Mhazir I

irktlr nzriyysi
1.

nnvi

irktlr

nzriyysi:

Mnftin

maksimalladrlmas.
2.Menecer

firma

nzriyysi:

Satdan

glirin

maksimalladrlmas.
3. Artmn makssimalladrlmas nzriyysi.
4.

Davran

firma

nzriyylri:

Mqsdlrin

oxluu

nzriyylri.

1. nnvi irktlr nzriyysi: Mnftin

maksimalladrlmas

nnvi nzriyy firmann davrannn mnftin

maksimalladrlmasna can atmaqla izah edir.
Bu nzriyy iki ehtimala saslanr:

Mlkiyytilr hr gn mliyyat nzartini

v firmann ilrini idar etmyini hyata
keirirlr;

Onlarn

yegan

maksimalladrmaqdr.

istyi

mnfti

Nzriyy mnftin maksimalladrlmas tezisini hdd

xrclrinin h sdd glirinin brabrliyi rtind
saslandrr: MC=MR.
Birincisi, firma z faliyytini qiymtlndirmk v ya
proqnozladrmaq n marjinal thlildn istifad etmir.
Hqiqtn d hdd xrclrinin v xsusild hdd
glirinin hesablanmas xeyli tindir v firmann
mhsuluna real tlb yrisini, hmin tlbin qiymt v
glir gr elastikliyini bilmmkl mrkkblir. Bir
ox iri firmalarn bahal bazar tdqiqatlar tkil
etmsin baxmayaraq alnm informasiyan 100%
shih v qnatbx hesab etmk olmaz. Glck glir
v xrclrin dyrlndirilmsid bel tindir.V
nhayt, digr firmalarn hrktlrini v kstdbirlrini ncdn bilmk v onlarn fallqlarnn
nticlrini dyrlndirmk praktik olaraq mmkn
deyil.Bel bir msly d diqqt yetirmk lazmdr:
masir bazar iqtisadiyyatnda mlkiyyt hququnun
idar etm hququndan sasl kild ayrlmas
mahid olunur v xrda tkbana sahibkarlq istisna
olmaqlamlkiyytilr operativ idar etmy pekar
menecerlri clb edrk bu il mul olmurlar.
Btn bu faktlar bzi Ekonomika drsliklrind veriln
nnvi firma nzriyysinin smrliliyi haqqnda
ltifnin yaranmasna sbb olmudur: Avtomobil

srcs arabir pncrdn l balaca kaz paralar

atr. Dostu onun n n bel etdiyini soruur. Fillri
qorxuduram,- o cavab verir.
- Ax burda fil yoxdur,- dostu tccblnir.
- Bax grrsn bu nec gzl tsir edir!- src
qrurla deyib nvbti kaz pncrdn l atr.
Zarafat z yerind, amma nnvi nzriyy probemi
kifayt qdr aydnlq gtirmdiyinddndir ki, bir ox
iqtisadlar firmann davrann tamamil baqa
verilnlrl v baqa mqsd ynmlri il izah edn
alternativ nzriyylr irli srmlr.

2.Menecerial firma nzriyysi: satdan glirin

maksimalladrlmas

Bu konsepsiya aadak ilkin rtlrdn x edir:

Operativ idar etmnin mlkiyytilr deyil, pekar
menecerlr hyata keirirlr;
Menecerin mqsdi satn hcminin v bunun nticsind
daxil olan glirin maksimalladrmaqdr.
Bu ilkin rtin real sas var, nki masir dvrd mlkiyytin
shmdar formas stnlk tkil etdiyindn shm sahiblri z
idar etm hquqlarn pekarlara verrk formal olaraq
mlkiyytidirlr.lbtt, shbt shmlrin sas paketin sahib

olan v firma faliyyti zrind strateji nzarti zlrind

saxlayan azsayl mlkiyytilr zmrsindn deyil, bzn
korporasiyann iinn ox uzaq (szn hm hrfi, hm d
mcazi mnasnda) olan milyonlarca kiik , orta v htta iri iri
shmldarlardan gedir.
kinci ilkin rt gldikd is, onunda real sas var. Bu
konsepsiyann mlliflrindn biri U.C. Baumol 1959cu ild
qeyd edirdi ki, menecerlrin hqiqtnd sat hcminin
maksimalladrlmasnda maraql olmalarnn bir nebsbbi
var. Bu, birinci nnbd menecerlrin ald mk haqq v
btn lav gztlr v dnilrin bilvasit sat plundan
asl olmas il izah olunur. Menecerial konsepsiyan inkiaf
etdirn Uilyamson 1963-c ild lav sas kimi gstrdi ki, sat
pulunun artmas tat genilndirmy, yeni layihlri hyata
keirmy imkan verir. Bu da z nvbsind menecerin
statusunu qaldrr. Xidmti iyerarxiyada onun rtbsi qalxr.
kildki qrafik glirin maksimalladrlmas raitind mhsul
istehsal hcmi il ticartd sat pulunun maksimalladrlmas
arasnda mmkn frqin drcsini gstrir. Sonuncu halda
istehsal v sat hcmi Q8 ci vahidin satndan gln hdd
gliri sfra brabr oluncaya qdr artmaqda davam edck.
Bu o demkdirki mcmu gliri daha arta bilmz v demli, o,
maksimuma atmdr. Glirin maksimalladrlmas zaman
istehsal hcmi Qp sviyysind myynlir, nki mcmu
glirlri il mcmu xrclri arasndak n byk frq mhz bu
nqtd ld olunmudur, yni mnft maksimuma atmdr.
Asanlqla grmk olar ki, ticartd sat pulunun
maksimallamas zaman firmann mnfti mnftin
maksimallamas variant il mqayisd azalm olur. Bu hal

adtn shmdarlarn narazlna sbb olur v onlar

menecerlr n minimum mnft sviyysini myynldir
bilrlr. gr mnft azaldlmas mhdudladrcs PR
sviyysind myynldirilmidirs, menecerlr sat hcmini
mnftin yol veriln hddn aa dm thlksi olan hdd
qdr artracaqlar. Yni sat hcmi PR dz xttinin TPR mcmu
glir yrisi il ksim nqtsin mvafiq olan Q8' sviyysind

myynldirck.

TC

PR

+a
QP Q'S QS
TPR

kil . Glirin maksimalladrlmas raitind mhsul istehsal hcmi il ticartd

sat pulunun maksimamaksimalladrlmas arasnda mmkn frqin drcsi

Ingilis iqtisds iplinin 1981-ci ild prd ssilji

tdqiqtlr gstrir ki, prktik lrq Britniy firmlrnn yrs
stn mksimlldrlmsn qrlrnd durn n mhm

msllrdn biri hsb dirlr. ri kmpniylr bu msly

kiiklrdn dh diqqt ytirirlr: 3000 nfrdn iisi
ln kmpniylrdn yddid biri stn
mksimlldrlmsn zlrinin ss mqsdi hsb tdiyi
hld, btn kmpniylr rsnd n drdndn biri bunu
ss mqsd hsb dir.
B-n Strtji Plnldrm Institutunun prd tdqiqtlrn
nticlri gstrmidir ki, qsmddtli dvrd firmlr st
hcmini, uzunmddtli dvrd is mnfti
mksimlldrm stnlk vrirlr.

3. rtmn mksimlldrlms
nzriyysi
Bzi iqtisdlr, cmldn Mrris (1964), hsb dirlr ki,
mlkiyytilrin v mncrlrin mumi mqsdi vr. Bu d
firmnn bymsinin mksimlldrlmsdr. Mncrlr z
si sttuslr v mk hqlrnn rtms n bun cn trlr.
Mssisnin mlkiyytilri is zlrinin vrlnms mqsdil
nun ktivinin rtmsn chd dirlr. Mrris hm d qyd dir ki,
mncrlr hmi sdc byk firmdns bymkd ln
firmn stn bilirlr. Mrrisin nzriysinin cn blnmmi
mnft nrms dlnn gstricidir. Krprsiynn btn
mnfti iki hissy blnr: bir hiss shmlr zr dividntlr
klind dnilir, digri is blnmmi qlr v isthsln inkif
fndunu ml gtirir. Mnftin blnmmi hisssinin
blnm hisssin nisbti blunmmi mnft nrmsn v y
mnftin slnlms nrmsn ml gtirir. Mncrlr
mnftin ksr hisssini dividntlr kimi bldrslr
shmdrlr rz qlrlr, bzr kursu is rtm blyr.

Yksk bzr kursu nun shmlrinin rqiblr trfindn

lnmsnn v rqiblrin nlr l kirmsinin qrsn lr.
Bununl yn ym nrms isthsln inkifn v firmnn
bymsin imkn vrmyck. Bq vziyyt d mmkndr.
Mncrlr mnftin ss hisssini blnmmi slyrlr ki, bu
d isthsl v firmnn bymsi n ydr. Lkin shmdrlr
dividntlrin zlndn nrzdrlr, shmlri stm bly
bilrlr v nlrn kursu dmy blyr. Firmnn
rqiblr trfindn l kirilmsi thlksi yrnr, nki
shmlrin kursu lnd nlr lmq snlr. Bllikl,
mnftin iki hissy blnmsi v mnftin slnlms
nrmsnn myynldirilmsi sn i dyil v bir sr tinliklr
v ziddiyytlrl bldr. Bu prblmin hllind dtn
trzldrlm rtmprinsipini ld rhbr tuturlr, yni firm
kpitlnn rtm srti v nun st hcmi mnfti slm
nrmsndn drk v dmli, mnftin rta sviyysin
ynmlnrk myynldirirlr
(kil.2). ydndr ki, firmnn kpitl v st hcmi rtdqd
zln fydllq qnununun qvvd (bu hld lv
invstisiylrdn glirlilik) lmsn sbb rt mnft sviyysi
Y

P1R

dr.
Z

Orta mnft sviyysi

P2R

kil 16.2. Orta mnft sviyysi

Q2

Hr bir knkrt hld firm glirlilik v rtmn tlb lunn

kmbinsiysn sir.
S qlmq n firm bymli, st hcmini rtrmldr.
Bunun n , isthsl gcn rtrml v invstisiylr
qymldr. Btn bunlr is mliyyldirm tlb dir. Bs
firmnn rtm nc b vrir?
rtmn birinci ylu firmnn dili rtm, isthsl v kpitln
tmrkzlmsi kimi sciyylndiril bilr. Firmnn dili
rtmnn mnblri bunlrdr:
firmnn

rsurslr,

birinci

nvbd

mnftin

blnmmi hisssi, myyn qdr d mrtizsiy

fndu;
bnklrdn v bq mliyy-krdit institutlrndn lnn
brclr;
qiymtli kzlrn lv missiysndn gln glir.
Firmnn dili rtmnn mtlif mnblrinin rlu v
hmiyyti yni dyil v vziyytdn sl lrq dyiir. Cdvl
1970-ci ildn 1989-cu ildk Britniy firmlrnn dili
rtmnn yr-yr mnblrinin hmiyyti v dinmiks
brd tsvvr yrdr.

Il

z vsitlri

Brc lnm
vsitlr

ksiylrn
missiysndn
gln glir

1970

60,7

22,4

3,2

1975

73,5

7,1

8,8

1980

66,1

22,3

4,9

1982

62,1

26,9

4,7

1984

83,5

20,7

3,7

1986

58,5

21,6

12,5

1987

52,2

20,8

19,4

1988

45,1

41,2

7,1

1989

35,1

47,3

6,2

Britniy firmlrnn yr-yr dili rtm mnblrinin

dinmiks (fizl)
Cdvldn grndy kimi, dili rsurslrn py 80-ci illrin
rtlrn qdr mtmdi rtm v dvr n btn
mliyyldirm mnblrinin 83,5% tkil tmidi, lkin snr
kskin kild zlm v 80-ci illrin rnd 35,1% lmudur.
Brc gtrlm vsitin py is, ksin, hmin mddtd iki
dfdn rtm v 47,3% tmd. Shmlrin burlndn
gln glir is h vt dili rtmn diqqt lyiq
mnblrindn lmmdr. 1986-1987-ci illrd bunun
hmiyyti kskin surtd rtm, lkin fnd bzrndk 1987ci il ktybr bhrnndn snr 6,2% nmidi. (Diqqt tsk,
grrik ki, dili rtmn btn mliyyldirm mnblrindn
ln mbllrin cmmi il n 100% brbr dyil.Bu nunl

izh lunur ki, Byk Britniyd nnvi lrq knr,

zhiri mliyyldirm mnblri byk hmiyyt ksb
tmidir ki, tmyn fizlr d nlrn pyn dr).
Firmnn ikinci rtm ylu qvum v y udm il lqdr
isthsl v kpitln mrkzldirilmsi il bldr. Tcrb
gstrir ki, bu gni yylm suldur, , firm ktivlrinin
rtmnn 50% v btn sny tmrkzlmsinin 60%
qdrini tmin dir. Qvum v udm dinmiks qyribrbrdir: qvumlrn kskin lm v snrdn
snginlm dvrlri mhid lunur. Snuncu qvumlr
dls 80-ci illrin snun tsdf tmidi ki, l bu d
firmlrn rtmnd z mnblrinin pynn zlmsn
rtlndirmidi. 1984-1989-cu illrin qvumlr rtmnn
1968 v 1972-ci illrin rtmndn ss frqi ndn ibrt idi ki,
qvun firmlrn syn nisbtd bununl bl rclr
yksk lmudu: ssn lduqc byk firmlr qvuurdulr.
Qvum udmdn frml lrq frqlnir, lkin slind nlr
frqlndirmk d sn lmur.
Qvum iki kmpniynn rhbrliyinin birlmk brd
qrlql rzlms dmkdir. Qvumnn di mnizmi
qvun krprsiylrn shmlrinin yni vhid shmlrl vz
lunmsndn ibrtdir. Birg mussisnin d vt znd
vvlki firmlrn dlrn ks tdirir. Qvum n dtn
susi mlyyldirm fndu tlb lunmur.
Udm bir firm digrini lnd b vrir. firmsnn rhbrliyi
B firmsnn shmdrlrn nlrdn shmlrin nzrt pktini
lmq tklifi il mrcit dir. Tklif lunn qiymt dtn
bzr qiymtindn yli yksk lur. Udm mliyyt n
udn firmy shmlrin nzrt pktini dmk n yli

byk susi fnd lzmdr. Nticd udulmu firm v nun

d mstqil hquqi s kimi dh mvcud lmur.
Qvum (udm) bir n ss nv lur: fqi intqrsiy,
quli intqrsiy v knqlmrsiy.
fqi intqrsiy yni nv mhsul isthsl dn v y myyn
tnlji prssin yni mrhlsini hyt kirn firmlrn
birlmsi zmn mhid lunur. fqi intqrsiyn
isthsln shdili tmrkzlmsi v mrkzlmsi kimi
sciyylndirmk lr. Diyirckli pdipnik isthsl dn v y
tiki mnlr burn firmlrn birlmsi v y suprmrkt
trfindn kiik mzlrn udulms bun misl l bilr. 60c illrdnhzrk dvrdk Byk Britniyd b vrmi
udmlrn v qvumlrn 80%-dn u fqi intqrsiy
nvn id lmudur.
quli intqrsiy myyn vhid tnlji prssin mtlif
mrhllrini hyt kirn firmlrn birlmsi zmn b
vrir. slind bu, isthsln shlrrs tmrkzlmsi v
mrkzlmsidir. Bun misl nftrm kmpniylr
tryfindn nft ml, kimy zvdlr, nft kmrlrinin v
tnkrlrin, bnzindldurm mntqlrinin v s. lnmsdr.
Bq bir misl ticrt firms trfindn tuculuq v tiki
mssislrinin lnmsdr. quli intqrsiy rclri
zltm imkn vrir, nki mhsul bir tkrr isthsl
mrhlsindn digrin bzr rlmdn kir: firmnn
blmlri rsnd hsblm bzr qiymtlri il dyil, dh
ln trnsfr qiymtlri il prlr. quli intqrsiy bzr
mvqlrini gnilndirmy v bzr zrind nzrti
gclndirmy imkn vrir. mm bu nv qvumlrn sy
cmi 5%.dir.

Knqlmrt tnlji prsslri h cr lqdr lmyn

firmlrn birlmsi nticsind yrnr. Msln, ingilishllnd firms Yunilvrin rzq, kz, kimy snysi,
yuyucu vsitlrin isthsl, nqliyyt, tir, hyvnlr n
ymk hzrlnms, trpik plntsiy tsrrft v s.
shlrind syl mssislri vr. Knqlmrtlr y
isthsln gnilndirilmsi, y d tsdfn bqlrnn
firmlrnn lnms ylu il yrnr.
Qvum v udm zmn isthsln gnilnmsi kpitl
mtlif shlr pyldrmql riski zltmq, vvlki
isthsl nvlrinin qvuuund yrnn yni bzrlr
mq. Bzrdk n kiik bluqlr bl dldurmq,yni
zmnd mtliyf shlrd ttbiq tmkl lm v tniknn
niliyytlrindn mksimum smrli istifd tmk
(tnlgiynn rpz tzlndrlms dlndrlr) mqsdi
gdr. Nticd kmpniy trfindn lnm firmlr firmnn
mumi strukturund zn yr lrq nunl vhid sistm
ml gtirir v bu sistmin sbitliyi idrtmnin
smrliliyindn sl lur. Bl birlmlrin ss tkilt
frms knsrndir.
Knqlmrtlr lvr mqsdil yrdlnd, yni fnd
bzrndk qiymtlr mssislrin lqs v y stqs zmn
qznc tmin tdiyin gr nlrn lnb-stlnd, qyri-sbit
lur, mrf rktrli lur v tz dlrlr. 60-c illrd
knqlmrt tipli birlmlrin kskin rtm mhid
lunurdu, lkin rtq 70-ci illrd nlrn u zn
drultmd v dld. 90-c illrin vvllrind yni qvum v
birlmlrin 10%- qdrini knqlmrt id tmk lr.

Sn nilliyin ss tndnsiylrndn biri qyritmrkzlm v dsntrlizsiydr. Srtl dyin

bzr knyukturs, dili bzrlrd d bynllq rktr
lm kskinlmi rqbt, dinmik yniln tnlgiylr
ritind firmnn mvcudluu nun mthrrikliyindn,
vikliyindn, uyunl bilmsindn sldr. Bun is isthsl
v idr tmnin dsntrlizsiys ylu il nil lmq dh
sndr. Bununl bl iri firmlrn hr biri mstqil hquqi
s vriln v shmlrini fnd birjsnd mstqil qyd
tdirn dh kiik trkib hisslrin prlnms prssi
mhid lunur. Sn illrin sciyyvi susiyytlrindn biri
firmnn yr-yr struktur blmlrinin nun mncrlri
trfindn lnmsdr. Bun misl 1992-ci ild Britniy
knsrni Impril Kmikl Indstrizin strukturu trkibindn
yni st bzrlrnn fth dilmsi mqsdil bir sr
blmlrin yrlmsnn ln dilmsi l bilr. Msir
mncmnt kyfiyyt v vikliy stnlk vrir.

4. Dvrn firm nzriyylri: mqsdlrin luu

nzriyylri
Nzrdn kiriln nzriyylr firmlrn mksimlln
cmi bir mqsdinin (mnft, st hcmi, rtm) lms
fikrindn dirdilr. Bq nzriyylr dvrn
nzriyylri firmnn lu mqsdinin lmsndn
dirlr. Bu ynm krprsiyn idrtm subyktlrinin
iyrriysn mrqlr v mqsdlr iyrriysnn mvfiq
lduu mrkkb sistm kimi nzrdn kirir. Bu mcmu
znd:

 yksk mk hqqn. Y i ritin, thlksizlik

tniksn, mzmunlu my, itissn rtrlmsn v
pd irlilyi cn tn fhllrin;
hkimiyyt,

ssil

sttusunun

yksldilmsin,

kryry, glirin lmsn cn tn mncrlrin;

yksk dividntlr lmq istyn shmdrlrn;
kmpniynn

fliyytinin

iqtisdi

gstricilrini

yldrm, firmnn nfuzunu qldrm ln

firmnn yksk rhbrliyinin mrqlrn birldirir.
Firmnn vhid tm kimi mvcud lms, sbit v hyt
qbiliyytli rqnizm lms n yksk rhbrlik bu
frdi mrqlr v firmnn strtji mrqlrn bcrql
bir-birin

uyunldrmldr.

rhbrliyin

mrqlr

Firmnn

rsndk

iklnmsi

mlifti

rdn

qldrmq, nlrn knfliktini n zrrsiz sullrl hll

tmk,

kllktivd

sbit

ssil

riti

slmq

bcrndn sldr.
Dvrn nzriyylri (bu istiqmt bivirizm dlnr)
dh ypn firmlrnd zn yr lmdr. Ypn
mncrlrinin r: Uurun rhni firm iilrinin yksk
mnvi vziyytidir. Yksk mnvi vziyyt iinin
mmnunluu v mrql lmsnn nticsidir. Mrql ln v
mmnun qln ii y iidir. Pis, yni mrql lmyn v
mmnun qlmyn iilri ln firm y firm l bilmz.
Rhbrliyin qrsnd durn msl iilrl firmnn
mrqlrn bir ry gtirmkdir.
Dvrn nzriyylrinin lu frdi vrintlr vr v bunlr
krprsiy dilind susi v mumi

mrqlruyunldrmn yllrn gstrirlr. nlrn u

rtq kifyt qdr ylnlb v yksk nticlr gstriblr.
Mslht grln sullrdn biri 1959-cu ild ..Symnun
tklif tdiyi kmprmis bcrdr. Btn mqsdlri: mnft,
st hcmi, rtm, mk hqq v s. yni zmnd
mksimlldrmq mmkn dyil. Mqsd ynmlrinin l
kmbinsiys silmlidir ki, , hr bir mqsd zr yryrlqd mksiml lms d, btn mrql trflri qn
tsin. Bl gmprmisin ilnib hzrlnms tniks
dnqlrn prlms v hr bir mqsdin hyt kirilmsi
prssinin dim diqqt mrkzind slnlmsndn ibrtdir.
Hr hns bir mrhld knfliktlr, fikir mlifliyi yrnrs,
rhbrlik fl surtd mdil tmli v knflikti n z rl
sull tnzimlmlidir.
Fydl mslhtlr iddir:
kmprmisi hzrlmq n mvqqti mhdudiyytlrin
myynldirilmsi;
hr bir mrql qrup n bdc mhdudiyytlrinin
ttbiqi;
hr bir struktur qrupunun vziv v hquqlrnn dqiq
myynldirilmsi v s.
Dvrn nzriyylrind firmnn mvcud lub fliyyt
gstrdiyi rici mhitin tsirinin nzr lnmsn byk
diqqt ytirilir. Bivirizmin nzriyyilrindn biri ln
nsff 1984-c ild qyd dirdi ki, firmnn dyin rici lm
tz uyunlmsn imkn vrn 2000 rtq mtlif strtji
dvrn qydlr vrdr. rici mhit hm iqtisdi, siysi,
klji, hm d smsil rit, ictimi ry v s. iddir. Firmnn

dili strukturu nu ricdn htlynlr dkvt lml v

nlrn dyimsin vik uyunlmldr.
Mvcud nzriyylrdn h biri prblmi tm izh tmy
qbil dyil, nlrn hr birinin zif chtlri v dili
ziddiyytlri vr. Bununl bl nzriyylrin hr birind msir
kmpniylrn bzrd dvrnn b dmy, nlrn
glckdki dvrnlrn prqnzldrm, nlrn
nticlrini dyrlndirmy kmk dn rsinl thlil vr.

Kmki dbiyyat:
Firm (irkt) - isthsl millrinin plnl kild
kmbinsiys vsitsi il si mrqlrn, idmt
v mtlrin hzrlnb rliz dilmsi ylu il
hyt kirn tsrrftn bir hisssidir.
Iqtisdi

dbiyytd

tz-tz

firm

irkt

nlylr yni mnd ildilir. Bununl yn bzn

nlrn rsnd frq qyulur. Firm trminin bir v
y bir n msis dil l bilr. Msis is dynd
dtn tk prfilli, bir mhsul isthsl dn isthslt
b dlr.
Firmlr

isthsl

lunn

mhsulun

idlrin,

kpitl qyuln shlr v s. gr frqlnirlr. mm

btn firmlr iki ss myr gr tsnif dirlr: kpitl
qyuln

mlkiyytin

tmrkzlmsi.

Bu

iki

frms
myr

v
ssn

kpitln
shibkrlq

fliyytinin mtlif tkilti-iqtisdi frmlr yrlr.

Bur hm dvlt, hm d zl (si, yldlqlr,
shmdr) msislr dildir. Isthsln tmrkzlm
drcsin gr rd (100 nfr qdr), rt (500
nfr qdr), v iri (500 nfrdn ) msislr lur.
irkt bzrd iklnm v sbit mvq vr
bilck

mhsulun

hcmini

isthsln

strukturunu

srf

myyn

lunn
tmk,

rclrin
tsrrft

fliyytinin mikrsviyyd n vcib vzifsidir.

Dvlt irktlrind isthsln tkilts v tsisisi
kimi dvlt v y bldiyy dir. Dvlt shibkrlq
fliyyti dtn iqtisdiyytn y yksk ilkin kpitl
qyuluu tlb lunduu, y rclrin dnilmsi mddti
uzun lduu (lmtutumlu isthsl), y d cmiyyt
n

zruri

mhsulun

isthslnn

ziyn

gtircyi

qbqcdn mlum lduu shlri ht dir.

gr vnsldrlm kpitl id diln glirin
hcmin gr mqyis tsk, dtn susi tsrrft
nzrn dvlt msislrinin ffktivliyi dh zdr. Bu
blnlm firmlr rqbti tm hiss tmirlr: dvlt
itkilri dyrk nlr hmillik dir. nlr z tsrrft
fliyytind

v mty qiymt qyulmd zd

dyillr v tz-tz mhsulu z qiymtin rliz tmk

mcburiyytinddirlr.

Bu

sbbdn

iqtisdiyytd

dvlt

sktrunun

sssz rtm iqtisdi inkifn tmplrinin zlms il

nticln bilr.
susi firmlr (msislr) mtlif frmlrd
dirlr:
kpitln shibkr bir nfr ln si firmlr;
bir n sin kpitl birln birlik v y rtq
prtnyrluq;

hr

birinin

py

qiymtli

kz

shm

il

tsdiqlnn shmdrlr cmiyyti (krprsiy).

Iqtisdi bzrd cmiyyt v y birliklrdn ibrt
lub

bzr

iqtisdiytnd

susi

tkilti-iqtisdi

frmd kprtivlr dirdr. nlrn fliyyti

kprtivin zvlrin yrdm gstrmy ynlib. Krdit,
st,

isthlk,

mlumdur.

yy,

Snunculr

dyrlndirmk

lr.

Bu

isthslt
lq

kprtivlri

msislri

tsrrftlrd

kimi

kprtivin

zvlri dtn hm zhmtklr, hm d isthsl

vsitlrinin shibidir.
Tsrrftn msir inkif tmi bzr sistmind n
yylm msis frms shmdr irktidir ki, bu
mfhum ltnd mumi shmdr kpitl pul dyn,
shibkr fliyytind ndn istifd dn v biirg glir
ld dn v y itki vrn slrin ittifq b dlr.

Shmdr

cmiyytlrind

shibkr

ici

yr-yr

subyktlrdi. Shmdr cmiyyt - shmlrin st ylu il

pul vsitlrinin mrkzldirilmsi ssnd isthsltn
tkili frmsdr. Inkif tmi lklrd krprsiylr
gni vst lblr (mhdud msuliyytli cmiyytlrdir,
firmnn hmshibkrlr ylnz firmnn mlk hcmind
hdliklr cvbdhdirlr). Hl hzrd mumi milli
mhsulun isthslnd krprsiylrn py: Itliyd50%, B-d - 60%, Ypniyd-70%-dir.
Burln
dvriysinin

shmlrin
tkilindn

nvndn,
sl

lrq

nlrn
q

bzrd

qpl

shmdr cmiyytlri mvcuddur.

Qpl

cmiyytlr

mhdud

msuliyytli

cmiyytlr - mzmunun gr bu iki trmin ynidir.

nlrn

shmlri

shmlrin
ssnd

tsisilr

mmkn
qpl

shmdrlr

trfindn

shiblri

kild

rsnd

yrldirilir.

hdliklrin

gr

qbqcdn
ilkin

yzlm

Cmiyytlr

msuliyyti

ylnz

ddiklri kpitll dyrlr.

q

cmiyytlr

(qyri-mhdud

msuliyytli

cmiyytlr) st v l qyri-mhdud ln shmlr

burrlr. Cmiyytlr v shmdrlr hdliklr gr
cmiyytin

btn

mlk

il

msuliyyt

dyrlr

(nizmnm kpitl, htiyyt v srt fndlr v s.).

Shmlrin

nlrn

dvriyysinin,

hminin

cmiyytlrin
tkilinin

zlrinin

shmdr

mtlif

frmsn

nvlri

tsrrftn

tsrrftln

mtlif

ritlrin y uyunln dir.

Hquqi sttusdn, iqtisdi mstqilliyin drcsindn,
irktlr v blmlr rsnd qrlql lqlrdn sl
lrq

knsrn,

knqlmrt

mliyy

qruplr

mvcuddur.
Knsrn mliyy nzrti ssnd hquqi mstqil
irktlrin birlmsi nticsind ml gln bizns
tkili frmsdr. Nzrt imkn knsrn dil ln
firmlrn shmlr pktin shiblikl myyn dilir.
Firmlr

knsrnd

funksinl

lmtlrin

gr

birlirlr. Knsrnin strukturu tminn bldir: isthsl

fliyyti il mqul ln firm ( dtn knsrnin
zln tkil dir), invstisiy irktlri, mliyy, ticrt,
nqliyyt irktlri, rici invstisiylr zr itissln
irktlr v s. Knsrndki firmlrn siysti b irktin
siystin tbdir. Knsrnd vt vhid nzrt
mrkzi

mumi

strtqiyn

hzrlyn,

irktlr

qrsnd knkrt vziflr qyn v nlrn yrin

ytirilmsin

ciddi

nzrt

dn

ldinq

irktini

frmlr.
Bir shib msus hquqi mstqil irktlr qrupun
knqlmrt dyilir. nlr bib-birindn sl lmyn
iqtisdi siyst yrdrlr. Bu irktlrin silmsini

shibin

nlrn

glirliliyi,

shnin

prspktivliyi

hminin nun mliyy imknlrn myynldirir. Birbiri il n iqtisdi, n d hquqi lqsi lmyn firmlr
birldirn knqlmrtlr dtn dvmsz lurlr v tz
yrnb, tz d y lurlr.
Mliyy

qrupu

iqtisdiyytd

yli

mrkkb

hdisdir. Mliyy qrupun dil ln firmlr hquqi v

qismn iqtisdi mstqilliklrini slyrlr. Mnf birliyi
hr hns birg mliyytlrn kirilmsi zmn kr
lur.

Mliyy

qruplr

vvllr

il

ittifqlr

kimi

yrnrdlr. Mrqnlrn, Frdlrn, Rkfllrlrin mliyy

impriylr

dh

tnnb.

Mlkiyytin

slndirilmsi gtdikc ikinci pln kdi v nfuz

dirsi trfnd yrnd iri sny firms v y bnkl
myyn dilmy bld.
Msis v firmlrn mliyy qrupund birlmsi
shmdr kpitlnd qrlql itirk zrind qurulur. Bu
itirkn miqys shm
dtn

mliyy

pktinin lsndn sld.

qrupun

kmmrsiy

bnk

dil

lduundn, firmlr krdit birldir bilr.

Qrlql lqlr hminin trst mliyytlr, yni
vkltnm ssnd mlkiyytin, hminin qiymtli
kzlrn idr lunms ssnd qurul bilr. Firmlr
nlrn mumi mlkiyytin vriln lyihlrin rliz
dilmsind itrk d bilrlr. Dirktrlr ursn digr

irktlrin nmyndlri d dil l bilrlr. Bu, zhirn

mstqil ln firmlrn mumi mrqlrnn lmsn
gstrir.
Msislrin tmrkzlm drcsin gr
tsnift.

Mul

lnlrn

syndn

(v

dmli,

isthslt fliyytinin hcmindn) sl lrq firmlr

kiik,

rt

iri

lurlr.

Firmnn

hr

hns

bir

ktqriyy id dilmsi nrmtivlri mtlif lklrd

mtlifdir.
Kiik firmlr sciyylnir:
syllql (B-d hr il yrdln 700 min
firmdn u rddr);
viklik, bzr knyunktursn tz rksiy
vrmk qbiliyyti il;
srtl ynilmkl (hr il lv lunn firmlrn
sy dmk lr ki, yrnnlrn syn brbrdi, lkin
ylnz 7%-i tmmil ifls uryr).
Kiik firmlrn bzr iqtisdiyytnd rlunu bl
sciyylndirmk lr:
1. Btn hisslri birldirrk bir mtnin bl,
bqsnn is dfisit lduu qurm iqisdiyytn
ml glmsinin qrsn ln rd msislr bzr
iqtisdiyytnn zl hsb lunur.

2. Kiik firmlr d sdlnnlr sysind dim

rqbti slyrlr:
zlrinin syll v vik lmlryl;
qiymtlril;

Idrtmy,

rklm

s.

vsit

srf

lunmdndn isthsln rclrinin lms il.

Kiik firmlr ktlvi isthsln v byk
tlb lunmd fliyyt shlrini

rclrin

sirlr, yni kiik

firmlrn zlrinin fliyyt shsi lduundn nlr

vt byk bizns z tutmurlr. Iri krprsiylr
nlrn

fliyytin

birb

thlksi

lmyn

kiik

biznsi ifls urtmq srfli dyil. Kiik firmnn

fliyytindn

btn

krprsiynn

mhsulunun

kyfiyyt sl lduundn, kiik firmn z strukturun

dil tmk, nunl mkdlq tmkdn v y n
yrdm tmkdn dh z srfidir. Kiik biznsin milli
tbbskrln

simvlu

kimi

dvlt

trfindn

dstklnmsi mhm rl ynyr. Kiik msislrin

gcl rqbt ritind yrll bununl izh lunur.
Inkif tmi lklrd rt firmlr kiiklrdn
frqli lrq l d syl dyildi. Bununl yn
hzrd nlrn zlmsn myl yrnb .
dk sbblr gr rt firmlr bzn nsli
ksiln sinif dlndrrlr:

 kiik firmlr kimi vikliyi v syl v iri

firmlr kimi qvvsi lmdn gr (yni rt mvq
tuturlr);
ylnz dr shd itisslrq, yni bzrn
myyn shsini tutrq rd mini-inhisr yrtmql
mvcud l bilrlr.
Bununl bl itisslm bzr dh z tsir
urdndn rt firm kiik firmdn dh sbitdir.
rt firmlrn bzr iqtisdiyytnd rlu birmnl
dyil.
Birincisi, rt firmlr iri bizns n byk rqbt
qvvdir.
Ikincisi,

rt

firmlrn

zlrini

inhisrlmy

myllidirlr. Bunun briz nmuns Isvin 10 il rzind

400-dn

firmn

kirmi

firmlr

kpitln

lktrlks

knsrnidi.
ncs,

rt

dh

snrk

tmrkzlm mnbyidirlr (rt firmlrn pyn n

yksk udm fizi dr).
Bzr iqtisdiyytnn n qvvtli subykti ln iri
firmlr hm msbt, hm d mnfi chtlr mlikdirlr,
nlrn hm stnlklri, hm d zif nqtlri vr.
Iri firmlrn stnlklri dklrd:

 ktlvi isthsl ylnz iri msislr qbildir. Bu

di fkt lkni ydirtmk midini ylnz kiik mlkiyyt
blynlr vt unudurlr. B-d kiik firmlrn
34% knd tsrrft mhsullrnn ylnz 3.2%, 1,4% iri
tsrrft 32% isthsl dir;
iri firmlr yni shlr yiylnm (, ylnz
vtmbilqyrmd kndr invstisiylrn hcmi 1
mlrd

dllr

tb)

iri

lmi

tdqiqt

ilrinin

kirilmsin (B-d lmi tdqiqtlrn 99%-ni 600

krprsiy mliyyldirir) imknlr lduu n lmi
tniki inkifn prc qvvlridir;
iri firmlr sbitlik v vziyytlrinin sbtl il
sciyylnirlr ki, bu d iqtisdiyytd stbilliy sbb
lur. Iri irktlr fiziki chtdn lv lunmur,

ylnz

shiblrini dyiirlr;
ylnz iri firmlr isthsln miqys, kmbinsiylr
nticsind qnt ylu il ictimi my byk qnt
d v iri miqysd mqulluu tmin d bilirlr.
Lkin iri firmnn stnly hl nun gliri v
qzncnn

dim

rtcn

zmnt

vrmir.

Msl

bunddr ki, hr bir irktin fliyytinin rtmndnun

llri il rtlnn mhdudiyyti vr. ptiml lnn
hdudlrndn

knr

nd

nqliyyt

rclri,

isthsltn idr lunmsnn tinliyi v s. sbblr

gr iri firmnn qliri zlr. Iqtisdi nzriyyd iri

firmnn bl vziyyti firmnn glirliliyinin dmsi
situsiys il izh lunur.

Kpitl v kpitl qyululr

(invstisiylr)
Isthsln tkil dilmsi v nun fsilsiz ilmsi,
yni

frdi

tkrr

isthsln

tmin

dilmsi

mssisy isthsl rsurslr tlb lunur. Isthsl

nvlrinin nturl v dyr frmlrn frqlndirirlr.
Bl ki, ss rsurslr muzdlu iilr (mk mili),
mssis, dzghlr, ltlr, mml, yncq v s.
(kpitl mili) klind
Kpitln

nturl-yvi

nturl frmd dirlr.

lmntlri

hm

vvlc

rclnmi kpitl brp tmk, hm d kpitln

(mvfiq lrq isthsln d) qdrini rtrmq n
istifd lunur.
Bu zmn kpitl dyrinin rtms d b
vrir.

Isthsl

hcminin

kpitl

lmntlrinin

rtm hsbn bymsi kpitl tpln v y

invstisiy dlnr.
Kpitln hcmindn dndqd nun lmntlrinin
myyn

vt

(msln,

dyr

ynvr

qiymtlrini

2014-ci

il

nzrd

n).

tuturuq

Invstisiylr

myyn vt ksiyind (msln, tqvim ili rzind)

kpitl lmntlrinin dyrinin rtmsn sciyylndirir.
Mtlif iqtisdi mktblr invstisiylr mtlif cr
sciyylndirir.
vstriy
invstisiylr

hdd

fydllq

bugnk

mktbin

tlbtlrnn

gr

dnilmsinin

nlrn glckd dnilmsi il vzlnmsidir.

di dnqd invstisiy mfhumu ltnd yr-yr
slr

v y krprsiylr trfindn hr hns bir

mlkn lms b dlr. Bzn bu mfhum fnd

birjsnd

qiymtli

kzlrn

lnms

il

mhdudldrrlr.
Invstisiylrn
bmndn
isthsl

mhiyytinin

C.Kynsin

fliyyti

rktristiks

invstisiyn

nticsind

myyn

isthsl

dvr

vsitlrinin

dyrin cri lvlr dlndrms dh dru grnr.

Mncrin sru kitbnd stndrt mfhum kimi
invstisiy

shibkr

gliri

mqsdil

uzunmddtli

kpitl

fizi

ld

qyuluu

tmk
klind

hyt kiriln msrflrin mcmusu kimi nzrdn

kirilir.

Bl

mzmununun
rsurs

trif

kpitl

qyululrnn

rktristiksnd
msrf

vvllr

iqtisdi
ildilmi

ynmlrnn

birldirilmsi

ss

pul

chdidir.
Msrf
dvriyysinin

ynms

hmiyytinin

kpitln

inkrn,

klind
isthsl

mrhlsinin stnlynn sslndrlmsn sslnr.

Rsurs

ynms

gnilndirilmi

is

tkrr

ssfndlrn

isthsl

sd

tyintlnm

mliyy vsitlrinin stnlyn sslnr.

Qrb

iqtisdi

prspktivd

dbiyytnd

smrni

invstisiylr

cmldn

ssil)

mksimlldrmq mqsdil shibkrlq fliyytin

qyuln nmtlr, srvtlr dsti kimi nzrdn kirilir.
. Invstisiylr glir ld tmk mqsdil
tsrrft

fliyytin

qyuln

btn

nv

ktivlr (vsitlr) dyilir.

Bu nlrn mliyy trifidir. Iqtisdi mzmunun gr
invstisiylr ss kpitln yrdlms, gnilndirilmsi
v ynidn tniki tchizt, hminin dvri kpitln
bununl lqdr dyimlri il bl rclrdir.
Myyn mddtdn snr kpitl hm nturl
frmsn, hm d dyrin gr zl bilr. Bu prss
mrtizsiy v y kpitln qiymtdn dmsi d
lmdr. Qiymtdn dm mtlif millrl rtln
bilir.
Msln, kpitln fiziki v mnvi nmsi
frqlndirilir. Birinci hld vdnln, tikililrin isthsl
prssind

sdc

lrq

vt

kdikc

tbit

qvvlrinin tsiri ltnd (pslnm, rm v s.) fiziki

nmsi

(qrlms,

dlms)

sbbindn

nlrn

qiymtddn dmsi b vrir. Mnvi nm zmn

qiymtdn dm gc vhidin nisbtd dh mhsuldr

v

ucuz

yni

nsl

tniknn

mydn

glmsi

nticsind b vrir. Bu hld bir gun d bl ilmmi

khn nsl dzgh bir nd qiymtdn dr.
Btn

mssislrd

invstisiy

qyuluu

mrtizsiy prsslri yni zmnd b vrirlr. Kpitl

rsurslrn bir qismi khnlir v qiymtdn dr, nlr
yni dzghlr, ltlr, vdnlqlr v sirl vzlnir.
vt invstisiylr hcmin gr mrtizsiydn
lur, nki mssis sdc lrq vvlki isthsl
hcmini

slm

dyil,

nu

gnilndirmy

ynildirmy lr. Mcmu (mumi) invstisiylrdn

vzlyici
qiymtdn

invstisiylr
dmsin

(kpitln

brbr

ln)

mrtizsiy
sq,

lis

invstisiylr dlnn ktqriyn lm lrq.

lis invstisiylr = mumi invstisiylr
mrtizsiy,
v y
lis invstisiylr = mumi invstisiylr
vzlyici invstisiylr.
Invstisiylr mtlif lmtlrin gr tsrif lun
bilrlr. susi v dvlt invstisiylr frqlndirilir ki,
bunlr invstrun kimliyi il (susi s (susi firm)
v y dvlt) myynldirilir.
Invstisiylrn mtlif isthslt v sh nvlri
zr rsurslrn blgsn sciyylndirn sh (isthsl)

strukturu

mhm

hmiyyt

mlikdir.

Bu

hld

mssisnin invstisiylr hm bir shd cmln, hm

d divrsifiksiy dilmi, yni shlrin gni spktrini
htlyn l bilrlr.
Invstisiylrn tkrr isthsl strukturu mumi
v lis kpitl qyululr, yni tikili v brp, isthsln
ynidn tchiz dilmsi rsnd nisbti gstrir.
Invstisiylrn tnlji strukturun pssiv v
ktiv

lmntlr

dildir.

Pssiv

lmntlr

yni

isthslt binlrnn, kmmuniksiylrn, yllrn v s.

tikintisin rclr dildir. ktiv invstisiylr btn nv
vdnlqlrn lnmsn nzrd tutur.
B tdrlmm v b tdrlm tikintilr
rsndk

nisbt

rktristiksdr.

invstisiylrn
Invstisiylrn

vcib

struktur

hcmind

tdrlmmlrn py n qdr z ls, invstisiy

vsitlri bir qdr smrli istifd lunur.
slind ylnz kpitln fiziki lmntlrin qyululr
invstisiylr

iddir.

Bununl

bl

dbiyytd

gndlik hytd qiymtli kzlr invstisiylr nly

kk

slmdr.

Bu

kimi

sz

birlmlrinin

iqtisdi

mzmunu ydur, nki qiymtli kzlr z-zlynd

kpitl dyil, nlr mt v idmtlr isthslnd
bilvsit itirk tmirlr.
Mliyy

invstisiylr

vsitlrin

shmlr,

istiqrzlr, mtlif nv srtifiktlr, bnlr v s.

qyulmsn

bildirir.

Mliyy

invstisiylrn

rl

invstisiylrdn frqlndirmk lzmdr: snunculr y

yni kpitln yrnmsn, y d mvcud kpitl lis
lvlri nzrd tuturlr.
Invstisiylrn

nvlri

mtlif

myrlr

zr

frqlndirilirlr ki, bunlr rsnd d n mhmlri

kpitln qyulu istiqmti, rlizsiy frms, riskin
drcsi, invstisiy tsiklinin mddtidir
Diskntldrm invstisiy lyihlrinin
qiymtlndirilmsi mtdu kimi
Invstisiy qyulnd mtlif vtlrd rty n
rclri v glirlri (qznclr) mqyis tmk lzmdr.
Lyihnin hyt kirilmsin rclr myyn vt
prr, glirlr is, dtn, rclr hyt kirildikdn
snr mydn glir. Bun gr d pulun zmnd dyri
nlyndn shbt lr. Bu dmkdir ki, vvlcdn
rclnmi

mnt,

snrdn

rclnmi

mntdn

bhdr.
Pulun cri v glck dyrini lmk n ttbiq
lunn tniki priym diskntldrm dlnr.
Diskntldrm mrkkb fizlrin hsblnmsnn
ks prssidir.
Diskntldrm

fiz

stvksndn

istifdy

sslnr. Mliyy thlili zmn disknt stvks kimi

(diskntldrm

fiz

stvks)

firmnn

brc

mliyy vsiti l bilcyi tipik fiz gtrlr.

Istniln ssl mtnin (dzghn) ilkin dyrinin
diskntldrlmsnn nc myynldirildiyini knkrt
misld nzrdn kirk. Dyk ki, shibkr dzgh lb
ndn il istifd drk 6500 dllr glir ld tmk
istyir; z d glir bl blnr: birinci istismr ili 1500
dllr, ikinci il 3000 dllr, nc il is 2000 dllr.
Mlumdur

ki,

fiz

stvks

8%-dir.

Bu

hld

[2000/

diskntldrlm dyr bl lcq:

PV=

1500/(1+0,08)+[3000/(1+0,08)]2

(1+0,08)]3 = 5540,3 dllr.

Bu dmkdir ki, shibkr dzgh 5540,3 dllr
vrmlidir ki, il ndn istifd tdikdn snr 6500
dllr glir ld tsin.
Bllik4l, diskntldrm glck glirlrin cri (bu
gnk)

dyrini

myynldirmk

mqsdil

glir

(mnft) v rc nlrnn disknt stvks ssnd

bir ry gtirilmsidir.
Diskntldrlm

dyrin

myynldirilmsi

shibkrn invstisiy qrrlr qbul tmsi n byk

hmiyyt ksb dir.
Invstisiy nlrl bl gzlniln glirlr rclrdn
yksk lduu tqdird zruridir.

Dny tcrbsi gstrir ki, iqtisdiyytn bhrndn

rlms

ylnz

Invstisiy

fll

invstisiylr
birinci

ssndmmkndr.

nvbd

hm

kpitl

qyuluunun rtrlms, hm d qyuln vsitin glir

gtirmsi v smrliliyin rtrlms imkn gni ln
ilyn mssislrd rtmldr.