MacDonald, D.B.; "ctihd", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.V, Ksm: II, s.927-928.

Mardin, Ebl' ul; "Kad." slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.VI, s.42-46.
ztrk, Hseyin; Knalzde Ali elebi'de Aile, Ankara, 1991.
Sava, Saim; "Fetva ve er'iye Sicillerine Gre Ailenin Teekkl ve Dalmas", SosyoKltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.504-547.
Sleyman Sadeddin (Mstakmzde), Devhat'l-Meayih'l-Kibar, stanbul, ty.
eyhi Mehmet Efendi; aka 'ik el'nu 'mniyye ve Zeyilleri Vek'i l-fzel, (Haz: Abdlkadir
zcan), stanbul, 1989, C.II-III.
318

ESRA YAKUT

Tabakolu, Ahmet; " Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk
Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.92-96.
ok, Cokun; "Talk", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.XI, s.683-691.
ok, C.-A.Mumcu; Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991.
Zevkliler, Aydn; Medeni Hukuk. Giri ve Balang Hkmleri. Kiiler Hukuku. Gerek
Kiiler-Tzel Kiiler. Aile Hukuku, Ankara, 1992.
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN
GSTERGES OLARAK SEFARETNAMELERN
KAYNAK DEFTER
Yrd.Do.Dr. MehmetAlaaddin YALINKAYA
Osmanl devletinin ierisine dt ok ynl zl ve buhrann bertaraf edilebilmesi iin
ynetici kadronun, bilhassa askeri ve mali alanda srekli slahatlara teebbs ettikleri
bilinmektedir. Bu bakmdan XVII., XVIII, ve XIX. yzyllarn birer 'reform a' olduu
sylenebilir. Balangta aydn kadronun kendi bilgi ve yeteneine dayanan slahatlarn, kesin
basan elde edilemeyii yznden gittike zihniyet deiimine ynelmesi kanlmaz olmutur.
Bilhassa Avrupa devletlerinin gz kamatrc gelimesi Osmanl ynetiminin model aray
aamasnda, bu devletlerin yntem ve zihniyetine ilgi duymasna yol amt. Kulaktan dolma
bilgilerle Avrupa'y tanyan Bab- Ali, titiz, dikkatli ve zeki sefirlerce hazrlanan
sefaretnemeleri okuduka Bat dnyasndan daha fazla etkilenmeye balad. Bu etki sayesinde
nce Lale Devri dneminin, sonra da daha kkl ve kalc ekilde Nizam- Cedit ve
mtakiben Tanzimat dnemlerinin reformlarnn arka plan hazrland. Byle etkili bir idari,
siyasi ve toplumsal gelimenin uzun yllara dayal hazrlk safhasnn olmas zaten
kanlmazdr. Nitekim bu gerei XVIII. ve XIX. yzyllardaki sefaretnamelerin satr
aralarnda grmek mmkndr. lim alemince yeterli dzeyde bilinmese de sefaretnamelerin
bu niteliini grmezlikten gelmek mmkn deildir.

Bu ehemmiyete mukabil sefaretnameler alannda baz almalar yaplmasna ramen bu

konuda genelde sadeletirme dzeyinde
*K.T.. Fen-Edebiyat Fakltesi. Tarih Blm retim yesi.
320
MEHMET ALAADDN YALINKAYA
kalnm veya sefaretname sahibi olan elilerden bahsedilirken se-faretnamelerden de
bahsedildii grlmektedir1. Bununla birlikte son zamanlarda Sefaretnamelerin nemi daha
iyi anlalmtr. Nitekim gnmzde Osmanl elileri hakknda yaplan almalarda byk
bir art grlmektedir. Geri henz sefaretnamelerin btn zerinde karlatrmal
almalar yeterli bir dzeye gelmemi ise de yurt dnda bu alanda yaplan almalar
lkemize oranla daha ileri boyutlardadr. Trkiye'de sefaretnameler hakkndaki en genel
alma bilindii gibi Unat'n eseridir2. te yandan elilikleri ve onlarn ayr ayr
sefaretnamelerini inceleyenler bu sahadaki boluklar ksmen doldurmaya balamlardr.
Burada hemen u eklemek gerekir ki, bu sahadaki almalar ve yaplan aratrmalar oalp
gelimekte, ktphaneler, mzeler, ve arivlerdeki tasnif ileri ilerledike sefaretname
trndeki daha bir ok vesika ve metinlerin yurt iinde ve yurt dnda bulunabileceini
grmekteyiz. Yaplan eski ve yeni almalar da bunu teyit etmektedir.
Bu almada; sefaretname veya sefaret takriri trndeki eserlerin tarihi belge olarak
kullanlmasna ve bunlarn Trk diplomasisi geleneiyle, Bab- Ali'nin d ve i politikalarna
yapm olduu tesirler zerinde durmaya alacaz, ayn zamanda sefaretnamelerin ne gibi
dzen ve zellikler tadn tartmaya aacaz.
Daimi eliliklerin kurulmasyla birlikte ariv vesikalarmzda elilikler hakknda bilgiler de
artmtr. Ayn zaamanda elilik heyetlerinin gittikleri yabanc lkelerin arivlerinde, gazete
ve mecmualarnda da elilerimizle ilgili ve zellikle onlarn hakkndaki bilgilerde ok byk
oranda art olduu gzlenmektedir3. Tabii ki ierik asndan ve say bakmndan daimi
eliliklerin kuruluundan sonra sefaretnamelerde bir art olmutur. Sefaretnamelerde ilgili
1. Son yllara kadar sefaretnameler zerinde yaplan a) yabanc dile evirilenler, b)
sadeletirme ve transkripsiyonlar, c) bibliyografik ve analitik ahmalar iin bkz: M.A.
Yalnkaya, The First ottoman-Turkish embassy in Europe: The Embassy of Yusuf Agah
Efendi to London (1793-1797), (Baslmam doktora tezi Birmingham niversitesi 1993), 1621.23-27.
2. F.R. U........ Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, (Yaymlayan B.S.Baykal.
Ankara, 1987)
3. Bu tr almalar iin baknz; M.A.Yalnkaya, a.g.e. ve M.A.Yalnkaya, "Mah-mud Raif
Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi, the first Permanent Otto-man Turkish
Ambassador to London (1793-1797)", OTAM 5 (1994), 385-434; E.Kuran, Avrupa'da
Osmanl kamet Elilerinin Kuruluu lk elilerin Siyasi Faaliyetleri, (Ankara, 1968); Yusuf
Agah Efendi'nin ngiliz Kral III.George'a sunaca gven mektubu hakkndaki karikatr iin
bkz: The Satirical Etchings of Wames Gillray, Edited by Draper HM. (London, 19923), 33.

OSMANLI ZHNtYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

321

lkenin siyasi, askeri, iktisadi ve sosyal yapsna dair izahlar ve analizlerin yaplm olmas
elilerin dikkatli gzlem yapmalarnn yan sra fikri ve zihni kapasitesini gstermekteydi.
Seviyeli sefa-retname sahiplerinin mteakip yllarda nemli makamlara getirilmesi bu adan
dikkat ekicidir. Nitekim daimi elililiklerin kuruluundan k bir sre sonra Reislkttablk
makamn igal eden Ebu Bekir Ratib Efendi, Mustafa Rasih Efendi, Mahmud Raif Efendi ve
Mehmed Said Galib efendi gibi ahsiyetlerin her biri sefaretname-leri olan eliler yahut elilik
maiyetinde bulunan memurlard. Bilindii gibi bunlar Avrupa lkelerinde Osmanl devletini
aktif biimde temsil etmi olan diplomatlard4.
Sefaretnameleri incelediimizde elilerimizin genellikle akraba ve hizmetlilerini elilik
maiyetlerine dahil etmi olmalar dikkat ekmektedir. Bunlardan bilinen ilk ahsiyetler
Fransa'ya giden Yirmi Sekizinci elebi Mehmed ve olu Mehmed Said, Rusya'ya giden Nisli
Mehmed Aga'nn olu, Rusya'ya giden Mehmed Emni Paa ve kardei brahim Bey,
Hindistan'a giden Salim Efendi heyetindeki Yusuf Aga ve olu Mehmed Emin Efendi,
Prusya'ya giden Ahmed Resmi Efendi ve kayn biraderi Ahmed Azmi Efendi ve Prusya'ya
giden Giritli Ali Aziz Efendi ve olu Selver Efen-di'lerdir. Bu elilerin yanlarnda
gtrdkleri yakn akrabalarnn byk bir ksm sonralar Osmanl hariciyesinde grev
almlardr. Hatta bu ahslarn bir km dorudan eliliklere bile atanmlardr. Mesela
Mehmed Said Efendi ve Ahmed Azmi Efendi bunlarn en sekinleridir.
Esasnda Osman devletinde hariciye alanlar, byk bir ekseriyetle murahhaslarla birlikte
sefaret heyetindeki grevlilerdir. zellikle de eli seimi gibi ok nemli durumlarda daha
nceden murahhas ve elilik maiyetinde bulunan brokratlarn tercih olduunu grmekteyiz.
Hemen unu da ifade etmeliyiz ki, bu elilik maiyetinde bulunanlar sadece Osmanl d
politikasna ve hariciyesine damgalarn vurmakla kalmayp, bundan daha nemli olarak
Avrupa'daki bilim ve teknik ile kltrel alandaki bir ok yeniliklerin Trkiye'ye girmesine
yardmc olmulardr. Mehmed Said Efendi'nin matbaann kuruluundaki faaliyet ve roln
asla unuta4. Fatih dneminde itibaren bilinen ilk Nianc Cezeri-zade Mehmet elebi'den (1453) ve son
Hariciye Nazn olan Ahmed zzed Paa'ya (1922) kadar olan Osmanl devletinin hariciye
ileri ile sorumlu olan Niancolar, Reislkttablar ve Hariciye Nazrlarnn toplu listesi iin
bkz: K.Girgin. Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz (Tekilat ve Protokol),
(Ankara. 1994). 71-78.
322

MEHMET ALAADDN YAL1NKAYA

mayz. Lale devri olarak bilinen dnem ise Yirmi Sekiz elebi Mehmed Efendi'nin Fransa
sefaretinden sonradr ki, bu bize onun sefaretnamesinin o zamanki Trk toplumunu teknik ve
sosyokltrel sahalarda nasl olarak tesiri altnda braktn gsterir5. Yine Osmanl devletine
reformlar dnemini aan ve bunu bizzat uygulamaya koyan III.Selim de, Ebu Bekir Ratib
Efendi'nin Neme Sefaretnamesinden ve bu lkenin kurumlan hakknda yazd takrirlerden
byk lde istifade etmitir. Nizam- Cedit reformlarnda layihalara oranla bu
sefaretnamenin tesirini daha fazla olduunu grmekteyiz6. Bahsedilen dnemde yaplan
reformlarn meyve vermesinin bir sebebi de dayand bu fikir ve zihniyet olgunluu idi. O
devirde olduu gibi, gnmz Trkiyesinin hariciye politikalarnn bir dnm noktas olarak
kabul ettiimiz siyaset ve kurumlarnn Nizam- Cedit dneminde ortaya kmas ve
ekillenmesi tesadf deildir.

Bir imparatorluun kmekte olduu ve artk ezeli dmanlarna kar savunmada bile ok
yetersiz ve acz iinde kald kesin olarak bu dnemde grlm ve bugn de uyguladmz,
byk gler ve komu devletler arasnda ksm tarafszlk siyasetinin temelleri bu zamanda
atlmtr. Daimi bykeliliklerimizin kurulu ve esaslar da Nizam- Cedid dneminin
eseridir7. Bundan baka artk Trk aydnlarnn, Avrupallar dorudan mahallinde tanyarak,
gzlemliyerek ve onlarn kaynaklarn bizzat kullanarak ve grerek yabanc dillerde eserler
yazmaktaydlar. Bu eserlerin ilki
5. Bu sefaretnamenin e eliliin Osmanllar zerindeki tesirleri Gek tarafndan detayl
olarak tartlmtr. Baknz F.M.gek. East Encounters West France and otto-man Empire
in the Eighteenth century. (New York, 1987)
6. Ebubekir Ratib efendi'nin Sefaretnamesi ve takrirlerinin Nizam- Cedit dnemine ne gibi
tesirler yaptna dair yaplan aratrmalar unlardr: J.M.Stein "Habsburg........ncial Institutions Presented as a Model for the ottoman Empire in the Sefaretname of Ebu Bekir Efendi", CIEPO Colloque'de (Wien. 26.-30 Septemberl983), 233-50 ve "An
Eighteenth-Century ottoman Observers the West: Ebu Bekir Ratip Efendi Reports on the
Habsburg System of the Roads of the Roads and Posts". AO 10 1985 (1987), 219-312$
C.Bilim, "Ebubekir Ratip Efendi. Neme Sefaretnamesi" Belleten 54 (1990). 261-95;
E.Z.Karal, "Ebu Bekir Ratip Efendi'nin 'Nizam- Cedit' slahatnda Rol", V.Trk Tarih
Kongresi, Ankara 12-17 Nisan 1956: Kongreye sunulan tebliler (Ankara, 1960), 347-355.
7. Su konuda detayl bilgi iin bkz.: Yalnkaya, a.g.e., ve Yalnkaya, a.g.m., adl eserlerine
ve Kuran, a.g.e., Bundan baka, T.Naff, "Reform and the conduct of of Ottoman diplomacy in
the reign of Selim III 1789-1807", JAOS 83 (1963). 295-315 ve Ottoman Dipmlomacy and
the Great european Powers, 1789-1802, (Baslmam doktora tezi california niversitesi.
1961); E.Z.Karal. Selim IH'in Hat-t Hmayunlar-Nizam- Cedit- 1789-1807, (Ankara. 1946)
ve S.Shavv, Between Old and New The Ottoman Empire under Sultan Selim III1789-1807,
(Massachussets, 1971).
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

323

Mahmud Raif Efendi'nin ngiltere'yi anlatan ve o zamana kadar allmam bir tarz ve usulde
Trke dnda Franszca (bat dilinde) yazm olduu sefaretnamedir. Mahmud Raif in
yazm olduu sefaretname hi bir tartmaya mahal vermeyecek lde nesneldir, o zamanki
yerli ve yabanc kaynaklan incelediimizde ngiliz kurumlan, toplumsal ve ekonomik
durumlar ve Londra ehri hakknda anlatt konular ve verdii bilgilerin doru ve gvenilir
olduu ortaya kmtr8.
Ariv vesikalanndan kardmz bilgilere gre, ilk daimi byk elimiz olarak Londra'ya
giden Yusuf Agah Efendi'nin maiyetindeki mslman kiizadeleri olarak bilinen Mehmed
Dervi Efendi ile Mehmed Tahir efendi de avrupa'da dil tahsili gren ilk Trk rencilerdir9.
Vesikalardan anlaldna gre bunlann her ikisi de Sultan'a Franszca olarak yazdklan birer
kk risale sunmulardr. Bylece ilk daimi bykeliliimizin eitim ve devlet adam
yetitirmekle ilgili grevlerinden birini ikmal etmi olduunu Sultan'a gstermilerdir. Burada
hemen yeri gelmiken belirtmem gerekir ki, Mehmet Dervi Efendi'nin olu yani Yusuf Agah
Efendi'nin aabeyinin olu olma ihtimali ok byktr. Nitekim Mehmed Sreyya'nn Sicilli
Osmani adl eserinde Mehmed Dervi adl bir ahsn Defterdar Morali Osman Efendi'nin olu

olduunu ve Osmanl maliyisinde altn grmekteyiz10. Benim tespitlerime gre

Mehmed Dervi Efendi, Osmanl devletinin ileri gelen ailelerinden birisine mehsup olmas ve
bizzat eli tarafndan Lond-ra'daki ilk bykeliliin ataesi ve hazinedan olarak atanmas, bu
kukulanmz artrmaktadr. Aynca ayn aileye mensup 1797 ile 1802 yllan arasnda
Fransa'da ilk daimi eli olan Morali Seyyid Ali Efendi, Yusuf Agah ile Defterdar Morali
Osman Efendi'nin de enitesiydi.
8. Mahmud Raif in eserinin orijinal ad Journal du Voyage de Mahmoud Raif efendi en
Angleterre ecrit par luy meme (1793-1797)'dir. Bu yazma Topkap Saray Mzesi, III.Ahmed
Ktphanesi Yazma no:3707. Eser 87 sayfadr, fakat ktphaneciler tarafndan bir sayfas
fazla olarak saylmtr. 4O.sayfadan sonra 41'in yerine 42 denilmitir. Bu nedenle 88 sayfa
olarak hesaplanr. Mahmud Raif in bu eseri hakknda detayl bilgi ve ngilizce evirisi
yukarda ad geen makalemizde vardr. Ksmi olarak Trkeye evirisi iin bkz. C.Fkrhoca,
"Bir Osmanl Gzyle ngiliz Siyasi Sistemine Bak", Tarih ve Toplum say: 10 (1984), 657.
9. BOA, Ali Emir Selim III 4903 numaradaki vesikalar. Bu belgeler aada bahsedeceim
nedenlerden dolay ok nemlidir. Yusuf Agah Efendi'nin elilinden sonra yazlm 1215
(1800-1801) yln ieren drt adet belge olup. Seyyid Mehmed Tahir Efendi ile Osmanl
Maliyesi arasndaki yazmalar iermektedir. Ayn zamanda Londra'daki kiizadelerin
tahsilleri hakknda bilgi vermektedir.
10. Mehmed Sreyya. Sicill-i Osman veya Tezkire-i Meahir-i Osmaniyye, II (stanbul.
1308-1316), 336
324

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

Sefaretnamelerin Snflandrlmalar
Sefaretnameler zerinde almalar zaman, mekan ve konu bakmndan ok geni bir alan
ihtiva etmektedir. Sefaretnameler sadece bizim tarihimiz asndan nemli deildir, ayn
zamanda elilerin gzergahlar ile sz konusu olan lkeler hakknda da bilgi vermektedir. Bu
nedenle kendi tarihimize ynelik bilgilerin yannda gidilen lkeler hakknda da ksmi bazen
de tafsilatl bilgiler bulunmaktadr. Bundan dolay diplomasi alannda alanlarn bazen
yanl bilgiler vermelerine neden olmaktadr. Buna en gzel rnek Unat'tr. Unat, Mahmud
Raifin yazd sefaretname hakknda genel bir deerlendirme yaparken, Mahmud Raifin
ngiltere Kral III. George'un menei hakknda verdii bilgi de yanllklar yaptn rnek
olarak gsterir". Halbuki Mahmud Raifin eserinde byle bir yanl bilgi olmad gibi
III.George hakknda verdii btn bilgiler dorudur. Sras gelmiken hemen ifade etmek
gerekir ki, Mahmud Raif de aynen Mehmed Dervi ve Mehmed Tahir gibi Londra'da
Franszca tahsili grmtr12. Onun amac sadece Franszca bildiini ve rendiini
gstermesi deildir. Belki de en byk amac Tableau Des Nouveaux Reglemens De
L'Empire Ottoman'adl Franszca yazd eser ile Osmanl devletini Avrupallara tantmaktr.
Bu gaye ile yazlan ve baslan ilk eser olduunu dnyoruz13.
Osmanl Devletinin kurulu dneminden itibaren eitli yabanc lkelere bir ok kere eliler
gnderilmi olduunu grmekteyiz, elilerin veya maiyetlerindekilerden birinin
yolculuklarn, gzlemlerini ve faaliyetlerine dair bilgileri bata Sultan olmak zere Sadrazam
ve Reisikttab'a bildirmek amacyla yazdklar namelere, risalelere, takrirlere,

seyahatnamelere ve havadisnamelere genel de sefaretname olarak nitelenen eserlere Fatih

devrinden itibaren rastlanmaktadr14. Sefaretname trndeki bilinen ilk vesika Neme
ll.Unata.g.e., 179.
12. Yalnkaya. a.g.e., 139-140 ve Yalnkaya, a.g.m., 417.
13. Tableau Des Nouveaux Reglemehs De L'Empire Ottoman, Compose par Mahmoud Rayf
Efendi, cudevant Secr'taire de l'Ambassade Imperiaje pres de la Cour d'angleterre ve bu eser
Trke'ye A.Terziolu-H.Hatemi, Osmanl mparatorluu'uda Yeni Nizamlarn Cedveli.
ingiltere Krall Nezdindeki, Osmanl mparatorluu Sefareti Bakatibi Mahmud Raif Efendi
Tarafndan tertip edilmitir, (istanbul, 1988).
14. Fatih ve Cem Sultan'n 25 ubat 1495 ylnda lmne kadarki II.Bayezid dnemlerinde
Avrupallarn zellikle de Papalk ve Avusturya'nn Osmanl devletine kar izlemeye
altklar politikalar iin bkz: R.B. Movvat, A History of European Diplo-macy 1451-1789,
(London 1928), zellikle Part I, Chapter II. 'Congresses and the Eastern Question\ 7-11.
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

325

devletine gnderilen Hac Zaanos'un raporudur ki, Fatih devrinin ilk on ylna tesadf
etmektedir. Sefaretnamelerin sonuncusu ise ran da 1872-77 yllan arasnda elilik yapan
Mehmet Tahir Mnif Paa'nn risalesidir15. Fakat bunlara bakarak daha nceki ve sonraki
tarihlerde bu tr yazlm veya baslm eserlerin bulunmadna kanaat getrmek doru olmaz.
Arivlerdeki ve mnferit ahslann ellerindeki eserlerin tasnif ve incelemeler ilerledike bu
alanda bir ok eserin ortaya kaca tahmin edilebilir.
Sefaretnameler veya sefaret takrirleri Osmanl devletiyle, temasta bulunduklan devletler
arasndaki siyasi, ticari ve kltrel ilikelerin ierik ve kapsamlann aratrmaya temel tekil
edebilecek yazl ve basl kaynaklann en elverili ve kymetli olanlar arasndadr. Bu eserlere
dayanarak dnemlerinde Osmanllann ilikide olduklar ve ilgilendikleri lkelerin siyasi,
askeri, sosyal ve ekonomik durumlan ve kltrleri hakknda genel veya ksmi tasviri bilgi
edinilebilmektedir. Sefaretnameleri yazanlann ounluu zeki, uyank, yetenekli ve brokrat
olarak yetien kiilerdir. zellikle 18. asr ve 19. asnn ilk eyreine kadar sefaretnamelerin
vermi ol-duklan bilgilerin Osmanllann yabanc lkeler ve milletler hakkndaki gr ve
dnceleri zerinde nemli derecede tesirli bir rol oynadklar da dnlecek olursa nemi
ve kymeti bir kat daha belirmi olur16.
Sefaretnameleri yazarlarnn atandklar hizmet ve grevlerinin tr ve ieriine gre zel,
genel veya her iki zellii de bnyesinde tayan sefaretnameler olmak zere kma
ayrmak mmkndr. zel olanlan, elilikle grevli olanlarn gerek memuriyetlerinin ne
suretle yapldna ait takrirlerdir ki bunlar, grevin nasl yapld ve sonucunun ne olduu
kaydedilenlerdir ve ounlukla siyasi bilgileri ihtiva eden trdr. zel sefaretnamelere en
belirgin rnek olarak Seyyid smail Efendi'nin Fas Sefaret Takriri, Ahmed Azmi Efendi'nin
Fas Sefaret Takriri, Seyyid Mehmed Refi'i Efendi'nin ran Sefaretnamesi ve Mehmed Namk
Paa'nn Takrirleri gsterilebilir. Genel olan sefaretnameler, elilikle grevli olanlann
yolculuklarndan itibaren dnlerine kadar ki zaman esnasnda gezip grdkleri yerlerin idari
sistemi, ekonomik

15. Unat, a.g.e., 1-46 ve A.Ssl, "Un aperu sur les ambassadeurs ottomans et leurs
sefaretname", TAD 14/25 (1981-1982), 233-260.
16. C.V.Fndley, "Osmanl Siyasal Dncesinde Devlet ve hukuk: nsan Haklan m? Hukuk
Devleti mi?" Trk Tarih Kongresi. Kongreye sunulan bildiriler. (14/IX/ 1994).
328

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

de mstakil bir nshaya sahip deildir. Bu eser Divan- Vehbi"nin iinde bulunmaktadr.
Kaside-i Tannane bu alanda yazlanlarla karlatrld zaman manzum trde yazlanlarn en
iyi rneidir.
Bunlardan baka, 1797-1798 yllarnda Prusya'ya gnderilen ilk daimi eli Giritli Ali Aziz
Efendi'nin Prusya Searetnamesi, Ahmed Schmidie tarafndan yaynlanmtr. Schmidie bu
sefaretna-menin aslnn nerede olduuna dair hi bir bilgi verememektedir22. Baz
sefaretnameler ise birleik bir cild altnda bulunmutur. 1730 ylnda Polonya'ya eli
gnderilen Mehmed Efendi'nin Lehistan Sefaretnamesi ile 1732-1733 yllar arasnda sve'e
eli olarak giden Mehmed Said Efendi'nin Istokolm Sefaretnamesi (Mehmed Sait Efendi
Takriri) ayn cild iinde bulunmaktadr. Bu yzden baz aratrmaclar her iki elinin de ayn
kii olduunu zannetmilerdir23.
Baz elilerin sefaretnamelerinin maiyetinde bulunanlardan biri tarafndan yazldn
belirtmitik. rnein 1747 ylnda ran'a eli olarak giden Kesriyeli Hac Ahmed Paa'nin ran
Sefaretnamesi maiyetinde mektubcusu ve vakayynvis sfatyla bulunan air Krml Rahmi
Efendi tarafndan yazlmtr24. Hindistan'a eli olarak 1744 ylnda tayin olunan Salim
Efendi'nin Hisdistan Seyahatnamesi 1744-1749 yllarn ihtiva etmektedir. Yine bu eser de
elinin maiyetinde bulunan Yusuf Aa'nin olu Mehmet Emin tarafndan yazlmtr. Salim
Efendi Hindistan'da lmeden evvel vazifesini tamamlamasn Yusuf Aa'dan rica ederek ona
i hakknda szl olarak da bilgi vermitir. Bylece Yusuf Aa, Salim Efendi'nin yerine
elilik grevini tamamlam, olu Mehmed Emin de Hindistan Seyahatnamesini ikmal
etmitir. 1775-1776 yllan arasnda Rusya'ya eli gnderilen Abdlkerim Paa'nin
Sefaretname-i Abdlkerim Paa's maiyetinde bulunan Mehmed Emin Nahifi Efendi
tarafndan yazlmtr. Mehmed Emin Nahifi devrinin ileri gelen air ve mnilerinden olarak
sefaretin gnln tutmak iin zel olarak atanmtr26. 1793-1794 yllan arasnda Rusya'ya
eli olarak gnderilen Mustafa Rasih Paa'nin Rusya Sefaretnamesi de ayn ekilde elinin
maiyetine sefaret gnln tutmak ve yazmak greviyle atanan Kethda Seyyid Abdullah
Efendi tarafndan yazlmtr27.
22. Schmiede. a.g.e.,
23. Unat, a.g.e., 69-73.
24. Unat, a.g.e., 86-91.
25. Unat. a.g.e., 82-84.
26. Unat, a.g.e., 129-133.
27. Unat. a.g.e., 162-168.

OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

329

1810-1811 yllar arasnda ran'a eli tayin olunan Yasinci zade Seyyid Abdlvehhab
Efendi'nin Musavver ran Sefaretnamesi maiyetinde bulunan Bozoklu Osman akir Efendi
tarafndan yazlmtr. Yazar ayn zamanda elinin Farsa tercman olup, devrin ilmiye
snfnn ileri gelenlerindendir28.
1793-1797 yllar arasnda ngiltere'ye gnderilen ilk daimi bykeli Yusuf Agah Efendi'nin
adna ser katibi Mahmud Raif tarafndan Franszca yazlan Journal du Voyage de Mahmoud
Raif Effendi en Angleterre, ecrit par luy meme (1793-1797) de bu trderdir29. Yine Yusuf
Agah Efendi'nin Havadisname-i ngiltere'si de kuvvetli bir ihtimalle o srada Sadrazam olan
zzed Meh-med Paa'nn maiyetindekilerden biri tarafndan yazlmtr. Byk bir ihtimalle
Sadrazamn amac elinin gndermi olduu nemli raporlar ve kendi hkmetinin eliye
gnderdii nem arz eden raporlar bir cild altnda toplayarak daimi eliliin faaliyetlerini
daha iyi takip etmek olmaldr. Belki bu uygulamann daha sonra kurulmas planlanan dier
daimi elilikler iin iyi bir rnek olabileceini dnmtr10. 1719 ylnda Avusturya'ya eli
tayin olunan brahim Paa'nn Viyana Sefaretnamesi maiyetinde bulunanlardan air Nahifi
veya mer Aa tarafndan yazld tahmin edilebilir31. Sefaretname-i Necati olarak bilinen
eser 1771-1775 yllan arasnda Krm ordusu komutan brahim Paa'nn esareti srasnda
Rusya ve Knm'da gzlemledikleri olaylar anlatan bir eserdir. Adndan da anlalaca zere
bu eser brahim Paa'nn maiyetinde bulunan Defteremini vekili Necati Efendi tarfndan
yazlmtr. brahim Paa bir diplomat olmamasna ve eser de aslnda bir esaretname ol28. Unat, a.g.e., 206-210.
29. Bu eserin ilk sayfasnn altna dlen not "Hala Beylikci-i Divan- Hmayun Mahmud
Raif Efendi'nin eser-i kalemidir ki, ngiltere de Devlet-i Aliyye sefiri Yusuf Agah Efendi'nin
Serkatibi olub, evan- ikametinde lisan- efrenci ve hfz- efrenci tahsil eylemekle franszca
lisann zere Agah Efendi'nin ibu sefaretnamesini tahrir eyleyb arz eylemitir" bu
grmz teyit etmektedir. Mahmud Raif, Journal, 1. Bu notun daha sonradan esere ilave
edilmesi kuvvetle muhtemeldir, zira Mahmud Raif Londra'dan dndkten hemen sonra
Donanmay Hmayun'da greve balamt. Bu konu hakknda geni bilgi iin bkz: Mustafa
Necib Efendi, Tarih-i Mustafa Necib: Vak-i Selimiye, (stanbul, 1280), 30-32.
30. Yusuf Agah Efendi'nin Londra'daki saraya gtrd hediyeler, Londra'daki eliliinin
maalar ve dier harcamalar kendinden sonraki btn daimi elilikler iin Osmanl devleti
tarafndan standart bir rnek olarak kullanld. Ayrca Yusuf Agah'n gndermi olduu
raporlar Sultan'n bizzat kendisinin okuduu ve zerlerine baz notlar dtn
grmekteyiz. Yalnkaya, a.g.e., 186-191.
31. Unat. a.g.e., 52-53
330

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

masna ramen Rusya hakknda vermi olduu bilgiler eserin sefaretname snfna dahil
edilmesine sebep olmutur2.
Baz eliler grevleri dolaysyla birden fazla sefaretname yazmlardr. Bunlar, birden ok
lkeye tayin olan elilerin yazdklar sefaretnamelerdir. Ya da ayn lke hakknda birden fazla
bykl kkl yazlan sefaretnamelerdir. Ahmed Resmi Efendi ve Ahmed Azmi Efendi her

biri iki fark lkeye ait sefaretname yazmlardr. rnein Ahmed Resmi Efendi'nin 17571758 yllan arasnda Viyana ve 1763-1764 yllarndaki Berlin eliliklerine ait iki ayn sefaretnamesi vardr. Benzer ekilde Ahmed Azmi Efendi'nin 1787 ylnda Fas'ta ve 1790-1792
yllannda Berlin'de yapt elilie dair sefaretnameleri vardr. Ebubekir Ratip Efendi'nin
1791-1792 yllarnda Viyana eliliine yapt takrirlerin says ise altdr. Sefaret-nani-i
Ebubekir Ratip Efendi'nin dndakilerin ou kk takrirler veya raporlardr. Bunlar onun
Avusturya'nn messeseleri hakkndaki gzlemlerini ihtiva eden raporlardr. Bu rapor
niteliindeki kk sefaretnameler, Topkap Saray Arivinde bulunmaktadr ki,. 111 Selim
takrirleri balatm olduu yenilik harekatnda kullanmaktayd. Asl rapor olan Sefaretname-i
Ebubekir Ratip Efendi 490 byk sayfadan ibaret olup, birok bal ieren bir layihadr. Bu
eser ayn zamanda Neme Sefaretnamesi veya Sefaretname-i Ratip Efendi olarak da bilinir".
Bunlardan baka Seyyid Abdlrahim Muhib Efendi'nin 1806-1811 yllar arasnda Fransa
elilii esnasndaki faliyetlerine dair byk ve kk Fransa sefaretnamesi vardr. Byk
Sefaretname Seyyid Abdrrahim Muhib Efendi'nin alt yl boyunca kald Fransa'daki elilii
srasnda elinden geen resmi ilemlere dair belgeleri bir araya toplayan bir mecmuadr.
Kk Sefaretname ise elinin Fransa'ya yolculuunu ve oradan dnn ve Fransa'nn
genel durumu hakknda bilgi veren bir eserdir34.
Baz Osmanl vakanvislerinin eserleri sefaretnameleri bazen bir btn halinde ve bazen de
ksaltarak vermilerdir. Bu eserler ve bilgi verdikleri sefaretnameler unlardr: Silahdar Tarihi
(1654-1694), Kara Mehmed Paa'nin Viyana Sefaretnamesi, Zlfkar Paa'nin Mkaleme
Takriri; Tarih-i Rait (1660-1721), Kara Meh32. Unat. a.g.e., 116-128.
33. 6. dipnota baknz.
34. Unat. a.g.e., 184-201.
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

331

med Paa'nn Viyana Sefaretnamesi, Yirmi Sekizinci elebi Mehmed Efendi'nin Fransa
Sefaretnamesi, Ahmed Drri Efendi'nin ran Sefaretnamesi; zzi Tarihi (1744-1751), Mustafa
Nazif Efendi'nin ran Sefaretnamesi Mustafa Hatti Efendi'nin Neme Sefaretnamesi; Seyyid
Hakim Tarihi (1747-1766), Mehmed Aa'nn Lehistan Sefaretnamesi; Tarih-i Vasf (17521775), Dervi Mehmed Efendi'nin Rusya Sefaretnamesi, Ahmed Resmi Efendi'nin Viyana ve
Prusya Sefaretnameleri, Mehmed Aa'nn Lehistan Sefaretnamesi; Tarih-i Cevdet (17741826), Alemdar Mehmed Aa'nn Buhara Sefaretnamesi, Vasf Efendi'nin spanya
Sefaretnamesi ve Ahmed Azmi Efendi'nin Prusya Sefaretnamesidir.
Bu Osmanl vakanvislerinin eserlerinden baka baz Osmanl tarihileri de sefaretnameler
hakknda ksaltarak bilgi vermilerdir. Bunlardan en nemlisi Ferra'izi-zade Mehmed Said'in
Tarih-i Glen-i Maarif adl iki cildlik ok geni hacimli bir eserdir35. Bu eserin bilgi verdii
sefaretnameler byk bir ihtimalle zzi ve Vasf tarihlerinden iktibas edilerek yazlmtr.
Tarih-i Glen-i Maarifin bilgi verdii sefaretnameler unlardr: Mustafa Nazif Efendi'nin
ran Sefaretnamesi, Mustafa Hatti Efendi'nin Neme Sefaretnamesi, Dervi Mehmed
Efendi'nin Rusya Sefaretnamesi, Ahmed Resmi Efendi'nin Viyana ve Prusya Sefaretnameleri
ve Mehmed Aa'nn Lehistan Sefaretnamesi hakknda bilgi vermektedir. Grld zere
zzi ve Vasf tarihleri de ayn sefaretnameler hakknda bilgi verirler. Ayrca Resul Havi

tarafndan 1720-1825 yllan arasnda Badad'n Osmanl valilerine dair yazlan mahalli bir
tarih olan Davhet'l-vzera'da Mustafa Nazif Efendi'nin ran Sefaretname-sinden
bahsedilmektedir36.
Kronolojik sraya gre sefaretnamelere konu olan devletler ve saylan aadaki tabloda
gsterilmitir:
I. AVUSTURYA (NEMCE)
1. Hac Zaanos (1460?)
2. Hidayet (1540?)
3. Kara Mehmed Paa (1665) - Viyana Sefaretnamesi
4. Zlfikar Paa (1688-1692) - Mkaleme Takriri
5. brahim Paa (1719) - Viyana Sefaretnamesi
6. Mustafa Efendi (1730) - Viyana Sefaretnamesi (Istlah- Neme)
7. Hatti Mustafa Efendi (1748) - Neme Sefaretnamesi
8. Ahmed Resmi Efendi (1757-1758) - Viyana Sefaretnamesi
35. Bu tarihinin hayat ve eserleri iin bkz: F.Babinger. Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri,
(ev: C.ok. Ankara, 1982). 382-383.
36. Resul Havi iin bkz: Babinger. ag.e., 275-276.
332

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

9. Ebubekir Ratip Etendi (1791-1792) - Neme Sefaretnamesi

II. AKKOYUNLU
10. Taceddin(1470?)
III. FRANSA
11. Yirmi Sekizinci elebi Mehmed Efendi (1720-1721) - Fransa Sefaretnamesi
12. Morali Seyyid Ali ELfendi (1797-1802) - Fransa Sefaretnamesi
13. Amedi Mehmed Said Galib Efendi (Paa) (1802) - Fransa Sefaretnamesi
14. Seyyid Mehmed Emin Vahid Efendi (1806) - Fransa Sefaretnamesi
15. Seyyid abdurrahim Muhib Efendi (1806-1811) - Fransa Sefaretnamesi

16. Seyyid Mustafa Sami Efendi (Paa) (1838) - Avrupa Risalesi

17. Abdrrezzak Bahir Efendi (1845) - Risale (Sefaretname)
IV. RAN
18. Ahmed Drri Efendi (1721) - ran Sefaretnamesi
19. Mustafa Nazif Efendi (1746) - ran Sefaretnamesi
20. Hac Ahmed Paa (1747) - ran Sefaretnamesi
21. Smblzade Vehbi Efendi (1776) - Kaside-i Tannane
22. Seyyid Mehmed Ref i Efendi (1807) - ran Sefaretnamesi
23. Yasincizade Seyyid Abdlvehhab Efendi (1811) - Musavver ran Sefarethnamesi
24. Mehmed Tahir Mnif Paa (1872-1877) - Risale
V. RUSYA
25. Nili Mehmed Aa (1722-1723) - Rusya Sefaretnamesi
26. Mehmed Emni Efendi (Paa) (1740-1742) - Rusya Sefaretnamesi
27. Dervi Mehmed Efendi (1755) - Rusya Sefaretnamesi
28. ehdi Osman Efendi (1757-1758) - Rusya Sefaretnamesi
29. Kesbi Mustafa Efendi (1767-1768) - tbretname-i Devlet
30. Silahdar brahim Paa (1771-1775) - Sefaretname-i Necati
31. Abdlkerim Paa (1775-1776) - Sefaretname-i Abdlkerim Paa
32. Mustafa Rasih Paa (1793-1794) - Rusya Sefaretnamesi
VI. POLONYA (LEHSTAN)
33. Mehmed Efendi (1730) - Lehistan Sefaretnamesi
34. Ali Aa (1755) - Lehistan Sefaretnamesi
35. Mehmed Aga (1757-1758) - Lehistan Sefaretnamesi
VII. SVE
36. Mehmed Said Efendi (1732-1733) - Istokholm Sefaretnamesi (Mehmed Said Efendi
Takriri)

VIII.HNDSTAN
37. Salim Efendi (1744-1749) - Hindistan Sefaretnamesi IX. PRUSYA
38. Ahmed Resmi Efendi (1763-1764) - Prusya Sefaretnamesi
39. Ahmed Azmi Efendi (1790-1792) - Prusya Sefaretnamesi
40. Giritli Ali Aziz Efendi (1797-1798) - Prusya Sefaretnamesi X.FAS
41. Seyyid smail Efendi (1785-1786) - Fas Sefaret Takriri
42. Ahmed Azmi Efendi (1787) - Fas Sefaret Takriri
XI. BUHARA HANLII
43. Alemdar Mehmed Aga (1787-1791) - Buhara Sefaretnamesi
XII. SPANYA
44. Vasf Etendi (1787-1788) - spanya Sefaretnamesi
XII. NGLTERE
45. Yusuf Agah Efendi (1793-1797) - Havadisname-i ngiltere
46. Yusuf Agah Efendi (1793-1797) - Journal du Voyage de Mahmoud Raif Effendi en
Angleterre ecrit
par luy meme (1793-1797)
47. Mehmed Namk Paa (1832) - Takrirler (Londra Sefaretnamesi)
XIII. TALYA
48. Mehmed Sadk Rfat Paa (1838) - talya Seyahatnamesi
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..
333
zetlersek, Avrupa, Asya ve Afrika lkeleriyle ilgili sefaretna-melerin toplam says ve
lkeler unlardr:
Avrupa 36
Avusturya(Neme)
Fransa

Rusya
Polonya (Leh.)
sve____________
9

Prusya

spanya

8 ingiltere 3 talya
1
Asya ve Afrika
Akkoyunlu Iran
Hindistan Buhara Hanl Fas
12
1711
2
Bu sefaretnamelerin yllara ve lkelere gre dalm da aadaki tabloda gsterilmitir.
14501550

Akkoyunlu 1, Avusturya 2,

15501560

16501700

Avusturya 2

17001750

Avusturya 3. Fransa 1, Hindistan 1, Iran 3, Rusya 2, Polonya 1. isve 1

12

17501800

Avusturya 2, Buhara 1. Fas 2. ngiltere 2. Iran 1, ispanya 1, Polonya 2, Prusya

3, Rusya 6

20

18001850

Fransa 6, ngiltere 1. ran 2, italya 1

10

18501900

Iran 1

Tablolardan grld gibi gnmze kadar toplam 48 sefaret-name ortaya karlmtr.

Sefaretnamelerin yzde 75'i Avrupa lkeleri hakknda kalanlar ise Asya ve Afrika'daki slam
devletleri hakkndadr. Bu eserler 1750 ile 1800 yllan arasnda younlamaktadr. Bunu sras
ile 1700-1750 ve 1800-1850 yllara aras takip etmektedir. Ayn zamanda sefaretnamelerin en
doruk noktaya ulat 1790-1800 yllan arasn kapsayan on yllk dnemde 7 tane

sefaretname yazlmtr. Burada u hususu da iaret etmemiz gerekir ki, daimi olarak
gnderilen ilk daimi elilerimizden Viyana'ya giden brahim Afif Efendi'nin haricindekiler
birer sefaretname ikmal etmilerdir. Byk ihtimalle brahim Efendi'nin sefareti esnasnda ne
zaman ve ne de artlan msait deildi. Zira o, Osmanl Devletinin komusu ve orta
Avrupa'nn en nemli ve ilek bakenti olan Viyana' idi. Bu nedenle, stanbul'un dier daimi
eliliklere giden ve onlardan gelen yazmalann koordinatrln yapan bir elilik
durumuna sahipti37.
37. Kuran, a.g.e., 45.
334

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

Bu saylara baklarak Osmanl Devletinin Avrupa devletleriyle nasl uzun ve zorlu bir
mcadele ve diplomatik ilikide bulunduu grlebilir*8. Genelde, Osmanl Devletinin
yenileme ve reform hareketlerinde Fransa'nn etkisi inkar edilemez. Bu nedenle 18. yzylda
dier Avrupa lkeleri arasnda Fransa'ya ok byk bir nem verilirdi. Dier taraftan,
tarihiler tarafndan Avusturya'nn rol ok az biliniyordu ve genellikle de ihmal edelerek
nemsenmemiti. Viyana'ya 17.yzyln ikinci yansnda ve 18. yzyl sresince Paris'e
gnderilen elilik heyetlerinin iki misli heyet gnderilmitir. Bunlarn yansna yaknna ait
sefaretname bulunmaktadr. Bilindii gibi Avusturya 16. yzyldan 18. yzyl sonlanna kadar
Osmanl Devletinin en nemli ve gl rakiplerinden birisiydi ve bir ok sefaretnameler de bu
yzden Avusturya ile ilgilidir. 18. yzylda Osmanl Devleti kurumlann ve baz sistemlerini
yenilemede ve tekrar yaplanmada ileri seviyedeki bir Avrupal g olarak Fransa ile birlikte
Avusturya'y model olarak setiini sefaretnamelerin verdii bilgilerden kartrz. Bundan
baka, her iki byk devlet Orta Avrupa'da ve Balkanlar'da ayn saha zerindeki uzun snrlan
paylamlard. Sava ve ban zamanlarnda diplomatlar, tccarlar, mlteciler,kaaklar ve
haydutlar, misyonerler ve seyyahlar bu snrlan kullanmlard ve kendileriyle birlikte fikirleri,
bilim ve teknikleri de karlkl getirip gtrmlerdi. Bunlara ilaveten, III.Mustafa devrinde
(1757-1744) Viyana'da tp alannda retim grmeleri iin ilk Trk rencileri Avrupa'ya
gnderilmitir. O dnemde Viyana'dala Oryantal Okulununun da Osmanl aratrmalan
hakknda en doruk noktasna ulatn unutmamak gerekir. Nitekim bu okuldan mezun olan
Hammer mehur Osmanl Tarihini yazmtr. 18. yzyl ve ncesi sefaretnamelerin sadece bir
tanesi Fransa ile ilgilidir ve bu 18. yzyl reformlanna ilk etki edendir. Halbuki Avusturya ile
ilgili toplam 9 sefaretname vardr ve bunlann 5 tanesi bu yzylda yazlandr. Bunlardan
sonuncusu olan Ebu Bekir Ratib Efendi sefaretnamesi ise Osmanl devletinin o gnden
gnmze yenilime hareketlerine temel olan eseridir39.
Ayn yzylda Rusya hakknda toplam 8 sefaretname yazlmasna ramen, bunlar her iki lke
arasndaki uzun ve zorlu mcadeleleri sebebiyle Osmanl devlet erkan tarafndan dikkate
alnmam olmasna ramen Rusya'daki her trl gelimelerin skca takip al38. Trklerin Avrupa ile olan mnasebetlerinin sosyolojik deerlendirmesi iin bkz:
H.nalck, "Osmanllar'da Bat'dan Kltr Aktarmas zerine", Ed.H.nalck, Osmanl
mparatorluu Toplum ve Ekonomi, (istanbul, 1993), 425-430.
39. Yalnkaya, a.g.e., 13 ve Stein. Habsburg Financial, 235.
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

335

tna alndnn delili olsa gerektir. Ayrca Osmanllar Ruslardan nefret ediyorlard ve onlar
gelimekte olan bir lke olarak gryorlard. Ruslar da Osmanllar gibi medeniyet ve
tekniklerine dair zamann ihtiyalarn Bat Avrupa lkelerinden alyordu. Sefaretna-melerden
anlalaca zere Ruslar zalim, hogrsz ve kaba bir millet olarak tasvir edilmektedir40.
ngiltere, bu yzyln sonlarndan itibaren gelecek yzylda toplayaca meyvelerin
tohumlarn atmaya balamtr. 19. yzyl balarnda Fransa, daha sonra ngiltere, Osmanl
devletinin reformlar ile ilikilerinde model olmaya balad. Bunda kukusuz Yusuf Agah
Efendi'nin Havadisname-i ngilteresi'nde toplanan raporlarla birlikte Mahmud Raif Efendi'nin
yazd sefaretname ile o zamanki devlet erkanna, ngiliz kurumlan hakknda ok geni bir
bilgi salamasnn pay olduu muhakkaktr. Onun eseri sayesinde Osmanl erkan dorudan o
devrin en gelimi lkesinin kurumlann tanm ve daha sonraki Osmanl devlet adamlanna
aktarmtr41.
Prusya ile ilgili sefaretnameler 18. yzyln ikinci yansnda gzkmeye balar. Bunlar
Osmanl devlet adamlanna Prusya'nn hzla kalknan ve byyen bir devlet olduunu, fakat
henz byk devletler kadar gl olmadn bildirir. Sefaretnameleri yazanlar, Prusya'nn
Osmanl devletine kar gvenilir olmayan politikalar uyguladnda hemfikirdirler. Bununla
birlikte verilen bilgiler dorultusunda Osmanl ynetimi Prusya'nn gelecekte byk bir devlet
olarak ortaya kacana kanaat getirmi ve 19. yzyl Osmanl-Prusya ilikilerine temel tekil
edecek politikalann oluturulmasnda klavuz olarak kullanmtr42.
Grld zere sefaretnamelerin byk bir ounluu Avrupa lkeleri ve onlann
medeniyetlerini konu edinirler. Ayn zamanda Osmanl d siyasetini ynlendirmek iin de
birinci dereceden kaynaktlar. 18. yzyldan itibaren Osmanl devleti, kurumlann yenilemek
ve tekrar yaplanmak iin Bat lkelerine ynelme eilimine balad. Osmanl devletinin
yapt bu tr atlmlar ve yaplan iler genelde Modernleme veya Batllama olarak
adlandrlr43.
40. Osmanl-Rus eliliklerinin karlkl gnderilmesine dair yaplan en son tetkik N.Itkowitz
ve M.Mote, Mbadele-An Ottoman-Russian Evehange of ambassadors,
(Chicago, 1970).
41. Bu konu hakknda geni bilgi iin bkz: Yalnkaya, a.g.n., 422-34.
42. Bu dnemde Prusya'nn Osmanl Devleti zerindeki tesirleri hakknda nemli bilgiler iin
bkz: Findley, a.g.n.,
43. Osmanl Devletinin modernleme hareketlerinin geliimi iin bkz: N.Berkez, The
Development of Secularism in Turkey, (Montreal. 1964), 23-85.
336

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

Bu hareketler zerinde Batnn tesiri inkar edilemez bir gerektir, fakat bazen etki ok snrl
olmutur. Osmanl devleti ann her trl askeri teknolojiye, bilime, sanayie ve sanattaki
ilerlemelere sahip olmak istemiti. Bu nedenle sefaretnameler Avrupa lkeleri hakknda ilk
elden bilgiyi iermesi, Sultan ve onun bakanlarna yabanc lkeler hakknda bilgi veren resmi
Osmanl kaynaklan olmas asndan nemlidir. Bundan dolay sefaretnameler Avrupallar
hakknda Osmanllarn dorudan gzlem ve deneyimlerini ieren raporlardr44.

Bunu karlk sefaretnamelerin baz handikaplar da vardr. Bunlann Osmanl diplomasisinin

kayna olmas nedeniyle gizlilik dereceli olan belgeler iin kstlamalar ve snrlandrmalar
vardr. Sefaretnameleri yazan elilik heyetleri eserlerinde gizlilik dereceli resmi raporlan
kaydetmemilerdir. Zira raporlar resmi talimatlann ve muhtemelen de devletin d siyaseti ile
ilgili gizli bilgileri kapsamaktayd. Bundan baka, Avrupa'da daimi eliliklerin kuruluuna
kadar Osmanl elileri ksa bir sre iin tayin oluyorlard ve grevlerini tamamladktan sonra
Sultan, Sadrazam ve Reisikttabla ayn ayr grerek onlara kendilerinin yapm olduklan
grmeleri ve gzlemleri hakknda ifahen bilgi verirlerdi. Sefaretnamelerde verilen bilgiler
genellikle dzenli, itinal ve bir yabanc lke ile olan ilikinin zel bir ksm ile snrl
oluyordu. Genel olarak sefaretnameler elilerin grevlerinin baz sebeplere dayandn ve
gnderilmenin arkasndaki motifler hakknda bilgi verirler45.
Sefaretnameler farkl ynlerden ele alnarak incelenebilirler. Birincisi; Sefaretnameler
Osmanl eliliklerinin dier lkeler zellikle de Avrupa hakkndaki izlenim ve gzlemlerini
kapsayan birer seyahatname olarak kullanlabilirler. kincisi; Sefaretnameler Osmanl
devletinin sosyal ve kltrel tarihinin bir kayna olarak dnlebilir. ncs; Osmanl
devlet erkanna reformlann yaparken ilerlemi Avrupa lkeleri hakknda yeterli bilgi
salayarak Osmanl devletinin kurumlann bat standartlarna gre tanzim etmede ok nemli
yer tutmulardr. Drdncs, Osmanl devleti ile Bat arasnda kltrel tesir tarihinin yazl
belgeleri olduunu gstermitir. Beincisi; Bab- Ali ile yurt dndaki temsilcileri arasndaki
normal yazmalann bir kolleksiyonu olan diplomatik kaynak44. Yalnkaya, a.g.e., 13-14, 161-183 ve Gek, a.g.e., 16-17.
45. Yalnkaya, a.g.e., 14.
OSMANLI ZHNYETNDEK DEMN GSTERGES OLA..

337

tr. Son olarak da; sefaretnameler bat lkelerindeki Osmanl eliliklerinin rolleri hakknda
bilgi verirler46.
Sefaretnamelerde Konularn Ele Aln
Sefaretnameler dier Osmanl belgelerinde olduu gibi standart bir metodla yazlmamlardr.
Bununla birlikte bir ok sefaret-namede benzer unsurlar oktur. Sefaretnamelerin bazlar
Allah ve Peygamber gibi kutsal lere vg ile yolculuk esnasnda ilahi kudret sahibinden
korunmalarn dileyerek balarlar ve kendilerinin korunmasndan dolay da teekkr ve
minnettarlk duas ile biterler. Ayn zamanda metin iinde Kuran'dan kk sureler ve ayetler
ile hadis-i erifler de vardr47. Sefaretnameler genelde elinin atanmasndan grevini
tamamlamasna kadar olan olaylarn tasviri niteliini tar ve sklkla birbirini takip eden
benzeri olanlar tasvir eder. Sefaretnamelerin hazrlanmas srasnda genel olarak takip edilen
usul unlardr:
Balangta sefaretnameleri kaleme alanlar dua ile balayarak Sultan ve onun lkesi hakknda
methiyeler dzerler. Sonra da eli tayinine yol aan sebeplerin ksa bir izah verilir. Genellikle
bu ksmn bir zellii de stanbul'da eli iin yaplan terifat ve trenin tasviridir. Kukusuz
sefaretnamelerin en nemli blmlerinden biri de yolculuk ile ayet var ise karantina yaplan
yerlerden bahsedil-mesidir. Sefaretnamelerin byk bir blm elilikle mkellef olduklar
lkenin bakentine yaplan yolculuu, ehre girileri ve kallar ve oradaki ilk izlenimleri
hakknda ok teferruatl bilgi verir. Kral, kralie, kraliyet ailesinin dier mensuplar ve o

lkenin dier devlet erkan ile yaplan tanma merasimleri ve bulumalar kesinlikle
belirtmeden geemezler. Gidilen lkenin kltr ksmndaki anlatmda zellikle de askeri,
mali, teknik, politik ve sosyo-kltrel kurum ve sistemleri ok nemli bir yer tutarlar. Bazen
bulunduklar lkenin ileri gelen resmi makamlar ve o lkede bulunan baka devletlerin
eliliklerimle yaplan temaslardan da bahsedilir. 18. yzyln ikinci yansndan itibaren Avrupa
lkeleri arasndaki olaylar ve gelimeler hakknda bilgilere de ska rastlanmaktadr. Zamanla
bir ok sefaretname bu zellikte olmaya balamta". Elilik heyetinin
46. Yalnkaya, a.g.e.. 14-15.
47. Mehraed Emin Efendi'nin Rusya Sefaretnamesi buna iyi bir rnektir. Bu rapor iin bkz:
M.aktepe, Mehmed Emni Beyefendi (Paa)'nn Rusya Sefareti ve Sefaretnamesi, (Ankara.
1974).
338

MEHMET ALAADDN YALINKAYA

stanbul'a dn ise genel olarak sefaretnamelerin son ksmn oluturur. Bazlar da dua ile
kapanrlar48.
Sonu olarak bu aklamalardan anlalaca zere sefaretna-meler, Osmanl diplomasi tarihi
iin ana kaynaklarndan biri olarak kabul edilebilirler. Her ne kadar onlar kendi zaman ve
mekanlar iin Osmanl diplomatik kural ve protokolnn sadece bir ksmn izah ederse de,
onlar Avrupa toplumunun tasvirini salayarak Osmanl devlet erkann Batdaki gelimelerden
haberdar eder ve bir btn olarak da Osmanllarn Avrupa'ya kar olan tutumlarn sergiler.
Dier yandan da elilerin nasl ittifak yapmaya, askeri yardm salamaya, ticari imtiyazlar ve
d krediler iin gayret sarfettikleri-ne ait diplomatik faaliyetlerin misallerini verirler.
Sefaretnamelerin bir ksmnda elilerin bulunduklar lkedeki medyann kendileri hakkndaki
haberleri ile bunun kamu oyunda yapt tesirleri de yazlmtr. Ayn zamanda bu eserler
vastasyla bir ok diplomatik ve teknik terimin nasl ve ne zaman girmeye balad
grlmekte olup, Dou ve Bat arasndaki etkileimin gelime sreci hakknda da bilgi sahibi
olunmaktadr. Bunlara ilaveten sefaretnameler ierdikleri konular bakmndan Osmanl
zihniyetindeki deiimin de birer gstergeleridir49.
48. Yalnkaya, a.g.e., 15-16.
49. Trklerin Batllar ile olan ilikilerinin tarihi, kltrel ve diplomatik tahlili iin bkz:
Y.Sylemez. "The Turks Place in Europe; A Historic. Cultural and Diplomatic Over-view",
V.Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler (stanbul 21-25 Austos
1989). (Ankara, 1990), 681-698.
18.-19. YZYIL OSMANLI PANAYIRLARI VE HAFTA PAZARLARINA DAR
BELGELER-II*
Do.Dr. M.Akif ERDORU** BELGELER
66- 19.R. 1252/3 Austos 1836 tarihli Nevrekop ikame-i bazan.
67- 26 Safer 1277/13 Eyll 1860 tarihli Nevrekop panayr.
68- 5 safer 1286/7 Mays 1870 tarihli Reslayn panayr.