Tarih Incelemeleri Dergisi Cilt!Volume XX; SaytiNumber 1 TemmuziJuly 2005, 71-134. OSMANLI NUFUS VE iSKAN TARiHi KAYNAKLARINDAN “MUFASSAL-ICMAL” AVARIZ DEFTERLERL VE 1701 - 1709 TARTHLE GUMULCINE KAZASI ORNEKLERL ‘Turan Gokce” Ozet Avarv vergi tabaninin tespiti ve tevzii igin yapilan tahrirler sonucunda hazirlanan avariz defterleri, simdiye kadar “mufassal” ve “icmal” tirleriyle bilinmektedir. Ancak, argiv caligmalart sirasinda tespit etmig oldugumuz bazi émekler, upki Kklasik tahrir defterlerinde oldugu gibi, mufassal ile icmal arasinda bir yer isgil eden ve “mufassal-icmdl” olarak isimlendirilebilecek olan Ugiinct bir tUrd ortaya koymaktadir, Ait oldugu kazA dairesinde bulunan gehir, kasaba, kOy ve kéy-alt: iskén yerlerinde avanz vergi tabanim olugturan niifus kategorilerinin gikardiklart avarizhane saytla toplam nefer olarak kaydedilmis olduklan bu defterler, isimler ve ayninth mesleki ig olmak iizere, mufassal defterlere dayali arastirmalar kadar demografik analiz. imkim vermeteri bakimndan oldukga Onemilidir. fgte, XVII. ylzyil baslarina ait Gumilleine kazast ile ilgili iki Grnee dayalr olarak hazirlanmmis olan bu galigma, sz konusu mufassal-icmal ava defterleri yaninda, bu hususu vurgulamak tizere ortaya Konulmus bulunmaktadir, Anahtar kelimeler: Avariz defterleri, Mufassal-icmal avariz defterleri, Giimiilcine kazdst, Niifus, Iskan Abstract “Mufassal- icmal” Avarrz Registers as a Source of Ottoman Population and Settlement and Examples of Giimiilcine District, 1701-1709 Avariz registers, prepared from tahrirs which were used for definition of taxpayers of aviriz, are usually known in two categories as “mufassal” and “iemal”. However, from some examples which we identified during our archive studies, we established a third category that lies between mufassal and icmal, just like in the case of classical tahrir registers, and could be called “mufassal-icmal”, In these registers, both the numbers of avarizhdnes, formed by the population categories which constitute the taxpayers of avariz in cities, towns and villages, and the total number of nefers were recorded separately. Although they do not contain names and detailed occupational information, these registers are quite important, because they provide an opportunity * Dog. Dr., Ege Universitesi, Turk Diinyast Arastirmalani Enstitiisti Ogretim Uyesi.Turan Gokge for demographic analysis, as much as mufassal registers do. This study, prepared using two examples belonging to Giimillcine district dated early XVIII" century, was carried out in order to establish mufassal-icmfl avariz registers, as well as stress their importance in terms of demographic researches. Key words: avai dis registers, mufassal-icmal avariz registers, Komotini-Giimiilcine , population, settlement Giris Esas itibariyle, insan ve her tirldi gelir kaynaginin tespiti gibi iktisid? gayelerle yapilan tahrirler sonucunda hazirlanmig olan defterler, Osman sosyal ve ekonomik tarihinin Gnemli kaynak kiimelerinden birini olusturmaktadir. Bunlarin en eskisi ve en kapsamhsi, timar sistemine bah olarak diizenlenmig olmakla birlikte, ayn1 zamanda vakif ve miilk olarak tasarruf edilen yerlerle, yaya ve misellemler gibi ézel gruplara ayriims olan giftliklerin de ayrica kaydedilmig oldugu klasik tahrir defterleridic'. Ait olduklan bélgede yasayan meskdn-gayr-1 mesktin vergi mikellefi evli hine reisleri ile ig giicii potansiyeli olusmus yetiskin bekar ogullarinin ve kismen de olsa muaf reayanin, hukGk? statiileri ve mesleki Ozellikleri ile birlikte ismen kaydedilmis oldugu bu defterlerde yer alan sayisal veriler, dogru yéntemlerle analiz edildigi takdirde, niifusun sadece nicelik degil, ayn zamanda niteliklerinin de tespitine imkin vermektedir. Aynica, tahrir igleminin belirli araliklarla tekrarlanmasi, XV. ve XVI. yiizyillar boyunca meydana gelen deisimin takibini de miimkiin kilmaktadir. Miiteakip asurlarda, XVI. yiizyilin sonlarina dogru ortadan kalkmis olan klasik tahrir defterlerinin yerini alabilecek kapasitede bagka bir defter kolleksiyonuna tesadiif edilememektedir. Bununla birlikte, bir bakima eski tahrir geleneginin devam intibéim. uyandirmast yaninda, igerdigi sayisal veriler itibaryyla da tahrir defterleriyle mukayese edilebilme Szelligi ile dikkati geken temettuat defterleri, son zamanlarda iizerinde yogunlasilan ikinci énemli kiilliyét: olugturmaktadir, Her bir idart tinitede yer alan gehir, kasaba ve kéylerde yagayan ahdlinin hane reisleri ve her tirlii gelir kaynaklarmn kaydedilmis oldugu bu defterler, tahrir defterleri kadar zengin olmamakla beraber, dogru metodla degerlendirildigi takdirde, XIX. yiizysin ortalar igin, iktisidt oldugu kadar, iskn ye demografi tarihi bakimindan da oldukca énemli sonuglara variimasina imkén tanimaktadir’. Ancak, daha ziyade iktisid? gayelerle tanzim edilmig olan bu defterlerin, yine XIX. yiizyil demografi tarihi igin son derece dnemli olan ve ilki 1831’de* gerceklestirilen sayim sonuglarim ihtiva eden niifus defterleriyle’ birlikte ' Yaklagik 64 yil énce Omer Lutfi Barkan tarafindan Onemine igaret edilmig olan (Barkan 1940, 20-59; Barkan 1941, 214-247) tahrir defterlerinin niifus ve iskin tarihi kaynagn olarak ifade ‘itigi anlam hakkanda en son degerlendirmelerden biri igin bkz. Oz 2000, 15-32. ? Temettuat defterlerinin bir kaynak olarak Kullamimina dair genel degerlendirmelerden ikisi igin bkz. Kiitiikoglu 1995, 395-412; Giiran, 2000, 73-94. * Karal 1943. * XIX. yiizyil nlifus istatistiklerinin genel bir degerlendirmesi igin bkz. Behar 2000, 61-72. oP“Mufassal-cmal” Avarwz Defterleri kullaniimast gok daha saghkli sonuglar vermektedir. Kez@, muayyen tarihlerde yenilenen sayrmlar arasinda yapilan niifus yoklama defterleri de, niifusun arada kalan zaman zarfinda arz ettigi yatay ve dikey hareketliligi yansitmast bakimindan oldukca énemlidir. Kisaca ifade etmek gerekirse, “tahrir asri” olarak nitelendirilen XV. ve XVI. yiizyullarla, nispeten modern anlamda yapilan niifus sayim sonuglarint igeren niifus ve yoklama defterleri yannda temettuat defterlerinin damgasim vurdugu XIX. yiizyil yeterince aydinlatulmig olmakla beraber, arada kalan XVII. ve XVII. yiizyillar hala “Osmanl demografisinin karanlik dénemi” olarak nitelendirilmektedir’. Bu durum, essen bu dénem demografi ve iskén tarihi arastimalarinin vazgecilmez kaynaklart durumunda bulunan avdriz defierlerinin kesfinin oldukga gecikmis olmasindan kaynaklanmaktadir. Bu gecikme ile birlikte, yakin zamanlara kadar, daha ziyade icmal Smekleri ile birlikte diisiiniilen defterlerin farkli tirleri de yeteri kadar acikhga kavusturulamamistir. $6z konusu icmillerin esasint olugturan mufassal avariz defterleri, 1980°li yillardan itibaren bazi arastirmalarda kullanilmig olmakla birlikte, énemli bir kaynak ‘olarak tanmlanmasi ancak yakin zamanlarda miimkin olabilmistir. iste Giimiilcine kazasina ait iki drnekle ortaya Konulan bu calisma, séz konusu avariz defterlerinin heniiz tescil edilmemig yeni bir tarzina igaret etmek suretiyle, bir taraftan, avariz defterlerinin iigiincii bir tiiriinii orataya koyarken, diger taraftan da Osmanli demografisinin séz konusu karanhginn aydinliga d6niismesine katki saglamayt amaglamaktadir. Ancak, buna gegmeden dnce, meselenin daha iyi anlasilabilmesi igin, yaptlan galismalarla ortaya konulmug olan birikimi gézden gecirmek suretiyle, avariz defterleri ve bu arada mufassal ve icmal olarak bilinen tirleri hakkinda genel bir deerlendirme yapmak yararh olacaktir. I. Nifus ve iskn Tarihi Arastirmalar: Bakumindan Avariz Defterleri Osmank mili kayitlarinda yaygin olarak “avdriz-1 divaniye ve tekdlif-i drfiye” seklinde belirtilmig olan avariz vergisi, XVI. yiizyil boyunca, sadece sefer gibi olafaniistii durumlarda ortaya gikan masraflarin kargilanabilmesi igin tarh ve tahsil olunan Arizi bir vergi tinitesini ifade etmekte idi®. XVI. astm sonalrina dogru, degigen sartlara paralel olarak daha sik giindeme gelmeye baslayan bu vergiler ile karsilanan masraflar da oldukca genig bir alana yayildi, Bu alan, sefer vaki oldugunda ordunun ihtiyact olan bugdaydan, ihtiyag duyulan sdir iagenin temini igin gerekli olan nakit paraya, donanmanin ihtiyaci olan kiirekgi temininden, derbent, yol, képrii ve su yollarinin bakim ve onarimina, hatta saray mutfaginin baz1 ihtiyaglarinin karsilanmasina kadar uzanmaktads’, ° Bkz. Behar 2000, 67-68. © Tafsilat igin bkz, Barkan 1979, 13-19; Mc Gowan 1981a, 1327-1331; Sahillioglu 1991, 108-109; Darling 1996, 87-90. ” Avariz ile kargilanan masraflar in bkz, Barkan 1979, 15-17; Ozel 2000, 37. 73Turan Gikge XVI. yiizyil sonlarindan itibaren Osmanl malt ve askeri sisteminde gériilen degisim® cergevesinde, klasik timar sisteminde giziilme ve iltizam sisteminin genislemesiyle birlikte, XVI. asrin baslarindan itibaren “avdriz-1 divaniye ve tekdlif-i Grfiye” adi altinda zikredilen arizi vergiler de y:llik tahsil edilen diizenli bir vergiye dBniisti”. Osmanh mali mekanizmasmun yeni sartlara intibak programnda’® énemli bir yer isgal eden bu déniigiim, aym zamanda avanz vergisinin kapsamunda ve tarh usilllerinde de kendini gésterdi, XVI. yéizyil sonlarmda hazinenin nakit ihtiyacoun kargilanabilmesi igin miimkiin oldugunca muafiyetlerin kapsami daraltilarak, vergiden bagisik olanlarin sayisimun azaltilmast yoluna gidildi. Vergi yuikiimliiliigiinde “emlak ve ardzi sahibi” olmamn esas kriter olarak belirlenmesi'', gogu zaman daha Once vergi miikellefi olan redya ve muaf durumda bulunan asker? gruplar arasindaki ayrihigin ortadan kalkmasint sagladi. Av4nz-niiziil tesekkiiliinde yaganan bu déniigiim kapsaminda dikkati geken bir diger énemli degisim de verginin tarh usGliinde oldu. XVII. yiizyil baglarindan itibaren, avarza esas olarak kabul edilen gercek haneden, birden fazla gergek hdnenin olusturdugu “avdriz-hdne” iinitesine gecildi, Bundan sonra Devlet, avarz vergisini, degigen sartlara ve ihtiyaglara gére biiyiikliiklerini_ zaman zaman yeniden tespit etmek imkaruna sahip oldugu avariz-hane iizerinden tahsil etmek yoluna gitti'?, Kisaca igaret edilmig olan bu déntigiim ile birlikte, kapsami cogu asker? simf mensubunu da igine alacak gekilde genislemig ve gergek hane yerine itibari avarz- hnesi iizerinden hesab edilerek tahsil edilen diizenli bir vergi iinitesi haline gelmis olan avarizin tespit, taksim ve tevzii irleri” sonucunda tanzim edilen defterlere gore yapilmakta idi. Bu caligma ile degisik bir tiirtine isaret edilecek olan avanz. vergisi ile ilgili bu defterlerin timi “avariz defteri” adi altinda kaydedilmis bulunmaktadir. Sosyal ve iktisd? sartlarla birlikte, demografik tabloda meydana gelen degisim, zaman zaman séz konusu avanz defterlerinin giincellenmesini gerektirmistir. Bunun igin de belirli dénemlerde yaygin olarak, bélgesel ya da imparatorluk genelinde tabrirlerin yenilenmesi icab etmistir. Bugiine kadar tespit edilmis olan rnekler, en azindan 1640’lardan baka", 1700'li yillarin baslarinda imparatorluk gapinda genis kapsamlt avariz tahrirlerinin yapildigim géstermektedir'*, Osmanh mfliyesinde avariz-niiziil tesekkilii ile ilgili olarak kendini gésteren bu isleyis mekanizmasi, dogal olarak farkls Bkz. Inalcik 1980, 283-337. ° 1593-1606 yallari arasinda devam eden savaglarin etkisiyle III. Mehmed déneminde (1595-1603) her yil toplanmaya baslanan avariz vergisinin 1620-1621 yillarinda tamamlanmug olan yillik vergiye diniigiim stireci ile ilgili tafsilat icin bkz. Darling 1996, 93-94, '° Bkz. Darling 1997, 157-179. " Giiger 1964, 71; Emecen 1981-1982, 159, not-2. "? Deitisik zaman ve mekanlarda avarizhdnenin kag gergek héneden olugtuguna dair 6mekler igin bkz. Darling 1996, 105-108. "3 Darling 1996, 91; Ozel 2000, 40. "4 Gzellikle, 1050 (1640-1641) yilinda oldugu gibi, bu calismaya konu edilmis olan ikinci defterin de ait oldugu 1121 (1709-1710) yilinda da genig kapsamh avarz tahrirleri yaprldigi anlagilmaktadir. Bkz. Gliger 1964, 71-72. 74“Mufassal-iemal” Avanz Defterleri karakterde diizenlenmis olan cok sayida avariz tahrir defterinin ortaya gikmasini salad. 1. Mufassal Avarwz Defterleri Kanani déneminden itibaren miistakil avariz tahrirlerinin yapildigi fade edilmekle birlikte, bugiine kadar her hangi bir érnegine rastlanmamig olmasi'®, simdilik dogrudan avartz vergisinin tespit ve tahsili igin tertip edilmig olan miistakil avariz defterlerinin ilk dmeklerinin XVI. ytizyil baglarima ait oldugunu kabul etmeyi gerektirmektedir. XV. ve XVI. yiizyillarda séz konusu olan sancak diizeyinde yaptlan Klasik tahrirlere ragmen, genellikle kaza dlgeginde yapilan avariz tahrirleri, dnceleri yerel kadilar marifetiyle gergeklestirilmekle beraber, XVII. ytizyil ortalarindan itibaren daha ziyade Defterhdne’nin ilgili kalemlerinden gérevlendirilen memurlarca yapiimaya baslanmistir'®. Nitekim, bu galigmaya émek olarak negredilen iki deftere esas olan XVII. yiizyil_baslarmda Giimillcine kazisinda gergeklestirilen iki tahririn de Defterhdne’nin Mevkufat Kalemi’nden géreviendirilen kimselerce yapilmg olmast da bunu teyid etmektedir. Kadilar ve nihayet merkezden génderilen memurlar tarafindan tahriri yapilan kazA dahilinde bulunan gehir, kasaba ve kirsal yerlegsmelerde emlAk ve arazi sahibi olan niifus tespit edilerek, defterlerdeki tabirle iffde etmek gerekirse “ale’l-esdmi" kaydedilirdi. Bu gergevede, vergi miikellefi redya, arazi ve emlak tasarruf etmesi dolayisiyla avariz vergi tabanina dahil olan askeri niifus neferen tespit edildikten sonra, gecerli olan muafiyetler de giz Ontinde bulundurulmak suretiyle, vergi tahsiline esas olan itibart avarz-héne sayisi tespit edilirdi, Tahrir sonucunda ortaya gikan tabloya gore, cou zaman ve mekanda bir avariz-hdne unitesinin kag gergek haneden olustugu degisirdi. Bu husus, mufassal defterlerin bag tarafinda yer alan, tahrir ve defterin tanzimine dair énemli agiklamalarin bulundugu kisimlarda mutlaka ifade edilirdi. Agagida, farkl: karakterdeki meklerde de gérilecefiiizere, yapilan hesaplar sonucunda tespit edilen avariz-hane sayslari bazen kiistiratl olur, bunlar “bucuk”, “rub” ve “siiliis” olarak kaydedilirdi. Tahrir gérevlilerince iki sOret olarak hazirlanan defterlerin biri, iizerinde iglem yapilmak tizere Defterhane’nin Mevkufat Kalemi’ne kaydedilirken, digeri de eyalet merkezinde muhafaza edilirdi!”. ‘Yukarida da igaret edilmis oldugu tizere, XVII. ylizyil baslarndan itibaren tabant oldukca genisletilmis olan avanz vergisinin tespit ve tahsili icin yapilan tahrirler sonucunda hazirlanmig olan mufassal avartz defterleri, igerdigi sayisal verilerle klasik tahrir defterlerinin bulunmadigi XVI. ve XVII. yiizyillar: kapsayan niifus ve iskén 'S Orel 1964, 38. "6 Grel 1964, 39. 1560-1660 yillan arasinda Osmanh maliyesinde avariz biirokrasisinin geligimi ile ilgili tafsilat igin bkz. Darling 1996, 90-91. 1” Emecen 1981-1982, 160; Ozel 1964, 40. 75Turan Gokge tarihi arastrmalan bakimindan oldukca 6nemlidir. Bununla birlikte, bu defterleri ellikle demografik agidan haiz oldugu Snemin kavranmasi ve karanlikta kalan izyiln Snemli dlgiide aydinlatulabilecegfinin farkina varilarak, giderek yayginlagan bir bigimde kullanilmaya baslanmasi ancak yakin zamanlarda miimkiin olabilmistir. Bunda, Osmanh argivinde avanz defteri denince ilk akla gelen icmal meklerin disinda, astl dnemli olan mufassal defierlerin geg farkana varilmis olmasi ve buna baji olarak, tupkt klasik tahrir defterlerinde oldugu gibi, saytsal verileri degerlendirebilmek igin gerekli olan alt yapmun yeterince ikmal edilememis olmasi 6nemli rol oynamistr. XV-XVI. yiizyillara ait klasik tahrir defterlerinde oldugu gibi, XVII. ve XVII. asirlarda karsimiza gikan mufassal avartz defterleri ile ilgili galismalar da baghica mecrada geligme géstermistir, Bunlardan birincisi, dogrudan dogruya, genellikle erinde cahisilan bélge ile ilgili oalarak tespit edilmig olan baz: émeklerin aynen veya isimlerin toplam rakamlarla verilerek gikariimasi gibi tasarruflarla yayumlanmast geklinde ortaya gikmustir. 1957’de M. Aktepe’nin dilckat gekmig oldugu “XVI, Asra Ait Istanbul Kazdst Avériz Defteri”ni, 1646 tarihli Kayacik’”, 1616 tarihli Halep™ ve 1646 tarihli Harput' ile ilgili érnekler takip etmistir. Dojrudan nesir faaliyetleri dignda, bu defterlerin kaynak olarak Kullanildigs galigmalarin baginda, daha ziyade Osmanl miliyesinde bir vergi iinitesi olarak avériz- niiziil tegekkiild ile ilgili arastirmalar dikkati gekmektedir. Nitekim, ©. L. Barkan” ve L. Giger” ilgili arastumalarmda, avariz tahrirleri ve defterlerine temas ederek, Snemli éigtide bunlardan yararlanmislardir, Bununla birlikte, séz konusu defterlerin ait olduklar dénem igin demografi ve iskin tarihi arastumalarmda kaynak olarak kullaniimasinin yayginlasmast uzun zaman almustir. Son yillarda, avariz ve cizye defterleri ile ilgili gahsmalan ile dikkat ceken O. Gzel’in de isdret etmig oldugu iizere™, avanz defterlerinin, XVII. ve XVII. yiizyillar Osmanl: demografi tarihi icin Gnemli bir kaynak olarak kullanimunda, ézellikle XVI. yiizyilda yasandig farz. edilen “demografik felaket” tezini ortaya koydugu eseri ile Bruce McGowan” dnciiliik etmistir. Séz konusu tezin yol actii tartismalar, kaynak olarak kullanan avariz defterlerinin mahiyetinin dogru anlagilmasi ve inceleme metodlarmn tenkidi ile yeni yaklagimlarin ortaya Konulmasina zemin hazirlanmast bakimindan da etkili olmustur. Nitekim, McGowan’in yukarida igaret edilmis olan 'S Aktepe 1957, 109-139. Emecen 1981-1982, 159-170. % Oztiirk 1997, 249-293. 21 Unal 1997, 9-73. ” Barkan 1979, 13-19. % Giiger 1964, 70-75 vd. 4 Bu defterlerle ilgili galigmalara dair genel bir degerlendirme igin bkz. Gzel 2000, 35-36. 5 McGowan 1981b. 16“Mufassal-femat” Avarvz Defterleri tezine karsi M. Todorova’nin sergilemis oldugu daha dikkatli tutum”, séz konusu defterlerin kullanumy ile ilgili yeni yaklasimlarin énemli bir basamagin: olusturmustur. Keza, yine McGowan’in caligmasindan hareketle, ilk olarak 1986'da kaleme almig olduge, XVIL. ve XVII. yézyillarda Osmank avérvz tahrirlerini aydinlatmaya cals kiigik gaplt fakat Snemli bir makalesi ile dikkati geken L. Darling’in”, 1560-1660 yillarint kapsayan, degisim déneminde Osmanl: maliye biirokrasisinin isleyisiyle avanz ve cizye vergilerinin tespit, tevzi ve tahsil usdilleri yaninda, vergi tabanimt olusturan niifusun tabriri ve diizenlenen defterlerdeki sayisal verilerin niteligini ortaya koymaya calistigi genis kapsaml: arasturmasi™, séz konusu alt yapiun ikmiéli ve ilgili arastirma metodlarmin sekillenmesinde nemli katks saglamustir. Bununla birlikte, aynt tarihlerde avarz ve cizye defterlerine dayali arasturmalar da giderek yayginlasmaya baslamistir. Bu noktada, dzellikle Balkanlarda yer alan cok sayida sehir ve kasabanin demografik profili ile ilgili calgmalarinda bunlari yaygin olarak kullanmis olan M. Kiel”énemli bir yer isgal etmektedir. ‘Tirkiye’de bu defterlerin demografi ve iskan tarihi arasturmalarinda kullanimi ile ilgili calismalar, O. Ozel ve M. in birlikte baslatuklary XVI. yiizyiln son tahrirleriyle XVII. yuizyil avarz defterlerini kargilasturmak suretiyle ortaya koyduklart arastirmalarla ivme kazanmistir. O. Ozel, bir taraftan séz konusu defterlere dayali arasuirmalarin: siirdirirken™, diger taraftan da Osmanh arsivinde tespit ettikleri pek gok Srneginden hareketle, igerdikleri sayisal verilerin dojgru analizi igin dnemli olan degerlendirme ydntemlerini ortaya koydugu galigmalanyla, kismi de olsa ilgili aragtirmacilarin dikkatini bu alanda yogunlastumay: basarmistir. Oncelikle mufassal avanz defterlerini XVII. yiizy:l Osmank demografi ve iskan tarihi igin énemli bir kaynak olarak giindeme getiren Ozel"', ikinci ve daha kapsamli arastirmasinda, bunlart cizye defterleri ile birlikte XVII. ve XVII. yiizyullar igin vazgecilmez bir kaynak olarak takdim etmekle kalmamig, énemili bir kismma yukarida igaret edilmig olan galigmalarin olusturdugu birikimi de dikkate almak suretiyle, bunlarin verimli bir gekilde kullanmt igin asiimast gereken temel problemlerin ¢éziimii olabilecek yeni yéntem ve yaklasimlar tizerinde durmustur, Bu ciimleden olarak, avaruz tahrirleri ve defterlerinin % bdlgesel varyasyonlart, kapali terminoloji, ttibar? kategoriler, verilerin giivenilirligi ve istatistik degeri® gibi problemlere igaret edilmek suretiyle, * Todorova 1988, 55-63. ™ Darling 1986, 23-27. * Darling, 1996. ® Gzel’in de nemle igaret etmig oldugu (Ozel 2000, 36) galigmalarindan ikisi igin bkz. Kiel 199la, 1-27; Kiel 1991b, 495-563. © Oktay Ozel’in avanz defterlerini kaynak olarak kullandigt ilk kapsaml galigmasi, 1993’de doktora tezi olarak hazirladigt, 1576-1642 tarihleri arasinda Orta Anadolu’da yerlesim diizeni ve nilfus tablosunda yaganan bilylik defigimi, son klasik tahrir defteri ile avarvz tahrirlerini kargilagtirarak Amasya dlceginde ortaya koymus oldugu aragtirmasidir: Ozel 1993. * Bkz. Ozel 1999, 735-743, eg)Turan Gokge hesaplama ve tahmin yéntemlerinin kritizi yapulmigtur. Avariz defterlerinin Osmanli demografi ve iskén tarihinde bir kaynak olarak kullanimi igin gerekli olan yaklasim ve yéntem caligmalarinda, 6zellikle klasik tahrir defterleri sistematigini iyi kavramig olmanun da avantajtyla én plana gikan diger bir isim de M. Oz olmustur. Bir taraftan, O. Ozel ile birlikte ytirittiikleri proje kapsaminda, bir kaynak olarak avarwz defterleri tizerinde galigan Oz, diger taraftan da bunlani kullanarak ortaya koydugu caligmalaniyla dikkati_gekmektedir™. Biitiin bu caligmalarla birlikte belirginlesen yéntemlerle yaklasildiginda, son derece énemli kaynak Kiilliyatr olarak algilanmaya baslanan mofassal avariz defterlerine dayali caligmalar giderek yayginlasmaktadir™. Bir taraftan, XVII. ve XVII. yizyillarda Osman demografi tarihine dair arastirmalarda kaynak olarak kullanimi yaygmlasan avariz defterleri, diger taraftan da ilgili alanlarda calganlarm bir araya getirilmesini amaclayan bilimsel toplantilara konu edilmeye baslanmistr. Istanbul’da bulunan Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstitiisii’ntin diizenlemis oldugu uluslar arasi “workshop”, bu noktada énemli bir baslangig olmustur. “Beyond the Tahrir” bash ile, 8 iilkeden 14 katilimesnn istirak ettigi toplantida elde edilen ilk bulgular, M. Kiel tarafindan hazirlanan bir bildiri® ile ilgililerin dikkatine sunulmustur. XVII, ve XVIIL yiizyil demografi ve iskan tarihi igin son derece énemli olan avarz defterleri ile ilgili temel problemlerin géziimti ve daha yaygin bir bigimde kullanim, degisik arastumacilarin elde ettigi bulgularm bu tir platformlarda tartisilmast ile birlikte miimkiin olabilecektir. 2. kemal Avaruz Defterleri Tabrir sonucunda ortaya gikan mufassal avariz defterleri Defterhane’ye gonderilerek, Mevkufat Kalemi’ne kaydedildikten sonra, tipki timar sistemine bagl. olarak isleyen klasik tahrir defterlerinde oldugu gibi, miliye biirokratlarnin bélgesel ya da imparatorluk genelindeki durumu takip edebilmeleri igin “‘icmél avartz defterleri” hazarlanird:. Mufassal defterlerin kesfine kadar, daha ziyade 6n planda tutulan imal avanz defterleri, genellikle her bir eydlete bagh sancaklar dahilindeki kazi bazinda toplam avariz-héne sayisinin kaydedildigi, bagka her hangi bir ayrintunin yer almadig defterlerdir. Bununla birlikte, Darling’in Osmanhi arsivinde bulunan bazi 6rneklerinden hareketle, mufassal defterlerden sonra ikinci tip olarak tavsif ettigi’, her bir koy ve mahallede bulunan toplam avariz-hne sayisinin kaydedilmig oldugu defterlere de rastlanmaktadir. Sancak bazinda bir araya getirilerek mevkufat kalemine génderilen bu defterlerin “miffredat defteri" olarak isimlendirilmis oldugu da bilinmektedir"”. 1642 * Ozel 2000, 33-50. ® Bkz. Oz 1999, 787-794. * Mehmet Ali Unal’in Tiirkiye’de ortaya konulmug olan ilk drneklerden biri olan Harput ile ilgili galigmast igin bkz, Unal 1987, 119-129, Ayrica son yillarda dikkati geken baz1 calismalar igin bkz, Acikel 1999; $imsirgil 2002, 106. % Kiel 2004, 31. * Bkz. Darling 1986, 25. 3” Bkz. Giiger 1964, 73. 78“Mufassal-Icmal” Avarwz Defterleri tarihli Srneginde oldugu gibi™, bazen kazA dairesinde bulunan her bir mahalle ve kéyde yasayan ve vergi tabamin: olusturan nifusun nefer toplami ile birlikte, avariz-hane sayisinin verildigi defterlere de tesadiif edilebilmektedir. Bu icmal avaniz defteri tarzi, bir bakima, bu galismanin asi Konusunu olusturan “mufassal-icmal” defterlerle icmal defterler arasinda bir yer isgal etmektedir. Genellikle kazi bazinda, biitiin imparatorlugu kapsayan eydletlerdeki itibart avarz-hane toplamlarinin kaydedilmig oldugu icmAl defterler, demografik arasturmalar bakimindan oldukga yetersizdir. Bu yetersizlik, sadece demografik cesitliligi aksettirmemesi bakimindan deil, ayn zamanda kusmi de olsa kaza diizeyinde toplam niiffsa igdret edebilecek avartz-hanelerin, kag gergek haneden olustugunun dahi bilinememesi dolayistyla, her hangi bir sekilde niifus tahminine imkin vermemesinden kaynaklanmaktadir. Bu sartlarda, yukarida igaret edilmig olan her bir mahalle ve kby bazinda toplam nefer ile birlikte verilmis olan avariz-hanelerin kaydedilmis oldugu imal defterler, nispeten daha kulanulabilir niteliktedir. Ancak, agagida ayrica isaret edilecek olan 1709 tarihli Giimilcine drneginde oldugu gibi”, askeri olanlarin harig tutulmasi gibi sebeplerle, bu defterlerde kaydedilmig bulunan nefer saytlarinin da cogu zaman gergei yansitmadifi —_griilmektedir. Dolayisiyla, _ mufassallariyla kargilasturilmadii taktirde, bu tir defterlerde yer alan rakamlar, demografik hesaplamalarda ciddi hatalara yol agabilmektedir"®. 3. Mufassal - femal Avariz Defterleri XV. ve XVI. yiizyil klasik tahrir defierleri, uzun yillar “mufassal” ve “ical” olarak isimlendirilen iki ayri tiirii ile degerlendirilmistir. Ancak, defterolojinin bash bagina bir disiplin olarak geligmesi ile, bu alandaki calgmalarin derinlesmesi, farklt karakterde diizenlenmis olmalar dolayisiyla, s6z konusu iki tir arasinda yer alan ligtincii bir tiiri gtindeme getirdi. Cok sayda arasturmada kaynak olarak kullansimig olmasina ragmen, bu yénilyle ele alinmamig olan siz konusu defterlerin mufassal ve icmal arasinda farkli bir tir olarak tescili, F. Emecen’in ancak 1996'da ortaya koydugu bir galigma ile miimkiin olabildi, Emecen, Kanuni dénemi baslarinda, 1530’lann ihtiyaglan ergevesinde oldukca farkl karakterde tertib edilmig olan ve biitiin imparatorlugu kapsayan defter serisini gu ifadelerle tanmlamaktadir*'; “Bu tiir dogrudan mufassal defterlerin tertibi iizere, sadece reaya isimleri ve vergi cins ve dékiimii ihmal edilerek, ayni zamanda diger cesit tahrir sonuclart, yani evkaf, yoriik tahrirleri de eklenerek hepsinin toplam saytya *8 BOA. MAD-18557. * BOA.D.MKF-27953/494, Aynt tarihli “mufassal-iemal” (BOA.KK.MKF-2825) defter kayitlart dikkate alinmaksizin, sadece bu defterden hareketle Giimiilcine kazisimin 1709'daki demografik durumuna dair fikir yUrdtilmeye kalkigiimast halinde, oldukea eksik ve hata sonuglara varmak miimkiindiir. Bu husus, yukarida igaret edilmig olan avin ve cizye defterlerine dair toplanti sonuglan ile ilgili bi lc de Snemle tizerinde durulan noktalardan biri olmugtur: Bkz. Kiel, 2004, 31. “"Emecen 1996, 40. veTuran Gokge mitteallik neticelerinin hesaplamp —kendi_—_mantigi_cergevesinde, sinflandirilmasi ve adeta tablolastrilmasiyla ortaya cikmig ve merkezde pratik kullanma maksadi ile hazirlanmus icméllerdir...” Bu ifadelerle ayn zamanda, 1530 yilina ait defter serisini mufassallardan ayiran karakteristik dzelliklerine isaret eden Emecen, diger icmalllerden cok farkh bir tarzda, merkez biirokrasisinde pratik kullanim maksadiyla hazirlanmis olan bu defterleri “mufassal-icmal” olarak isimlendirmistir. Béylelikle, klasik tahrir defterlerinin en yaygin tirlerini olusturan miufassal ve icmél diginda tigiincli bir tiirdi de tescil edilmistir™. Bu galigmada mek olarak kullanilan ve daha agik bir fikir verebilmek igin aynen negredilmesi uygun gériilen defter tiirleri ile birlikte diigiintildiigiinde, avarwz tahuir defterlerinde de benzer bir durum dikkati gekmektedir. Esisen ait oldugu sistem hakkinda genel bir fikir verebilmek igin yukarida igdret edilmis olan mufassal ve icmal avanz defterleri disinda, Emecen’in timar sistemine gore tanzim edilmig olan klasik tahrir defterleri igerisinde farkh bir tiir olarak isfret etmig oldugu defterlerde oldugu gibi, avariz vergi diizenine gére tertib edilmis olan farkli karakterdeki bu defterleri de “mufassal-icmal avariz defterler’” olarak isimlendirmek yerinde olacaktir. XVIIL asrin baslarinda yogunlagan digger bazi dmeklerine de tesadiif edilmekle beraber™, simdilik, Giimiilcine kazasina ait 1701 ve 1709 tarihli iki drneginden hareketle tanmlamaya calisacajjumuz bu defterler, asajida verilecek olan metinlerden de takip edilebilecegi tizere, avariz vergi tabanim olusturan niifusun ismen Kaydedilmemis Bu defier serisinin gogu, Devlet Arsivieri Genel Mii Osmanh Argivi Daire Baskanhg tarafmdan tpkubasim ve indeks galgmalan ile yayimlanmg bulunmaktadir: 438 Numaral Muhdsebe-i Vildyet-i Anadolu Defteri 1, Ankara 1993; Il, Ankara 1984; 166 Numaralt Muhdsebe-i Vildyet-i Anadolu Defteri, Ankara 1995; 387 Numaral Muhdsebe-i Vildyer-i Karaman ve Rum Defieri 1, Ankara 1996; Hl, Ankara 1997, 998 Numarab Vildyet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Ziilkadriyye Defteri 1, Ankara 1998; Hl, Ankara 1999; 370 Numaral Muhdsebe-i Vildyet-i Rum-lli Defteri 1, Ankara 2001; I, Ankara 2002; 167 Numaralt Muhasebe-i Vildyet-i Rum-lli Defteri 1, Ankara 2003. *® Argiv caligmalari sirasinda tesadif edebildigimiz dmeklerden bazilan, Silistre sancagina tabi kazflara ait olup, Kamil Kepeci tasnifinde, 2596 numarada kayith defterde yer almaktadir, 1106 (1694) tarihli ‘Tekfurgdlii adhyla da bilinen Karasu kazis, (BOA.KK.MKF-2596, v. 51b- 54b) ile 1118 (1707) tarihli Varna kazast (BOA.KK.MKF-2596, v. 78b-83a) avirvz defterleri, pik Srneini olusturmaktadirlar. Kez, 1116 (1705) tarihli i livasina tabi Seydi Gazi kazis: defteri de bir diger Ornegi olusturmaktadir: BOA.KK.MKF-2567, v. 23b-26b, Mufassal-icmal avénz defterlerinin gimdiye kadar tespit edilen tipik Gmeklerinden birisi de 1109 (1697) tarihli Paga livasina tabi Siroz kuzfis avr tahrir defteridir: BOA.KK.MKF-2786. Diger dmekleriyle kargilagtinildyginda, bu defierde dikkati geken en Snemli dzellik, redya ve askeri niifusun ayn ayri verilmig olmast yamnda, askeri basligi altnda kaydedilmis olanlarin ayrica kategorize edilmig olmasidir. Bu dzellik, niifusun niteliklerinin tespiti bakimindan oldukga énemlidir. Ozellikle bkz. BOA.KK.MKF- 2786, 14-43, 80“Mufassal-iemal” Avarvz Defterleri olmas: dolayisiyla mufassal defterlerden ayrilmaktadir. Ote yandan, kaza dairesinde bulunan her bir mahalle ve kéydeki toplam avanz-hane sayisi ile birlikte, bunun hesaplanmasina esas teskil eden niifusun nefer olarak toplam ve bilegimine dair ayrintilt rakamlani da vermesi bakimundan, genellikle kaza bazinda, cok nadir olarak da mahalle ve kéy bazinda toplam avariz-hine rakamlarinin kaydedilmig oldugu tipik iomAl defterlerden de oldukga farkli bir tarzda tertib edilmig bulunmaktadw. Bu galigmaya esas teskil etmek iizere aynen negredilmig olan iki érmeginden de takip edilebilecegi tizere, mufassal-icmal olarak tavsif edilebilecek olan bu defterler, mufassal avarz defterlerinde ismen kaydedilmig olan vergi miikellefi niifusun, isimlerin gikarilarak, her bir simfin neferen toplam rakamlarla ifade edilmesi ve mahalle-kéy bazinda muafiyetler de g6z Gniinde bulundurulmak suretiyle hesab edilmig olan avariz- hne saytlarinn kaydedilmesi ile ortaya gikmuistir. 1530 yilina ait klasik mufassal-icral tahrir defterlerinden farki, mufassalinda da bulunmamasi sebebiyle, dogal olarak iskén yerlerine ait vergi gelir kaynaklarimn olusturdugu hasilata dair her hangi bir kaydin yer almamasidir. Dolayistyla, mufassal-icmal karakterli avarvz. defterleri, ayrintrls ekonomik analizlere esas teskil eden her hangi bir kaydi igermemekle beraber, muhtevi oldugu niifusa dair sayisal veriler, tipkt 1530 tarihli Klasik tahrir defterleri ile ilgili benzerlerinde oldugu gibi, demografik istatistiki degerlendirmeler agisindan son derece kullanighdir. Mofassal-icmal tarzda hazurlanms olan bu defterlerde, “avdriz-1 divaniye ve tekdlif-i drfiye” adi altunda zikredilen vergi bilesiminin tabamm teskil eden “ardzi ve emlak sdhibi” toplam niifus neferen verildikten sonra, bunu olusturan niifus kategorileri toplam rakamlarla ayri ays belirtilmistir. Her bir mahalle veya koyde bulunan vergi miikellefi niifus Sncelikle, dint bakimdan “nuisliiman” ve “zimmi” olarak kategorize edilmistir. Ikinci olarak, miisliiman niifus da esfsen baslangictan itibaren gecerli olan ve “Kantin-t Osmanf"de gayet agik bir gekilde iffide edilmig bulunan sinflandirmaya uygun olarak, kendi igerisinde kategorize edilerek, “askerf” ve “re‘dyé” adi altinda tasnif edilmistir’. Asker? niifusa dahil olup, genellikle “asker?” basligi altinda ifade edilmig olan imam, seyyid ve amelménde gibi gruplarin bazen “askeri ve imam” gibi bilesik ifadelerle, bazen de askert bash: altinda verilen rakamlardan bagimsiz olarak kaydedildigi gortilmektedir. Vergi mikellefi miisliman niifus kapsaminda olmakla beraber ayrica belirtilmis olan diger bir grup “yériik” adi altinda kaydedilmis olan ziimredir. Agagida aynen verilecek olan her iki defterde de bunlarin ayrica kaydedilmig oldugu gériilmektedir. Kez, her iki defterde de ayri kategoride degerlendirilmis olan bir diger grup da gifilik sahipleridir. Kisaca igaret edilmig olan bu gruplarin neferen toplam rakamlarla kaydedilmesinden sonra, ayri ayn redya, ciftlik sahibi ve yoriik gruplarinin itibart avariz-hdneleri belirtilerek, avariz vergisine esas olmak tizere, en son her bir mahalle veya kéyiin toplam avariz-hanesi kaydedilmistir. Cok nadir olmakla birlikte, daha dnce de igaret edilmig olan Siroz Smeginde oldugu gibi", askert bashgr “ Bkz, Inalerk 1959, 49-14! “ BOA.KK-2786, 14-43, lagoglu 1991, 91-114. 81Turan Gokge altinda kaydedilen niifusun bilesimine dair ayrintuh rakamlarin verildigi defterlere de tesadiif edilebilmektedir. Asajjida ayrica igaret olunacagi tizere, bu defterlerin tanzimine esas olan tahririn hangi tarihte, kim tarafindan, ne gibi sebeplerle ve hangi hususlar g6z oniinde bulundurularak —yapildigina dair kayitlar defterlere ilave edilmistir. Genellikle bas tarafinda veya sonunda yer alan bu kayitlarla birlikte, der-kenar seklinde sonradan diigilmiig olan notlar, defterlerin sistematiginin kavranmast, dolayisiyla demografik agidan igerdigi sayisal verilerin kiymetlendirilmesi bakimindan énemli ip uglart vermektedir. Bununla birlikte, Defterhfne’de muhffaza edilen bu defterler iizerinde yapilan muamelata dair kayitlar da ayrica dikkati gekmektedir. Burada yayimlanan iki dmeginden hareketle tespit edilmis olan biitin bu dzellikleri ile birlikte diigiiniildiigiinde, son yillarda én plana gikarilan mufassal ve icmAl avanwz defterlerinden oldukca farkl karakterde hazirlanmg olan mufassal-icmal avaruz. defierleri, antroponimik tetkikler basta olmak iizere, veri olarak kabul edilebilecegi sir incelemeler igin énemli olan sahis adlan ve ayrintih meslek bilgileri harig olmak tizere, demografi ve iskan tarihi aragtirmalart bakimindan en az mufassal defterler kadar nem tasimaktadir. Agagida da gérillecegi iizere, defterde yer alan agiklamalarla kapsami belirtilmig olan vergi tabanint olusturan niifusun neferen toplam rakamlarla ifade edilmesi yaninda, bunu olusturan kategorilerin ayri ayri belirtilmig olmasi ve nihayet bu ayrntil: toplam rakamlardan hareketle tespit edilmig olan her bir kéy veya mahallenin toplam avanz-hanesinin kaydedilmig olmasi, tipki mufassal defterlerde oldugu gibi, ‘itifus analizleri igin agiimasi gereken belirsizliklerin dnemli bir kismint ortadan kaldwmaktadi. Bu defterler, dzellikle, yukanida da igaret edilmig oldugu iizere, yeterince aydinlatimis olan dénemler arasinda nispeten karanhik durumda bulunan iki yiizyildan, kaynaklarin yetersizligi sebebiyle, simdiye kadar daha az projeksiyon tutulabilmis olan XVIIL yiizyil demografik ve iskin tablosunun aydinlatulmasi bakumundan bilyik énem tasimaktadir, IL Gimillcine Kazasi Mufassal - iemal Avariz Defterleri Giintimiizde “Komotin’” adiyla Yunanistan’ Trakya kesiminde yer alan Giimiilcine’*, Batt Trakya Tiirkleri’nin merkezi konumunda, sehir nitelikli bir iskan yeri olarak varligint devam ettirmektedir, Akinci beyi Gazi Evrenos Bey tarafindan fethine dait 1361'den baslayan farklt tarihler séz konusu edilmekle birlikte, son yillarda ortaya konulan bazi caligmalar, Giimilcine’nin Osmanlilar’in Trakya’yi biittiniiyle kontrol altina almalarm saglayan 1371 Cirmen savagindan hemen énce fethedilmis oldugunu géstermektedir™”. 6 Kurulugundan itibaren Koumoutsina adiyla anilan kasaba, 1344’de Aydmoglu Gazi Umur Bey’in zabuyyla birlikte Giimillcine adiyla animaya bashnmisur. Bkz. Kiel 1996, 268; Ali Cevat 1313, 697-700; Semseddin Sami 1314, V. Cilt, 3925-3927. *"Kiel 1996, 268. 82“Mufassal-lemat” Avarvz Defterleri Osmanh idari taksimatinda, Rumeli Eyéleti’nin cekirdegini olusturan Pasa Livasi’na bagli “kazd” statiisiinde bir idari birim olarak diizenlenmis olan Giimiilcine, miistakilen Giimiilcine’ye ait olan mufassal tahrir defterinden anlasildig: kadarsyla", 1570'lerde “sancak” statiistine yiikseltilmistir. Ne var ki, sonraki tarihlere ait kaynaklar ve bu arada iki farkl Srnegini nesredecegimiz XVII. ve XVII. yiizyil avanz tahrir defterleri, bu durumun kisa siire sonra eski haline déndiigiinii ortaya koymaktadir. $u halde, Giimiileine, 1570°lerdeki durum miistesna, XIX. yiizyilda _vilayet nizamnamesinin cikariimasiyla, tekrar Edime Vildyeti biinyesinde bir sancak haline getirilinceye kadar, kendisine bagh ndhiyelerde organize edilmig olan kursal yerlesmelerle, Pasa livasina tabi kaz@ statiisiinde bir idari iinite olarak varhgin: siirdiirmiistiir. Kaz dairesinin énemli bir kism Bat Trakya Tiirkligii’niin merkez tissit olarak, Yunanistan hudutlan dahilinde bulunmakla birlikte, asagida da igaret edilecegi tizere, bilyik oranda Evidd-1 Fatihn’in meskGn oldugu kéylerden olusan ve XIX. yiizyil kayitlarinda” Seyh Cuma adiyla belirtilmig olan Cebel nahiyesi Bulgaristan siurlart igerisinde yer almaktadir. Giimiilcine kazdisimun demografi ve iskén tarihine kaynaklik eden en eski defter ‘killiyat, klasik dénem tahrir defterleridir. En eskisi XV. yiizyilin ikinci yarisina ait olan bu defterlerde bulunan sayisal verilerin analizi ve istatistikt agidan degerlendirilmesiyle birlikte, bir bucuk asra yakin bir zaman zarfinda, gerek kazi merkezi sehir, gerekse, kursal yerlegmelerin demografik durumunu takip etmek miimktin olabilmektedir™, Klasik tahrirlerin yenilenmedigi XVII. ve XVII. asirlardaki durum ise énemli dlgtide avanz ve cizye defterlerinden elde edilen verilerle aydinlatilabilmektedir™. Farkh karakterleri dolayistyla, burada aynen nesredilmeye deger giriilen émekler, bunlardan sadece ikisini olusturmaktadir. 1, 1701 Tarihli Avariz Defteri XVII. asrin baslarinda diizenlenmis olan Giimiilcine kazAsina ait iki mufassal- imal avarwz defterinden ilki, Basbakanhk Osmanhi Argivi’nde Bab-1 Deftert Mevkufat Kalemi (D. MKF) tasnifinde 27847/392 numarada kayith bulunmaktadir. Bas tarafta yer alan arzdaki ilgili kayitlardan, defterin Gurre-i Cemfziyelahur 1113 (03.11.1701) tarihinde tamamlandiji anlagilmaktadir. Biiyiik ebatda diizenlenmis olan defter, toplam 11 sayfadan ibarettir. Asagida verilecek olan metinden de takip edilebilecegi iizere, mevkufat halifelerinden el-Hac Mustafa Aga tarafindan 1113 (1701) ytlnda yapilan tahrir “*TKGM.KKA.1D-187. *® Saindme-i Vildyet-i Edirne 1310, 443-444, © ‘Tarafimzdan yiiriitiilen “XV-XVI. Yiizytllarda Gitmiilcine Kazsinda Niifus ve Yerlesme” adhi proje tamamlanma agamasina gelmig bulunmaktadir. | XV-XIX. yiizyillarda Giimiilcine kasabast ntifusu hakkinda bir degerlendirme igin bkz. Gikge 2002, (Bas 83Turan Gokge sonucunda hazirlanmig olan defter, bag tarafta yer alan arzda®’, “miiceddeden tahrir olunan Giimuilcine kazdsinn kadimt hanelerine kesr gelmemek iizere hesdb olunan icmalidefteridir” seklinde takdim edilmistir. Bununla birlikte, toplam nefer ve avarizhane rakamlart yaninda, kazA dahilinde tabrir edilmig olan avanz vergi tabanim. olusturan niifusun terkibine dair ayrmtili sayisal degerlerin de kaydedilmis olmasi, onu diger yaygin icmal avanz defterlerinden ayn bir kategoride degerlendirmeyi gerektirmektedir. Ayni arzda, vergi tabaninin esasini teskil eden reayA ile birlikte, “kazd-i mezbtirun kasaba ve kurdsinda sakin olan ‘askert ve sdddt ve gayr-1 ‘askeri” statiideki kimselerin zirdat ettikleri topraklanin “avariz topragi” olmasi dolayisiyla, “avariz ve niiziil” miikellefi olarak, deftere kaydedildikleri belirtilmektedir. Bu tatbikat, esas itibariyle, avarz vergi tabammin tayininde, “miilke mutasarrif olma” genel kriterinin uygulanmasinn deftere yansimasindan baska bir sey degildir. Tahrir edilen niifusun dint bakimdan “miisliiman - zimmt” seklinde kategorize edildikten sonra, miisitiman niifusun da en genel anlamda “asker? - re‘aya” seklinde siniflandiriimis oldugu defter, esas itibariyle iki boltimden olusmaktadir. Kazi merkezi Giimiilcine mahalleleri ve karsal kesimdeki kéylerle ilgili kayitlarin bir bakima tablolastirilmasi ile ortaya gikmus olan birinci béliim “defier-i erkdm-1 Giimillcine ‘an- tahrtr-i cedid el-vakt" fi-sene 1113” bagliimi tagimaktadu™, Bu béliim, defterdeki tanzim tarzi da dikkate almarak, nesredilitken tablo halinde aktariimistir. Defterin esisim olusturan ikinci béliimde ise, evveld kazdy: teskil eden Sehir ve Agrican nahiyelerine bagl kéyler kaydedilmistir™. Bunu, “nefs-i mahallat-1 kasaba-i Giimillcine berdy-1 nitziil-kesén” bash altinda yazilmis olan, kazi merkezi Giimiilcine mahallelerinde meskan niifus takip etmistir™. Defterde yer alan son kayit ise “maktu‘at” baslii altinda yazilmas olan Marunya kéyii ile ilgilidir™, 2. 1709 Tarihli Avariz Defteri Giimiilcine kazfsina ait mufassal-iomal karakterli ikinci defter de Basbakanlik Osmanh Arsivi, Kamil Kepeci tasnifi Mevkufat Defterleri (KK.MKF) arasinda 2825 numarada kayithdir. “Defter-i hdnehd-i ‘avdriz-1 kurd-i mezkdrin tabi'-i_nevaht-i merkiimin der-kaza-i Giimiilcine der-liva-i Pasa” basligint tastyan defter™, 1121 (1709) yilinda Mirahur-1 Ewvel Kethiidast el-Hac /bréhim Aga tarafindan yapilan tabrir sonucu diizenlenmistir. Toplam 11 sayfadan ibaret olan defterin sonuna ilave edilmis olan avariz tahriri ile ilgili 15 Saban 1121 (20. 10. 1709) tarihli arz™, biitiin tafsilatyla Giimiilcine kaza ® BOA. D. MKF- 27849/392, 1. * BOA. D. MKF- 278491392, 2-4. * BOA. D. MKF- 278491392, 6-10. * BOA. D. MKF- 27849/392, 11. SS BOA. D. MKF- 278491392, 11. 5" BOA. KK. MKF-2825, 2. ** BOA. KK. MKF-2825, 10-11. 84“Mufassal-iemal” Avarvz Defterleri dairesinde avariz vergisinin tabanum teskil eden ve deftere kaydedilmig olan niifus kategorilerini ortaya koymast yanida, tahrir ve defter tanzimi sirecinin igleyisine dair kayitlar agisindan da oldukga énemlidir. Agagida aynen verilecek olan metinden de takip edilebilecegi tizere, kazdnin Cebel ndhiyesinde bulunan yériiklerin bir kismmn “seyyid” nfmmyla gikarilarak, hinelerinin sdir reay4 tizerine kaydedilmesi_ yaninda, kazinin hane ve celebkesan agnamlaruun farkli defterlere yazilip, ayrt tahsildarlarca toplanmasi, bir takum ciddi rahatsizliklara sebep olmustur. Kayitlara yansiyan, “bir kazdda iki tahsildar olmak re'ayd fukardsina ‘usret oldugundan” ifadesi, bunun en acik gdstergesidir. Essen, bir sGreti der-kenar seklinde defterin ilk sayfasina kaydedilmig olan, 23 Zilka'de 1121 (24. O1. 1710) tarihli Gimiilcine ve Filorina ve Cumabazart kadilarina yazilan hiikiimde, adi gegen kazAlarin yeniden tahrir gerekgesi syle ifade edilmektedir: “Rumili’ nde vaki Evldd-1 Fatihan bundan akdem bin yiiz yigirmi senesinde kendii talebleriyle yériikliikden ifrag ve sdir re‘dya misillit ‘avariz ve niizill ve celebkesdn agndmlart virmek iizre ta'ahhiid ve kabitl eylediklerinde zikr olunan Giimiilcine ve Florina ve Cum‘abazart kazdlarinin asil hdne ve celebkesdnlarimizdan gayrt Evidd-1 Fatihdn hissesi olmak iizre kayd olunan hdne ve celebkesdnlart kaleminde hesdb ve ihrac olunmagla hala kazdlarinin hane ve celebkegan agndmlant baska ve Evidd-1 Fatihan re‘dyasinin dahi hdne ve agnamlart baska defter ve baska baska tahsil olunub bir kazdda iki tahsildar olmak re‘dya fukarasina usret oldugundan gayri Evléd-1 Fatihdn'm ba‘zilart dat biz kadimt hanekesleriz deyu der-i devlet-medarima ‘arzuhél ve tegekki ile birbirleriyle miindza‘adan halt olmamalariyla Evldd-1 Fatihdn’ in hdne ve celebkesdnlari asil sdkin olduklart kazdlarin héne ve celebkesdnlarma zamm ve fimaba'd ciimle ile hak ve ‘adi itzre tevzf* ve tahstl olunmak iciin miiceddeden tahrir olunmalari fermanm olub...” Bu hiikiimde de acikca ifade edilmis oldugu iizere, yeni tahririn en dnemli gayesi, esfisen 1120 (1708) yrlinda kendi talepleriyle yoriikliikten ifrag olunup, sdir redya gibi avariz. ve niiziil ve celebkesin agnamlan vermekle mikellef olan Evlad-1 Fatihan’in da bulunduklari kazalarin defterine kaydedilmeleri ile kaz4 dahilinde tek defter ve tek tahsildar uygulamasina gecebilmek idi. Genel olarak, Rumeli’nin fethi strasinda, Anadolu'’dan gogiiriilerek iskén edilmis olan yéritk gruplarin ifade igin kullanilan Evlad-1 Fatihan, kanunnamelerde belirtilmis olan dzel statilii askert bir yapiya sahip olarak uzun yillar varliint stirdiirmiistir. Ancak, XVII. yiizyildan itibaren, timar sisteminin bozulmasiyla birlikte askeri yapinin Snemli dlctide degismesi ve iktisddt sartlarin agurlasmasina paralel olarak bunlarin ocak nizdmuun bozulmast, yeni bir diizenlemeyi gerekli kilmsuir. Uzun savas sartlarnin da etkisiyle, 1691'de, dagilan indi yeniden elde etme yaninda, atalarinin fetih ruhunu canlandirarak yeni bir atilim déneminin baslatilabilecegi umuduyla, Rumeli’deki yérik gruplart yeniden teskilatlandinilarak, dogrudan “Evlad-1 Fatihan” adiyla anilmaya baslandi, Ifa ettikleri gorevlere kargilik avariz vergisinden muaf tutulan Evldd1 Fatihdn, zamanla Sdeyebilecekleri miktarin iizerinde vergi talepleri ile kargilagtiklarinda, yerlerini terk 85