GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 1" !

Lio 1: Reviso geral!

Durante o primeiro perodo, vimos a formao de substantivos e adjetivos em latim. Recordemos:!

[Cart. 8-9] Em latim os substantivos, os adjetivos, os particpios (formas adjetivas do verbo), os
pronomes apresentam uma forma varivel segundo sua funo na frase, segundo seu nmero e
por vezes segundo seu gnero. O conjunto das formas que pode tomar uma dessas palavras se
chama declinao. Cada uma dessas formas se chama caso.!
Declinar uma palavra enunciar todas as formas que ela pode tomar nos diferentes casos.!
O caso indicado pela terminao: rosarum, rosas, rosis. A parte invarivel se chama radical.!

As cinco declinaes:!
1 DECL
F

2 DECL

3 DECL

M (us/er)

4 DECL

M/F

5 DECL

M/F

Cas
o
NOM

-a

-us/-er

-um

--

--

-us

-s

GEN

-ae

-is

-is

-s

-s

- / -e

ACS

-am

-um

-um

-em

--

-um

-em

DAT

-ae

-u

-u

VOC

-a

-e / -er

-um

--

--

-us

-s

ABL

-e

-e

NOM

-ae

-a

-s

-a

-s

-ua

-s

GEN

-rum

-rum

-rum

-um

-um

-um

-um

-rum

ACS

-s

-s

-a

-s

-a

-s

-ua

-s

DAT

-s

-s

-s

-ibus

-ibus

-ibus

-ibus

-bus

VOC

-ae

-a

-s

-a

-s

-ua

-s

ABL

-s

-s

-s

-ibus

-ibus

-ibus

-ibus

-bus

!
I. Exerccios [Ragon, 89, adap.] Traduza as frases e indique a declinao de cada substantivo.!
!
a) Sabinae uirgines causa fuerunt belli Romanorum et Sabinorum.!
b) Lingua latina multas difficultates habet, sed etiam multa oblectamenta.!
c) Ventorum aurae mare turbidum faciunt (tornam).!
d) Aurum et argentum cupiditatum irritamenta sunt.!
e) Spem longam et uasta consilia senes deponunt (abandonam) et finem laborum cernunt
(vem).!
f) [Marcial, III, 39]! Iliaco similem puerum, Faustine, ministro!
!

lusca Lycoris amat. Quam bene lusca uidet!!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 2" !

II. Exerccios [Ragon, 90, adap.] Traduza as frases e indique o caso de cada substantivo.!

a) Arborum et plantarum uarietas hominis oculos delectat.!

b) Procella noxia fuit Caesaris nauibus.!
c) Aristoteles, clarus philosophiae magister, Alexandrum, Philippi filium, educauit.!
d) Recubant pastores sub umbra fagis.!
e) Funestum uirus per armenta serpit. !
f) Oculos pennae pauonum delectant, aures cantus alaudarum.!
g) Pueri cum uoluptate legunt Virgilii Maronis opera, clarissimi auctoris Aeneidis et
Georgicorum.!

!
!

Lio 2: Alguns nomes difceis!

Algumas palavras da lngua latina apresentam caractersticas especiais em sua declinao.

diversa a natureza destas variaes: alguns termos provenientes do grego, por exemplo, mantm
partes dos sufixos com os quais so declinados em grego (como o caso de epigramma, gen.
epigrammatis). Nomes de divindades, por exemplo, tipicamente possuem apenas singular. Alguns
termos, como castra, gen. castrorum (acampamento), possuem formas apenas para plural. H
tambm os termos que seguem mais de uma declinao. Esta lista dos mais frequentes:!

iter, itineris, n., viagem.!

Iuppiter, Iouis, m., Jpiter.!
iusiurandum, iurisiurandi, n., juramento.!
respublica, reipublicae,f., o Estado.!
os, ossis, n., osso nom. pl. ossa; gen. pl. ossium.!
cor, cordis, n., corao nom. pl. corda; gen. pl. cordium.
caro, carnis, f., carnegen. pl., carnium.
bos, bouis, m., boi; gen. pl. boum; dat. e abl. pl. bobus ou bubus.
sus, suis, m., porcogen. pl. suum; dat. e abl. pl. suibus ou subus.
Arar, aris,m., Ararabl. Arare ou Arari.
poema, -atis, n., poema; !

gen. pl. poematorum; dat. e abl. pl. poematis.!

uas, uasis, n., vaso no plural: uasa, uasorum, vasos, bagagens.

ficus, -us ou -i, f., figueira; !

abl. sing. ficu e fico; ac. pl. ficus e ficos, etc.!

!Da mesma forma: laurus, f., loureiro e pinus, f., pinheiro!

tonitrus, -us, m. (4), trovo e tambm tonitruum, -i. n. (2)!
plebs, plebis, f. (3), plebe e plebes, plebei, f. (5)

!
!

requies, requietis (3) e requies, requiei, f. (5), repouso.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 3" !

III. Exerccios [Ragon, adp. 96-99]!

a) Hortus uicinus est meae domui.!

b) Itinera turba referta erant.!
c) Carnis uoluptates requiem non dant.!
d) Vi atque impetu fluminis ruptus est (foi roto) agger; in domos aqua irrupit (irrompeu) ; !
domuum supellex periit (esta perdida).!
e) Terminos habent (tem) uires hominis. !
f) Apes rempublicam habent (tem).!
g) Fatigatis necessaria requies est. !
h) Apud antiquos Romanos non erant aureae deorum statuae.!
i) Magna erat apud Romanos domuum luxuria.!
k) Pastures ouium carne et lacte uescuntur.!
l) In uasis multum lac erat.!
m) Sunt multa genera rerum publicarum.!
n) Malorum ciuium scelera causa fuerunt interitus reipublicae. !

!
!
!

Lio 3: Graus do adjetivo: o comparativo.!

[Cart] Os adjetivos comparativos de superioridade so formados acrescentando-se ao radical do

adjetivo: !
!

-ir (masculino e feminino) -is (neutro).!

doctus, culto (gen. docti): doctior, mais culto (m., f.); doctius (n.).!

Singular

Plural

NOM

doctior / doctius

doctiores / doctiora

GEN

doctioris

doctiorum

ACS

doctiorem / doctius doctiores / doctiora

DAT

doctior

doctioribus

VOC

doctior / doctius

doctiores / doctiora

ABL

doctiore

doctioribus

Declina-se como palavra da terceira declinao:!

Exceo: Para os adjetivos em -eus, -ius, -uus emprega-se o advrbio magis.!
!

Ex.: magis conspicuus, mais notvel.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 4" !

!
Tradues particulares.!
1. Empregado isoladamente, o comparativo pode ter o sentido intensivo de: particularmente, de
onde: assaz, bastante.!
!

Loquacior es. s particularmente (assaz, bastante) tagarela.!

2. Acompanhado de um genitivo partitivo, traduz-se em portugus por: o dos dois.!

!

Validior manuum dextra est. A mo direita a mais forte das duas mos.!

Complemento do comparativo: mais culto que...!

O segundo termo da comparao se pe:!
!

1. Com a conjuno quam no mesmo caso que o 1 termo:

Paulus est doctior quam Petrus. Paulo mais culto que Pedro.!

2. Simplesmente no ablativo (sem quam): !

Paulus est doctior Petro.!

A construo n2 possvel apenas aps um comparativo em -ior, no nom. ou no acs. se o

complemento um substantivo ou um pronome.!
N1. Quando o latim compara adjetivos, coloca os dois no comparativo: !
!

Fortior est quam prudentior. Ele mais corajoso que prudente.!

N2. Comparativos de igualdade e de inferioridade usam, respectivamente, as expresses tam

quam e minus quam.!

IV. Exerccios:!
a) Pauper miser est; auarus miserior est paupere.!
b) Rhodanus uelocior est Arari.!
c) Aer aqua subtilior est; aqua aere densior est.!
d) Velocior est cogitatio oratione.!
e) Senes prudentiores sunt.!
f) Natura arte pulchrior est.!
g) Copiae nostrae alacriores hostibus sunt. !
h) Bona opinio tutior pecunia est.!
i) Capra oue agilior est.!
k) Animus corpore nobilior est.!
l) Exempla praeceptis praestantiora sunt et utiliora.!
m) Vita equorum et canum hominum uita breuior est.!
n) Estate, noctes breuiores sunt quam dies; hieme longiores.!
o) Graeci oratores clariores fuerunt quam oratores romani. !
p) In Graecia nemo fuit sapientior quam Socrates, nemo iustior quam Aristides.!

!
!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 5" !

V. Exerccios!
a) Ferrum durius et utilius est auro; aurum pretiosius est ferro. !
b) Bonis ciuibus nihil carius existimatione est.!
c) Vinum uetus uino nouo iucundius est. !
d) Exsilium paupertate grauius est.!
e) Donum tuum pretiosius est ceteris omnibus donis amicorum.!
f) Leones robustiores sunt tigridibus ; tigrides saeuiores sunt leonibus.
g) Athenae celebriores erant ceteris Graeciae urbibus.!
h) Iphicrates pro breuibus hastis peditatui longiores dedit.!
i) [Marcial, I, 37]!
Ventris onus misero, nec te pudet, excipis auro, !
Basse, bibis uitro: carius ergo cacas.!
k) Maria nautis et nauibus periculosiora sunt quam flumina.!
l) Pulchriores flores in uestro quam in nostro horto sunt.!

VI. Exerccios complementares!

a) Nihil dulcius est homini quam patria.!
b) Romanis breuiores gladii erant quam Germanis.!
c) Epaminondas gloriae quam pecuniae cupidior fuit.!
d) Recta itinera breuiora sunt quam obliqua.!
e) Equus fortior est quam asinus. !
f) Aestas hominibus animalibusque iucundior est quam hiems.!
g) Morbi animi perniciosiores sunt quam morbi corporis.!
h) In rebus aduersis homines saepe prudentiores sunt quam in rebus secundis. !
i) Mel dulcius est quam uvae.!
k) Lac paruis pueris salubrius est quam ceteri cibi.!
l) Aurum pretiosius est quam argentum.!

!
!
!

Lio 4: graus do adjetivo: superlativo.!

[CART, 43-47] Para formar o superlativo acrescenta-se ao radical a terminao -issimus, -a, -um. O
superlativo , portanto, declinado como adjetivo de primeira classe. !
!

doctus, culto (gen. docti): doctissimus, o mais culto, cultssimo, muito culto.!

Os adjetivos em -er fazem seu superlativo em -errimus, -a, -um:!

!

pulcher: pulcherrimus ! !

acer: acerrimus.

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 6" !

Seis adjetivos em -ilis fazem seu superlativo em -illimus, -a, -um:!

!

facilis, fcil !

dissimilis, dissemelhante !

!
!
!

similis, semelhante difficilis, difcil !

humilis, humilde gracilis, esguio.!

Ex.: facillimus, muito fcil, faclimo!

Para os adjetivos em -eus, -ius, -uus, a forma normal precedida do advrbio maxime.!
!

Ex.: maxime conspicuus, mais, muito notvel, notabilssimo. !

Quando o superlativo acompanhado de um complemento, relativo e traduz-se por: o mais

de. O complemento expresso no genitivo (altissima arborum) ou no ablativo, precedido por ex
(altissima ex arboribus).!

Usa-se o advrbio minime antes do adjetivo para formar o superlativo de inferioridade: minime
doctus, o menos culto, pouqussimo culto.!

!
!

VII. Exerccios!
a) Cicero et Demosthenes clarissimi oratores antiquitatis fuerunt.!
b) Similitudo morum firmissimum uinculum amicitiae est.!
c) Multi diuites infelicissimi sunt; multi pauperes beatissimi.!
d) Maturissimae uuae dulcissimum uinum praebent (do).!
e) Romulus bellicosissimus ex regibus Romanorum fuit.!
f) Hieme dies breuissimi, aestate longissimi sunt.!
g) Aliquando homines innocentissimi condemnati sunt (foram condenados).!
h) Cor est pars corporis uulneri patentissima.!
i) Filius bonus patri carissimus est.

VIII. Exerccios!
a) Caligula et Nero crudelissimi omnium imperatorum romanorum fuerunt.!
b) Spartiatae fortissimi, Athenienses doctissimi erant. !
c) Bella ciuilia Romanis perniciosissima fuerunt.!
d) Rhodanus est amnis rapidissimus.!
e) Roma clarissima est urbium Italiae.!
f) Libertas carissima erat Romanis.!
g) Athenae erant clarissimorum poetarum et philosophorum domicilium.!
h) Caria Asiae regio locupletissima erat.!
i) [Csar, B.G., I, 2] Apud Heluetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 7" !

Lio 5: Advrbios formados de adjetivos!

[CART: 52-56] Muitos advrbios de modo so formados com um sufixo que se acrescenta ao
radical do adjetivo:!
Adjetivos de primeira classe: Advrbios em -!
doctus, -a, -um: culto.! doct, sabiamente.!

piger, -gra, -grum, preguioso.pigr, preguiosamente.!

Adjetivos da 2' classe:!Advrbios em -ter!
acer, acris, acre: acre, vivo.acriter: vivamente.!

vehemens, -ntis: violento.vehementer: violentamente.!

Alguns advrbios so adjetivos neutros no acusativo ou no ablativo:!

solus, -a, -um. solum, somente (acusativo)!
facilis, -e. facile, facilmente (acusativo)!

rarus, -a, -um. rar, raramente (ablativo)!

A maior parte desses advrbios tem graus de comparao, aos quais se aplicam os princpios
dados para os adjetivos.!

IX. Exerccios [Mason 80-81 adaptado; etc.]!

a) Consules fortissime interfecti sunt. (foram assassinados)!
b) Hostes agros crudeliter uastauerunt.!
c) Nautae cibum suum securiter portauerunt.!
d) Pastor a lupo celerrime currit.!
e) Captiuus miserrimus a comitibus aegerrime retentus est.!
f) Mulieres in oppido turpissime relictas a barbaris hospes atrociter trucidauerunt.!
g) Dilucide scribebat Caesar; nemo scripsit dilucidius.!
h) [Marcial, II, 7, vv. 1-4]!
Declamas belle, causas agis, Attice, belle, !
historias bellas, carmina bella facis,!
componis belle mimos, epigrammata belle, !

!
!
!
!
!
!

bellus grammaticus, bellus es astrologus.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 8" !

Lio 6: os numerais cardinais!

Em latim, os numerais cardinais so indeclinveis. So excesses a essa regra os nmeros um, dois
e trs, que so declinveis como adjetivos. Observe o quadro: !
1 - unus, una, unum.!
2 - duo, duae, duo.!
3 - tres, tria.!
1
M

M/F

NOM

unus

una

unum

duo

duae

duo

tres

tria

GEN

uni

unae

uni

duorum

duarum

duorum

trium

trium

ACS

unum

unam

unum

duos

duas

duo

tres

tria

DAT

uno

unae

uno

duobus

duabus

duobus

tribus

tribus

ABL

uno

una

uno

duobus

duabus

duobus

tribus

tribus

!
Os demais nmeros so:
4 - quattuor!

15 - quidecim!

29 - unodeuiginti!

5 - quinque!

16 - sedecim!

30 - triginta!

6 - sex!

17 - septendecim!

40 - quaraginta!

7 - septem!

18 - duodeuiginti!

50 - quinquaginta!

8 - octo!

19 - unodeuiginti!

60 - sexaginta!

9 - nouem!

20 - uiginti!

70 - septuaginta!

10 - decem!

21- unus et uiginti / uiginti

80 - octoginta!

11 - undecim!

unus!

90 - nonaginta!

12 - duodecim!

22- duo et uiginti/ uiginti

100 - centum

13 - tredecim!

duo!

14 - quattuordecim!

28 - duodeuiginti!

As centenas e milhares so declinados como adjetivos.!

200 - ducenti, -ae, -a!
300 - trecenti, -ae, -a!
400 - quadringenti, -ae, -a!
500 - quingenti, -ae, -a!
600 - sescenti, -ae, -a!
700 - septingenti, -ae, -a!
800 - octingenti, -ae, -a!
900 - nongenti, -ae, -a!
1000 - mille, milla!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 9" !

X) Exerccios!
a) Tigris et Euphrates duo magni amnes sunt.!
b) Duo pulcherrima poemata fecit Homerus.!
c) Sunt in Deo tres personae.!
d) Consulibus per unum annum imperium erat. !
e) Cerbero erant tria capita.!
f) Amici sunt unus animus in duobus corporibus.!
g) Unus uir fortis utilior est quam centum ignaui.!
h) Alexander Magnus tredecim annos regnauit (reinou).!
i) Ducentos quadraginta quattuor annos septem Romanorum reges regnauerunt
(reinaram).!
k) Quingenti milites necati sunt (foram mortos).!
l) Magna fuit fortitudo trecentorum Spartiatarum ad Thermopylas.!
m) Procella duo et uiginti naues euertit (desiruiu), reliquae in portu sunt.!

XI) Exerccios [Ragon, 147]!

a) Annus est spatium trecentorum sexaginta quinque dierum.!
b) Bellum centum annorum fuit perniciosissimum Galliae.!
c) Sunt tres Gratiae et novem Musae.!
d) Sunt quattuor euangelistae et duodecim apostoli.!
e) Sunt in anno duodecim menses, in mense triginta uel unus et triginta dies, in die uiginti
quattuor horae. !
f) Anno sunt quattuor tempora, manui quinque digiti, hebdomadi septem dies.!
g) Darius aduersus Graecos classem quingentarum nauium comparauit.!
h) Eumenes tredecim annos Alexandri amicus fuit.!
i) Unus amicus fidelis pluribus incertis tutior est.!

!
!
!

Lio 7: Numerais ordinais, distributivos e multiplicativos!

Em latim os numerais ordinais so declinados como adjetivos de primeira classe, com formas para
masculino, feminino e neutro. A excesso alter (uma das formas de segundo) que se comporta
como adjetivo de segunda classe. Exemplo:!

!
!
!
!

tertius, -a, -um: terceiro.!

quartus, -a, -um: quarto.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 10
" !

Alm dos numerais cardinais e ordinais, o latim possui os numerais distributivos e multiplicativos.
Veja-se um exemplo:!

!
!

singuli, -ae, -a: de um em um; a cada um.!

Distributivo.!

semel: uma vez.!

Multiplicativo.!

Os numerais distributivos so declinados (conforme os plurais dos adjetivos de primeira classe).

Os numerais multiplicativos so indeclinveis. Em geral, os distributivos so formados com o
sufixo -ni; os multiplicativos, com o -ies. Veja a tabela:!

N!

CARDINAL! !

ORDINAL!

I!

nus (na, nam)!

prmus (-a, -um)!

singul !

semel!

II.!

duo (duae, duo)!

secundus, alter!

bn!

bis!

III.!

trs (trs, tria)! !

tertius! !

tern! !

ter!

IV!

quattuor!

qurtus!

quatern!

quater!

V.!

qunque!

quntus!

qun! !

qunqui(n)s!

VI.!

sex!

sextus! !

sn!

sexins!

VII.!

septem!!

septimus!

septn!!

septins!

VIII.!

oct!

octuus!

octni! !

octins!

IX.!

nouem!!

nnus! !

noun!!

nouins!

X.!

decem! !

decimus!

dn!

decins!

XI.!

ndecim!

ndecimus!

ndn!!

ndecins!

XII.!

duodecim!

duodecimus! !

dodn!!

duodecins!

XIII.!

trdecim!

tertius decimus!

tern dn!

terdecins!

XIV.!

quattuordecim!

qurtus decimus!

quatern dn! quaterdecins!

XV.!

qundecim!

quntus decimus!

qun dn!

qundecins!

XVI.!

sdecim!

sextus decimus!

sden dn!

sdecins!

XVII.! septendecim! !

septimus decimus!

septen dn! septins decins!

XVIII.! duodugint! !

duoduc(n)simus!

duoducn! duoducins!

XIX.!

ndugint!

nducnsimus!

nducn!

nducins!

XX.!

ugint!!

ucnsimus!

ucn! !

ucins!

XXI!

nus et ugint!!

XXX.! trgint!!

DISTRIBUT.! MULTIPLICATIVO!

nus et ucnsimus!

ucn singul! semel et ucins!

trcnsimus!

trcn! !

trcins!
quadrgins!

XL.!

quadrgint! !

quadrgnsimus!

quadrgn!

L.!

qunqugint! !

qunqugnsimus!

qunqugn! qunqugins!

LX.!

sexgint!

sexgnsimus! !

sexgn!

sexgins!

LXX.! septugint!

septugnsimus!

septugn!

septugins!

LXXX.! octgint!

octgnsimus! !

octgn!

octgins!

XC.!

nngint!

nngnsimus!!

nngn!

nngins!

C.!

centum!

centnsimus! !

centn!!

centins!

CC.!

ducent!

ducentnsimus!

ducn!!

ducentins!

CCC.! trecent!

trecentnsimus!

trecn!!

trecentins!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

N!

CARDINAL! !

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 11
" !

ORDINAL!

DISTRIBUT.! MULTIPLICATIVO!

CCCC.!quadringent! !

quadringentnsimus! quadringn! quadringentins!

D.!

qungent!

qungentnsimus!

qungn!

qungentins!

DC.!

sescent!

sescentnsimus!

sescn!!

sescentins!

DCC.! septingent!

septingentnsimus!

septingn!

septingentins!

DCCC.!octingent!

octingentnsimus!

octingn!

octingentins!

CM.!

nngent!

nngentnsimus!

nngn!

nngentins!

M.!

mlle! !

mllnsimus! !

singula milia! mllins!

bis mllnsimus!

bna mlia!

MM.! duo milia!

bis mllins!

XII. Exerccios {Ragon, 148-149]!

a) Anno septimo decimo secundi belli punici Carthaginienses Hannibalem ex Italia
reuocauerunt (chamaram). !
b) Tertio bello punico Carthaginem Scipio expugnauit (tomou de assalto).!
c) Duabus legionibus, decimae et duodecimae, Caesar noua arma dedit (deu).!
d) Anno septuagesimo post Christum Titus, filius imperatoris Vespasiani, Hierosolyma
expugnauit.!
e) In elegia uersus bini iunguntur (sao agrupados).!
f) Duodecim erant, quaterni in tribus lectis.!
g) Milites decimae et duodecimae legionis castra hostium expugnauerunt.!
h) Brutus et Collatinus primi consules Romanorum fuerunt.!
i) Nono anno post Christum Arminius, Germanorum princeps, legionis Vari superauit.!
k) Cohors decima pars, manipulis tricesima pars legionis romanae erat.!
l) Milites nostri ab hora septima usque ad noctem pugnauerunt.!
m) Singuli duodena iugera aceperunt.!
n) Venerunt non uniuersi, sed singuli.!

!
!
!

Lio 8: Pronomes pessoais!

[Cart, 57ss] O uso dos pronomes em apresenta algumas particularidades que devem ser
mencionadas: (a) o pronome sujeito nunca expresso, salvo para insistir sobre a pessoa:!
!

Ego laboro. Sou eu que trabalho!!

cf. Laboro. Eu trabalho.!

(b) no existem formas pronominais correspondentes s terceiras pessoas de singular e plural.

Quando necessrio, utiliza-se pronomes demonstrativos na funo de pronome sujeito, segundo
padres que conheceremos quando estes pronomes forem estudados. Alm disso, quando o
pronome pessoal no representa a mesma pessoa que o sujeito, recorre-se a demonstrativos. J
quando representa a mesma pessoa que o sujeito, emprega-se o pronome reflexivo da 3 pessoa,
que tem as mesmas formas para todos os gneros no singular e no plural.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 12
" !

Veja-se o quadro:!

1 pessoa

2 pessoa

PL

3 pessoa

PL

S e PL

NOM

ego, eu

nos, ns

tu, tu

uos, vs

GEN

mei, de mim

nostri, de ns

tui, de ti

uestri, de vs

sui, de si

ACS

me, me

nos, nos

te, te

uos, uos

se; sese, se

DAT

mihi, para mim

nobis, para ns

tibi, para ti

uobis, para vs

sibi, para si

ABL*

me, (por) mim

nobis, (por) ns

te, (por) ti

uobis, (por) vs

se; sese, (por) si

*nota: cum, preposio de companhia (com), posto aps o pronome, formando uma s palavra:!

mecum, comigo; tecum, contigo; secum, consigo; nobiscum, conosco; uobiscum, convosco.!

XIII. Exerccios [Ragon 195ss. adapt.]!

a) Fortuna mihi benigna est.!
b) Tibi nos commendauit senex.!
c) Nihil mihi carius est quam patria.!
d) Mali amici tibi non proderunt, sed oberunt.!
e) Fraus seruorum uobis pemiciosa fuit. !
f) Multi nostrum felices sunt, multi uestrum infelices!
g) Melior pars nostri est animus.!
h) Umbra sui nunc est Roma.!
i) Stulti sese laudant et praedicant.!
k) Philosophi stoici nullius culpa ueniam sibi donabunt. !
l) A nobis hostes superati sunt, et nos uobis libertatem parauimus. !
m) Imperare sibi maximum est imperium.!

XIV. Exerccios [Ragon 195ss. adapt]!

a) Naues sociorum a communi classe Graecorum se separauerant. !
b) Amicitia nobis ueras et puras uoluptates apportat.!
c) Amor populi, rex iuste el bone, optima tibi tutela est.!
d) Tempus futurum non est nobis notum.!
e) Nihil uobis, pueri, iucundius est quam ludi.!
f) Epistola tua mihi magnam uoluptatem paravit.!
g) In me et in te et in nobis omnibus inest animus immortalis.!
h) Interroga me; iucundissimam rem tibi nuntiabo.!
i) Mendacium et uobis et nobis turpe est.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 13
" !

Lio 9: Pronomes pessoais!

[Cart, 61ss] Aos pronomes pessoais correspondem os seguintes possessivos, que se declinam
como adjetivos de primeira classe:!
ego: meus, mea, meum.!
tu: tuus, tua, tuum.#
nos: noster, nostra, nostrum.!

uos: uester, uestra, uestrum.!

Ao pronome reflexivo se corresponde o possessivo suus, sua, suum. Esse possessivo pode ser
empregado apenas se o possuidor ao mesmo tempo sujeito:!
!

Filia matrem suam amat. A filha ama sua me (me da filha, no me de outra pessoa).!

Quando o possuidor no o sujeito, recorre-se aos genitivos do pronome anafrico is:#

#

eius: dele, dela.!

erum: deles. ! !

erum: delas.!

Pater amat liberos suos, at vitia eorum reprehendit.

Um pai ama seus filhos, mas censura seus vcios.!

Empregado como pronome substantivo, o possessivo traduz-se:!

!

meus, o meu! tuus, o teu!

noster, o nosso!!

uester, o vosso!!

suus, o seu!

O possessivo equivale muitas vezes a um substantivo.!

!

No neutro singular, traduzir por bem, propriedade.

No neutro plural, traduzir por bens, riquezas, atos, idias... !

No masculino plural, traduzir por parentes, amigos, soldados...!

Mea mecum porto. Levo minhas coisas comigo.!

Meos diligo. Amo os meus (meus parentes, meus amigos)!

Os pronomes pessoais e possessivos so por vezes reforados por partculas inseparveis:!

supt manu, por sua prpria mo!
egomt, eu mesmo; tut, tutmt, tu mesmo; semt, a si mesmo.!

!
!

XV. Exerccios!
a) Non ignoro mea uitia; multi homines sua ignorant.!
b) Alexander, rex Macedoniae, gloriam Philippi, patris sui, superauit.!
c) Omnium animos sibi sua bonitate rex noster conciliauit.!
d) Se suaque omnia in tuto collocauerunt.!
e) Dux salutatus est a suis.!
f) Tiberius Gracchus et frater eius a senatoribus necati sunt (foram mortos).!
g) Otiosi homines sibi et aliis graue onus sunt; uitia eorum uana et inutili sunt.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 14
" !

h) [Ov. Ars., I, 609] Non tua sub nostras ueniat (venha) facundia leges.!
i) [Ov. Am., I, 1, 19-20] En ego confiteor! tua sum noua praeda, Cupido;!
!

porrigimus uictas ad tua iura manus.!

k) [Ov. Am., I, 6, 45-46] forsitan et tecum tua nunc requiescit (descansa) amica:!
!

!
!
!

heu, melior quanto sors tua sorte mea!!

Lio 10: Pronomes demonstrativos (I): Hic, Iste, Ipse. Is.!

Este: Hic, haec, hoc. Proximidade da primeira pessoa. #

Singular

Plural

NOM

hic

haec

hoc

hi

hae

haec

GEN

huius

huius

huius

horum

harum

horum

ACS

hunc

hanc

hoc

hos

has

haec

DAT

huic

huic

huic

his

his

his

ABL

hoc

hac

hoc

his

his

his

!
Esse: Iste, ista, istud. Proximidade da segunda pessoa. Tambm sentido pejorativo.!
Singular

Plural

NOM

iste

ista

istud

isti

istae

ista

GEN

istius

istius

istius

istorum

istarum

istorum

ACS

istum

istam

istud

istos

istas

ista

DAT

isti

isti

isti

istis

istis

istis

ABL

isto

ista

isto

istis

istis

istis

Esse: Iste, ista, istud. Proximidade da terceira pessoa. Tambm sentido pejorativa.!
Singular

Plural

NOM

ille

illa

illud

illi

illae

illa

GEN

illius

illius

illius

illorum

illarum

illorum

ACS

illum

illam

illud

illos

illas

illa

DAT

illi

illi

illi

illis

illis

illis

ABL

illo

illa

illo

illis

illis

illis

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 15
" !

!
!
Alm destes, o latim possui o pronome anafrico is (f: ea; n: id). significando esse, essa, isso e
desempenhando, como referimos acima, a funo de pronome de 3 pessoa: ele, ela, o, a, lhe, etc.
Alm destas funes, utilizado como antecedente do relativo:!
!

is qui: aquele que, o homem que.!

Is, ea, id. Proximidade da terceira pessoa. Tambm sentido pejorativa.!

Singular

Plural

NOM

is

ea

id

ei(ii)

eae

ea

GEN

eius

eius

eius

eorum

earum

eorum

ACS

eum

eam

id

eos

eas

ea

DAT

ei

ei

ei

eis

eis

eis

ABL

eo

ea

eo

eis

eis

eis

XVI. Exerccios [Ragon, 203-4]!

a) [Marcial, V, 43] Thais habet nigros, niueos Laecania dentes.!
!

Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos.!

b) Sum Romae; haec urbs pulcherrima est.!

c) Olim Romae fui; urbs illa antiquissima est.!
d) Hic homo ebrius est: eius et pes et lingua titubat.!
e) Cur ista uerba iactas? istas tuas minus non curo.!
f) Catilina improbus homo fuit: Cicero senatui coniurationem eius indicauerat.!
g) Huic puero nihil iucundius est quam ludus; illi iuueni nihil iucundius est quam laudes.!
h) Romulus et Numa Pompilius primi reges Romanorum fuerunt; hic fuit pius, ille
bellicosus ; res illius illustriores sunt quam res huius.!

XVII. Exerccios!
a) [Catulo, 58] Caeli, Lesbia nostra, Lesbia illa.!
!

illa Lesbia, quam Catullus unam!

plus quam se atque suos amauit omnes,!

nunc in quadriuiis et angiportis!

glubit magnanimi Remi nepotes.!

b) Haec res tibi noxia est.!

c) In hac vita nemo nostrum semper est felix.!
d) Istae pulchrae arbores hortum amici mei ornant.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 16
" !

e) Fortissimi illi et prudentissimi uiri illo tempore reipublicae praefuerunt; magna praemia
iis a ciuibus nostris donata sunt.!
f) Naues ciuitatum Graeciae illi praelio interfuerunt. Multas earum tempestas uitiauit.!
g) Ego et amici mei illa amoena regione delectati sumus; hac pulchrior el fertilior est.!
h) Hic uersus Plauti non est.!

!
!

Lio 11: Pronomes demonstrativos (II): Idem e Ipse.!

Idem (o mesmo) exprime identidade. Mas traduz-se, por vezes, segundo o contexto, por palavras
como: de novo, ao mesmo tempo, todavia.!
!

Vir innocentissimus idemque doctissimus. Homem irrepreensvel e tambm muito culto.!

Ipse (ele prprio) se refere 3 pessoa, mas tambm 2 ou 1. Significa geralmente: ele (eu, tu)
prprio, em pessoa. Pode significar tambm espontaneamente, sozinho, precisamente, etc.!
!

Valvae se ipsae aperuerunt. As portas se abriram sozinhas. !

Eo ipso die: Precisamente nesse dia.!

Singular

Plural

NOM

idem

eadem

idem

eidem/iidem

eaedem/eedem eadem

GEN

eiusdem

eiusdem

eiusdem

eorundem

earumdem

eorundem

ACS

eundem

eandem

idem

eosdem

easdem

eadem

DAT

eidem

eidem

eidem

eisdem/iisdem eisdem/iisdem

eisdem/iisdem

ABL

eodem

eadem

eodem

eisdem/iisdem eisdem/iisdem

eisdem/iisdem

Singular

Plural

NOM

ipse

ipsa

ipsum

ipsi

ipse

ipsa

GEN

ipsius

ipsius

ipsius

ipsorum

ipsarum

ipsorum

ACS

ipsum

ipsam

ipsum

ipsos

ipsas

ipsa

DAT

ipsi

ipsi

ipsi

ipsis

ipsis

ipsis

ABL

ipso

ipsa

ipso

ipsis

ipsis

ipsis

!
XVIII. [Ragon 205-6]!
a) Sapientes homines se ipsi non laudant.!
b) Carthago et Corinthus eodem anno, haec a Mummio, illa a Scipione, expugnatae sunt.!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 17
" !

c) Caesar et Hannibal clarissimi belli duces fuerunt; illi coniuratio Bruti interitum parauit,
hic ueneno se ipse necauit.!
d) Patres nostri ex hac uita migrauerunt: dona eis, Domine, requiem sempiternam.!
e) Non semper eodem modo de iisdem rebus iudicas.!
f) Verres, insignis ille latro, Siciliam expilauit.!
g) Bonus miles labores, pericula, mortem ipsam non recusat.!
h) Ipsi naturam humanam ignoramus.!
i) Bona mater ipsa curat liberorum educatiouem.!

XIX. !
a) Homo ipse est faber fortunae suae.!
b) Hoc uinum illo iucundius est.!
c) Demosthenes et Cicero praeclari oratores fuerunt. Ille Graecus, hic Romanus erat; illius
Athenae, huius Roma patria est. !
d) Sunt quinque partes orbis terrae: earum maxima est Asia.!
e) Pater et filius eamdem disciplinam tractant.!
f) Omnis labor grauis est isti pigro homini.
g) Terra creat fructus; sol eorum acerbitatem mitigat eisque donat saporem.!
h) Virtus auro ipso pretiosior est.!
i) llias et Odyssea non sunt unius et eiusdem poetae opera. !
k) Omnes ciues eiusdem regionis iisdem legibus obtemperant.!
l) Vasta erant castra: difficile erat ea expugnare; dux ipse id temptauit.!

!
!

Lio 12: Pronomes interrogativos (I): Quis.!

O interrogativo quis (M), quae (F), quid (N). Salvo no nominativo singular masculino e neutro assim
como no acusativo singular neutro, a mesma forma serve de pronome substantivo (quem, que,
qual?) e de pronome adjetivo (que coisa, qual pessoa?).!

Singular

Plural

NOM

quis / qui

quae

quid / quod

qui

quae

quae

GEN

cuius

cuius

cuius

quorum

quarum

quorum

ACS

quem

quam

quid / quod

quos

quas

quae

DAT

cui

cui

cui

quibus

quibus

quibus

ABL

quo

qua

quo

quibus

quibus

quibus

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 18
" !

!
Quis legit? Quem l?! !

Qui puer legit? Que menino l?!

Quid vides? O que vs?!

Quod templum vides? Que templo vs?!

I. Particularidades.!
Quis substitui s vezes qui como pron. adj., mas frequentemente com uma diferena de sentido.!
!

Quis senator? Que senador? (seu nome?).

Qui senator? Que (espcie de) senador? (carter? origem? etc.)!

Qui, antigo ablativo, empregado como advrbio, significa: como?!

!

Qui fit ut...? Como explicar que...?!

Quid, acus. neutro, empregado como advrbio, significa: por qu?!

!

Quid ita? Por que assim?!

Quisnam declina-se como quis e significa: quem, pois?

Ecquis (f. ecquae ou ecqua) declina-se como quis e significa: acaso algum, algo? (pr. subst.); acaso
algum, alguma? (pr. adj.).!

XX. Exerccios [Ragon, 208-9]!

a) Quis creauit caelum et terram? Deus.!
b) Cujus hominis uirtus perfecta est? Nullius.!
c) Cui utile est laborare? Omnibus hominibus.!
d) Quam regionem habitamus? Americam. !
e) Quod lignum durius est quam quercus?!
f) Quae animalia saeuiora sunt quam tigrides?!
g) Quod flumen Rhodano rapidius est?!
h) Quid est amicitia dulcius?!
i) Qua disciplina magis delectaris (te agrada)? Philologia.!
k) Quidnam tibi deest? quemnam accusas?!

XXI)!
a) Quis nostrum est sine uitiis?!
b) Quae uestrum hunc puerum uerberauit? !
c) Cujus poeta Aeneis opus est? Virgilii.!
d) Quisnam me uocat? !
e) Quid uirtute pulchrius? quid matre carius?!
f) Quo mortis genere Hannibal e uita migrauit? Veneno.!
g) Quid turpius est quam mendacium?!
h) Quis es?!
i) Cuius mors nuntiatur ( anunciado)?!
k) Qui sunt tibi magistri?!

GLC 0250 Lngua Latina II!

Prof.Dr. Fbio Paifer Cairolli

!
!
O!
!
!

Apostila do curso. verso 2015!

Pgina 19
" !

Lio 13: Pronomes interrogativos (II): Qualis; quantus.!

Aula 17 - 27/1/2016: Pronomes interrogativos (II): Qualis, quantus.!

Aula 18 - 1/2/2016: Pronomes relativos (I): Qui(s), quae, quod.!
Aula 19 - 3/2/2016: Pronomes relativos (II): indefinidos.!

SEMANA DE CARNAVAL!