Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Chng 9
II
III
IV
VI
184
185
tit.
Nh b xng ngoi m chn khp c th thch nghi vi iu kin
sng tt hn v phn b rng hn. Khi sng trong iu kin kh hn th
cht kitin chng mt nc. B xng ngoi cn gi nhiu chc phn quan
trng khc. S xut hin lp v lm mt hon ton lp biu m c tim
mao ng vt bc thp.
3. Hin tng lt xc tng khi lng c th
Lp v ngoi l mt tr ngi cho s tng trng v khi lng c
th, ng vt chn khp b hn ch khng th tng trng t t. Do vy
khi c th ln ht c, lp v c tr nn cht chi th ng vt chn
khp tin hnh lt xc - tc l thc hin qu trnh vt b lp v c, hnh
thnh lp v mi. Lp v mi cn mm, phi sau mt thi gian nht nh
mi cng li. ng vt chn khp tranh th lc lp v mi cn mm
ln ln. C 2 qu trnh cng c tin hnh trong khi lt xc: l s tit
ra lp v mi ca t bo biu b v s tit dch lt xc cha enzym ho tan
tng endocuticun ca lp v c. S ln lt xc thay i ty theo nhm loi
v y l thi k nguy him nht v c th ca chng rt d thng tn, v
vy chng thng tm ni an ton trn trnh. lt xc c iu khin
bng c ch thn kinh th dch (hoocmn). Hoocmn lt xc l ecdyson
nng thp tc ng ln t bo biu b gy tit enzym phn gii tng
endocuticun ca v c th, cn nng cao th gy vic tit ra lp v
mi. B phn tit hoocmn l tuyn tit, v tr, cu to v tn gi khc
nhau ty nhm ng vt. V d cn trng l tuyn ngc trc, gip xc
l tuyn nm trong phn u (c quan Y).
4. H thn kinh v gic quan
H thn kinh vn gi s cu to ca giun t, song c thay i
ng k, nht l nhm ng vt chn khp cao nh cn trng. H thn
kinh ca chn khp gm c no v v hai dy thn kinh chy dc bng.
No c cu to phc tp gm no trc, no gia v no sau. No trc
(protocerebrum) gm mt th trung tm, mt cu no trc, mt hay hai
th nm. Th nm l trung khu thn kinh iu khin cc hot ng bn
nng phc tp (nht l nhm cn trng c i sng x hi). No trc
cn c lin h vi trung khu th gic, iu khin hot ng ca mt kp.
No gia (meso- hay deuterocerebrum) gm cc hch ru, t c cc
dy thn kinh iu khin i ru th nht, l trung khu khu gic v c
cu ni trn hu. Hai dy thn kinh chy dc to thnh chui hch thn
kinh bng. Mi i hch ng vi mt t. Chui thn kinh bng c ngun
gc c lp vi no. T mt i hch c 3 i dy thn kinh: i th nht
v i th 3 mt lng l i dy thn kinh vn ng, cn i th 2 mt
186
187
5. H c pht trin
Cu to c theo kiu bao c lin tc cc ngnh giun nh giun dep,
giun trn v giun t khng cn thch hp i vi chn khp khi c th b
ng khung trong b xng ngoi. T bao c tin ho hnh thnh
cc b c vn ng tng phn hoc tng t ca c th. Qu trnh ny
c bt u t ng vt giun t c li vn ng tch cc bng chi bn.
C ca chn khp l c vn in hnh v c phn ng nhanh hn so vi c
trn. So snh thi gian phn ng ca mt s nhm ng vt ta thy nh
sau: hi qu c vng quanh hu c thi gian phn ng l 5 giy, cn
c vng l 60 - 180 giy; sa t 0,5 1 giy; c vng ca giun t l 0,3
0,5 giy; c co si byssus trc ca trai l 1 giy; c tua u ca c 2,5
giy; c bng sam l 0,195 giy v c cnh cn trng l 0,025 giy.
Nhnh thn kinh iu khin hot ng ca c chn khp cng c
sai khc vi cc nhm ng vt khc. ng vt c xng sng mt c
c n hng trm hay hng triu nron, trong khi mi si c ch c 1
nron c nht. chn khp th ngc li, mt c ch c 1 hay rt t
nron, trong khi mi si c li lin kt vi 5 kiu nron khc nhau
(nron gy co c nhanh chng, nron gy co c chm nhng bn, nrn
gy c ch...) v mi nron pht nhnh ti nhiu si c. Mt khc trn
mi c ca chn khp c th c mt s loi c khc nhau v chc nng v
hot ng sinh l. Nh vy cng co c ca ng vt c xng sng
ph thuc vo s axon c pht ng (tc l s lng c c kch
thch), cn chn khp th li ph thuc vo bn cht ca si c c
kch thch v cc hiu qu tng tc ca mt s kiu nron c sinap trn
cng mt si c.
6. H tun hon h
H tun hon ca giun t l h tun hon kn, mu lu thng c
l nh s co bp ca thnh mch mu v nht l hot ng ca bao c.
chn khp do hnh thnh b xng ngoi nn v hiu ho hot ng
ca c. Mt khc tim cha chuyn ho su theo chc nng co bp nn
buc ng vt chn khp phi ph v thnh mch mu hnh thnh nn
h tun hon h. Phn ch yu ca h tun hon ca chn khp l mch
chy dc sng lng c gi l "tim" vi cc i l tim hai bn. Khi tim
co mu c dn ln u, sau vo ni quan, lm ngp ni quan v trn
y trong cc h khe rng. Mu sau khi qua h h hp v bi tit tr v
xoang bao tim v vo tim qua i l tim. Cc l tim ny u c van
khng cho mu chuyn ngc chiu. Mu cha huyt sc t hemoglobin
(mu ) hay hemocyanin (mu xanh) ty nhm ng vt chn khp khc
nhau.
188
189
190
191
trn v pha bng. Theo chiu dc phn thn chia thnh 3 thy (mt thy
gia - rachis v 2 thy bn - glabella) Mi t c 1 i chn, c cu to t
sai khc vi chn hm: phn gc c mt mu li nghin c gai hng vo
trong, phn ngoi c mt nhnh hng ra pha ngoi mang nhiu lng t
c chc nng h hp. Nh vy chn ca Trng ba thy c cc chc phn
khc nhau nh h hp, chuyn vn v nghin mi.
192
193
Hnh 9.9 Hnh dng ngoi (A) v s chia t ca Sam (B,C), ho thch ca
ui kim (D) (theo Lange)
1. Gip u ngc; 2. Ming; 3. Mt kp; 4. Chn; 5. Chelirium; 6. Np mang; 7.
Phn bng; 8. Gai ui; 9. Chn mnag; 10. Km; 11. Mt n; I-XIII. S cc
t; a. Acron
194
195
2.1.2. Cu to ni quan
H tiu ho: Phn ln n tht, mt s ht m thc vt, ng vt hay
n cht cn b hu c ang phn hu. C quan tiu ho c cu to thch
nghi vi vic tit men tiu ho ra ngoi phn hy con mi v ht cht dinh
dng nh c thnh c hu kho, rut gia c nhiu nhnh lm tng din
tip xc v sc cha. Nhn bt mi bng chng t, cn cc nhm khc th
ui con mi rt tch cc (hnh 9.11).
H bi tit c c im trung gian ca nhm va chuyn t nc ln
cn. Chng va c tuyn hng va c ng manpighi (hnh 9.11).
196
H sinh dc: Hnh nhn n tnh, c hin tng d hnh chng tnh.
Tuyn sinh dc nm phn bng, vn c cu to kp nhng c th dnh
vi nhau tng phn hay tt c thnh mt tuyn chung. Gm c tuyn tinh
(trng), ng dn v l sinh dc. Ngoi ra con c c tuyn ph, c quan
th tinh nh bu tinh, con ci c thm ti nhn tinh (hnh 9.13).
2.2 Sinh sn v pht trin
Hot ng th tinh ca hnh nhn rt a dng phn nh qu trnh
chuyn t th tinh ngoi sang th tinh trong. Mt s th tinh nh bao tinh
(spermatophora) c con c gn trn gi th trong ma giao hoan trc
khi chuyn vo l sinh dc ci (b cp gi) hay chuyn trc tip nh vo
nh km con c (mt s bt), cn nhn th truyn tinh trc tip qua bu
tinh tn cng ca chn xc gic. Mt s Chn di th tinh trong. Mt s
nhm con ci n tht con c sau khi giao phi xong (nhn, b cp).
Phn ln hnh nhn trng trong hc, trong kn mang theo ngi
hay gi trong hang, mt s t con. Trng ca hnh nhn thng ln,
giu non hong, phn ct b mt v xc nh. Phi nhn v phi b cp
cn c r 12 t: C 8 9 t bng, 5 6 t trc c nh mm phn ph
197
198
199
200
tinh trong, n tht va bng cch tiu ho ngoi, va nhai nghin con mi
trc tip. thng gp trong rng m, di chuyn nhanh trn mi a hnh li
lm. Hin nay bit khong 3.200 loi.
2.3.6 B Nhn (Aranei)
Nhm ny d nhn bit nh c th chia thnh 2 khi u ngc v
bng gn vi nhau bng eo ni. Phn ph u ngc c 6 i, i km bin
i thnh mc 1 t, c tuyn c gc mc. i chn xc gic thng
ngn ( con c bin thnh c quan giao phi), 4 i chn i (b) thng
di, c nhiu lng, tn cng bng bng mc, mi chn c 7 t (t hng,
chuyn, i, m, ng, trc bn, bn). nhn c tuyn t (cribellum) th
t bn th 4 c mt lc lng (calamistrum) ly t t cc l ca tuyn
t. Phn ph bng gm c l sinh dc, l th v cc nh t. Nhn h hp
bng phi sch, kh qun hay c 2 loi.
Nhn s dng nc c lm t lit con mi, mt s c nc rt c.
V d nh ging Latrodectus vng Trung ven a Trung Hi c th
t cht cc th ln (lc , nga...). T c vai tr rt quan trng i vi
i sng ca nhn, c dnh khc nhau tu mc ch s dng. Chng c
th dt 2 loi li l dng phu (dng thm) dng chng trn mt t
bt mi b v dng li hnh tm (hay bnh xe) dng chng trn khng,
bt cc ng vt bay. Nhn cn dng t dt chung tr v ln xung
nc, dt bc trng, dng pht tn...
B ln, hin nay bit khong 20.000 loi, chia thnh 3 phn b:
+ Liphistimorpha cn gi nhiu c im c nh bng phn t, c
2 i phi sch, 2 i nh t.... Phn b vng Vin ng.
+ Mygalomorrpha: Bng khng phn t nhng vn c 2 i phi.
Sng trong hang hay trn cy vng nhit i.
+ Araneomorpha: Bng khng phn t. Th bng phi sch, kh
qun hay c 2. Gm phn ln nhn hin sng.
Vit Nam nhn phn b khp ni. Cc loi ph bin nh Theridon
rufipes, Heteropoda pressula, Menemerus bivitatus thng gp trong nh.
Nhn t vng (Nephila maculata), nhn gai (Gasteracantha propingua),
nhn sng (Gasteracantha arculata) thng gp trong rng. Loi
Latouchia cunicularia, Avicularia sp (nhn hc) thng gp trong hang
hc pha nam. Loi Salticus manducator c hnh dng ging kin.
2.3.7 B Ve bt (Acarina)
Hin tng phn t ch gp mt s ve bt c (Endostigmata,
Paleacarina) vi 7 t phn u ngc v 6 8 t phn bng. Phn ln ve
bt hin sng, c th tp trung thnh mt khi, du vt phn t ch cn li
201
trn tm gip, t... Tuy nhin c th nhn bit phn u ngc qua 6 i
phn ph c trng. Km v chn xc gic bin i thnh c quan ming
(c th phn bit 2 kiu l kiu nghin ht thy nhm ng vt s dng
thc n rn, kiu t ht nhm k sinh ht mu. L nhm ng vt rt
da dng v mi trng sng, v hot ng th tinh, v qu trnh pht trin:
V mi trng sng: Chng c th sng trong t, thm mc, trong nc,
k sinh ngoi hay k sinh trong ng vt v thc vt. C vai tr gy v
truyn bnh rt nguy him; V hot ng th tinh: Phn ln qua bao tinh
c gn trn gi th, hoc dng chn xc gic chuyn trc tip. Mt s
th tinh trong (bt t, nhy bt...); V pht trin c th phn bit thnh 2
nhm: Ve bt c trng t non hong, phn ct hon ton u, pht trin
qua giai on 4 t ging protaspis. Cn phn ln ve bt c trng giu
nhiu non hong, phn ct b mt, pht trin thnh u trng c 3 i chn
v tri qua nhiu ln lt xc hnh thnh trng thnh. Ve bt c sng t
do trong t pht trin qua nhiu giai on (trng, tin u trng, u trng,
thiu trng tui 1, tui 2, tui 3 v trng thnh).
Hin nay bit khong 10.000 loi, tuy nhin s loi trong thc t ln
hn nhiu. S phn loi cn phn tn, sau y l mt s nhm v i din
chnh. Ve bt c, ve bt ho thch gp t k evon.
Bt gip (Oribatei): Sng t do trong t m, bi trong nc n vn
b hu c v nm, nhiu loi l vt ch trung gian ca nhiu giun sn k
sinh th c mng guc. Vit Nam bit c khong 167 loi thuc 57
h. i din c cc ging: Oppia, Galumna.
Nhy bt (Tyroglyphoidea): Sng tim sinh (hypopus) trong vng
i, pht tn nh cn trng hay ng vt c xng sng. Nhiu loi sng
trong kho lng thc, ru, bia. i din c loi Tyroglyphus farinae gy
vn cc lng thc. Trong t kin c cc loi sng cng sinh, v d nh
loi Tyroglyphus wasmanni sng trong t kin Formica sanguinea v
kin en Camponotus ligniperdus n cc cht thi ca kin.
Acaridiae: K sinh trn c th ng vt v ngi, n da, lng v cc
cht tit. i din c loi Ci gh (Acarrus siro) k sinh o hang ngoi
da ngi, trng v ly lan khi tip xc.
Bt t (Tetranychoidea): C tuyn t, th tinh trong, k sinh gy
bnh cho cy trng. i din Tetranychus telarius gy hi ln bng.
Bt gy sn (Tetrapodili): K sinh trong m thc vt. i din c
loi Eriophyes vitris hi nho.
M (Trombea): Trng thnh sng t do, u trng ht mu cn
trng v ng vt c xng sng. i din c loi Trombicula deliensis
202
203
204
205
206
Vng sc t
Vng can xi
ng dn
Tuyn v
1.1.4 H tiu ho
H tiu ho ca gip xc pht trin v phn ho nhiu hn so vi
giun t, c s dch chuyn ca l ming v pha sau v ru I, ru II v
pha trc. H tiu ho l mt ng thng hay hi cong v pha bng, c 3
phn l rut trc, rut gia v rut sau. Hu mn mt bng ca t
cui (hnh 9.18). Phn trc ca ng tiu ho c lt 1 lp cuticun kh dy
nghin thc n, nhm Mi chn (Decapoda) th pht trin thnh ci
xay v nh Tm cng th c 3 g cuticun dc, g gia ln hn. Rut
gia thng n gin v c tuyn gan - tu. Gan c hnh dng khc nhau
nh hnh ng nhm (Copepoda v Amphipoda), dng khi nh nhiu
nhm khc. Cht tit ca gan gip xc khng ch bin lipit thnh nh
tng (nh tc dng ca mt) m cn bin protit thnh pepton v bin tinh
bt thnh ng. mt s gip xc thp rut gia cn c mng lt
cuticun bo v rut nh C mc. Rut sau l mt ng thng, khng c
tuyn ph, mt s loi nh thuc gip xc Bi nghing (Amphipoda) ranh
gii gia rut gia v rut sau c thm mt i ng bt u lm nhim v
bi tit (c gi l ng malpighi). Rut ca mt s loi gip xc k sinh
nh Sacculina tiu gim.
1.1.5 H tun hon
C mc t chc nh s chung ca chn khp, tuy nhin c
207
1.1.6 H bi tit
L s bin i ca hu n thn c gi l tuyn ru v tuyn hm,
l bi tit ra gc ru hay tuyn hm di. giai on u trng th c
c 2 loi tuyn, cn giai on trng thnh c th thay i. V d nh
gip xc Nebalia v Cypridina giai on trng thnh c c tuyn ru v
tuyn hm. Nhm Chn mang tuyn ru hot ng giai on u trng
cn tuyn hm li hot ng giai on trng thnh. Gip xc cao th
trng thnh ch c tuyn ru. Mi tuyn c bn gm mt ti th xoang v
208
209
210
Nauplius sng tri ni. Tip theo l hnh thnh cc t t vng sinh
trng quanh hu mn v hnh thnh cc i phn ph nh hm di,
phn ph ngc, mt kp... hnh thnh u trng metanauplilus. Sau
nauplius v metanauplius, s pht trin tip theo ty nhm gip xc:
Chn kim l u trng copepodit, Mi chn l Zoea, sau l u trng
mysis ( Tm) hay megalopa ( Cua). Cc u trng ny khng phi bao
gi cng pht trin y m nhiu khi chng thu gn trong giai on
phi. V d nh Cua b n ngay ra u trng zoea, tm nc ngt n ngay
ra tm con.
u trng gip xc l thnh phn quan trng ca sinh vt ni bin
v nc ngt. Chng l thc n ch yu ca nhiu loi thy hi sn.
1.3 Phn loi v cc i din quan trng
Trc y vic phn loi lp Gip xc ch yu da vo kch thc
v s t ca c th, khng bao hm tnh cht tin ho. V d nh ngi ta
chia thnh 2 phn lp l Gip xc thp (Entomotraca) bao gm nhng
gip xc kch thc nh, s t khng c nh, ranh gii cc phn c th
khng r rng, thiu phn ph bng, pht trin c bin thi ... v Gip xc
cao (Malacostraca) bao gm cc gip xc c s t c nh, c phn ph
bng, mt kp c cung, c gip u ngc, bin thi phc tp. Hin nay c
nhiu kin khc nhau v h thng phn loi ca gip xc. Lp Gip xc
hin nay bit khong 20.000 loi, chia lm 6 phn lp.
1.3.1 Phn lp Chn cho (Remipedia)
ng vt thuc nhm ny l gip xc c, ch mi c pht hin gn
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
nhnh. Tuy nhin mi nhm c hng pht trin ring: Maxillopoda hnh
thnh cc nhm nh c, k sinh v c th lng tnh. Cn Ostracoda gim
s t c th n thp nht, phn ph bin i nhiu v cu to v chc
nng. Cn Malacostraca c kch thc ln, vn gi phn u nguyn thy
v phn bng vn c phn ph 2 nhnh. Trn con ng tin ho t giun
t n gip xc, hin tng quan trng gip cho s bin i ny l u
ho v phn t cc phn ph.
Gip xc c quan h kh gn gi vi Trng ba thy. Hai nhm ng
vt ny c cc c im chung nh s lng v c im ca phn ph
u, cu to 2 nhnh ca phn ph, hnh thnh mt kp, hnh dng v pht
trin ca u trng...Tuy nhin Trng ba thu gn vi t tin giun t hn
(cc t nhiu, phn t ng hnh...).
221
222
223
va bi tit.
1.1.7 H thn kinh v gic quan
Theo s cu trc ca chn khp. C no, hch di hu v chui
hch thn kinh bng. no ngoi i hch thn kinh iu khin ru cn c
cc phn tp trung t bo thn kinh ng vi 2 t trc ru v sau ru
tiu gim Khi hch thn kinh di hu c vng ni vi 2 hch ca no
sau (do cc i hch phn ph ming v c mt s t thn sau hm na).
Chui hch thn kinh bng c s lng thay i ty nhm loi: Rt t c
11 khi hch ca chui bng, mi khi ng vi mt t, cn Chn kp
th mi t c 2 i khi hch hoc 2 khi hch.
C quan cm gic gm c i ru vi nhiu lng cm gic v cc g
xc gic v khu gic. C quan th gic c 1 2 mt hay nhiu hn. Mt
n hai bn du, c hnh ti n gin. Ring Scutigera trn u c 2
khi mt n xp gn nhau tng t nh mt kp ca cn trng. Kh nng
nhn ca nhiu chn yu (hng quang m). nhiu chn cn c c quan
tomosvary, c th l c quan cm gic, l cc h hnh ch U, hay cc
rnh tp trung t bo y, thng di gc ru, do no iu khin.
1.1.8 H sinh dc
Nhiu chn phn tnh, t l c ci thay i ty nhm loi. V d
nh loi Polyxxenus lagurus, ph bin chu u, cng ln pha bc t l
con c cng gim ( Php l 42%, an Mch l 8% cn Phn Lan th
khng gp con c) v Phn Lan mt qun th c duy tr nh kh
nng sinh sn trinh sn. Hay loi Rt (Scolopendra cingulata) nhiu
vng thuc Crm v bc Capcaz cng ch gp con ci trinh sn. Tuyn
sinh dc v ng dn sinh dc t khi cn gi c cu to kp, thng th
tp trung thnh c quan n. Ngoi ra c tuyn ph sinh dc nh ti nhn
tinh con ci, ti cha tinh con c. L sinh dc khc nhau 2 nhm:
Rt t, Ru ch, Chn kp c l sinh dc t mang i chn th 2, cn
Chn mi th c l sinh dc t p cht (hnh 9.26B-E).
1.2 Sinh sn v pht trin
Tinh trng c cha trong bao tinh (spermatophore) c dch nhy.
Th tinh thng qua bao tinh, vi cc tp tnh a dng. Bao tinh c th
chuyn trc tip hay chuyn gin tip vo l sinh dc ca con ci. V d
nh rt t, con c gn bao tinh vo thnh hang, con ci i qua, dng
ming ngm bao tinh, trong khoang ming tinh trng v tinh dch c
gii phng. Sau con ci dng hm ly trng v th tinh cho trng trong
khoang ming, v trng th tinh c gn trn thnh hang hay trn cc
cng rong ru. Rt, con c kt li trn hang ri gi bao tinh vo ,
224
225
226
227
228
229
230
231
2.1.3 Cu to ni quan
a. H c: H c ca cn trng rt phc tp, tng s gn 1,5 2.000 b c,
cn trng bay gii th khi lng c chim ti 15 25% tng khi
lng c th. Cu to c ca cn trng ch yu l c vn, pht trin v
chuyn ho rt cao nh vy c th a li hiu qu co c rt ln nh mui
c th p cnh ti 1000 ln trong 1 giy, chun chun c th bay di ti
hng trm km khng ngh.
b. Th xoang v v tr cc c quan trong c th: Th xoang ca cn trng
l khong trng trong c th v c ngun gc t l phi gia. th xoang c
2 vch mng (c gi l mng ngn) chy dc c th to thnh 3 phn
xoang nh (xoang mu lng pha lng, xoang rut gia v xoang mu
bng pha bng). H kh qun xuyn qua mng n ni quan. V tr
cc c quan trong c th (ni quan) nh sau: H tun hon pha lng,
chui thn kinh nm pha bng, ng tiu ho nm gia rut, bi tit nm
trong xoang rut, sinh dc nm cui mt lng ca ng tiu ho. Ngoi ra
trong xoang cn c th m. C ch yu bm vo mt trong ca v c th.
c. H tiu ho: Theo s chung ca h tiu ho chn khp, tuy nhin c
s bin i cho ph hp vi cc li dinh dng khc nhau.
Rut trc c ngun gc t l phi ngoi, gm ming v xoang
ming nm pha trc, vo xoang ming c tuyn nc bt, tit men
tiu ho thc n ( ong th th cht tit ca tuyn nc bt dng ch
cho ng nui ong cha, tit cht chng ng mu rui mui ht
mu, tit t lm kn). Sau xoang ming l hu, thc qun v diu. Diu l
ni cha thc n hay nghin thc n.
Rut gia l phn tip theo, c chc phn tiu ho ho hc v hp
th thc n. Phn u rut gia thng c manh trng lm tng din
hp th thc n v cc t bo rut gia lun lun c thay th nh vo
m t bo thnh rut. M b ca phn u rut gia tit mng bao bc
thc n bo v thnh rut tuy vy vn cho men tiu ho v sn phm
tiu ho i qua. Tip theo l phn rut sau, gia rut gia vi rut trc v
rut sau c van ngn cch. Rut sau khng ch l ni cha cht thi (phn)
m cn c chc phn rt quan trng l ti hp th nc v mui khong
cn li trong cht cn b ( nhiu loi to thnh nh trc trng, l mt c
im thch nghi vi iu kin sng trn cn (hnh 9.31).
Thc n ca cn trng rt a dng (ng vt, thc vt, cc cht cn
b hu c...) Ngi ta c th chia thnh cc nhm cn trng n thc vt
(phytophaga), n ng vt (zoophaga), nhm a thc (polyphaga) n nhiu
loi thc n, nhm hp thc (oligophaga) n mt s loi thc n nht nh,
nhm n thc (monophaga) ch n mt loi thc n. Do vy h men tiu
232
233
Vi khun
lucifraza
xyluxifrin + nh sng
234
Mcl
235
236
Khuynh hng tp trung thn kinh theo chiu dc th hin nhiu nhm
cn trng (hnh 9.34).
237
238
239
240
241
242
Pha u trng ca cn trng bin thi hon ton thng c hnh dng
khc nhau vi 3 i chn ngc v c thm mt s i chn phn bng
(u trng Cnh vy) hay tiu gim hon ton (u trng Hai cnh). Trn b
243
244
245
246
247
248
sn xut nng nghip. Hin nay bit khong 20.000 loi, Hai h thng
gp ph bin trn ng rung l H Chu chu (Acrididae) v St snh
(Tettigonidae) gy hi ln (hnh 9.43B). Hin tng chu chu di c kh
ph bin v gy tc hi rt ln do ln ca qun th v tc di chuyn,
t xa n nay e do nn sn xut nng nghip v i sng ca nhiu
quc gia. C th k cc h c tm quan trng nh sau:
249
250
f. B Chy rn (Anoplura)
Bao gm cc cn trng ngoi k sinh ht mu v truyn bnh
ngi v ng vt. Kch thc nh, khng c cnh. Mt tiu gim, phn
ph ming kiu chch ht, chn kp leo. Ngoi k sinh ht mu truyn cc
bnh him ngho cho ngi nh bnh chy rn do Rickettsia prowazeki v
bnh st hi quy do vi khun Spirochaeta recurrentis. Hin nay bit
khong 500 loi. Vit Nam c mt s phn loi nh Chy (Pediculus
humanus capitis), Rn (P.h. vestimenti), Rn bn (Phthirus pubis) k sinh
trn ngi v cc ging Haematomyzus v Haematopinus k sinh trn
ng vt (hnh 9.45B,C,D).
251
g. B Cnh na (Hemiptera)
Bao gm cc cn trng c 2 i cnh, cnh trc c phn gc cng,
phn ngn mng, cn cnh sau c cu to mng, khi u cnh xp ln
nhau. Phn ph kiu chch ht, b phn ht c gi l vi, khi khng ht
th vi c xp trong mt rnh. Tm lng ngc trc pht trin. Bin thi
khng hon ton. Nhiu loi gy hi cho ngnh nng nghip. Hin nay
bit khong 40.000 loi, chia lm 40 h (hnh 9.46).
Vit Nam c cc loi quan trng sau: Rp ging (Cimex
lectularius), k sinh truyn bnh ngi. B go (Notonecta glauca) ph
bin ao nui, n hi c. B xt hi la (Leptocorisa varicornis), gy hi
la. C cung (Lethocerus indicus): sng nc, l mt loi gia v qu.
h. B Cnh ging (Homoptera)
Bao gm cc cn trng c 2 i cnh mng, tng i ging nhau
c nhng dng khng cnh (rp). Khi u cnh p ln nhau hnh mi nh.
Phn ph kiu chch ht, bin thi khng hon ton. C hin tng xen k
th h v trinh sn. Ht nha cy, lm cho cy yu v truyn bnh cho
cy. Hin nay bit khong 30.000 loi, bao gm nhiu h (hnh 9.47).
252
253
254
255
256
Hin bit khong 80.000 loi vi khong 140 h (Essig) (hnh 9.53).
Mt s loi thng gp v c vai tr quan trng nh Rui nh (Musca
domesstica), Nhng xanh (Chrysomya megacephala), sng gn nh
truyn bnh nguy him, rui tru (Tabanus, Chrysops), Mui thng
(Culex, Masonia), mui vn (Aedes aegypti) ht mu truyn bnh st xut
huyt, giun ch, vim no... mui st rt (Anopheles dirus, Anopheles
minimus...) truyn bnh st rt ph bin Vit Nam v trn th gii.
257
258
259
260
261
262