Source: Tongan Human Rights and Democracy Movement, Tonga

KO E TOHI FAKAHAHA FAKAUNIVEESI O E NGAAHI TOTONU A E TANGATA

TALATEU

Ko e mea i he mahino ko e ngeia fakaenatula pea mo e tatau mo taeueia a e ngaahi

totonu a e kotoa o e kau memipa o e famili o haa tangata ko e fakavae ia o e
tauataina, fakamaau totonu mo e melino i he mamani,
Pea ko e mea i he mahino ko hono liekina mo taefakaapaapai a e ngaahi totonu a e
tangata kuo iku ki he ngaahi ulungaanga fakapapeliane a ia naa ne fakaitai a e
konisenisi o e tangata pea toki ausia a e mamani oku tali fiefia ai ehe faahinga o e
tangata a e tauataina o e lea, mo e tui fakaatamai pea mo e tauataina mei he nofo
tailiili mo e nofo tukuhausia ke nau hoko ko e tumutumu ia o e fakaamu a e kakai
fakalukufua,
Pea ko e mea i he taetoeveiveiua a e fiemau, koeuhi ke oua naa toe kouna a e
tangata, i haane aliaki fakaosi, ke ne ngaueaki a e ulungaanga angatuu ke ne
fakafepakii aki a e pule fakamalohi mo fakaaoao, ke malui a e ngaahi totonu a e
tangata aki a e pule fakaleveleva a e lao,
Pea ko e mea i he fuu fiemau ke paotoloaki mo fakatupulekina a e ulungaanga
fakakaumea i he vahaa o e ngaahi puleanga,
Pea koeuhi kuo osi hanga e he kakai o e Puleanga Fakatahataha o Mamani o toe
fakamamafai i hono Siate a enau tui i he ngaahi tefitoi totonu a e tangata, pea i he
ngeia mo e mahuinga o e moui a e tokotaha kotoa pe, pea i he tatau a e ngaahi
totonu a e kakai tangata pea mo e kakai fefine, kuo nau tukupa ai ke nau paotoloaki a
e fakalakalaka fakasosiale oku laka mo taimi mo e tukunga o e moui oku toe lelei
ange i he funga o ha tauataina oku toe falahi ange,
Pea koeuhi kuo tukupa a e ngaahi Puleanga Memipa ke nau ngaue fetokoniaki mo e
Puleanga Fakatahataha a Mamani ki hono paotoloaki fakamamani lahi a e
fakaapaapai mo hono ngaueaki o e ngaahi totonu a e tangata mo e ngaahi tauataina
tefito,
Pea koeuhi e toki kavekaveau a e tukupa ni okapau e huufa taha a e ausia o e
ngaahi totonu mo e ngaahi tauataina ni,
Ko ia ai kuo tuutuuni e he
Fakataha Kakato o e Puleanga Fakatahataha a Mamani
Ko e

Tala Fakahaha Fakauniveesi o e Totonu a e Tangata ko eni

ko e tukunga ngaue fakalukufua maae kakai kotoa pea mo e kotoa o e ngaahi
puleanga, pea koeuhi oku fiemau a e tokotaha kotoa pe pea mo e katoa o e ngaahi
kupu o e sosaieti, i heenau manatua a e Tohi Fakahaha ni, ke nau feinga i he funga o
e akoi mo e fakahinohino ke paotoloaki a e fakaapaapai o e ngaahi totonu mo e
ngaahi tauataina ko eni, pea i ha founga fakaonopooni, fakalotofonua pe
fakavahaapuleanga ke fakapapaui fakamamanilahi mo taeveiveiua hono
tokangaekinai mo ngauei kinautolu i he vahaa o e kakai o e ngaahi Puleanga
Memipa pea i he vahaa o e kakai o e ngaahi vahe fonua oku nau kei pulei
fakakolonia.
Kupu 1

Ko e kotoa o haa tangata oku fanaui mai oku tauataina pea tatau i he ngeia mo e
ngaahi totonu. Nae fakanaunaui kinautolu aki a e atamai mo e konisenisi pea oku
totonu ke nau feohi i he laumalie o e nofo fakatautehina.
Kupu 2

Oku a e tokotaha kotoa pe a e kotoa o e ngaahi totonu mo e ngaahi tauataina kuo

hiki i he Tala Fakahaha ni o ikai ha faahinga fakafaikehekehei o tupunga he matakali,
lanu, tangata pe fefine, lea, tui fakaotua, fakakaukau fakapolitikale pe fakakaukau oku
kehe, tupuanga fakafonua pe fakasosiale, koloa, tuunga ne fanaui mai ki ai pe ko ha
faahinga tuunga pe.
Ikai ko ia pe ka e ikai ha fakafaikehekehei o makatuunga i ha tuunga fakapolitikale,
fakalao pe fakavahaapuleanga o e fonua pe vahe fonua oku hau mei ai a e taha ko ia
o tatau ai pe pe oku tauataina, pule kehea, kolonia, pe ko ha faahinga pule oku ne
fakangatangata a e tauataina a e fonua mo hono kakai.
Kupu 3

Oku a e tokotaha kotoa pe a e totonu ke ne moui, ke tauataina a ene ngaueaki

hono taimi mo malu a ene moui mo hono sino.
Kupu 4

E ikai ke ngofua ke nofo popula pe hopoate ha taha; kuopau ke taofi a e nofo popula
pea mo e fefakatauaki o e kau popula i hono ngaahi fotunga kotoa pe.
Kupu 5

E ikai ke ngofua ke fakamamahii pe ngaahi kovii ha taha hange ha monumanu, pe

tauteai mo tamalaki i ha tukunga taeofa fau.
Kupu 6

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke lau mo tokangekinai i he potu kotoa pe

ko e tangata pe fefine, i he ao o e lao.
Kupu 7

Oku tatau a e tokotaha kotoa pe i he ao o e lao pea oku i ai a ene totonu o

taefilifilimanako ke malui tatau e he lao. Oku tatau a e totonu a e tokotaha kotoa pe
ke malui mei ha faahinga filifilimanako a ia oku ne fakafeatungiai ai a e Tala
Fakahaha ni pea mei ha faahinga fakaaiai ke fakafilifilimanakoi pehee ni.
Kupu 8

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ki ha totongi huhui oku taau mei ha ngaahi
fakamaauanga feunga fakalotofonua koeuhi ko ha ngaue taetaau nae fai ki ai o
fakafeatungiai e ngaahi tefitoi totonu kuo foaki maana e he konisitutone pe ko e lao.
Kupu 9

E ikai ke ngofua ke puke pe fakahu pilisone taefakalao, tauhi pilisone taefakalao pe

fakaheei taefakalao ha taha.
Kupu 10

Oku a e tokotaha kotoa pe a e totonu tatau ki ha fakamaaui oku taau mo ilo ki ai a e

kakai i ha fakamaauanga oku tauataina mo taefilifilimanako a ene ngaue ki hono
fakapapaui a ene ngaahi totonu mo hono ngaahi ngafa pea pehe ki he ngaahi hia kuo
fakailo kiai ehe puleanga.
Kupu 11

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe kuo fakailo ehe puleanga ki ha hia,

ke ne tali tonuhia kae oua kuo fakamoonii taeveiveiua oku halaia o fakatatau
ki he lao i ha hopo oku ilo ki ai a e kakai pea ne foaki kiate ia a e ngaahi
faingamalie kotoa pe oku fiemau ke ne taukapoi mo malui ia.
2. E ikai ke ngofua ke fakahalaiai ha tokotaha nae fakailo ehe puleanga ki ha
hia o makatuunga i ha ngaue naa ne fai pe ko ha ngafa nae ikai ke ne fai
okapau nae ikai ke lau ko e hia a e ulungaanga ni i he ao o e lao
fakalotofonua pe lao fakavahaapuleanga i he taimi ko ia nae fakahoko ai a e
ulngaanga ni. Pea e ikai foki ke ngofua ke hilifaki ki ha tokotaha ha tautea oku
mamafa ange i he tautea nae tuha mo e hia ni i he taimi nae fakahoko ai a e
ulungaanga ni.
Kupu 12

E ikai ke ngofua ke fai ha kaunoa pe fakamalohi taefakalao ki ha tokotaha, i haane

mea fakafoituitui, pe ko hono famili, hono api, ene fetuutaki, pe ko hono fakamelei

hono langilangi mo hono ongoongo. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke

malui ia ehe lao mei he ngaahi kaunoa pe fakamalohi pehe ni.
Kupu 13

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke tauataina a ene fealuaki mo

ene nofo i loto i he ngaahi kau-a-fonua o e Puleanga takitaha.
2. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke fononga atu mei ha fonua pe, o
kau ai a hono fonua, pea ke toe foki ki hono fonua.
Kupu 14

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne kumi pea ke ne mau i ha

ngaahi fonua kehe ha hufanga mei hano fakatanga.
2. E ikai ke ngofua ke ngaueaki a e totonu ko eni i ha ngaahi fakailo oku
makatuunga taeveiveiua mei ha ngaahi hia oku ikai fakapolitikale hono natula
pe ko ha faahinga ulungaanga oku fehangahangai pea mo e ngaahi taumua
mo e ngaahi tefitoi mooni o e Puleanga Fakatahataha a Mamani.
Kupu 15

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne hoko ko e tangatai fonua o ha

fonua.
2. E ikai ke ngofua ke too taefakalao a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne
hoko ko e tangatai fonua o ha fonua pe ko hano fakaikaii a ene totonu ke liliu
a e fonua oku fie tangatai fonua ai.
Kupu 16

1. Oku i ai a e totonu a e tangata mo e fefine kotoa pe kuo tau motua feunga,

ke mali pea fau famili o ikai fakangatangata tuunga he matakali, tangatai pe
fefinei fonua pe tui fakalotu. E tatau tofu pe a ena u totonu katoa i heena
mali, lolotonga ena mali pea i ha vete o ena mali.
2. Ko e mali e toki fakahoko pe i ha felotoi tauataina mo kakato a e ongo mea
teu mali.
3. Ko e famili ko e iuniti fakakulupu tefito mo fakaenatula ia o e sosaieti pea oku
totonu ke malui ia e he sosaieti pea mo e Puleanga.
Kupu 17

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne mau koloa fakafoituitui pe i

ha founga fakakautaha mo ha niihi kehe.
2. E ikai ke ngofua ke faao taefakalao ha koloa aha tokotaha.

Kupu 18

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ki he tauataina o e fakakaukau, konisenisi

mo e tui fakalotu; oku kau i he totonu ni a e tauataina ke liliu a ene tui fakalotu pe
tui fakaatamai, pea mo e tauataina i ha founga fakaeia pe i ha fengaueaki mo ha
niihi kehe, i ha founga oku ilo ki ai a e kakai pe oku fakafoituitui pe, ke ne fakaea a
ene tui lotu, pe ko ene tui fakaatamai, aki a e akonaki, ngaue, ouau pe fakamanatu.
Kupu 19

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ki he tauataina a ene fakauhinga mo ene

lea; oku kau i he totonu ni a e tauataina ke ne puke mau ki heene fakauhinga o
taeuesia pea ke ne fekumi, mau mai mo tufaki atu ha ngaahi fakamatala mo e ngaahi
fakakaukau o fou i he mitia o tatau ai pe ki ha ngaahi a vahevahe.
Kupu 20

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke tauataina ene kau ki ha

fakatahaanga pe kautaha oku melino.
2. E ikai ke ngofua ke fakamalohii ha taha ke ne kau ki ha kautaha.
Kupu 21

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne kau ki he founga oku puleiaki

hono fonua pe ko e puleanga hono fonua i ha founga fakahangatonu pe oku
fou i ha kau fakafofonga nae filii i ha founga tauataina.
2. Oku i ai a e totonu tatau a e tokotaha kotoa pe ke ne mau faingamalie mei ha
sevesi pe ngaue oku fakalele e he puleanga hono fonua.
3. Ko e loto o e kakai ko e makatuunga ia o e mafai o e puleanga: e fakaha e
he kakai honau loto i ha fili lakanga oku toutou fai pea taeveiveiua o ngaueaki
a e founga fili oku fakauuniveesi pea oku ne fakamahuinga tatau tofu pe a e
tangata mo fefine pea e fakahoko ia i ha founga oku fakapuliki ai a e fili
fakafoituitui pe i ha founga fili oku tauataina tatau.
Kupu 22

Koeuhi oku memipa a e tokotaha kotoa pe i he sosaieti, oku i ai a ene totonu ke

malu fakasosiale pea oku i ai a ene totonu ke ne ausia, i he funga o e feinga a e
puleanga mo e fetokoniaki fakavahaapuleanga o fakatatau ki he founga oku fakalele
aki a e Puleanga pea mo e koloa a e Puleanga, a e ngaahi totonu fakaekonomika,
fakasosiale mo anga fakafonua oku ikai malava ke liaki koeuhi ko hono ngeia pea mo
hono fakatupulekina tauataina a hono ulungaanga, sino, atamai mo e laumalie.
Kupu 23

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne ngaue, ke ne fili tauataina a e

ngaue totongi oku fie ngaue ai, ki ha atakai fakangaue oku taau pea kau lelei
ki ai pea ke malui mei he taimi e ikai ke kei malava ke kei ngaue totongi ai.
2. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe o ikai fakafilifilimanako, ki he
vahenga tatau mei he ngaue tatau.
3. Oku i ai a e totonu a e tokotaha ngaue kotoa pe ki ha vahenga oku totonu mo
feunga ke ne lava o fataki ha tuunga moui lelei oona mo hono famili oku
taau mo e ngeia fakaetangata pea ke langolango aki, oka feimau, ha ngaahi
founga fakamalumalu fakasosiale makehe.
4. (4)Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne fokotuu pea kene kau ki he
ngaahi kautaha iunioni a e kau ngaue koeuhi ke malui ene ngaahi totonu.
Kupu 24

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne mau ha taimi malolo mo fakalelei

atamai o kau ai mo e fakangatangata o e ngaahi houa ngaue pea ke ne toutou mau
ha ngaahi aho malolo mei he ngaue kae kei mau vahenga pe.
Kupu 25

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ki ha tukunga moui e tuha mo e

moui lelei mo e lelei aana mo hono famili, o kau atu ki ai a e meatokoni, vala,
fale nofoanga, mea fakafaitoo pea mo e ngaahi tauhi fakasosiale e fiemau,
pea mo e totonu ke malui ia i ha taimi e ikai kei malava o ngaue totongi ai,
puke, faingatamaki fakaesino, pekia a e hoa, toulekeleka pe ko e ikai ke i ai ha
mauanga moui kehe i ha atakai oku ikai ke ne mapulei.
2. Oku totonu ke fai ha tokanga mo e tokoni makehe ki he tuunga o e ngaahi
faee mo e longai fanau. Oku totonu ke malui fakasosiale a e longai fanau
kotoa pe o tatau ai pe pe ko e fanau mali pe fanau tuutamaki.
Kupu 26

1. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke ne ako. Ko e ako oku totonu ke

taetotongi i he tuunga ako lautohi pea mo e ngaahi tuunga ako tefito. Oku
totonu ke fakamalohii a e ako lautohi. Oku totonu ke fakafaingamaliei a e ako
faka-tekinikale mo e ako faka-ngaue pea ko e ako oku maolunga ange oku
totonu ke tatau a e faingamalie ki he tokotaha kotoa pe ke nau ausia o
makatuunga i he lelei taha.
2. Oku totonu ke fakataumua e ako ki he fakalakalaka fakalukufua o e
ulungaanga, sino, atamai mo e laumalie o e tangata pea mo hono fakaivii
hono fakaapaapai o e ngaahi totonu a e tangata mo e ngaahi tauataina tefito.
Oku totonu ke ne patoloaki a e femahinoaki, fekatakiaki mo e ulungaanga
fakakaumea i he vahaa o e ngaahi puleanga, ngaahi kulupu fakamatakali pe

fakalotu pea ke ne fataki a e ngaahi ngaue a e Puleanga Fakatahataha a

Mamani ki hono tauhi o e melino.
3. Oku i ai a e totonu taeuesia a e matua tauhi fanau ke nau filii a e founga mo
e faahinga ako e akoi aki enau fanau.
Kupu 27

1. Oku i ai a e totonu tauataina a e tokotaha kotoa pe ke ne kau atu ki he

toonga moui fakafonua tukufakaholo a e komiuniti pea ke ne laukau i he
ngaue fakameaa mo fakasanisani pea ke ne inasi i he ngaahi fakalakalaka
fakasaienisi mo hono ngaahi ola lelei.
2. Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ke malui ene ngaahi totonu
fakalaumalie mo fakamatelie tupu mei ha ngaue fakasaienisi, fakafautohi,
taanga, hiva, kupesi fakameaa naa ne fau.
Kupu 28

Oku i ai a e totonu a e tokotaha kotoa pe ki he fatuanga fakasosiale mo

fakavahaapuleanga a ia te ne mau kakato ai a e ngaahi totonu mo e ngaahi
tauataina kuo fokotuu atu i he Tohi Fakahaha ni.
Kupu 29

1. Oku i ai a e ngaahi ngafa a e tokotaha kotoa pe ki he komiuniti a ia ko e e

malava ke fakalakalaka tauataina mo fakalukufua ai hono ulungaanga, sino,
atamai mo e laumalie.
2. I heene ngaue aki ene ngaahi totonu mo ene ngaahi tauataina kuopau ke
faipau a e tokotaha kotoa ki he ngaahi fakangatangata kotoa pe a ia kuo
tuutuuni e he lao koeuhi ko hono malui a e tuunga oku tokangaekinai mo
fakaapapai aki a e ngaahi totonu mo e ngaahi tauataina o e kakai kehe pea
ke ausia a e ngaahi fiemau oku taau mo e moui fakalaumalie, uouongataha
pea mo e lelei fakalukufua a e sosaieti oku temokalati.
3. I hono ngauei o e ngaahi totonu ni mo e ngaahi tauataina ni, e ikai pea e
ikai ke ngofua ke ngaue aki ha founga oku fehangahangai mo e ngaahi
kaveinga mo e ngaahi tefitoi mooni a e Puleanga Fakatahataha a Mamani.
Kupu 30
E ikai ke ngofua ke fakauhingai ha mea oku asi i he Tohi Fakahaha ni ke taku ai oku
aha Puleanga, kulupu pe aha tangata fakafoituitui ha totonu ke ne kau i ha faahinga
ngaue pe ke ne fakahoko ha ulungaanga oku fakataumua ki hano fakataeaongai ha
konga o e ngaahi totonu mo e ngaahi tauataina kuo fokotuu atu heni.