liberalitas, bonitas, iustitia funditus tollitur; quae qui tollunt, etiam adversus deos immortales impii iudicandi sunt. Ab iis enim constitutam inter homines societatem evertunt, cuius societatis artissimum vinculum est magis arbitrari esse contra naturam hominem homini detrahere sui commodi causa quam omnia incommoda subire vel externa vel corporis vel etiam ipsius animi. Iustitia enim una virtus omnium est domina et regina virtutum.
[29] Forsitan quispiam dixerit: Nonne igitur sapiens, si
fame ipse conficiatur, abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili? Minime vero: non enim mihi est vita mea utilior quam animi talis affectio, neminem ut violem commodi mei gratia. Quid? si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem, vir bonus, ne ipse frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne faciat? [30] Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si quid ab homine ad nullam partem utili utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturae legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei publicae atque hominum societati, si in vita remaneas, adferre possis si quid ob eam causam alteri detraxeris, non sit reprehendendum. Sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique incommodum ferendum est potius quam de alterius commodis detrahendum. Non igitur magis est contra naturam morbus aut egestas aut quid eiusmodi quam detractio atque appetitio alieni, sed communis utilitatis derelictio contra naturam est; est enim iniusta.
Bisogna aver riguardo dei concittadini, ma non dei
forestieri, costoro dissolvono l'universale convivenza umana; e, distrutta questa, anche la beneficenza, la liberalit, la bont e la giustizia van distrutte sin dalle fondamenta; e chi distrugge queste virt dev'essere giudicato empio anche verso gli dei immortali. Perch appunto gli dei hanno costituito fra gli uomini quella societ che essi abbattono; societ il cui pi saldo vincolo in questo principio: quando un uomo reca danno a un altro uomo per il proprio vantaggio, egli va contro natura assai pi che quando patisce ogni sorta di malanni esteriori o corporei o anche morali, che siano intrinsecamente ingiusti, cio immeritati. In verit, la giustizia signora e regina di tutte le virt. 29 Dir forse qualcuno: Non potr dunque un vero sapiente, che si senta morir di fame, togliere il cibo a un altro uomo perfettamente inutile? [No davvero: perch la mia vita non a me pi utile di quel che sia una tale disposizione dell'animo che mi vieti di recar danno ad alcuno per mio vantaggio.] E se un uomo dabbene, per non morir di freddo, potesse spogliar delle vesti un crudele e mostruoso tiranno come Falaride,' non dovrebbe egli farlo?. 30 A queste domande molto facile rispondere. Ecco: se tu, per il tuo particolar vantaggio, togli qualche cosa a un uomo, sia pure perfettamente inutile, tu commetti un'azione inumana e contraria alla legge di natura; ma se, invece, tu sei uno che, rimanendo in vita, pu recare gran giovamento alla sua patria e alla societ umana, non meriti alcun biasimo se, appunto per quello scopo, togli un po' di cibo a un altro. Ma, se non c' questa giustificazione ideale, oh, allora ciascuno sopporti in pace i suoi propri disagi piuttosto che toglier qualcosa all'agiatezza di un altro. Non pertanto le malattie, la povert e gli altri malanni di tal genere non sono pi contrari alla natura che l'usurpare o anche solo il desiderare la roba degli altri; ma il trascurare la pubblica utilit, questo, s, contrario alla natura, perch offende la giustizia.
[31] Itaque lex ipsa naturae, quae utilitatem hominum
conservat et continet, decernet profecto, ut ab homine inerti atque inutili ad sapientem, bonum, fortem virum transferantur res ad vivendum necessariae, qui si occiderit, multum de communi utilitate detraxerit, modo hoc ita faciat, ut ne ipse de se bene existimans seseque diligens hanc causam habeat ad iniuriam. Ita semper officio fungetur utilitati consulens hominum et ei, quam saepe commemoro, humanae societati.
31 Ecco perch anche la legge naturale, che conserva e
assicura il benessere comune, ordina in modo categorico che le cose necessarie alla vita passino da un uomo dappoco e inutile a un uomo sapiente, buono e valoroso, la cui morte potrebbe recar grave danno all'utilit comune; ma con questa riserva, che egli non tragga motivo a commettere atti ingiusti dalla troppa stima e dal troppo amor di se stesso. Entro questi limiti, egli adempir sempre il suo dovere, provvedendo alla felicit degli uomini e a quella societ umana, che io vado cos spesso ricordando.
[32] Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium
est. Nulla est enim societas nobis cum tyrannis et potius summa distractio est, neque est contra naturam spoliare eum, si possis, quem est honestum necare, atque hoc omne genus pestiferum atque impium ex hominum communitate exterminandum est. Etenim, ut membra quaedam amputantur, si et ipsa sanguine et tamquam spiritu carere coeperunt et nocent reliquis partibus corporis, sic ista in figura hominis feritas et immanitas beluae a communi tamquam humanitate corporis segreganda est. Huius generis quaestiones sunt omnes eae, in quibus ex tempore officium exquiritur.
32 Per ci che riguarda Falaride, la risposta molto facile.
Fra noi e i tiranni non c' nessun rapporto sociale, ma piuttosto un incolmabile abisso; e non contro natura spogliare, se possibile, colui che sarebbe onesto uccidere; anzi, tutta questa scellerata ed empia genia dovrebbe esse re sterminata dal consorzio umano. In verit, come si amputano certe membra, quando esse cominciano a mancar di sangue e quasi di vita e nuocciono alle altre parti del corpo, cos codesta mostruosa crudelt di belva in sembianza d'uomo dev'essere estirpata dalla pura e schietta umanit del consorzio civile. Di tal genere sono tutte quelle questioni nelle quali si studia il comportamento del dovere nelle varie circostanze.