Osmanli Zi̇rai̇ Sektörünün Kapi̇tali̇st Dünya Pazarlarina Eklemlemesi̇ PDF

i
OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA

PAZARLARINA EKLEMLENMES: 184445 BLGESEL
KARILATIRMA
Dervi Turul KOYUNCU
T.C.
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
ktisat Anabilim Dal
YKSEK LSANS TEZ
Eskiehir
2010
ii
DERV TURUL KOYUNCU
OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA PAZARLARINA

EKLEMLENMES: 184445 BLGESEL KARILATIRMA
ESKEHR
2010
iii
iv
OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA

PAZARLARINA EKLEMLENMES: 184445 BLGESEL
KARILATIRMA
Dervi Turul KOYUNCU
T.C.
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
ktisat Anabilim Dal
YKSEK LSANS TEZ
Eskiehir
2010
T.C.
ESKEHR OSMANGAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Dervi Turul KOYUNCU tarafndan hazrlanan OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA PAZARLARINA EKLEMLENMES: 184445
BLGESEL KARILATIRMA balkl bu alma 10.02.2010 tarihinde Eskiehir Sosyal Bilimler Enstits Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin
ilgili maddesi uyarnca yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak,
Jrimiz tarafndan ktisat Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul
edilmitir.
vi
ZET
OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA PAZARLARINA

EKLEMLENMES: 184445 BLGESEL KARILATIRMA
KOYUNCU, Dervi Turul

Yksek Lisans2010
ktisat Anabilim Dal
Danman: Prof. Dr. A. Mesud KCKKALAY
Bu alma Babakanlk Osmanl Arivlerinde yer alan maliye, varidat,

Temettuat kodu (ML. VR. TMT) defterlere dayanlarak bir iktisat tarihi almas
olarak kaleme alnmtr. 184445 yllarna ait Osmanlnn zmir ve Selanik gibi
ticaret merkezi krsallar ile i blge krsallarna ilikin belgelerden elde edilen
veriler kullanlarak, Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya pazarlarna eklemlenme boyutu ve sreci kantifiye edilmeye allmtr. almada zmlenmek
istenen temel soru; Osmanl Devletinin ticaret blge krsallar ile i blge krsallar birlikte mi yoksa yalnzca ticaret blgesi krsallar m kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmitir eklinde formle edilebilir.
Sz konusu problemden hareketle bu almada, zmir ve Selanik gibi ticari ehirlerin hinterlandndan beer ky toplam 10 ky (375 hane), bir i blge
olan Akehir krsalndan da 10 ky (434 hane) alnarak, iki rneklem grubu oluturulmutur. Oluturulan rneklemlerde yer alan kylere ait meslek, servet, gelir
ve vergi yaplarna ilikin veriler; 184445 yllarnda yaplan temettuat saymlarna ait belgelerin transkripsiyonu sonucu elde edilerek, Ek 1 ve Ek 2de yer alan
tablolarda toplulatrlmtr. Ek 1 ve Ek 2de gsterilen veriler, iktisat teorisi ve
istatistik bilimlerinin aralar kullanlarak, rneklem gruplarnn gelir dalm, servet dalm ve vergi yaplarnn Gini katsaylar ve standart sapmalar hesaplanmtr. Bunun yannda Lorenz erisi ve serpilme diyagram yardmyla rnek-
vii
lemlerin gelir ve mlkiyet dalmlar ortaya koyulmaya allmtr. Sz konusu

bu hesaplamalar rneklemlerin kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmesinin
boyutlarn test etmek amacyla yaplmtr.
almada her iki rneklem grubu sz edilen 4 kategoride karlatrmaya tabi
tutularak blgelerin benzerlik ve farkllklar balamnda, kapitalist pazarlara eklemlenip eklemlenmedikleri karlatrmal olarak ortaya koyulmaya allmtr.
Elde edilen sonular yapla gelen bildik ve etrefilli bir tartmaya k tutarak,
Osmanl zirai sektrnn ticarilemesinin blgesellii problematikine k tutacaktr.
viii
ABSTRACT
THE INCORPORATION OF THE OTTOMAN AGRARIAN SECTOR TO THE

CAPITALIST WORLD MARKET: 18441845 A REGIONAL COMPARISON
KOYUNCU, Dervis Tugrul

Master of Arts2010
Department of Economics
Supervisor: Prof. Dr. A. Mesud KUCUKKALAY
This study was put down on paper as an economic history research

based on the registries that are coded as finance (maliye), revenue (varidat),
and gains (temettuat) (ML. VR. TMT) in the Prime Ministry Ottoman Archives. By
utilizing the data obtained from documents that date back to 1844-45 on trade
center rural, such as Smyrna and Salonika and hinterland rural of Ottoman Empire, this study quantifies the dimensions and process of Ottoman agriculture
sectors articulation to the capitalist world markets. The main question to be analyzed by the study may be formulized as follows: Were the trade region rural and
hinterland rural articulated to the capitalist world market together or was it only
the trade region rural that were articulated?
From the mentioned question forth, in this study, two sample groups were
formed by selecting a total of 10 villages, (375 households) five from the hinterlands of each trade cities, i.e. Smyrna and Salonika, and 10 villages (434 households) from Akehir rural, which is a hinterland. The data related to profession,
wealth, income and tax structures of the villages in the samples were gathered
in the tables found in Appendix 1 and Appendix 2 with the intermediation of transcription of the documents on gains census conducted in the years 1844-45.
The data shown in Appendix 1 and Appendix 2, Gini coefficients and standard
deviations that are related to the income distribution, wealth distribution and tax
structures of sample groups were calculated through economic theory and sta-
ix
tistical tools. Furthermore, the income and ownership distributions of the samples were introduced with the intermediation of Lorenz curve and scatter plot.
The mentioned calculations were made so as to test the articulation dimensions
of the samples to the capitalist world markets.
In the study, by comparing the two sample groups in the abovementioned 4 categories, the fact that the regions were articulated to the capitalist
markets or not was put forward comparatively in the context of their similarities
and differences. The obtained results will shed light on a continuing, known and
complicated debate and the problematic of the regionalism of the commercialization of the Ottoman agriculture sector.
TABLOLAR LSTES
Tablo 1
:Vergi ncesi ve Vergi Sonras Gelirin Dalm ............................... 71

EKLLER LSTES
ekil 1
: Blge rnekleminde Mesleki Uzmanlama................................. 64
ekil 2
: Ticaret Blgesi rnekleminde Mesleki Uzmanlama ...................... 65
ekil 3
: Vergi ncesi Lorenz Erisi ............................................................. 72
ekil 4
: Vergi Sonras Lorenz Erisi ............................................................ 72

GRAFKLER LSTES
Grafik 1
: Blge rnekleminde Toplam Gelirde Hane Pay ........................ 76
Grafik 2
: Ticari Blge rnekleminde Toplam Gelirde Hane Pay................... 76
Grafik 3
: Blge rnekleminde Kullanlabilir Gelirde Hane Pay ................. 77
Grafik 4
: Ticari Blge rnekleminde Kullanlabilir Gelirde Hane Pay ........... 77
Grafik 5
: Blge rnekleminde Bykba Hayvan Mlkiyeti ....................... 80
Grafik 6
: Ticari Blge rnekleminde Bykba Hayvan Mlkiyeti ................. 81
Grafik 7
: Blge rnekleminde Kkba Hayvan Mlkiyeti ....................... 81
Grafik 8
: Ticari Blge rnekleminde Kkba Hayvan Mlkiyeti ................. 81
Grafik 9
: Blge rnekleminde Arazi Mlkiyeti ........................................... 82
Grafik 10 : Ticari Blge rnekleminde Arazi Mlkiyeti ..................................... 83

Grafik 11 : Blge rnekleminde Vergi Yknn Haneler
Baznda Dalm............................................................................ 90
Grafik 12 : Ticari Blge rnekleminde Vergi Yknn Haneler
Baznda Dalm............................................................................ 91
HARTALAR LSTES
Harita 1
: Blge ve Ticari Blge rnekleminde Yer Alan Kyler .................. 58
xi
RESMLER LSTES
Resim 1
: Adsz Karyesinde Yer Alan Bir Hanenin Temettuat Kayd .............. 57

EKLER LSTES
Ek 1
: Blge Kyleri Saym Bilgileri (rneklem I) ................................ 109
Ek 2
: Ticari Blge rnekleminde Ticari Blge Kyleri Saym Bilgileri

(rneklem II) ................................................................................ 115
Ek 3
: Kylere likin Baz Rakamlar (I. ve II. rneklem)......................... 120
Ek 4
: Kylere likin Gini Katsaylar (I. ve II. rneklem)........................ 120
Ek 5
: Kylere likin Standart Sapma Deerleri (I. ve II. rneklem)....... 120
xii
NDEKLER
ZET ............................................................................................................... viii

ABSTRACT ........................................................................................................ x
TABLOLAR LSTES ........................................................................................ xii
EKLLER LSTES.......................................................................................... xii
GRAFKLER LSTES....................................................................................... xii
HARTALAR LSTES....................................................................................... xii
RESMLER LSTES ........................................................................................ xiii
EKLER LSTES .............................................................................................. xiii
NDEKLER .................................................................................................. xiv
GR .................................................................................................................. 1
BRNC BLM
1845E GELRKEN OSMANLI EKONOMS VE TAHRR GELENE
1.1. 1845 Gelirken Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi ............................................ 8

1.1.1. Klasik Dnem Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi............................... 8
1.1.2. Yenileme Dnemi Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi ..................... 11
1.2. Osmanlda Saym (Tahrir) Gelenei ve Saymlar ...................................... 23
1.2.1. Osmanl Devletinin Klasik Dneminde Yaplan Tahrirler ............. 23
1.2.2. Yenileme Dnemi Osmanl Saym Gelenei............................... 27
1.2.3. Temettuat Saymlar ve Yaplma Gerekeleri ............................... 29
1.2.3.1. Temettuat Defterleri ve Aratrmaclarn
Bu Defterlerden Faydalanma ekli................................ 35
KNC BLM
TEMETTUAT LTERATR VE ALIMANIN TANITIMI
2.1. Temettuat Literatrne Bir Bak................................................................ 36

2.2. almann Tantm ve Yntemi ................................................................ 43
xiii
NC BLM
RNEKLEMLER ARASI EKLEMLENME KARILATIRMASI
3.1. Blge rneklemi ile Ticari Blge rneklemi ........................................... 61

3.1.1. Mesleklerin Dalm ve Uzmanlama .......................................... 61
3.1.2. Gelir Dalm Karlatrmas ...................................................... 68
3.1.3. Servet Dalm Karlatrmas.................................................... 77
3.1.4. Vergi Yaplar Karlatrmas ...................................................... 88
SONU ve DEERLENDRME ........................................................................ 92
KAYNAKA...................................................................................................... 94
EKLER............................................................................................................ 108
Giri
Osmanl mparatorluu, Roma ve Ming Hanedanlnn egemenliindeki
in mparatorluu ile birlikte tarihin grd nc byk imparatorluk olarak
dnya corafyasnn en stratejik noktalarn ynetmeyi baarabilmiti. Bu ynetim srecinde ise kurduu organizasyonlarda ald kararlarla ve izledii her trl
ekonomik ve sosyal politika ile bugn bile etkileri grlen bir yaplanmann mimar oldu. Bu nedenle, tarihte hem ziraat hem de sanayi toplumunda olmak zere hayatiyetini dier iki imparatorluun aksine srdren tek rnek olarak, bugn
tarihilerin ve iktisat tarihilerinin inceleme alanlarnda nemli bir yer almaya
devam etmektedir.
zellikle Osmanl mparatorluunun ekonomik boyutu gz nne alndnda, iktisat tarihilerinin inceleme alanlarn dolduran sorular hacim olarak bymekte ve daha da etrefilli bir hal almaktadr. 18 yzyl sonrasnda hayatiyet
bulan iktisat teorisinin aletleri ile onlarn ekonomik dnyalarn anlayabilmenin
neredeyse imknsz olmas, aratrmaclar ister istemez Osmanl dnyas iine,
gz kara bir biimde dalmaya zorlamaktadr.
Osmanllarn ekonomi dnyalarn analiz etmek ayn zamanda bu dnya
zerinde, olmas gerekenden ok daha fazla speklasyonun yaplabilmesini
mmkn hale getirmitir. Osmanlya uygun ve onlarn yaadklar dnyay ina
edebilmek yerine; bazlar kendi ideolojilerine uygun bir Osmanl ina etme gayreti iinde olmulardr. Bu ise olmu olan gereklerin eilip bklmesini, savrulmasn ve temel dinamiklerin gzden kamasn beraberinde getirmitir. Oysa ne
Osmanllar, ne de tarihteki baka bir devletin yneticilerini rasyonel olmayan ve
yaadklar an gereklerine dikkatlerini kapayan insanlar gibi dnmeye bugn imkn yoktur. Yaplan aratrmalar, grnen yzeyin altnda daha karmak
ve incelemeyi bekleyen bir dnya olduunu gstermektedir.
Osmanl ekonomi dnyas konusunda bilinmezlikler o derece hacimli bir
bykle ulamaktadr ki; ortaya koyulan yaynlar ve yaplan tartmalar henz
bu dnyann son derece kk alanlarn aydnlatabilecek nitelikte katklar yapmaktadr. Bu tez almasnn en genel amac, sz konusu byk tablonun anlalabilmesi iin bir katk yapmak ve bilim adamlarnn abalarna elik etmek olarak saptanabilir.
Osmanl ekonomisinin nerdeyse en tartmal konularndan bir tanesi,

Osmanl ekonomisinin kapitalist Avrupa ekonomisi karsndaki tutumunun seyri,
kapitalist dnya ile aralarndaki ilikinin nedenleri, nitelii, sreci ve sonular
zerinde toplanmaktadr. Kendi dndaki kapitalist dnya ile olan ilikileri bu
nedenle bir eklemlenme ya da eklemlenememe serveni olarak deerlendirilmektedir. Nitekim 13. yzyl gibi ok erken tarihlerden itibaren yava ama kararl
admlarla kapitalistleme sreci iine giren Avrupal uluslar, sanayi devrimi ile
birlikte gzlerini d dnyalara evirmi bulunuyorlard. Avrupal uluslarn teki
dnyaya ynele ilgilerinin nedenleri farklyd. Bir kere, onlar neredeyse 18. yzyla kadar in, Hint ve Trk- slam medeniyetlerinin medeniyet inas projelerinde
hep geride yer almlard. Bu a kapatabilmek iin biraz hza ihtiyalar olduunun bilinci iindeydiler. Fakat nedenlerinin en bilineni ekonomik olan idi. Kapitalistleme srecini hzla yaayan uluslar, bir yandan retim iin gerekli olan girdileri temin etmek iin, bir dier yandan da nihai mallar iin pazarlar bulmak zorundaydlar. Bu zorunluluklar okta masum bir gelime seyri izleyemeyecek, Avrupal uluslar dnyann yaklak %60 ile %80ini fiili bir smrge durumuna dntreceklerdi. Osmanl ve Japonya gibi, smrge yapamadklar uluslar iin
ise plan gayet akt: Bu uluslar kapitalist retim biimi iine ekerek, daha dorusu, geleneksel yaplar ile kapitalist retim biimi hizmet edebilecek bir yapya
dntrmek. Bunun iin ou zaman batl uluslarn manevralar ile ve kimi zaman da kendiliinden, baz uluslar batl kapitalist retim tarz ile ilikiye girmi
kuatlm, eklemlenmi ve ou durumda onun bir paras olmutur. Eklemlenme balamnda ve Osmanl sz konusu olduunda sorular ok saydaki farkl
rotalar zerinden giderek, birbirlerinden ayrmaktadrlar. Osmanllar neden kapitalist olmadlar? Modern dnyadaki ekonomik gelimeye katlmakta neden geciktiler? Kapitalist tarzda bir ekonomik gelime modeli neden izleyemediler? ayet
izlemilerse bunda neden baarsz oldular? Kapitalist dnyaya eklemlenme abalarnn kendi ekonomilerine etkileri neler oldu? Kapitalist dnya Osmanl ekonomisini bir yar smrge konumuna m itti? Gibi sorular daha balangta gze
arpacak devasa aratrma alanlar olarak ortaya kacaktr.
Bu tez almas biraz nce ifade edilen kapsaml sorulardan birisine verilen cevab varsaym olarak kabul ederek, bu cevabn geerli olup olmadn
Osmanl ariv belgelerinden elde edilen verileri test ederek dorulamay ya da
yanllamay amalamaktadr. Bu cevap, Osmanlnn kapitalist dnya ekonomisine eklemlendiinin kabul edilmesidir. Buna gre, sonuta ya bir dorulamaya
(verification) ya da bir yanllamaya (falsification) ulalmas kanlmazdr..
Yaplan almalardan bilindii gibi Osmanl ve kapitalist dnya arasndaki iliki konusunda ortaya koyulan iddialar, temelinde iki ana grup altnda toplanmaktadr. Bunlardan ilki, Osmanl ekonomisinin batdaki kapitalist gelimelere, doal tarihsel sreci iinde katlmad, bu nedenle de kapitalist retim biimi
tarafndan kuatlarak bir tr yar smrge biimine dntrld; sanayisinin
kt ve ekonomisinin batl mallar tarafndan istila edildii iddiasndan hareket eder. Bu ana gr de, eklemlenmenin zamann ne olduu konusunda kendi
iinde alt kategoriye ayrlmaktadr. lki, eklemlenmenin 1500l yllardan balad ve Osmanl ekonomisindeki kn yaklak 350400 yl srdn iddia
eden ve bu nedenle de abartl bulunan bak asdr.1 kinci alt grup eklemlenmenin zamann 1850lere tayarak, oluumun sanayi devriminin hemen sonrasnda ortaya ktn iddia eder.2 nc alt grup ise hem 1500l yllarda hem
de 1800l yllarda iki aamal ve nitelii itibariyle birbirinden farkl iki eklemlenme srecinin olduu dncesi zerinde durur.3
Nitekim eklemlenme konusundaki kinci gr ise biraz daha lml bir bak as izerek, Osmanl ekonomisi iin btn olarak bir eklemlenmenin sz
1
Kazgan, Osmanl ekonomisinin batl ekonomilere eklemlenme srecini kapitlasyonlarla balatr ve sanayi devrimine gelen kadar Osmanl ekonomisinin kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmesinin byyerek devam ettii grn ileri srer. Bkz. Glten Kazgan, Kreselleen Kapitalizm ve Osmanl Ekonomisinin Yar Smrgelemesi: 18. Yzyl Sonundan I. Dnya
Savana, ktisat Dergisi (Ekim 1999), S.394, s. 2535; Kasaba, Osmanl Devletinin kapitalist
dnya ekonomisiyle ilk temaslarn 16. yzyla kadar gtrr. 17. yzylda devletin mali alanda
yaam olduu skntlardan dolay tmar sisteminden iltizam usulne gemesi, devletin loncalar zerindeki denetimin azalmas, gibi etkenler bu yzylda kazan ve birikip kapsn aarak
dnm balattn ifade eder. 18. yzyln ortalarndan itibaren ise Balkanlarda ve Bat
Anadoluda balayan ve 19. yzylda daha da hzlanan tarmsal ihracat faaliyetleri mparatorluun belli blgelerinin Avrupa kapitalist pazarlarnn ekimi alanna girmeye balamasna neden olduunu ileri srer. Bkz. Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi,
eviren: Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul, Birinci Bask, Ekim 1993, s. 1724.
Sar, Osmanl ekonomisinin kapitalist batl ekonomilerce 19. yzyln banda kuatlmaya
balandnn ve balta liman antlamasndan sonra bu kuatmasnn daha da hzlandn belirtir. Hatta nceleri zmir Selanik gibi ticaret merkezlerinin hinterlandnda bulunan yerleim
yerlerinde grlmeye balayan etkilenme, yzyln ortalarna doru lkenin birok yerleim yerini (Mara, Malatya Erzurum gibi ehirlerde) etkisine alarak yerli sanayinin kmesine neden
olduunu ifade eder. Bkz. mer Celal Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat, 1. cilt, MEB.
Yaynlar, stanbul, 1999, s. 427430.
Cizaka, Osmanl ekonomisinin kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmesini iki aama olarak
ele alr. Erken btnleme dnemi olan ilk aama, 15501650 yllar arasnda gerekletiini,
kinci dnemi 16501830 yllar aras olduunu ve bu dnemde tam btnlemenin gerekletiini ifade eder. Bkz. Murat Cizaka, Incorparation of the Middle East into the European
World Economy, Review (Winter1985), Vol. VIII, No. 3, s. 371374.
konusu olmad, bunun bir sre iinde yava yava gelitii, nce stanbul,
zmir ve Selanik gibi sahil ehirlerinin dnya ekonomisi ile btnletii, daha
sonradan da tarann bu byk kentlere katlarak eklemlenmeye dhil olduu
dncesinden hareket eder. Nitekim bu ikinci gre gre, 1850lerden sonra
bile, Anadolunun i ksmlar hl kapal aile retimini srdrmektedir ve kapitalist dnya ekonomisi ile olan balar da bu nedenle zayftr. Bu grte zamansal
bir tartma gze arpmaz. Ancak eklemlenmenin uzunca bir srete yava ama
kararl admlarla, lke iindeki dnmlere de uygun olarak byk kentlerden
balad ve taraya doru yayld dncesi egemendir.4
Osmanl ekonomisi ile batll kapitalist ekonomilerin ilikisine, Osmanl
krsal ve Osmanl tarmnn ticarilemesi dhil edildiinde durum daha da etrefilli bir hal almaktadr. Nitekim verilerin azlna ek olarak mevcut verilerin uzun
sreli kantifikasyon yapmaya imkn verecek nitelikte olmamas, ihtiya iin retimin pazar iin retime dnmesi srecini tamamlamay imknsz hale getirmektedir. Ama bu imknszlk az da olsa alamaz deildir. Aratrmaclar, bu tez
almasnda olduu gibi, Osmanl zirai sektrnn ticarileerek pazar iin retim yapan bir grnme nasl dnt zerinde kafa yormaktadrlar. Yukarda
eklemlenme konusunda ileri srlen iki tartmadan ister birincisi, isterse ikincisi
referans olarak alnsn, her iki durumda da bu eklemlenme srecinin etkilerini ve
boyutlarn test edebilmek olas olmaldr. Toptan bir eklemlenme sz konusu
ise, Osmanl blgeleri arasnda yaplacak bir karlatrma ile bu eklemlenmenin
boyutlarn grmek olasdr. Yalnzca ky eritlerinin kapitalist ekonomiye dhil
olduu kabul edildiinde de benzer yntemle benzer sonular elde etmek mmkn olmaldr.
te bu tez almasnn hazrlanmasndaki temel problem, yukarda bahsedilen iki iddiadan hangisinin daha geeki olduunu Osmanl zirai sektr asndan ortaya koyabilmektir. Bu problemin zlmesi sonucunda elde edilecek
bulgunun temel amac, Osmanl mparatorluu zirai ekonomisinin toptan m,
4
Quataert, Anadolunun zellikle Bat Anadolunun 19.yzyln balarndan itibaren tarmsal

rnleriyle dnya ticaretine eklemlendiini, Osmanl Devletinin dier blgelerinde 19.yzyln
ikinci yarsndan sonra bu ticarete dhil olduunun ifade etmektedir. Quataerte gre zmir, stanbul gibi blgelerde balayan, dnya ticareti ile temas yzyl ilerledike, Anadolunun i blgelerine doru genileme gstererek ticaret alan bymtr. 1890lara gelindiinde gneydou ve ukurova blgeleri zellikle hububat ve pamuk ticaretiyle dnya pazarlarna balanmt. Bkz. Donald Quataert, The Commercialization of Agriculture in Otoman Empire 1800
1914, International Journal of Turkish Studies (1980), Vol. 1, No. 2, s. 40.
yoksa ksmen mi kapitalist dnya ekonomisine eklemlenip eklemlenmediini yani

pazara ynelik retim yapp yapmadn saptamaktr. Sonuta Osmanl ve kapitalist dnya ekonomisi arasndaki ilikinin boyutu, bu ilikinin bir zaman sreci
iinde gerekleip gereklemedii ve Osmanlnn bir yar smrge olup olmadnn test edilmesi salanm olacaktr. Elde edilen bulgunun bundan sonraki
ilikiler ekseninde bir model olarak kullanlmas da mmkndr.
Sz konusu problem ve amatan hareketle 1845 yl verilerinden Osmanlnn sahil blgelerindeki ve i blgelerindeki ekonomik gstergelerin karlatrlmas ve eklemlenmenin hangi boyutta olduunun saptanabilmesi planlanmtr. Bu nedenle bu tez almasnda sonuca ulamak iin test edilmesi gereken
hipotez ve izlenecek olan sre u olacaktr:
Hipotez 1: Osmanl zirai sektr toptan kapitalist pazarlara eklemlenmi
ve pazar iin retim yapan tarza dnmtr.
Hipotez 2: Osmanl zirai sektr yalnzca byk ticaret merkezlerinin hinterland ile pazara ynelik retim yaparak kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmi, i blge krsallar ise bunu baaramamtr.
Hipotez 3: Osmanl zirai sektr bir btn olarak kapitalist piyasalara eklemlenmemi, geleneksel, ihtiya iin retim tarzn devam ettirmitir.
ayet, Osmanl ekonomisinin, kapitalist dnya ekonomisine toptan eklemlendii varsaylrsa (I.Hipotez), u durumda ky kentleri krsal ile i blge krsallar arasnda bu eklemlenmeyi yanstacak, ekonomik gstergeler asndan bir
farkllamann gze arpmas gerekecektir. Yok, ayet eklemlenme yalnzca
sahil kesiminde olmu ve i blgelerde olmamsa (II. Hipotez) bu kez ayn gstergelerde bir farkllama beklemek doal olacaktr. Yok, ayet zirai kesimlerde
bir eklemlenme sz konusu olmad kabul edilirse (III. Hipotez) bu kez yine blgeler arasnda bir farkllamann olmas sz konusu olmayacaktr. Ancak burada
dikkat eken husus, I ve II. Hipotezlerde yer alan farkllamann olmas gerektii,
yani benzerliklerin niteliinin farkl olmas gerektiidir. Bunun iin zmir ve Selanik gibi byk ticaret merkezlerinin hinterlantlarndan on adet ky; i blge olan
Akehire bal olan yine on adet ky rneklem olarak ariv kaytlar iinden hipotetik olarak seilmitir. Ky blge kyleri kendi iinde, i kesim kyleri de kendi
iinde gruplanarak sahil ve i kesim olmak zere iki karlatrlabilir rneklem
kmesi elde edilmitir. Bu ky gruplar (sahil ve i) vergi yk, gelir dalm, ser-
vet dalm, meslek eitlilii ve toprak kullanm, asndan karlatrlm ve

blgesel benzerlik ya da farkllamadan; Osmanl krsal kesiminin dnya kapitalist sistemine eklemlenmesinin boyutlar, nceden de bahsedildii gibi, bir tr
teste tabii tutulmutur. Bunlar yaplrken Lorenz erisi ve Gini katsays ve standart sapma gibi, istatistik ve iktisat teorisinin genel kabul grm aletleri kullanlarak, elde edilecek olan bulgularn ispat srecinin kantifiye edilmesi ve sonularn kesinlii salanmtr.
Yukarda bahsedilen problemi kantifiye edebilmek ve yine belirtilen yntemler kullanlarak bir sonuca ulamak iin hazrlanan bu tez almas be blm olarak kaleme alnmtr.
Giri blm olarak kaleme alnan blmde almann zmeye alt
temel problematik, almann amac, almada kullanlan yntem ve elde edilmesi umulan muhtemel sonular nda almann genel bir tanm yaplarak,
blmler ve blm ierikleri hakknda genel bilgiler verilmitir.
almann birinci blm incelenen dnemde Osmanl ekonomisi ve krsal ile Osmanl saym gelenei hakknda bilgi vererek, bu saymlarn nemini
ortaya koyabilmeyi ve bu almann ilgili olduu problemin tarihsel zeminini
resmedebilmeyi amalamaktadr.
kinci blm, temettuat belgeleri hakknda yaplan literatr inceleyerek,
literatrdeki almalarn bulgularndan hareketle bu almann literatrde nerede durduunu ve literatre yapt katky netletirebilmeyi amalamaktadr. kinci blmde bir alt balk olarak almann tantm ve yntemi ayrca incelemeye
alnmtr. Buna gerek duyulmasnn nedeni, ariv kaytlarnn zelliklerinden
kaynaklanmaktadr. Bu balk altnda, ariv kaytlar tantlarak, belgelerdeki ham
verilerin nasl olup da bu almadaki baz hesaplamalarda kullanlabilir hale
getirildiinin sreci aklanacaktr. Ek olarak almann snrllklar, varsaymlar
ve kullanlacak yntem hakknda da belgi verilecektir.
nc blm, bu almada, bahsedilen analizlerin yapld ve yorumland bir blm olarak kurgulanmtr. Bu blmde bir yandan Osmanl krsal
ekonomisinin klasik ve yenileme dnemlerindeki genel grnm ve bu grnmdeki transformasyon, dier yandan da belirtilen problemin zmne ynelik
analizler yaplmtr. Vergi, gelir, zirai topraklar, meslek dalm ve hayvanlar
asndan iktisat teorisi ve istatistiksel tekniklerle blgeleraras farkllama ve

benzemeler oryaya koyularak yorumlanmtr.
Son blm sonu ve deerlendirme blm olarak kaleme alnmtr. Bu
blmde, yaplan analizler sonucunda, 1845 Osmanl krsalnn kapitalist dnya
ekonomisine toptan m yoksa ksmen mi eklemlenmi olduu belirtilecek ve ispat yaplm bu yargnn nedenleri ana hatlar ile ortaya koyularak ksmen bunun
da sonularna deinilecektir.
Bu tez almasnn hazrlanmas esnasnda kukusuz ok nemli bilimsel katklar aldm hocalarm bulunmaktadr. Danmanm sayn Prof. Dr. A.
Mesud KKKALAY, Beni asistan olarak kabul ettii gnden beri bilime ve
aratrmaya olan merakmn, gn getike daha da fazla artmasn salayarak
bu tez almasnn hazrlanmasnda, zellikle yntem, kurgu ve bir iktisat tarihi
tezinin nasl olmas gerektii gibi ok deerli bilgilerini benimle paylat. ahsma
interdisipliner bir bak as kazandrarak daha yolun banda iken bir iktisat
tarihi almasnn nasl olmas gerektiini bana retti. Blm bakanm sayn
Prof. Dr. Metin TOPRAK tarih verileri iinde iktisat teorisi ve istatistik aletlerinin
kullanlabilirlii konusunda dncelerini benimle paylat ve almaya son derece katk salayacak olan nerilerde bulundu. Blm hocalarmdan Yrd. Do.
Dr. Etem Hakan ERGE ise almann her aamasnda teknik desteini benden gizlemedi ve hesaplamalardan bunaldm zamanlarda srekli yanmda oldu. Yrd. Do. Dr. Numan ELBOL ise hem ariv kaynaklarnn zlmesi g
noktalarnda, hem de ngilizce metinlerin anlalmaz kimi yerlerinde yardmma
komaktan ekinmedi. Hocalarmn her birine ayr ayr sayg ve teekkrlerimi
sunmann bir akademik bor olduunun bilinci iindeyim. Katklara ramen almadaki hata ve eksiklikler kesinlikle ahsma aittir. midimiz bu tez almasnn Trk bilim dnyasna katk salayabilmesidir.
BRNC BLM
1845E GELRKEN OSMANLI EKONOMS VE TAHRR GELENE

1.1.1845e Gelirken Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi
1.1.1. Klasik Dnem Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi
Osmanl Devleti Maliye Tekilatnn sistemli hale gelmesi Sultan Murat

Hdavendigr dneminde airet sisteminin terk edilip, devlet sistemine geilmesiyle salanmtr. Osmanl Devleti maliye tekilatn kurarken, lhanl Devletinin
maliye tekilatn model olarak almtr.5
Osmanl Devleti kaytl ekonomiyi esas ald iin mali yapsn kurarken
ncelikli olarak saymlar yapmtr. Saymlarn temel amac devletin sahip olduu
gelir kaynaklarnn tespit edilmesidir. Bylece devlet elde etmi olduu bilgilerle,
tmar sistemini tekilatlandrm ve nakdi kesimi oluturan merkez maliyesi ile
vakflarn genel yapsn belirlemitir.6
Osmanl maliye tekilat; merkez maliyesi, tmar sistemi ve vakflar olmak zere ksmdan oluturulmu, ayn zamanda lkenin gelirlerinin nemli
bir ksm buralarda toplanmt. Buralarda toplanan gelirlerin ne kadarnn nerede kullanlaca bte tarafndan belirlenmekteydi. Devlet iin maliye tekilat
nemliydi. Bu yzden devletin idari yapsnda yarg gibi maliye de zerk bir konuma sahipti.7
Osmanl merkez maliye tekilat gelir gider ilemlerini takip eden, gndelik mali brokratik ilemleri ele alan ve devletin harcamalarn koordine eden
brolardan meydana gelmekteydi. Bu brolar defterdarlk ve buna bal olan
kalemlerden olumaktayd. Osmanl merkez maliye tekilat, gelir gider kalemlerinin esas yapsn 17. yzylda oluturmutur. Osmanl Devletinde merkezi dev-
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Maliyesinin Kuruluu ve Osmanl Devleti Hazinesi, Belleten (1978), Cilt. 42, No.165168, s. 6769.
Ahmet Tabakolu, Osmanl Mali Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt. 3, Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 125.
Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, 6.Bask, stanbul, Ekim 2003, s. 167.
let hazine ise 18. yzyln sonuna kadar tek olup bu hazine, hazine-i amire olarak adlandrlmtr.8
Klasik dnem Osmanl Devletinin en nemli iktisadi ve mali kurumlarndan birisi tmar sistemi idi. Bu sistem nakdi ekonominin snrl olduu bir yapda devlet mlkiyetindeki topraklarda alan reticilerden toplanan vergiyle devletin sipahi arlkl bir ordu kurmasn ve vergi gelirlerinin bu ordunun finansmannda kullanlmasn salyordu.9 15. ve 16. yzyllarda Osmanl Devletinin vergi
gelirlerinin byk bir ksm tmar dzeni erevesinde, sipahiler araclyla kyl
reticilerden nakdi ve ayni olarak toplanmaktayd. Sipahiler elde ettikleri bu kaynaklarla belirli sayda asker besleyip eitiyorlar ve sava zamanlarnda orduya
katlyorlard. Tmar sistemi devlet maliyesi asndan nemliydi. nk bu sistem erevesinde vergiler yerel olarak toplanmakta ve yerel olarak harcanmaktayd. Bu nedenle vergi gelirlerinin nemli bir blm merkez hazinesine dhil
edilmiyordu Bunun yannda sipahilerin ekonomiye katklar nemliydi. nk
tmar dzeni ierisinde yer alan sipahiler, nakit kullanma alkanl yksek kiiler olduklar iin bulunduklar blgelerde piyasay rahatlatan bir konuma sahiptiler.10
Ne var ki 16. yzyln sonlarndan itibaren sava teknolojisinin deimesi ile birlikte Osmanl Devleti merkezde daha byk ve daimi ordular kurmak zorunluluu ile yz yze geldi. Bu nedenden tr, tmar sistemi hem askeri hem
de mali nemini yitirerek yerini iltizam dzenine brakt. Osmanl Devletinde mali
koullarn bozulmas, devletin iltizam sistemini bir tr i borlanma arac olarak
kullanmasna neden olmutur11.
Osmanl Devletinde tmar sisteminden sonra hazinenin en nemli finansman kaynaklarndan bir dieri ise mukataadr. Mukataa deyimi, balangtan beri, vakflara ait arazilerin ve arsalarn kiralanmas ile elde edilen gelirleri de
kapsamaktayd. Ayrca vergi mkelleflerinden alnmas gereken hara, r,
8
10
11
Glfettin elik, Osmanl Devletinde Merkezi Hazinenin Maliye Brolar, Osmanl Maliyesi
Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet GEN-Erol zvar, Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi, I.Bask, stanbul, 2006, s. 115117.
evket Pamuk, Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun mrll, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar Seme Eserler I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008, II.
Bask, s. 4.
evket Pamuk, Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 16001850, Osmanl
Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet Gen-Erol zvar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, I.Bask, stanbul, 2006, s. 2728.
Pamuk,Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 16001850, s. 2829.
10
cizye gibi vergilerin sabit bir mebla olarak belirlenmesi anlamna gelmekteydi.
Bir baka ifade ile mukataa, vergilerin belirli bir cret karlnda iltizama verilmesidir. Osmanl Devleti mukataa uygulamasna bavurduu ilk dnemlerde,
makataa sistemiyle, devletin bir ksm vergilerini iltizama vererek hazineye ksa
sreli finansman salamtr.12
Vakf sistemi Osmanl Devletinin sosyal ilerinin yrtld birimiydi.
Osmanl topraklarndaki eitim, salk, diyanet ve bayndrlk hizmetleri vakflar
aracl ile yrtlmekteydi. Dolaysyla vakf sistemi, mali sistemin alt grubu ve
sosyal gvenliin saland temel kurumdu. Ayrca vakflar hazinenin gelir kaynayd. 16. yzylda devletin toprak vakflarndan elde ettii gelirlerin toplam
gelire oran %16dr. Bununla birlikte 16. yzyl balarnda Osmanl ekonomisinde topraklarn %20si vakf sisteminin iindeydi.13
Klasik dnem Osmanl maliyesinin gelir kaynaklarnn yaklak olarak
%90lk blm cizye ile mukataalardan olumaktayd.14 Bir baka ifade ile r,
cizye, kkba hayvanlardan alnan anam vergisi, tuz ve gmrk iltizamlar,
darphaneler, pazar resimleri ve vassal devletlerden alnan haralar Osmanl
Devletinin klasik dnemde mali kaynaklarn oluturmaktayd.15 Klasik dnem
Osmanl btesinin belli bal gider kalemleri16 olarak ise, askeri harcamalar,
kk ruzname kalemi, protokol harcamalar, teslimat, has ve salyane gibi harcama kalemleri olarak saylabilir idi.17
12
13
14
15
16
17
Mehmet Gen, Osmanl Maliyesinde Mukataa Kavram, Osmanl Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet GEN-Erol zvar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi,
I.Bask, stanbul, 2006, s. 57.
Tabakolu, Osmanl Mali Yapsnn Ana Hatlar, s. 133134.
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarih Cilt 1i, eviren: Halil
Berktay, Eren Yaynlar, II. Bask, stanbul, Kasm 2004, s. 93.
Halil nalck, Osmanl Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bak, Dou Bat Dnce Dergisi
(Kasm- Ocak 200102), Yl. 4, Say. 17, Ankara, s. 14.
Klasik dnem Osmanl Btesinin en nemli gider kalemi mevacip harcamalardr. Mevacip
harcamalar, btede yer alan harcama kalemlerinin %70ini oluturmakta idi. Mevacip kalemi
altndaki harcamalar ise, ordu ve devlet grevlerine ayda bir denen ulufeler, Padiah deiikliinde denen cluslar, kapkulu askerlerinin denekleri, tamir, mhimmat harcamalar ve
tazminatlar bu kalemin ierisinde yer alr idi. Klasik dnem Osmanl gider kalemlerinin 10% ile
%15lik ksmn oluturan dier bir harcama kalemi ise teslimat kalemi idi. Bu harcamalar odunun ve sarayn mhimmat ihtiyac iin yaplan harcamalar idi. Osmanl btesindeki nc
byk gider kalemi ise has ve salyane harcamalaryd. Has harcamalar ise, vezir beylerbeyi,
hanm sultanlarn haslarna karlk ayrlan deneklerdi. Salyaneler ise, deniz kumandanlarna,
krm hanlarna erkez beylerine, prenslere, tahsis edilen harcamalar idi. Bkz. Tabakolu,
Trk ktisat Tarihi, s. 190192
Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh Yaynlar, Birinci
Bask, stanbul, Kasm 1985, s. 109111.
11
Sonu olarak Osmanl Devleti kuruluundan itibaren merkeziyeti devlet

olma zelliini korumutur. Dolaysyla mali tekilatlanmasn gerekletirirken
dahi devlet merkeziyeti zelliini gz nnde tutmutur. 17. yzyldan itibaren
Avrupada balayan siyasal ve iktisadi gelimeler karsnda Osmanl Devleti
vergi sisteminde reformlara gitmi, stelik mali rgtlenmesinde ve mali mekanizmalarnda yeniden yaplanmaya giderek gelimelere uyum salamaya almtr.18
1.1.2. Yenileme Dnemi Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi
17. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl Devletinin mali sistemi eitli
sarsnt ve skntlar geirmi olmasna ramen ayakta kalmtr. nk bu dnemde Osmanl merkez ordular ve tara ordular sava meydanlarnda gerekli
ibirliini salayarak baarl sonular elde edebilmilerdir. Ancak 1645 ylndan
itibaren balayan savalar uzun sreli savalard. rnein 1645 ylnda balayan
Girit Sava tam 25 yl srm ve 1669 ylnda sonulanmtr. 1650 ylnda patlak veren Erdel syan Osmanl Devletinin 1662 ylndan 1664 Vasvar anlamasna kadar Avusturya ile savamasna neden olmutu. 1672 ylndan 1676 ylna
kadar Lehistan ile 167881 arasnda ise Ruslarla savalmtr. Nihayet 1683
ylndan 1699 Karlofa Anlamasna kadar yeniden Avusturya ile balayan sava, Rusya, Venedik ve Lehistann katlmlyla iyice bym ve Osmanl ordusunun malubiyeti ile sonulanmtr.19
Nitekim uzun sren bu savalarn Osmanl mali sisteminde, zellikle
Osmanl btesindeki en nemli etkisi bte aklarnn allagelen bir hal almasna neden olmasdr. nk uzun sren ve yenilgiyle sonulanan savalar,
merkezi hazine iin ganimet ve gelir kayna olmaktan km ve devletin mali
sisteminde finansal sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur.20 Ortaya kan
bu sorunu, Osmanl maliyecileri 17. yzyln sonlarna kadar, sistem ierisinde
zmeye almlardr. Problemin zm iin bavurulan yntemler, parann
18
19
20
Kaya Bayraktar, Osmanl Maliyesi zerine Yaplan almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi (2003), Cilt: II, Say: I, s. 115116.
Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimata
Mali Tarih), Alan Yaynclk, stanbul, Mays 1986, s. 32.
Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, letiim Yaynlar, II. Bask, stanbul,
1985, s. 56.
12
taii ve istikraz (borlanama) yntemi idi.21 Fakat bu nlemlerin yeterli olmad zamanlarda devlet, zenginlerinden ve brokratlardan imdadiye ad altnda
bor almtr. Nitekim bavurulan bu yntemler 1695 giderlerin finansmannda
yetersiz kald iin Osmanl Maliyecileri yeni bir uygulamaya bavurarak malikne sistemini hayata geirmilerdir.22
Devlet, malikne sistemini deien ekonomik konjonktrn getirmi olduu nakdi ekonomiye uyum salamak amacyla ya da tmar sistemini yeniden
canlandrmak iin oluturmutur. Aslnda sistemin ana hedefi sk sk deien
mltezimlerin fazla kr elde etmek amacyla, verimini drd vergi kaynan
yeniden verimli hale getirmek ve devam ettirmek maksadyla deimez bir mltezimin tasarrufuna brakmakt. Malikne olarak sata karlan mukataalar muaccele ad verilen sat bedeli zerinden olumaktayd. Bu sat devletin atam
olduu grevlinin belirledii asgari muaccele bedeli zerinden ak artrmaya
karlarak en yksek bedeli vermi olan kiinin mzayedeyi kazanmas ile sonulanrd.23 Bir baka ifade ile muaccelenin kesin miktar mzayededen sonra
aklanmaktayd. Yalnz yllk demelerin miktar mzayededen nce belirlenmekteydi. Malikneyi alan kiiden muaccele (pein demeyi) demesi, ayrca
her yl belirli miktarda da deme yapmas beklenmekteydi.24 Nitekim malikne
miras olarak braklmyor fakat hayatta olmak art ile devlete %10luk vergiyi
demek koulu ile satlabiliyordu.25
18. yzyl Osmanl iktisadi yapsnda iki farkl dnem ve durum ortaya
kmtr. Birinci dnemde 18. yzyln balarndan 1760lara kadar, bir rahatlama ve byme meydana gelmitir. Ancak ikinci dnemde ise yani 1760lardan
sonraki dnemde, ekonomide darlk ve buhranlar meydana gelmitir. Mehmet
21
22
23
24
25
stikrz kelimesinin anlam, dn para alma, alnma, faizle para alma, manasndadr. Bkz
Ferit Develiolu, stikrz, Osmanlca-Trke Ansiklopedik, Lgat, 8.Bask, Aydn Kitabevi,
1988, Ankara, s. 550. stikraz yntemi, Osmanl Devleti 17.yzyln sonuna kadar tai ve iltizam usul dnda istikraz yntemine bavurmamtr. Ancak 17. yzyln sonlarndan 1854 krm savana kadar, yaanan bte aklarn finansman iin tai malikne, esham ve kaime gibi i borlanma yollaryla bte aklarn kapatma yoluna gitmiti. 1854 ylnda ise d
borlanamaya gitmitir. Bkz evket PAMUK, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih
Yurt Vakf Yaynlar, IV. Bask, stanbul, Eyll 2007, s. 204207.
Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunal ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimat a Mali
Tarih), s. 33.
Mehmet Gen, Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi, Osmanlda Devlet ve Ekonomi, VI.
Bask, stanbul, Mays 2009, s. 107108.
Pamuk,Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 16001850, s. 30.
Murat Cizka, Osmanl mparatorluunda Borlanma Evrimi (XV. yzyldan XIX. yzyla),
Osmanl Ansiklopedisi, Cilt.3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 224.
13
Gen, ekonomide cereyan eden bu iki dnemi savalar kapsamnda deerlendirmitir. Gen e gre Osmanl Devleti 15 yllk uzun bir sava (168399), Viyana malubiyetinden sonra urad toprak kayplarnn byk bir ksmn
17001760 aras dnemlerde telafi etmitir. Ancak 1760lardan sonraki ikinci
dnemden itibaren savalarda alm olduu malubiyetler ak ve kesin olmutur.26
Osmanl Devleti 171118 arasnda kaybedilen topraklar geri alma siyaseti izledi ve Prutta Ruslar yendi. Venediklilerden ise Mora Yarmadasn geri
ald. 1739 ylnda Belgratn tekrar alnmas ile Avusturyallar tekrar Tuna Nehrinin dier yakasna itilmi oldular. Bu tarihten itibaren otuz yl boyunca bat snrlarnda sava olmamas Osmanl maliyesini nemli lde rahatlatt.27
18. yzyln ilk yarsnda siyasi alanda yaanan bu gelimelerin ekonomik alana yansmalar 1760lara kadar olumlu olmutur. Yzyln ilk yarsnda
hemen hemen btn sektrlerde bir rahatlama ve gelimeyle birlikte byk merkezlerdeki sna imalat sektrnde uzak pazarlar iin retim faaliyetlerine giriilmitir. zellikle bu dnemde dokuma sanayisi alannda retim art ve sektrde
bir gelime yaanmtr.28 Dahas, yzyln ikinci yarsndan Napolyon savalarnn sonuna kadar (18001815) Osmanl imalat sektr ok fazla bir gerileme ve
iflas ierisine girmemi, bilakis mparatorluk bu dnemde hl mensucat ve iplik
ihracats konumunda kalmtr. Ancak mparatorluun dnda cereyan eden
teknolojik gelimeler takip edilemediinden dolay, Osmanl sanayisi gerilemeye
balamtr.29 Yine yzyln ilk altm ylnda parann deeri deimemitir. Bununla birlikte ayn dnemde vergilerde ok az deiiklik yaplm ve tccarlarn
faaliyetleri artan vergiler ile kstlanmamtr.30
Yzyln ilk yarsnda savalarn kesilmesiyle birlikte Osmanl Devleti
maliyeyi rahatlatmak gayesiyle hazine giderlerini azaltma yoluna gitmitir. zellikle askeri giderlerde ve saray harcamalarnda tasarrufa gidilmitir. Bu dnemde
II. Mustafa yenieriler arasnda yoklamalar yaptrarak yenierilerin saysn
26
27
28
29
30
Mehmet Gen, 18. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, Osmanlda Devlet ve Ekonomi,
VI. Bask, stanbul, Mays 2009, s.213.
Tabakolu, Gerileme Dnemine Gelirken Osmanl Maliyesi, s. 211212.
Gen, 18. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, s. 215.
Sar, Tanzimat ve Sanayimiz, a.g.e, s. 424425.
Bruce Mcgowan, Ayanlar a (16991812), eviren: Aye Berktay, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editr: Halil NALCIKDonald Quatert, Eren Yaynclk, stanbul, 2004, Cilt. 2, s. 834.
14
azaltmtr. Yine Damat brahim Paa da tasarruf tedbirlerine devam ederek hazineye 5675 kese 282 kuruluk bir rahatlama salamtr. Sadrazam Rami
Mehmet Paa donanmada tasarruf nlemleri almtr. Son olarak Padiah II.
Sleyman saray giderlerinde 11 milyon akelik tasarruf salayarak giderleri
azaltmtr. Bu dnemde Osmanl-ran savalarna kadar Osmanl maliyesinde
rahatlama meydana gelmi ancak savalarn yeniden balamasyla ordu kadrolarnda yaanan ikinlik hazine giderlerinin yeniden artmasna neden olmutur.31
Ne var ki; 1760 ylndan sonra siyasi konjonktrde yaanan gelimelerin
Osmanl siyasi yapsna yansmas olumlu olmamtr. zellikle 176874 Osmanl Rus Sava ve 178792 Avusturya (Habsburg) ve Rusya ile giriilen byk
apl sava Osmanl ekonomisini ve maliyesini sarsmtr. Bu savalardan 1768
74 ylnda gerekleeni maliyede birtakm skntlar am olmasna ramen daha nceki dnemde biriktirilmi olan rezervler, parada yaplan dk oranl tai32 ve esham33 sisteminin kurulmas34 ile mali sknt giderilmitir. Ancak 1787
92 sava Osmanl maliyesine ok byk bir yk getirmitir. Savan ikinci ylnda tahta geen III. Selim, 1789 ylnda byk miktarda tai gerekletirerek
kuruun gm ieriini %33 orannda azaltmtr. Devlet, savan yol am
olduu ktlklara ve taiin yol am olduu enflasyona kar zellikle stanbulda ok sk bir narh35 politikas uygulamtr.36 Narh politikasnn kapsam,
31
32
33
34
35
Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, s. 261262.

Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, s. 186.
Malikne sistemi i borlanma sistemi olarak bir takm brokratik engelleri aamamaktayd.
Ayrca malikneler vergi mkelleflerini ynetme kstasndan dolay sadece askeri zmre mensuplarna verilmekteydi. Bunun yannda padiah kzlar dnda kadnlara ve birka istisna dnda gayri Mslimlere verilmemekteydi. Bu yzden malikne sistemi ancak %1lik bir nfusu
kapsyor gerekli olan finansman salamyordu. Bu nedenlerden dolay, Osmanl maliye brokratlar Kk Kaynara anlamasndan sonra Rusyaya denmesi gereken sava tazminatn
karlamak iin, baka bir ifadeyle devlet ksa zamanda kaynak yaratmak amacyla malikne
sisteminin devam olan esham uygulamaya balamtr (1775). Bylece devlet kk sermaye gruplarn i borlanmaya ekmitir. Bkz. Mehmet Gen, Esham: Borlanma, Osmanlda Devlet ve Ekonomi, VI. Bask, Mays 2009, stanbul, s. 190191.
Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunal ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimat a Mali
Tarih), s. 79.
Narh: slam Ekonomik sisteminin, eksik rekabet ortamnda devletin piyasaya dolaysyla fiyatlara mdahale politikasdr. Bu sistem Osmanl Devleti tarafndan da aynen uygulanmtr.
Osmanl Devleti narh sistemini uygularken hem reticileri hem de tketicileri koruyan bir politika uygulamtr. Sava, ktlk, ulam zorluklar ve abluka gibi rn arznda daralmaya neden
olan durumlarda devlet narh ykseltir, tam tersi durumlarda ise drrd. Narhlarn tespiti
kadlarn bakanlnda kurulan komisyon tarafndan belirlenirdi. Bu komisyonda, esnaflar,
uzmanlar ve halktan kiiler bulunuyordu. Bkz. Ahmet Tabakolu, Osmanl Ekonomisinde
15
gm kuruun yansra altn ve btn yabanc kurlara kar geniletilmitir. Fakat uygulama istenilen sonucu vermemitir. nk devlet, ancak altn ve gm
fiyatlarn ykseltme karar aldktan sonra darphaneye altn ve gm intikal etmeye balamtr. Bunun yannda zellikle stanbul dndaki tccarlar bakente
mal gndermeyi reddettikleri iin stanbulda iae sorunu ortaya kmtr.37
Osmanl ekonomisinde 1770 ylndan balayarak, 1800 ylndan itibaren
giderek hzlanan ve 1840 ylna kadar devam eden enflasyonun nedeni; 18. yzyln ikinci yarsndan sonra meydana gelen savalarn ekonomiye olan etkisidir.
nk uzun sren savalar retimin azalmasna, ekonomide yer alan birimlerin
mbadeleye girmemesine, verimliliin dmesine, bte aklarnn tai yoluyla kapatlmak istenmesine; dolaysyla para arznn ykselmesi, son olarak da
devletin piyasadaki mallara olan talebinin artmasna neden oluyordu. Sonu olarak 17. yzyln ilk eyreinden itibaren balayan 18. yzyln sonlarna kadar
sren zaman dilimi iinde Osmanl merkez hazinesi reel olarak hem gelir hanesinde hem de harcama hanesinde art kaydetmitir. Ancak harcamalardaki art
eilimi gelirlerdeki art eiliminden fazla olmutur.38
19. yzyl, Osmanl Devletinin deiim ayd. Devlet bu yzylda hem
iktisadi adan hem de kurumsal adan kendini yenileme abasna girmitir.
nk yzyln balarnda Osmanl yneticileri ierde ve darda iki nemli gelime ile kar karya kalmtr. Bu gelimelerden ilki darda yaanan gelimelerdir ki en nemlisi bat Avrupann yakalam olduu askeri ve iktisadi alanlardaki ilerlemedir. Darda yaanan bir dier nemli gelime ise Ruslarn scak
denizlere inme abalaryd. kinci nemli gelime ise ierde yaanan; taradaki
ayanlarn devletin vergi gelirlerine el koyma abasdr.39
Siyasi konjonktrde yaanan gelimeler 19. yzyl Osmanl ekonomisinin genel karakteristiini meydana getirmitir. Donald Quataert bu dnemin ikti-
36
37
38
39
Narh Uygulamalar, Toplu Makaleler I ktisat Tarihi, Kitabevi Yaynlar, Kasm 2005, stanbul,
s. 158.
PAMUK, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, s. 186.
evket Pamuk, Tailerden D Borlanmaya: Osmanl mparatorluunda Bte Aklarnn
Finansmannn Deien Biimleri 17501914, eviren: Gkhan Aksoy, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, , stanbul, Kasm 2008, s. 100.
Erol zvar, Osmanl Devletinin Bte Harcamalar 15091788, Osmanl Maliyesi Kurumlar
ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet Gen-Erol zvar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma
Merkezi, I.Bask, 2006, stanbul, s. 235.
evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 18201913, Tarih Yurt Vakf
Yaynlar, III. Bask, Mart 2005, stanbul, s. 13.
16
sadi politikalarn drt aamaya ayrarak bu deiimi gzler nne serer. Birinci
aama, 1826 ylna kadar devam etmitir. Bu dnemde devlet, himayeci politikalar uygulam, hammaddelerin ve tekellerin yerli retimde kullanlmasn tevik
etmitir. 182660 aras dnem ise ikinci aamay temsil eder. Bu dnemde devlet, dnyada meydana gelen siyasi koullara ayak uydurmaya almtr. Osmanl pazarlar darya alm ve i pazarlara mdahale edilmeyerek ticaret
serbest braklmtr. ncs 18601908 yllar arasndaki dnemdir. Bu periyotta devlet yeniden korumac uygulamalara bavurarak gmrkleri artrm ve
yerli imalatlar koruma yoluna gitmitir. Drdnc ve son aama ise jn Trklerin ihtilali ile balar ve I. Dnya Savana kadar devam eder. Bu dnem ise himayeci milli ekonomi taraftarlarnn serbest ticareti savunanlara kar stnlk
salamas ile sonulanmtr.40
19. yzyl, Osmanl Devleti asndan ksaca u ekilde nitelenebilir: Bu
yzyl Osmanl Devleti iin merkezilemeye ynelik reformlarn gerekletii,
dier yandan ise ticarilemenin hzland bir yzyldr.41 Baka bir deyile, 19.
yzyln ilk yarsnda Osmanl Devletinin klasik yapsn koruduu, yzyln ikinci
yarsndan itibaren ise devletin hzla deierek klasik dnem zelliklerinden syrlmaya balad sylenebilir.42
19. yzyln en nemli olaylar olarak sadece merkezileme abalar ve
batllama ele alnamaz. rnein 1826 ylnda yenieri ocann kaldrlmas
Osmanl Devletinde iktisadi ve sosyal olarak nemli deimeleri de beraberinde
getirmitir. zellikle bakentte ve dier Osmanl ehirlerinde yaayan yenierilerin ehir ekonomilerinde nemli grevleri vard. Nitekim yenierilik yapan kiilerin
birou ayn zamanda esnaft. Yenierilerin esnaflk yapmalar onlarn lonca
yesi olabilmelerini, ayrca iyi organize olmu bir kurumun koruyuculuunu yapmalarn salyordu. Dolaysyla reformlara muhalefet eden yenieriler esnaflarla
beraber daha kuvvetli bir kitlenin meydana gelmesine neden oluyordu. Bu ne-
40
41
42
Donald Quataert, 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 18121914, eviren: Sphan
And, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editr: Halil nalckDonald
Quatert, Cilt:2, s. 888.
Kray, a.g.e, s.65.
Mehmet Gen, Osmanl ktisadi Dnya Grnn lkeleri, Osmanlda Devlet ve Ekonomi,
VI. Bask, stanbul, Mays 2009, s. 45.
17
denden tr yenieri ocann kaldrlmas 19. yzyl Osmanlsnda yenilemenin ve iktisadi deiimin nn amtr.43
1838 Balta Liman Antlamas44 Mehmet Ali Paa sorununu zmek
amac ile Osmanl Devletinin ngiliz desteini almak iin imzalam olduu bir
antlamadr. I. Dnya Savana kadar geerli olan bu antlama ngilterenin
dnya leindeki giriimlerinin bir paras45 ve ayn zamanda Osmanl ekonomisinin d ticarete almasn hzlandran bir etken olmutur.46
Altlamay imzalayan ngilizlerin esas amac ise Osmanl Devletine ithalat yapmak deildi. nk Osmanl d ticaret mevzuat ithalata serbestlik
(%3) ihracata ise kstlama getirmekteydi.47 Dolaysyla ngilizlerin hedefi bol ve
ucuz hammadde temin etmekti. Bununla birlikte 1838 ticaret antlamas yabanc
tccarlarn Osmanl tccarlar ile rekabet etmesine frsat vermiti. Dahas, gayri
Mslim tccarlarn ve yabanc tccarlarn ibirlii sonucunda artan dnya ticaretinden Mslman tccarlara gre daha fazla pay almasn, antlama sonrasnda
hzlanan ticaret Selanik, zmir ve stanbul gibi liman ehirlerinin ticaret merkezi
haline gelmesine sebep olmutur.48
Ne var ki, bu antlama on binlerce zanaatkrn ve sna imalatsnn
isiz kalmasna neden olmutur.49 Bununla beraber, %8lik i ticaret rsumu
demek zorunda olan yerli tccarlarn i ticaret rsumu demeyen yabanc tc43
44
45
46
47
48
49
Quataert, 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 18121914, s. 889.

Rusyann Hnkr skelesi antlamas ile elde etmi olduu avantajlar, ngiliz Hkmetinin
Osmanl Devletine olan ilgisini daha da arttrmtr. Bu ilginin devaml olabilmesi iin ticari
balarn kuvvetlendirilmesi gerekmekteydi. Dolaysyla 1838 Ticaret antlamas ve Krm Sava (1854) ngilterenin Osmanl Devleti zerindeki genel siyasi politikasn belirlemitir. 1838
Ticaret antlamasnn esaslar ngiliz byk elilik ktibi David Urguhart belirlemitir.
Urguhart, Adam Smithin kaldrlmasn tavsiye ettii devlet mdahalelerinin hi birinin Osmanl
Devletinde bulunmadn stelik Osmanlnn serbest ticaret iin ideal bir devlet olduunu ngiliz Parlamentosuna anlatmtr. Bkz. erif Mardin, Tanzimattan Cumhuriyete ktisadi dnce, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul,
1985, s. 621.
ngiltere, 1838 yl Balta Liman antlamas ile ekonomik olarak kurumsallamaya balad ilk
antlamadr. nk ngiltere bu antlamadan sonra kendi sistemini kabul ettirdii lkelerde
benzer antlamalar imzalamtr. 1842 ylnda Nanking antlamasn in ile imzalamtr.
Nanking Antlamas ile in limanlar ngilizlere ald, Hong Hong ngiltereye brakld ve ithal
mallara %5lik bir vergi konuldu. Bkz. alar Keyder, Osmanl Devleti ve Dnya Ekonomik
Sistemi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul,
1985, s. 645.
evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 718719
Seyfettin Grsel, 1838 Osmanl- ngiliz Ticaret Anlamas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 688.
Keyder, Osmanl Devleti ve Dnya Ekonomik Sistemi, s. 644.
Keyder, Osmanl Devleti ve Dnya Ekonomik Sistemi, s. 644.
18
carlar karsnda dezavantajl bir konumda olmalar zamanla yerli tccarlarn

yerini,50 yabanc tccarlarn almasna neden olmutur.51
Tanzimat ncesi balayan Osmanl ticaret sistemindeki deimeler
Tanzimattan sonra da devam etmitir. Deiimin yn ticaretin daha liberal bir
yapya doru gitmesi ile belirginletirmitir. Ticarette ortaya kan liberalleme
ise Tanzimat ncesi duruma gre Osmanl Devletinin d ticarete ak hale gelmesinin nedenlerinden biri olmutur.52 Ticaretteki dnmn bir baka olumsuz
nedeni sanayi zerinde kendini gstermitir. zellikle Avrupada Napolyon savalarndan sonra yaylmaya balayan sanayide, makinenin kullanm Avrupal
devletlerin daha ucuz ve bol retim yapmalarn salamtr. Bu yzden Osmanl
pazarna daha kolay ulaan Avrupallarn ucuz mallar ve Osmanl hammaddelerine olan talepleri zellikle Osmanl tekstili ve manifaktr reticisinin kn
hzlandrmtr.53
Sonu olarak, 1838 Balta Liman Antlamas ve akabinde gerekletirilen Tanzimat Ferman (1839) Osmanl iktisadi yapsnn dnmesine neden
olmutur. z olarak 1838 antlamas getirmi olduu greceli ekonomik serbestlik54 ile devletin geleneksel iktisadi yapsnn deimesini hzlandran faktrlerden olmutur.55
50
51
52
53
54
55
1838 Balta Liman Antlamasnn uygulamaya girdii ilk dnemlerde Osmanl tccarlar zarar
grmediine dair bir izlenim yaratmtr. nk antlama maddelerinde korunan ve liberalleme hareketlerinden faydalanabilecek kesim olarak duruyorlard. Ne var ki ngilterenin d ticaret politikasndaki elikiler ve ngiliz Hkmetinin kendi karlarn koruma yoluna gitmesi
Osmanl tacirlerini olumsuz ynde etkilemitir. stelik buna ngilizlerin kendi ticaretlerini yayma ve kendi tccarlarn tevik etme ynnde oluturduklar altyapda eklenince (Britanya
bankalar, sigorta irketleri, gibi altyap kurumlar) Osmanl tacirlerinin ngiliz tacirlerle rekabet
etme koullar daha da zor bir hal almtr. Bkz. Reat Kasaba, Antlamalar ve Dostluklar 19.
Yzylda ngiliz Emperyalizmi, Osmanl mparatorluu ve in, Dnya mparatorluk ve Toplum
Osmanl Yazlar, eviren: Banu Bykkal, KitapYaynevi, stanbul 2005, s. 61.
Kray, a.g.e, s. 74.
Ahmet Kala, Tanzimat ncesinde ve Sonrasnda ktisadi Manzara, 150. Ylnda Tanzimat,
Ak Oturumlar Dizisi 7, Aydnlar Oca Yaynlar, stanbul 1990, s. 5456.
Sar, Tanzimat ve Sanayimiz, a.g.e, s. 425, Nitekim bir baka almada KALA, 1820lerden
1860lara kadar Osmanl sanayisinin dnm yaadn kk esnaf birliklerinin ve kk
sanayicilerin yerlerine byk fabrikalarn kurulmaya baland dnem olduunu ifade etmitir.
Ancak 1860a gelindiinde fabrikalarn ounun kapanmaya balandnn bunun nedenin ise
tama maliyetlerinin ykseklii, hammadde fiyatlarnn ykseklii ve kalifiye igcndeki ktlk
olarak gsterilmitir. Bkz. Kala, Tanzimat ncesinde ve Sonrasnda ktisadi Manzara, s. 55
60
Nitekim bir baka almada ise, 1839 Balta Liman antlamas ile Osmanl Devleti, Fransa ve
ngilterenin ak pazar olarak uluslararas ticaret ana sokulduu, Tanzimat Ferman ile hukuki altyap kurularak Osmanl Devletinin Avrupal Devletlerin kurduu kresel pazara katld
belirtilmektedir. Bkz, Kazgan, a.g.e, s.29.
Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisadi Dncesinin adalamas, tken Yaynevi, II. Bask, stanbul, 2000, s. 205206.
19
19. yzyl grlen devletin merkezileme abalar, Osmanl maliyesinde

geni apl bir yaplanma hareketini de beraberinde getirmitir. nk bu dnem
devletin geleneksel kurumlardan modern kurumlara gemeye alt bir dnemdir. Bu sre Tanzimata kadar ve hatta Tanzimattan sonra da devam etmitir.56 Nitekim bu dnemde Osmanl brokratlar devletin klasik yapsnn toplumsal zle are olamayacan dolaysyla devletin batya almasnn gerekliliini savunmulardr. Yine bu dnemde iktisadi adan klasik iktisatlarn
kitaplar tercme edilmi, Avrupaya eitime giden Osmanl rencileri bat iktisadi dncesinin Osmanlya girmesini salamlardr. Bunun yannda Smith,
Say ve Ricardonun klasik iktisat ve maliye dncesi Tanzimat sonrasnda Osmanl Devletine girmitir.57 Aslnda Osmanl brokratlarnn zellikle merkezilemek iin gerekletirdii reformlarn en nemli amac ayann gcn krarak
merkezi denetimi artrmak ve vergileri merkezi brokrasinin denetiminde toplamakt.58
Osmanl maliyesindeki kkl deiim 19. yzylda balamasna ramen, batl anlamdaki ilk deiimlerin temeli III. Selim zamannda balamtr. Bu
dnemde Osmanl maliyesinde tek hazine sistemi sonlandrlm ve 1793 ylnda
rad-i Cedid hazinesi, daha sonra ise Zaire ve Tersane hazineleri kurulmutur.
Zaire hazinesi stanbulun iae sorununa zm bulmak amac ile kurulmutur.
Ancak Tersane ve rad- Cedid hazineleri Hazine-i Amireyi dorudan ilgilendirirken; Zaire Hazinesi dolayl olarak ilgilendirmitir. III. Selimin rad-i Cedid hazinesini kurma amac tmar sisteminin slahn gerekletirmek, malikne ve esham
sistemini ise tasfiye etmekti. Fakat III. Selimin tahtan indirilmesi yeniliki hareketin dolaysyla rad- Cedid Hazinesinin sonu oldu. Bu hazinenin gelirleri darphaneye aktarld. III. Selimin kurduu Tersane Hazinesi ise daha sonraki dnemlerde de devam etti. pek resmi bu hazineye gelir olarak verildi. Fakat II. Mahmut
dneminde tersane askerlerinin daimi statye alnmas ve gemi yapmndaki
maliyetlerin artmas bu kaynan yetersiz kalmasna neden olmutur. Bu yzden
56
57
58
Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimat a Mali
Tarih), s. 235.
Abdllatif ener, Osmanl Maliye Dncesini adalamas, Tanzimatn 150. Yl Dnm
Uluslararas Sempozyumu (31 Ekim3 Kasm 1989), TTK Basmevi, Ankara, 1994, s. 215
216.
Kray, a.g.e, s. 76.
20
Tersane Hazinesi darphanenin salam olduu borlar ile bte aklarn kapamaya almtr.59
II. Mahmud dnemi (18081839), Osmanl ekonomisi iin olduka zor
gemitir. Bu dnem devletin mali adan skntlar yaad dnemdir. zellikle
Rusya (18061812, 18281829), ran (18201828) ve Msr (18311833) ile
yaplan savalarn maliyeye olan yk maliyeti olduka ar olmutur. stelik III.
Selim dneminde balam olan ancak, yenierilerin muhalefeti sebebiyle tamamlanamayan askeri reformlarn gerekletirilmesi, bunun yannda eitim ve
adalet alanlarnda gerekletirilen reformlar maliyenin ykn daha da artrmtr. Btn bu gelimelerin, Osmanl btesinin harcama kalemlerini eskiye gre
yaklak olarak 250300 kat arttrd tahmin edilmektedir.60
Osmanl maliye brokratlar, harcamalardaki artlar finanse etmek iin
mali alanda reformlara gitmilerdir. Bunu gerekletirmek iin ilk hamle eski tmar arazilerine ait gelirlerin merkezi hazine gelirleri arasna katlmn salamak
olmutur.61 Bunun iin de, 1825 ylnda mukataat Hazinesi kurulmutur. Osmanl
maliye brokratlarnn bu hazineyi kurmadaki amac, mukataalarn ynetimini tek
elde toplamakt. Bylece hem vergilerin toplanmas merkeziletirilmi oldu, hem
de mukataalarn tasfiyesi daha kolay hale getirildi.62 Ek olarak, yeni kurulan Nizam- Cedid ordusu iin kaynak araylarna gidilerek lavedilen rad- Cedid
hazinesinin eski kaynaklar Nizam- Cedid ordusuna aktarlmtr. Yine bu dnemde maliye brokratlar vakflarn gelirlerini kontrol etmek iin Evkaf Nezaretini kurmu ve vakflar buraya balanmtr. Dahas Padiahlara ait zel gelirlerde
ksntya gidilerek, salanan gelirler Mansure askerine tahsis edilmi ve bu yolla
cizye63 vergisinde %30luk bir arta gidilmitir.64
59
60
61
62
63
64
Yavuz Cezar, Tanzimata Doru Osmanl Maliyesi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, letiim Yaynlar, 1985, stanbul, s. 929.
Pamuk, Tailerden D Borlanmaya: Osmanl mparatorluunda Bte Aklarnn Finansmannn Deien Biimleri 17501914, s. 101.
Cezar, Tanzimata Doru Osmanl Maliyesi, s. 930.
Yavuz Cezar, Osmanl Vergi Sistemindeki Darboazlar ve Sistemi Yeniletirme Ynnde
Ortaya kan lk Gelimeler zerine, ktisat Dergisi (Ekim 1994), Say. 394, stanbul, s. 51.
Cizye, Osmanl mparatorluunun gayr- mslim tebaasndan askerlik yapmama bedeli olarak
alm olduu bir vergi idi. Osmanl mparatorluu fethettii topraklarda kendilerinden nce
varolan devletlerin alm olduu kelle vergisini aynen kabul etmi ve bu vergiyi cizye vergine
evirmiti. Bkz: Halil nalck, Cizye, T.D.V slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Cilt. 8, Yl. 1993, s. 45.
21
II. Mahmudun vefat zerine65 mali alanda yarda kalm olan almalar
Padiah Abdulmecidin tahta k ve Tanzimatn ilan ile devam etmitir. Osmanl Tarihindeki radikal reform hareketlerinden biri saylan, devlet anlay ve
devlet idaresi asndan da modernlemenin esas balangc kabul edilen, 3 Kasm 1839 ylnda ilan edilen Glhane Hat- Hmayunu veya Tanzimat- Hayriye66
olarak da bilinen fermann ilan edilmesidir.67
Genel olarak zetlenecek olunursa Tanzimat- Hayriyenin amac
vardr. Bunlardan ilki; hak ve hrriyetlerin bahedilmesi, ikincisi can ve mal
ehemmiyetinin vurgulanmas, sonuncusu ise maliyenin yeniden dzenlenmesidir.68 Glhane Hatt- erifinin temel hedeflerinden biri mali alanda reformlar
gerekletirmekti. Osmanl Devleti Tanzimatn amalarndan biri olan mali alanlardaki reformlar gerekletirmek ve tebaasndan gelen vergi tarh esnasnda
oluan ikyetleri bitirmek amacyla 3 Kasm 1839 tarihinden sonra mali anlardaki slahatlara daha da hz vermitir. Osmanl brokratlarnn bir baka amac
da Galata Bankerlerinin gcn krmakt. Bunun iin de iltizam usul kaldrld ve
vergi tarh devletin merkezi tarafndan gerekletirilmeye baland.69 nalcka
gre; maliyede slahat Tanzimatn temelini tekil etmekte ve idari safhada yaplan slahatlar daha ziyade mali merkeziyetilik sistemini uygulamak iin bir ara
olarak kullanlm grnmektedir.70
Tanzimatn mali alanda uygulanmas ile Hazine- i Amire, Mansure ile
Redif Hazineleri ve Tersane Hazineleri kaldrlmtr. Bu hazinelerin gelirleri Hazine-i Celile-i Maliyeye aktarlmtr. Bylece Osmanl Devleti gelirlerini 18. yz65
66
67
68
69
70
Esasnda, Tanzimat ile beraber gerekletirilmek istenen yeniliklerin birou 182030 yllar
arasnda Sultan II. Mahmud zamannda gerekletirilmeye balanmtr. zellikle, Askeri, eitim, klk kyafet ve merkezileme abalarndaki yenilemelerin temeli bu dnemde atlmtr.
Bkz. Cemil Aydn, Emperyalizm Kart Bir mparatorluk: Osmanl Tecrbesi nda 19. Yzyl Dnya Dzeni, Divan Disiplinleraras almalar Dergisi (2007/1), Cilt. 12, Say. 22, s. 49.
Aslnda, Osmanl Devleti Islahatlara Tanzimattan nce balam idi. Osmanl Devlet adamlarnn slahatlar yapmak istemelerindeki ana gayelerden biri, batnn Osmanl lehine olan dengeleri 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren kendi lehine evirmesi ve Tanzimat a kadar ise
daha da kt bir hal almasyd. Bu neden Osmanl Devletinin Tanzimat Fermann ilan etmekte belli bal amalarndan biriydi. ncelikli olarak Tanzimat ile Osmanllar aleyhte olan bu
dengeyi durdurmak, daha sonra ise kendi lehine evirmek idi. Bkz. Kala, a.g.m, s. 50.
Halil nalck, Senedi-i ttifak ve Glhane Hatt-i Hmayun, Osmanl mparatorluu, Eren Yaynlar, stanbul 1999, s. 343.
Said ztrk, Trkiyede Temettuat almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi
(2003/1), Cilt. 1, Say. 1, s. 237.
R. kr Suvla,Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat 1. Cilt, Milli eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1999, s. 267.
Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Osmanl mparatorluu Eren Yaynlar, stanbul 1999, s. 365.
22
yldan sonra yeniden tek elden ynetmeye balamtr.71 Tanzimatn getirmi

olduu dier bir yenilik ise vergilerin merkezi hazinenin kontrolnde tarh edilmesiydi. Bu yzden, iltizam usul kaldrlarak yerine muhassllk uygulamas getirilmitir.72 Bylece vergiler, mltezimler yerine Tanzimat tantmak ile ykml olan
Muhassllar denetiminde toplanmaya balamtr. Bunun iin Osmanl Devleti
Tanzimatn geerli olduu eyaletlerde muhassllarn nderliinde vergi kaynaklarnn tespiti amacyla tahrirler yaptrmtr.73 Ne var ki, bu uygulama Tanzimatn uyguland belli bal eyaletlerde gerekletirilebilmi, dier eyaletlerde
ise hala eski mali usuller uygulanmtr.74 Bu dnemde Osmanl btesinin en
byk gelir kalemini virg, cizye, aar gmrk gelirleri ve anam resmi oluturmutur.75 Esham sistemi Tanzimat ile ekil deitirerek kaime ya da evrak-
nakdiye76 ismindeki kt para benzerleri olarak piyasaya srlmtr. Ancak
piyasay sahte kaimelerin sarmas, bu uygulamay baarszlkla sonulandrm
ve enflasyonu krklemitir.77
Sonu olarak, Tanzimat ile beraber uygulamaya konulan maliye ve iktisat politikalar ile Osmanl brokratlarnn nihai hedefi Avrupal Devletlerin gelimilik dzeyine ulamakt.78 Ancak Tanzimat ile ngrlen mali reformlar lkenin
btnnde uygulanmamtr. Bu nedenden dolay bu dnemde de merkez ile
tara arasndaki mali gelirlerin paylam ve ynetimi konusunda tam bir mutabakat salanamamtr.79 Yine bu dnemde Osmanl brokratlar tezat bir grn71
72
73
74
75
76
77
78
79
Cezar, Tanzimata Doru Osmanl Maliyesi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, s.933.
Cokun akr, Tanzimat dnemi Osmanl Maliyesi, Kre yaynlar, I.Bask, 2001 stanbul, s.
23.
Tarih), s. 282.
Cezar, Tanzimata Doru Osmanl Maliyesi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, s. 933.
Tevfik Gran, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, ktisat Fakltesi Mecmuas (60.yl zel
Says 1998), Cilt. 49, s. 81.
Esham sisteminde meydana gelen deimeler, Tanzimat ile balamtr. nk Tanzimatn
ilanndan sonra cari harcamalardaki art Osmanl Devletinin nakit dolaysyla kredi ihtiyacn
arttrmtr. D bor arayna giden Osmanl devlet adamlar, bu teebbslerinden aradklarn bulamaynca yine sorunu sistem ierisinde zmeye almlardr. Bylece, Osmanl brokratlar areyi esham gibi faiz oran yksek uzun vadeli istikraz yntemini faizi yksek fakat
orta vadeli bir konuma getirilerek ve stelik kayd- hayat artn kaldrlarak i borlanmaya
bavurmak olmutur. Bylece 1840 ylnn Austos aynda piyasaya srlen yeni sehimler
bteye %17lik bir istikraz salanmtr. Bkz Gen, Esham: Borlanma s. 195196.
akr, Tanzimat dnemi Osmanl Maliyesi, s. 220.
Tarih), s. 307308.
23
t gstermilerdir. zellikle, Osmanl topraklarnda kurulan fabrikalar bir yandan

tevik ederlerken, dier yandan ise kurulan yeni fabrikalar koruyamamlardr.
Mesela, Paabahedeki mum, Beyruttaki kt ve Beykozdaki cam fabrikas
birka yllk faaliyetten sonra kapanmtr.80 Uygulamaya konulan reformlara
ramen, ekonomik anlamda skntlar yine devam etmitir. Bu skntlarn gstergesi cari ve askeri harcamalardan kaynaklanan bte aklardr. Dahas, Tanzimat ile beraber asgariye indirilmeye allan ancak devam eden mali organizasyondaki bozukluklar, Osmanl Devletini Tanzimatn ilanndan on be yl sonra, Avrupal Devletlere borlanmaya81 gtrmtr.82
1.2. Osmanlda Saym ve (Tahrir) Gelenei ve Saymlar
1.2.1. Osmanl Devletinin Klasik Dneminde Yaplan Tahrirler

Etimolojik olarak Arapa kelime olan tahrir kelimesinin temel anlam yazma, yazlma dr.83 Tarihin birok dneminde devletler bugnk gibi olmasa da
dnemin elverdii imknlar erevesinde eitli tahrirler yapmlardr. Bu tahrirlerin yaplmasndaki temel ama; devletlerin demografik, iktisadi ve mali varlklarn tespit etmek istemelerinden yatmaktadr. Bu saymlarn neticesinde devletler;
askeri, mali, iktisadi ve sosyal politikalarnn alt yaplarn oluturmulardr.84
M.. 25003000 yllarnda Eski Msrda nemli arazi saymlarnn yapld bilinmektedir. Ortaa Avrupa Devletlerinde derebeyleri, maliknelerindeki
80
81
82
83
84
Sar, Tanzimat ve Sanayimiz, a.g.e, s. 438440.

Osmanl Devleti ilk d borlanmay aslnda, 17871792 Osmanl Rus harbi esnasnda borlanmak istemitir. nk d piyasalardaki faiz oranlar ieriye gre olduka dk idi. Ancak
Fransa ispanya ve Hollanda, Osmanl devletine bor vermeyi reddetmitir. Bu yzden Osmanl
Devletinin ilk d borlanma teebbs sonusuz kalmtr. Osmanl Devleti bu tarihten itibaren 1854 krm harbine kadar d bor almamtr. 1854 e gelindiinde ise artk i borlanma
ve vergiler sava masraflarn karlamayacak seviyeye gelince Osmanl Devleti 1854 Krm
harbi esnasnda Avrupal mali piyasalarda uzun vadeli tahviller satmtr. Bu aamada Krm
harbi esnasnda ngiliz hkmeti Osmanl Devletini desteklemitir. Bunun iin de ngiliz Hkmeti Osmanl tahvillerini satn almtr. ngilizlerin satn alm olduu bu tahvillerin garantisi ise
Msrn vergi gelirleriydi. Osmanl Devletinin d borlanma artlar giderek kt bir durum haline gelerek, 1872 ylnda Dyun-u Umumiye tekilatnn kurulmasna neden olmutur. Bkz.
Pamuk, Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 16001850, s. 3137.
Tarih), s. 307308.
Develiolu, Tahrir, s. 1221.
eref, ener, 19.Yzylda Osmanl Krsalnda Ekonomik ve Sosyal Yap, letme ve Finans
(Ocak 2008), Yl. 23, Ankara, s. 114.
24
tarla, hayvan ve ayrlarn saymlarn yapmlardr. rnein, 1066daki Norman

istilasndan sonra Anglosakson ngilteresinde lke apnda tahrirler yaplmtr.85 lhanllar Hindistanda nfus ve arazi tahrirleri yapmlar, Seluklu Devletinde ise kayt altna alnmam bir tane iftlik dahi braklmamt.86
Osmanl Devleti de kaynaklarn tespit etmek maksadyla saymlar yapmtr. Osmanl Devleti sahip olduu topraklarda tpk kendisinden nce varolan
Emeviler, Abbasiler, Seluklular ve Memluklular gibi kaynaklarn tespit etmek
amacyla nfus ve vergi tahrirleri yapmlard.87 Barkana gre; Osmanl Devletinin nfus ve arazi tahrirleri yapmas ve bu tahrirlerin sonularn, modern anlamda olmasa da istatistik defterleri olarak yaynlamas, Osmanl mparatorluunun nizam ve tekilatlnn en byk gstergelerinden birini tekil etmekteydi.88
Klasik dneminde Osmanl Devleti, tmarlarn datmn ve devletin merkezi otoritesi tarafndan denetimini salamak amacyla tapu tahrirleri denilen
saymlar yapmtr. Osmanl Devleti, fethettii topraklarda ilk olarak askeri denetimi ve gvenlii salar, idare tekilatn tam olarak kuruncaya kadar bulunduu
blgede kendisinden nceki devletlerin vergi sistemlerini devam ettirirdi. Tamamyla idare tekilatn kurduktan sonra ise, fethettii blgenin emvalini ve gelir
kaynaklarn etraflca kayda geirir, bunlar mal beyanna tabi tutar, ktklerini
karr, son olarak da kendi hesaplamalarna gre verginin bir ksmn tahsil ederek, bir ksmn da eski usule gre toplard.89
Btn bu saymlarn yaplmasnn temel amac, tmar sistemini tekilatlandrmak ve gelir kaynaklarndaki deiimleri izleyebilmekti.90 Ayrca; Osmanl
Devletinin klasik dneminde her padiah deiiminde, ellerinde dirlik beratlar ile
vakfname ve mlkname bulunduranlar, bunlar yenilerler ve yeni padiaha
onaylatrlard. Bu deiimin neticesindeyse yeni tahrirler yaplrd. Bununla bera85
86
87
88
89
90
Tahrir, AnaBrtanica, Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk, (1990) stanbul, Cilt. 20, s.
333.
mer Ltfi Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin nfus ve arazi tahrirleri ve Hakana
Mahsus defterleri (I), stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas (19401941), Cilt. II,
Say. I, s. 23.
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s. 169.
Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus Ve Arazi Tahrirleri Ve Hakana Mahsus
Defterleri (I), s. 24.
L. Fekete, Trk Vergi Tahrirleri, Macarcadan eviren: Sadrettin Karatay, Belleten (Nisan
1947), Cilt. XI, Say. 42, TTK Basmevi, s. 299300.
25
ber vakflarn tefti edilmesi, idari ve mali alanlarda denetimin salanmas iin de
tahrirler yaplmas gerekirdi.91
Osmanl Devletinin fethettii blgelere, Nianc tarafndan seilen ve il
yazcs (Muharrir-i Vilayet) denilen Divan- Hmayun ktibi, yazclar, kadlar,
tmar defterdar ve kethda ile birlikte gnderilirlerdi. Bu kiilerin balca grevleri, miri arazi kapsamna gre, topraklar byklklerine ayrmak ve r geliri
durumuna gre, topraklar tmar, zeamet ve has olarak ayrmakt.92 Osmanl
Devleti tahrir iin grevlendirdii memurlarnn denetimini, otokontrol sistemi ile
gerekletirmitir. Yalan beyan veren sipahilerin tmarlar alnr; ayrca toplumda
rencide edilerek cezalandrld. Ek olarak, fazla vergi toplamak iin kk yataki
kiileri vergi mkellefi yazmann veya mkellef anda olanlar yazmamak gibi
hilelerin cezas ard. Bu gibi hileleri tespit edip bildirenler ise dllendirilirdi.93
Osmanl Devleti tmar yapsndaki gelir kaynaklarn izleyebilmek iin bu
saymlar 17. yzyla kadar otuz ylda bir tekrarlamtr.94 Nitekim Osmanl Devletinin ftuhat devri sona erdikten sonra ve tmar sistemi bozulmaya balayp vergilerin toplanmas iin yeni yntemler gelitirilmeye balannca tahrir defterleri
dzenli bir ekilde tutulamamtr95. Bundan dolay, 17. ve 18.yzyla ait tahrir
defterlerinde ok byk boluklar vardr.96
Osmanl Devletinin 15. ve 16. yzylda yapm olduu tahrirler genellikle
tapu saymlaryd. Bu saymlarda devlet, arazi, asker ve tarmsal gelir dkmn
elde etmekteydi.97 Tapu saymlar iki aamada yaplmaktayd. lk safhasnda faal
nfus, mali imknlar ve bundan devlete den pay belirlenmekteydi. kinci safhada ise, devletin payna den gelir hazine ile tmar kesimi arasnda paylat-
91
92
93
94
95
96
97
Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri (I), s. 36.

Tahrir, AnaBrtanica Genel Kltr Ansiklopedisi, a.g.e, s. 333.
mer Ltfi Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin nfus ve arazi tahrirleri ve Hakana
Mahsus defterleri (II), stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas (19401941), Cilt. II,
Say. II, s. 219.
nalck, gerileme dneminde mezra ya da hali iftlik olarak adlandrlan, ekilebilir durumda,
ancak kyller tarafnda terk edilmi arazilerin tahrirlerin dzenli bir ekilde yaplamamasndan
dolay ve bu topraklarn mukataa sisteminin istismar edilmesiyle beraber zel iftliklerin bir
paras haline geldiini belirtmektedir. Bkz. Halil nalck, iftliklerin Douu: Devlet Toprak
Sahipleri ve Kiraclar, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder
ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, stanbul, Mart
2009, s. 2122.
Cem Behar, nsz, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 15001927, Cilt. II,
Yayna Hazrlayan: Cem Behar, TC Babakanlk D..E, Ankara, Mays 1996, s. IX.
Cem Behar, nsz, a.g.e, s. XIX.
26
rlmaktayd. lk safhada hazrlanan defterlere mufassal (ayrntl defter), ikinci

safhada hazrlanan defterlere ise icmal ya da mcmel98 (zet defter) defter denilmekteydi.99
Mufassal defterler (ayrntl defterler); defterhanedeki en nemli defterden
biridir. nk bu defterler arazi saymlarnn sonularn barndran defterlerdir.
Bunlarn dier bir nshas da tural bir ekilde ait olduu eyalette bulunmaktadr. Bu defterler ve vassle ad verilen ek belgeler ile derkenarlar Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar kullanlmtr.100 Mufassal defterlerde eitli vergi
oranlarn belirleyen bilgiler belli bir nizam ierisinde yazlmtr. Bu defterlerde,
her vergi ykmlsnn tasarrufunda olan toprak miktar belirtilmitir. Bu defterler ayn dnemde inlilerin ve Avrupallarn hazrlam olduu, asker ve vergi
toplamak iin hazrlanan istatistik listelerinden daha kapsamlyd.101
Mufassal defterlerde,102 ilk olarak ehirler mahalleleriyle birlikte kaydedilirdi. Vergi ilemleri bu defterlere kaydedilir, tarmla itigal etmeyen yerleim yerleri dolaysz vergi demez, sadece avarz103 vergisi der, Gayri Mslim tebaaysa
cizye vergisi derdi. Ayrca vergi muafiyeti salam olan kiiler mufassal defterlere kaydedilirdi. nk ehirlerde yaayan Osmanl Tebaas mukataa sistemine
dhil olduu iin dolayl vergiler demekteydi. Dolaysyla, mufassal defterler
ehir nfusunu gstermekle beraber, hanelerin demek durumunda olduklar
vergi miktarlarn da gstermektedir. Krsal kesim, tmar sistemi iinde deerlendirilmekteydi. Faal nfus ve kazan durumlar mufassal defterlerde belirtilirdi.
98
99
100
101
102
103
Develiolunun yazm olduu Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgate baklacak olunursa

orada mcmel kelimesinin manasnn icmal ile e anlaml olduunu grrz. Bkz. Develiolu,
Mcmel, a.g.e, s.842.
Babakanlk Osmanl Arivleri Rehberi, kinci Bask, stanbul, 2000, s. 96.
Halil nalck, Tarihi statistikler Dizisi Balarken, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin
Nfusu 15001927, Cilt. II, Yayna Hazrlayan: Cem Behar, TC Babakanlk D..E, Mays
1996, Ankara, s. IX.
Mufassal defterler, genelde sancaklar baznda derlenmi olsa da, bazen bir eyaletin ierdii
sancaklarn hepsini bu defterlerin ierisinde yer almtr. Bkz Numan Elibol, Osmanl mparatorluunda Nfus Meselesi ve Demografi Aratrmalar Sleyman Demirel niversitesi ..B.F
Dergisi (2007), Cilt. 12, Say. 2, s. 138.
Teklif-i divaniye, Avarz- divaniye, denilen bu vergiler avarz akesi, nzl, srsat ve
kreki olmak zere drt eit olarak grlr 16. yzyldan sonra ise saylar daha da artmtr.
Osmanl devleti bu vergileri hibir ekilde ahslara yani iltizama vermekteydi. Devlet corafi
ayrm gzetmeden bu vergileri btn eyaletlerinden tahsil ederdi. Bu verginin belirli bir sabit
miktar yoktu, vergi matrahn devlet her yl ihtiyacna gre belirlerdi. Bu vergiler servet, gayrimenkul veya belirli bir ahsa gre deil, belirli saydaki erkeklerden oluan mkellef gruba salnmaktayd. Bkz. Mustafa Akda, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde
Trkiyenin ktisadi vaziyeti, Belleten Dergisi (Temmuz 1949), Cilt. XIII, Say. 51, s. 545546.
27
rnlerin yllk ortalamalar ve devletin rnlerden payna den oranlar hem

ayni olarak hem de nakdi olarak kayda geirilirdi.104
cmal defterler105 (Mcmel Defter-i Hakani) ise mufassal defterlere dayanlarak hazrlanmaktayd. Bu defterler devlet gelirlerinin kimler tarafndan tasarruf edildiini gstermekte, yalnz idari tekilatla ky isimlerini ve yllk hslat miktarlarn kapsamaktadr.106 cmal defterlerinde tmar sahibinin kendisine tahsis
edilen vergi gelirini hangi vergiler olarak kimlerden tahsis edecei ayr ayr belirtilmitir.107
Buraya kadar, Klasik dnem Osmanl Devleti tahrircilii genel olarak gzden geirildi. Bu dnemde balca defterler olarak mufassal defterleri ve icmal
(mcmel) defterleri saylabilir. Bunun yannda, 17. yzyln sonlarndan itibaren
yeni fethedilen veya kaybedilip tekrar alnan topraklarda yaplan saymlar, doal
afetler sonras yaplan saymlar ve otuz yllk aralklarla yaplan saymlar yukarda bahsedilen defterlere kayt edilmitir. Hlasa, bugn dahi kylerde yaanan
toprak ihtilaflarnda kullanlan Osmanl Devletinin klasik dnemine ait ahkm ve
ikyet defterleri de mevcuttur.108
1.2.2 Yenileme Dnemi Osmanl Saym Gelenei
Osmanl Devleti yenileme hazrlna Lale Devri ile balamtr. Askeri

ve idari alanda yenileme hareketlerinin uygulanmas ise 18.yzyln sonlarnda
III. Selimin Nizam- Cedid dnemini amasyla balamtr. Tanzimat ise hukuki
ve askeri adan yenileme hareketlerinin mihenk ta olmutur.109
Osmanl Devletinin Lale Devri ile balayan yenileme teebbsleri zellikle Tanzimatla birlikte merkezileme abalar dorultusunda eitim, salk, haberleme, ulam ve askeri alanlarda kendini gstermitir. Bu alanlardaki yeni-
104

cmal defterlerinin bir dier ad ise tmar icmali idi, bu defterlere dirlik sahibini ad, ahsna
verilmi olan kyler ve bu kylerin gelir kalemleri dkm olarak verilir ve kaydedilir idi. Bkz.
Elibol, a.g.m, s. 138.
106
Babakanlk Osmanl Arivleri Rehberi a.g.e, s. 96.
107
nalck, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, s. 27.
108
109
Ahmet Tabakolu, ktisadi ve sosyal ynlerden Tanzimat, Toplu Makaleler I ktisat Tarihi,
Kitabevi Yaynlar, Kasm 2005, s. 418.
105
28
leme abalar ise toplum hakknda daha salkl ve yeni bilgi edinme ihtiyacn
arttrmtr.110
Yenileme hareketlerinin etkilerini Osmanl Devletinin tahrir (saym) geleneinde de grmekteyiz. Osmanl Devletinde modern anlamda ilk nfus saym Yenieri Oca kapatldktan sonra, Sultan II. Mahmud dneminde gerekleti. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kurulmas planlanan yeni ordu iin,
beeri ve mali kaynaa ihtiya vard. Devletin, kaynaklarnn deerini saptayabilmesi iin istatistik bilgilere sahip olmas gerekmekteydi. Bunun iin de Sultan
II. Mahmud nfus saymnn yaplmasna karar (1831) verdi ve nfus saymnn
ne ekilde yaplaca konusunda yetkili bir meclis kurdurdu.111 Ancak 1831 ylnda gerekletirilen ilk nfus saym, imparatorluun btnnde yaplmad iin
bu saymlar salkl bilgi vermekten uzaktr.112 Bunlara ek olarak, bu dnemde
nfus saym ile beraber mlk saym da yapld. Yaplan bu saymla Osmanl
Devleti vergi kaynaklarn da tespit etmek istiyordu.113
Tanzimat dnemi ve sonrasnda ise; Osmanl Devletinde yaplan saymlar vergi ve arazi dkmn salamak ya da asker almak amacyla deil; devletin sahip olduu demografik, sosyal ve ekonomik yapyla ilgili bilgi elde etmek
maksadyla yaplmtr.114 Bu dnemde yaplan temettuat saymlar imparatorluun byk bir ksmnda gerekletirilmi vergi matrah olarak kylnn elindeki
btn mallarn saysn kapsamtr.115
Yine Tanzimat ile beraber modern anlamda arivcilik almalar balatlmtr. 1837 ylnda Maliye Nezaretine dntrlen Bb- Defteri dneminden
kalan ve Topkap Sarayndaki Enderun Hazinesinde yer alan milyonlarca belge
gnmzn tasnif anlayna uygun olarak tasnif edilmitir.116 Bu dnemden sonra istatistik adan nemli bilgilere sahip olan bu defterler 1846 ylnda Hazine-i
Evrakta topland.117 1855 ve 1907 yllarnda yaplm olan nfus saymlar Os110
111
112
113
114
115
116
117
Tevfik Gran, nsz, Osmanl Devletinin lk statistik Yll, Tarihi statistikler Dizisi, Yayna
Hazrlayan: Tevfik Gran, T.C Babakanlk D..E, Ankara, Temmuz 1997, ,s. XVII.
Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi, Cilt. I, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Yaynlar
XIII dizi, s. 155.
Elibol, a.g.m, s. 152153.
Karal, a.g.e, s. 116.
Behar ,nsz, a.g.e, s.XIX.
nalck, Tarihi statistikler Dizisi Balarken, s. X.
Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, a.g.e, s. XLIII.
Halil nalck, Modern Trk Tarihilii, Dou Bat Makaleler II, I.Bask, Ekim 2008 Ankara, s.
286.
29
manl dnemine ait en ayrntl bilgilere sahip olan saymlardandr. Bu saymlarda nfus, ya, cinsiyet, medeni durum (etnik ve dini durum da dhil) ve meslek
gibi bilgiler yazlmtr.118
Abdlaziz dneminde Osmanl Devletinin ilk statistik Dairesi kurulmutur. Bunun yannda 1897 ylnda Osmanl Devletinin ilk, Genel statistik Yll
yayna hazrlanmtr.119 Bu yllklarda 19.yzyl sonunda devlete ait olan eitli
ekonomik ve sosyal gstergeler yllara ve blgelere gre ayrntl olarak tasnif
edilmitir. Bununla birlikte bu yllklarda kara ulam, deniz ulam, tarm, madencilik, ormanclk, haberleme, d ticaret, eitim, nfus ve sanayi ile ilgili veriler bulunmaktadr.120
1.2.3. Temettuat Saymlar ve Yaplma Gerekeleri
Osmanl maliyesi 17. yzyln sonlarndan balayan bir srele imparatorluun kne kadar skntlar yaamtr. zellikle uzun sren savalar ve
yenileme abalar btede yer alan gider kalemlerinin imesine dolaysyla
bte ann artmasna neden olmutur. 19. yzylda merkezi denetimin kstl
olmas sebebiyle vergi toplamak amacyla yaplan masraflar, toplanan vergi miktarndan daha fazlayd. Bu durum ise; bte an tetikleyen nemli unsurlardan biriydi.121 Esasnda, Osmanl Devletinde Tazimattan nce maliyedeki bozulmalar bertaraf etmek iin, zellikle de II. Mahmud dneminde, mali kurumlarda nemli slahatlar balatlmt. II. Mahmudun mali kurumlar yar zerk hale
getirmesi ve bu kurumlarda slahata gitmesinin temel amac; bu kurumlar rahatlatmak, hazinenin gelir ve giderlerini tek elden ynetmekti.122
Yine II. Mahmud dneminde, Tanzimatn ilanndan bir yl nce vergi tarhnda adaleti salamak maksadyla temettu vergisinin esas olan ihtisab resmi123
118
119
120
121
122
123
Behar, nsz, a.g.e, s. XIX.

Fikri Akdeniz, lkemizde Osmanldan Gnmze statistik Tarihine Bak, Ankara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, V.statistik Gnleri, 2427 Mays 2006, Antalya, s. 3.
Gran, nsz, s. XVII.
Standford Shaw, Tanzimattan sonra Osmanl vergi Sistemi, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s. 934.
smet Demir, Temettu Defterlerinin nemi ve Hazrlan Sebepleri, Yeni Trkiye Yaynclk,
Cilt. 6, Ankara, 1999, s. 315.
htisab resmi 1826den nceki yllarda da uygulanmaktayd. Ancak 1826 ylndan nce bu
verginin matrah devlet iin ok nemli bir miktar deildi. 1826 ylndan sonra ise ihtisab resminin kapsam ve miktar arttrld iin, bu vergi Osmanl Devleti iin nemli bir gelir kalemi
30
1826 ylnda uygulanm124 ve ileriki aamalarda anlatlacak olan Tanzimat-

Hayriye dneminde yaplan temettuat tahrirlerine numune olan Gelibolu ve
Hdavendigr sancaklarnda tahrir denemeleri yaptrmtr.125 Bu tahrirlerin yaplmasndaki temel ama ise; halkn mal vergisini doru ekilde tespit etmekti.
Ancak, Mart 1839a yetitirilemedii iin o seneye mahsus eski usullerle vergi
toplanlmas ve tahrir konusunun ertesi seneye braklmas kararlatrlmtr.126
z olarak, II. Mahmud dneminde gerekletirilen vergi reformlarnn birou
Tanzimattan nce reformlara balandnn bir gstergesidir. Askeri giderleri
karlamak amacyla retim vergileriyle beraber artan oranl vergiler meydana
getirildi. Fakat II. Mahmudun vefat yrrle koyduu ilerin yarda kalmasna
neden olmutur.127
Padiah Abdlmecidin tahta k ve Tanzimatn ilan ile D ileri Bakan (Hariciye Nazr) Mustafa Reit Paa devleti mali skntdan kurtarmak iin, II.
Mahmud dneminde Hdavendigr ve Gelibolu eyaletlerinde yaplm olan emlak ve temettuat tahrirlerini yeniden balatmtr. Yaklak drt ay sren n almadan sonra, Padiah Abdlmecide sunulmu almann uygulanmas iin
onay alnmtr. Bu dzenleme ile vergi reformu uygulamas onay alarak, iin
uygulama ksmna geilmi oldu.128
Tanzimata gelene kadar, 1299 ylndan 1839 ylna kadar geen be asrlk srede, Osmanl Devletinde iki temel vergi anlay egemen olmutur. Bunlar:
eri ve rfi vergilerdir. eri vergiler temel olarak; zekt, r, hara ve cizyeden olumaktayd. Osmanl Devletinde eri vergiler dnda alnan ilk vergi uygulamas II. Beyazt dneminde savan finansman iin alnan ek bir vergidir.
Fakat geen zamanlarda teklif-i rfiye adnda alnan ek vergilerin says artm
ve bu vergilerin says yaklak olarak doksan gemitir.129
124
125
126
127
128
129
haline dnmtr. Bu verginin konusu esnaflar ve gndelik hayatta meydan gelen alm satm ve zorunlu ihtiyalar kapsamaktadr. Bkz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimat a Mali Tarih), s. 250251.
Mustafa Serin, Osmanl Arivinde Bulunan Temettuat Defterleri, I Milli Ariv uras, Tebliler
ve Tartmalar (2021 Nisan 1998), T.C Babakanlk Osmanl Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Say. 12, Ankara, s. 717.
Said ztrk, Temettuat Tahrirleri, Akademik Aratrmalar Dergisi (2000), Yl. 2, Say. 45, s.
543.
Demir, a.g.e, s. 316.
Shaw, a.g.e, s. 935.
akr, a.g.e, s. 48.
31
Tanzimat ncesine ait olan rfi vergiler ise Tanzimat ile beraber kaldrlm ve yerine ancemaatin vergi denilen tek bir vergi getirilmitir. rfi vergilerin
kaldrlmasnn nedeni bu vergilerin mkellefin deme gcn dikkate almayan
vergiler olmasyd. rfi vergilerin yerine mkelleflerin deme gcn dikkate alan
ancemaatin vergi denilen tek bir vergi getirildi.130 Ancemaatin vergi veya
verg-yi mahsusann uygulanma ekli yleydi: lk olarak verginin miktar liva
leinde belirlenip toplam miktar kazalar arasnda paylatrlmaktayd. Daha
sonra ise kazann mdr ve meclis azalar, nfusun etnik zelliklerine gre de
imam ve kocaba gibi kiilerin katld toplantda kasaba ve kylere den paylar belirlenir, son olarak da kasaba veya kydeki kiilerin deme glerine gre
zerlerine den paylar saptanrd.131
Buna ilaveten Tanzimatla beraber, Gayri Mslimlerden alnan cizye
vergisi, kkba hayvanlardan alnan anam vergisi ve toprak zerinden alnan aar vergisi tahsil edilmeye devam edildi. Dahas esnaf, tccar ve sanatkrlarn elde ettikleri krlardan alnan bir temett132 vergisi konuldu. Osmanl
Devleti Tanzimat ile beraber iltizam sistemini kaldrd iin, vergilerin tahrir ve
tahsilt mltezimler yerine, devletin memuru olan muhassllar tarafndan gerekletirilmeye baland.133
Osmanl Devleti Tanzimatn ilanndan sonra temettuat tahrirlerini yaptrmak istemesinin nedenleri; idari yapsnda slahatlara gitmek istemi olmasnn
yannda devletin, gelirlerini tek bir merkezden kontrol etmek, vergi tarhnda adaleti salamak, vergi mkelleflerini tespit etmek, ar vergi ykn hafifletmek ve
gelirlerini arttrarak mali dengeyi salamak istemesi olarak sralanabilir.134 Yine
literatrdeki dier bir almada ise, temettuat tahrirlerinin gerekletirilmesinin
altnda yatan neden olarak devletin meydana getirmek istedii yeni mali iktisadi
dzen iin altyap oluturmak istemesiydi.135
130
131
132
133
134
135
Abdllatif ener, Tanzimat dnemi Osmanl Vergi Reformlar, Sona Doru Osmanl, Birleik
Kitabevi, I.bask, Ankara 2007, s. 115116.
Said ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, Kitabevi Yaynlar, stanbul, Mart
1996, s. 174.
Etimolojik olarak temettuat kelimesi, temettu kr etme kazanma manasna gelen, kken
olarak Arapa bir kelimedir. Temettuat ise; temettu kelimesinin ouludur; krlar, kazanlar
anlamna gelir Bkz. Develiolu Temettu-Temettuat, a.g.e, s. 1288.
Shaw, a.g.e, s. 935.
Serin, a.g.m, s. 717.
Nuri, Adyeke Temettuat Saymlar ve Bu Saymlarn Nizamname rnekleri Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi (2000), Say. 11, Ankara, s. 772
32
Esasnda, temettuat tahrirlerinin yaplma gerekelerini Tanzimatn uygulamak istedii aralardan biri olan ekonomik modernizasyona balamak mmkndr. nk Tanzimat ile devlet, zel kesime faaliyet alan tanmtr. Bu dnemde Osmanl Devleti zel kesime tevik ve desteklemelere ynelik politikalar
uygulad, hatta devletin kendisi de mali kaynaklar ele geirme frsat yakalamtr.136
lk olarak 1840 ylnda gerekletirilen temettuat tahrirleri srasyla 1844
1845 ve 1860 yllarnda birer defa daha yaplmtr.137 Meclis-i muhassln emri
ile 1840 yl temettuat tahrirleri ncelikli olarak kylerden balad. Muhassllar ve
yeler tahrir ilemlerini gerekletirdi. Muhassllar, bir yllk kazanlarn kaydedeceklerdi. Ancak, muhassllarn i yknn ar olmas sebebiyle tahrir ilemi
uzun srmekteydi. Bu yzden, saym ilemlerini hzlandrmak iin meclis-i muhassln, her kaza ve ky iin o blgenin nde gelenlerinin bu i iin grevlendirilmesini, yanlarna da birer ktip verilerek defter tutulmasn uygun grmtr.
Tutulan bu defterler de muhassllar meclisine takdim ediliyordu. Defterler meclise
geldike mkelleflerin demesi gereken vergi miktarlar belirleniyor ve bu vergilerin iki taksitte denmesi gerektii defterlere not ediliyordu.138 Muhassllarn bir
dier grevi de gittikleri yerlerde, blgenin nde gelen ahalisine Tanzimat tantmak idi. Bu yzden, gittikleri blgelerde o blgenin nde gelenlerine merkez
tarafndan kendilerine verilen talimat okuyorlard ve anlalmayan yerleri izah
etmekle mesuldler.139
Fakat 1840 ylnda yaplan temettuat tahrirlerinden istenilen sonu elde
edilememiti. nk tahrir iin gnderilen muhassllar gittikleri blgede blgenin
nde gelen aileleri ve blgenin hatrl kiileriyle yakn ilikiler iine girmilerdi.
Nitekim bu ilikilerin sonucunda baz muhassllar gittikleri yerlerde blgenin nde
gelenlerinin emlak, arazi gibi mlklerini vakf gsterdikleri olmutur.140 Baz muhassllar terfi almak iin mltezimleri aratmayacak ekilde vergileri daha da ar-
136
137
138
139
140
Tevfik Gran, stanbulun aesinde Devletin Rol (17931839), 19.Yzyl Osmanl Tarm,
Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, s. 15.
Mehmet Ali Gkat, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1845 Ylnda Selanik,
Tarih ve Toplum Dergisi (Aralk 1997), Cilt. 28, Say. 168, s. 335.
Demir, a.g.m, s. 317.
ztrk, Temettuat Tahrirleri, s. 548.
Demir, a.g.e, s. 317
33
latrmlardr.141 Baz blgelerde ise muhasllar nceden vergiden muaf olan,

mft, imam ve gayri mslim din adamlarnn direnleri ile karlamlardr.142
Sonu olarak, 1840 ylnda yaplan temettuat tahrirlerinde istenilen sonu
elde edilemedii gibi stelik hazine gelirlerinde de nemli bir de neden olmutur.143 Bu baarszln sebebi ise yukarda anlatlan muhassllk grevini
gerekletirmi olan kiilerdi. Bundan dolay, 1842 ylnda muhassllk denemesi
kaldrld. Bu yzden Meclis-i Muhassln ad Memleket Meclisi olarak deitirildi.
Eyaletlere yeni dzenlemeyle mirlik nizam getirildi. Eski ynteme dnlerek
valilerin bal olduklar sancaklara hkmetmesi saland.144 Bu tarihten sonra
yeniden iltizam usulne geildi ve eyaletlerin mali ileri defterdarlara, sancaklarn mali ileri ise; mal mdrlerine devredildi.145
1840 ylnda yaplan temettuat tahrirlerinin baarsz olmasndan dolay
ve Tanzimat erevesinde yaplan almalarn hedeflerine ulamamas zerine
Meclis-i Vlya her eyaletin nde gelenleri, biri Mslim dieri de Gayri Mslim
olmak zere, arld. Yaplan mzakerelerin sonucu olarak vergi tarhnn yaplandrlmas iin 1845 ylnda yeniden emlak ve temettu tahririnin yaplmas kararlatrlmtr.146
1840 (H.1256) ylnda yaplan temettuat tahrirleri ile 1845 (H.1261) ylnda
yaplan temettuat tahrirleri arasnda, ierik ve uygulama asndan farkllklar
vardr.147 1840 ylnda yaplan temettuat saymlar snrl yerleim birimlerinde
yaplmken 1845 ylnda yaplan saymlar Tanzimat kapsayan eyaletlerin kaza,
nahiye ve ky olmak zere btn yerleim birimlerinde yaplmtr.148
1845 ylnda yaplan saymlarn, daha nceki saymlardan en nemli farkllklarndan biri de bu saymn merkezden gnderilen muhasllar tarafndan deil
de, saym yaplan ky veya mahallenin muhtar, Mslman ky ise imam, gayri
mslim ky ise kocaba veya papaz tarafndan ziraat mdr ve vekillerinin
141
142
143
144
145
146
147
148

Adyeke, a.g.m, s. 775.
Mbahat S.Ktkolu, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri,
Belleten (1995), Say. 225, Ankara, s. 398.
ener, a.g.m, s.120.
34
gzetiminde yaplmasyd.149 Ayrca 1840 ylnda yaplan tahrirlerle 1845 ylnda

yaplan tahrirlerin arasnda gayrimenkullerin yazmnda farkllklar vardr. 1840
ylnda tarla, ba, bahe gibi gayrimenkullerin dnm olarak yzlm, ev,
dkkn, kahvehaneler gibi tanmazlar ise adet olarak kaytlara geirilmitir.1840
ylna ait belgelerde adet ksmnn altnda ise bu tanmazlarn deerleri yazlmtr.
1845 ylna ait kaytlarda ise tanmazlarn saymlarnda kymetinden ziyade bu tanmazlarn kiilere yllk getirisini tespit etme amac gdld iin
kymet ibaresi belgelerden karlarak yerine hslat- senevsi ibaresi konulmutur.150 Ancak, zmirde yabanc tebaa iin tutulan temett defterlerinde hem
kymete hem de hslat- senevsi yer almtr.151 Buna ilaveten 1840 ylndaki kaytlarda mezru ve gayri mezru tarlalarn toplam verilirken, 1845 ylndaki
temett defterlerinde bu miktarlar ayr ayr verilmitir.152
Temettuat tahrirleri hane esasna dayanr. Bu saymlarda yer alan bilgiler
grupta toplanr. Birinci gruptaki vergi demeleri; bir sene iinde denen
vergy-i-mahsusann miktar, gayri mslim tebaann demekle ykml olduu
cizye kd tr ve rakamlar, aynen denen aarn miktar ve para olarak karl ve nakden denen aar ve rsumun miktar yazlrd. kinci grupta ise; hanenin tanr ve tanmaz servetleri yer alr, mezru, veya gayri mezru (nadas
ve ekilir arazi miktar ayr yazlr) varsa, ba, bahesi, hanelerin sahip olduklar
hayvanlarn cinsi ve adetleri yazlrd. Bunlara ilaveten, klak, deirmen ve dkkn da kaydedilirdi. Son olarak da nc grupta, ise; yukarda anlatlan her
gelirden bir yl iinde salanan hslat ve kira gelirleri, iftlik dnda faaliyet varsa elde edilmi olan gelirler yazlrd.153
149
150
151
152
153
Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi, 18401910, 19.Yzyl Osmanl Tarm, 19.Yzyl Osmanl
Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, s. 114.
Ktkolu, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri, s. 405.
Mbahat S Ktkolu, zmir Temett Saymlar ve Yabanc Tebaa, Belleten (Aralk 1999),
Cilt. LXIII Say. 223, s. 759.
Ktkolu,Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri, s. 406.
Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi, 18401910, s. 115.
35
1.2.3.1 Temettuat Defterleri ve Aratrmaclarn bu Defterlerden Faydalanma ekli
Temettuat defterleri ait oluu dnemin sosyal, ekonomik ve demografik

yapsna ilikin bnyesinde nemli bilgiler barndrr.154 Babakanlk Osmanl
Arivlerinde bulunan temettuat defterleri 1988 ylna kadar Kepeci ve Maliyeden
Mdevver tasnifinde yer almtr.155 Babakanlk Osmanl Arivlerinde ML. VRD.
TMT kodu ile tasnif edilmitir. Temettuat defterlerinin tasnifinde ve kataloglamasnda tahrirlerin gerekletii tarihlerin idari taksimatlar uygulanmtr. Defterler,
iinde var olan bilgilere gre, alfabetik srayla eyaletlere gre taksim edilmitir.
Her eyalet de kendi ierisinde alfabetik olarak kazalara gre tasnif edilmitir.
Defterlerin h. 12561261 (m.18401845) tarihleri arasndaki toplanma says
17747 adettir.156 Bu defterlere Maliyeden Mdevver ve Kepeci tasnifini de eklersek, mevcut olan defter says daha da artmaktadr.157
Aratrmaclar iin temettuat belgeleri, hem iktisat tarihi asndan nemli
bir kaynak hem de sosyal tarih kayna olarak nemli birer ariv belgesidir.
Sonu olarak; Temettuat defterlerinden bir blgenin demografik yaps
hakknda mesela; o blgedeki nfusun ne kadarnn mslim olduunu, ne kadarnn gayri mslim olduunu, nfusun ekonomik potansiyelini ya da mslim veya
gayri mslim nfusun ekonomik gc, aratrmaclar tarafndan bu belgelerden
elde edilir.158 Yine bu defterlerden corafi bilgiler, ekilen alanlar incelemek suretiyle elde edilebilir, rnek olarak; sulak tarla, kra tarla, da tarla, ova artla, eklindeki bilgiler mevcuttur.159 Ayrca bu defterlerde hane reislerinin, meslekleri ve lakaplar bulunmaktadr. H.1256 ylna ait olan defterlerde ise hane
reislerinin eklleri dahi mevcuttur.160
154
155
156
157
158
159
160
Ktkolu, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri, s. 395

Babakanlk Osmanl Arivleri Rehberi, a.g.e, s. 254.
ztrk, Trkiyede Temettuat almalar, s. 237.
lbeyi zer, Temettuat Defterlerinde Somuncu Babann Nesebi, Akademik Aratrmalar
Dergisi (ubat -Temmuz 2000), Yl. 2, Say. 45, s. 599.
Serin, a.g.m, s. 727.
36
KNC BLM
TEMETTUAT LTERATR VE ALIMANIN TANITIMI
2.1 Temettuat Literatrne Bir Bak

Tarihiler ve iktisat tarihileri asndan nemli bir ariv kayna olan
temettuat defterleri birok bilimsel aratrmaya konu olmutur. lkemizde
temettuat defterlerini ilk olarak Tevfik Gran kullanmtr. Gran, temettuat kataloglar aratrmaclarn kullanmna almadan nce Kamil Kepeci tasnifinde yer
alan az saydaki defterleri kullanarak, dier aratrmaclarn ilgisini temettuat
defterlerine ekmitir.161 Grandan sonra bu belgeler kullanlarak birok makale,
tez, kitap ve bildiri yaynlamtr. Temettuat belgelerin temel alnd 2008 ylna
kadar 58 adet tez almas yaplmtr.162
lkemizde temettuat defterleri esas alnarak yaplan bilimsel almalar
eitlilik gstermektedir. Bu eitlilik, aratrmay yapann sz konusu belgelerden neyi elde etmek istediine gre deiiklik gstermekle beraber, kullanlan
yntem, belgedeki verilerin ileni biimi ve ulalan sonu da bu eitliliin nedenleri arasnda saylmaldr. almalarda eitlilik sz konusu olunca, bu almalar belirli zelliklerden hareketle gruplayarak incelemek mmkn olmaktadr.
Bu balamda, birinci grubu, temettuat belgelerini tantan, bu belgelerin tarihi arka plann, belgelerin oluturulma aamalar ve belgelerin gerekletirilme
koullarn tantan almalar olarak kategorize etmek mmkndr. Bu ksmda,
snflandrlan almalar temettuat belgelerini tantan almalar olarak adlandrlabilir. kinci grup almalar temettuat belgeleri kullanlarak, belgelerin ait
olduklar dnemin, ehirlerin, kasabalarn ve kylerin ekonomik tarihsel ve sosyolojik fotorafn ekerek bu yerlerin, sosyo-ekonomik ve demografik yaps
hakknda bilgi veren almalardr. nc grupta yer alan almalar ise;
disiplinleraras almalar olarak belirlenebilir. Bu grup almalarda, temettuat
belgeleri bir tr anlat tarihilii yapabilmek iin deil, bu belgelerdeki veriler
ekonometrik, teorik veya istatistiksel bir ileme tabi tutulmakta ve elde edilen
161
162
ztrk, Trkiyede Temettuat almalar, s. 296.

http://tez2.yok.gov.tr/ eriim tarihi: 01.09.2009.
37
bulgular bir hipotezin doruluunu veya yanlln test edebilecek biimde kullanlmaktadr.
Birinci grup almalar olarak karmza Ktkolunun ve ztrkn literatrdeki almalar kar. Bu almalardan aratrmaclar, temettuat belgelerinden ne tr bulgular elde edebilecekleri ve ne tr almalar yapabilecekleri konusunda nemli bilgiler elde ederler. Ktkolunun Osmanl Sosyal ve ktisadi
Tarihi Kaynaklarndan Temett Defterleri isimli almas, hem temettuat belgelerini tantc hem de iktisadi ve sosyal tarih yazn asndan aratrmaclarn bu
belgelerden nasl yararlanlaca konusunda aratrmaclara yol gsterici bir almadr.163
ztrkn Temettuat Tahrirleri adl almasnda ise Osmanl Devletinin
temettuat tahrirlerini yapma nedeni, bu tahrirleri uygulama esaslar ve uygulama
ekli anlatlmtr.164 Trkiyede Temettuat almalar isimli almasnda ise
ztrk, temettuat belgeleri ile yaplan almalarn bir tr literatr zetini yaparak
aratrmaclara toplu bilgi sunmay amalamtr.
Birinci gruba dhil edilecek bir dier alma ise Gkmenin Saruhan
Sancanda Temettuat Tahrirleri adl makalesidir. Gkmen bu almada temettuat tahrirlerinin gerekletirilmesi esnasndaki ekonomik ve brokratik sreci
incelemitir. Tahrir esnasnda ka kiinin grev ald, tahrirlerin gerekleme
sresi, devletin tahrirler esnasnda grev alan kiilere ne kadar cret dedii ve
devletin ne kadar masraf ettii gibi temel teknik brokratik bilgiler bu makale ile
ortaya koyulmaya allmtr.165
Yine Adyekenin yazm olduu Temettuat Saymlar ve Bu saymlar
Dzenleyen Nizamname rnekleri isimli makalede temettuat tahrirlerinin yaplma nedenleri ve bu tahrirlerin gereklemesinde etkili olan ekonomik konjonktr,
belgeler kaynak gsterilerek anlatlmtr. Buna ilaveten temettuat tahrirlerinin
kaydedildii defterlerin ekli, yazlma biimleri ve uygulamalar dzenleyen kanunnameler bu almada incelenmitir.166 Bu grupta incelenecek olan son alma ise Demirin Temettuat Defterlerinin nemi ve Hazrlan Sebebi isimli
163
164
165
166
Mbahat S.Ktkolu, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri, s.

395418.
Ertan Gkmen, Saruhan Sancanda Temettuat Tahriri, Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi (Bahar 2008), Say. 45, s. 7390.
Adyeke, a.g.m, s. 769823.
38
almasdr. Temettuatlarn yaplma gerekeleri, Tanzimat ncesi yaplm olan

temettuat tahrirleri, temettuat tahrirlerinin gereklemesi iin kurulan kurumlar,
tahrirlerin gerekleme ekli ve aratrmaclar iin nemi bu almada etraflca
ele alnmtr.167
kinci grupta yer alan almalar; temettuat belgelerinden elde edilen bilgiler kullanlarak, belgelerin ait olduklar ky, kasaba ile veya ehirlerin iktisadi,
demografik ve sosyal yapsnn fotorafn eken almalardr. Bu almalarda
yazarlar, belgelerden elde ettikleri; yllk retim miktar, retilen tarmsal mallarn
eitlilikleri, ekilen veya nadasa braklan toprak miktar, meslek gruplar, ahalinin
yllk kazanc, hane reislerinin sahip olduu yk ve binek hayvanlarnn miktar,
yllk dedii vergi miktar ve belgenin ait olduu blgenin etnik yaps hakkndaki
bilgileri kullanarak dnemi resmetmeyi ve sz konusu yerleim birimlerinin
sosyo-ekonomik olarak adeta tarihi bir fotorafn ekmeyi amalamlardr.
ztrkn Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri: Bilecik isimli kitabnda, 18441845 ylna ait Bilecikin ekonomik ve sosyal yaps incelenmitir. Ayrca, kitapta yer alan tablolar temettuat belgelerinin hangi alanlarda kullanlabilecei konusunda nemli bir fikir vermektedir. Bu almada, hanelerin gelirleri
mesleklerin niteliine gre ayrlm ve bu dorultuda her mahallenin ortalamalar
alnmtr. Bununla beraber toplam gelir, meslek eitlilii, vergi eitleri, denen
vergi miktarlar, vergi yk oranlar, hanelerin etnik yaplar ve bu yapya gre
demi olduklar cizye ve r miktarlar tablolarda gsterilmitir.168
Ktkolunun zmir Temettu Saymlar ve Yabanc Tebaa isimli makalesi bu grupta zerinde durulacak dier bir almadr. Bu makalede Ktkolu,
dnemin nemli bir ticaret merkezi olan zmirde yaayan gayri mslim tebaann
vergi dememek iin Osmanl vatandalndan kp yabanc tabiiyetine gemelerini nlemek iin, Osmanl Devletinin yabanclardan da vergi alma kararnn
etkisini temettuat belgelerinden elde edilen bulgularn neticesinde ortaya konulmaya allmtr. Ek olarak bu almada yabanclara ait temettuat defterlerinin
ekline, yabanc tebaann hangi lkelerin vatanda olduuna, ya gruplarna,
167
168

ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, s. 1238.
39
mal varlklarna, meslek kollarna ve emlak tasarruflarna ilikin bilgilere yer verilmitir.169
Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1845 Ylnda Selanik isimli
makalede Gkat, temettuat belgelerinden hareketle 1845 ylndaki Selanikin
mahallelerinin demografik, etnik ve iktisadi yapsnn perspektifini izmitir. Buna
ilaveten, bu almada etnik yapdaki deime ile iktisadi yapdaki deimeler de
ele alnmtr. Bu nokta biraz alacak olursa, bu almada Gkat, etnik mensubiyetle tebaann meslek kollar ve servet ile gelir arasndaki ilikiyi ortaya
koymaya almtr. Bu balamda 1845 ylnda, Selanik ehrinin liman ehri
olmasndan kaynaklanan ve ticari ilikilere ak olmasndan dolay, iktisadi yapsnn kapitalist retim ilikisiyle yava yava da olsa bir entegrasyon yaamaya
balad belirtilmitir.170
Tuun yazm olduu XIX. Yzyln ve Anadolunun Ortasnda Akehir
adl makalede, Akehirin mahallelerine ait olan temettuat belgeleri kullanlarak,
19. yzyln ortasnda Akehirin sosyo-ekonomik grnts ortaya koyulmutur.
Mahallelerin hane saylar, ehir nfusunun meslek dalm, ayrca meslek gruplarna gre esnaflar tablolatrlmtr. Sonuta, Akehirin meslek yaps, eitlilii ve iblmnn boyutu ortaya koyulmutur.171
Bilginin sunmu olduu Tanzimat Dneminin lk Yllarnda Saruhan
Sancann Sosyal ve Ekonomik Durumu isimli bildiride; temettuat ve baz nfus
ve icmal defterlerinden yararlanlarak, Marmara Kasabasnn sosyal ve ekonomik yaps analiz edilmitir. Bilgi, Marmara Kasabasnn nfusundaki deimeleri, nfus ve icmal defterleri ile temettuat defterlerinde yer alan verilerle karlatrmtr. Bunun yannda Marmara Kasabasnn nfusunun etnik yapsn, faal
nfusunu, erkek ve kadn nfusunu ortaya koymutur. Ayrca tarm alanlarnn
dalmn, ekili arazi ve nadas arazi olarak tarm alanlarnn hanelere gre dalmn, rn eitliliini, yllk retim miktar ve rn fiyatlarnn Manisa ile Marmara Kasabas arasndaki fark almada belirtmitir. Bununla beraber gelir dalm meslek gruplarna gre, vergiler ise vergi eitlerine gre analiz edilmitir.
169
170
171
Ktkolu, zmir Temettu Saymlar ve Yabanc Tebaa, Belleten, s. 755782.

Gkat, a.g.m, s. 335342.
Muhittin Tu, XIX. Yzyln ve Anadolunun Ortasnda Akehir, Manas niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi (2007), Yl. 7 Say. 17, s.109121.
40
Bu almann sonu ksmnda r vergisi dnda hibir verginin vergi ykmlleri arasnda adaletli dalmad sonucuna ulalmdr.172
Literatrdeki bu ksmda incelenecek olan son alma, Efenin 184445
Temettuat Saym Inda ukurhisar Kynn Ekonomik ve Sosyal Grnts adl almasdr. Bu almada Efe, ukurhisar kynn demografik yaps,
hane reislerinin meslekleri ve kyn ekonomik yapsndan kaynaklanan aile nfuslarnn byklklerini incelemeye almtr. Ayrca, kydeki arazi mlkiyeti ile
arazilerin kullanm ekline gre dalm (nadas veya ekili arazi) miktarlar hane
baznda hesaplanm ve grafik yardm ile gsterilmitir. Buna ilaveten bir yl
ierisinde retilmi olan hububat miktar hesaplanarak bu yerleim yerinde ihtiyacn dnda rn fazlasnn oluup olumad hesaplanmtr. Yine kydeki
dier bir ekonomik faaliyet olan hayvanclk incelenmi, bykba ve kkba
hayvan dalmlar ve bunlardan ticari faaliyetler sonucu elde edilen gelirler gsterilmitir. Son olarak bu almada ukurhisarn vergi yaps analiz edilerek
hane banda den vergi ykleri ile ortalamalarn hesaplamtr.173
Temettuat belgeleri ile yaplm olan literatrdeki dier bir alma tr
disiplinleraras hviyet tayanlardr. Literatrde yer alan bu tr almalarda iktisat teorisi, ekonometri, istatistik ve iktisat tarihinden alnan yardmlarla bir hipotezin dorulanmas ya da yanllanmas salanmaya allmtr.
Temettuat almalarnn ncs olan Grann almalar ile balayan
bu gruba son yllarda yeni almalar eklenmitir. Bu gruba yerletirilen almalarda temettuat belgelerinden elde edilen gelir dalm, iletme tipi-bykl,
topraklarn kullanm biimi, tarmsal iletmecilikte verimlilik, emek younluu ya
da verimlilii, sermaye younluu ya da verimlilii, zirai rn arz ve talebi, vergi
yk, servet dalm, gelirin meslek gruplarna gre dalm ve iblm gibi
veriler istatistik veya iktisadi modeller kullanlarak analiz edilmilerdir. Bununla
beraber bu gruptaki almalarda, temettuat belgelerinden elde edilen verilerle
gelir dalm, Lorenz erisi ve Gini katsays gibi iktisat teorisinin aralar ile analiz edilmitir.
172
173
Necdet Bilgi, Tanzimat Dneminin lk Yllarnda Saruhan Sanca Marmara Kasabasnn

Sosyal ve Ekonomik Durumu, CIEPO XIV Sempozyumu bildiriler (18.22 Eyll 2000), TTK.
Yaynlar, Ankara2004, s. 6788.
Ayla Efe, 126061 / 184445 Temettuat Saym Inda ukurhisar Kynn Ekonomik ve
Sosyal Grnm, Anadolu niversitesi Sosyal. Bilimler Dergisi (2006/1), s. 1951.
41
Gran, Atar ve KkkalayEfenin yapm olduklar almalarda,

19.yzyln ortasndaki Osmanl krsalnn tarmsal rn arzndaki fazlal, meslek gruplarndaki deiimi, emek ve sermaye younluu dikkate alnarak sanayi
ncesi dnemde yaanmaya balanan iktisadi deiim bir baka ifadeyle tarm
sektrnde ticarilemenin gerekleip gereklemedii gibi problemler temettuat
belgelerinin sahip olduu veriler nda cevaplandrlmaya allmtr.
Grann 19. Yzyl Ortalarnda demi Kasabas adl almasnda
demi Kasabasnn ekonomik ve sosyal yaps hakknda belgelerden elde edilen veriler kullanlarak, demiin vergi yk ve haneler arasndaki gelir dalm
meslek gruplarna gre analiz edilmitir. Bununla beraber, bu almada vergi
yk gelir gruplarna gre ayrtrlarak ortalamas alnmtr. Ayrca demiin
ehir ekonomisi ile kr ekonomisi arasnda bir iktisadi etkileim yaad vurgulanmtr.174
Grann dier bir almas olan 19. Yzyln Ortasnda Bir Krsal Blgede Ekonomik ve Sosyal Yap: Filibe Sancann Koyuntepe Nahiyesine Bal
Dokuz Ky zerinde Yaplm Bir Karlatrma almas adl makalede iradi
rnekleme yntemi kullanlarak Osmanl Devletinin nemli bir tarm blgesi olan
Filibede tarm sektrnde meydana gelen deiim ve bu gelimeyle sosyoekonomik gelime arasndaki iliki incelenmitir. Buna ek olarak kylerin etnik
yaps ile meslek gruplar arasndaki iliki ortaya koyulmutur. Yine bu almada
her bir ky iin, hanelerin gelir sralamalarna gre vergi yk gsterilmi, hanelerin toprak ve servet dalmndaki deiimler de incelenmitir. Ayrca, emek
younluu verimlilik ve sermaye younluu ile verimlilik arasndaki iliki hesaplanmtr. Koyuntepe Nahiyesine bal dokuz kyn tarm ilemelerinin verimliliklerinin farkl olmasnn nedeni emek ve sermaye younluklar arasndaki farktan ileri geldii vurgulanmtr.175
Bu ksmdaki dier bir alma ise Atarn Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre Tavanl Nahiyesinin Sosyo-Ekonomik Yaps isimli yksek lisans tezidir. Atarn tezinde, iktisat biliminin teorik aletlerini kullanmak suretiyle
tarihsel bir sonu karma ilemine girerek bir iktisat tarihi almas yapmtr.
174
175
Tevfik Gran, 19.Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik zellikleri

19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, s. 164176.
Tevfik Gran, 19.Yzyln Ortasnda Bir Krsal Blgede Ekonomik ve Sosyal Yap: Filibe Sancann Koyuntepe Nahiyesine Bal Dokuz Ky zerinde Yaplm Bir Karlatrma almas 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, s. 179228.
42
Bu almada Tavanlnn btn mahalle ve kylerini kapsayan toplam 2041

hane zerinden, Tavanlnn gelir dalm, Gini katsays kullanlarak hesaplanmtr. Atarn almasnda da, Grann ortaya koyduu kasabalarn kr ekonomisiyle ehir ekonomisi arasnda olduu sonucuna ulalmtr. Atar bu almada, Tavanlnn kyleri ve mahalleleri arasndaki iktisadi farkll gz nne
sermitir. nk vergi yk, servet dalm, toprak dalm, verimlilik ve meslek
gruplar, kyler ve mahalleler olarak ayr ayr incelenmi ve Tavanlnn merkez
mahalleleri ile kyleri karlatrmaya tabi tutulmutur. Karlatrma neticesinde,
Tavanl merkez mahalleleri ile kyleri arasnda sosyo-ekonomik farkllklar olduu sonucuna varlmtr. .176
Bu ksmdaki son alma ise Kkkalay ve Efenin yazm olduklar
Osmanl Zirai Sektrnn Ticarileebilme mkn zerine Bir Deneme: 1844
1845 Alpu Ky rnei isimli makaledir. Burada iblm ve uzmanlama, gelir
dalm, vergi yk ve hayvan mlkiyeti gibi veriler kullanlarak, Alpu Kynn
ticarilemesinin veya ticarileememesinin nedenleri tartlmtr. Bu tartmann
kstaslar Grann almalar ile paralellik gstermektedir. Bu kstaslar; i blm ve uzmanlama, tarmsal art rn oluup olumad, topraklarn rotasyon
ekli, gelir ve verginin dalm ve vergi yk, arazi dalm, kkba ve bykba hayvan mlkiyeti olarak alnmtr. Bununla beraber, kye ilikin Lorenz erisi ve Gini katsays da hesaplanmtr. Gini Katsays vergi ncesi ve vergi sonras olarak ayr ayr hesaplanm; vergi sonras Gini katsaysnn daha adaletli
olduu bulunmutur. Bu almann sonu ksmnda ise Genin saptamas olan
objektif177 artlardan dolay iktisadi dnmn gereklemedii ifade edilmitir. Ayrca, Alpu Kynn vergi yknn sermaye birikimi zerinde bir bask
oluturduu, retimde arz fazlasnn oluamad, tarmda verimliliin dk ol-
176
177
Abdulkadir Atar, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre Tavanl Nahiyesinin Sosyo
Ekonomik Yaps, ( Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul 2007.
Objektif ve Sbjektif artlar kavram, Mehmet Gen tarafndan Osmanl Devletinin iktisat politikalarn belirleyen koullar tanmlamak iin ortaya koyulmutur. Gen, Objektif artlar, verimliliin dkl bundan dolay retimin dk olmas, ulam koullarnn zor ve maliyetli
olmas, retilen mallarnn ok aznn pazarda satlmas, olarak tanmlamtr. Bkz. Mehmet
Gen, , Osmanl Dnya Grnn lkeleri, Osmanlda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynevi,
6. Bask, stanbul, 2009, s. 5253.
43
duu ve pazarlara ulamann zorluundan dolay da ticarileemedii yarglarna

ulalmtr.178
Buraya kadar literatrdeki almalarn nemli bir ksm ve literatr etkilemi olan almalar gruba ayrlarak, genel bir konsept oluturulmaya alld. Aslnda literatrde yer alan hem ikinci gruptaki almalar, hem de nc
gruptaki almalar incelendiinde her iki grupta da yer alan almalar birinci
gruptaki almalara referans olarak gsterilmitir ki, bu almann ikinci blmnde de temettuat belgelerini tantmaya ynelik olan almalara atf vardr.
2.2 almann Tantm ve Yntemi
19. yzyl dnya ekonomisi lke ekonomileri arasndaki ilikilerdeki younlamann fazlasyla hissedilmeye baland yzyldr. zellikle yzyln ikinci
yarsndan itibaren yaanan teknolojik gelimeler, bu srecin daha da hzlanmasna neden olmutur. Sadece teknoloji alannda yaananlar deil, siyaset ve
ekonomi alanlarnda yaanan gelimeler de bu ilkiyi hzlandran temel dinamikler olmutur. Bunun iin 19. yzyln karakteristik zellii anlatlrken bu dnemde meydana gelen nemli deimeler ve bu deimelerin etkileri ortaya koyulmaya allacaktr.
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren iletiim ve ulatrma alanlarnda yaanan teknolojik gelimeler, endstrileme srecini daha da hzlandrmtr.
1840 ylnda Byk Britanyada modern anlamda posta sisteminin kurulmas,
1837 ylnda telgrafn icat edilmesiyle beraber telgrafn Avrupada hzla yaylmas
ve 1866 ylnda telgraf ann Atlantiki amas ve Amerikaya ulamas bu yzylda iletiim alannda ortaya kan nemli gelimelerdir. Ulatrma alannda ise
yzyln ikinci yarsndan itibaren buharl gemilerin deniz tamaclnda kullanlmas, Svey Kanalnn almas ve demiryollarnn karayolu ulatrmaclna
yeni bir hz getirmesi, bu yzylda ticaretin seyrini deitiren en nemli yeniliklerdir.179
178
179
A.Mesud Kkkalay, Ayla Efe, Osmanl Zirai Sektrnn Ticarileebilme mkn zerine Bir
Deneme: 18441845 Alpu Ky rnei, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrmalar
Merkezi Dergisi (Gz 2006), Say. 20, Ankara 2009, s. 245269.
William H. McNeill, Dnya Tarihi, eviren: Aleddin enel, mge Kitabevi, Ankara, 2008, s.
591595.
44
Yine 19. yzylda lkeler aras ekonomik ilikilerin artn tetikleyen dier
bir unsur siyasi konjonktrde ortaya kan deimelerdir. nk bu yzylda, ne
18. yzylda yaanan Napolyon Savalar gibi byk apl bir sava, ne de 20.
yzylda gerekleen I. Dnya Sava gibi byk savalar ortaya kmad. Bu
yzyldaki savalarn yaps, belirli blgeleri kapsayan ksa sreli savalard.180
Dier nemli bir faktr olan ekonomi alannda yaanan gelimeler 19. yzylda
kresellemeyi daha da etkin hale getirmitir. nk bu dnemde merkantilist181
engeller kaldrlm, yerine serbest ticareti savunan klasik182 d ticaret politikalar uygulanmaya balanmtr.183 Buna ek olarak, yeni altn yataklarnn kefi,184,
lkeleraras sermaye hareketliliinin hzlanmas ve ticaretin artmas gibi etkenler,
bu yzyln, iktisat tarihileri tarafndan kreselleme a olarak yorumlanmasna neden olmutur. Bu dnemde gerekleen sermaye hareketlerinin %60lk
ksm, Avrupal devletlerin ticareti gelitirmek amacyla evre lkelerle yapm
olduklar demiryollar ve limanlar gibi dorudan yabanc sermaye yatrmlardr.
Geriye kalan %40lk ksm ise Avrupal devletlerin evre lkelere vermi olduklar borlardr.185
Sonu olarak 19. yzyl dnyasnda iletiim ve ulatrma alannda yaanan teknolojik gelimelerin yan sra siyaset ve iktisat alannda ortaya kan deimelerin sonucunda 20. yzyldakinden daha ak ve hzl bir kresellemenin
gerekletii aktr.186 Bu noktadan hareket edilirse, 19. yzyl dnya ekonomi180
181
182
183
184
185
186
Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, s. 41.

Merkantilist d ticaret politikas; genel olarak ihracat ve ithalat arasndaki farkn, ihracat lehine
gereklemesini hedefler. D ticarette hammadde yerine mamul rn ihra etmeyi, dardan
ise hammadde ithal etmeyi savunurlar. Bkz. Abdullah Mesud Kkkalay ktisadi Dnce Tarihi, Beta Yaynevi, stanbul, 2008, s. 152.
Klasik ktisatn d ticaret politikas; Klasik ktisatlar d ticarette zgl savunurlar.
A.Smithin mutlak stnlkler teorisi ve D. Ricardonun karlatrmal stnlkler teorileri d
ticarette serbestlii ve i blmn savunurlar. Bkz. Abdullah Mesud Kkkalay, ktisadi Dnce Tarihi, s. 214.
Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, a.g.e, s.42; Polanyi Byk Dnm
adl eserinde, 19. yzyl Dnyasndaki ekonomik dnm drt kurumun zerine oturtturmaktadr. Bu kurumlardan ilkini, byk devletler arasnda kresel apl savaann kmasn
engelleyen dengeci g sistemi, ikincisi uluslar aras altn standartnn kabul ile beraber dnya ekonomisinin rgtlenmesi, nc kurum ise kendi kurallarna gre ileyen piyasa sisteminin olumas, sonuncusu ise liberal devletlerin ortaya kmasdr. Polanyinin yapm olduu
bu snflama 19. yzylda ikisi ekonomik, dier ikisi ise siyasal yapda meydana gelen deimelerdir. Bkz Karl Polanyi, Byk Dnm amzn Ekonomik ve Siyasal Kkenleri, eviren: Aye Bura, letiim yaynlar, 7.Bask, 2008, stanbul, s. 35.
evket Pamuk, Bamllk ve Byme: Kreselleme anda Osmanl Ekonomisi, Dou
Bat Dnce Dergisi (Kasm Aralk Ocak 20012002), Yl.4, Say.17 Ankara, s. 36.
Pamuk, Bamllk ve Byme, s. 36.
45
sinin seyrinde, artan bir ivme ile kreselleme ve ticarette serbestleme grlmektedir.
Osmanl mparatorluu, klasik anda d dnyayla daha az mal deitiren kendi kendine yeten bir iktisadi yapya sahipti.187 Bu yapnn oluturulmasndaki temel neden Osmanl Devletinin iktisadi dnya grdr. nk Osmanl
Devleti, Mehmet Genin ifadesi ile ticaret dnyasn provizyonizmin ve fiskalizmin oluturduu prensiplerin ekseninde oluturmutu. Bylece devlet hem gelirini hem de tebaasnn genel refahn korumutur. Dolaysyla Osmanl Devleti
gelirini korumakla maddi imknlarn, genel refah korumak yoluyla da manevi
imknlarn gl hale getirmitir.188
Dier yandan, 16. 17. ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin d ticareti
Dou Avrupa ve Dou Akdeniz blgelerinde younlamaktayd. 17. yzyln ilk
on ylndan itibaren Asya ve Hindistandan gelen transit ticaret yollarnn Hint ve
Atlas Okyanusu zerinden gemesi, Suriye ve randan gelen kervan ticaretine
byk darbe vurmutur. Bu nedenden dolay, Anadolu ehirleri yaanan durumdan olumsuz ynde etkilenmitir. 17. ve 18. yzyllarda Osmanl Devleti Avrupaya buday, tiftik, pamuk ve ham ipek gibi tekstil dalnda kullanlan hammaddelerle birlikte deri rnleri ihra etmekteydi. Bununla beraber, 18. yzylda Osmanl Devleti Balkanlardaki vilayetlerinden nemli miktarlarda ttn, pamuk iplii, pamuklu bez, ynl tekstil rnleri ve kumalar da ihra etmitir.189
Ne var ki Osmanl Devleti istisnai durumlar dnda 18. yzyla kadar hububat ihracatn yasaklamtr. Devlet, 18. yzyln ilk yarsna kadar tarm rnlerindeki ihracata ek bir vergi koyarak serbest brakmtr. Ancak, 18. yzyln
ikinci yarsndan itibaren yaanan ekonomik skntlardan dolay, Osmanl Devleti
tarm rnlerinin ihracn tekrar yasaklama yoluna gitmitir.190 19. yzyl ncesinde Osmanl Devletinin Avrupadan mamul mal ithalat ise snrldr. nk
Avrupadan gelen mamul mallar, Osmanl loncalarnn retmi olduu mamul
mallar karsnda dorudan bir rekabete girmiyordu. Sonu olarak 18. yzylda
187
188
189
190
alar Keyder, Eyp zveren ve Donald Quataert, Osmanl mparatorluunda Liman Kentleri
(18001914), Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar Keyder vd. eviren: Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, stanbul, Ekim 1994, s. 128.
Mehmet Gen, 15. ve 16.Yzylda Osmanl Devletinde ve D Ticaret Osmanlda Devlet
ve Ekonomi, tken Yaynevi, 6.Bask, stanbul 2009, s. 208.
evket Pamuk, Osmanl Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, letiim Yaynlar, 5.Bask, stanbul, 2009, s. 162163.
Gen, 18. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, s. 215217.
46
Rumeli ve Anadoluda gerekletirilen mamul mal retimi, Osmanl Devletinin

mamul mal ihtiyacnn byk bir ksmn karlamaktayd.191
19. yzylda ngilterede gerekleen Sanayi Devriminden sonra kapitalizmin Osmanl mparatorluuna girii hzlanmaya balam ve 20. yzyln ilk on
ylna kadar Osmanl d ticareti ve ihracata ynelik tarmsal retimdeki art,
nceki dnemlere gre olduka ykselmitir.192 19. yzyl dnyasnda yaanan
kreselleme, dolaysyla kapitalistleme Osmanl Devletinin iktisadi yapsndaki
dnm hzlandrmtr. Osmanl iktisadi yapsnda yaanan bu dnm, 19.
yzylda Osmanl ile kapitalist dnya ekonomisi arasndaki ilikilerin glendiinin gstergelerinden birisi olarak gsterilebilir.193 Ancak Osmanl ekonomisinin
da alma sreci dier gelien lke ekonomilerinden farkl olmutur. nk
dier devletlerde da alma sreci esnasnda, tccarlar ve byk toprak sahipleri devlete kar g kazanrken, Osmanl Devletinde bu gruplarn gc snrl
kalmaya devam etmitir. Osmanl ekonomisinin da alma sreci Avrupal devletler ve sermayedarlar ile Osmanl Devletinin merkez brokrasisi arasndaki
pazarlklar sonucunda gereklemitir.194 Bu srecin sonucunda, 19. yzyln ilk
eyreinde, Osmanl d ticaret hacmi drt kat artmakla kalmam Osmanl
ekonomisine giren yabanc sermaye miktar da 1870lerin banda 20 milyon
sterlini amtr.195
19. yzylda Osmanl Devleti ile kapitalist dnya arasndaki ilikilerin hzlanmas, hem iktisadi yapda dnm yaanmasna hem de toplumsal yapda
deimelerin meydana gelmesine neden olmutur. zellikle Osmanl brokrasisinin, da alma karar sonrasnda devletin, denetim mekanizmalarnda ortaya
kan geveme nedeniyle Osmanl Kyls pazar koullarna tepki vermekte
daha bamsz hale gelmi, bu durum ise Osmanl kylsnn, topraklar zerinde daha fazla mlkiyet hakk elde etmesini salamtr.196
191
192
193
194
195
196
Pamuk, Osmanl Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, s. 164.

evket Pamuk, Osmanl Tarmnda retim likileri 18401915, Toplum ve Bilim Dergisi
(Bahar 1982), stanbul, Mart 1982, s. 3.
Pamuk, Bamllk ve Byme: Kreselleme anda Osmanl Ekonomisi, s. 37.
Reat Kasaba, 19. Yzyl Ortalarnda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var myd? Dnya mparatorluk ve Toplum Osmanl Yazlar, eviren: Banu Bykkal, KitapYaynevi, stanbul
2005, s. 13.
47
Ne var ki, 19. yzyln ortasnda Osmanl d ticareti merkez-evre197 i

blmn yanstan bir durum almtr. Yaplan ithalatn ok byk bir ksm tketim mallarndan oluuyor, ihracatn byk ksm ise tarm rnlerinden ve hammaddelerden meydana geliyordu. Bu yapnn olumas toplumsal iblmnn
bozulmasna neden olmutur. nk ucuz ithal mallar, yerli mallarn piyasadan
ekilmesine, hammadde ihrac ise retim maliyetlerinin ykselmesine, dolaysyla da ierdeki imalatlarn iflasna sebebiyet vermitir.198 Ancak bugne dein,
bu olumsuz etkiyi kantifiye ederek boyutlarn tam anlamyla ortaya koymak
mmkn olmamtr.
Osmanl Devletinin kapitalist dnya ekonomisi ile btnlemesinin iktisadi ve toplumsal etkileri, zmir ve Selanik gibi liman ehirlerinin yerleim birimlerinde, Anadolunun i kesimlerinde yer alan yerleim birimlerine gre daha fazla
hissedilmitir. nk liman kentleri dnya kapitalist ekonomisi ile dorudan balants olan yerleim birimleridir. Bu nedenden tr, 19. yzylda yeni ekonomik
etkinlik trleri, bir baka deyile yeni snfsal yaplar ve araclar liman ehirlerinde
domutur. zellikle liman kentlerinde yaayan yabanclar, siyasi temsilciler,
tccarlar, araclar ve bunlarn adamlar tarmsal alanlarda sanayi merkezleri arasnda mal tamacln gerekletirmilerdir.199 zmir ve Selanik gibi Osmanlnn iki byk liman kentinde tccar ve tefeci200 gibi araclar liman kentlerinin i
197
198
199
200
Merkez, evre ve Yar evre kavramlar Wallersteinin Dnya Ekonomik Sistemi Teorisinde
Gemektedir. Wallerstein Dnya Ekonomisini bu ekilde gruplandrmasnn temel nedeni;
blmnn getirmi olduu temel hiyerari ve yksek becerili ve yksek sermayeli ilerin yksek dereceli blgelere kamasdr. Blgeler aras farkllklar ( i gc, sermaye ve devlet yaplarndaki farkllklar) iktisadi ve sosyal uurumu tetiklemektedir. Bundan dolay evredenmerkeze art deer ve hammadde gider merkez art deeri ve hammaddeyi ileyerek tekrar
evreye satar. Bkz. Imannuel Wallerstein, Modern Dnya Sistemi: Kapitalist Tarm ve
16.Yzylda Avrupa Dnya Ekonomisinin Kkenleri, 1.cilt, eviren: Latif BOYACI, Bak Yaynevi, I.Bask, stanbul, 2004, s. 359363.
alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, 13.Bask, stanbul, 2008, s.
4445.
Keyder Vd, Osmanl mparatorluunda Liman Kentleri , s. 121122.
Ticari blgelerin hinterlandndaki krsallara giden tccarlarn, krsal blgelerde meydana getirecei deiimi Adam Smith ve Karl Marx teorik olarak u ekilde aklamlardr. Smithe gre
krsal ekonomik yap ile kent ekonomisi arasnda meydana gelen farklln nedenleri, bireysel
zgrlk ile tzel kiiliin, ekonomik yapda meydana gelen uzmanlamann, i blmnn,
kentlerde ortaya km olmasdr. Bu paradoks ise risk alan ve kr iin ticaret yapan bir tccar
snfnn kentlerde domasna neden olmutur. Oysa krsal ekonomilerde ise risk almayan ve
tketimi iin retim yapan bir snf domutur. Yine Smith kentlerde doan bu tccar snfnn
krsal blgelerle balatm olduu ticari ilikiyle krsalda dnm meydana getireceini belirtmitir. Marxda Smith gibi iblm zerinde durmu ancak Marx buna, sna, ticari ve tarmsal i gc arasndaki i blmn ve sermaye ile toprak mlkiyeti arasnda ortaya kan
farkllklar ekleyerek krsal ekonomik yap ile kent ekonomisi arasndaki ayrm aklamaya almtr. Marx ehirlerde doan tccarlarn krsaldaki reticilerle mbadele yoluyla onlar za-
48
kesimlerine uzanan bir a kurmulardr. Bu kiiler daha kk araclarn krsaldan satn aldklar ihtiya fazlas rnleri satn alarak bu rnleri dnya pazarlarnn talepleri dorultusunda kanalize etmilerdir.201
zmir ve Selanik gibi liman kentleri i blgelerde yer alan ehirlere gre
dorudan yabanc sermaye yatrmna maruz kalma konusunda da daha avantajl bir konuma sahiptiler. nk corafi olarak sahip olduklar avantaj Selanik
ve zmire yakn yerleim yerlerinde ticarilemeyi bir ekilde olumlu etkilemektedir. 1862 ylnda Aydn demiryollarnn Efese balanmas, Seluk, Aydn, Nazilli,
Sultanhisar, Ske, Kasaba, demi, Tire ve Bayndr gibi merkezlere zmirden
ulam %75 orannda ksaltmas202 bununla beraber, 1870 ylnda yapmna
balanan, zellikle Selanikin orta Avrupa ile balantsn salayan ve 1888 ylnda tamamlanan demiryolu inaat da rnek olarak verilebilir.203
zmir 17. Yzylda, ehrin tamamnn Trklerin eline gemesinden sonra,
iktisadi olarak gelime gstermeye balamtr. Sahip olduu iki gmrkle de
(efren ve meyve-i ter gmrkleri) i ve d ticaretin en nemli merkezi haline
gelmitir.204
zmir liman Osmanl Devletinin en byk limanlarndan birisi idi. Ayn
zamanda Bat Anadoludaki aznlklarn ve yabanclarn doal merkezi konumundayd. ehirdeki Rum, Yahudi ve yabanclarn simsarlk yapmas ehirde bir
aznlk burjuvazisinin olumasn salamtr. Dolaysyla bu gelimelerin sonucunda zmirde ortaya kan iktisadi dnm daha belirgindi.205 zmirin dnya
ekonomisine eklemlenmesi206 19. yzyln ve 20. yzyln balarnda ticari ege-
201
202
203
204
205
206
manla metann ierisine ekerek, krsaldaki emein balarn topraktan kopararak onlar cret
karlnda alan i gc haline dntreceini vurgulamtr. Bkz R.J.Holton, Kentler Kapitalizm ve Uygarlk, eviren: Ruen Kele, mge Kitabevi, Birinci Bask, Ankara, Ekim 1999,
s. 5063.
Keyder Vd, Osmanl mparatorluunda Liman Kentleri a.g.e, s.142143.
Reat Kasaba, zmir, Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar Keyder Vd. eviren:
Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, Ekim 1994, stanbul, s. 128.
Basil C. Conaris, Selanik, Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar Keyder Vd.
eviren: Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, stanbul, Ekim 1994, s. 108.
Mbahat Ktkolu, zmir, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt. 23, stanbul, 2001,
s. 521.
Keyder Vd, Dou Akdenizde Liman Kentleri, s. V.
Kkkalay zmirin iktisadi olarak ykseliini u ekilde zetlemitir; Siyasal alanda lml bir
ynetimin uygulanmas, 18.yzyl boyunca nfus art ve g, ehir ekonomisinin tarmdan ticarete dnmesi, uluslar aras ticaret rotalarn deiiklie uramas, ehir arka alannn Avrupann ihtiya duyduu mallar retmesi, ehir hinterlandnn ticari sektre gerekli olan gda
arzn salamas, mal ve ekonomik liberilizasyonun olmas, gayri mslim tccarlarn ticaretteki
araclk rolleri, jeostratejik determinizm, gibi btn faktrler zmirin 19. yzylda ekonomik ola-
49
menliini devam ettirmesi ile gerekletirmitir. nk finans kurumlarnn kurulmas ve endstriyel geliim ile beraber ticari yapy glendirmitir. Ek olarak
19. yzylda zmir liman, Bat Anadolunun tarm rnlerinin (ilenmi veya yar
ilenmi tarm rnlerinin) ve hammaddelerinin endstrilemi ekonomilere ihracnn gerekletirildii, endstrilemi ileri ekonomilerden ise ilenmi rnlerin
ithal edildii bir ticari kimlie sahipti.207 Bu balamda 18. yzyln ortasndan 20.
yzyln balarna kadar zmir liman, stanbulun iaesini salayan bir pozisyondan karak Avrupa ve Asya ticaretinde sz sahibi olan nemli bir liman konumuna dnt.208
Sonu olarak, 17. yzyldan 19. yzyl ortalarna kadar zmirin nfusu 50
bin dolaynda iken, 19. yzyln ortasnda zmirin nfusu 150 bini bulmutu.209
ehrin 19. yzylda balayan iktisadi sosyolojik ve demografik yapsndaki btn
bu deimeler zmirin 19. yzyl dnya kapitalist ekonomisine eklemlenmesinin
sonucunda meydana gelmitir.
Selanik, hem sahip olduu ekonomik potansiyelle hem de corafi konumu ve demografik yaps ile Osmanl Devletinin dnya kapitalizmine eklemlenme srecinde n plana kan dier bir liman ehriydi.210 Ayn zamanda Selanik
Osmanl Devletinin nemli bir merkezi idi. Selanik gney Balkanlarn ticaret
merkezi olmakla beraber Osmanl ordusunun Balkanlardaki nemli bir klasyd.
Dahas, Adriyatikten Karadenize ve Tunadan Egeye giden ana yollarn kesiim
noktasnda yer alyordu.211
Selanik, bulunduu corafyann kendisine sunmu olduu avantajlar nedeniyle, 18. yzyln ilk yllarndan itibaren dnya ticareti ile btnleerek nemli
bir liman ehrine dnmeye balamt. 17001718 yllar arasnda kentin batl
devletlerle olan ticaret hacmi 600.000 Osmanl kuruu iken, 17701777 yllar
arasnda bu 2 milyon Osmanl kuruuna ulaarak, 20. yzyln balarnda 8 mil-
207
208
209
210
211
rak ykselmesini salayan nemli faktrlerdir. Bkz. Abdullah Mesud Kkkalay, Osmanl thalat: zmir Gmr 18381839, KitapYaynevi, Mart 2007, stanbul, s. 46.
Kkkalay, Osmanl thalat: zmir Gmr 18381839, s. 46.
Kasaba, zmir, Dou Akdenizde Liman Kentleri, a.g.e, s.128.
Daniel Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine, Dou ile Bat Arasnda Osmanl
Kenti: Halep, zmir ve stanbul, Editrler: Edhem Eldem Vd. eviren: Sermet Yaln, Tarih Yurt
Vakf Yaynlar, stanbul, Eyll 2003, s.146.
Gkat, a.g.m, s. 16.
Conaris, a.g.e, s. 106.
50
yon Osmanl kuruunu bulmutur.212 1859 ylnda Selanik ile i blgeler arasnda
haftada 2000 ila 3000i bulan, bazen 5000e kadar ulaan at ve katrn mal tad tahmin edilmektedir. 1838 ngiltere-Osmanl ticaret anlamas Selanikte
deniz ticaretinin yeniden canlanmasn salad. 1840larda Selanik ve stanbul
arasnda Avusturya-Tuna Buharl Gemi irketi tarafndan nehir tamaclna
baland. Ardndan 1844 ylnda Ottoman Steam Navigation Company de bu
hatta dhil oldu. 185356 Osmanl Rus Harbi Selanikte tahl ticaretini canlandrd ve buradaki irketler byk kazanlar salad.213
Sonu olarak 19. yzylda Selanik ehri zmir gibi, kreselleen dnya
ekonomisinin nfuz ettii Osmanl kentlerindendi. zellikle Selanik limanndan
kaynaklanan hareketlilik hem ehri hem de ehrin hinterlandnda yer alan krsal
blgeleri etkilemiti. Bu balamda Gkat 1845 ylnda Selanik ehrinin endstri ncesindeki dnemlerin kent zelliklerini tadn, ancak sahip olduu ekonomik potansiyel ve jeo stratejik konumdan dolay ehrin klasik Osmanl izgisinden yava yava uzaklamaya baladn ifade etmektedir.214
Genel olarak ifade edilenler zmir ve Selanik gibi liman ehirleri ve bunlarn hinterlandnda yer alan krsallarn ekonomik yaplarnn en temel zellikleri
olarak ne kmaktadr. Oysa Osmanl Devletinin i blgelerinde yer alan ehirler ve bunlarn hinterlandna dalm olarak bulunan kyler, zellikler Bat Anadoluda yer alan ehir ve kylerden farkl grnmektedir.
Teorik olarak krsal ekonomilerinin (ky ekonomilerinin) genel karakteristii ihtiya iin retmektir.215 Dolaysyla bu ekonomilerde, retim tarz kurumsal
bir yapya dnmemitir. nk daha fazla retmek iin gerekli olan dsal talep ve pazar, bu tip ekonomik yaplarda olumamtr. Bu tip ekonomilerde an-
212
213
214
215
Yusuf Ziya rbe, Osmanl Devletinin D Dnya ile Temaslar Neticesi ktisadi ve timai
Politikasnda Oluan Deiiklikler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi (ubat 1989), Say. 58,
s. 121.
Conaris, a.g.e, s. 106.
Gkat, a.g.m, s. 22.
Bir baka almada ise Osmanl krsalnda yeralan kk reticilerinin pazar koullarnda
oluan fiyatlarn yksek olmasna ramen ihtiyalar iin retmeye devam ettikleri anlatlmaktadr. htiya iin retimin devam ettirilmesinin nedeni olarak ise, kk kylln hkimiyeti,
riskten kanma (hava koullarnn deimesinden kaynaklanan ktlk korkusu ) gibi nedenlerden dolay reticiler karll yksek olan Pazar iin retime anlk tepki vermemilerdir. Bkz.
Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, s. 44.
51
cak ihtiyatan fazla rn elde edilirse darya mal ak gerekleirdi.216 Osmanl

krsalnda ise retimi belirleyen en nemli faktr devletin roldr. nk krsal
ekonomilerin genel karakteristii Osmanl krsal iin de geerliydi. Fakat kyllerin ihtiyalarndan fazla elde ettikleri rnler, Osmanl Devletinde devlet kontrolnde pazarlara kanalize edilmekteydi.217 Nitekim Osmanl iktisadi dnya gr
erevesinde durum analiz edilirse devletin toplumsal ilikilerde etkili olmas, bir
baka deyile, ihtiya fazlas rne mdahale etmesinin sebebi Osmanlnn
provizyonist218 iktisat politikas uygulamasyd. Ama verimliliin ve ihtiya fazlas rn retiminin son derece dk olduu bir ekonomik yaplanmada zellikle
stanbul, zmir, Bursa ve Selanik gibi kentlerin dnemine gre muazzam byklkte olan zirai rn taleplerinin karlanabilmesiydi.
19. yzyl Osmanl krsalnn genel zellii geimlik bir iktisadi yapnn
egemen olmasdr. Baka bir deyile, kapal aile retim biiminin egemenliidir.
zellikle deniz tamaclnn gerekletii sahil blgelerine uzak kalan, i blgelerin krsallarnda bulunan reticiler geimlik retim tarzn benimsemekteydiler. nk kk reticilerin var olduu, verimliliin dk olduu, hane ii tketimi karlama amac gibi nedenler geimlik bir iktisadi yapnn olumasn salayan balca etkenlerdir.219
19. yzylda Osmanl Devleti, kyllerin geimlik ekonomisini koruma yoluna gitmitir. nk devlet, siyasi konjonktr koullarnn ierde ve darda ktye gitmesinden dolay bunun gerekli olduu inanc iindedir. Bu nedenden dolay, Osmanl Devleti 1858 tarihli Arazi Kanunnamesini uygularken elikili tavrlar sergilemitir. Devlet bir yanda kylsne arazi tapular datrken, dier bir
yandan fetva karmak gibi klasik yntemlere bavurmak suretiyle, toprak sat-
216
217
218
219
lkay Sunar, State and Economy n the Ottoman Empire The Ottoman Empire and World
Economy, Edited by: Huri slamolu nan, Cambridge University Pres, Newyork 2004, s. 6566dan Marshall Sahlins, Stone Age Economics, Chicago, Aldire-Athesto, 1992, s. 7499
Suraiya Faroqhi, 16.Yzyl Boyunca Anadolu ve Balkanlarda Krsal Toplum II Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, eviren: Emine Sonnur zcan, Dou Bat Yaynlar, Ankara, Mays 2006,
s.119120.
Provizyonizm (aecilik) ilkesi; Osmanl ktisat Politikasnn en nemli ilkesidir bu ilkeyi geerli
klabilmek iin Osmanl Devleti, ekonomide mal arzn bollatrmak, kalitesini ykseltmek ve fiyatn dk tutmak iin retim ve ticaret zerine sk ekilde yrtlen mdahalecilii benimsemitir. Bkz. Mehmet Gen, Osmanl ktisadi Dnya Grnn lkeleri, s. 48.
Tevfik Gran, Zirai Politika ve Ziraatta Gelimeler, 18391876, 19. Yzyl Osmanl Tarm,
Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, s. 5657.
52
larn ve dolaysyla temel retim faktrlerinin en nemlilerinden birisi olan topran belirli ellerde younlamasn engellenmeye almtr.220
1858 Arazi Kanunnamesinin kabul edilmesinin ardndan Osmanl Devleti
1867de yabanclara arazi satna imkn veren kanunu karmtr. Bu kanunun
karlmasnn ardndan zellikle Ege blgesinde yabanc yatrmclar nemli
miktarlarda toprak satn almtr. Fakat u husus yabanc yatrmclarn gznden kamtr: Osmanl kylsnn mlkszleip yabanc sermayedarn buyruunda almas sz konusu olmad iin yabanc sermayedarlarn dnd
kapitalist ilikiler ortaya kmamtr.221 Tarmsal kapitalizm giriiminin baarsz
olmas durumu, ticaret sermayesinin devreye girerek bu topraklarn tekrar kk
reticilere dalmasn salad. Sonu itibariyle Osmanl brokrasisinin korktuu
bana gelmemitir.222
P. A. Cihacey 1858 ylnda Anadolunun geni, iletilmeyen, yabani ve az
nfuslu blgelerine yapt ikinci yolculuu srasnda, 20 yl nce, yani Tanzimat
reformlarndan nce yapt birinci gezisiyle karlatrmasnda herhangi bir deiikliin olmadn belirtmitir. nceki gibi metalarn zor koullarda datld,
tarm iileri daha 20 yl nce benim merakm eken ilkel, barbar tarm aletleri
ile sryor demitir.223
Sonu olarak, Osmanl krsal zellikle deniz tamaclna uzak olan
blgelerde kapal retim biiminin egemen olduu, geimlik bir iktisadi zellik
gstermektedir. Bunun yannda verimliliin dk olmas, ulam koullarnn
zayfl, tarmsal kredilerin yetersiz olmas, gvenlik sorunu, vergi basks, kiraclk yntemleri, tarmsal teknolojinin yetersizlii, kuraklklar, bcek istilas ve
220
221
222
223
Huri slamolu nan, Kyller Ticarileme Hareketi ve Devlet Gcnn Merulamas, Toplum Bilim Dergisi (19981999), evirenler: Fikret Adaman ve Sefa imek, Say. 9, s. 4344.
Nitekim bir baka almada, 19. yzyl Osmanl Devletinde, blgeler aras iktisadi gelimilik
asndan farkllklar olsa da, retim faktrlerinden topran bol olmas ortak bir zelliktir. 19.
yzyla ait nfus tahrirleri, pek ok Osmanl blgesinde nfus younluunun dk olduunu
gsterir. Dolaysyla retim faktrlerinden topran youn, emein ise kt olan bir retim faktr olduu ortaya kmaktadr. Bkz. Tevfik Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi 18401910, s.
65.
Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, s. 60.
Piotr P. Moiseyev, Osmanl mparatorluu Tanzimat Dneminde Tarmn ve Kylln Durumu, XI. Trk Tarih Kongresi, 59 Eyll 1990, T.T.K Yaynlar, Cilt. III, Ankara 1994,
s.1644den, P.A. ihacev, Trkiye Hakknda Mektuplar, (Franszcadan Rusaya evrilme),
Moskova 1960, s. 47.
53
tarmsal hastalklar Osmanl krsalnn birincil iktisadi faaliyeti olan tarm zerinde
bask oluturuyordu.224
19. yzylda Akehir, zmir ve Selanik gibi liman kentlerinin tersine merkezi iktisadi ve demografik yaps asndan tipik bir Anadolu kasabasyd. 1831
ylnda yaplan nfus saymnda Akehirde toplam 797 hane mevcuttur. 404
hane Mslman, 393 hane ise gayrimslimdir. 184445 yllarnda ise Akehirde
toplam 752 hane bulunmaktadr.225 Buna ilaveten, 1869 tarihli Konya Salnamesine gre Akehir merkez nfusu 3192dir. Kyleri ile birlikte toplam nfusu ise
14.696ya ulamaktadr.226 19. yzyl Akehiri nemli bir idari merkez olmasnn
yannda Mekke ve Medineye giden hac kafilelerinin urad nemli bir merkezdi. Dolaysyla ehirde gelimi bir iblm ve ziraat d faaliyet sz konusuydu. Ancak ehirdeki esnafn ounluu ayn zamanda ziraatla uramaktayd.227
Buraya kadar 19. Yzyl dnya ekonomisinin genel grnm ve Osmanl
Devletinin liman ehirleri ile i blgesinin genel karakteristik yaps ortaya koyulmaya alld. Buradan sonraki ksmda ise almann yntemi tantlmaya
allacaktr.
Bu alma, Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmesi tartmalarnda yer alan, tartmalarn younluklu olarak topland bir
problematiki, kantifiye ederek netletirmek iin kaleme alnmtr. Tartmann
zmeye alt temel soru ise, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya ekonomisine eklemlenme dzeyinin ne olduudur? Bu temel soru, kendi iinde alt soruyu iermektedir. Acaba Osmanl zirai sektr,
pazar iin retim yapacak bir biimde dnm geirerek, kapitalist dnya ekonomisine toptan m eklemlenmitir? Ya da byk ticaret merkezlerinin hinterland
olan krsal blgeler kapitalist dnya pazarlarna eklemlenirken i blgelerin zirai
sektr bunu gerekletirememi midir? Veya yalnzca zmir ve Selanik gibi byk ticaret merkezleri kapitalist dnya pazarlar ile iliki iindedirler de Osmanlnn zirai sektr, ticaret merkezlerinin hinterlantlar da dhil olmak zere bu
224
225
226
227
Kkkalay ve Efe, a.g.m, s. 247.

TU, a.g.m, s. 110
brahim Hakk Konyal, Nasrettin Hocann ehri Akehir, Numune Matbaas, stanbul 1945, s.
140.
Muhittin Tu, a.g.m, s. 112117.
54
eklemlenmeden habersiz midir? eklindeki sorular ise kategorik olarak alt sorular oluturmaktadr.
Bu balamda, bu almasnn temel problematiki 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya ekonomisine eklemlenme dzeyinin
ne olduudur. Problematikin zlmesindeki ama ise, Osmanl zirai sektrnn
dnya kapitalist pazarlarna eklemlenmesi konusunda yaplan tartmalara ariv
verileri kullanlarak kliometrik bir katk yapabilmektir.
almada kullanlan ariv belgeleri 18441845 dnemine ait, Babakanlk Osmanl Arivi (B.O.A) ML. VRD. TMT (maliye, varidat, temettuat) kodu ile
tasnif edilen belgelerdir. Her yerleim biriminin kayd o yerleim biriminde yer
alan btn hanelerin bilgilerini kapsayacak ekilde tek bir deftere kaydedilmitir.
Resim 1de tek bir hanenin kaydnn rnei grlmektedir.
Bu tez almas Harita 1de gsterilen 20 ky ve toplam 809 hanenin
18441845 yllarnda yaplan saymlardaki kaytlar esas alnarak yaplmtr.228
Her hanenin verileri belgelerin transkripsiyonu sonucunda elde edilmitir. Her
hanenin verileri EK 1de i blge krsal, EK 2de ticari blge krsal olarak tablolara belirli bir sistematik dhilinde toplulatrlmtr.229 EK 3de yer alan hesaplamalar ile metin ierisinde yer alan hesaplamalar EK 1 ve EK 2deki verilerden
elde edilmitir.
228
229
Harita1de yer alan kyler, (B.O.A) ML. VRD. TMT kodlu belgelerden elde edilmi kylerdir.
blge olarak; Konya vilayeti Akehir Kazasndan defter numaralar srasyla d.9592 lyaslar,
d.9589 Elfiras (Ilcak), d.9597 Silind (Uncular) , d.9587 Dipi, d.9600 Bozloan d.9586 akllar,
d.9591 Reis, d.9582 Grnes (Altnta), d.9593 Koa, d.9588 Atsz olmak zere on ar adet
ky alnmtr. Ticari blge olarak; Selanik ile zmirden be er adet ky alnmtr. Selanike ait
olan kylerin isimleri ve defter numaralar srasyla; d.11561 Bozalan, d. 11499 Bamyolu,
d.11551 Beik-Sair, d. 11556 Kulfullu, d.11624 Bazargh olmak zere be adet ky alnmtr. Bir dier sahil blgesi olan zmirden de defter numaralar ve isimleri srasyla; d.9453 Dere, d.9151 Ortaklar, d.16095 Genzile, d.2346 Emirlem, d.17556 Kuruca ova ky olmak zere be adet alnmtr.
Resim 1de gsterilen belge tek bir hanenin kayddr. Bu almada yer alan veriler, Resim
1de yer alan Temettuat belgesi gibi, hem ticari blge hem de zirai blge krsalnda yer alan
toplam 809 hanenin, meslek, vergi, arazi mlkiyeti, hayvan mlkiyeti ve bir yllk toplam gelirine ait verilerinin EK1de i blge krsal olarak, EK2 de ticari blge krsal olarak tablolara belirli bir sistematik dhilinde toplulatrlmasyla elde edilmitir. Yine, tablolarda yer alan vergiler;
vergiyi-i mahsusa, r ve anam deerleri ayr ayr olarak yazld ve bu vergi deerinin
toplam her bir hane iin tabloda ayr ayr kaydedildi. Ekili arazi ve nadas ve toplam arazi miktarlar her bir hane iin tablolara kaydedildi. Bununla beraber, hayvan mlkiyetine gre hayvanlar byk ba kkba olarak ayrld ve her bir hane iin tabloda toplulatrld. Buna ilaveten, tabloya Her hanenin yllk elde ettii toplam gelir yazld ve her hanenin toplam gelirinden dedii toplam vergi karlarak harcanabilir geliri miktar bulundu. Bu tablolarda yer alan
veriler toplulatrlrken bu verilerin, almann temel problematikini kantifiye etmek amacyla
kullanlan ktisat ve statistik bilimlerinin yntemlerine uygun hala getirilerek toplulatrlmtr.
55
almann problematiki dorultusunda hipotetik olarak, i blge krsalndan ve ticari blge krsalndan olmak zere 10ar adet ky seilmitir. blge
krsal olarak Akehir Kasabasna bal 10 ky (434 hane) (EK 1), ticari blge
krsalndan ise zmir ve Selanik gibi liman ehirlerinin230 krsalndan 10 ky (375
hane) (EK 2) iki rneklem oluturmak eklinde gruplanmtr.
nceden de ifade edildii gibi almann varsaym, blgeler arasnda
kapitalist dnya ekonomisine eklemlenme asndan bir farkllk varsa, sz konusu rneklemlerde yer alan blgeler arasnda meslek, bykba ile kkba
hayvan ve toprak dalm asndan farkllamayla beraber, vergi yklerinde
adaletsizliin kapitalist dnya ekonomisine eklemlenen blge lehine ortaya kmas gerekir.
Bu nedenden tr bu tez almasndaki ilk inceleme, oluturulan her iki
rneklemde varolan hane reislerinin meslek eitlilii zerinde younlaarak,
blgeler arasnda mesleki uzmanlamann var olup olmad incelenecektir.
nk kapitalist dnya ekonomisi ile btnleme sreci retimde ve ynetimde
yeniden rgtlenme meydana getirir. Dolaysyla kapitalist dnya ekonomisine
eklemlenmenin gerekletii blgelerde mesleki uzmanlama ve i blm dnya ekonomisinin Pazar yapsnn piyasa aracl ile dikte ettii zorunluluklara
gre belirlenir.231
Kapitalist dnya ekonomisine eklemlenen blgelerde mesleki uzmanlama ile
beraber retimde meydana gelen farkllama gelir dalmnn bozulmasna neden olmaktadr. Buna karn kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmenin gereklemedii, kapal aile retim tarznn egemen olduu blgelerde ise, ihtiya
iin retim anlay olduundan mesleki farkllama gereklemez ve topluluun
gelirleri birbirlerine yakndr.232 Buna ilaveten modern iktisadi yaplarn var olduu ekonomilerde, gelir dalmnn adaletli bir ekilde dalm olmas, sosyal
refah devletleri iin olumlu bir gsterge iken, prekapitalist ekonomilerde bu du
230
231
232
Nitekim Osmanl mparatorluunda, tarmsal retimin artmas ve ihra edilmesi liman kentlerinin ykseliine neden olmutur. zellikle 19. yzylda Krm sava ve Amerikan i sava esnasnda liman kentlerindeki ekonomik hareketlilik daha da artmtr. Bkz. Reat Kasaba, Devlet Dnda Zaman ve Mekn: Uzun 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda toplumsal deiim, Dnya mparatorluk ve Toplum Osmanl Yazlar, eviren: Banu Bykkal, Kitap Yaynevi, stanbul 2005, s. 142.
Faruk Tabak, Bereketli Hilalin Batsnda Tarmsal Dalgalanmalar ve Emein Kontrol (Yak.
17501850), Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk
Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, Mart 2009, stanbul, s. 157.
56
rum tketim iin retmenin devam ettiinin, bir baka ifadeyle rn fazlasnn
gereklemediinin bir gstergesidir. Dolaysyla, retimde fazlann gereklememesinden dolay, yatrmlar gerekletirecek bir tasarrufun meydana gelmeyeceinin de gstergesidir.233 Yukarda ifade edilen olas durumlar aklamak
iin, bu tez almasnda teste tabii tutulacak olan ikinci unsur ise gelirdir. Buna
gre hanelerin gelir dalmlaryla, vergi ncesi (toplam gelir) ve vergi sonras
(kullanlabilir gelir) gelirleri zerinden blgelerin Gini katsaylar hesaplanarak
gelir dalm asndan bir farklln olup olmad aratrlacaktr. Bununla beraber rneklemlerin toplam gelirlerinin ve kullanlabilir gelirlerinin standart sapmalar hesaplanp, toplam gelir ve kullanlabilir gelirlerin ortalamalar zerinden
serpilme diyagramlar izilecektir.
almann younlaaca dier bir inceleme konusu da rneklemler arasnda meydana gelen servet dalmlarn karlatrmaktr. Bunun iin,
her iki rneklem iin, rneklemlerde yer alan hanelerin sahip olduu bykba
ve kkba hayvanlar ile arazi mlkiyetleri karlatrlarak, ortalamalar zerinden serpilme diyagramlar izilerek blgeler arasndaki dalm farkllklar incelenecektir. Bunun yannda bykba ve kkba hayvanlar ile arazi mlkiyeti
iin her bir blgenin standart sapmalar hesaplanarak blgelerin servet dalmndaki eitsizliinin boyutu gz nne serilecektir. Servet dalmnda ortaya
kan farkllklarn, retimi etkileyen girdileri etkilemesinden dolay, bu girdilerde
meydana gelen farkllama sermaye birikiminin belirli kiilerde toplanmasna ve
gelir dalmnn bozulmasna neden olmaktadr. nk 19. yzyl Osmanl
233
57
Resim 1: Atsz Karyesinde Yeralan Bir Hanenin Temettuat Kayd
3
6
2
1
7
10
9
8
11
Kaynak: ML. VRD. TMT. 9588, s. 14.

(1) Hane Numaras (2) Hane erisinde Yaralan Vergi Mkellefi Says, (3) Aile Reisinin
Ad ve Meslei (4) Vergi-i Mahsusa (5) r Vergisi (6) r Vergisi + Anam Vergisi,
(7) Aile Reisini Tasviri, (8) Ailenin Toplam Mlkiyeti ve Yllk baz gelirleri (Arazi, bahe,
inek, koyun, at, kei, kz, Vd.), (9) Ekili Arazi Miktar (10) Nadas Arazi Miktar, (11) Ailenin Bir Yllk Toplam Geliri.
*
4 + 5 + 6 = Ailenin yllk dedii toplam vergi miktar
Harita 1: Blge ve Ticari Blge rneklemlerinde Yer Alan Kyler
58
59
krsalnda, tarmsal retim iin kullanlan sermaye mallar ekilebilir arazi,234 ift
hayvanlar235 ve yk hayvanlar236 idi.237 Bununla beraber Osmanl Devletinde
hayvancln verimi dk olsa dahi, krl bir faaliyet idi. zellikle kkba
hayvan yetitiricilii238 daha krl bir sektr konumundayd. nk kkba
hayvanlardan elde edilen en nemli rn dokuma sanayisinde hammadde olarak
kullanlan yapa idi.239
Bu tez almasnda incelenecek son unsur, rneklemlerin vergi yaplardr. nk kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmenin gerekletii blgeler ile
eklemlenmeyi gerekletiremeyen blgelerin vergi yaplarnda farkllklarn otaya
kmas beklenir. zellikle vergileme, prekapitalist ekonomik yaplarda gelir dalmn etkileyen temel unsurlardan biri olmutur. Bu yzden vergi ncesi ve vergi
234
235
236
237
238
239
Nitekim Faroqhinin almasnda bahsedilen Mridiolu Hac Mehmed Aa, bugn ki Balkesir
ilinin Edremit kazas ile Burhaniye kazas voyvodal yapm ve ayrca mrnn sonlarnda
ise Mihali (Karacabey) voyvodal yapmtr. Mridiolu Hac Mehmed Aann servetinin
kaynaklar, sahip olduu tahl arazileri ile zeytin aalar ve retmi olduu zeytinyalarn satarak elde etmitir. Bununla beraber Mridolunun servetinin bir baka kaynan ise, zmirin
gl ailelerinden olan Karaosmanolu ailesine, zeytinya tccarlarna ve ayrca tmar yolu ile
Osmanl Devletine bor vermesiyle olumutur. Bir baka ifadeyle vermi olduu siyasi borlar ve ticari borlar Mridolunun servetinin meydana getirmi olan dier bir unsurdur.
Mridolunun serveti nakit para mcevher ve gayrimenkuller hari 1.000.000 kuruu gemitir. Bkz Suraya Faroqhi, Zeytin Diyarnda G ve Servet: Edremit Ayanndan Mrizade Hac
Mehmed Aann Siyasi ve Ekonomik Faaliyetleri, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, kinci. Bask, Mart 2009, stanbul, s. 8399.
Paleoteknik kyllk tarmsal retim yapsnda kz ve at gibi ift hayvanlarnn saban ile
beraber kullanlmas, kyllerin mekanik enerjilerini arttrmtr (bugnk manada at ve kz
kullanm traktr ilevi grmektedir). Bu bakmdan kz ve at gibi ift hayvanlar doal bir makine ilevi grmtr. Bylelikle sabanla beraber kullanlan ift hayvanlar tarmdaki verimlilii
arttrarak tarmsal retimin boyutlarn deitirmitir. nk zamanla hayvanlarn gc tohum
ekimine ve hasat etmeye kullanlarak rn fazlasna ve yeni tarm alanlarnn almasna
nemli bir katk yapmtr. Bkz Eric R Wolf, Kyller, eviren: Abdlkerim Snmez, mge
Kitabevi, Birinci Bask, 2000, s. 5859.
Gran 19.Yzyl Osmanl krsalnn tama teknolojisinin, zellikle Anadoluda at ve deve
srtnda yaplmakta olduunu. Bu yzyln ortalarnda Anadolu ile zmir arasnda yk tamacl iinde, 20 bin deve ile 50 bin attan meydana geldiini belirtmektedir. Dolaysyla, at deve
ve kz gibi bykba hayvanlarn dalmndaki farkllklar ticarileme gstergesi olarak kullanlmaktadr. Bkz Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi, 18401910, s. 71, Ayrca, tarmn birincil ekonomik faaliyet alan olduu sanayi ncesi iktisadi yaplarda milli servetin byk bir ksm
hayvan varlndan ibarettir. 19. yzyl ortalarnda atalcada yaplan bir sayma gre, atalca
kazasnn maddi servet miktar 4,2 milyon kuru olarak tespit edilmitir. Bu servetin te birlik
ksmn kazann hayvan varl meydan getirmektedir. Dolaysyla hayvan varl bir eit birikmi servettir. Bkz. Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi, 18401910, s. 100.
Linda Schlcher, Ge Osmanl Suriyesinde Tahl Ekonomisi ve Byk lekli Ticarileebilme
Sorunu, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, Mart 2009, stanbul, s. 199.
Kkba hayvan yetitiriciliinin krl bir sektr olmasnn dier bir gstergesi ise anam vergisidir nk Osmanl Devleti kkba hayvanlarda on hayvandan birinin devlete verilmesi
suretiyle veya toplam hayvan bedelinin krkta biri kadar vergilendirilmekteydi. Bkz. Shaw,
Tanzimattan Sonra Osmanl Vergi Sistemi, s. 935.
60
sonras gelirin dalm, kiilerin vergi yklerine240 gre deiecektir.241 Bu nedenle ortalamalar zerinden, hanelerin gelirleri ierisinde yer alan vergi paylar
(vergi ykleri) serpilme diyagramlar yardmyla izilerek blgeler arasndaki vergi dalmda meydana gelen farkllklar gz nne serilecektir. Ek olarak hanelerin demi olduklar toplam vergi miktar zerinden, her iki blgenin standart
sapmalar hesaplanlarak blgeler arasnda meydana gelen vergi dalmndaki
adaletsizlik bulunacaktr.
Sonu olarak bu tez almasnda yaplan hesaplamalar aada yer alan
sonutan birisini destekleyen bulgular ortaya karacaktr.
() Blgeler arasnda farkllamann olmad, toptan eklemlenmenin sz
konusu olduu durum: Osmanl zirai sektrnn blgeler arasnda farkllklar
olmadan kapitalist dnya pazarlarna eklemlendiini gsterir.
() Blgeler arasnda farkllamann olduu, belirli bir blgenin eklemlendii durum: Byk ticaret merkezlerinin hinterlandnda yer alan krsal blgelerin
kapitalist dnya pazarlarna eklemlendii, ticaret merkezlerinin hinterlandndan
uzak olan blgelerin kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmedii durum.
() Blgeler arasnda farkllamann olmad toptan eklemlenmenin gerekletii durum: Ne byk ticaret merkezlerinin hinterlandnda yer alan blgelerin nede ticaret merkezlerine uzak olan blgelerin kapitalist dnya pazarna eklemlendii durumdur.
240
241
Vergi yk kiilerin dedikleri verginin gelirine orann ifade eder. Devletler vergi politikalaryla
ekonomik ve sosyal hayatta etkiler meydana getirirler. Vergi ykleri ile gelir dalmn eitlemeye alrlar. Bkz smail Trk, Maliye Politikas, Sevin Yaynevi, Sekizinci Bask, Kasm
1989, Ankara, s. 67, Ayrca, vergileme kiilerin ekonomik deiimlere cevap verme ekillerini,
hayat standartlarn, gda miktarn ve yatrm yapma gcn de belirler. Bunun yannda piyasa ekonomisinin gelimedii sanayi ncesi ekonomilerde vergilerin bir dier fonksiyonu ise,
ayni olarak tahsil edilen zirai fazlann tarm d sektrlere vergiler yolu ile aktarlmasdr. Bkz
Gran, 19.Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik zellikleri, s. 174.
61
NC BLM
KIRSALLAR ARASI REFAH KARILATIRILMASI
3.1. Blge rneklemi le Ticari Blge rneklemi
Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmesi srecinde, i blge rneklemi ile ticari blge rneklemi krsallar arasnda ekonomik
yap asndan bir farkllama olup olmad problematikine, drt farkl kategoride karlatrlma yaparak cevap verilecektir. Kategoriler srasyla yledir:
() Mesleklerin dalm ve mesleki uzmanlama
() Gelir dalm
() Servet dalm
zirai topraklarn dalm
Bykba ve kkba hayvanlarn dalm
(V) Vergi yaps
rneklemler arasnda meydana gelecek benzerlikler ile farkllklar, Osmanl zirai sektrnn kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmesi konusunda
blgelerin dzeyinin ne olduunu ortaya koyacaktr.
3.1.1 Mesleklerin Dalm ve Uzmanlama
Kii asndan nemli olan, ancak toplumda meydana gelen tekml de

ilgilendiren meslek, belirli dzeyde beceri, teorik bilgi, eitim ve diploma gerektiren nitelii toplumdan topluma deien, yksek stat ve gelir kazandran bir itir.242 Herhangi bir toplumun ekonomik ve sosyolojik yaps hakknda bilgi elde
etmenin belli bal yollarndan biri o blgenin mesleki yapsnn incelenmesidir.
Bunun iin bu tez almasnda, almann varsaymnn ngrd, kapitalist
dnya pazarna eklemlenen blgede gereklemesi beklenen farkllamalardan
birisi mesleki dalm ve uzmanlamann ortaya kmas durumudur.
Nitekim krsal retim tarznn kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmesinin gstergelerinden biri mesleki yapda ve i blmnde uzmanlamann ortaya
242
mer Demir, Mustafa Acar, meslek, Sosyal Bilimler Szl, Adres Yaynlar, Altnc Bask,
Ankara, Mart 2005, s. 279.
62
kmasdr. Dolaysyla mesleki yapda meydana gelen bu deiim kapal aile

retim yapsndan, kapitalist dnya pazarlar iin retim biimine geiin bir gstergesidir.243 Bir baka ifade ile kapitalist dnya pazarlarna eklemlenen blgelerde iftilik dnda yeni mesleklerin domas, iktisadi adan, dnm yaandnn gstergesidir.244 Bununla beraber, krsal blgelerde oluan i blm ve
uzmanlama, retim birimlerinin kapitalist dnya pazarlarnn talep ettikleri mallara gre, mal arz ettiklerinin de habercisidir.245
Baz durumlarda pazara eklemlenen bir blgenin mesleki yapsnda eitliliin ortaya kmamas sz konusu olmayabilir. Bu durumda retilen zirai rnn eitliliine bakmak gerekir. nk kapitalist dnya pazarna eklemlenmenin, krsaldaki dier bir grnm bir veya birka zirai rn retiminde bir ky ya
da blgenin uzmanlamaya gitmesi yoluyla eklemlenmedir. Bu durumda ise krsal blge ya kapitalist dnya pazarnn talep ettii krll yksek olan rnleri
retecektir, ya da daha nce retmi olduu rnleri retmeye devam ederek,
retim fazlas yaratarak kapitalist dnya pazarlarna bu rnleri satarak piyasa
kar elde etme yolunu tutacaktr.
184445 yl i blge (I. rneklem) krsal ile ticari blge (II. rneklem)
krsallar arasndaki mesleklerin dalm ve uzmanlama eitlilii Grafik 1 ve
2de gsterilmektedir. Akehir krsalna bal on kydeki 434 hane reisinin 361i
ifti, 18i rgat, 14 hizmetkr, 12sinin meslekleri ise bilinmemektedir. Geri kalan 29 hane ise srasyla helvac, oban, yetim, imam, kirac, kiremiti ve kakn
olarak bilinmektedir. Bu duruma gre i blgenin %83,17si tarm sektrnde
retim faaliyetinde bulunmaktadr. Bu durum ak olarak i blge rnekleminde,
kapitalist pazar mekanizmasnn olumadn gstermektedir. Blge krsal halen kapal aile retim tarzn srdrmektedir.
243
244
245

Gran, 19.Yzyl Ortasnda Bir Krsal Blgede Ekonomik ve Sosyal Yap: Filibe Sancann
Koyuntepe Nahiyesine Bal Dokuz Ky zerinde Yaplm Bir Karlatrma almas, s.
189.
63
ekil 1: Blge rnekleminde

(I) Mesleki Uzmanlama
ifti
83,17%
Irgat
4,14%
Hizmetli
3,22%
Unknown
2,76%
Dier
6,68%
Dier 29 (%6,68)= Helvac 3 (%0,6), Kirac 1

(%0,2), oban 7 (%1,6), Yetim 2 (% 0,4), mam 4
(%0,9), Kiremiti 3 (%0,6), Kakn 9 (%2).
almann ikinci rneklemi olan ticari blge krsalnda yer alan 375 hane
reisinin meslekleri srasyla, 210u ifti, 53 ormanc, 39u bilinmemekte, 14 ise
tccar, 13 hizmetkr, 13 vefat etmi, 10u klah ve 7 hane reisi ise rgat olarak dalmaktadr. Geriye kalan 16 hane reisi, imam, yal, eskici, oban, emekli
ve cami kapcsdr. Buna gre hane reislerinin %56s ziraat sektrnden, %4,5i
cretli olarak bir baka i kolundan, %7,2si zanaat ve ticaretle, 14,3 ise ormanclk ile geimlerini salamaktadr. blge rneklemi ile ticari blge rneklemi
arasnda mesleki uzmanlama ve i blm asndan ok fazla bir farkllama
yok gibi grnmektedir. Ancak buna ihtiyatl yaklamak gerekir. blge ve ticari
blge rneklemlerine bal olarak ortaya kan, oban, rgat, gibi cretli mesleklere bakldnda i blge krsalnda bu oran %5,74 iken, ticari blge krsalnda bu
oran sadece %0,5tir. Ancak burada u noktay gz ard etmemek gerekir, rneklemler arasnda ok fazla mesleki bir farkllk olmamasna ramen, kylerde retilen rnler incelendiinde ticaret blge rnekleminde yer alan kylerde rn eitlilii daha fazladr. blge rnekleminde buday, arpa ve yulafn yannda bir
dnm dahi bulmayan haha tarlalar var iken, ticaret blgesi rnekleminde yer
alan kylerde, buday, ttn, zeytin pamuk, zm, pirin ve palamut retilmektedir. Bu duruma bakldnda, her ne kadar mesleki uzmanlama farkll yok gibi
gzkse de, sahil kyleri rnekleminde, kylerin pazar mekanizmasna ynelik
64
zirai mallar rettiine iaret etmektedir. Hatta baz durumlarda tek bir kyn tek
bir maln retiminde uzmanlaarak, buday ve yulaf gibi hayati rnleri retmeyi
teledikleri grlmektedir. Anlalmaktadr ki; bu tr kyler pazar talebi olan ve
fiyat yksek zirai rnleri retmekte ve dier zorunlu ihtiyalarn bu rnlerin
satndan elde ettikleri kazan ile yine pazar mekanizmas iinden temin etmektedirler.
ekil 2: Ticaret Blgesi rnekleminde

(II) Mesleki Uzmanlama
Ormanc
14,13%
Unknown
10,4 %
Tccar
3,7%
Mefta 3,7%
Klah 3%
Hizmetli
3,7%
Dier 6,3%
ifti 56%
Dier 23 (%6,13)=Muhta 1 (%0,2), mam 1

(%0,2), Yal 2 (%0,5), Eskici 2 (%0,5), oban 2
(%0,5), Emekli 1 (%0,2), Cami Kapcs 1 (%0,1).
blge ve ticari blge krsallar ile merkezleri zerine 184445 temettuat

belgeleri kullanlarak yaplm olan dier almalar incelendiinde, ticari blge
krsallarnn ve merkezlerinin i blgeye oranla daha fazla mesleki uzmanlamaya sahip olduu dikkati eker.
Bu almalardan, Eskiehire bal ukurhisar kynde bulunan 54 hane
reisinin meslekleri %76s (39 hane) ifti, %16s (8 hane) hizmetkr, geriye kalan 8 hane reisinin meslekleri ise retmen, isiz ve bakkaldr.246 Yine i blge
krsalnda yer alan, Eskiehire bal 199 hanelik Alpu Kynn meslek dalm
ise yledir; hane reislerinin 139u (%76,88) ifti, 13 (%6,53) hizmetkr, 12si
(%6,03) oban, 9u (%4,53) amele, geriye kalan 12sinin (%6,03) meslekleri ise
246
Efe, 184445 Temettuat Saym Inda ukurhisar Kynn Ekonomik ve Sosyal Grnm, Anadolu niversitesi Sosyal. Bilimler Dergisi, a.g.m, s. 280deki tablodan derlenmitir.
65
imam, tccar, yal, yetim ve bilinmiyor olarak kayda geilmitir.247 Dier bir almada ise hem Anadolu Blgesinden 3 ky hem de dou Trakyadan 3er
ky alnm ve almann neticesinde ortaya kan bulgular sz konusu durumu
destekler niteliktedir Dou Trakyada yer alan Edirneye bal kyn 48 hanesinden, 34 (%70) hane reisi ifti, 9u (%18,75) ise tarm iisi, geriye kalan 5i
(12,75) ise semerci, korucu, asker, emekli ve isizdir. Bununla beraber, bu almada Anadolu blgesinde yer alan Sivasa bal olan 3 kyde toplam 34
hane vardr. Bu kylerin hane reislerinin 27si (%79) ifti, 5i (%14) tarm iisidir.248 Konya vilayetine bal bir ky olan umra zerine yaplan almada ise
160 hanenin bulunduu kyde, hane reislerinin 107si (%66,88) ifti, 27si
(16,88) tarm iisi, 7si (%4,30) oban, geriye kalan 19 hane reisi ise (%11,86)
yetim ve i grmezdir.249
Ne var ki blgelerde yer alan kasaba merkezleri ile ilgili, 184445
temettuat belgeleri esas alnarak yaplm olan almalarda ise durum i blge
krsallarna gre daha farkldr. Mesela Dou Anadolu Blgesinde bulunan, Erzurum iline bal Pasinler (Hasankale) Kasabasnda 275 hane bulunmaktadr.
275 hane reisinden 105i (%38,18) ifti iken, 87si (%31,63) ii, 70i (%25,45)
esnaf ve ticaret, 13 (%4,72) hane reisi ise grevlidir (imam, hizmetkr, srtma ve amele).250 184445 ylnn Akehir merkezine dair yaplan bir baka almada, Anadolu Blgesinde yer alan Akehir merkezi, yan banda yer alan
krsallarna gre olduka farkl bir durum gstermektedir. Buna gre Akehir
merkezde 752 hane mevcuttur. Bu hanelerin sadece 90 (%12) iftidir. Geriye
kalan 662 hanenin 81i (%10,72) grevli (imam, mderris, mezzin, mft, hattat, asker, ktip, muallim, vb.), 225 (%30,62) hane reisi esnaf, tccar, imalat ve
iletmeci, 284 (%30,62) cretli ( rgat, hizmetkr, rak, kalfa, hamal, dlger,
247
248
249
250
Kkkalay ve Efe, a.g.m, s. 250de yer alan grafikten derlenmitir.

ener, 19.Yzylda Osmanl Krsalnda Ekonomik ve Sosyal Yap, a.g.m, s.125, Tablo 3,3 ve
3,4den derlenmitir.
Hseyin Mumal, XIX Yzyl Ortasnda umrann Sosyo-Ekonomik Grnts (10353 Numaral Temettuat Defterine Gre) (Gz 2008), Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say. 24, s. 259, Tablo 2 den derlenmitir.
Abdulkadir Gl, Temettuat Defterlerine Gre Pasinlerin (Hasankale) Sosyal ve Ekonomik
Yaps, Karadeniz Aratrmalar Dergisi (Gz 2009), Cilt. 6, Say. 23, s. 88, Tablo 3den derlenmitir
66
src, tellak, bahvan, beki, oban, vb.) olarak almaktadr. Kalan 72

(%8,72) hane ise yetim, ocuk, yal ve isizlerden olumaktadr.251
Bilecik merkezini ve krsallarn inceleyen dier bir almada ise Akehirde elde edilen bulgularn bir benzeriyle kar karya kalnmaktadr. Bilecik
merkezde yer alan 899 hane reisinin 558i (%62) esnaf, tccar, imalat ve zanaatkrdan olumaktadr. 195 (%21,69) hane reisi cretli (imam mezzin, papaz, memur, vb.) olarak almakta iken; 146 hane reisi ise (ev hanm, isiz,
gelir getirmeyen olarak kayt altna alnmtr. Bilecik krsalnda yer alan 2413
hanenin, 1322si (%54,7) ifti iken, 493 (%20,4) hane reisinin meslei esnaf ve
tccar, 400 (%16,57) cretli, 95i (%8,4) ise grevli, kadn ve ocuktur.252
Bat Anadoluda yer alan Tavanlnn hem merkezi hem de krsalnda
i blm ve uzmanlama dier i blge merkez ve krsallarna gre olduka
gelimitir. Tavanlnn zmir gibi bir liman ehrine dier i blge kasabalarna
nispeten daha yakn olmas bu gelimiliin sebebidir. Bunun yan sra Tavanlnn Bursaya ve Ktahyaya yakn olmas da pazara ynelmesinde bir dier
etkendir. almada Tavanl merkezde toplam 735 hane vardr. Bu hanelerden,
312 hane reisi (%42,44) esnaf ve tccar, 132si (%17,95) kalfa ve rak, 44
(%5,98) hane reisi ise grevlidir (imam, mderris, papaz, vb.), sadece 40 (5,98)
hane reisi iftidir. Geriye kalan 54 hane reisinin 31i (%4,24) tamaclk sektrnde almakta, 23 (%3,12) tarmda cretli iidir. Tavanl krsalnda ise
dier i blge krsallarna gre mesleki uzmanlama ve i blm olduka gelimitir. Tavanlya bal 23 kyde ise toplam 1306 hane vardr. Bunlarn 554
(%42,41) ifti, 308i (%24,33) esnaf ve sanatkr, 85i (%6,05) tarm iisi, 76s
(%5,81) tamaclk sektrnde almakta, geri kalan 273 (%13,37) ise, yal,
ocuk, emekli, imam, papaz kalfa ve raktan olumaktadr.253 Dou Anadoludan Bat Anadoluya, zmir, Manisa ve Aydn gibi ticaret merkezlerine daha
yakn yerleim birimlerine gidildike mesleki uzmanlama ve i blmnn artmakta olduu grlmektedir. Bu durum Bat Trakya Blgesi iin de sz konusudur.
251
252
253
Tu, a.g.m, s.114, 115, 116, 117de yeralan tablolardan derlenmitir.

ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, s. .88de yer alan Tablo 34 ile s.
170de yer alan Tablo 82den derlenmitir.
Atar, a.g.t, s. 47de yer alan Tablo II C.1den, derlenmitir.
67
Ticari blgeye gidildike mesleki uzmanlama ve i blmndeki meydana gelen art, Ege blgesi krsalnda yer alan baz kylerle ilgili yaplan almalar tarafndan da dorulanmamaktadr. Ancak bu kylerdeki retim yaps incelendiinde bireysel uzmanlama yerine kylerin bir btn eklinde retimde uzmanlat grlmektedir. Nitekim Grpnarlnn yedi iftlik ky zerine yapm
olduu almada 565 hane reisinin neredeyse tamamnn meslei iftiliktir.
Dier meslek gruplar ise zirai sektre bal olarak istihdam edilen tarm iileridir. Yine bu iftlik kylerinde hizmetkr ve din adamlar da mevcuttur. 16. yzylda tmar ve vakf kyleri olan bu kyler 17. yzyldan itibaren iftlik kylerine dnmlerdir. Bu kyler stanbulun ve ordunun iaesini salamak ile sorumlu
olan kylerdir. Dolaysyla mesleki yapsnda gerekleen durum, bu kylerin
kapitalist dnya ekonomisine eklemlenmediinin gstergesi deildir. nk sz
konusu iftlik kyleri, meydana getirdikleri rn eitlilii ve rn fazlas ile tarmsal retimde uzmanlaarak eklemlenmeyi gerekletirmilerdir. zellikle pamuk, ttn, zm, incir, palamut, susam gibi endstriyel ve pazara ynelik rnler retmeleri gl bir biimde bunu dndrmektedir.254
Bununla beraber Buldana bal 2si iftlik ky olmak zere toplam 8 kyn 7sinde de sz konusu durum geerlidir. Bu kylerden sadece Direbol Ky
mesleki eitlilik gstermektedir (iftilik ve rgatlk dnda; ulhac, oduncu, deirmenci, dikici, eskici ve kahveci gibi meslekler vardr). Dier 7 kyde ise hkim
olan meslek grubu iftiliktir. Ancak Direbolun da dhil edilmesiyle beraber Buldann 8 kynde dikkat eken husus, bu kylerin retim yapsnda uzmanlamas, bir baka ifade ile kylerin hububat ve pamuk arlkl rnler arz etmesidir. Dolaysyla Buldan krsalnda tarmsal retimde gerekleen bu durum blgenin ticaret blgesinden gelen talebe gre tarmsal retimini ekillendirdiinin
gstergesidir.255
Nitekim ticari blge rneklemi olarak seilen zmir ve Selanik krsallarnn
aksine, zmire bal olan demi kasabasnda ve Selanik merkezde durum olduka farkldr. Grann demi merkezini kapsayan almasnda, 594 hane254
255
H. Orta Grpnarl, Manisa Kazasnda Bulunan Baz iftlik Kylerinin XIX. Yzyl Ortalarndaki Durumu, CIEPO XIV. Sempozyumu Bildiriler (1822 Eyll 2000), TTK. Yaynlar, eme2004, s. 491 ve 525den derlenmitir.
Selahattin zelik, Ayhan Bayolu, 19. Yzyl Ortalarnda Buldan Kazasnn Sosyo Ekonomik
Yapsnda Gzlemler, Buldan Sempozyumu (2324 Kasm 2006), Bildiri Metinleri, Editrler:
rfan Erturul, Turgut TOK, Pamukkale niversitesi Denizli, s. 500505.
68
den 255 (%42,9) hane reisi sanayi ve ticaret ile ilgili meslek kollarnda alrken,
143 (%24,1) tarm iisi, 84 (%14,1) hane reisi ise iftilikle uramaktadr.
Kalan 112 hane ise imam, mezzin, talebe, muallim, asker, sekban, yal ve ocuktur.256 Yine Selanik merkezini kapsayan almada 184445 Selanik merkezinde yer alan 6294 hanenin 4225i (%62) esnaf, tccar ve imalat iken, 1423
(%22) isiz, 856s (%12) cretli, 284 (%4) rantiyer, geriye kalan 122 (%2) hane reisi ise iftidir.257 Ticaret blgesi hinterlandnda yer alan Buldan kasaba
merkezi mesleki yaps asndan olduka farkl bir durum arz etmektedir. Kasabada yer alan 811 hanenin, 800nn meslekleri bilinmektedir. Meslekleri bilinen
800 haneden 487si (%60,1) ulhac, 57si (%7) oduncu, 45 (%5,6) hane reisi
rgat, 39u (%4,8) bohac, 28 (%3,5) hane reisi yapcdr. Buldan merkezde sadece 12 (%1,5) hane reisi iftilikle itigal etmektedir. Geriye kalan 142 (%17)
hane reisi ise tccar, imam, berber, kasap, demirci, hizmetkr, helvac, kirac,
talebe, semerci, yolcu esnaf, tabip, muallim mdr, nalbant, bardak, aktar,
mezzin ve sabuncudur. Aslnda ulhaclk mesleine bohaclk, taraklk, krklk, eri ve keeci gibi meslekleri de ilave edersek bu oran %70leri bulmaktadr.258
Sonu olarak, mesleki uzmanlama ve i blm eitliliine baklarak
Bat Anadolu ve Selanik gibi ticaret merkezlerinin hinterlandna yakn olan krsallarn, i blge krsallarna gre, kapitalist dnya ekonomisine daha fazla eklemlendii sylenebilir. Ancak bunun baka bulgular etrafnda desteklenmesi gerektii ortadadr.
3.1.2. Gelir Dalm Karlatrmas
Bireylerin veya hanelerin gelir dalmn belirleyen ya da etkileyen gelir

temel etken retim faktrlerinin gelirden aldklar paydr. Bir baka deyile, gelir
dalm gelirin cret faiz ve rant arasndaki dalmn yanstr.259 Bu almada
gerekletirilen gelir dalm analizi iktisat teorisinin temel gelir dalm yntemi
256
257
258
259
Gran, 19.Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik zellikleri, s. 165de yer
alan Tablo V:1 den derlenmitir.
Gkat, a.g.m, s.18 Tablo 2den derlenmitir.
zelik ve Bayolu, a.g.b, s. 499da yer alan tablodan derlenmitir.
Michael Parkin, Economics, Addison-Wesley Publishing Company, April 1990, First Edition,
New York, s. 469.
69
olan Gini katsays hesaplanarak ortaya koyularak, buna ilikin olarak Lorenz
erileri de izilecektir.
184445 temettuat saymlarna gelene kadar Osmanl Devletinin hemen
hemen hibir dneminde gelir dalmn hesaplamak iin gerekli olan verileri
elde etmek mmkn deildir. Bunun yannda, bu dneme gelene kadar Osmanl
Arivlerinde hanelere ait detayl ve dzenli bir ariv belgesine rastlanmamaktadr. Bu almann temel kaynan tekil eden temettuat saymlar gerekletirilmi olduu yer ile ilgili olarak bnyesinde gelir, servet ve vergi ile ilgili verileri
barndrmaktadr. Dolaysyla bu belgeler gelir dalm analizi yapabilmek iin
gerekli olan imkn sunmaktadr.
blge rneklemi ile ticari blge rnekleminde ortaya kan gelir dalm
farkllamasnn oluum nedeni, ticaret blgesi krsallarnda mlkiyet, pazar,
bor ve retim ilikilerinin i blge krsallarna gre farkl olmasnn gstergesidir,
bir baka ifade ile ticari blgenin kapitalist dnya pazarlarna dhil olmas ile
aklanabilir.
Kapal aile retim yapsndan piyasa koullarna tepki veren retim yapsna dnen herhangi bir blgede aileler arasndaki gelir dalm farkllaacaktr. nk kapal aile tarznda retim yapan aileler gereksinimlerini karlamak
iin retirler ve bnyelerinde risk barndrmazlar. Bunun iin de kapal aile retim
tarznda eitliki bir sosyo-ekonomik yap meydana gelir.260 Ancak piyasa iin
retim yapanlar bnyesinde riski barndrrlar ve temel amalar kr elde etmektir. Bu yzden bu kiiler krll yksek olan rnleri retmeyi tercih ederek, ihtiyalar iin gerekli olan dier rnleri pazardan temin etme yolunu seecektir.
Bunun yannda, retimde meydana gelen farkllama ile beraber vergi yapsnda
bozulmalar ortaya kacak ve bu bozulma gelir dalmnda adaletsizlie sebep
olacaktr.
blge rneklemi ile ticaret blgesi rnekleminin gelir dalmlar arasnda adaletin olup olmadn gsterebilmek iin izilen, rneklemlerin toplam gelir
ve kullanlabilir gelirlerinin, bir baka ifadeyle vergi ncesi ve vergi sonras gelirlerinin, izilen Lorenz erileri261 ekil 3de i blge ve ticari blge rnekleminde
260
261
Gran, Osmanl Tarm Ekonomisi 18401910, s. 113.

Lorenz Erisi gelir birimlerinden en dk p.inci kesimin elde ettii gelirin toplam gelir iindeki
paynn bir fonksiyonu [L(p)] olarak deerlendirilir.
70
gsterilmektedir. ekil 4de ise rneklemlerin vergi sonras, baka bir ifadeyle
kullanlabilir gelirlerinin Lorenz erisi gsterilmektedir. Tablo1de i blgenin ve
ticari blgenin vergi ncesi ve sonras gelirleri her bir rneklemin nfusu %20lik
gruplara ayrlarak, en yksek gelire sahip olan %20lik kesimden, en dk gelir
grubunda yer alan %20lik kesime doru sralanmtr. Vergi ncesi gelire gre i
blgede, gelirden en fazla pay alan nfusun %20lik kesimi gelirin %39unu alrken; ticari blge rnekleminde bu oran %48dir. blge rnekleminde vergi sonras gelirde (kullanlabilir gelirde) gelirde, gelirden en fazla pay alan nfusun
%20lik dilimi gelirin %42sini almakta iken, ticari blge rnekleminde gelirden en
fazla pay alan %20lik kesim, gelirin %49unu almaktadr. Buna gre i blge
krsalnn gelir dalm hem vergi ncesi, hem de vergi sonrasnda ticari blge
rneklemine gre daha adaletlidir. Ne var ki vergi sonras gelir dalm dikkatli
incelenecek olursa i blgede vergilerin gelir dalmn bozucu bir etkiye sahip
olduu grlmektedir.
Tablo 1: Vergi ncesi ve Vergi Sonras Gelirin Dalm
Nfus Yzde
Gelir Dilimi
I
II
III
IV
V
L( p) =
Vergi ncesi Gelir

Vergi Sonras Gelir
Ticari BlTicari Blge
Blge (%)
Blge (%)
ge(%)
(%)
39
48
42
49
34
22
23
22
18
16
17
15
13
10
13
10
6
4
5
4
yf ( y )dy
dir.
En dk gelir grubunu temsil eden p ise,
x
p = f ( y )dy
0
dir.
Toplumsal gelirin ortalamasn, y kiisel geliri ve f ( y ) ise kiisel gelirin olaslk younluk
fonksiyonunu gstermektedir. Bkz. Hyun Hwa Son, A note on pro-poor growth, Economic
Letters, 82 (2004), s. 308. Lorenz Erisi u zellikleri iermektedir:
p = 0 ise L ( p ) = 0 dr.
p = 1 ise L( p ) = 1 dir.
L' ( p ) = ( x / ) 0 ve L( p ) = (1/ f ( x)) > 0 dr.

L ( p ) p dir.
71
ekil 3 : Vergi ncesi Lorenz Erisi

100
Gelir (%)
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Hane Says (%)

Ticari Blge
Blge
Gelir (%)
ekil 4: Vergi Sonras Lorenz Erisi

100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0
100
Hane Says (%)

Ticari Blge
Blge
blge rnekleminde yer alan 10 ky ile ticari blge krsalnda yer alan
10 kyn; toplam gelirlerinin, kullanlabilir gelirlerinin, toplam gelirden r ile
anam vergilerinin karlmasyla elde edilen gelirlerinin ve toplam gelirden ver-
72
giyi mahsusann karlmasyla hesaplanan gelirlerinin Gini katsaylarn262 hesaplamak, gelir dalmnda matematiksel bir kesinlik grlebilmesi iin gereklidir.
Hesaplamalarn sonucunda i blge kylerinde toplam gelirin Gini katsays 0,33; ticari blge rnekleminde ise 0,42 olarak hesaplanmtr. Kullanlabilir
gelir zerinden Gini katsaylar ise i blge rnekleminde 0,34; ticari blge rnekleminde 0,43 olarak bulunmutur. Vergi sonras gelir dalmnda ok byk
bir deiiklik ortaya kmamtr. Elde edilen Gini katsaylar gstermektedir ki
ticaret blgesi kylerinde gelir dalm i blge kylerine gre 1/4 orannda daha
bozuktur. Atar, Tavanl merkezi ve kyleri dhil olmak zere 2041 hanenin toplam geliri zerine yapt almada Gini katsaysn 0,45 olarak bulmutur.263
Gini katsaysnn hesapland bir baka alma Kkkalay ve Efenin 199 hanelik Alpu Kynn toplam geliri zerinden hesapladklar ve 0,46 bulduklar
katsaydr.264
Her bir hanenin brt gelirinden, zirai rn zerinden alnan aar (r)
vergisi ve kkba hayvanlardan alnan anam vergisinin (deiiklik gstermekle birlikte 1/20 orannda alnmaktadr.) karlmasyla elde edilen Gini katsays i blge rnekleminde 0,32; ticari blge rnekleminde ise 0,43 olarak hesaplanmtr. Alpu Kynde 199 hanenden alnan r ve anam vergilerinin toplam gelirden karlmasyla elde edilen gelirin Gini katsays 0,27dir.
265
r ve
anam vergileri i blge hinterlandnda yer alan hem Akehire bal 10 kyde
(474 hane) hem de Alpu Kynde (199 hane) r ve anam vergileri gelir da-
262
Gelir dalmlnda adaletsizliin llmesinde nemli bir yntem olan Corrado Gini tarafndan
bulunan Gini katsays, herhangi bir blge iin gelir dalmnn mutlak eitlik ya da eitsizliin
ne kadar olduunu gstermeye yarar. Gini katsays, sfra yaklatka gelir dalmnda mutlak eitlik salanm olur. Tam tersi durumda ise katsay bire yaklatka gelir dalmnda
mutlak eitsizlik geerli olur. Bkz Halil SEYTOLU, Ekonomik Terimler: Ansiklopedik Szlk,
Gzem Can Yaynlar, kinci Bask, stanbul, 2002, s. 231. Hane gelirlerine ilikin olarak hem
n +1i) Yi
(
vergi ncesinde hem de vergi sonrasnda Gini katsays, G = 1 n+12 i=1

forml
n
n
Yi
i=1
ile hesaplanmtr. Formlde yer alan seriler Ek 1 ve Ek 2den alnmtr.

263
264
265
Atar, a.g.t, s. 119.

73
lmnda dzenleyici bir etkide bulunurken; ticaret blgesi rnekleminde ok azda

olsa gelir dalmnda bozucu etkisi olmutur.
Yine vergi tarhnn gelir dalm zerindeki etkisini gsterebilmek iin rneklemlerin toplam gelirlerinden sadece vergiyi mahsusann karlmasyla elde
edilen gelirlerin, Gini katsaylar hesaplanmtr. Buna gre i blge rnekleminde Gini katsays 0,35; ticari blge rnekleminde ise 0,42 olarak bulunmutur.
Vergiyi mahsusa i blge rnekleminde gelir dalmnda bozucu bir etkide bulunurken; servet zerinden alnan r ve anam vergileri gelir dalm zerinde
dzenleyici bir etkide bulunmaktadr. Oysa ticaret blgesi krsalnda vergiyi
mahsusa gelir dalmna ne olumlu ne de olumsuz bir etkide bulunmutur.
Gelir dalmna r ve anam vergileriyle beraber vergiyi mahsusann
etkisinin farkl olmas konusunda u yorumlar yaplabilir. r ve anam vergileri
i blge krsallarnn gelir dalmnda dzenleyici bir etkiye sahipken, ticari blge rnekleminin gelir dalmn bozmaktadr. Bunun nedeni, i blgede ticarilemenin etkili olmamasndan dolay, buradaki reticilerin r ve anam vergilerine konu olan mallarn, ksa bir sre ierisinde pazara gtrp nakde evirme
imknna sahip olmamalardr. Buna karn ticaret blgesi kylerinde yaayan
reticiler belirli bir pazar imknna sahip olduklar iin r ve anam vergisine
konu olan mallarn, satarak nakde veya baka bir mala evirebilmekteydiler. Bu
nedenden dolay ticari blge krsalnda r ve anam vergileri, i blge krsallarna gre gelir zerinde fazla bir etkide bulunamamtr. Bu konu ile ilgili bir baka tespit ise Kkkalay ve Efenin almasnda yaplmtr. Bu almada Alpu
kynn gelir dalm zerinde r ve anam vergilerinin dzenleyici bir etkide
bulunmasnn nedeni olarak; devletin klasik dnem zihni esaslarndan olan ve
Tanzimat sonras da devam eden, sermayenin belirli ellerde birikimin nlemek
iin devletin, servet zerinden alnan vergileri yksek tutmas baka bir neden
olarak belirtilmitir.266
Vergiyi mahsusann gelir dalm zerinde meydana getirdii etkinin rneklemler arasnda farkl olmasnn nedenleri u ekilde aklanabilir. lk olarak
vergiyi mahsusann adaletli tahsil edilmedii ya da baz din adamlar ile yneticilerin vergiyi mahsusa vermemesinden kaynakland ifade edilebilir. nk
184445 saymlarnda vergiyi mahsusa, liva leinde belirlenerek toplam vergi
266
Kkkalay ve Efe, a.g.m, s 257.
74
miktar, belirli miktarlarda eyaletlere, eyaletlerden kazalara, kazalardan da kylere datlmtr. Bu vergiyi tahsil eden kiilerin imam kocaba, papaz ve muhtar
olduu gz nnde tutulursa, bu kiilerin kendi paylarna den vergiyi mahsusa
miktarn dk tuttuklar ya da demedikleri anlalmaktadr.267 Nitekim literatrde yer alan dier almalarn bulgular da yukarda ifade edilen durumu desteklemektedir. zerin almasnda 184445 Darende Kasabasnn Hdrlk
mahallesinde yaam olan Somuncu Babann nesebi olan 36 haneye Osmanl
Padiahlar tarafndan vergi muafiyeti verildii belirtilmitir.268 Yine Alpu Kynde imam ve muhtarn yeteri kadar gelirleri olmasna ramen, bu kiilerden
vergiyi mahsusann alnmad belirtilmitir.269 Ek 1 ve Ek 2 de yer alan tablolar
incelendiinde i blgede din adamlarndan vergiyi mahsusa alnmazken, ticaret
blgesindeki din adamlarndan ve muhtarlardan vergiyi mahsusa tahsil edilmitir.
Grafik 1, 2, 3 ve 4de gsterilen serpilme diyagramlar, i blge rneklemi
ile ticari blge rnekleminin toplam gelir ve kullanlabilir gelir dalmlarn gstermektedir. Serpilme diyagramlar yardmyla gsterilen gelir dalmlar arasndaki farkllklar, ayn zamanda rneklemlerin toplam gelir ve kullanlabilir gelirlerinin standart sapmalar270 hesaplanlarak istatistik olarak da hesaplanmtr.
267
268
269
270

zer, a.g.m, s. 594.
Standart sapma terimlerin aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarnn karesi olarak tanmlanabilir. Standart sapma herhangi bir seride yer alan deikenlerin ald farkl deerlerin ortalamadan ne kadar farkl byklklerle sapma gsterdiini ifade etmek iin hesaplanan bir deerdir. Her iki rneklem iin elde edilen standart sapmalar
S=
( xi x ) 2
n
forml ile he-
saplanmtr. Bkz ahamet Blbl, Tanmlayc statistik, Der Yaynlar, Birinci Bask, stanbul,
2000, s. 206208 Hesaplama iin gerekli olan seriler Ek 1 ve Ek 2den elde edilmitir.
75
Grafik 1: Blge rnekleminde (I)

Toplam Gelirde Hane Paylar (%)
1,00
0,90
0,80
Yzdeler
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
Hane Says
Yzde
Grafik 2 : Ticari Blge rnekleminde (II)

Toplam Gelirde Hane Pay (%)
2,50
2,25
2,00
1,75
1,50
1,25
1,00
0,75
0,50
0,25
0,00
0
20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380
Hane Says
blge rnekleminin toplam geliri zerinden hesaplanan gelir dalmnn

standart sapmas 491,120 iken; ticaret blgesi kylerinin toplam gelir dalmnn
standart sapmas 856,920dir. Kullanlabilir gelir dalmnn standart sapmas
ise i blgede 400,382; ticari blge rnekleminde 752,646 olarak hesaplanmtr.
76

Kullanlabilir Toplam Gelirde Hane Pay (%)
1,00
0,90
0,80
Yzde
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
Hane Says
Yzde
Grafik 4: Ticari Blge rnekleminde (II)

Kulanlabilir Gelirde Hane Pay (%)
2,50
2,25
2,00
1,75
1,50
1,25
1,00
0,75
0,50
0,25
0,00
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380
Hane Says
blge rnekleminin standart sapma katsaylar ile ticaret blgesi rnekleminin standart sapma katsaylar arasndaki farkllk Gini katsaylar arasnda
ortaya kan farklklar dorulamaktadr. Dolaysyla i blge rnekleminde yer
alan krsallarda gelir, hem toplam gelir dalm asndan hem de kullanlabilir
gelir dalm asndan ticari blge rneklemine gre daha adil dalmaktadr.
Ancak i blgede gelir daha adil dalmasna ramen, ticari blge rnekleminde
hane bana ve kii bana den gelir daha yksektir (Bk. Ek3). Bu durum ekonomik refahn ticari blge kylerinde, i blge kylerine nazaran daha ileride
77
olduunun bir gstergesidir. Bununla beraber ticari blge kylerinde gelir gibi
servet de adaletsiz bir dalm gstermektedir. zellikle rneklemlerin bykba
hayvan ve kkba hayvan dalm ile toprak dalmlar arasndaki adaletsizlik (Bkz. Ek3 ve Ek5) gelire yansm olmaldr. Oysa servetin kii bana den
oran iki blgede birbirine yakndr.
Bu almada gelir dalmnda dikkat eken bir baka husus hane bana den gelir ile vergi ykleri arasnda ters ynl bir ilikinin olmasdr. blge
rnekleminde hane bana den toplam gelir 777,85 kuru iken, ticari blge
rnekleminde 944,26 kurutur. Hane bana den gelir ticaret blgesinde daha
yksek olmasna ramen, i blgede hane bana den vergi yk %25,75,
ticaret blgesinde ise hane bana den vergi yk %18,25 olarak hesaplanmtr.
3.1.3. Servet Dalm Karlatrmas
Servet belirli bir zamanda sahip olunan ekonomik varlklarn net deerini
ifade eder. Bu tanmn kapsam biraz daha geniletilirse bir kimsenin serveti,
sahip olduu ev, araba, arsa, tarla, fabrika, gibi gayrimenkullerle, nakit para, dviz, banka tasarruf hesab, tahvil, bono, hisse senedi gibi menkul kymetlerden
olumaktadr. Ksaca stok bir kavram olan servet, herhangi bir kimsenin sahip
olduu piyasa deeri olan tanabilir veya tanamayan varlklarn toplamna
denir. 271 Servet kiilerin sahip olduu mlk ve sermayeyi ifade ettii iin, servet
dalmnda ortaya kan adaletsizlikler rant, faiz, ve temett gelirlerinde farkllk
yaratr. Bu yzden servet dalm gelir dalmn dorudan etkilemektedir. 272
Osmanl krsalnda yaayan kyllerin en byk servetleri sahip olduklar
toprak miktar ile bykba ve kkba hayvanlardr. 19. yzyl Osmanl tarmnda retimi etkileyen iki unsur gze arpmaktadr. Bunlardan ilki bykba
hayvan saysdr. nk ift srme ve tamaclk teknolojisinin geri olmasndan
dolay sahip olunan bykba hayvanlar273 verimlilii dorudan etkilemekteydi.
271
272
273
Halil Seyitolu, ktisat Biliminin Temelleri, Gzem Can Yaynlar, stanbul, 2006, s. 292.
Seyitolu, ktisat Biliminin Temelleri, s. 488.
Bu konu ile ilgili, sradan bir atn tama gc ile insann tama gc arasndaki farkllklar
rnek olarak verilirse daha aklayc olur. Sradan bir at 55. kilogram yk ile saniyede 1,10
metre yol alrken, insan 8 kg yk ile saniyede 0,76 metre yol almaktadr. Bkz Jean Gimpel, Ortaada Endstri Devrimi, eviri: Nazm zaydn, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Beinci
bask, Ankara, 2004, s. 35de yer alan izelge 1den derlemitir.
78
kincisi ise sahip olunan arazi miktar ve bu arazinin yaps, yani retimde yer al
oran idi. Yine sulama imknlarnn kstl olduu zamanlarda sulu araziye sahip
olmann avantajlar, susuz araziye sahip olmaya gre olduka fazlayd. Sonu
olarak, Osmanl krsalnda servet, retim ve refah dzeyinin bir gstergesi olarak
ortaya kyordu.
Bu almada yer alan rneklemlerin servet unsurlar karlatrlarak, rneklemlerin kapitalist dnya pazarlarna eklemlenme sreleri hakknda sonular
ortaya koyulmaya allacaktr. zellikle servet dalmndaki dnm; Osmanl Devletinin klasik dneminde var olan ekonomik koullarn, retim ve mlkiyet
ilikileri asndan deimesi sonucunda ortaya kmtr.
Bu deiim, Osmanl krsalnda yer alan kk reticilerin yerlerini, byk
toprak sahibi reticilere brakmasndan ziyade, Osmanl kylsnn kapitalist
dnya pazarndan gelen zirai rn talebine tepki vermesiyle meydana gelmitir.274 rnein tarmsal retim maliyetlerinin yksek olduu baz yerleim yerlerindeki iftlik sahipleri, iftliklerini hem evre kylerdeki iftilerin ve iftlik sahiplerinin kz ihtiyacn karlayan iftliklere, hem de bu iftliklerin yaknlarnda yer
alan kasabalara st ve st rnlerini satan sr iftliklerine ya da mandralara
dntrmlerdir.275 Dahas Bat Anadoluda yer alan reticiler retimde genel
bir art salamak yerine pazar iin retilen ticari rn eidinde nemli bir art
meydana getirmiler ipek, ttn, incir kuru zm, zeytin ve tahl retimini yaygnlatrmlardr.276 Son olarak Osmanl krsalnda gerekleen dnm daha ok
geleneksel retim tarzndan kopan ve piyasa kurallarna uyum salayan Osmanl Kylsnn, piyasa ekonomisinin getirmi olduu retim ilikilerine dhil olmasyla gereklemitir.
Grafik 5, 6, 7 ve 8de her iki rneklemde yer alan bykba ve kkba
hayvanlar ile ekilebilir zirai arazinin haneler baznda dalmlar gsterilmektedir.
Ancak sz konusu unsurlarn karlatrlabilmesi iin, serpilme diyagramlarnda
yer alan dalmlarn standart sapmalarn bularak kesin sonulara ulamak gerekir.
274
275
276
Tosun Arcal 19. Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih
Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, stanbul, Mart 2009, s. 140.
nalck, iftliklerin Douu: Devlet Toprak Sahipleri ve Kiraclar, s. 27.
Arcal, a.g.e, s.136.
79
blge rnekleminde bykba hayvan says toplam 1721 iken, ticari

blge rnekleminde bu rakam 1850dir. 434 hanenin yer ald i blge rnekleminde hane bana 3,96 adet, 375 hanenin yer ald ticari blge kylerinde hane bana 4,93 adet bykba hayvan dmektedir. rneklemler arasnda kii
bana den277 bykba hayvan saylar, i blgede 0,79, ticari blge krsalnda ise, 0,98dir. rneklemlerin hesaplanan bir dier unsuru da bykba, kkba hayvan saylardr. blge rnekleminde toplam 2881 adet kkba hayvan var iken ticari blge rnekleminde bu say 2854tr. blge rnekleminde
hane bana den kkba hayvan says 6,63, ticari blge rnekleminde
7,61dir. Kii bana den kkba hayvan says i blge rnekleminde 1,32
iken; ticari blge rneklemi iin bu rakam 1,52dir. Sonu olarak, rneklemlerin
toplam bykba ve kkba hayvan saylar ile birlikte hane bana ve kii
bana den bykba ve kkba hayvan miktarlar birbirlerine ok yakndr.

Bykba Hayvan Mlkiyeti (Adet)
16
14
12
Adet
10
8
6
4
2
0
0
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
Hane Says
277
Kii bana den byk ba ve kkba hayvan saylar, hayvan says / toplam nfus eklinde hesaplanlarak bulunmaktadr. rneklemlerin nfuslar ise, hane says 5 ile arplmas
eklinde hesaplanmaktadr. Barkana gre Osmanl Devletinde her bir hane ortalama be kiiden olumaktayd. Bkz, mer Ltfi Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,
Trkiyat Mecmuas (1953), Cilt. X, stanbul, s. 12.
80

Bykba Hayvan Mlkiyeti (Adet)
70
Hane Says
60
50
40
30
20
10
0
0
25
50
75
100 125 150 175 200 225 250 275 300 325 350 375
Adet
Adet
Grafik: 7 Blge rnekleminde (I)

Kkba Hayvan Mlkiyeti (Adet)
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
Hane Says
Adet

Kkba Hayvan Mlkiyeti (Adet)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0
20 40 60 80 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Hane Says
81
Ne var ki sz konusu servet dalm olarak incelendiinde, rneklemlerin

standart sapma deerleri durumun farkl olduunu gstermektedir. Bykba
hayvan dalmnda i blge rnekleminin standart sapmas 2,626 iken, ticari
blge rnekleminin standart sapmas 5,946 olarak bulunmutur. Kkba hayvan dalmnn standart sapmalar ise i blge rnekleminde 11,374, ticari blge
rnekleminde 15,657 olarak hesaplanmtr. Bu deerler, servetin konusu olan
bykba ve kkba hayvan mlkiyetinin, ticari blge krsalnda i blge krsalna gre daha adaletsiz bir dalm sergilediinin ve bu konudaki matematiksel
kesinliin gstergesidir.
Osmanl krsalnda servetin konusu olan bir dier unsur tarmsal arazidir.
blge rnekleminde toplam 13.305 dnm arazi var iken; ticari blge rnekleminde toplam 10.294 dnm arazi mevcuttur. blge rnekleminde hane bana den toplam arazi 30,65 dnm, ticari blgede bu rakam 27,45 dnmdr.
Kii bana den arazi miktar i blgede 6,13 dnm, ticari blge rnekleminde
ise 5,49 dnmdr. blgede yer alan kylerin, toplam arazi miktar ticari blge
kylerine gre daha fazla olmasna ramen, rneklemlerin arazi mlkiyetleri servet olarak incelendiinde durum farkllamaktadr. Bir baka ifade ile i blge
rneklemi ile ticari blge rneklemlerinin arazi mlkiyetlerinin standart sapma
katsaylar karlatrldnda i blge standart sapma katsays 41951 iken; ticari blge rnekleminin standart sapma katsays 69292dir. Buna gre i blge
rnekleminin arazi mlkiyeti dalm, ticari blgeye gre daha adil dalmtr
Dnm
(Bkz. Ek. 3).

Arazi Mlkieti (Dnm)
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
0
40
80
120
160
200
240
Hane Says
280
320
360
400
440
82

Arazi Mlkiyeti (Dnm)
360
320
280
Dnm
240
200
160
120
80
40
0
0
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
330
360
390
Hane Says
Kapitalist dnya pazarlarna eklemlenme hususunda yer alan dier bir

gsterge, blgelerin nadas arazileri ile buday rekoltelerinin ihtiya fazlas rn
olumasna imkn verip vermeyecei konusudur. Nitekim kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmenin en nemli gstergelerinden birisi mevcut zirai arazilerin
kullanm oranlarnn artmas ve zellikle buday retiminde sata konu olabilecek ihtiya fazlas retimin yaplmasdr.
blge rnekleminde (I. rneklem) yer alan Akehire bal 10 kyn zirai arazi toplam 13,305 dnmdr. Arazilerin 6149 (%48,22) dnm ekilirken,
7156 (%53,78) dnm nadasa braklmaktadr. blge rnekleminde ekilebilir
arazilerin 362 (%2,73) dnmlk ksm zm, afyon ve sebze yetitirmeye ayrlm, geriye kalan 5787 (%40,7) dnmlk araziye ise buday, yulaf ve arpa
ekilmitir. Ticaret blgesi krsalnda ise toplam arazi miktar 10,294 dnmdr.
Toplam arazinin 6681 (%64,91) dnm ekilirken, 3613 (%16,57) dnm nadasa braklmtr. Ekili arazilerden 1704 (%16,57) dnmlk ksm ttn, incir,
pamuk, pirin, zeytin, zm gibi pazar talebi yksek olan mallarn retimine ayrlmtr (Bk. Ek.3).
Ticari blge krsallarnn zirai arazilerinin %64nn retimde kullanlyor
olmas ve yetitirilen rnler iinde pamuk, ttn, pirin, zeytin, palamut ve zm
gibi endstriyel rnlerin bulunmas, ak bir biimde ticari blge krsallarndaki
reticilerin ticari amal tarm yaptklarnn ya da tarmsal retimde ihtiya d
retim yapma amacnda olduklarnn gstergesidir. kili rotasyon uygulanan i
blgelerde ise bu iki gelimeden de bahsetmek mmkn deildir. Bu farklln
nfus younluu ile aklanmas mmkn deildir. nk her iki rneklemde
83
ekili arazi / nfus oran, 2,66 ve 2,65 gibi birbirlerine ok yakn deerler bulunmutur. Avrupada 13. Yzyldan beri uygulanan l rotasyonun278 19. Yzyln
ortasnda Anadoluda uygulanmyor oluu zirai sektrn ticarilememesinin ve
tarmda, dier sektrleri besleyecek rn fazlas olumamasnn en nemli nedeni olarak ortaya kmaktadr.
rneklemlerin arazi yaplarna dair elde edilen bulgular, farkl krsallar iin
yaplm baka almalar tarafndan da desteklenir niteliktedir. Nitekim Eskiehire bal 5 kyn Bozan, Lin, Gndzler, Muttalip ve Sepeti kylerine ait
toplam zirai arazi miktar 16916 dnmdr. Kylerde ekili olan zirai arazi toplam
8602 (%50,85) iken; nadas arazi miktar 8314 (%49,15) dnmdr.279 Eskiehire bal bir baka ky olan ukurhisar Kynde toplam 3576 dnmlk zirai
arazinin 1858 (%51,95) dnm ekilmi, 1718 (%48,05) dnm ise nadasa
braklmtr.280 Yine Eskiehire bal Alpu Kynde toplam 8523 dnmlk
arazinin 4162 (%48,83) dnm ekilirken; 4361 (%51,16) dnm nadasa braklmtr.281 Bilecike bal 37 kyn toplam ekilebilir arazi miktar 40776 dnmdr. Bilecik krsalnda toplam arazinin 25869u (%65,45) ekilirken; 14907
(%36,55), dnm nadasa braklmtr.282 Konyaya bal umra Kynde toplam 7405 dnmlk zirai arazinin 3322 (%44,86) dnm ekilirken; 3907
(%52,26) ise nadasa braklmtr.283 Sivasa bal Kangal Kynde 1920 dnmlk ekilebilir arazinin, 952 (%49,58) dnm ekilmekte iken, 968 (%50,422)
dnmlk arazi nadasa braklmtr.284 Amasyaya bal 3 kyn toplam arazi
miktar 1587 dnmdr. Bunlarn 982,5 (%63) dnm ekili arazi iken; 582
278
279
280
281
282
283
284
Ortaa Avrupasnda tarm iin devrim olan l rotasyon uygulamas, ortaa Avrupas iin
nemli bir teknolojik atlm olmutur. kili rotasyon eklinde topran %50 si nadasa braklr, bir
baka ifade ile tarlann yars iki ylda bir ekilmi olurdu. l rotasyon eklinde ise toprak 3
eit paraya ayrlarak ekilirdi. Bu ekim ileminin ilk ylnda paraya ayrlan tarlann birinci
ksmna k rn, ikinci ksmna ilkyaz rn, n ksm ise nadasa braklrd. Ertesi yl ise
bir nceki sene nadasa braklan tarlaya klk rn, bir nceki yl klk rn ekilen tarlaya ise
ilkyazlk rn, tarlann kalan son paras bir nceki sene ilkyazlk rn ekildii iin nadasa braklrd. Yaplan hesaplamalar, ikili rotasyonda %50li ekilebilir arazinin nadasa brakldn,
rotasyonda ise bu miktarn %30a olduudur. Bkz. Gimpel, .a.g.e, s. 3940.
Halil ahin, Eskiehir Krsalnda Ekonomik ve Sosyal Yap: 184445, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 2009,
s. 24 de yar alan ekil 4den derlenmitir.
Efe, a.g.m, s. 28.
ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, s. 205de yer alan Tablo: 99dan derlenmitir.
Mumal, a.g.m, s. 267 de yer alan Tablo: 12den derlenmitir.
Galip Eken, 19. Yzylda Kangal Kazasnn Sosyo- Ekonomik Yapsna Dair, Trkiyat Aratrmalar Dergisi (Bahar 2008), Say. 23, s. 279.
84
(%37) dnm nadas arazidir. Babaeskiye bal 3 kyde ise 2604,5 dnmlk
arazinin 1077si (%41) ekili iken; 1527 (%59) dnm nadasa braklmtr.
285
Filibe sancana bal Koyuntepe Nahiyesindeki 9 kyn toplam 10598 dnmlk arazisinin 5288 (%49,94) dnm ekili iken, 5300 (%50,06) dnm nadasa
braklmtr.286
Amasyaya bal 3 ky ve Bilecike bal 37 kyn dnda, i blgede yer
alan krsallarla ilgili yaplm dier almalarda krsallarn ekili arazi miktarlar
birbirlerine yakndr. Nitekim Amasya ve Bilecik krsallarnda yer alan kylerde
ekili arazi orann nadas arazi oranndan byk olmas buralarda toprak verimliliinin dier i blge kylerine gre daha yksek olduunun gstergesidir. Buna
karn Amasya ve Bilecik kyleri de dhil edilmek suretiyle 184445 Osmanl i
blge krsallarnda l rotasyon uygulanmasna dair kesin bir bilgi yoktur.
Anadolunun i blge krsallarndan bat kesimlerine doru gidildike ekili
arazi miktar artmakta, nadasa braklan arazi miktarnn azalmakta olduu, Bat
Anadolu krsallar ile ilgili yaplan dier almalarn bulgularndan anlalmaktadr. Bat Anadoluda yer alan Denizliye bal Buldan kasabas krsalnda yer
alan 8 kyn toplam arazi miktar 9498 dnmdr. 9498 dnm arazinin 6757
(%71,85) dnm ekili arazi iken; 2741 (%28,15) dnm nadas arazidir.287 Bat
Anadoluda yer alan Marmara kasabasnn 10149 dnmlk arazisinin 9381
(%92,43) dnm ekili, 769 (%7,56) dnm ise nadas arazidir.288 Bat Anadoluda yer alan iftlik kylerinde de nadasa braklma oran i blge kylerine gre
olduka dktr. Bu balamda Manisaya bal 7 iftlik kyne ilikin yaplan
almada kylerin toplam ekilebilir arazi miktar 38192 dnmdr. Bu kylere
ilikin arazilerin, 31951 (%83,65) dnm ekili iken; 6241 (%16,35) dnmlk
arazi nadasa braklmtr. 289
rneklemlerin nadas ve ekili arazi oranlarnn yan sra, retilen rn eitliliine ya da buday retim miktarlarna bakarak pazar iin retim yapp yapmadklar hakknda yorum gelitirilebilir.
285
286
287
288
289
ener, a.g.m, s. 127 Tablo. 3,7 ve 3,8den derlenmitir.

213 Tablo VI: 3,3den derlenmitir.
zelik ve Bayolu, a.g.b, s. 517 rn trleri ve arazi kullanmna gre toprak dalm isimli
tablodan derlenmitir.
Bilgi, a.g.m, s. 73 Tablo: 5den derlenmitir.
Grpnarl, a.g.b, s. 491-525den derlenmitir.
85
Buna gre rneklemlerin rn eitlilii incelendiinde, i blge kylerinde retilen rnlerin buday, arpa, afyon ve yulaf gibi rnlerle snrl olduunu
ortaya kmaktadr. Oysa ticari blge kylerinde arpa, buday, yulaf, pirin, ttn, pamuk, palamut, zm, incir ve zeytin gibi rnlerin retildii dikkat ekmektedir.
rneklemler, retilen buday rekolteleri ve ky nfusunun ihtiyac olan
buday miktar asndan karlatrldnda her iki rneklemde de buday retimi asndan retim eksiklii gze arpmaktadr. blgede 434 hane, ticaret
blgesi rnekleminde 375 hane vardr. Her hanede be kiinin yaad290 hesabyla rneklem nfuslar i blgede 2.170 ve ticaret blgesinde 1.875 olarak bulunur. Bir kiinin bir yllk buday tketiminin asgari 205 kg olduu bilindiine
gre,291 i blge rnekleminin bir yllk buday ihtiyac 444.850 kg; ticaret blgesi
rnekleminin bir yllk buday ihtiyac ise 384.375 kgdr. Blgelerdeki retim miktar srasyla 238.080 kg ve 92.672 kgdr. u durumda I. rneklem kylerinin
buday a 206.777 kg; II. rneklem kylerinin ise 291.703 kgdr.
Blgelerdeki buday aklarn farkl deerlendirmek gerekir. I. rneklem
kylerindeki ak, bir tr retim ve verim dkl, II. rneklem kylerinde ise
baka rnlerde pazara ynelik retim yapma nedeniyle olumaktadr. nk i
blge kylerinde budaya ek olarak, retilen baka rnler de bulunmakla birlikte bunlarn eidi ve retim miktar son derece azdr. Oysa II. rneklem kylerinde budayla birlikte yulaf, arpa ve burak gibi hububat rnlerinin yannda
pirin, zm, pamuk, ttn ve palamut gibi rnlerin de ou zaman buday
miktarndan daha fazla miktarda retiliyor olmas buday retim ann rn
uzmanlamasndan kaynaklandn gstermektedir.
rneklemlerden buday retimine dair elde edilen bulgular, farkl krsallar
iin yaplm baka almalar tarafndan da desteklenir niteliktedir. Nitekim yaplan dier almalar incelendiinde, i blge krsallarnda istisnai durumlar dnda292, retilen rnlerin buday, arpa ve yulaf arlkl olduu dnlmektedir.
Ayrca i blge rnekleminde yer alan kylerde retilen buday miktar ya kylerin ihtiyacn karlayacak miktardadr ya da ihtiyacn karlayamamaktadr. Me290
291
292
Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Trkiyesi, s. 12.

Gran, stanbulun aesinde Devletin Rol, s. 16.
Eskiehire bal Lin kynde ok az miktarda penbe (pamuk) retiminin varl sz konusudur. Bkz ahin, a.g.t, s. 41; Bununla birlikte Akehire bal on kyde de haha retimi
mevcuttur.
86
sela Eskiehire bal Alpu kynde bir ylda retilen buday miktar 198.223 kg.
iken; talep edilen buday miktar 203.975 kgdr. 199 hanenin yaad Alpuda
5752 kglk buday a sz konusudur.293 Yine Eskiehire bal Bozan, Gndzler, Lin, Muttalip ve Sepeti kylerinde arz edilen buday ve arpa toplam
775.168 kgdr. Toplamda 561 hanenin yer ald be kyde sadece talep edilen
buday miktar 773.220 kg.dr. Oysa Eskiehire bal 5 kyde toplam 1948
kglk fazla retimin gereklemesine ramen retimin tamamnn buday olmad, dolaysyla muazzam bir buday ann sz konu olduu ortaya kmaktadr. Nitekim bu almada be kyden yalnzca Bozan Kynn buday retimi ayr ayr verilmitir. Bu yzden sadece Bozan Kynn bir yllk buday retimi incelenirse u durumla karlalr. Bozan Kynn yllk buday retimi
238.287 kg iken kyn ihtiyac olan buday miktar 300.853 kgdr. Buna gre
Bozan Kynde 62.544 kglk buday a sz konusudur. Bu rakam Eskiehire bal dier 4 kyn buday a hakknda genel bir bilgi vermektedir.294
Bilecike bal 37 kyn yllk buday retimi 1.881.472 kg iken 37 kyn buday
gereksinimi ise 2.471.526,4 kgdr. Bu rakamlara gre Bilecike bal 37 kyde
590.054,4 kglk buday a vardr.295 Eskiehire bal bir baka ky olan
ukurhisar Kynn yllk buday retim miktar ise 186.624 kg; tketimi 51.200
kgdr. 250 nfusu (50 hane) olan ukurhisar Kynde 135.424 kglk rn fazlas meydana gelmitir.296 Konyaya bal umra Kynn bir yllk buday rekoltesi 44.416 kg iken; bir yllk buday talebi ise 163.840 kgdr. Buna gre
umrada meydana gelen buday a 119.424 kgdr. Ayrca almada umrann buday retiminin yan sra arpa ve yulaf retiminin miktarlar da verilmitir. ayet bu ak arpa ve yulaf ile kapatld varsaylrsa, umradaki buday
a 17.920 kga dmektedir.297
blge krsallarndan farkl olarak ticari blge krsallarnda iki farkl durum ortaya kmaktadr. Birinci durum rn eitliliinin olduu kylerdedir. Bu
kylerin buday retimi incelendiinde, retilen miktarn ihtiyac karlamad
grlmektedir. Oysa buday dnda retilen arpa, msr, yulaf ve susam gibi
rnlerin miktarlar buday cinsinden toplandnda, bir yllk buday ihtiyacn293
294
295
296
297

ahin, a.g.t, s. 4043.
ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, s. 146 Tablo 70den derlenmitir.
Efe, a.g.m, s.44.
Mumal, a.g.m, s. 271 Tablo: 16dan derlenmitir.
87
dan daha fazla rn retildii ortaya kmaktadr. Ayrca bu kylerde pamuk,

zm, ttn, zeytin gibi fiyatlar yksek olan, endstriyel tarm rnleri retilmektedir. kinci durumun sz konusu olduu kyler ise rn eitliliinin olmad,
ancak retilen rn miktarnn kylerin ihtiya duyduu rn miktarndan daha
fazla olduu, bir baka deile retim fazlasnn olduu kylerdir.
Ticari blge krsallar ile ilgi yaplan dier almalarn bulgular, yukarda
bahsedilen iki farkl durumu destekler niteliktedir. Manisaya bal olan Marmara
Kasabasnda yllk buday retim miktar 313.731,99 kg iken; kasabann bir
yllk buday tketimi 281.600 kgdr. Bu durum kasabada 32.131,99 kglk bir
retim fazlas olduunun gstergesidir. Yine bu kasabada buday dnda arpa,
pamuk, susam, zm, msr, burak, ttn, zeytin ve brlce gibi rnler retilmektedir. Pamuk, Marmara Kasabasnda 302.762,34 kg yllk rekolte ile budaydan sonra en fazla retilen rndr.298 Buldan Kasabasna bal 6s ky ve
2si iftlik ky olmak zere toplam 8 kye ait buday retimi yledir. Kylerin
bir yllk toplam buday retimi 153.472 kg iken; 419 hanenin yaad kylerin
yllk buday talep miktar ise 429.056 kgdr. Buna gre Buldana bal 8 kyde
275.584 kglk bir ak mevcuttur. Fakat sz konusu kylerde buday retimi
dnda arpa, pamuk, susam, zm, msr, burak, ttn, zeytin ve meyve retimi
gerekletirilmektedir. Kylerin buday retimine arpa retimi ilave edildiinde
bu ak 51.840 kga dmektedir. Ayrca bu kylerde tarm sektr dnda yer
alan dier retim faaliyetinin dokumaclk sektr olduu hesaba katlrsa, dokumaclk sektrnde yer alan hanelerin ihtiyalar olan rnleri pazardan karlam olduklar sylenebilir.299 Yine ticaret blgesi hinterlandnda yer alan Manisaya bal 7 iftlik kynn zerine yaplan bir dier almada ise rn eitlilii yerine, retimde rn fazlas olduu bulgusuna rastlanlmaktadr. Toplamda
532 hanenin bulunduu 7 iftlik kynn bir yllk toplam buday talebi 666.785
kg iken, 1.840.842 kglk buday arz edilmitir. Buna gre 7 iftlik kynde buday arz lehine 1.174.057 kglk bir fazla olumutur. Bunun yannda kylerde
buday dnda susam, arpa, nohut, burak, msr ve koza retimi de gerekletirilmitir. 300
298
299
300
Bilgi, a.g.b, s. 77 Tablo: VIIIden derlenmitir.

zelik ve Bayolu, a.g.b, s. 517518, 539 da yer alan Buldan Kazas tahmini hububat retimi isimli tablodan derlenmitir.
Grpnarl, a.g.b, s. 497521.
88
Son olarak rneklemlerin servet dalmlar karlatrldnda, ticari blge krsallarnn hem arazi ile hayvan mlkiyeti dalm asndan hem de retim
yaps asndan, kapitalist dnya pazarlarndan gelen rn talebinin etkisinde
olduu gzlemlenmektedir. zellikle ticaret blgesi kyllerinin rn eitliliini
artrmas ve kyllerin ihtiya d retim gerekletirmesi, ticaret blgesi kyllerinin kapitalist dnya pazarlarndan gelen rn talebine kaytsz kalmadnn
gstergesidir.
3.1.4. Vergi Yaplar Karlatrmas
Vergi, devletin milli gelirden zorla alm olduu parasal paydr. 19. yzyln balarnda D. Ricardo vergiyi bir lkenin sanayisinden ve toprandan salanan hslann devlet emrine verilen ksm olarak tanmlamtr.301 Devletin, hukuki varlnn ana gstergelerinden birisi olan verginin, en nemli ilevlerinden
biri milli gelirin yeniden dalmnn salanmas ilkesidir.302 Bu ilkeye gre vergiler, gelir dalmnda adaleti gerekletirmek amacyla, ykmllerin ellerinde
daha az para brakmak suretiyle gelir dalmnda adaleti salama fonksiyonuna
sahiptir.303
Bu ksmda son olarak rneklemlerin vergi yaplar karlatrlarak, kapitalist dnya pazarlar ile ilikiye girmeyi mmkn klacak bir ekonomik yaplanmann var olup olmad konusunda elde edilen bulgular sunulacaktr.
rneklemlerin kii bana vergi yk i blgede %24,65 iken; ticaret blgesi kylerinde %18,26 olarak bulunmaktadr. Yine rneklemlerde kii bana
den vergi miktar i blgede 39,89 kuru, ticaret blgesinde 34,48 kurutur.
Bununla beraber rneklemlerin hane bana den vergi miktar i blgede
199,49 kuru iken, ticari blgede bu rakam 172,42 kurua dmektedir. rneklemlerin hane bana den vergi yk oranlar, i blgede %25,64; ticaret blgesinde %18,25dir (Bkz. Ek 1 ve Ek 2). Ancak ilgin olan nokta, i blge kylerinde vergi yk, ticaret merkezi kylerine gre daha fazla olmasna ramen verginin hane bazndaki dalmnn i blge kylerinde daha adaletli olmasdr.
301
302
303
Halil Nadarolu, Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Yaynevi, 6. Bask, stanbul, 1985, s. 258.
Trk, a.g.e, s. 293.
Nadarolu, a.g.e, s. 259.
89
Nitekim i blgede hane bana den vergi yknn standart sapmas

119,072 iken, ticaret blgesi kylerinde 153,667 olarak hesaplanmtr. Bu balamda rneklemlerin standart sapma deerleri, hane bana den vergi yknn i blge (I.rneklem) kylerinde daha adaletli daldn gstermektedir.
Vergi yk dalmnda blgeler arasnda yer alan bu farkllk normal karlanmaldr. nk servetin ticari blge rnekleminde i blge rneklemine nazaran
daha adaletsiz dalmas vergide de bu farka yol am olmaldr. Ticaret blgesi
kylerinde gelir daha yksek olmasna ramen, hane bana ve kii bana verginin i blge kylerine gre daha dk olmasnn nedeni; zirai rnlerden alnan verginin304 ve nakit olarak her bir ky zerine tarh edilen toplam verginin i
blge kylerinden dk olmas olarak yorumlanabilir. Bu hususta yaplabilecek
bir dier yorum ise rneklemlerin meslek dalmlardr. Ticari blge krsallarnda
tarm sektrnde alan hane reisi oran %56 iken, i blge krsalnda bu oran
%83,17dir. Dolaysyla i blge krsalnda gelirin kayna hemen hemen ayn
iken, ticari blge krsalnda ise bu durum farkllamaktadr. Bylece i blge ile
ticari blge rneklemleri arasnda meydana gelen vergi yk farkllamasnn bir
dier nedeni rneklemlerin meslek dalmndaki farkllamadr. Her iki blgede
de vergi yklerinin dalm Grafik XI ve XII de gsterilmektedir.
Grafik 11: Blge rnekleminde (I) Vergi Yknn
Haneler Baznda Dalm (%)
24,00
20,00
Yzde
16,00
12,00
8,00
4,00
0,00
0
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
Hane Says
304
Ticari blge krsallarnda yaayan kyller ellerindeki rnleri daha kolay nakde evirme imknna sahip olduklar iin, i blge krsalnda yer alan kyllere gre daha kolay vergi karma imknna sahiptirler. Bu nedenden dolay ticari blge krsalnn vergi yknn dk olmas nedenlerinden biri olarak grlebilir.
90
Grann, Osmanl kylsnn gelirini nasl harcad konusunda yapm

olduu genelleme, konu ile ilgili olarak yaplan almalarda da ortaya kmaktadr. Gran, Osmanl kyllerinin gelirlerinin 1/5ini vergi olarak verdiklerini, 2/5ini
kendi tketimlerinde kullandklarn ve kalan 2/5ini ise bir sonraki dnemin retimi iin ayrdklarn ifade etmektedir.305 Nitekim Eskiehir ukurhisar kynde
50 hanenin vergi yk %14,87;306 ayn ilin Alpu kynde 199 hanenin vergi yk
%22,48;307 Yine Eskiehire bal 5 kyn Bozan, Lin, Gndzler, Muttalip ve
Sepeti kylerinin ortalama vergi yk %18,37dir. Ancak bu be kyden nn
yani Lain, Muttalip ve Gndzler kynn vergi ykleri %20 iken; Bozann
%16,05, Sepeti Kynn vergi yk ise %13,80dir.308 Ktahyadaki 23 kyn
vergi yk %21;309 Sivas Kangal kazasna bal 10 kyde ise vergi yknn %10
ile %20 arasnda dald grlmektedir.310
Yzde
Grafik 12: Ticari Blge rnekleminde (II) Vergi Yknn

Haneler Baznda Dalm (%)
60
56
52
48
44
40
36
32
28
24
20
16
12
8
4
0
0
20
40
60
80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380
Hane Says
Bat Anadoludaki demiin merkezinde vergi yk %20,80dir.311 Selanik merkezinde yer alan 71 mahallede, deiik mesleklere mensup 6.924 vergi
305
306
307
308
309
310
311

Efe, a.g.m, s. 40 ve 43.
ahin, a.g.t, s. 56.
Atar, a.g.t, s. 99.
Eken, a.g.m, s. 291. Tablo 13den derlenmitir.
Gran, 19.Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik zellikleri, s. 174.
91
mkellefinin vergi yk %10,90 iken,312 yine Balkanlarda, Filibeye bal be kyn (Timurtal, Ada, Kad, Kavakdere, Ayvack) vergi ykleri %20 ile %22 arasnda deimektedir. Ayn kasabadaki dier drt kyde ise vergi ykleri srasyla, stne %17, Deirmendere %13, zderebika ve zzeddinli Sairde %17
olarak hesaplanmtr.313 Buldan kazasna bal 2si iftlik ky olmak zere 8
kyn ortalama vergi yk %16dr. Ancak Direbol (%13) ve Sazak ky (%15)
harici buldan krsalnda yer alan dier 6 kyn vergi yk %17 ile %20 arasnda
deimektedir. Buldan merkezde ise sz konusu vergi yk %16dr.314
312
313
314
Gkat, a.g.m, s. 18. Tablo 2den derlenmitir.

200.
zelik ve Bayolu, a.g.b, s. 529.
92
DRDNC BLM
SONU ve DEERLENDRME
Bu almada, 184445 yllarna ait Osmanlnn zmir ve Selanik gibi ticaret merkezi hinterlandnda yer alan kylerin, i blge hinterlandnda yer alan
kylerle arasndaki ekonomik farkllklar, almann daha nce bahsedilen almann temel sorusu balamnda ortaya koyulmaya allmtr. Buna gre
almada seilen rneklemlerden elde edilen, mesleki uzmanlama eitlilii,
gelir, servet ve vergi yaplarna ait veriler, kliometri yntemi ile yorumlanmtr.
Bylece tartmann temel sorusuna cevap verilmeye allmtr.
Nitekim Osmanl ekonomisi kuruluundan itibaren srekli olarak Avrupa
ekonomisi ile iliki ierisinde olmutur. likilerin seyri ve seviyesini dnemin iktisadi, siyasi, corafi, dini, hukuki ve teknolojik koullar belirlemitir. 13. yzyl gibi
erken bir dnemden itibaren yava ve kararl bir biimde balayan Avrupa ekonomisinin kapitalistleme sreci ve piyasa ekonomisi iersinde geirdii dnm, Avrupal devletlerin Osmanl Devleti ile ilikilerinin boyutlarn deitirmeye
balamtr. zellikle 19, yzylda gerekleen Sanayi Devrimi ile beraber daha
da hzlan lke ekonomileri arasndaki ilikilerin younlama sreci ve kapitalizmin girii dnyann dier lkelerinde olduu gibi Osmanl ekonomisini de dntrmeye balamtr. Ne var ki Osmanl ekonomisinin dnm geirmedeki temel problem, Avrupal devletlerin yzyllardan beri geirdii ekonomik dnm, ksa bir dnem ierisinde geirmeye almasdr. Bunun yannda Osmanl
Devletinin Avrupada meydana gelen iktisadi ve siyasi yenilemeleri bilmesine
ramen, bunlarn bir ksmna kaytsz kalmas devletin, iktisadi dnya gr ve
merkeziyeti yapsndan kaynaklanmtr. rnein, 1854 tarihinde Osmanl Devleti, arazi kanunnamesi karm ve reayaya mlkiyet hakk tanmtr. Buna
ramen sonradan fetva karlmak suretiyle, toprak satnn engellenmeye allmas; Osmanl Devletinin geirdii dnmlere karn temel dinamiklerini
koruma gdsnde olduunun somut bir gstergesidir. Aslnda Osmanl Devletinin btn kaygs, biryandan ekonomik dnm geirirken dier bir yandan da
ekonomik smrge ya da yar smrge olmamak ve dnya ekonomisinde sz
sahibi olmak idi.
93
nceden de ifade edildii gibi almada kriometrik olarak ortaya koyulan

bulgular literatrde yer alan eklemlenme tartmalarndan birini destekler niteliktedir. rneklemlere dair yaplan hesaplamalar ticaret blgesi hinterlandnda yer
alan kylerin gelir, servet ve vergi dalmlarnn i blge hinterlandnda yer alan
kylere gre daha adaletsiz daldn gstermektedir. Ayrca ticaret blgesi
hinterlandnda yer alan kyler, i blge hinterlandna yer alan kylere gre meslek eitlilii, rn eitlilii ve rn miktar asndan farkllamaktadr. Yaplan
karlatrmalara gre, ticaret blgesi hinterlandnda yer alan kylerin kapitalist
dnya pazarlarna eklemlendiini, hatta zirai retim eidini ve miktarn buralardan gelen talepler dorultusunda ekillendirdiinin kantdr. blge hinterlandnda yer alan kyler ise 1845 gibi ge saylabilecek bir tarihte, hala kapal aile
retim tarzn devam ettirdii bir baka ifade ile gelensel retim tarznn korunduu, dolaysyla pazar iin retimin yaplmadnn gstergesidir.
Elde edilen bu iki bulguya gre 1845 gibi ge saylabilecek bir dnemde
bile Osmanl zirai sektr kapitalist dnya pazarlarna: Byk ticaret merkezi ve
hinterlandnda yer alan krsal blgelerle kapitalist dnya pazarlarna eklemlenmitir. Ticaret merkezi hinterlandndan uzak olan blgelerin yani ulamn ve
verimliliin dk olduu i blgelerin kapitalist dnya pazarna eklemlenmemi
olduu sonucuna ulalmaktadr.
Son olarak bu almada ana bulguyu destekleyen ve alma boyunca
elde edilen veriler son derece nettir. Mesleki uzmanlama eitlilii ticaret blgesinde daha fazladr. Bununla beraber i blge kylerine gre, ticari blge kylerinin gelir, servet ve vergi dalmlar daha adaletsiz bir dalm sergilemesine
ramen, rneklemlerin gelir dalmlar modern dnyann gelir dalm rakamlar
ile karlatrldnda adaletli olsa bile, pre-kapitalist ekonomilerde gelir dalmnda meydana gelen farkllklar ekonominin gei dneminde olduunun gstergesidir. Yine Kii bana ve hane bana den servet rakamlar birbirine ok
yakn olmasna ramen, gelirde ve vergide ortaya kan farkllklar tamamen adil
olmayan servet dalm nedeniyle ortaya kmaktadr. Servetin ve gelirin ticaret
blgesindeki bu dalm ise geleneksel retim yapsnn zlmesine, sermaye
birikimine yol amtr. Buna retilen rn eitlilii de eklenince, ticari blge
hinterlandnda yer alan kylerin zirai ekonomisi piyasa ekonomisine eklemlenme
srecine dhil olmutur.
94
KAYNAKA
1. Ariv Belgeleri
Babakanlk Osmanl Arivi, ML.VRD.TMT.d. 2346

Babakanlk Osmanl Arivi, ML.VRD.TMT.d 11499
2. Basl Eserler
Adyeke Nuri, Temettuat Saymlar ve Bu Saymlarn Nizamname rnekleri

Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi (2000), Say.
11, Ankara, ss. 769823.
Akda Mustafa, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi vaziyeti, Belleten Dergisi ( Temmuz1949), Cilt. XIII, Say. 51, ss.
497564.
95
Akdeniz Fikri, lkemizde Osmanldan Gnmze statistik Tarihine Bak, Ankara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, V.statistik Gnleri, 2427 Mays 2006,
Antalya, ss. 15.
AnaBrtanica, Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk, (1990) stanbul, Cilt.
20.
Arcal Tosun 19. Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda
Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder Ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, stanbul, Mart 2009, ss.
131142.
Aydn Cemil, Emperyalizm Kart Bir mparatorluk: Osmanl Tecrbesi nda
19. Yzyl Dnya Dzeni, Divan Disiplinleraras almalar Dergisi, Cilt. 12,
Say. 22, (2007/1) ss. 3986.
Barkan mer Ltfi, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat
Mecmuas (1953) ,Cilt. X, stanbul, 1953, ss.325.
__________, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin nfus ve arazi tahrirleri ve
Hakana Mahsus defterleri (I), stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas
(19401941), Cilt. II, Say. I, ss. 2059.
__________, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin nfus ve arazi tahrirleri ve
Hakana Mahsus defterleri (II), stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas
(19401941), Cilt. II, Say. II, ss.214247
Babakanlk Osmanl Arivleri Rehberi, kinci Bask, stanbul, 2000.
Bayraktar Kaya, Osmanl Maliyesi zerine Yaplan almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi (2003), Cilt: II, Say: I, ss. 115145.
Behar Cem, nsz, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500
1927, Cilt. II, Yayna Hazrlayan: Cem Behar, TC Babakanlk D..E, Ankara,
Mays 1996,
96
Bilgi Necdet, Tanzimat Dneminin lk Yllarnda Saruhan Sanca Marmara Kasabasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, CIEPO XIV Sempozyumu bildiriler
(18.22 Eyll 2000), TTK. Yaynlar, Ankara2004, ss. 6788.
Blbl ahamet, Tanmlayc statistik, Der Yaynlar, Birinci Bask, stanbul,
2000.
Cezar Yavuz, Osmanl Vergi Sistemindeki Darboazlar ve Sistemi Yeniletirme
Ynnde Ortaya kan lk Gelimeler zerine, ktisat Dergisi (Ekim 1994), Say.
394, stanbul, ss. 4751.
__________, Tanzimata Doru Osmanl Maliyesi, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, letiim Yaynlar, 1985, stanbul, ss. 925933
__________, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. Yzyldan Tanzimat a Mali Tarih), Alan Yaynclk, stanbul, Mays 1986
Cizaka Murat, ncorparation of the Middle East into the European World
Economy, Review, Winter1985, ss. 353377.
__________, Osmanl mparatorluunda Borlanma Evrimi (XV. yzyldan
XIX. yzyla), Osmanl Ansiklopedisi, Cilt. 3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,
1999, ss. 223226.
Conaris Basil C. Selanik, Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar
Keyder Vd. eviren: Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, stanbul, Ekim
1994, ss. 103120.
akr Cokun, Tanzimat dnemi Osmanl Maliyesi, Kre yaynlar, I.Bask, stanbul, 2001.
elik Glfettin, Osmanl Devletinde Merkezi Hazinenin Maliye Brolar, Osmanl Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet GEN-Erol
ZVAR, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, I.Bask, stanbul, 2006,
ss. 115148.
97
ihacev P.A. Trkiye Hakknda Mektuplar, (Franszcadan Rusaya evrilme),

Moskova 1960.
Demir smet, Temettu Defterlerinin nemi ve Hazrlan Sebepleri, Yeni Trkiye
Yaynclk, Cilt. 6, Ankara, 1999, ss. 315321.
Demir mer, ACAR Mustafa, meslek, Sosyal Bilimler Szl, Adres Yaynlar,
Altnc Bask, Mart 2005, Ankara.
Develiolu Ferit, Tahrir, Osmanlca-Trke Ansiklopedik, Lgat (8.Bask), Aydn Kitabevi, 1988, Ankara.
Efe Ayla, 126061 / 184445 Temettuat Saym Inda ukurhisar Kynn
Ekonomik ve Sosyal Grnm, Anadolu niversitesi Sosyal. Bilimler Dergisi
(2006/1), Cilt. 6, Say. 1 ss. 1951.
Galip Eken, 19. Yzylda Kangal Kazasnn Sosyo- Ekonomik Yapsna Dair,
Trkiyat Aratrmalar Dergisi (Bahar 2008), Say. 23, ss. 263299.
Elibol Numan, Osmanl mparatorluunda Nfus Meselesi ve Demografi Aratrmalar Sleyman Demirel niversitesi ..B.F Dergisi (2007), Cilt. 12, Say. 2,
ss. 135160.
Faroqh Suraya, Zeytin Diyarnda G ve Servet: Edremit Ayanndan Mrizade
Hac Mehmed Aann Siyasi ve Ekonomik Faaliyetleri, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep
Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, kinci. Bask, Mart 2009, stanbul, ss. 81101.
__________, 16.Yzyl Boyunca Anadolu ve Balkanlarda Krsal Toplum II Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, eviren: Emine Sonnur zcan, Dou Bat Yaynlar, Ankara, Mays 2006, ss. 103155.
Fekete L. Trk Vergi Tahrirleri, Macarcadan eviren: Sadrettin Karatay, Belleten (Nisan 1947), Cilt. XI, Say. 42, TTK Basmevi, ss. 299328.
98
Gen Mehmet, 15. ve 16.Yzylda Osmanl Devletinde ve D Ticaret Osmanlda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynevi, 6.Bask, stanbul 2009, ss. 207
212.
__________, 18. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, Osmanlda Devlet ve
Ekonomi, VI. Bask, stanbul, Mays 2009, ss. 213226.
__________, Esham: Borlanma, Osmanlda Devlet ve Ekonomi, VI. Bask,
Mays 2009, stanbul, ss. 188196.
__________, Osmanl ktisadi Dnya Grnn lkeleri, Osmanlda Devlet ve
__________, Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi, Osmanlda Devlet ve
__________, Osmanl Maliyesinde Mukataa Kavram, Osmanl Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet GEN-Erol ZVAR, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul, 2006, I.Bask, ss. 5764.
GimpeL Jean, Ortaada Endstri Devrimi, eviri: Nazm zaydn, TBTAK
Popler Bilim Kitaplar, Beinci bask, Ankara, 2004.
Goffman Daniel, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine, Dou ile Bat Arasnda
Osmanl Kenti: Halep, zmir ve stanbul, Editrler: Edhem Eldem Vd. eviren:
Sermet Yaln, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, stanbul, Eyll 2003, ss. 88151.
Gkat Mehmet Ali, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1845 Ylnda
Selanik, Tarih ve Toplum Dergisi (Aralk 1997), Cilt. 28, Say. 168, ss. 335342.
Gkmen Ertan, Saruhan Sancanda Temettuat Tahriri, Trk Dnyas Sosyal
Bilimler Dergisi (Bahar 2008), Say. 45, ss. 7390.
Gl Abdulkadir, Temettuat Defterlerine Gre Pasinlerin (Hasankale) Sosyal ve
Ekonomik Yaps, Karadeniz Aratrmalar Dergisi (Gz 2009), Cilt. 6, Say. 23,
ss. 7798.
99
Gran Tevfik, 19.Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik

zellikleri 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, ss.
163180.
__________, 19.Yzyl Ortasnda Bir Krsal Blgede Ekonomik ve Sosyal Yap:
Filibe Sancann Koyuntepe Nahiyesine Bal Dokuz Ky zerinde Yaplm Bir
Karlatrma almas 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul
1998, I.Bask, s.179228.
__________, stanbulun aesinde Devletin Rol (17931839), 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, ss. 1545.
Gran Tevfik, Osmanl Tarm Ekonomisi, 18401910, 19.Yzyl Osmanl Tarm, 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask, ss. 63133.
__________, nsz, Osmanl Devletinin lk statistik Yll, Tarihi statistikler
Dizisi, Yayna Hazrlayan: Tevfik GRAN, T.C Babakanlk D..E, Ankara, Temmuz 1997.
__________, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, ktisat Fakltesi Mecmuas
(60.yl zel Says 1998), Cilt. 49, ss. 7991.
__________, Zirai Politika ve Ziraatta Gelimeler, 18391876, 19. Yzyl Osmanl Tarm, 19.Yzyl Osmanl Tarm, Eren Yaynlar, stanbul 1998, I.Bask,
ss. 4559.
Grpnarl Orta H. Manisa Kazasnda Bulunan Baz iftlik Kylerinin XIX.
Yzyl Ortalarndaki Durumu, CIEPO XIV. Sempozyumu, 1822 Eyll 2000,
TTK. Yaynlar, eme2004, ss. 491521.
Grsel Seyfettin, 1838 Osmanl- ngiliz Ticaret Anlamas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, ss. 672
687.
Holton R.J., Kentler Kapitalizm ve Uygarlk, eviren: Ruen KELE, mge
Kitabevi, Birinci Bask, Ankara, Ekim 1999.
100
http://tez2.yok.gov.tr/ eriim tarihi: 01.09.2009.

nalck Halil, Cizye, T.D.V slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
C. 8, Y.1993.
__________,
iftliklerin
Douu:
Devlet
Toprak
Sahipleri
ve
Kirac-
lar,Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder Ve

Faruk Tabak, eviren: Zeynep ALTOK, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, stanbul, Mart 2009, ss. 1534.
__________, Modern Trk Tarihilii, Dou Bat Makaleler II, I.Bask, Ekim
2008 Ankara, ss. 286310.
__________, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Osmanl mparatorluu Eren Yaynlar, stanbul 1999, ss. 361424.
__________, Senedi-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayun, Osmanl mparatorluu Eren Yaynlar, stanbul 1999, ss. 343360.
__________, Tarihi statistikler Dizisi Balarken, Osmanl mparatorluunun ve
Trkiyenin Nfusu 15001927, Cilt. II, Yayna Hazrlayan: Cem Behar, TC Babakanlk D..E, Mays 1996, Ankara, s.IX.
__________, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1, eviren: Halil Berktay, Eren Yaynlar, II. Bask, stanbul, Kasm 2004.
rbe Yusuf Ziya, Osmanl Devletinin D Dnya ile Temaslar Neticesi ktisadi
ve timai Politikasnda Oluan Deiiklikler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi
(ubat 1989), Say. 58, ss. 117135.
nan SLAMOLU Huri, Kyller Ticarileme Hareketi ve Devlet Gcnn Merulamas, Toplum Bilim Dergisi (19981999), evirenler: Fikret Adaman ve
Sefa imek, Say. 4344, ss. 731.
101
Kala Ahmet, Tanzimat ncesinde ve Sonrasnda ktisadi Manzara, 150. Ylnda Tanzimat, Ak Oturumlar Dizisi 7, Aydnlar Oca Yaynlar, stanbul 1990,
ss. 4760.
Karal Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, Cilt. I, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Yaynlar XIII dizi.
Kasaba Reat, 19. Yzyl Ortalarnda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var
myd? Dnya mparatorluk ve Toplum Osmanl Yazlar, eviren: Banu
Bykkal, KitapYaynevi, stanbul 2005, ss. 1223.
__________, Antlamalar ve Dostluklar 19. Yzylda ngiliz Emperyalizmi, Osmanl mparatorluu ve in, Dnya mparatorluk ve Toplum Osmanl Yazlar,
eviren: Banu Bykkal, KitapYaynevi, stanbul 2005, ss. 4870.
__________, Devlet Dnda Zaman ve Mekn: Uzun 19. Yzylda Osmanl
mparatorluunda toplumsal deiim, Dnya mparatorluk ve Toplum Osmanl
Yazlar, eviren: Banu Bykkal, KitapYaynevi, stanbul 2005, ss. 127153.
__________, zmir, Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar Keyder
Vd. eviren: Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, Ekim 1994, stanbul,
ss. 122
__________, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, eviren: Kudret
Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul, Birinci Bask, Ekim 1993.
Kazgan Glten, Kreselleen Kapitalizm ve Osmanl Ekonomisinin Yar Smrgelemesi: 18. Yzyl Sonundan I. Dnya Savana, ktisat Dergisi, S.394,
1999, s.2535.
Keyder alar, Osmanl Devleti ve Dnya Ekonomik Sistemi, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, ss.
642652.
__________, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, 13.Bask, stanbul,
2008.
102
Keyder alar, zveren Eyp ve Quataert Donald, Osmanl mparatorluunda

Liman Kentleri (18001914), Dou Akdenizde Liman Kentleri, Editrler: alar
Keyder Vd. eviren: Gl aal Gven, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, stanbul, Ekim
1994, ss. 121157.
Kray Emine, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, letiim Yaynlar, II.
Bask, stanbul, 1985.
Konyal brahim Hakk, Nasrettin Hocann ehri Akehir, Numune Matbaas, stanbul 1945.
Kkkalay A. Mesud, Efe Ayla, Osmanl Zirai Sektrnn Ticarileebilme mkn zerine Bir Deneme: 18441845 Alpu Ky rnei, Ankara niversitesi
Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi Dergisi (Gz 2006), Say:20, Ankara 2009,
ss. 245269.
Kkkalay Abdullah Mesud, ktisadi Dnce Tarihi, Beta Yaynevi, stanbul,
2008.
__________, Osmanl thalat: zmir Gmr 18381839, KitapYaynevi, Mart
2007, stanbul.
Ktkolu Mbahat S, zmir Temett Saymlar ve Yabanc Tebaa, Belleten,
C.LXIII Aralk 1999, Say. 223, ss. 755773.
__________, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarnda Temett Defterleri, Belleten (1995), Say. 225, Ankara, ss. 395418.
__________, zmir, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt. 23, stanbul, 2001.
Mardin erif, Tanzimattan Cumhuriyete ktisadi dnce, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, ss. 618
635.
103
Mcgowan Bruce, Ayanlar a (16991812), eviren: Aye Berktay, Osmanl

mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. cilt, Editr: Halil nalckDonald
Quatert, Eren Yaynclk, stanbul, 2004, ss. 761818.
Mcneill William H., Dnya Tarihi, eviren: Aleddin enel, mge Kitabevi, Ankara, 2008.
Moiseyev Piotr P., Osmanl mparatorluu Tanzimat Dneminde Tarmn ve
Kylln Durumu, XI. Trk Tarih Kongresi, 59 Eyll 1990, T.T.K Yaynlar,
Cilt. III, Ankara 1994, ss. 16351644.
Mumal Hseyin, XIX Yzyl Ortasnda umrann Sosyo-Ekonomik Grnts
(10353 Numaral Temettuat Defterine Gre) Seluk niversitesi (Gz 2008),
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say. 24, ss. 253276.
Nadarolu Halil, Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Yaynevi, 6. Bask, stanbul, 1985.
zelik Selahattin, Bayolu Ayhan, 19. Yzyl Ortalarnda Buldan Kazasnn
Sosyo Ekonomik Yapsnda Gzlemler, Buldan Sempozyumu (2324 Kasm
2006), Bildiri Metinleri, Editrler: rfan Erturul, Turgut TOK, Pamukkale niversitesi Denizli, ss. 493545.
zer lbeyi, Temettuat Defterlerinde Somuncu Babann Nesebi, Akademik
Aratrmalar Dergisi (ubat -Temmuz 2000), Yl. 2, Say. 45, ss. 593610.
ztrk Said, Temettuat Tahrirleri, Akademik Aratrmalar Dergisi (2000), Yl. 2,
Say. 45, ss. 537591.
__________, Trkiyede Temettuat almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr
Dergisi (2003), Cilt. 1, Say. 1, ss. 285304.
__________, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, Kitabevi Yaynlar,
stanbul, Mart 1996.
zvar Erol, Osmanl Devletinin Bte Harcamalar 15091788, Osmanl Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet GEN-Erol ZVAR, Osmanl
Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, I.Bask, 2006, stanbul, ss. 197238.
104
Pamuk evket, Bamllk ve Byme: Kreselleme anda Osmanl Ekonomisi, Dou Bat Dnce Dergisi (Kasm Aralk Ocak 20012002), Yl.4, Say.17
Ankara, ss. 3542.
__________, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 18201913, Tarih
Yurt Vakf Yaynlar, III. Bask, Mart 2005, stanbul.
__________, Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 3, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, ss.
718723.
__________, Osmanl Tarmnda retim likileri 18401915, Toplum ve Bilim
Dergisi (Bahar 1982), stanbul, Mart 1982, ss. 349.
__________, Seici Kurumsal Deiim ve Osmanlnn Uzun mrll, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar Seme Eserler I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, II. Bask stanbul, 2008, ss. 116.
__________, Tailerden D Borlanmaya: Osmanl mparatorluunda Bte
Aklarnn Finansmannn Deien Biimleri 17501914, eviren: Gkhan Aksoy, Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme
Seme Eserler II, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, Kasm 2008, ss.
97116.
__________, Osmanl Devletinin Borlanma Kurumlarnn Evrimi 1600
1850, Osmanl Maliyesi Kurumlar ve Bteler, Hazrlayanlar: Mehmet Gen-Erol
zvar, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, I.Bask, stanbul, 2006, ss.
2738.
__________, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, IV. Bask, stanbul, Eyll 2007.
__________, Osmanl Trkiye ktisadi Tarihi 15001914, letiim Yaynlar,
5.Bask, stanbul, 2009.
Parkin Michael, Economics, Addison-Wesley Publishing Company, April 1990,
First Edition, New York.
105
Polanyi Karl, Byk Dnm amzn Ekonomik ve Siyasal Kkenleri, eviren: Aye Bura, letiim yaynlar, 7.Bask, 2008, stanbul.
Quataert Donald, 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 18121914, eviren: Sphan And, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2.cilt,
Editr: Halil nalckDonald Quatert, ss. 8871041.
__________, The Commercialization of Agriculture in Otoman Empire 1800
1914, International Journal of Turkish Studies (1980), Vol. 1, Nu. 2, ss. 3855.
Sahlins Marshall, Stone Age Economics, Chicago, Aldire-Athesto, 1992.
Sarc mer Celal, Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat, C. I, MEB. Yaynlar, stanbul, 1999, ss. 423440.
Sayar Ahmet Gner, Osmanl ktisadi Dncesinin adalamas, tken
Yaynevi, II. Bask, stanbul, 2000.
Schlcher Linda, Ge Osmanl Suriyesinde Tahl Ekonomisi ve Byk lekli
Ticarileebilme Sorunu, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler:
alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf Yaynlar, II. Bask, Mart 2009, stanbul, ss. 186212.
Serin Mustafa, Osmanl Arivinde Bulunan Temettuat Defterleri, I Milli Ariv
uras, Tebliler ve Tartmalar (2021 Nisan 1998), T.C Babakanlk Osmanl
Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Say. 12, Ankara, ss. 717736.
Seyitolu Halil, ktisat Biliminin Temelleri, Gzem Can Yaynlar, stanbul, 2006,
__________, Ekonomik Terimler: Ansiklopedik Szlk, Gzem Can Yaynlar,
kinci Bask, stanbul, 2002.
Shaw Standford, Tanzimattan sonra Osmanl vergi Sistemi, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 4, letiim Yaynlar, stanbul 1985, ss.
934946.
106
Son Hyun Hwa, A note on pro-poor growth, Economic Letters, 82 (2004), ss.
307314.
Sunar lkay, State and Economy n the Ottoman Empire The Ottoman Empire
and World Economy, Edited by: Huri slamolu nan, Cambridge University Pres,
Newyork 2004, ss. 6387.
Suvla R. kr,Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat, Cilt. I, Milli eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1999, ss. 263288.
ener Abdllatif, Osmanl Maliye Dncesini adalamas, Tanzimatn
150. Yl Dnm Uluslararas Sempozyumu, 31 Ekim3 Kasm 1989, TTK Basmevi, Ankara, 1994, s. 215242.
__________, Tanzimat dnemi Osmanl Vergi Reformlar, Sona Doru Osmanl, Birleik Kitabevi, I.bask, Ankara 2007, ss. 111139.
ener eref, 19.Yzylda Osmanl Krsalnda Ekonomik ve Sosyal Yap, letme ve Finans (Ocak 2008), Yl. 23, Ankara, ss. 112141.
Faruk Tabak, Bereketli Hilalin Batsnda Tarmsal Dalgalanmalar ve Emein
Kontrol (Yak. 17501850), Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder ve Faruk Tabak, eviren: Zeynep Altok, Tarih Yurt Vakf
Yaynlar, II. Bask, Mart 2009, stanbul, ss. 143164.
Tabakolu Ahmet, Osmanl Ekonomisinde Narh Uygulamalar, Toplu Makaleler
I ktisat Tarihi, Kitabevi Yaynlar, Kasm 2005, stanbul, ss.155162.
__________, ktisadi ve sosyal ynlerden Tanzimat, Toplu Makaleler I ktisat
Tarihi, Kitabevi Yaynlar, Kasm 2005, ss. 415420.
__________, Osmanl Mali Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt.
3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, ss. 125135.
__________, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh Yaynlar,
Birinci Bask, stanbul, Kasm 1985.
107
__________, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, 6.Bask, stanbul, Ekim 2003.
Tu Muhittin, XIX. Yzyln ve Anadolunun Ortasnda Akehir, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2007), Yl. 7 Say. 17, ss.109121.
Trk smail, Maliye Politikas, Sevin Yaynevi, Sekizinci Bask, Kasm 1989,
Ankara.
Uzunarl smail Hakk, Osmanl Devleti Maliyesinin Kuruluu ve Osmanl Devleti Hazinesi, Belleten (1978), Cilt.42, No.165168, ss. 6793.
Wallerstein mannuel, Modern Dnya Sistemi: Kapitalist Tarm ve 16.Yzylda
Avrupa Dnya Ekonomisinin Kkenleri, eviren: Latif BOYACI, Cilt. I, Bak Yaynevi, I.Bask, stanbul, 2004, s. 359363.
Wolf Eric R, Kyller, eviren: Abdlkerim Snmez, mge Kitabevi, Birinci Bask, 2000.
3. Tezler
Atar Abdulkadir, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre Tavanl Nahiyesinin Sosyo Ekonomik Yaps, ( Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2007.
ahin Halil, Eskiehir Krsalnda Ekonomik ve Sosyal Yap: 184445, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Eskiehir, 2009.
108
EKLER
Ek 1: Blge Kyleri Saym Bilgileri (rneklem I) 1
Hane
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Meslei
ifti
Kiremiti
ifti
ifti
Kakn
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
Kakn
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Kakn
ifti
ifti
TOPLAM
mam
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Helvac
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
ifti
ifti
Kiremiti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Vergiyi
Mahsusa
74
r
Anam
TOPLAM
Ekili
Nadas
Dier
TOPLAM
Bykba
Kkba
2
3
4
5
Vergisi
Vergisi
VERG
Arazi
Arazi
Arazi
ARAZ
Hayvan
Hayvan
(1) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI LYASLAR KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9592)
20
25
1
6
20
64
1
139
46
136
236
67
83
1
1
204
320
25
25
25
25
1
1
51
51
5
10
9
10
288
166
191
196
191
191
196
186
196
156
156
156
156
206
156
82
106
50
54
47
23
85
37
42
48
21
48
56
27
17
2
2
372
274
241
250
238
214
282
223
239
204
177
205
212
234
173
30
25
20
20
20
15
25
10
10
10
6
16
10
10
8
35
20
1
1
1
1
1
1
1
1
66
46
21
46
46
34
46
23
25
26
18
17
23
22
8
5
7
6
5
4
4
4
3
4
4
5
5
4
3
4
20
20
8
6
10
133
90
151
199
46
145
150
130
10
18
6
8
2
6
2
1
10
15
3
1
3
4
6
5
8
9
6
12
16
11
20
3
3
3
125
66
125
102
110
117
10
19
10
5
5
5
12
6
6
6
22
11
13
11
4
2
2
3
94
90
131
186
46
116
136
96
39
20
13
29
14
34
96
66
94
94
94
94
29
94
156
24
4.940
23
15
198
198
198
198
158
138
158
158
158
118
136
131
58
198
170
108
98
128
128
248
248
98
38
198
118
118
118
106
138
31
8
16
23
1
1
1
1
25
25
18
20
12
15
15
12
12
12
1
1
1
10
10
2
10
5
12
10
5
6
3
117
11
8
10
3
171
18
2
24
0
1.251
11
6.202
392
397
21
810
130
162
(2) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI ELFRAS (ILICAK) KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9589)
23
6
10
3
12
23
19
61
1
15
25
2
7
17
62
42
15
25
1
5
4
36
234
41
71
1
10
15
1
4
20
270
26
15
22
3
5
14
68
2
268
40
111
1
25
30
2
3
9
310
57
75
2
15
20
11
27
235
35
69
15
20
1
5
207
36
10
20
1
2
3
67
225
31
89
13
20
2
3
3
247
35
50
1
15
20
1
3
8
209
36
55
15
20
3
1
173
38
78
15
20
2
2
2
214
37
68
15
22
1
1
2
199
38
1
58
56
15
22
1
2
2
254
38
15
18
1
2
3
62
232
34
44
12
18
2
1
2
152
32
2
98
36
10
14
2
1
164
24
12
16
3
1
48
176
31
20
26
1
5
16
92
1
341
47
126
1
22
2
5
14
375
24
1
98
38
52
1
10
14
1
2
23
251
25
68
8
12
1
2
1
186
21
58
8
13
1
1
176
22
61
8
12
1
3
2
179
21
62
10
14
1
2
3
168
25
65
10
13
1
2
3
203
24
Toplam
Gelir
Kull.
Gelir
721
600
861
1.185
383
650
400
23.030
582
600
657
865
0
666
1124
732
676
593
553
727
447
511
329
338
302
396
497
427
0
458
310
350
403
204
451
345
410
0
401
134
421
310
272
216
0
266
479
376
16.828
595
942
953
969
997
1.133
856
727
602
910
913
754
973
865
350
935
805
576
280
591
631
1.166
1.365
380
300
818
793
683
756
777
802
572
880
719
699
729
823
621
520
377
663
704
581
759
666
292
681
573
424
182
427
455
825
990
282
262
567
607
507
577
609
599
1.038
1.398
973
926
831
767
1.009
670
750
533
515
507
608
731
600
591
400
501
602
250
596
495
540
526
200
546
412
382
333
109
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
mam
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Kakn
ifti
Kakn
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
mam
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Yetim
oban
ifti
Irgat
ifti
ifti
Hizmetkr
Irgat
ifti
oban
ifti
Hizmetkr
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
mam
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Helvac
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
TOPLAM
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
4.263
270
280
240
81
200
240
140
200
1.751
11
6.025
359
481
39
879
86
191
(3) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI SLND (UNCULAR) KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9597)
57
10
12
2
6
9
57
24
132
1
20
35
3
8
23
133
58
115
25
25
2
6
6
385
52
25
30
2
2
11
61
341
57
67
1
15
18
2
3
8
308
35
10
13
3
2
2
42
123
26
36
12
16
2
3
236
28
69
15
19
3
2
11
309
37
53
10
15
4
5
193
29
41
12
16
2
1
3
241
30
24.197
18.172
622
1.819
1.260
968
1.024
677
657
752
571
718
565
1686
875
627
716
554
421
443
378
477
0
380
0
410
749
532
532
489
580
498
300
150
11.362
100
27
127
12
22
507
200
280
140
140
140
200
215
23
73
49
49
42
38
48
223
353
189
189
182
238
263
10
25
15
12
12
12
15
14
2
1
4
4
4
4
2
26
26
37
32
32
32
35
2
4
2
5
2
3
4
2
4
2
90
633
1.102
721
721
671
818
761
300
150
15.452
3
41
8
26
12
17
75
12
27
240
3.300
1.236
1.512
546
1.394
3.048
1.167
2.682
3.066
340
150
340
200
200
340
200
340
60
100
60
250
60
27
60
191
60
80
3.058
150
50
253
256
203
208
228
187
187
187
97
187
147
97
143
187
92
252
3.111
85
143
116
164
304
174
223
140
144
184
18
16
16
16
18
1.022
2
4.090
263
309
46
618
61
(4) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI DP KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9587)
5
192
3
20
27
2
9
535
49
116
1
20
20
8
267
40
120
3
2
2
1
10
463
5
45
1
20
21
1
4
246
42
130
2
20
20
2
2
332
42
20
20
3
11
261
6
607
43
105
1
20
20
2
4
306
42
236
3
20
30
2
6
579
52
40
141
12
99
31
60
140
60
391
72
27
60
291
60
111
15
15
20
10
20
10
26
20
21
10
10
3
2
30
44
20
26
5
1
2
4
43
1
1
2
10
22
2
20
1.528
21
4.607
217
262
19
498
73
(5) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI BOZLOAN KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9600)
5
5
4
10
10
5
7
70
220
15
30
30
1
8
99
149
61
15
16
3
4
104
357
34
122
21
30
4
6
378
55
190
30
31
3
5
393
64
149
20
15
3
5
357
38
15
10
3
5
128
356
28
94
14
11
4
5
281
29
123
19
21
2
6
310
42
85
16
12
1
7
272
29
8
1
1
97
9
124
20
22
3
5
311
45
96
15
7
2
4
243
24
59
10
3
1
6
156
14
19
20
2
3
91
234
41
100
12
10
3
6
287
25
61
8
12
1
5
153
21
6
5
3
11
128
18
15
3
4
380
36
1.823
4.934
303
288
40
631
99
(6) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI AKILLAR KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9586)
25
6
5
2
3
25
13
66
10
11
2
6
66
23
203
49
5
3
17
203
57
41
10
10
2
4
126
22
31
10
10
2
5
174
22
31
10
10
2
6
147
22
59
12
10
1
4
223
23
99
30
20
3
8
403
53
87
20
20
2
6
261
42
74
20
20
2
9
297
42
56
15
15
1
6
196
31
34
10
12
1
6
178
23
10
10
70
20
18
2
7
254
40
261
11
22
400
440
380
1.500
143
150
300
1.050
204
325
150
20.167
240
2.765
969
1.049
300
1.062
2.441
861
2.103
0
340
300
320
1.109
71
123
240
759
144
214
150
15.560
290
732
1.107
1.280
1.878
1.980
1.525
1.315
922
1.325
912
330
1.325
1.069
592
912
1.005
612
108
1.315
20.534
290
512
958
923
1.500
1.587
1.168
959
641
1.015
640
233
1.014
826
436
678
718
459
108
935
15.600
890
1.062
2.587
667
897
847
796
1.300
905
1.205
672
587
300
742
865
996
2384
541
723
700
573
897
644
908
476
409
300
488
110
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Kakn
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
Irgat
Kakn
ifti
TOPLAM
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
174
190
144
132
164
164
101
106
174
132
106
84
132
180
184
69
164
94
200
200
130
144
110
130
150
150
150
150
63
90
65
47
32
71
80
80
10
59
46
73
85
31
63
50
57
39
57
47
49
223
261
191
176
232
234
101
169
264
197
153
116
203
260
264
79
223
140
273
285
161
207
160
187
189
207
197
199
100
200
200
130
139
120
67
68
29
48
34
100
267
268
159
187
154
120
145
135
164
130
134
106
106
134
134
30
38
49
56
69
33
50
35
24
29
56
130
158
194
191
233
163
184
141
130
163
190
160
90
8.002
64
267
37
64
218
176
90
212
212
172
213
172
282
90
90
212
212
172
212
130
172
282
212
172
130
212
212
135
172
212
49
71
47
44
68
70
25
20
15
10
15
15
16
15
10
8
5
10
15
15
15
10
20
15
8
15
6
12
8
13
13
10
16
25
7
8
8
6
9
11
12
8
10
5
4
7
10
22
15
12
8
12
12
5
1
1
5
2
2
3
10
7
5
5
10
20
10
5
18
8
18
15
5
10
5
10
10
13
10
8
5
5
13
18
8
10
7
1
1
1
1
1
2
2
1
3
3
1
1
2
2
1
2
8
10
10
8
7
10
5
10
10
10
8
1
3
2
3
2
1
5
1
1
3
1
2
1
1
1
1
2
1
3
3
48
36
32
20
29
30
5
16
26
18
14
11
21
37
27
6
36
21
39
31
15
27
12
24
18
28
24
19
5
6
30
45
16
21
18
9
6
6
6
5
5
1
5
6
5
4
3
5
5
7
766
793
550
440
731
700
370
662
976
687
500
422
747
910
760
340
632
497
770
885
415
635
502
602
620
572
620
630
210
300
697
760
550
487
340
6
3
4
5
2
5
4
5
3
3
3
3
2
1
3
5
4
3
3
4
15
4
22
3
23
5
23
4
17
4
21
4
15
2
15
3
18
4
23
2
9
0
4
4
8
5
7
5
28
118
12
3.262
11.264
712
637
106
1.455
276
(7) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI RES KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9591)
25
25
2
5
102
2
104
52
59
15
20
2
5
59
37
45
15
20
2
45
35
54
10
15
1
3
118
26
25
25
2
4
106
373
52
70
2
20
25
2
6
109
47
48
15
18
1
4
112
34
114
2
30
32
2
6
334
64
128
1
25
30
3
5
305
58
42
12
15
1
3
132
28
112
1
20
25
3
5
325
48
89
1
25
30
2
4
302
57
20
25
1
6
69
1
242
46
131
2
20
25
3
6
346
48
83
20
25
2
4
255
47
104
1
20
25
2
8
387
47
42
1
12
16
1
4
133
29
51
15
16
1
2
141
32
101
30
35
2
7
313
67
136
1
30
35
3
9
349
68
112
2
20
26
3
5
286
49
73
20
25
1
5
285
46
65
12
15
2
4
195
29
87
1
20
25
1
4
260
46
177
3
35
40
3
9
462
78
91
1
25
30
2
8
304
57
83
18
21
2
7
255
41
50
12
16
1
4
180
29
119
15
30
3
4
331
48
83
26
30
2
8
295
58
87
1
18
22
2
4
223
42
68
12
26
1
4
240
39
107
1
30
35
2
5
320
67
481
41.259
543
532
359
264
499
466
269
493
712
490
347
306
544
650
496
261
409
357
497
600
254
428
342
415
431
365
423
431
210
200
430
492
391
300
186
0
409
548
349
491
348
366
390
315
353
407
210
150
0
363
29.995
1.125
650
450
547
1.082
823
520
1.318
1.384
455
1.296
951
781
1.456
860
1.216
584
510
1.100
1.451
1.234
810
717
949
1.972
1.001
865
560
1.280
885
939
790
1.156
1.021
591
405
429
709
714
408
984
1.079
323
971
649
539
1.110
605
829
451
369
787
1.102
948
525
522
689
1.510
697
610
380
949
590
716
550
836
567
742
540
724
511
550
531
445
516
597
370
150
24
10
11
31
1
30
16
10
22
20
20
32
10
20
16
10
21
31
10
10
10
41
13
10
13
8
12
20
111
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
Irgat
oban
ifti
ifti
Kiremiti
ifti
Kakn
TOPLAM
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
ifti
ifti
Kakn
Irgat
ifti
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
143
240
183
124
234
152
289
248
208
232
118
245
20
197
268
171
131
282
40
129
60
60
10
12
14
10
18
12
25
22
25
16
8
20
15
16
18
14
22
16
30
28
28
22
12
22
1
1
1
1
2
1
3
2
2
2
1
1
26
29
33
25
42
29
58
52
55
40
21
43
3
6
5
5
6
4
4
6
3
4
4
10
23
12
10
25
12
26
14
12
30
2
2
1
3
2
24
51
27
25
57
4
3
3
4
4
12
20
50
57
140
187
12
15
14
16
27
32
2
4
5
34
124
10
18
95
172
135
95
135
95
165
165
130
135
95
160
20
120
172
130
90
172
40
100
60
60
48
68
48
29
99
57
122
83
77
97
23
85
90
130
90
8.059
282
80
282
282
220
190
120
282
282
130
120
282
190
130
120
292
220
156
145
282
145
120
60
130
220
140
120
220
130
77
94
41
40
110
2
1
2
1
29
1
1
10
27
10
23
10
10
8
20
10
15
10
4.256
30
12.345
982
1.212
91
2.285
254
635
(8) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI GRNES (ALTINTA) KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9582)
18
10
32
2
4
18
42
15
135
3
6
37
37
150
69
6
19
46
6
17
357
65
48
14
22
3
128
36
135
3
32
38
9
36
420
70
135
2
30
40
7
24
419
70
88
1
26
42
4
14
309
68
15
32
5
12
74
1
265
47
23
10
16
1
143
26
127
2
26
35
8
19
411
61
118
2
31
36
6
18
402
67
95
15
20
4
225
35
88
17
22
3
8
208
39
31
35
7
12
130
1
413
66
11
35
4
65
255
46
70
1
17
35
3
2
201
52
43
10
21
3
6
163
31
141
4
27
35
8
12
437
62
31
37
5
19
88
2
310
68
21
25
3
88
244
46
13
18
3
4
57
202
31
26
33
5
13
98
1
381
59
56
11
3
201
11
106
12
15
3
226
27
10
60
10
15
30
3
6
28
158
45
38
1
16
30
7
15
259
46
1
10
11
87
16
30
3
227
46
52
11
20
3
172
31
117
19
30
4
6
337
49
70
14
25
4
3
200
39
40
140
80
156
5
51
15
65
110
130
60
130
190
220
80
60
60
156
140
190
130
110
110
120
43
77
32
63
68
88
38
12
23
75
81
60
33
38
56
37
1
1
45
196
95
221
12
5
16
153
212
92
193
258
309
118
72
83
231
222
251
163
148
166
157
15
19
10
14
16
16
13
6
12
19
14
20
15
10
13
10
10
20
10
21
10
15
25
18
17
22
25
15
10
16
25
19
30
20
12
22
12
10
32
15
37
10
30
44
28
31
38
41
28
16
28
44
33
50
35
22
35
22
4
4
3
3
3
4
2
2
5
3
5
5
3
3
4
5
5
5
10
7
6
6
5
3
385
740
517
425
975
600
1.328
925
1.126
1.030
265
885
250
824
994
438
463
1.160
250
325
250
250
30
530
600
350
150
370
48.152
534
401
2.350
787
1.965
1.418
949
853
532
1.413
1.281
952
913
1.212
956
705
619
1.525
1.055
887
839
1.083
777
566
200
609
983
50
832
557
1.126
744
250
577
355
724
200
636
840
320
653
666
979
587
235
525
372
764
622
466
466
561
1.286
242
500
334
301
741
448
1.039
677
918
798
147
640
230
627
726
267
332
878
210
196
190
190
30
390
413
350
150
246
0
35.807
516
364
1.993
659
1.545
999
640
588
389
1002
879
727
705
799
701
504
456
1.088
745
643
637
702
576
340
140
451
724
50
605
385
789
544
0
205
381
260
503
200
483
628
228
460
408
670
469
163
442
141
542
371
303
318
395
1.129
112
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Kirac
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
Hizmetkr
Hizmetkr
Hizmetkr
ifti
ifti
Irgat
Irgat
ifti
Hizmetkr
TOPLAM
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
Yetim
Hizmetkr
TOPLAM
220
140
40
140
220
56
74
18
23
82
80
80
130
60
220
170
120
60
60
282
110
70
120
150
23
29
47
5
68
53
51
5
15
82
56
5
53
38
65
60
65
135
130
44
60
120
60
10.995
306
266
306
309
306
266
266
226
366
266
166
106
166
106
146
146
166
166
106
186
166
186
146
106
106
186
186
266
189
266
172
126
186
186
166
166
109
146
106
149
186
106
106
83
8.139
1
1
276
214
58
163
303
19
17
11
10
23
103
109
177
65
289
223
172
65
75
368
166
75
173
188
5
8
8
1
18
16
15
5
26
14
8
6
10
30
20
10
26
1
10
10
10
10
25
20
18
22
10
38
15
15
15
49
37
21
10
49
1
15
18
18
11
43
36
33
22
15
64
29
8
21
25
6
4
1
2
5
1
5
4
3
44
11.503
892
1.070
1.962
10
2
4
4
5
16
18
3
2
7
3
20
7
2
2
7
15
65
15
60
4
65
37
11
15
2
172
26
15
15
27
157
30
15
44
15
12
2
60
12
38
11
12
158
23
5
4
65
4
4.239
47
15.281
1.104
1.727
2.831
269
(9) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI KOA KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9593)
21
25
4
121
6
127
46
81
5
26
30
10
86
56
123
1
26
20
14
430
46
63
1
25
20
3
330
45
76
3
26
30
5
385
56
90
4
21
25
7
403
46
31
35
9
190
5
501
66
119
31
35
4
385
66
100
1
31
35
8
367
66
29
1
25
20
5
256
45
116
26
20
7
482
46
78
2
21
25
5
346
46
21
30
4
90
256
51
10
10
1
37
143
20
100
1
26
35
5
267
61
60
16
20
5
166
36
43
10
15
8
189
25
10
15
4
18
164
25
15
20
5
47
1
214
35
21
25
4
71
1
238
46
10
15
4
52
158
25
65
1
11
20
3
252
31
22
10
20
4
188
30
78
21
25
4
264
46
45
15
25
3
191
40
10
15
5
12
118
25
18
10
15
4
124
25
20
31
35
4
206
66
95
1
21
25
5
282
46
109
21
20
4
375
41
93
21
25
4
282
46
78
2
21
25
6
346
46
96
2
21
25
3
270
46
30
2
15
20
5
158
35
95
21
25
4
281
46
134
1
31
35
4
321
66
70
1
11
15
5
237
26
96
21
25
4
262
46
71
16
20
3
180
36
15
20
3
56
202
35
43
15
20
4
149
35
87
20
25
4
236
45
92
2
30
35
3
280
65
43
15
20
4
149
35
37
10
15
3
143
25
10
15
3
31
114
25
3.320
2
2
219
1
400
30
33
20
21
40
50
60
40
10
20
25
6
10
10
10
3
10
15
10
15
15
10
8
6
15
8
30
25
30
20
15
10
25
655
785
557
385
562
803
592
535
495
480
200
1.027
787
547
250
403
882
561
200
554
619
250
250
250
620
578
250
250
616
300
56.345
1.354
1.412
1.346
686
937
1.100
1.320
1.305
1.074
876
1.285
905
988
550
1.088
658
559
488
522
771
580
692
504
675
502
305
365
1.288
1.052
1.150
979
919
1.030
414
980
1.316
777
995
745
560
615
928
990
615
370
310
300
200
39.380
509
343
327
399
500
592
432
386
303
135
738
564
375
185
328
514
395
125
381
431
0
185
190
185
448
421
206
190
458
235
41.064
1.227
1.326
916
356
552
697
819
920
707
620
803
559
732
407
821
492
370
324
308
533
422
440
316
411
311
187
241
1.082
770
775
697
573
760
256
699
995
540
733
565
358
466
692
710
466
227
196
300
0
200
27.877
113
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Helvac
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
Irgat
ifti
ifti
TOPLAM
GENEL TOPLAM
76
196
258
258
258
198
258
208
108
108
150
138
196
118
118
158
108
118
58
118
188
188
108
188
258
137
118
138
188
258
108
138
108
108
118
61
48
58
108
5.830
59.463
(10) KONYA VLAYET AKEHR KAZASI ATSIZ KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9588)
15
35
9
89
89
50
35
40
14
139
9
224
75
79
3
15
15
10
278
30
115
9
35
55
13
382
90
164
5
25
30
12
427
55
222
6
25
30
7
486
55
25
5
10
6
25
15
138
20
35
7
336
55
248
3
20
30
11
509
50
10
20
6
69
277
30
10
25
5
54
162
35
10
11
5
80
188
21
83
11
15
5
233
26
73
15
25
5
211
40
15
18
5
120
316
33
111
1
15
20
6
230
35
82
14
15
5
200
29
193
1
20
25
11
352
45
63
10
15
3
171
25
118
11
13
5
236
24
58
65
8
10
5
183
18
245
18
25
7
433
43
118
12
13
6
306
25
8
15
1
108
23
115
2
13
12
7
305
25
254
2
18
32
8
514
50
97
1
13
25
5
235
38
163
15
22
5
281
37
15
30
7
170
308
45
20
30
8
131
2
321
50
18
20
9
237
495
38
89
12
9
5
197
21
10
8
7
76
214
18
8
12
5
53
161
20
8
3
4
115
223
11
149
15
16
6
267
31
61
48
68
12
8
3
126
20
37
4
1
4
145
5
4.447
44
10.321
563
773
1.336
252
26.899
210
86.572
5.787
7.156
362
13.305
1.721
11
76
39
93
35
15
20
9
18
10
19
8
6
6
24
25
11
5
23
5
7
465
2.881
1.000
2.262
993
2.055
1.893
2.475
280
1.386
2.698
728
577
838
865
762
1.255
1.197
881
2.053
633
1.139
450
682
2.485
1.226
237
1.280
2.539
1.065
1.685
1.737
1.545
2.462
684
873
530
607
1.527
200
200
710
377
49.071
337.587
911
2.038
715
1.673
1.466
1.989
255
1.050
2.189
451
415
650
632
551
939
967
681
1.701
462
903
392
499
2.052
920
129
975
2.025
830
1.404
1.429
1.224
1.967
487
659
369
384
1.260
139
152
584
232
38.750
251.015
Kaynak: BOA. M. TMT. VRD., 9592, 9589, 9597, 9587, 9600, 9586, 9591, 9582, 9593, 9588, 11561, 11499, 9453, 9151, 16095,
11551, 11556, 2346, 17556, 11624
1)Her trl vergi deeri kuru olarak; topraklar dnm zerinden; bykba ve kkba hayvanlar ise ba olarak
hesaplanmtr.
2)r vergisi iinde baz kylerde r vergisine ek olarak bahe resmi ve kovan resmi ismi altnda da vergiler
tahsil edilmitir. Bu vergiler r vergisinin genel toplamna dhil edilerek hesaplanmtr.
3)Sz konusu Akehir Kazasn bal 10 kyn bazlarnda ekili (mezru) ve ekili olmayan (gayri mezru) arazilere
ek olarak kimi kyllerde afyon tarlas ve bahe olarak toprak kayd da bulunmaktadr. Dier arazi ksmnda bunlar
toplu halde belirtilmitir.
4)Bykba hayvanlar ierisinde inek, manda, kz, ksrak, at, beygir, katr, eek gibi tm hayvanlar ve ayn
zamanda saman olanlar ve olmayanlar ile yavrulama kabiliyetine sahip olanlar ve olmayanlar da dhil edilmitir.
5) Kkba hayvanlar iine koyun, kei, olak ve benzeri hayvanlar ile bunlarn baz zellikleri ile kayt altna
alnanlarnn hepsi hesaplamaya dhil edilmitir.
114
EK 2: Ticari Blge Kyleri Saym Bilgileri (rneklem II) 1

Hane
No
Meslei
1
ifti
2
ifti
3
ifti
4
ifti
5
ifti
6
ifti
7
ifti
8
ifti
9
ifti
10
ifti
11
ifti
12
ifti
13
ifti
14
ifti
15
ifti
16
ifti
17
ifti
18
ifti
19
ifti
20
ifti
21
ifti
22
ifti
23
ifti
24
ifti
25
ifti
26
ifti
27
ifti
28
ifti
29
ifti
30
ifti
31
ifti
32
ifti
33
ifti
34
ifti
35
ifti
36
ifti
37
ifti
38
ifti
39
ifti
40
Ticaret
TOPLAM
1
ifti
2
Tccar
3
ifti
4
ifti
5
ifti
6
Hizmetkr
7
8
ifti
9
Tccar
10
Tccar
11
Tccar
12
mam
13
ifti
14
Cami Kap.
15
Tccar
16
Yetim
17
ifti
18
Hizmetkr
19
Hizmetkr
20
ifti
21
Hizmetkr
22
ifti
23
Tccar
24
Tccar
25
ifti
26
Tccar
27
Hizmetkr
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
Muhtar
-
Vergiyi
Mahsusa
r
Anam
TOPLAM
Ekili
Nadas
Dier
TOPLAM
Bykba
Kkba
Vergisi2
Vergisi
VERG
Arazi
Arazi
Arazi
ARAZ
Hayvan3
Hayvan4
(1) SELANK KAZASI GELMERYE NAHYES BOZALAN KY (BOA. M. TMT. VRD. 11561)
12
8
15
25
65
3
68
20
60
46
8
12
2
4
106
22
60
106
2
7
13
4
12
17
168
24
110
50
4
8
7
10
7
39
164
25
80
48
2
12
8
1
5
32
130
21
13
8
1
3
17
64
68
1
133
22
100
70
3
10
5
45
173
10
130
102
5
16
10
3
12
74
237
29
70
97
1
15
7
3
4
21
168
25
62
58
2
10
5
3
5
24
122
18
12
8
10
60
80
57
4
141
20
50
8
2
50
8
53
1
6
2
28
54
6
30
39
8
5
5
69
13
50
7
8
2
13
50
15
50
6
1
15
14
57
15
100
4
2
16
1
37
106
16
40
58
1
15
10
2
3
15
99
27
12
8
7
21
50
38
2
90
20
90
39
3
15
10
2
12
20
132
27
60
39
3
12
13
4
38
102
25
50
29
2
8
7
3
23
81
15
120
62
3
15
10
2
3
43
185
27
80
59
2
8
10
2
8
28
141
20
180
61
5
8
7
3
90
246
15
12
15
1
3
27
70
51
2
123
28
30
22
8
5
52
8
50
39
1
8
1
2
17
90
9
50
50
10
6
2
6
100
18
80
55
5
12
13
3
9
51
140
28
70
78
1
10
6
3
5
26
149
19
15
10
3
9
42
130
85
3
218
28
10
10
4
4
8
60
57
117
24
70
3
3
3
12
56
76
15
50
43
8
8
1
5
93
17
80
43
3
8
10
2
8
28
126
20
180
9
5
8
7
3
66
194
15
12
8
6
60
61
121
20
12
8
2
3
15
50
58
1
109
22
40
41
10
2
2
10
81
12
2.889
1.896
76
4.861
357
287
124
768
207
1.070
(2) SELANK KAZASI VARDAREYN NAHYES BAMYOLU KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 11499)
80
130
12
38
187
225
210
2
103
7
38
1
39
105
38
94
70
138
7
132
208
115
310
120
380
26
425
500
58
186
80
100
8
244
180
45
1
46
36
35
38
31
52
106
10
118
1
133
29
119
154
35
38
31
53
239
10
29
119
43
51
56
36
36
53
33
33
48
1.177
1.031
175
48
92
102
102
30
60
82
36
115
82
104
50
66
40
16
17
55
57
71
25
80
10
150
40
75
150
67
100
230
77
150
180
140
12
5
4
3
6
12
3
2
13
8
1
6
5
5
5
4
4
7
43
51
56
36
36
53
33
33
48
2.208
713
1.355
2.068
165
(3) DEMS KAZASI DERE KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9453)
2
32
4
2
259
36
7
4
2
84
11
74
3
6
207
77
25
16
184
25
29
10
206
29
6
4
80
6
22
12
126
22
18
20
75
27
25
7
Toplam
Gelir
Kull.
Gelir
795
486
1.197
622
560
689
718
1.167
954
639
616
400
864
351
482
357
556
619
397
454
447
328
684
644
708
528
313
403
487
704
819
913
653
381
433
644
708
528
475
370
24.093
727
380
1.029
458
430
556
545
930
786
517
475
350
810
282
432
300
450
520
307
322
345
247
499
503
462
405
261
313
387
564
670
695
536
305
340
518
514
407
366
289
19.232
1.258
399
410
1.515
1.045
309
300
786
395
350
250
509
833
420
500
300
1.470
1.040
500
510
540
500
350
560
350
350
500
16.249
1.033
360
278
1.090
801
263
300
632
360
312
219
456
594
410
500
271
1.351
1.040
457
459
484
464
314
507
317
317
452
14.041
874
618
2.004
1.184
1.125
300
449
615
534
1.797
1.000
919
220
323
115
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Mefta
17
18
19
TOPLAM
1
ifti
2
ifti
3
ifti
4
ifti
5
6
ifti
7
Hizmetkr
8
9
TOPLAM
1
ifti
2
ifti
3
Klah
4
ifti
5
ifti
6
Klah
7
Klah
8
Klah
9
ifti
10
ifti
11
Klah
12
Klah
13
ifti
14
Klah
15
Klah
16
ifti
17
Klah
18
Klah
19
20
ifti
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
oban
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
ifti
Irgat
Irgat
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Irgat
Yetim
Emekli
ifti
ifti
Mefta
Mefta
106
61
51
43
68
74
58
10
38
1.118
245
245
165
75
163
70
1
300
35
61
31
38
51
52
29
31
145
122
82
81
119
126
87
41
22
23
20
22
43
38
23
12
1
2
1
1
22
24
20
24
43
38
24
13
5
5
4
3
1
3
5
6
6
6
6
6
6
863
6
1.987
416
11
5
432
78
(4) SEFERHSAR KAZASI ORTAKLAR KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 9151)
66
15
10
9
29
311
34
15
5
5
17
70
315
25
60
20
10
1
5
225
31
106
16
12
3
7
181
31
20
20
3
7
124
287
43
63
5
5
14
133
10
4
1
40
40
9
29
252
12
564
89
38
8
10
1
6
12
19
7
3
238
11
5
75
1.264
741
12
2.017
131
102
30
263
112
91
(5) AYDIN VLAYET MENTEE SANCAI MUSEVL KAZASI GENZLE KY (BOA. M. TMT. VRD. 16095)
1
15
5
1
15
100
26
10
6
126
10
200
28
10
8
7
228
18
300
27
20
15
6
327
20
200
38
25
7
8
238
25
200
24
15
5
224
15
15
12
4
214
39
253
15
160
13
10
4
173
10
30
13
9
268
64
332
30
225
37
20
12
8
262
20
222
41
17
5
263
17
80
6
80
20
3
225
46
271
20
10
2
180
180
10
165
29
10
8
194
10
40
31
45
394
61
15
470
40
130
5
2
130
5
80
1
80
15
4
28
24
52
15
150
64
25
14
214
25
3.521
562
15
4.098
312
8
320
160
82
(6) SELANK KAZASI LANZAKA NAHYES BEK-SAR KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 11551)
35
12
13
5
2
47
18
1
1
95
3
98
1
50
2
1
3
5
52
4
61
4
5
5
2
65
10
45
12
10
1
57
10
55
4
6
31
59
6
100
27
11
25
3
127
36
90
37
1
21
10
10
128
31
35
23
35
11
15
4
32
100
53
7
160
26
100
4
5
1
3
56
109
1
80
80
76
5
2
50
81
2
1
1
1
70
1
71
1
65
3
10
65
3
25
30
90
19
2
111
55
80
3
5
5
83
10
90
4
1
1
94
1
75
22
22
20
97
42
50
2
10
4
52
10
40
40
65
65
50
50
40
45
40
50
55
40
60
0
45
45
140
0
0
10
4
2
40
45
40
60
59
40
62
0
45
45
140
0
0
10
4
5
10
2
5
5
11
2
2
1
18
1
1
529
823
580
612
883
918
512
461
366
177
21
12.436
749
843
805
765
1.679
611
232
3.356
384
701
498
531
764
792
425
420
0
328
177
21
10.449
9.040
438
528
580
584
1.392
478
231
2.792
0
7.023
955
810
1.380
1.185
1.030
1.190
1.241
1.260
2.047
1.438
1.660
840
1.470
1.220
1.055
3.671
818
810
290
1.300
25.670
954
684
1.152
858
792
966
988
1.087
1.715
1.176
1.397
760
1.199
1.040
861
3.201
688
730
238
1.086
21.572
414
453
447
565
314
507
765
767
234
918
938
600
514
602
540
718
588
690
648
298
250
350
300
250
350
380
400
490
500
336
314
3
367
355
395
500
257
448
638
639
199
758
829
520
433
531
475
607
505
596
551
246
210
285
250
250
310
335
360
430
441
296
252
3
0
305
435
786
0
0
350
480
926
116
39
Mefta
40
Mefta
41
Mefta
42
Mefta
43
ifti
44
ifti
45
ifti
46
ifti
47
ifti
48
ifti
49
ifti
50
ifti
51
ifti
TOPLAM
2.508
1
ifti
2
ifti
3
ifti
4
ifti
5
ifti
6
ifti
7
ifti
8
ifti
9
ifti
10
ifti
11
ifti
12
ifti
13
ifti
14
ifti
15
ifti
16
ifti
17
ifti
18
Ticaret
19
Ticaret
20
ifti
21
ifti
22
ifti
23
ifti
24
ifti
25
ifti
26
ifti
27
ifti
28
ifti
29
ifti
30
ifti
31
ifti
32
ifti
33
ifti
34
ifti
35
ifti
36
ifti
37
ifti
38
ifti
39
ifti
TOPLAM
57
40
33
60
40
55
40
45
40
50
50
40
50
40
40
40
60
40
40
65
65
60
65
38
37
57
57
60
60
60
60
65
25
25
65
130
50
65
68
2.037
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
htiyar
Mefta
Hizmetr
ifti
ifti
Yumurtac
ifti
ifti
Ormanc
ifti
l Asker
Ormanc
ifti
ifti
Ormanc
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
Ormanc
ifti
0
0
0
0
160
111
80
60
100
15
147
147
300
355
320
450
395
200
295
230
335
45
45
450
280
150
100
200
395
395
395
230
335
41
68
19
19
10
9
14
3
1
2
1
0
0
0
0
204
180
101
20
10
9
15
20
15
10
10
5
6
4
2
15
10
35
25
10
10
5
6
4
2
7
2
2
1
1
35
8
25
4
1
405
28
2.941
204
197
401
37
323
(7) SELANK KAZASI LANZAKA NAHYES KULFULLU KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 11556)
25
40
3
10
26
118
2
177
68
75
3
20
15
3
4
13
118
38
75
5
20
5
2
5
35
113
27
20
10
1
5
25
88
3
151
31
43
3
6
16
3
4
20
86
25
61
6
16
15
2
4
30
122
33
12
3
4
43
83
15
18
2
101
146
20
14
1
8
42
82
15
27
10
1
3
77
11
47
12
3
3
97
15
25
15
1
3
65
16
46
18
10
4
6
96
32
58
18
15
2
6
98
35
30
11
2
5
70
13
12
2
2
1
52
4
20
3
6
40
86
6
152
23
6
1
40
46
15
20
3
43
15
95
7
25
30
2
4
40
167
57
66
3
20
15
2
6
14
134
37
54
3
20
25
2
6
20
117
47
25
25
2
9
20
86
3
154
52
15
2
5
54
92
17
41
15
2
14
78
17
40
50
3
5
10
104
1
162
93
56
3
20
20
2
5
20
116
42
113
6
20
20
2
5
40
179
42
2
2
4
6
35
74
6
140
8
63
3
25
25
2
4
20
126
52
57
2
20
20
2
4
15
119
42
84
20
15
2
7
149
37
44
20
2
3
69
22
20
2
7
10
53
1
79
22
89
3
2
19
3
7
20
157
24
75
7
25
20
3
9
100
212
48
74
6
20
1
4
8
40
130
25
109
22
18
2
10
174
42
79
6
20
19
2
10
40
153
41
2.447
97
4.581
566
552
85
1.203
212
693
(8) MENEMEN KARYES EMRLEM KARYES (BOA. M. TMT. VRD. 2346)
16
8
24
1
133
193
24
111
9
3
4
211
12
3
2
1
15
5
46
12
14
8
193
26
14
16
4
73
220
30
185
37
23
20
485
60
4
8
57
91
446
12
78
16
7
398
16
140
21
10
14
590
31
19
1
19
64
16
6
11
459
22
13
1
2
213
1
44
9
26
5
339
35
12
3
1
12
3
54
10
8
3
284
18
126
16
51
11
461
67
158
39
13
11
203
52
30
57
20
14
75
77
15
5
5
49
499
20
92
11
11
15
14
372
37
35
17
1
2
185
18
100
2
8
1
202
8
109
7
12
20
5
504
39
43
6
18
5
4
438
24
45
30
6
6
440
36
12
10
10
12
20
16
1
3
246
1
40
9
6
375
9
1.239
1.149
928
839
844
601
825
628
450
24.702
0
0
0
0
1.035
969
827
819
834
592
810
628
450
21.761
1.123
750
799
882
461
639
391
908
382
249
425
225
428
536
280
112
903
320
360
1.120
789
970
858
512
372
973
567
1.241
769
637
577
770
396
522
795
1.015
830
978
841
25.705
946
632
686
731
375
517
308
762
300
172
328
160
332
438
210
60
751
274
317
953
655
853
704
420
294
811
451
1.062
629
511
458
621
327
443
638
803
700
804
688
21.124
1.290
857
151
929
698
1.281
1.049
1.092
2.227
221
1.500
1.126
2.116
169
1.467
1.993
1.522
450
1.308
1.387
731
500
635
2.128
1.966
2.461
208
1.305
1.323
1.097
646
136
736
478
796
603
694
1.637
202
1.041
913
1.777
157
1.183
1.532
1.319
375
809
1.015
546
400
433
1.624
1.528
2.021
196
1.059
948
117
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
ifti
ifti
Ormanc
Ormanc
ifti
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
ifti
Ormanc
Mefta
ifti
Mefta
ifti
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Hizmetkr
Ormanc
Ormanc
ifti
htiyar
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
Ormanc
Ormanc
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
Ormanc
ifti
Eskici
ifti
Muhta
Ormanc
ifti
Mefta
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
oban
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
ifti
ifti
ifti
Ormanc
ifti
ifti
ifti
ifti
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
Ormanc
ifti
Mefta
Ormanc
Ormanc
ifti
395
395
395
64
19
64
459
414
459
2
8
8
230
395
395
10
31
97
49
240
426
492
49
100
175
369
322
35
21
16
350
100
140
335
260
20
16
10
335
35
34
62
15
5
6
15
44
57
58
19
40
5
27
42
30
8
5
2
10
5
5
129
75
40
40
80
10
21
18
37
88
8
8
12
494
257
393
369
210
55
307
437
425
50
524
525
270
220
415
290
121
468
237
483
238
403
212
395
450
300
395
450
450
28
12
35
74
99
82
423
462
335
469
549
532
10
4
7
9
17
14
25
45
30
9
55
54
24
7
491
200
230
395
335
280
450
280
395
280
450
450
335
230
395
450
450
395
335
500
335
25
450
450
230
70
335
240
280
195
120
8
10
11
111
15
140
19
14
21
15
31
22
2
208
240
406
446
295
590
299
409
280
534
526
423
294
547
733
604
495
335
500
689
38
484
556
238
70
356
255
311
217
122
130
280
335
19
47
18
149
327
353
354
13
34
106
8
2
2
9
5
5
3
13
10
450
200
335
350
170
50
280
395
395
50
395
450
230
180
335
280
100
450
200
395
230
395
200
84
76
88
64
152
283
154
100
6
5
24
6
28
18
21
3
8
6
1
18
3
12
5
11
15
4
2
2
12
6
2
2
2
7
7
14
21
35
37
20
12
4
260
120
10
11
19
4
7
5
19
1
2
5
5
9
5
1
1
5
1
15
3
5
2
3
23
7
9
2
3
1
6
6
4
22
3
4
4
4
6
3
2
6
5
3
10
13
4
10
2
42
32
4
3
38
38
3
10
8
13
32
6
9
3
10
2
14
6
6
8
14
25
3
5
2
11
5
25
17
14
7
9
1
12
32
40
25
9
14
10
5
20
9
5
15
17
24
4
25
11
3
7
2
1
5
6
1
1
5
1
3
6
6
3
4
3
2
6
1
2
7
5
2
5
5
12
5
5
3
4
1
3
11
4
3
2
2
2
2
6
3
4
4
5
3
4
1
6
14
11
3
6
19
13
3
5
26
2
22
1
1
1
2
8
6
20
7
2
3
11
3
3
1
3
3
8
8
11
17
2
2
5
2
13
3
1
6
20
18
15
15
10
7
3
8
4
8
6
52
36
11
12
55
52
3
34
10
1.043
3
7
16
23
8
9
3
3
14
37
20
16
54
46
50
41
31
17
290
326
36
22
78
4
3
52
3
3
1
8
1
7
1
1
1
10
20
2
15
11
13
6
4
3
30
206
26
11
37
500
2.479
940
2.516
1.000
822
2.894
1.699
1.401
1.007
692
1.895
1.945
135
1.045
36
1.130
176
2.237
685
2.001
1.535
912
420
1.711
2.371
2.816
490
1.851
2.083
1.610
1.311
2.100
1.041
834
2.334
1.023
2.214
1.554
1.619
600
600
2.093
2.326
1.829
2.319
2.706
3.377
35
787
231
8.569
1.606
1.237
2.154
2.981
1.630
2.990
953
2.189
1.120
2.686
2.043
2.485
800
2.037
4.688
1.923
2.277
1.904
4.852
1.318
208
2.660
2.966
1.572
700
2.100
790
1.519
1.011
568
736
1.603
4.769
2.020
526
2.057
1.000
582
2.468
1.207
1.352
907
517
1.526
1.623
100
1.024
20
780
176
1.743
428
1.608
1.166
702
365
1.404
1.934
2.391
440
1.327
1.558
1.340
1.091
1.685
751
713
1.866
786
1.731
1.316
1.216
388
600
1.670
1.864
1.494
1.850
2.157
2.845
35
732
177
8.569
1.398
997
1.748
2.535
1.335
2.400
654
1.780
840
2.152
1.517
2.062
506
1.490
3.955
1.319
1.782
1.569
4.352
629
170
2.176
2.410
1.334
630
1.744
535
1.208
794
446
0
587
1.276
4.416
118
115
Ormanc
116
ifti
117
Eskici
118
Mefta
TOPLAM
1
ifti
2
ifti
3
ifti
4
ifti
5
ifti
6
Irgat
7
ifti
8
9
ifti
10
ifti
11
ifti
12
13
14
Hizmetkr
15
Irgat
16
ifti
17
Yetim
18
ifti
19
ifti
20
21
22
ifti
23
ifti
24
ifti
25
ifti
26
ifti
27
ifti
28
Irgat
TOPLAM
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
TOPLAM
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
ifti
Hizmetkr
Ticaret
ifti
Hizmetkr
ifti
ifti
Ticaret
ifti
Ticaret
Hizmetkr
Ormanc
ifti
ifti
ifti
ifti
-
GENEL TOPLAM
50
335
29.510
100
150
240
50
180
350
200
210
150
100
230
50
398
63
11
310
50
196
15
10
10
5
360
200
220
155
15
100
260
50
20
16
10
200
240
80
15
15
216
310
130
140
200
30
130
3.636
10
25
8
15
15
17
49.403
1.000
1.994
400
5.665
35.175
1.883
725
1.167
3.775
614
(9) AYDIN VLAYET AYDIN KAZASI KURUCAOVA KOY (BOA. M. VRD. TMT. 17556)
35
10
5
5
135
15
60
16
2
210
16
15
15
1
8
8
1
1
2
10
2
4
48
26
68
95
126
113
155
25
35
108
25
65
125
48
113
35
15
35
106
49
49
49
128
102
1.743
17
215
255
80
10
13
6
2
1
15
10
15
11
8
9
1
5
4
4
3
2
12
4
12
14
6
3
4
3
18
680
1.420
49
61
25
73
6
1
3
1
107
26
50
28
74
1.027
14.948
28
309
25
40
184
25
114
192
73
187
35
18
36
213
75
99
77
202
102
2.798
64.660
18
23
13
16
10
40
13
30
21
2
7
18
44
58
7
61
18
18
3
1
3
3
1
145
265
41
18
18
7
55
270
850
27
7
15
4
24
12
10
220
30
125
365
4.977
3.613
1.704
10.294
7
11
11
19
4
5
200
137
178
345
719
975
585
1.340
225
311
457
275
538
869
319
775
289
75
214
727
159
363
341
616
698
11.530
354.098
289.438
23
1.100
500
610
1.000
11
12
10
35
12
12
6
5
4
12
1.850
223
209
453
888
1.221
764
1.622
250
351
641
300
652
1.061
392
962
324
93
250
940
234
462
418
818
800
14.328
1.385
300
695
3
2
5
9
400
900
1.280
130
1.000
1.140
500
400
580
780
475
620
650
405
330
17.280
545
1210
0
0
1075
250
499
0
740
300
390
845
0
400
800
1020
130
785
885
420
400
354
445
337
464
434
358
200
13.286
65
10
3
1
226
13
4
9
2
335
13
3
1
138
3
1
5
2
20
156
5
1
15
1
28
216
15
25
2
47
25
3
130
311
47
3.994
175
19
20
214
65
147
(10) SELANK KAZASI BAZARGAH NAHYES BAZARGAH KY (BOA. M. VRD. TMT. 11624)
13
6
40
33
5
86
13
1
5
5
31
1
13
15
11
14
38
2
108
28
74
14
40
3
6
169
57
113
7
20
15
1
15
28
246
36
65
1
16
15
20
6
11
179
51
123
4
20
20
2
41
30
282
44
4
76
184.595
192
2.854
950
1.596
400
0
149.420
Kaynak: BOA. M. TMT. VRD., 9592, 9589, 9597, 9587, 9600, 9586, 9591, 9582, 9593, 9588, 11561, 11499, 9453, 9151,
16095, 11551, 11556, 2346, 17556, 11624.
1)Her trl vergi deeri kuru olarak; topraklar dnm zerinden; bykba ve kkba hayvanlar ise ba olarak hesaplamtr.
2)r vergisi iinde baz kylerde r vergisine ek olarak bahe resmi ve kovan resmi ismi altnda da vergiler tahsil
edilmitir. Bu vergiler r vergisinin genel toplamna dhil edilerek hesaplanmtr.
3)Bykba hayvanlar ierisinde inek, manda, kz, ksrak, at, beygir, katr, eek gibi tm hayvanlar ve ayn zamanda saman
olanlar ve olmayanlar ile yavrulama kabiliyetine sahip olanlar ve olmayanlar da dhil edilmitir.
4)Kkba hayvanlar iine koyun, kei, olak ve benzeri hayvanlar ile bunlarn baz zellikleri ile kayt altna alnanlarnn
hepsi hesaplamaya dhil edilmitir.
119
Ek 3: Kylere likin Baz Rakamlar (I. ve II. rneklem)

Blge
Kyleri
(I. rneklem)
Hane Baznda
Hane Bana Toplam Gelir (kuru)
777,85
Hane Bana Vergi (kuru)
199,49
Hane Bana Vergi Yk (%)
25,64
Hane Bana Bykba Hayvan
3,96
(adet)
Hane Bana Kkba Hayvan
6,63
(adet)
Hane Bana Ekili Arazi (dnm)
13,33
Hane Bana Nadas Arazi (dnm)
16,48
Kii Baznda
Kii Bana Toplam Gelir (kuru)
155,57
Kii Bana Kullanlabilir Gelir (kuru)
115,48
Kii Bana Vergi (kuru)
39,89
Kii Bana Vergi Yk (%)
25,64
Kii Bana Bykba Hayvan (adet)
0,79
Kii Bana Kkba Hayvan (adet)
1,32
Kii Bana Ekili Arazi (dnm)
2,66
Dier
Toplam Arazi (dnm)
13.305
Ekili Arazi (dnm)
5.787
Nadas Arazi (dnm)
7.156
Nfus/Ekili Arazi (dnm)
0,37
Hane /Ekili Arazi (dnm)
0,07
Ekili Arazi/ Nfus (dnm)
2,66
Ekili Arazi/Hane (dnm)
13,3
Ticaret Merkezi
Kyleri
(II. rneklem)
944,26
172,42
18,25
4,93
7,61
13,27
9,63
188,85
154,36
34,48
18,25
0,98
1,52
2,65
10.294
4.977
3.613
0,37
0,07
2,65
13,27
Kaynak: BOA. M. TMT. VRD., 9592, 9589, 9597, 9587, 9600, 9586, 9591, 9582, 9593, 9588, 11561,
11499, 9453, 9151, 16095, 11551, 11556, 2346, 17556, 11624.
Ek IV: Kylere likin (I. ve II. rneklem)
Toplam Gelirde Gini Katsays (Vergi ncesi)

Kullanlabilir Gelirde Gini Katsays (Vergi Sonras)
Blge
(I. rneklem)
Ticari Blge
(II. rneklem)
0,33
0,42
0,34
0,43
Ek V: Kylere likin Standart Sapma Deerleri (I. ve II. rneklem)
Toplam Gelir Standart Sapmas

Kullanlabilir Gelir Standart Sapmas
Toplam Arazi Standart Sapmas
Bykba Hayvanlar Standart Sapmas
Kkba Hayvanlar Standart Sapmas
Toplam Vergi Standart Sapmas
Blge
(I. rneklem)
Ticari Blge
(II. rneklem)
491,120
400,382
41,951
2,626
11,374
119,072
856,920
752,646
69,292
5,946
15,657
153,667
120

Osmanli Zi̇rai̇ Sektörünün Kapi̇tali̇st Dünya Pazarlarina Eklemlemesi̇ PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Osmanli Zi̇rai̇ Sektörünün Kapi̇tali̇st Dünya Pazarlarina Eklemlemesi̇ PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

i

OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA

Dervi Turul KOYUNCU

ktisat Anabilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

DERV TURUL KOYUNCU

OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA PAZARLARINA

OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA

Dervi Turul KOYUNCU

ktisat Anabilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

OSMANLI ZRA SEKTRNN KAPTALST DNYA PAZARLARINA

KOYUNCU, Dervi Turul

ktisat Anabilim Dal

Danman: Prof. Dr. A. Mesud KCKKALAY

Bu alma Babakanlk Osmanl Arivlerinde yer alan maliye, varidat,

lemlerin gelir ve mlkiyet dalmlar ortaya koyulmaya allmtr. Sz konusu

THE INCORPORATION OF THE OTTOMAN AGRARIAN SECTOR TO THE

KOYUNCU, Dervis Tugrul

Supervisor: Prof. Dr. A. Mesud KUCUKKALAY

This study was put down on paper as an economic history research

:Vergi ncesi ve Vergi Sonras Gelirin Dalm ............................... 71

: Blge rnekleminde Mesleki Uzmanlama................................. 64

: Ticaret Blgesi rnekleminde Mesleki Uzmanlama ...................... 65

: Vergi ncesi Lorenz Erisi ............................................................. 72

: Vergi Sonras Lorenz Erisi ............................................................ 72

: Blge rnekleminde Toplam Gelirde Hane Pay ........................ 76

: Ticari Blge rnekleminde Toplam Gelirde Hane Pay................... 76

: Blge rnekleminde Kullanlabilir Gelirde Hane Pay ................. 77

: Ticari Blge rnekleminde Kullanlabilir Gelirde Hane Pay ........... 77

: Blge rnekleminde Bykba Hayvan Mlkiyeti ....................... 80

: Ticari Blge rnekleminde Bykba Hayvan Mlkiyeti ................. 81

: Blge rnekleminde Kkba Hayvan Mlkiyeti ....................... 81

: Ticari Blge rnekleminde Kkba Hayvan Mlkiyeti ................. 81

: Blge rnekleminde Arazi Mlkiyeti ........................................... 82

Grafik 10 : Ticari Blge rnekleminde Arazi Mlkiyeti ..................................... 83

: Blge ve Ticari Blge rnekleminde Yer Alan Kyler .................. 58

: Adsz Karyesinde Yer Alan Bir Hanenin Temettuat Kayd .............. 57

: Blge Kyleri Saym Bilgileri (rneklem I) ................................ 109

: Ticari Blge rnekleminde Ticari Blge Kyleri Saym Bilgileri

: Kylere likin Baz Rakamlar (I. ve II. rneklem)......................... 120

: Kylere likin Gini Katsaylar (I. ve II. rneklem)........................ 120

: Kylere likin Standart Sapma Deerleri (I. ve II. rneklem)....... 120

ZET ............................................................................................................... viii

1.1. 1845 Gelirken Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi ............................................ 8

2.1. Temettuat Literatrne Bir Bak................................................................ 36

3.1. Blge rneklemi ile Ticari Blge rneklemi ........................................... 61

Osmanl ekonomisinin nerdeyse en tartmal konularndan bir tanesi,

Quataert, Anadolunun zellikle Bat Anadolunun 19.yzyln balarndan itibaren tarmsal

yoksa ksmen mi kapitalist dnya ekonomisine eklemlenip eklemlenmediini yani

vet dalm, meslek eitlilii ve toprak kullanm, asndan karlatrlm ve

asndan iktisat teorisi ve istatistiksel tekniklerle blgeleraras farkllama ve

1845E GELRKEN OSMANLI EKONOMS VE TAHRR GELENE

1.1.1. Klasik Dnem Osmanl Maliyesi ve Ekonomisi

Osmanl Devleti Maliye Tekilatnn sistemli hale gelmesi Sultan Murat

Sonu olarak Osmanl Devleti kuruluundan itibaren merkeziyeti devlet

Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, s. 261262.

Quataert, 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 18121914, s. 889.

carlar karsnda dezavantajl bir konumda olmalar zamanla yerli tccarlarn

19. yzyl grlen devletin merkezileme abalar, Osmanl maliyesinde

yldan sonra yeniden tek elden ynetmeye balamtr.71 Tanzimatn getirmi

t gstermilerdir. zellikle, Osmanl topraklarnda kurulan fabrikalar bir yandan

1.2.1. Osmanl Devletinin Klasik Dneminde Yaplan Tahrirler