Вы находитесь на странице: 1из 12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

CiudadesparaunFuturomsSostenible
Bsqueda|BuenasPrcticas|Documentos|BoletnCF+S|Novedades|Convocatorias|SobrelaBiblioteca|
Buzn/Mailbox

DocumentosTextossobreSostenibilidad>http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodel
trminosostenible[1]
JosManuelNaredo
Madrid(Espaa),1996.

Introduccin
TraslaaparicindelInformesobreNuestrofuturocomn(19871988)coordinadoporGro
HarlemBrundtlandenelmarcodelasNacionesUnidas,sefueponiendodemodaelobjetivo
deldesarrollosostenible,entendiendoportalaquelquepermitesatisfacernuestras
necesidadesactualessincomprometerlacapacidaddelasgeneracionesfuturasparasatisfacer
lassuyas.Alavezqueseextendalapreocupacinporlasostenibilidad,sesubrayaba
implcitamente,conello,lainsostenibilidaddelmodeloeconmicohaciaelquenosha
conducidolacivilizacinindustrial.Sinembargo,talpreocupacinnosehatraducidoenla
reconsideracinyreconversinoperativadeestemodelohaciaelnuevopropsito.Ellonoes
ajenoalhechodequeelxitodelanuevaterminologasedebienbuenamedidaalhalode
ambigedadquelaacompaa:setratadeenunciarundeseotangeneralcomoelantes
indicadosinprecisarmuchosucontenidonielmododellevarloalaprctica.Enloquesigue
recordaremosculfueelcaldodecultivoquepropicisuxito,cuandootraspropuestas
similaresformuladasconanterioridadnohabanconseguidoprosperar.Propuestasquevan
desdelapretensindeloseconomistasfrancesesdelsigloXVIII,hoyllamadosfisicratas,de
aumentarlasriquezasrenacientessinmenoscabodelosbienesfondo...hastalas
preocupacionesporlaconservacinenlapasadadcadadelossesentaoporelecodesarrollo
deprincipiosdelossetenta,alasqueharemosreferenciamsadelante.Anticipemos,pues,
quenoestantosunovedad,comosucontroladadosisdeambigedad,loqueexplicalabuena
acogidaquetuvoelpropsitodeldesarrollosostenible,enunmomentoenelquelapropia
fuerzadeloshechosexigamsquenuncaligarlareflexineconmicaalmediofsicoenel
quehadetomarcuerpo.Sinembargo,lafaltaderesultadosinherentealaambigedadque
exigeelusomeramenteretricodeltrmino,seestprolongandodemasiado,hastaelpunto
deminarelxitopolticoqueacompaasuaplicacininicial.Lainsatisfaccincreciente
entretcnicosygestoresquehaoriginadoestasituacin,estmultiplicandoltimamentelas
crticasalamencionadaambigedadconceptualysolicitandocadavezconmsfuerzala
bsquedadeprecisionesquehaganoperativosuuso.
Elpresentedocumentotratarderesponderalasmencionadasdemandasdeoperatividad.
Paraelloseimponeunaclarificacinconceptualpreviaquepasaporidentificarlasdiferentes
ycontradictoriaslecturasqueadmiteelconsensopolticogeneralizadodehacersostenibleel
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

1/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

desarrollo.Porquemientraslametaseaambiguanohabraccinprcticaeficaz,pormucho
queelpragmatismoreinantetratedebuscaratajosafinandoelinstrumentalantesdehaber
precisadolasmetas.Sloprecisandolasmetassepodrnelegirinstrumentosdemedida
apropiadosparaversinosalejamosonodeellasyparaevaluarlaspolticasylosmedios
utilizadosparaalcanzarlas.Paraponerenprcticaesteesquema,seanalizarprimeroel
origendeltrminodesarrollosostenibleylautilizacinquesehavenidohaciendodel
mismo,paraaadirdespusprecisionesalpropsitodelasostenibilidaddesdelosdistintos
sistemasderazonamientoquesecontemplan.Esteesclarecimientoconceptualpermitir
avanzarmsslidamentetantoenlabsquedadeaplicacionesoperativasdelmismoenel
terrenoquenosocupacomoenelenjuiciamientoylapresentacindelcatlogodebuenas
prcticasparaunaciudadsostenible.

Sobreelorigenyelusodeltrmino
sostenible
Laaceptacingeneralizadadelpropsitodehacermssostenibleeldesarrolloeconmicoes,
sinduda,ambivalente.Porunaparteevidenciaunamayorpreocupacinporlasaluddelos
ecosistemasquemantienenlavidaenlaTierra,desplazandoestapreocupacinhaciael
campodelagestineconmica.Porotra,lagraveindefinicinconlaquesemanejaeste
trminoempujaahacerquelasbuenasintencionesqueloinformansequedenenmeros
gestosenelvaco,sinqueapenascontribuyanareconvertirlasociedadindustrialsobrebases
mssostenibles.Reflexionemossobreelorigendeestetrmino,parahacerloluegosobresu
contenido.
Elextendidousodeleptetosostenibleenlaliteraturaeconomicoambientalseinscribeenla
inflacinqueacusanlascienciassocialesdetrminosdemodacuyaambigedadinducea
utilizarlosmscomoconjurosquecomoconceptostilesparacomprenderysolucionarlos
problemasdelmundoreal.ComoyahabaadvertidotempranamenteMalthusensus
DefinicionesenEconomaPoltica(1827),elxitoenelempleodenuevostrminosviene
especialmentemarcado,enlascienciassociales,porsuconexinconelpropiostatuquo
mental,institucionalyterminolgicoyaestablecidoenlasociedadenlaquehandetomar
cuerpo.Elxitodeltrminososteniblenoesajenoaestaregla,sobretodoteniendoencuenta
quenaciacompaandoaaquelotrodedesarrolloparahablarasdedesarrollosostenible.
Recordemoslascircunstanciasconcretasquepropiciaronelxitodeestetrminoyque
enterraronaquelotrodeecodesarrolloqueseempezabaausarenlosiniciosdelossetenta.
CuandoaprincipiosdeladcadadelossetentaelPrimerInformedelClubdeRomasobre
loslmitesdelcrecimiento,juntoconotraspublicacionesyacontecimientos,pusieronentela
dejuiciolaviabilidaddelcrecimientocomoobjetivoeconmicoplanetario,IgnacySachs
(consultordeNacionesUnidasparatemasdemedioambienteydesarrollo)propusolapalabra
ecodesarrollocomotrminodecompromisoquebuscabaconciliarelaumentodela
produccin,quetanperentoriamentereclamabanlospasesdelTercerMundo,conelrespeto
alosecosistemasnecesarioparamantenerlascondicionesdehabitabilidaddelatierra.Este
trminoempezautilizarseenloscrculosinternacionalesrelacionadosconel
medioambienteyeldesarrollo,dandolugaraunepisodioquevaticinsusuerte.Setratade
ladeclaracinensudallamadadeCocoyoc,porhaberseelaboradoenunseminario
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

2/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

promovidoporlasNacionesUnidasalmsaltonivel,conlaparticipacindeSachs,quetuvo
lugarenl974enellujosohoteldeesenombre,cercadeCuernavaca,enMjico.Elpropio
presidentedeMejico,Echeverra,suscribiypresentalaprensalasresolucionesde
Cocoyoc,quehacansuyoeltrminoecodesarrollo.Unosdasmstarde,segnrecuerda
Sachsenunarecienteentrevista(Sachs,1994),HenryKissingermanifest,comojefedela
diplomacianorteamericana,sudesaprobacindeltextoenuntelegramaenviadoalpresidente
delProgramadelasNacionesUnidasparaelMedioAmbiente:habaqueretocarel
vocabularioy,msconcretamente,eltrminoecodesarrolloquequedasvetadoenestos
foros.Losustituymstardeaquelotrodeldesarrollosostenible,queloseconomistasms
convencionalespodanaceptarsinrecelo,alconfundirseconeldesarrolloautosostenido(self
sustainedgrowth)introducidotiempoatrsporRostowybarajadoprofusamenteporlos
economistasqueseocupabandeldesarrollo.Sostenido(sustained)osostenible(sustainable),
setratabadeseguirpromoviendoeldesarrollotalycomolovenaentendiendolacomunidad
deloseconomistas.PocoimportaquealgnautorcomoDalymatizaraqueparaldesarrollo
sostenibleesdesarrollosincrecimiento,contradiciendolaacepcincomndedesarrollo
quefiguraenlosdiccionariosestrechamentevinculadaalcrecimiento.
Predominaslafuncinretricadeltrminodesarrollososteniblesubrayadaporalgunos
autores(DixonyFallon,1991),queexplicasuaceptacingeneralizada:lasostenibilidad
pareceseraceptadacomountrminomediadordiseadoparatenderunpuentesobreelgolfo
queseparaalosdesarrollistasdelosambientalistas.Laengaosasimplicidaddeltrminoy
susignificadoaparentementemanifiestoayudaronaextenderunacortinadehumosobresu
inherenteambigedad(O'Riordan,1988).Enfin,parecequeloquemscontribuya
sostenerlanuevaideadelasostenibilidadfueronlasviejasideasdelcrecimientoyel
desarrolloeconmico,quetraslaavalanchacrticadelossetentanecesitabanserapuntaladas.
Deestamanera,veinteaosdespusdequeelInformedelClubdeRomapreparadopor
Meadowssobreloslmitesdelcrecimiento(1971)pusieraenentredicholasnocionesde
crecimientoydesarrolloutilizadaseneconoma,estamosasistiendoahoraaunrenovadoafn
dehacerlassosteniblesasumiendoacrticamenteesasnocionesquesehabanafianzado
abandonandolaspreocupacionesqueoriginariamentelasvinculabanalmediofsicoenelque
seencuadraban.Laformaenlaqueseharedactadoypresentadoen1992unnuevoInforme
Meadows,tituladoMsalldeloslmites(MeadowsyMeadows,1991)constituyeunbuen
exponentedelafuerzaconlaquesoplanlosvientosdelconformismoconceptualenel
discursoeconmico.Eldeterioroplanetarioylasperpectivasdeenderezarlosonbastante
peoresquelasdehaceveinteaos,perolosautores,paraevitarqueselestildede
catastrofistas,sesientenobligadosaestasalturasaescudarseenlaconfusadistincinentre
crecimientoydesarrolloeconmico,paraadvertirque,peseaexistirlmitesalcrecimiento,
notieneporquhaberlosaldesarrollo(MeadowsyMeadows,1991)yaincluirelprlogo
deuneconomistatanconsagradocomoesTinbergen,ygalardonadoademsconelpremio
Nobel,enelqueseindicaqueellibroestilporqueclarificalascondicionesbajolascuales
elcrecimientosostenido,unmedioambientelimpioeingresosequitativospuedenser
organizados.
Sinembargo,alavezqueseextendilautilizacinbanalmenteretricadeltrmino
desarrollosostenible,seconsiguitambinhacerquelaideamismadesostenibilidadcobrara
vidapropiayquelareflexinsobrelaviabilidadalargoplazodelossistemasagrarios,
industriales...ourbanostuvieracabidaenlasreunionesyproyectosdeadministracionesy
universidades,dandolugaratextoscomoelqueestamoselaborandoquepretendenavanzar
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

3/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

enlaclarificacinyaplicacindeestaidea.

Reflexionessobreelusoacrticoybanaldel
trminodesarrollosostenible
Contodo,frentealatendenciatodavaimperanteentrepolticosyeconomistasaasumir
acrticamentelametadelcrecimiento(odesarrollo)econmico,seacusatambinlaaparicin
recientedealgunostextosmarcadamentecrticosyclarificadoresdelpropsitodemodadel
desarrollosostenible.EntrestosdestacanelDiccionariodeldesarrollo,dirigidopor
WolfgangSachsyellibrodeRichardB.NorgaardtituladoEldesarrollotraicionado.Enla
introduccinalprimerodeellos,Sachssealaquelaideadeldesarrollopermanecetodava
enpie,comounaespeciederuina,enelpaisajeintelectual...Yaeshoradedesmantelarsu
estructuramental.Losautoresdeestelibrotratanconscientementedetrascenderladifunta
ideadeldesarrolloconelnimodeclarificarnuestrasmentesconnuevosanlisis
(Sachs,1992).PorsuparteNorgaardsubrayalainconsistenciadeunirlasnocionesde
sostenibilidadydesarrollo,concluyendoqueesimposibledefinireldesarrollososteniblede
maneraoperativaconelniveldedetalleydecontrolquepresuponelalgicadela
modernidad(Norgaard,1994).Y,enelrecienteCongresoInternacionalsobreTechnology,
SustainableDevelopmentandImbalance,quetuvolugarenTarrasa(1416dediciembrede
1995)selevantaronvocescrticassealandoqueelobjetivodelasostenibilidadserevelaba
incompatibleconeldesarrollodeunsistemaeconmicocuyaglobalizacinoriginaalavez
lahomogeneizacinculturalyladestruccinambiental(Norgaard,1996).Llegndose
inclusoacalificaralaculturadelsilenciosobreestostemasquepropicilaretricadel
desarrollosostenible,deverdaderacorrupcindenuestropensamiento,nuestrasmentesy
nuestrolenguaje(M'Mwereria,1996).Esenelfondoestacorrupcinmentallaqueha
impedidolaclarificacinconceptualylarevisincrticadelstatuquoquereclamaranlos
avancessignificativosenfavordelasostenibilidadglobal.Paraellohabraquebajardel
pedestalquehoyocupalapropiaideadelcrecimientoeconmicocomoalgoglobalmente
deseableeirrenunciableyadvertirquelasostenibilidadnoserfrutodelaeficienciaydel
desarrolloeconmico,sinoqueimplicasobretododecisionessobrelaequidadactuale
intergeneracional.
Cuandoeltrminodesarrollosostenibleestsirviendoparamantenerenlospases
industrializadoslafeenelcrecimientoyhaciendolasvecesdeburladeroparaescaparala
problemticaecolgicayalasconnotacionesticasquetalcrecimientoconlleva,noestde
mssubrayarelretrocesooperadoalrespectocitandoaJohnStuartMill,ensusPrincipiosde
EconomaPoltica(1848)quefuerondurantelargotiempoelmanualmsacreditadoenla
enseanzadeloseconomistas.Cuandoseaceptabaquelacivilizacinindustrialestaba
abocadaatoparseconunhorizontedeestadoestacionario,esteautordecahacemsdeun
siglo:
...nopuedomiraralestadoestacionariodelcapitalylariquezaconeldisgusto
queporelmismomanifiestanloseconomistasdelaviejaescuela.Meinclinoa
creerque,enconjunto,seraunadelantomuyconsiderablesobrenuestra
situacinactual.Confirmoquenomegustaelidealdevidaquedefienden
aquellosquecreenqueelestadonormaldelossereshumanosesunalucha
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

4/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

incesanteporavanzaryqueaplastar,darcodazosypisarlostalonesalqueva
delante,caractersticosdeltipodesociedadactual,einclusoqueconstituyenel
gnerodevidamsdeseableparalaespeciehumana...Noveoquehayamotivo
paracongratularsedequepersonasquesonyamsricasdeloquenadienecesita
ser,hayandobladosusmediosdeconsumircosasqueproducenpocooningn
placer,exceptocomorepresentativosderiqueza...sloenlospasesatrasados
delmundoestodavaelaumentodeproduccinunasuntoimportanteenlos
msadelantadosloquesenecesitadesdeelpuntodevistaeconmicoesuna
mejordistribucin...Sindudaesmsdeseablequelasenergasdelahumanidad
seempleenenestaluchaporlariquezaqueenluchasguerreras...hastaque
inteligenciasmselevadasconsiganeducaralasdemsparamejorescosas.
Mientraslasinteligenciasseangroserasnecesitanestmulosgroseros.Entretanto
debeexcusrsenosalosquenoaceptamosestaetapamuyprimitivadel
perfeccionamientohumanocomoeltipodefinitivodelmismo,porserescpticos
conrespectoalaclasedeprogresoeconmicoqueexcitalascongratulacionesde
lospolticosordinarios:elaumentopuroysimpledelaproduccinydela
acumulacin.
Sinembargo,losafanesqueconcitaelsimpleaumentogeneralizadodestospermanecen
bienvivos,mientrasqueelproblemadeexcesoderesiduospredominahoysobreel
ocasionadoporlafaltaderecursosque,haceunsiglo,seveacomoelprincipalfrenoque
impondraalsistemaunhorizontedeestadoestacionario.Lasituacinactualserevelams
problemticaporque,envezdetoparselaexpansindelsistemaconellmiteobjetivoque
imponelafaltaderecursos,estaexpansinestprovocandoundeterioroecolgicocadavez
msacentuado,conloquelamoderacinyreconversindelsistemanoslohabraque
aceptarla,comohacaJ.S.Millviendosupartepositiva,sinoinclusopromoverlaparaevitar
queprosigaelmencionadodeterioro.Esdecir,hacefaltaquelasociedadreaccionealas
sealesdedeterioroenlascondicionesdehabitabilidaddelaTierra,corrigiendoel
funcionamientodelsistemaeconmicoqueloorigina.

Sobreelcontenidodeltrminosostenible
Pocavoluntad,seaprecia,dehacerplanesdereconversindelasociedadactualhaciabases
mssosteniblesofsicamenteviables,pormuchoquelasreferenciasalasostenibilidad
aparezcanenmultituddepublicacionesydeclaraciones.Sihubieraverdaderoafndeaplicar
esepropsitohabraqueempezarporromperesecajndesastredelaproduccindevalor,
paraenjuiciarelcomportamientofsicodelasactividadesquecontribuyenaella.Estoeslo
queconpocafortunapretendieronlosautoreshoyllamadosfisicratascuando,hacemsde
dossiglos,proponanaumentarlaproduccinderiquezasrenacientes(hoydiramos
renovables)sindetrimentodelosbienesfondoodelosstocksderiquezaspreexistentes,
siendodescalificadosenesteempeoporloseconomistasposteriores,queerigieronel
mencionadocajndesastredelvalorcomocentrodelacienciaeconmica,separndolodel
contextofsicoysocialenelquesedesenvolva.Vemos,pues,quenosetratatantode
descubrirlaplvoradelasostenibilidadcomodedesandarcrticamenteelcaminoandado,
volviendoaconectarlofsicoconlomonetarioylaeconomaconlascienciasdela
naturaleza.

http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

5/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

Lamayorpartedelaindefinicinvigenteprocededelempeodeconciliarelcrecimiento(o
desarrollo)econmicoconlaideadesostenibilidad,cuandocadaunodeestosdosconceptos
serefierenanivelesdeabstraccinysistemasderazonamientosdiferentes:lasnocionesde
crecimiento(ydedesarrollo)econmicoencuentransudefinicinenlosagregados
monetarioshomogneosdeproduccinysusderivadosquesegregalaideausualdesistema
econmico,mientrasquelapreocupacinporlasostenibilidadrecaesobreprocesosfsicos
singularesyheterogneos.Enefecto,laideadecrecimiento(odesarrollo)econmicoconla
quehoytrabajanloseconomistas,seencuentradesvinculadadelmundofsicoynotieneya
otrosignificadoconcretoysusceptibledemedirsequeelreferidoalaumentodelos
agregadosdeRentaoProductoNacional.Esdecir,deagregadosmonetariosque,por
definicin,hacenabstraccindelanaturalezafsicaheterogneadelosprocesosquelos
generan,careciendoporlotantodeinformacinydecriteriosparaenjuiciarlasostenibilidad
deestosltimos:paraellohabra,comosehaindicado,queromperlahomogeneidaddeese
cajndesastredelaproduccindevalorespecuniariosparaanalizarlarealidadfsica
subyacente.
Enprimerlugarhayqueadvertirquelaambigedadconceptualdefondonopuederesolverse
mediantesimplesretoquesterminolgicosodefinicionesdescriptivasoenumerativasms
completasdeloquehadeentenderseporsostenibilidad(aligualqueocurreconlasnociones
deproduccinodedesarrollo,queencuentranimplcitamentesudefinicinenlapropiaidea
desistemaeconmico):alahoradelaverdad,elcontenidodeesteconceptonoesfrutode
definicionesexplcitas,sinodelsistemaderazonamientoqueapliquemosparaacercarnosa
l.Evidentementesi,comoestocurriendo,noaplicamosningnsistemaenelqueeltrmino
sostenibilidadconcretesusignificado,steseseguirmanteniendoenlosnivelesdebrumosa
generalidadenlosquehoysemueve.Sinquelasbrumassedisipenpormuchoque
intentemosmatizarlocondefinicionesexplcitasydiscutamossiinteresamstraducirel
trminoinglsoriginariosustainabilityporsostenibilidad,durabilidadosustentabilidad.
Porlotanto,clarificarlasituacinexige,enprimerlugar,identificarculeslainterpretacin
delobjetivodelasostenibilidadquesepuedehacerdesdelanocinusualdesistema
econmico,culessonlasrecomendacionesparaatenderloqueseextraendentrodeeste
sistemaderazonamientoyculessonlaslimitacionesdeesteplanteamiento.
Afortunadamente,estascuestioneshansidoyarespondidasporuneconomistatanaltamente
cualificadoparaellocomoesRobertM.Solow.Esteautor,quehabasidogalardonadoconel
premioNobelen1987precisamenteenrazndesustrabajossobreelcrecimientoeconmico,
setomlamolestiadedefinirlasostenibilidaddesdelaperspectivadeuneconomista
(Solow,1991)ydehacerlasoportunasrecomendacionesalrespecto(Solow,1992).Tras
advertirquesiqueremosquelasostenibilidadsignifiquealgomsqueunvagocompromiso
emocional,Solowsealaquedebemosprecisarloquesequiereconservar,concretandoen
algoelgenricoenunciadodelInformedelaComisinBrundtlandarribamencionado.Para
Solow,loquedebeserconservadoeselvalordelstockdecapital(incluyendoelcapital
natural)conelquecuentalasociedad,queesloque,segnesteautor,otorgaraalas
generacionesfuturaslaposibilidaddeseguirproduciendobienestareconmicoenigual
situacinquelaactual.ParaSolow,elproblemaestriba,porunaparte,enlograruna
valoracinqueseestimeadecuadamentecompletayacertadadelstockdecapitalydel
deterioroocasionadoenelmismo,porotra,enasegurarqueelvalordelainversinque
engrosaanualmenteesestockcubra,almenos,lavaloracinanualdesudeterioro.El
compromisodelasostenibilidadseconcretaasenelcompromisodemantenerun
determinadomontantedeinversinproductiva,pues,segnesteautor,elpecadocapitalno
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

6/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

eslaextraccinminera,sinoelconsumodelasrentasobtenidasdelaminera
(Solow,1992).Eltratamientodeltemadelasostenibilidadentrminosdeinversin,explica
quesehayaextendidoentreloseconomistaslaideadequeelproblemaambientalencontrar
solucinmsfcilcuandolaproduccinylarentasesitenporencimadeciertosnivelesque
permitanaumentarsensiblementelasinversionesenmejorasambientales.Comoexplica
tambinlarecomendacinalospasespobresdeanteponerelcrecimientoeconmicoalas
precupacionesambientales,paralograrcuantoanteslosnivelesderentaque,sesupone,les
permitirnresolvermejorsuproblemticaambiental.
Comonopodaserdeotramanera,vemosquelalecturadelobjetivodelasostenibilidadque
sepuedehacerdesdelaideausualdesistemaeconmico,esunalecturaquesecircunscribe
lgicamentealcampodelomonetario.Pero,comoelpropioSolowprecisa,ellonoquiere
decirqueelproblemaasplanteadopuedaencontrarsolucineneluniversoaisladodelos
valorespecuniariosodecambio,abasedequeloseconomistasespecializadosdescubran
nuevastcnicasdevaloracindelosrecursosnaturalesyambientalesypractiquenlos
oportunosretoquesenlasestimacionesdelstockdecapitalydelosagregados,obteniendoas
elverdaderoProductoNetoquepuedeserconsumidosinqueseempobrezcanlas
generacionesfuturas.Solowreconocequelospreciosordinariosdetransaccinnoaportan
unarespuestaadecuadayadviertequefrancamente,engranmedida,mirazonamiento
dependedelaobtencindeunospreciossombraaproximadamentecorrectosparalocual,
concluye,estamosabocadosadependerdeindicadoresfsicosparapoderjuzgarla
actuacindelaeconomaconrespectoalusodelosrecursosambientales.As,elmarco
conceptualpropuestodeberaayudartambinaclarificarelpensamientoenelpropiocampo
delmedioambiente(Solow,1992).Conindependenciadelafequesetengaenlas
posibilidadesquebrindaelcaminosugeridoporSolowdecorregirlosagregadoseconmicos
habituales,subrayemos,comolmismohace,quesupropuestanoestreidacon,sinoque
necesitaapoyarseen,elbuenconocimientodelainteraccindelosprocesoseconmicoscon
elmedioambienteenelquesedesenvuelven,restableciendolaconexinentreeluniverso
aisladodelvalorenelquevenanrazonandoloseconomistasyelmediofsicocircundanteo,
conpalabrasdiferentes,abriendoelcajndesastredelaproduccindevalorparaanalizar
losprocesosfsicossubyacentes.
Contodohayqueadvertirqueeltratamientodelascuestionesambientales(y,porende,dela
propiaideadesostenibilidad)haescindidohoylasfilasdeloseconomistas.Enefecto,porun
parte,sehanmagnificadolasposibilidadesdelenfoquemencionadosinsubrayarsu
dependenciadelainformacinfsicasobrelosrecursosylosprocesos.Porotra,todauna
seriedeautoresmsomenosvinculadosalacorrienteagrupadaentornoalarevistayla
asociacinEcologicalEconomics,adviertenqueeltratamientodelascuestionesambientales
ydelapropiaideadesostenibilidad,requierennosloretocar,sinoampliaryreformularla
ideausualdesistemaeconmico.Laprincipallimitacinqueestosautoresadviertenenla
interpretacinquesehacedelasostenibilidaddesdelanocinusualdesistemaeconmico,
provienedequelosobjetosquecomponenesaversinampliadadelstockdecapitalnosonni
homogneosninecesariamentesustituibles.Esms,sepostulaqueloselementosysistemas
quecomponenelcapitalnaturalsecaracterizanmsbienporsercomplementariosque
sustitutivosconrespectoalcapitalproducidoporelhombre(Daly,1990).Estalimitacinse
entrecruzaconaquellaotraqueimponelairreversibilidadpropiadelosprincipalesprocesos
dedeterioro(destruccindeecosistemas,suelofrtil,extincindeespecies,agotamientode
depsitosminerales,cambiosclimticos,etc.).Ehrlichapuntaqueelflujocircularenelque
lainversincorrigeeldeterioroocasionadoporelpropiosistemaquelaproduce,esinviable
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

7/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

enelmundofsico:eselsimplediagramadeunamquinademovimientoperpetuo,queno
puedeexistirmsqueenlamentedeloseconomistas(Ehrlich,1989).Poresoslocabe
representarelfuncionamientodeorganismos,poblacionesoecosistemasentrminosde
sistemasabiertos,esdecir,quenecesitandegradarenergaymaterialesparamantenerseen
vida.Laclavedelasostenibilidaddelabiosferaestenquetaldegradacinsearticulasobre
laenergaquediariamenterecibedelSolyqueencualquiercasoseibaadegradar(ynoen
quelabiosferaseacapazdereparartaldegradacin).
Laimposibilidadfsicadeunsistemaquearregleinternamenteeldeterioroocasionadoporsu
propiofuncionamiento,invalidatambinlaposibilidaddeextenderaescalaplanetarialaidea
dequelacalidaddelmedioambienteestllamadaamejorarapartirdeciertosnivelesde
produccinyderentaquepermitaninvertirmsenmejorasambientales.Estasmejoras
puedenlograrseciertamenteaescalalocaloregional,peroelejemploqueglobalmenteofrece
elmundoindustrialnoresultahastaahoramuyrecomendable,yaquesehavenidosaldando
conunacrecienteimportacindemateriasprimasyenergadeotrosterritoriosyconla
exportacinhaciastosderesiduosyprocesoscontaminantes.Locualvieneaejemplificarla
posibilidadcomnenelmundofsicodemantenereinclusomejorarlacalidadinternadeun
sistemaabasedeutilizarrecursosdefueraydeenviarresiduosfuera.Laotraposibilidad
supondraredisearelsistemaparaconseguirqueutilicemseficientementelosrecursosy,
enconsecuencia,generemenosprdidasyaseaenformaderesiduosodeprdidadecalidad
interna.Elproblemaestribaenqueunadiferenciacualitativatancapitalcomolaindicadano
tieneunreflejoclaroeneluniversohomogneodelvalor,comotampocolotieneengeneral
lacasusticadelosprocesosfsicosqueseocultabajoelvelomonetariodelaproduccin
agregadadevalor.
Viendolaslimitacionesqueofrecelaaproximacinaltemadelasostenibilidadquese
practicadesdeelaparatoconceptualdelaeconomaestndar,lamencionadacorrientede
autorestratadeanalizardirectamentelascondicionesdesostenibilidaddelosprocesosy
sistemasdelmundofsicosobrelosqueseapoyalavidadeloshombres.Sellegaas,segn
Norton(Norton,1992),adostiposdenocionesdesostenibilidaddiferentesquerepondena
dosparadigmasdiferentes:unasostenibilidaddbil(formuladadesdelaracionalidadpropia
delaeconomaestndar)yotrafuerte(formuladadesdelaracionalidaddeesaeconomadela
fsicaqueeslatemodinmicaydeesaeconomadelanaturalezaqueeslaecologa).Enlo
quesiguenosocuparemosdeestasostenibilidadfuerte,quesepreocupadirectamenteporla
saluddelosecosistemasenlosqueseinsertalavidaylaeconomadeloshombres,perosin
ignorarlaincidenciaquesobrelosprocesosdelmundofsicotieneelrazonamiento
monetario.Pueseslasostenibilidadenelsentidofuerteindicado,laquepuederesponderala
sostenibilidaddelasciudadesydelosasentamientoshumanos,engeneral,sobrelaquese
centraestedocumento.
Elsegundopasoparasuperarelestadiodeindefinicinactualsecentraasenla
sostenibilidaddeprocesosysistemasfsicos,separadamentedelasprecupaciones
econmicasordinariassobreelcrecimientodelosagregadosmonetarios.Reflexionemos,
pues,sobrelanocindesostenibilidadfuerteparadisiparsuspropiasambigedades,dejando
yadeladoeltemadeldesarrollo.Paraello,loprimeroquetenemosquehaceresidentificar
lossistemascuyaviabilidadosostenibilidadpretendemosenjuiciar,ascomoprecisarel
mbitoespacial(conlaconsiguientedisponibilidadderecursosydesumiderosderesiduos)
atribuidoalossistemasyelhorizontetemporalparaelquesecifrasuviabilidad.Sinos
referimosalossistemasfsicossobrelosqueseorganizalavidadeloshombres(sistemas
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

8/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

agrarios,industriales,...ourbanos)podemosafirmarquelasostenibilidaddetalessistemas
dependerdelaposibilidadquetienendeabastecersederecursosydedeshacersede
residuos,ascomodesucapacidadparacontrolarlasprdidasdecalidad(tantointernacomo
ambiental)queafectanasufuncionamiento.Aspectosstosque,comoesobvio,dependende
laconfiguracinyelcomportamientodelossistemassocialesquelosorganizanymantienen.
Porlotantolaclarificacindelobjetivodelasostenibilidadescondicinnecesariaperono
suficienteparasuefectivapuestaenprctica.Laconservacindedeterminadoselementoso
sistemasintegrantesdelpatrimonionatural,noslonecesitaserasumidaporlapoblacin,
sinoquerequieredeinstitucionesquevelenporlaconservacinytransmisindeese
patrimonioalasgeneracionesfuturas,temastesobreelqueinsisteNorgaardenlostextos
citados.
Esjustamentelaindicacindelmbitoespaciotemporaldereferencialaquedamayoro
menoramplitudalanocindesostenibilidad(fuerte)deunproyectoosistema:cualquier
experimentodelaboratorioocualquierproyectodeciudadpuedesersostenibleaplazosmuy
dilatadossiseponenasuserviciotodoslosrecursosdelaTierra,sinembargomuypocoslo
seransisuaplicacinseextendieraaescalaplanetaria.Hablaremos,pues,desostenibilidad
global,cuandorazonamossobrelaextensinaescalaplanetariadelossistemasconsiderados,
tomandolaTierracomoescaladereferenciaydesostenibilidadlocalcuandonosreferimosa
sistemasoprocesosmsparcialesolimitadosenelespacioyeneltiempo.Asmismo,
hablaremosdesostenibilidadparcialcuandoserefieresloaalgnaspecto,subsistemao
elementodeterminado(porejemplo,almanejodeagua,dealgntipodeenergaomaterial,
delterritorio)ynoalconjuntodelsistemaoprocesoestudiadocontodassusimplicaciones.
Evidentemente,amuylargoplazo,tantolasostenibilidadlocalcomolaparcial,estn
llamadasaconvergerconlaglobal.Sinembargo,ladiferenciaentresostenibilidadlocal(o
parcial)ylaglobalcobraimportanciacuando,comoeshabitual,noserazonaalargoplazo.
Elenfoqueanalticoparcelarioaplicadoalasolucindeproblemasyalabsquedade
rentabilidadesacortoplazo,predominanteenlacivilizacinindustrial,hasidounafuente
inagotabledeexternalidadesnodeseadasydesistemascuyageneralizacinterritorial
resultabainsostenibleeneltiempo,siendoparadigmticoelcasodelossistemasurbanos.Ya
quelasmejorasobtenidasenlascondicionesdesalubridadyhabitabilidaddelasciudades
queposibilitaronsuenormecrecimiento,seconsiguierongeneralmenteacostadeacentuarla
explotacinyeldeteriorodeotrosterritorios.Elproblemaestribaenqueestecrecimientono
sloserevelaglobalmenteinsostenible,sinoqueponetambinenpeligroloslogrosen
salubridadyhabitabilidad,porloquelostresaspectosdebendetratarseconjuntamente.El
Libroverdedelmedioambienteurbano(1990)delaUninEuropea(UE)superlos
planteamientosparcelarioshabituales,alpreocuparsenoslodelascondicionesdevidaen
lasciudades,sinotambindesuincidenciasobreelrestodelterritorio.Esteplanteamiento
coincideconlasostenibilidadglobalantesindicadaysemantieneendocumentosposteriores:
enparticularelInformefinaldelGrupodeExpertossobreMedioAmbienteUrbanodelaUE,
tituladoCiudadesEuropeasSostenibles(1995)sealaqueeldesafodelasostenibilidad
urbanaapuntaaresolvertantolosproblemasexperimentadosenelsenodelasciudades,
comolosproblemascausadosporlasciudades.Sinembargo,cincoaosdepusdehaber
enunciadolametadelasostenibilidadglobal,todavanosehanestablecidonielaparato
conceptualnilosinstrumentosdemedidanecesariosparaaplicarloconplenoconocimiento
decausayestablecersuseguimiento:elnuevodocumentomencionadoselanzaadiscutirlas
polticasfavorablesalasostenibilidadsinapenasaadirprecisinsobreelcontenidodesta,
nisobrelacomplejaproblemticaqueentraalaamplituddelenfoqueadoptado,dadaslas
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

9/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

mltiplesinterconexionesqueobservanlossistemasintervenidosodiseadosporelhombre
sobreeltelndefondodelabiosfera(enrelacin,claroest,conlahidrosfera,lalitosferay
laatmsfera).Siqueremosenjuiciarlasostenibilidaddelasciudadesenelsentidoglobal
antesmencionado,hemosdeprecuparnosnoslodelasactividadesqueenellastienenlugar,
sinotambindeaquellasotrasdelasquedependenaunqueseopereneincidanenterritorios
alejados.Desdeestaperspectivaenjuiciarlasostenibilidaddelasciudadesnosconducepor
fuerzaaenjuiciarlasostenibilidad(omsbienlainsostenibilidad)delncleoprincipaldel
comportamientodelacivilizacinindustrial.Esdecir,incluyendolapropiaagriculturaylas
actividadesextractivaseindustrialesqueabastecenalasciudadesyalosprocesosqueen
ellastienenlugar.Yaqueelprincipalproblemaresideenquelasostenibilidadlocaldelas
ciudadessehavenidoapoyandoenunacrecienteinsostenibilidadglobaldelosprocesosde
apropiacinyvertidodelosquedependen.

Referenciasbibliogrficas
Brundtland,G.H.(1987)OurcommonFutureOxford,OxfordUniversity
Press.(Trad.encastellano,Nuestrofuturocomn,Madrid,AlianzaEd.,1988)
Daly,H.E.(1990)Towardsomeoperationalprinciplesofsustainable
development,Ecologicaleconomics,vol.2,n.1,pp.16
Dixon,J.A.yFallon,L.A.(1991)Elconceptodesustentabilidad:sus
orgenes,alcanceyutilidadenlaformulacindepolticas,Desarrolloymedio
ambienteVidal,J.(Comp.),SantiagodeChile,CIEPLAN,(laversinoriginalen
inglsaparecienSocietyandNaturalResources,Vol.2,1989)
Ehrlich,P.R.(1989)Thelimitstosubstitution:Metaresourcedepletionand
neweconomicecologicalparadigm,Ecologicaleconomics,vol.1,no.1,p10
Guimares,R.P.(1994)Eldesarrollosustentable:propuestaalternativao
retricaneoliberal?,RevistaEURE,Vol.XX,n.61
Malthus,T.R.(1827)DefinitionsinPoliticalEconomy.Precededbyan
InquiryintotheRuleswichOughttoGuidePoliticalEconomitsintheDeviation
fromtheRulesintheirWritingsLondresRef.
Naredo,J.M.(1987)Laeconomaenevolucin.Historiayperspectivasdelas
categorasbsicasdelpensamientoeconmicoMadrid,SigloXXI
Meadows,D.H.yD.L.(1991)BeyondtheLimitsHaytraduccinen
castellanodeElPas&Aguilar,Madrid,1992
J.S.Mill(1848)PrinciplesofPoliticalEconomyNuestrareferencia
correspondealatraduccindelF.C.E.,Mxico,realizadasobrela7edicin
inglesade1871corregidaporelautor,pp.641642
M'Mwereria,G.K.(1996)Technology,SustainableDevelopmentand
Imbalance:AsouthernPerspective,InternationalConferenceonTechnology,
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

10/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

SustainableDevelopmenteandImbalanceTarrasa,Spain
Norgaard,R.B.(1994)DevelopmentBetrayed.Theendofprogressanda
coevolutionaryrevisioningofthefutureLondresyNuevaYork,Routledge,p.
22
Norgaard,R.B.(1996)Globalizationandunsustainability,International
ConferenceonTechnology,SustainableDevelopmentandImbalanceTarrasa,
Spain
Norton,B.B.(1992)Sustainability,HumanWelfareandEcosystemHealth,
EcologicalEconomics,vol.14,n.2,pp.113127
O'Riordan,T.(1988)Thepoliticsofsustainability,Sustainable
Management:PrincipleandPracticeTurner,R.K.(ed),LondresyBoulder,
BelhavenPressyWestviewPress
Sachs,I.(1994)Entrevista,Science,Nature,Societ,Vol.2,no.3,1994
Sachs,W.(1992)TheDevelopmentDictionary.AGuidetoKnowledgeas
PowerLondresyNewJersey,ZedBooks,p1
Solow,R.(1991)Sustainability:AnEconomist'sPerspective,Economicsof
theEnviromentinDorfman,R.yDorfman,N.S.(eds.),3Ed.,NuevaYork
Solow,R.(1992)AnalmostPracticalSteptowardsSustainability
Conferenciapronunciadaconmotivodel40aniversariodeResourcesforthe
Future,8101991

Notas
[1]:EstetextoformapartedeLaconstruccindelaciudadsostenible,publicadoporel
MinisteriodeObrasPublicas,TransportesyMedioAmbiente,Madrid,1996.Unaversin
electrnicadelmismoseencuentradisponibleen:http://habitat.aq.upm.es/cs/.
Edicindel1032004
DocumentosTextossobreSostenibilidad>http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

CiudadesparaunFuturomsSostenible
Bsqueda|BuenasPrcticas|Documentos|BoletnCF+S|Novedades|Convocatorias|SobrelaBiblioteca|
Buzn/Mailbox

DepartamentodeUrbansticayOrdenacindelTerritorio
http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

11/12

3/24/2016

Sobreelorigen,elusoyelcontenidodeltrminosostenible

EscuelaTcnicaSuperiordeArquitecturadeMadrid

PatrocinadoporlaDireccinGeneraldeUrbanismoyPolticadeSueloMinisteriodeVivienda

http://habitat.aq.upm.es/selectsost/aa1.html

12/12

Вам также может понравиться