Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Titulo
modernidade
Mignolo, Walter D. - Autor/a;
Autor(es)
En:
latino-americanas
Buenos Aires
Lugar
Editorial/Editor
2005
Fecha
Coleccin
Temas
Tipo de documento
http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/clacso/sur-sur/20100624094657/6_Mignolo.pdf
URL
Licencia
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/deed.es
Before the Cold War, the closest the United States had ever come
to a permanent foreign police was in our relationship with the
nations of the Western Hemisphere. In 1823 the Monroe Doctrine
proclaimed our determinatios to insulate the Western Hemisphere
from the contests over the European balance of power, by force
if necessary. And for nearly a century afterward, the causes of
Americas wars were to be found in the Western Hemisphere:
in the wars against Mexico and Spain, and in threats to use force
to end Napoleon IIIs effort to install an European dinasty in Mexico.
Years of Renewal
Henry Kissinger
35
que, com vrias reconverses histricas, chegou a conformar a imagem atual da civilizao ocidental, tema
ao qual retornarei na seo IV. No obstante, o imaginrio de que falo no apenas constitudo no e pelo
discurso colonial, includas suas diferenas internas (por ex.: Las Casas e Seplveda; ou o discurso do
Norte da Europa que a partir do sculo XVII traou a fronteira sul da Europa e estabeleceu a diferena
imperial), mas constitudo tambm pelas respostas (ou em certos momentos a falta delas) das
comunidades (imprios, religies, civilizaes) que o imaginrio ocidental envolveu em sua prpria
autodescrio. Apesar de este trao ser planetrio, limitar-me-ei neste artigo a examinar as respostas das
Amricas ao discurso e poltica integradora e ao mesmo tempo diferenciadora, da Europa num primeiro
momento, do Hemisfrio Ocidental mais tarde e finalmente do Atlntico Norte.
Mas o que entendo por mundo moderno/colonial ou sistema mundo/moderno colonial? Tomo como ponto
de partida a metfora sistema-mundo moderno proposta por Wallerstein (1974). A metfora tem a vantagem
de convocar um quadro histrico e relacional de reflexes que escapam ideologia nacional sob a qual foi
forjado o imaginrio continental e subcontinental, tanto na Europa quanto nas Amricas, nos ltimos
duzentos anos. No estou interessado em determinar quantos anos tem o sistema mundo, se quinhentos ou
cinco mil (Gunder Frank e Gills, 1993). Menos me interessa saber a idade da modernidade ou do capitalismo
(Arrighi, 1994). O que de fato me interessa a emergncia do circuito comercial do Atlntico, no sculo XVI,
que considero fundamental na histria do capitalismo e da modernidade/colonialidade. Tampouco me
interessa discutir se houve ou no comrcio antes da emergncia do circuito comercial do Atlntico, antes do
sculo XVI, e sim o impacto que este momento teve na formao do mundo moderno/colonial no qual
estamos vivendo e de cujas transformaes planetrias somos testemunhas. Apesar de tomar a idia de
sistema-mundo como ponto de partida, desvio-me dela ao introduzir o conceito de colonialidade como o
outro lado (o lado escuro?) da modernidade. Com isso no quero dizer que a metfora de sistema-mundo
moderno no tenha considerado o colonialismo. Pelo contrrio. O que ora afirmo que a metfora de
sistema-mundo moderno no traz tona a colonialidade do poder (Quijano, 1997) e a diferena colonial
(Mignolo, 1999; 2000). Conseqentemente, s concebe o sistema mundo moderno do ponto de vista de seu
prprio imaginrio, mas no do ponto de vista do imaginrio conflitivo que surge com e da diferena colonial.
As rebelies indgenas e a produo cultural amerndia, do sculo XVI em diante e a Revoluo Haitiana, no
incio do sculo XIX, so momentos constitutivos do imaginrio do mundo moderno/colonial e no meras
ocorrncias num mundo construdo do ponto de vista do discurso hispnico (por exemplo, o debate
Seplveda/Las Casas sobre a natureza do amerndio, no qual o amerndio no teve a oportunidade de dar
sua opinio; ou a Revoluo Francesa, considerada por Wallerstein (1991a; 1991b; 1995) momento
fundacional da geocultura do sistema mundo moderno). Neste sentido, a contribuio de Anbal Quijano, no
artigo escrito a quatro mos com Wallerstein (Quijano e Wallerstein, 1992) representa um giro terico
fundamental ao traar as condies sob as quais a colonialidade do poder (Quijano, 1997; 1998) foi e
continua sendo uma estratgia da modernidade desde o momento da expanso da cristandade para alm
do Mediterrneo (Amrica, sia), que contribuiu para a autodefinio da Europa, e foi parte indissocivel do
capitalismo, desde o sculo XVI. Este momento na construo do imaginrio colonial, que ser mais tarde
retomado e transformado pela Inglaterra e pela Frana no projeto da misso civilizadora, no aparece na
histria do capitalismo contada por Arrighi (1994). Na reconstruo de Arrighi, a histria do capitalismo vista
dentro (na Europa), ou de dentro para fora (da Europa para as Colnias) e, por isso, a colonialidade do
poder invisvel. A conseqncia que o capitalismo, como a modernidade, aparece como um fenmeno
europeu e no planetrio, do qual todo o mundo partcipe, mas com distintas posies de poder. Isto , a
colonialidade do poder o eixo que organizou e continua organizando a diferena colonial, a periferia como
natureza.
Sob esse panorama geral, interessa-me recordar um pargrafo de Quijano e Wallerstein (1992: 449) que
oferece um parmetro para compreender-se a importncia da idia de hemisfrio ocidental no imaginrio do
mundo moderno/colonial a partir de princpios do sculo XIX:
The modern world-system was born in the long sixteenth century. The Americas as a geo-social construct
were born in the long sixteenth century. The creation of this geo-social entity, the Americas, was the
constitutive act of the modern world-system. The Americas were not incorporated into an already existing
capitalism world-economy. There could not have been a capitalism world-economy without the Americas.
Deixando de lado as conotaes particularistas e triunfalistas que o pargrafo possa invocar, e a
discusso sobre a possibilidade de haver ou no economia mundial capitalista sem as riquezas das minas
e das plantaes, o fato que a economia capitalista mudou de rumo e acelerou seu processo com a
emergncia do circuito comercial do Atlntico, a transformao da concepo aristotlica da escravido
exigida tanto pelas novas condies histricas quanto pelo tipo humano (por ex.: negro, africano) que se
36
identificou a partir desse momento com a escravido e estabeleceu novas relaes entre raa e trabalho. A
partir deste momento, do momento de emergncia e consolidao do circuito comercial do Atlntico, j no
possvel conceber a modernidade sem a colonialidade, o lado silenciado pela imagem reflexiva que a
modernidade (por ex.: os intelectuais, o discurso oficial do Estado) construiu de si mesma e que o discurso
ps-moderno criticou do interior da modernidade como auto-imagem do poder. A ps-modernidade,
autoconcebida na linha unilateral da histria do mundo moderno, continua ocultando a colonialidade, e
mantm a lgica universal e monotpica da esquerda e da direita da Europa (ou do Atlntico Norte) para
fora. A diferena colonial (imaginada no pago, no brbaro, no subdesenvolvido) um lugar passivo nos
discursos ps-modernos. O que no significa que seja um lugar passivo na modernidade e no capitalismo.
A visibilidade da diferena colonial, no mundo moderno, comeou a ser percebida com os movimentos de
descolonizao (ou independncia) desde fins do sculo XVIII at a segunda metade do sculo XX. A
emergncia da idia de hemisfrio ocidental foi um desses momentos.
Antes, porm, recordemos que a emergncia do circuito comercial do Atlntico teve a particularidade (e
este aspecto importante para a idia de hemisfrio ocidental) de conectar os circuitos comerciais j
existentes na sia, na frica e na Europa (rede comercial na qual a Europa era o lugar mais marginal do
centro de atrao, que era a China, e que ia desde a Europa at as ndias Orientais) (Abu-Lughod, 1989;
Wolff, 1982), com Anhuac e Tauantinsuiu, os dois grandes circuitos at ento sem conexo com os
anteriores; separados tanto pelo Pacfico como pelo Atlntico (Mignolo, 2000).
Ilustrao 1
Alguns dos circuitos comerciais existentes entre 1330 e 1550, segundo Abu-Lughod (1989). At esta data,
existiam tambm outros no Norte da frica, que ligavam o Cairo a Fez e a Timbuto.
37
Ilustrao 2
A emergncia do circuito comercial do Atlntico interligou os circuitos assinalados na ilustrao 1 com
pelo menos dois no interligados at ento: o circuito comercial que tinha seu centro em Tenochtitln e se
estendia pelo Anhuac; e o que tinha seu centro em Cusco e se estendia pelo Tawantinsuiu 1.
O imaginrio moderno/colonial apresenta-se de modo muito distinto de acordo com o ponto de vista do qual
o olhamos: a histria das idias na Europa ou a diferena colonial, as histrias forjadas pela colonialidade do
poder nas Amricas, na sia ou na frica, ou aquelas das cosmologias anteriores aos contatos com a Europa a
partir do sculo XVI, como na constituio do mundo moderno colonial, no qual os Estados e as sociedades da
frica, da sia e das Amricas tiveram que responder e responderam de distintas maneiras e de distintos
momentos histricos. A Europa atravs da Espanha deu as costas ao Norte da frica e ao Isl a partir do
sculo XVI; a China e o Japo nunca estiveram sob o controle imperial ocidental, ainda que no tenham podido
deixar de responder a sua fora expansiva, sobretudo a partir do sculo XIX, quando o Isl renovou sua relao
com a Europa (Lewis, 1997). O sul da sia, a ndia e diversos pases africanos ao sul do Saara foram o objetivo
dos colonialismos emergentes: Inglaterra, Frana, Blgica e Alemanha. A configurao da modernidade na
Europa e da colonialidade no resto do mundo (com excees, por certo, como o caso da Irlanda), foi a
imagem hegemnica sustentada na colonialidade do poder que torna difcil pensar que no pode haver
modernidade sem colonialidade; que a colonialidade constitutiva da modernidade, e no derivativa.
As Amricas, sobretudo nas primeiras experincias no Caribe, na Mesoamrica e nos Andes, deram a pauta
do imaginrio do circuito do Atlntico. A partir desse momento, encontramos transformaes e adaptaes do
modelo de colonizao e dos princpios religiosos-epistmicos que se impuseram desde ento. H numerosos
exemplos que podem ser invocados aqui, a partir do sculo XVI, e fundamentalmente nos Andes e na
Mesoamrica (Adorno, 1986; Gruzinski, 1988; Florescano, 1994; McCormack, 1991). Prefiro, no entanto,
recorrer a exemplos mais recentes, nos quais a modernidade/colonialidade persistem em sua duplicidade; tanto
na densidade do imaginrio hegemnico atravs de suas transformaes, mas tambm na coexistncia no
presente de articulaes passadas, como nas constantes adaptaes e transformaes na da exterioridade
colonial planetria. Exterioridade que no necessariamente fora do Ocidente (o que significaria uma total falta
de contato), que no entanto exterioridade exterior e exterioridade interior (as formas de resistncia e de
38
oposio traam a exterioridade interior do sistema). Esta duplicidade encaixa-se muito bem na maneira como,
por exemplo, tanto o Estado espanhol quanto diversos Estados das Amricas celebraram os quinhentos anos
de seu descobrimento frente aos movimentos e intelectuais indgenas que reescrevem a histria, que
protestaram contra a celebrao. A romancista de Laguna, Leslie Marmon Silko, incluiu um mapa dos
quinhentos anos em seu romance Almanac of the Dead (1991), publicada um ano antes do quinto centenrio.
Ilustrao 3
As Amricas no espao de 500 anos, segundo a romancista Leslie Marmon Silko (1991).
A primeira declarao da Selva Lancadona, em 1993, comea dizendo: Somos o produto de quinhentos
anos de luta. Rigoberta Mench, numa exposio lida na conferncia sobre democracia e Estado multitnico
na Amrica Latina, organizada pelo socilogo Pablo Gonzlez Casanova, tambm recorreu idia de
continuidade da opresso ao longo de quinhentos anos:
a histria do povo guatemalteco pode ser interpretada como uma concretizao da diversidade da Amrica, da luta
decidida, forjada pelas bases e que em muitas partes do continente ainda se mantm no esquecimento.
Esquecimento no porque assim se queira, mas porque se transformou numa tradio na cultura da opresso.
Esquecimento que obriga a uma luta e a uma resistncia de nossos povos, luta e resistncia que tm uma histria de
500 anos (Mench, 1996: 125).
Pois bem, este recorte dos 500 anos o recorte do mundo moderno/colonial de distintas perspectivas de
39
seu imaginrio, que no se reduz ao confronto entre espanhis e amerndios, mas estende-se ao criollo
(branco, negro e mestio) surgido da importao da escravos africanos como da populao branca europia
transplantada por seus prprios interesses, na maioria dos casos s Amricas. Que a etno-racialidade seja o
ponto de articulao do imaginrio construdo no e a partir do circuito comercial do Atlntico, no exclui os
aspectos de classes, os quais estavam dados desde o comeo nas fases e na transformao pela qual
passou a escravido, em relao a como era conhecida no Mediterrneo, a partir de 1517, quando se
transportaram da frica os primeiros quinze mil escravos. E tampouco nega os aspectos de gnero sexual e
de sexualidade que analisou Tressler recentemente. S que a etno-racialidade transformou-se na
engrenagem da diferena colonial configurada a partir da expulso dos mouros e dos judeus, dos debates
sobre o lugar dos amerndios na economia da cristandade e, por ltimo, pela explorao e silenciamento dos
escravos africanos. Foi com e a partir do circuito comercial do Atlntico que a escravido se tornou
sinnimo de negritude.
O panorama que acabo de esboar no uma descrio do colonialismo, mas da colonialidade, da
construo do mundo moderno no exerccio da colonialidade do poder. Mas tambm das respostas da
diferena colonial coero programada ou exercida pela colonialidade do poder. O imaginrio do mundo
moderno/colonial surgiu da complexa articulao de foras, de vozes escutadas ou apagadas, de memrias
compactas ou fraturadas, de histrias contadas de um s lado, que suprimiram outras memrias, e de
histrias que se contaram e se contam levando-se em conta a duplicidade de conscincia que a conscincia
colonial gera. No sculo XVI, Seplveda e Las Casas contriburam, de maneira distinta e em distintas
posies polticas, para construir a diferena colonial. Guaman Poma ou Ixtlixochitl pensaram e escreveram
da diferena colonial em que foram colocados pela colonialidade do poder. Em princpios do sculo XX, o
socilogo e intelectual negro W. E. B. Du Bois introduziu o conceito de dupla conscincia que captura o
dilema de subjetividades formadas na diferena colonial, experincias de quem viveu e vive a modernidade
na colonialidade. Estranha sensao nesta Amrica, diz Du Bois (1970), para quem no tem uma verdadeira
autoconscincia, mas essa conscincia tem de formar-se e definir-se em relao ao outro mundo. Isto , a
conscincia vivida na diferena colonial dupla porque subalterna. A subalternidade colonial gera a
diversidade de conscincias duplas, no s a afro-americana, que a experincia de Du Bois, mas tambm
a conscincia que surgiu em Rigoberta Mench (1982) ou a conscincia da Nova Mestia em Gloria
Anzalda (1987). Citemos Du Bois:
It is a peculiar sensation, this double-consciousness, this sense of always looking at ones self through the eyes of the
others, of measuring ones soul by the tape of a world that looks on in amused contempt and pity. One ever feels his
two-ness an American, a Negro-; two souls, two thoughts, two unreconciled strivings; two warring ideals in one dark
body [...] The history of the American Negro is the history of his strife, this longing to attain self-conscious manhood,
to merge his double self into a better and truer self (1970: 8-9).
40
41
Ilustrao 4
As possesses hispnicas e portuguesas, nas Amricas, at princpios do sculo XIX segundo Eric Wolf
(1982).
O ponto no qual ambos concordavam era na maneira como se referiam s respectivas metrpoles, Espanha
e Inglaterra. Ao referir-se conquista, Bolvar sublinhava as barbaridades dos espanhis como barbaridades
que o tempo presente rejeitou como fabulosas, pois parecem superiores perversidade humana (1993: 17).
Jefferson referia-se aos ingleses como exterminadores dos americanos nativos (extermination of this race in
OUR Amrica, grifo nosso, WM), como um captulo adicional in the English history of the same colored men in
42
Asia, and of the brethen of their own color in Ireland, and wherever else Anglo-mercantile cupidity can find a
two-penny interest in deluging the earth with human bloody (1903-1904: 24). Apesar de cruzadas as
referncias, havia o seguinte em comum entre Jefferson e Bolvar: a idia do hemisfrio ocidental estava ligada
ao surgimento da conscincia criolla, anglo-sax ou hispnica. A emergncia da conscincia criolla negra no
Haiti era diferente. Era uma questo limitada ao colonialismo francs e herana africana, e o colonialismo
francs, assim como o ingls, no Caribe, no teve a fora da imigrao inglesa que esteve na base da fundao
dos Estados Unidos, ou dos legados do forte colonialismo hispnico. A conscincia criolla negra, contrria
conscincia criolla branca (anglo-sax ou ibrica), no era a conscincia herdeira dos colonizadores e
emigrados, e sim a herdeira da escravido. Por isso a idia de hemisfrio ocidental, ou como dir mais tarde
Mart, da nossa Amrica, no era comum entre eles. Em suma, hemisfrio ocidental e nossa Amrica so
figuras fundamentais do imaginrio criollo (anglo-saxo ou ibrico), mas no do imaginrio amerndio (no Norte
e no Sul), ou do imaginrio afro-americano (tanto na Amrica Latina quanto no Caribe e na Amrica do Norte).
Sabemos, por exemplo, o que pensava Jefferson da Revoluo Haitiana e de that race of men (Jefferson
citado por Trouillot, 1999). A conscincia criolla em sua relao com a Europa forjou-se como conscincia
geopoltica mais que como conscincia racial. E a conscincia criolla, como conscincia racial, forjou-se
internamente na diferena com a populao amerndia e afro-americana. A diferena colonial transformou-se e
reproduziu-se no perodo nacional, passando a ser chamada de colonialismo interno. O colonialismo interno ,
assim, a diferena colonial exercida pelos lderes da construo nacional. Este aspecto da formao da
conscincia criolla branca o que transformou o imaginrio do mundo moderno/colonial e estabeleceu as bases
do colonialismo interno que atravessou todo o perodo de formao nacional, tanto na Amrica ibrica como na
Amrica anglo-sax (Nelson, 1998). As idias de Amrica e de hemisfrio ocidental (no ndias Ocidentais,
denominao hispnica da territorialidade colonial) foram imaginadas como o lugar de pertencimento e do
direito autodeterminao. Apesar de Bolvar pensar em sua nao de pertencimento e no restante da Amrica
(hispnica), Jefferson pensava em algo mais indeterminado, ainda que o pensasse sobre a memria da
territorialidade colonial anglo-sax e sobre um territrio que no havia sido configurado pela idia de ndias
Ocidentais. ndias Ocidentais foi a marca distintiva do colonialismo hispnico que tinha de diferenciar suas
possesses na Amrica das asiticas (ilhas Filipinas, por exemplo), identificadas como ndias Orientais. Na
formao da Nova Inglaterra, por sua vez, ndias Ocidentais era um conceito estranho. Quando a expresso
foi introduzida no ingls, West Indies usou-se fundamentalmente para designar o Caribe ingls. O que estava
claro para ambos, Bolvar e Jefferson, era a separao geopoltica da Europa, de uma Europa que num caso
tinha seu centro na Espanha e, no outro, na Inglaterra. J que as designaes anteriores (ndias Ocidentais,
Amrica) foram designaes na formao da conscincia castelhana e europia, hemisfrio ocidental foi a
necessria marca distintiva do imaginrio da conscincia criolla (branca), ps-independncia. A conscincia
criolla, por certo, um fato novo, j que sem conscincia nativa no teria havido independncia nem no Norte
nem no Sul. O novo e importante em Jefferson e em Bolvar foi o momento de transformao da conscincia
criolla colonial em conscincia criolla ps-colonial e nacional e a emergncia do colonialismo interno face
populao amerndia e afro-americana.
Da perspectiva da conscincia nativa negra, tal como a descreve Du Bois, podemos dizer que a
conscincia criolla branca uma dupla conscincia que no se reconheceu como tal. A negao da Europa
no foi, nem na Amrica hispnica nem na Anglo-saxnica, a negao da Europeidade, j que em ambos
os casos, e em todo o impulso da conscincia criolla branca, tratava-se de serem americanos sem deixarem
de ser europeus; de serem americanos, mas diferentes dos amerndios e da populao afro-americana. Se a
conscincia nativa definiu-se em relao Europa em termos geopolticos, em termos raciais que foi
definida sua relao com a populao criolla negra e com a populao indgena. A conscincia criolla, que se
viveu (e ainda hoje se vive) como dupla, ainda que no se tenha reconhecido nem se reconhea como tal,
reconheceu-se na homogeneidade do imaginrio nacional e, desde o incio do sculo XX, na mestiagem,
como contraditria expresso da homogeneidade. A celebrao da pureza mestia de sangue, por assim
dizer. A formao do Estado-nao exigia a homogeneidade mais que a dissoluo, e portanto ou era
necessrio ocultar ou era impensvel a celebrao da heterogeneidade. Se assim no houvesse sido, se a
conscincia criolla branca se houvesse reconhecido como dupla, no teramos hoje nem nos Estados Unidos
nem no Caribe nem na Amrica hispnica os problemas de identidade, de multiculturalismo e de
pluriculturalidade que temos. Diz Jefferson (1903-1904: 22):
The European nations constitute a separate division of the globe; their localities make them part of a
distinct system; They have a set of interests of their own in which it is our business never to engage
ourselves. America has a hemisphere to itself.
43
44
45
Ilustrao 5
A Amrica Latina em 1976 segundo Henry Kissinger (1999)
46
O momento que acabo de narrar, baseado em Whitaker, sugerindo as conexes da poltica internacional
com o imaginrio do mundo moderno/colonial, conhecido na histria da literatura latino-americana pela Ode
a Roosevelt do poeta nicaragense e cosmopolita Rubn Daro e pelo ensaio Ariel, do intelectual uruguaio
Enrique Rod. Interessa-me aqui voltar ao perodo que se estende desde a guerra hispano-americana (1898)
at o triunfo do corolrio de Roosevelt, para refletir sobre a geocultura e o imaginrio do mundo
moderno/colonial e o impacto da idia de hemisfrio ocidental.
Respondendo s crticas dirigidas ao forte perfil econmico do conceito de sistema-mundo moderno,
Immanuel Wallerstein (1991a) introduziu o conceito de geocultura. Wallerstein constri o conceito
historicamente da Revoluo Francesa at a crise de 1968 na Frana, e logicamente como a estrutura
cultural que ata geoculturalmente o sistema-mundo. A geocultura do sistema-mundo moderno deveria
ser entendida como a imagem ideolgica (e hegemnica) sustentada e expandida pela classe
dominante, depois da Revoluo Francesa. A imagem hegemnica no portanto equivalente
estruturao social, e sim a maneira pela qual um grupo, o que impe a imagem, concebe a estruturao
social. Dever-se-ia entender por imaginrio do mundo moderno/colonial as variadas e conflitivas
perspectivas econmicas, polticas, sociais, religiosas, etc., nas que se atualiza e transforma a
estruturao social. Mas a inclui como o aspecto monotpico e hegemnico, localizado na segunda
modernidade, com a ascenso da Frana, Inglaterra e Alemanha liderana do mundo moderno/colonial
(Wallerstein, 1991a; 1991b; 1995). No h dvidas de que o que Wallerstein chama de geocultura o
componente do imaginrio do mundo moderno/colonial que se universaliza, e o faz no apenas em nome
da misso civilizadora ao mundo no europeu, mas relega o sculo XVI ao passado, e com ele o sul da
Europa. O imaginrio que emerge com o circuito comercial do Atlntico que pe amerndios,
peninsulares e escravos africanos em relaes conflitivas no para Wallerstein um componente da
geocultura. Ou seja, Wallerstein descreve como geocultura do sistema-mundo moderno o imaginrio
hegemnico e deixa de lado tanto as contribuies da diferena colonial como da diferena imperial: a
emergncia do hemisfrio ocidental no horizonte colonial da modernidade. A geocultura de Wallerstein ,
assim, o imaginrio hegemnico da segunda fase da modernidade, e eurocntrico no sentido restrito
do termo, centrado na Frana, Inglaterra e Alemanha, da perspectiva histrica do imaginrio nacional
francs. A Revoluo Francesa teve lugar precisamente num momento de inter imperium no qual se
consolidou a Europa das naes de costas questo colonial. A independncia dos Estados Unidos
(que no s antecipou a Revoluo Francesa, mas contribuiu para que ela fosse possvel) alheia ou
marginal ao conceito de geocultura de Wallerstein, porque em minha interpretao seu conceito de
sistema-mundo moderno cego diferena colonial, enquanto que as independncias nas Amricas, os
primeiros movimentos anti-sistmicos, foram movimentos realizados pela diferena colonial. Estes
movimentos foram gerados pela e na diferena colonial, ainda que ela se reproduzisse de outra maneira,
na formao nacional, como mencionei acima. Wallerstein destacou no conceito de geocultura o
componente hegemnico do mundo moderno que acompanhou a revoluo burguesa na consolidao
da Europa das naes e que ao mesmo tempo relegou a acontecimentos perifricos os primeiros
movimentos de descolonizao de um mundo moderno mas tambm colonial. Tal cegueira foi notvel no
caso da Revoluo Haitiana, como demonstrou Trouillot (1995) explicando as razes pelas quais uma
revoluo de criollos negros com o apoio de escravos negros no tinha lugar em discursos libertrios
sobre os direitos do homem e do cidado, que foram pensados num mundo onde a matriz invisvel era
branca, composta de cidados brancos fundamentalmente, e no de ndios e negros. Neste esquema, as
diferenas de gnero e de sexualidade foram subsumidas pelas classificaes raciais. No era nem a
mesma coisa ser mulher branca que negra ou de cor. A colonialidade constitutiva da modernidade. As
relaes assimtricas de poder, ao mesmo tempo que a participao ativa da diferena colonial na
expanso do circuito comercial do Atlntico constitudo atravs dos sculos como Ocidente ou
civilizao ocidental, so o que justifica e torna necessrio o conceito de colonialidade do poder
(Quijano, 1997) e de diferena colonial (Mignolo, 2000) para corrigir as limitaes histrico-geogrficas
e lgicas do conceito de geocultura em sua formulao wallersteniana:
In the case of the modern world-system, it seems to me that its geo-culture emerged with the French Revolution
and then began to loose its widespread acceptance with the world revolution of 1968. The capitalist world-economy
has been operating since the long sixteenth century. It functioned for three centuries, however, without any firmly
established geo-culture. That is to say, from the sixteenth to the eighteenth century, no one set of values and basic
rules prevailed within the capitalist world-economy, actively endorsed the majority of the cadres and passively
47
accepted by the majority of the ordinary people. The French Revolution, lato senso, changed that. It established two
new principles: (1) the normality of political change and (2) the sovereignty of people [...]
The key point to note about these two principles is that they were, in and of themselves, quite revolutionary in
their implications for the world-system. Far from ensuring the legitimacy of the capitalist world-economy, they
threatened to delegitimize it in the long run. It is in this sense that I have argued elsewhere that the French
Revolution represented the first of the anti-systemic revolution of the capitalist world-economy in a small part
a succes, in larger part a failure (Wallerstein, 1995: 1166).
48
Ilustrao 6
As nove civilizaes de Samuel Huntington e seus territrios aps o fim da Guerra Fria (Huntington, 1996).
So as seguintes as nove civilizaes: Amrica Latina, frica (mais especificamente a frica ao sul do
Saara), Isl, China, Hindu, Ortodoxa, Budista e Japonesa. Deixando de lado o fato de que a lgica
classificatria de Huntington se parece com a do imperador chins mencionado por Jorge Luis Borges e
adotado por Michel Foucault no incio de As palavras e as coisas (1967), me interessa aqui apenas refletir
sobre o fato de que a Amrica Latina , para Huntington, uma civilizao em si mesma, e no parte do
hemisfrio ocidental.
A Amrica Latina, para Huntington (1996: 46), tem uma identidade que a diferencia do Ocidente:
Alhtough an offspring of European civilization, Latin America has evolved along a very different path from
Europe and North America. It has a corporatist, authoritarian culture, which Europe has to a much lesser
degree and North America not at all.
Aparentemente, Huntington no percebe o fascismo e o nazismo como autoritrios. Tampouco percebe o
fato de que o autoritarismo dos Estados Unidos, a partir de 1945, projetou-se no controle das relaes
internacionais numa forma nova de colonialismo, um colonialismo sem territorialidade. Mas h mais
caractersticas invocadas por Huntington para apontar a diferena latino-americana:
Europe and North America both felt the effects of the Reformation and have combined Catholic and Protestant
cultures. Historically, although this may be changing, Latin America has been only Catholic (Huntington, 1996: 46).
Nesta parte do argumento, a diferena invocada a diferena imperial iniciada pela Reforma, que tomou
corpo a partir do sculo XVII no desenvolvimento da cincia e da filosofia, no conceito de Razo que deu
coerncia ao discurso da segunda modernidade (ascenso da Inglaterra, Frana e Alemanha sobre Portugal
e Espanha). Alm disso, terceiro elemento, um componente importante da Amrica Latina , para Huntington,
the indigenous cultures, which did not exist in Europe, were effectively wiped out in North America, and which
49
vary in importance from Mexico, Central America, Peru and Bolvia, on the one hand, to Argentina and Chile,
on the other (1996: 46). Aqui, o argumento de Huntington passa da diferena colonial diferena imperial,
tanto em sua forma originria, nos sculos XVI a XVIII, como em sua rearticulao durante o perodo de
construo nacional, que precisamente quando a diferena entre Bolvia e Argentina, por exemplo, se faz
mais evidente, quando o modelo imperial se impe do Norte da Europa sobre a decadncia do imprio
hispnico. Como concluso a estas observaes, Huntington sustenta:
Latin Amrica could be considered either a subcivilization within Western civilization or a separate civilization closely
affiliated with the West. For an analysis focused on the international political implications of civilizations, including the
relations between Latin America, on the one hand, and North America and Europe, on the other, the latter is more
appropriate and useful designation [...]
The West, then, includes Europe, North America, plus the other European settler countries such as Australia and New
Zealand (Huntington, 1996: 47).
Em que pensa Huntington quando fala em other European settler countries such as Australia and New
Zealand? Obviamente na colonizao inglesa, na segunda modernidade, na diferena imperial (o
colonialismo ingls que superou o colonialismo ibrico) montada na diferena colonial (determinadas
heranas coloniais pertencem ao Ocidente, outras no). Nas heranas coloniais que pertencem ao Ocidente,
o componente indgena ignorado, e para Huntington a fora que esto adquirindo os movimentos indgenas
na Nova Zelndia e na Austrlia no parece ser um problema. No obstante, o panorama claro: o Ocidente
a nova designao, depois do fim da Guerra Fria, do primeiro mundo; o lugar da enunciao que produziu
a produz a diferena imperial e a diferena colonial, os dois eixos sobre os quais giram a produo e
reproduo do mundo moderno/colonial. Apesar de que a emergncia da idia de hemisfrio ocidental
ofereceu a promessa de inscrio da diferena colonial do ponto de vista da prpria diferena colonial, o
corolrio Roosevelt por sua vez restabeleceu a diferena colonial do ponto de vista do Norte e sobre a
derrota definitiva da Espanha na guerra hispano-americana. O fato que a Amrica Latina hoje, na ordem
mundial, produto da diferena colonial originria e de sua rearticulao sobre a diferena imperial que se
gesta a partir do sculo XVII na Europa do Norte e se restitui na emergncia de um pas neo-colonial como
os Estados Unidos.
No entanto, qual a importncia que podem ter estas abstraes geopolticas na reorganizao da ordem
mundial numa ordem hierrquica civilizatria, como a que prope Huntington? Apontemos pelo menos
duas. Por um lado as relaes internacionais e a ordem econmica do futuro. Por outra, os movimentos
migratrios e as polticas pblicas dos pases que se vem invadidos por habitantes de civilizaes noocidentais. No primeiro caso, a questo que manter, nos termos de Huntington, uma unidade como a
Amrica Latina significa outorgar-lhe um lugar nas alianas internacionais e na concentrao do poder
econmico. No segundo, afeta diretamente a crescente migrao latino-americana em direo aos Estados
Unidos, que por volta do ano 2000 ter cerca de 30 milhes de hispnicos. Vejamos em detalhe, ainda que
brevemente, estes dois aspectos.
O fim da Guerra Fria, tal como a conhecemos desde a dcada de 50, e a queda do mundo socialista,
exigiram novas teorias que previssem a ordem mundial do futuro, tanto no mbito econmico quanto no
civilizatrio. A necessidade de Huntington de estabelecer uma ordem mundial baseada em civilizaes
respondeu a sua tese fundamental, de acordo com a qual as guerras do futuro sero guerras entre
civilizaes mais que guerras ideolgicas (como a Guerra Fria) ou econmicas (como a guerra do Golfo).
Immanuel Wallerstein (1995: 32-35) previu a nova ordem econmica entre 1990 e 2025-2050. No cenrio de
Wallerstein, h vrias razes para uma coalizo entre os Estados Unidos e o Japo. Neste caso, a Unio
Europia seria um segundo grupo forte e distinto do primeiro. Nesse cenrio, dois pases enormes em seus
recursos humanos e naturais ficam numa posio incerta: China e Rssia. Wallertsein vaticinava que a China
passaria a formar parte da coalizo Estados Unidos-Japo e que a Rssia se aliaria com a Unio Europia. A
possibilidade de que este cenrio se concretizasse oferecia interessantes possibilidades para refletir sobre a
rearticulao do imaginrio do mundo moderno/colonial, isto , sobre a rearticulao da colonialidade do
poder e do novo colonialismo global. A possvel aliana entre os Estados Unidos de um lado e a China e o
Japo de outro teria significado um giro de trezentos e sessenta graus nos ltimos seiscentos anos: a
emergncia do circuito do Atlntico foi, no sculo XVI, uma das conseqncias da forte atrao que oferecia
a China (destino das margens comerciais da Europa). Ao final da consolidao econmica, ideolgica e
cultural do Atlntico, ocorreria um reencontro com a diferena colonial, numa de suas localizaes geo-
50
histricas (e como, por exemplo, os jesutas na China; Spence, 1999). A reorganizao e expanso
produziria um encontro entre a civilizao chinesa (no sentido amplo de Huntington (1996: 15), desde 1500
a.C. at as atuais comunidades e pases do Sudeste asitico, como a Coria e o Vietname) e a civilizao
ocidental, ou ao menos parte dela. Na verdade, um dos interesses do cenrio de Wallerstein era o de supor
que a civilizao ocidental se dividiria: parte dela estabeleceria alianas com as civilizaes chinesa e
japonesa (ou dois aspectos de uma mesma civilizao) e a outra (a Unio Europia) com uma das margens
do Ocidente, ou com o que Huntigton (1996: 45) chama de a civilizao russa ortodoxa, distinta de seus
parentes prximos, as civilizaes bizantina e ocidental. Cenrio fascinante, na verdade, j que permitia
prever que o imaginrio do mundo moderno/colonial que acompanhou e justificou a histria do capitalismo
estava a ponto de sofrer transformaes radicais. Ou seja, ou o capitalismo entraria numa fase em que o
imaginrio inicial se desintegraria em outros imaginrios ou o capitalismo o imaginrio e,
conseqentemente, as distintas civilizaes de Huntington estariam destinadas a ser pulverizadas pela
marcha intransigente da explorao do trabalho em nvel nacional e transnacional.
Seis anos aps os prognsticos de Wallerstein, o semanrio Business Week (8 de fevereiro de 1999)
perguntava em grandes manchetes, Will it be the Atlantic century?, em letras negras. E em letras menores e
vermelhas, na mesma capa, sugeria uma resposta: The 21st century was supposed to belong to Asia. Now
the US and Europe are steadly converging to form a new Atlantic economy, with vast impact on global growth
and business. No h nenhuma surpresa neste cenrio. A diferena colonial redefine-se nas formas globais
de colonialismo movidas pelas finanas e pelos mercados, mais que pela cristianizao, pela misso
civilizadora, pelo destino manifesto ou pelo progresso e desenvolvimento. O surpreendente era o cenrio de
Wallerstein. O nico elemento a chamar a ateno a pergunta Will it be the Atlantic century?, referindo-se
ao sculo XXI. Chama a ateno porque... no teriam sido os ltimos cinco sculos os sculos do Atlntico?
Mas a nfase aqui no est no Atlntico, e sim no Atlntico Norte, a nova designao geopoltica que
substitui as diferenas entre a Europa e o Hemisfrio Ocidental pela emergncia do Atlntico Norte.
Certamente esse cenrio foi percebido por Huntington quando, ao redefinir o Ocidente, afirmou: Historically,
Western civilization is European civilization. In the modern era, Western civilization is Euroamerican or North
Atlantic civilization. Europe, America (com o que pretende dizer Amrica do Norte) and the North Atlantic can
be found on a map; the West cannot (Huntington, 1996: 47). Com o desaparecimento do Ocidente,
desaparece tambm o hemisfrio ocidental, que s citado como se pode notar pelo pargrafo de Kissinger
no comeo deste artigo como uma questo interna da Amrica do Norte na rearticulao da diferena
colonial no perodo do colonialismo global.
A segunda conseqncia anunciada acima o estatuto das migraes, do Sul ao Norte, que esto
causando a latino-americanizao dos Estados Unidos. Se o corolrio Roosevelt foi um triunfo da
conscincia e do poder anglo-americanos sobre a conscincia e o poder latino-americanos, as migraes
massivas do Sul ao Norte no incluem apenas latinos brancos e mestios, mas tambm uma numerosa
populao indgena (Varese, 1996) que tem mais em comum com os indgenas dos Estados Unidos do que
com os brancos e mestios da Amrica Latina. Por outro lado, devido poltica estadunidense no Caribe, em
seu momento de expanso antes da Segunda Guerra Mundial, a imigrao afro-americana do Haiti e da
Jamaica complica o cenrio ao mesmo tempo em que pe em relevo uma dimenso silenciada das relaes
Norte-Sul nas mos dos criollos brancos ou mestios, apegados idia de hemisfrio ocidental. Para as
populaes indgenas e afro-americanas, a imagem de hemisfrio ocidental no foi nem significativa. Este
um dos aspectos a que se referia Huntington ao afirmar:
Subjectively, Latin American themselves are divided in their self-identification. Some say, Yes, we are part of the
West. Others claim, No, we have our own unique culture (Huntington, 1996: 47).
Ambas as posies podem ser defendidas do ponto de vista da dupla conscincia criolla na Amrica
Latina. Seria mais difcil encontrar evidncias de que estas opinies tiveram origem na dupla conscincia
indgena ou afro-americana. Pois bem, esta distino no vlida apenas para a Amrica Latina, mas para
os Estados Unidos tambm. Huntington atribui Amrica Latina uma realidade que vlida para os
Estados Unidos, mas que talvez no seja perceptvel de Harvard, j que ali, com as conexes de cientistas
polticos e cientistas sociais com Washington, o olhar est mais voltado ao leste (Londres, Berlim, Paris)
que ao Sudoeste e ao Pacfico. Espaos residuais, espaos da diferena colonial. No entanto, e ainda
estando em Harvard, o intelectual afro-americano W. E. B. Du Bois poderia olhar para o sul e compreender
que para os que esto histrica e emocionalmente ligados escravido, a questo de serem ou no
ocidentais no se coloca (Du Bois, 1970). E se coloca-se, como no livro recente do caribenho-britnico
Paul Gilroy (1993), o problema aparece num argumento de acordo com o qual o Atlntico negro emerge
51
como a memria esquecida e soterrada no Atlntico Norte de Huntington. Por outro lado, a leitura do
eminente intelectual e advogado indgena, da comunidade Osage, Vine Deloria Jr. (1993) revela que nem
as comunidades indgenas nos Estados Unidos foram totalmente eliminadas, como afirma Huntington, nem
que nos Estados Unidos no persista a diferena colonial que emergiu com o imaginrio do circuito
comercial do Atlntico e que foi necessria para a fundao histrica da civilizao ocidental, de sua
fratura interna com a emergncia do hemisfrio ocidental. H muito mais, nos argumentos de Deloria, que
a simples diferena entre o cristianismo protestante e catlico que preocupa a Huntington. Deloria lembra,
para os que tm memria fraca, a persistncia de formas de memria que no s oferecem religies
alternativas, mas mais importante ainda, alternativas ao conceito de religio que fundamental na
arquitetura do imaginrio da civilizao ocidental. A transformao do hemisfrio ocidental em Atlntico
Norte assegura, por um lado, a sobrevivncia do conceito de civilizao ocidental. Por outro lado,
marginaliza definitivamente a Amrica Latina da civilizao ocidental, e cria as condies para a
emergncia de foras que ficaram ocultas no imaginrio criollo (latino e anglo-saxo) de hemisfrio
ocidental, isto , a rearticulao de foras amerndias e afro-americanas alimentadas pelas migraes
crescentes e pelo tecnoglobalismo. O surgimento zapatista, a fora do imaginrio indgena e a
disseminao planetria de seus discursos fazem-nos pensar em futuros possveis alm de todo
fundamentalismo civilizatrio, ideolgico ou religioso, cujos perfis atuais so o produto histrico da
exterioridade interior a que foram relegados (leia-se submetidos) pela autodefinio da civilizao
ocidental e do hemisfrio ocidental; o problema da ocidentalizao do planeta que todo o planeta, sem
exceo e nos ltimos quinhentos anos, teve que responder de alguma maneira expanso do Ocidente.
Portanto alm do hemisfrio ocidental e do Atlntico Norte no significa que exista algum lugar ideal
que necessrio defender, mas sim implica um alm da organizao planetria baseada na exterioridade
interior contida no imaginrio da civilizao ocidental, do hemisfrio ocidental e do Atlntico Norte.
Bibliografia
Abu-Lughod, Janet L. 1989 Before European Hegemony. The World System A.D. 1250-1350 (Nova Iorque: Oxford
University Press).
Adorno, Rolena 1986 Writing and Resistance in Colonial Peru (Austin: University of Texas Press).
Anzalda, Gloria 1987 Borderland/La Frontera. La Nueva Mestiza (So Francisco: Aunt/Lutte).
Arrighi, Giovanni 1994 The Long Twentieth Century (Londres: Verso). [Edio em portugus: 1996 O longo sculo XX (So
Paulo: UNESP)].
Bolvar, Simo 1993 (1815) Carta da Jamaica em Leopoldo Zea (comp.) Fuentes de la Cultura Latinoamericana
(Mxico: Fondo de Cultura Econmica) Vol. I.
Bornholdt, Laura 1944 The Abbi de Pradt and the Monroe Doctrine in The Hispanic American Historical Review,
XXIV.
Dayan, Joan 1998 Haiti, History and the Gods (Berkeley: University of California Press).
Deloria, Vine 1993 (1972) God is Red. A Native View of Religion (Colorado: Fulcrum Publishing).
Du Bois, W. E. B. 1970 (1904) The Souls of the Black Folk (Nova Iorque: Vintage Books).
Florescano, Enrique 1994 Memory, Myth and Time in Mexico (Austin: Austin University Press).
Foucault, Michel 1967 Les Mots et les choses (Paris: Gallimard).
Gilroy, Paul 1993 The Black Atlantic. Modernity and Double Consciousness (Cambridge: Harvard University Press).
Glissant, Edouard 1997 (1990) Poetics of Relation (Ann Arbor: The University of Michigan Press).
Gruzinski, Serge 1988 La colonisation de limaginaire. Socits indignes et occidentalisation dan le Mexique
espagnol XVI-XVIII sicle (Paris: Gallimard).
Gunder Frank, A. e Gills, Barry K. (ed.) 1993 The World System. Five hundred years or five thousand? (Londres/Nova
Iorque: Routledge).
Huntington, Samuel 1996 The Clash of Civilizations and the Making of World Order (Nova Iorque: Simon & Schuster).
[Edio em portugus: 1996 O Choque de Civilizaes e a recomposio da Ordem Mundial (Rio de Janeiro: Ed.
52
Objetiva)].
Jefferson, Thomas 1903-1904 (1813) The Writing of Thomas Jefferson (Washington DC: Library of Congress) Vol. 13.
Kissinger, Henry 1999 Years of Renewal (Nova Iorque: Simon & Schuster).
Klor de Alva, Jorge 1992 The Postcolonization of (Latin) America Experience: A Reconsideration of Colonialism,
Postcolonialism and Mestizaje in 1995 Prakash, Gyan After Colonialism: Imperial Histories and Postcolonial
Displacements (Princeton: Princeton University Press).
Lewis, Bernard 1997 The Shaping of Modern Middle East (Nova Iorque: Oxford University Press).
MacCormack, Sabine 1991 Religion in the Andes: Vision and Imagination in Early Colonial Peru (Princeton:
Princeton University Press).
Marmon Silko, Leslie 1991 Almanac of the Dead (Nova Iorque: Simon & Schuster).
Mench, Rigoberta 1982 Me llamo Rigoberta Mench y as me naci la conciencia (Londres: Verso).
Mench, Rigoberta 1996 Los pueblos indios en Amrica Latina em Gonzlez Casanova, Pablo Democracia y Estado
Multitnico en Amrica Latina (Mxico: UNAM/Centro de Investigaciones Interdisciplinarias).
Mignolo, Walter D. 1999 Colonialidad del poder y diferencia colonial em Anuario Mariateguiano (Lima: Amauta) Vol.
XI, N 10.
Mignolo, Walter D. 2000 Local histories/Global Designs. Coloniality, Subaltern Knowledges and Border Thinking
(Princeton: Princeton University Press).
Nelson, Dana 1998 National Manhood, Capitalist Citizenship and the Imagined Fraternity of White Men (Durham: Duke
University Press).
Quijano, Anbal 1997 Colonialidad del poder, cultura y conocimiento en Amrica Latina em Anuario Mariateguiano
(Lima: Amauta) Vol. IX, N 9.
Quijano, Anbal 1998 The colonial nature of power and Latin Americas cultural experience in Briceo Len,
Roberto and Sonntag, Heinz R. (eds.) Social Knowledge: Heritage, Challenges, Perspectives (Montreal:
International Sociological Association, Pre-Congress Volumes) Vol. 5.
Quijano, Anbal e Wallerstein, Immanuel 1992 Americanity as a Concept, or the Americas in the Modern WorldSystem in International Social Sciences Journal, N 134.
Spence, Jonathan 1999 The Chans Great Continent. China in Western Minds (Nova Iorque: WW. Norton and Cia.).
Trouillot, Michel-Rolph 1995 Silencing the Past. Power and the Production of History (Boston: Beacon Press).
Varese, Stefano (coord.) 1996 Pueblos indios, soberana y globalismo (Quito: Biblioteca Abya-Yala).
Wallerstein, Immanuel 1974 The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European WorldEconomy in the Sixteenth Century (Nova Iorque: Academic Press).
Wallerstein, Immanuel 1980 The Modern World-System II. Mercantilism and the Consolidation of the European WorldEconomy, 1600-1750 (Londres: Academic Press).
Wallerstein, Immanuel 1987 World-System Analysis in Giddens, A. and Turner, J. H. (eds.) Social Theory Today
(Cambridge: Polity Press).
Wallerstein, Immanuel 1989 The Modern World-System III. The Second Era of Great Expansion of the Capitalist
World-Economy, 1730-1840s (Londres: Academic Press).
Wallerstein, Immanuel 1991a Geopolitics and Geoculture. Essays on the Changing World-System (Cambridge:
Cambridge University Press).
Wallerstein, Immanuel 1991b The French Revolution as a World-Historical Event in Unthinking the Social Sciences.
The Limits of Nineteenth Century Paradigms (Cambridge: Polity Press).
Wallerstein, Immanuel 1995 The Geoculture of Development, or the transformation of our geoculture in After
Liberalism (Nova Iorque: The New Press).
53
Whitaker, Arhur P. 1954 The Western Hemisphere Idea: Its Rise and Decline (Ithaca: Cornell University Press).
Wolf, Eric C. 1982 Europe and People Without History (Berkeley: University of California Press).
Notas
* Professor de Literatura e Lnguas Romnicas e de Antropologia Cultural na Universidade de Duke.
1 Mapa original (W. M.), integrando Abu-Lughod, Wolf e integrando Anhuac e Tawantinsuiu.
54