Вы находитесь на странице: 1из 381

ARTE

DE LA

LENGUA

GUARANI,

MAS BIEN

TUPI,

POR EL

Natural de Lima, Misionario en la antigua reduccin


de Lorcto, junto al rio Paranpaneina del Brasil, Superior en otras y Rector del Coleyio de Asunpcion,
etc.

NUEVA

EDICIN:

MAS CORRECTA Y E S M E R A D A Q U E L A P R I M E * ; Y CON L A S VOCES I N D I A S E N TIPO


D^^ENTE.

VIENA.
FAESY

PAEIS.

Y F R I CK.

MAISONNEVE

27 GRABEN 27.

25 QUAI VOLTAIRE 2. i.
r

1876.

I A

IMPRESTA DB CARLOS GEROLD HIJO.

Advertencia del Editor.


JNo habamos pensado a c o m p a a r nuestra modesta edicin de los diccionarios de Montoya, intitulados Vocabulario
y Tesoro, com su Arte gramtica, redigida (como succede
las de Anchieta, Figueira y Bandini) mas b i e n , arbitrariamente, por el sistema de las gramticas latinas, que por
algn otro indicado por el estudio de la propria lengua, de
ndole mu diferente. P e r o , al revisar las pruebas de imprenta de los mismos diccionarios, reconocemos que, en estos,
varias veces el autor se refiere a las reglas d a d a s por l
en el mismo Arfe, y que los tres cuerpos, en la mente del
mismo autor, deban constituir un solo todo.
Creyendo pues esencial acompaar dichos diccionarios,
de la mencionada gramtica, asentamos de ceirnos a la primera edicin de ella, como tambin hacemos con el Vocabulario, sin ocuparnos por ahora de las adiciones del P .
Pablo de Restivo, en la 2". edicin que de dichas dos composiciones hizo em 1724, en la misin de Santa Maria la
Mayor; y que p o d r n mas tarde dar asunto a un pequeo
suplemento. Y tomamos esta resolucin, no solo porque no
nos propusimos sino reproducir los escritos del mismo
Montoya, como porque tuvimos recelo de que, no habiendo

IV

ADVERTENCIA.

Restivo reimpreso el Tesoro, y habiendo salido los tres escritos de las manos de su autor con cierta homogenidad
entre si, fuera esta a destruir-so, no siguiendo en todo el
testo de la primera edicin.
E n la introduccin que precedo los diccionarios damos
las razones porque preferiramos denominar antes tupi que
guaran la lengua india en cuestin, y osplicamos cuanto
conviene respectivamente al valor fontico (anlogo al que
tiene en castellano) dado por el autor diferentes letras.
Bien que ceiendonos la edicin de Madrid, no dej a m o s de hacer lo posible por presentar esta mas correcta,
habiendo empezado por atender a la lo, de erratas y por
regularizar la puntuacin y ortografa*); do lo que poco pudo
ocuparse el a u t o r , con la prisa de concluir en menos de
un ano sus cinco o b r a s , imprimndolas casi a un tiempo,
afn de regresar luego a sus Misiones. Tambin no es pequea
la ventaja de esta edicin en llevar las palavras indias en
tipo diferente; sistema que igualmente adoptamos en los dos
diccionarios, despus de haber reconocido por espericneia
cuan cansado era el estudio de sus columnas, tales como se
hallaban, y de habernos propuesto hacer esta nueva edicin,
sin ningunas pretensiones artsticas; pero la que esperamos
ser mas til, principalmente al Brasil y al P a r a g u a y , que
una simple r e p r o d u c c i n , aunque do m a y o r curiosidad
bibliogrfica.
V. de P.

*) V a s e lo i|Ue d e c i m o s ,

cu

d i c c i o n a r i o s , sobre las i r r e g u l a r i d a d e s

la

introduccin

que

8.

precede los

de esa p r i m e r a edicin, inclusiva-

m e n t e con respecto a uu p a s a g e de e s t a g r a m t i c a .

"

ARTE.

P R E L LI D I O .
Q l T A T K O pronunciaciones tiene osta, l e n g u a .muy
n e c e s a r i a s p a r a h a b l a r p r o p r i a m e n t e , cuyas notas
se ponen a q u i , y servirn p a r a entender el ,,Vocabulario" y ., T e s o r o " desta lengua.
La primera pronunciacin es narigal. que se forma,
en la n a r i z , c u y a nota es esta . puesta sobre la
vocal (pie se ha. de p r o n u n c i a r con. la nariz . como
tata, fuerte; advirtiendo que m u y frequentemente la
silaba, narigal Iiaze narigales la a n t e c e d e n t e , y cons e q n e n t e ; ut hi7 aguja, ahaongat, por cat: y vara
el accento en breve, y largo.
La segunda es una p r o n u n c i a c i n g u t u r a l , que se
orma in g u t t u r e , coni r a y e n d o la lengua zia d e n t r o ;
su nota es esta *', sobre la. y, en que siempre c a e ;
ut hura, hijo : y siempre es largo su accento.
La tercera incluye las dos dichas, su n o t a es esta
sobre la ?/, en q u e siempre c a e ; y se h a de p r o n u n ciar con nariz, y in g u t t u r e j u n t a m e n t e : como arnf/r',
yo desprecio; y siempre tiene accento l a r g o .
L a q u a r t a p r o n u n c i a c i n es g u t u r a l contracta, (pie se
A

ARTE.

liaze en dos yy, al fin de diccin, de las (nales la


primera- es guttural s i e m p r e ; ut tev, m u c h o s .
T a m b i n reciben pronunciacin, de n a r i z ; ut
)/ ail/i
a r r u g a d o , E s t a misma pronunciacin se halla, tambin en una y j u n t a con u, al fin de diccin; pw..
blando. Las notas desta pronunciacin son las que
estn p u e s t a s en cada- exea apio.
T i e n e esta lengua las ocho partes de la O r a c i n ;
n o m b r e , p r o n o m b r e , v e r b o , participio, posposicin,
adverbio, interjecion, y conjuncin.
:

C A P I T U L O I.
Declina.con

de los

Nombres.

N.
Abar.
Sacerdote.
G. Abarambcu\
Cosa del Sacerdote.
D.
Abare up.
-'ara. el Sacerdote.
Ac. Abar,
Al Sacerdote.
V. Abar,
Sacerdote.
A b . Maregui,
del Sacerdote. Abarepipe. con el Sacerdote. Abarpe. en el Sacerdote. Abarrcli. p o r el Sacerdote.
El singular, y plural son de una misma m a n e r a ;
y p o r q u e este no tiene distintas notas del singular,
usan de la partcula lict, que dize m u c h o s , b de los
n o m b r e s n u m e r a l e s , que se p o n e n en el C a p . n i .
Del Nombre Adjectivo.

Los n o m b r e s adjectivos se posponen a los sustantivos,


y se declinan como ellos, con las mismas partculas.
N. Abar metrngatn,
Sacerdote bueno.
Gr. Abar marangatu mba Cosa del. Sacerdote bueno.
}

ARTE.

Jj.
Ac.
V.
Ab.

Abar
Abar
Abar
Abar

marangatu up, P a r a el Sacerdote bueno.


marangatu,
Sacerdote bueno,
mdrdngaiv;
Sacerdote b u e n o .
marangatu gui {pipe, pe, rehe, pri).

Nota sobre la declinacin de los Nombres.

E l genitivo de possession se h a / e poniendo al principio lo que possee, y luego lo p o s s e i d o ; u t Abar


vibae. El genitivo de la cosa perteneciente se haze
con la posposicin pe, 1. rehe, j guara;
ut Mbae
tbapegura,
1, Ybag reheguara, las cosas del cielo.
E l dativo se h a z e con la posposicin up, p a r a el,
6 a el; u t Abare up, al Sacerdote, o para, el Sacerd o t e ; y se le aade gdrrnd, (piando es de comod i d a d , o p r o p r i e d a d ; Amee y chup guaram,
a, el
se lo di p a r a l.
E l a c u s a t i v o , o persona paciente en los verbos
activos se p o n e antes, o despus del v e r b o ; u t Abar
ahah, 1. Ahcvih abar, amo al Sacerdote.
E l vocativo se usa sin notas, y se conoce p o r el
sentido de la oracin.
E l ablativo se haze con estas posposiciones, gui,
pip, pe, me, r, reh, de que se t r a t a en el C a p . x v n .
Dizense posposiciones, p o r q u e siempre se p o s p o n e n ;
Aqmhge abargui, temo al P a d r e ; Abarejnp, con el
S a c e r d o t e ; Abarpe,
en el S a c e r d o t e . H a z e me con
n o m b r e s n a r i g a l e s ; ut O quem, en la p u e r t a .
El ablativo de materia es como el genitivo de la
cosa perteneciente; Abyta reheguara, h o m b r e hecho
de p i e d r a ; 6 con los dos n o m b r e s sustantivos; u t
^Haeiube brd, 1. Ibtr aemb, plato de palo,
a*

C A P I T U L O II.
Declinacin

de los

Pronombres.

Singular.
N.
G.
D.
Ac.
Ab.
p o r mi.

Che,
Chembae,
Clibe,
Che,
Chehegtu,

Yo.
L a cosa de mi, mis cosas.
P a r a mi.
A mi.
de mi, chepp , conmigo, i-la i
:

Plural.
N.
G.
I).
Ac.
Ab.
dereh,

Or, I. vand, Nosotros.


Or embae, 1.
vmdemba, N u e s t r a s cosas.
Orbe, 1. dndbe, P a r a nosotros.
Or, 1. dnd, N o s o t r o s .
Orehegui,
1. ''andewgvi , /,

vdndert.
Singular.

N.
Gr.
D.
Ac.
Ab.

Nde,
Ndemba,
Ndbe,
Nde,
Ndehegui,

Tu.
L a s cosas de ti, tus cosas
A ti, p a r a ti.
A ti.
nde ppe, nde relie, nder.
Plural.

N.
G.
D.
Ac.
Ab.

Pee,
Pemba,
Peem,
Pee,
Pehegui, j .e

Vosotros.
Las cosas de vosotros.
P a r a vosotros.
A vosotros.
pip, pendehe,
pend.

ARTE.

Los dems pronombres siguen la declinacin de los nombres,


y son los siguientes.

Hic, co, cobae, este, esta, estos, estas.


Iste, a, embae, este, esta, estas cosas.
Isti, ang, angbae, estos, estas, estas cosas.
Is, ebocoi, ebocoiba, a/'p, eiypobae, esse, esso, essas
cosas.
Ule, embae, pebae, eicou acoybae, nucid, aquel, a q u e llo, aquellos, aquellas cosas.
lili, giu, engiu, egubeie, nucid, essos, essas.
Ipse, a, hae, haeed, atte catuai, eteteca, esse m i s m o ,
essa misma, essas mismas cosas.
Nota primera.

E n el plural del p r o n o m b r e che, la p r i m e r a p e r sona ore excluye la p e r s o n a con quien se habla, el


ande la incluye.
Nota segunda.

E l genitivo del p r o n o m b r e nde liaze t a m b i n ne,


q u a n d o se llega km,
b a nombres narigales; ut
nembae, p r o nde mbae. Y en el p l u r a l pierde la seg u n d a e; u t pee, v o s o t r o s ; pemba, v u e s t r a s cosas. E n
el ablativo haze peneleh, por la pronunciacin de
nariz que tiene. Y lo mismo es en el genitivo, q u a n d o
los n o m b r e s m u d a n alguna l e t r a en r, precedindoles
p r o n o m b r e ; u t teca; ndrec, tus o j o s ; p e n d e r , v u e s t r o s
ojos.
b

ARTE.

C A P I T U L O III.
Del Nombre Comparativo, Superlativo.
Diminutivo, Numeral, Ordinativo, Distributivo, y Partitivo.
D e l Nombre Comparativo.

D o tres m a n e r a s se haze la comparacin. L a primera , aadiendo al n o m b r e , 6 verbo esta partcula


be, que es lo mismo q u e ,,mas , y la posposicin gui:
ut Chemarngatub
ndehegui, soy mejor que tu.
L a segunda m a n e r a es poniendo el n o m b r e , o
v e r b o con solo gui; u t Aujua ndehegui,
se mas
q u e t u ; a u n q u e en este m o d o a y a m b i g e d a d , p o r q u e tambin significa d c ti lo s e " , y yo lo se. y t u
n o " ; ut Acant ndehegui, como sin t i ; pero ex antecedentibus & consequentibus se colige.
La tercera m a n e r a es a a d i e n d o cat inmediatamente
al a g e n t e ; u t Che ccdu aiqua ndehegui, yo se mas
que t u ; a u n q u e con la a m b i g e d a d dicha. Y assi se
ha de o c c u r r i r a los antecedentes.

Del N o m b r e Superlativo.

E l Superlativo se haze con algunos destos adverbios, et, etf'ii, tecat, mtete, marangatu et, nande, te;
u t Che marangatu
et, soy m u y b u e n o ; Che angaipd
mtete, s o y g r a n pecador. Y si con estos adverbios
se pone la posposicin gui se haze c o m p a r a t i v o ; u t
Che marangatu
et, ndehegui, soy m u y mejor que tu.
N o t a q u e estos adverbios se anteponen, y p o s p o n e n :
u t Ete che marangatu,
1. Che marangatu ete.
Otro m o d o de superlativo es repetir el n o m b r e , o

ARTE.

v e r b o ; ut Yccdupipr,
m u y b u e n o ; Ab
abngni,
m u c h o s h o m b r e s son.
El tercer m o d o es tardarse en la pronunciacin
de la ltima silaba, y q u a n t o m a s se detiene mas se
e n c a r e c e ; u t Momb,
lejos: Mamb rt, m u y lejos.
Del Nombre Diminutivo.

E l Diminutivo se haze a a d i e n d o una 1 , con p r o nunciacin de nariz, o sin ella: u t Mitingl, nio, infante; Aben, hombrecillo.
Del Nombre Numeral.

L o s N u m e r a l e s no son m a s q u e q u a t r o . Pete/' ne pete, Moepete. u n o . Mocf, dos. Mbohap. tres. Yrnd,


q u a t r o . Yrnd Iiaenirl, cinco. A ce ppete!,, i m a m a n o ,
que son cinco. Ace pmucol,
diez, Mb mb ab, 1.
Acep acepab. pies y m a n o s , son veinte. TIet. Hel,
muchos. Xdipapahbi,
innumerables. Betc. medianamente muchos, lleta ete, Isdaetg, Ndaeteicat,
muy
muchos. Hetgeb, m u c h a s vezes. lleta cef, m e d i a n a m e n t e m u c h o s . Iletab, m u c h o s m a s . y m u el i o m a s .
Mirib, poco mas. Marinte, u n poco. Opacatui, todos.
Oijep, ellos j u n t o s de u n a especie. Mbob. algunos,
b algunas vezes, y se estiende h a s t a q u a t r o , b cinco.
Mbobrie, unos pocos no mas, 6 pocas vezes. Mbobn, 1. Mcoio, algunas vezes.
Advirtase que si p r e g u n t a d o s Mbob panga i resp o n d e n Aani, (pie quiere dezir n o , es seal que no
es mas de u n a vez, 6 uno. P e r o a los ladinos, b sosp e c h o s o s , es necessario e x a m i n a r l o s ; p o r q u e siendo
tres, y mas, dizen aani, p o r no exajerar el pecado.
6 cosa que les causa v e r g u e n c a . Si r e s p o n d e n ta,
que es, si", es seal que son hasta q u a t r o , 6 seys.
b*

ARTE.

D e l Nombre Ordinativo.

Hazese poniendo a los n u m e r a l e s el relativo y y


la partcula md; ut Ymdmdcdl,
el s e g u n d o ;
Ymdmbohap, el tercero. E l p r i m e r o es Yyp.
T a m b i n se haze q u i t a d o el md, y aadido a la
p o s t r e bae; u t Ymocdlbae,
el s e g u n d o ;
Yruncbae,
el q u a r t o .
T a m b i n se haze con haba y md; u t
Ymdmdcdl
ndaba, el s e g u n d o ; Ymd seis haba, el sexto. T e n g o
p o r mejores los dos p r i m e r o s de liazer sin haba.
Del N o m b r e Distributivo.

E s t e se h a z e repitiendo las dos ultimas silabas del


n o m b r e ; u t Petetet, de u n o en u n o ; Mocomdcdi,
de
dos en d o s ; Mbohap hap, de tres en t r e s ;
Irnd
rund, de q u a t r o en q u a t r o .
T a m b i n se haze con esta p a r t c u l a c, aadida a
los dichos n o m b r e s , ora sus dos silabas se repitan,
o r a n o ; u t Pete c, 1. Pete tei c, de u n o en u n o ;
Mdcoi c, 1. Mdcdmdcdi c, de dos en d o s ; Mbohap
hap c, de tres en t r e s ; Yrnd c, de q u a t r o en
q u a t r o ; Cinco cc, de cinco en cinco.
Petet c ame'e, di k cado u n o , u n o ; Mbohap c
persona
Tupa eteramo nanga,
cada u n a de las t r e s
p e r s o n a s es verdadero Dios. Vase este c en el
Tesoro".
Del N o m b r e Partitivo.

Los P a r t i t i v o s se hazen poniendo la posposicin


gui; u t Ore moco igui pete,
uno d e n o s o t r o s d o s ;
Pee mdcoi gui pete, de vosotros dos u n o .
O t r o m o d o es q u i t a n d o el gui, y p o n i e n d o en su

ARTE.

lugar am'\ ut Ore amo moc, dos de n o s o t r o s ; Pe


amo pet, uno de vosotros.
P o n i e n d o este am a lo ltimo de los n u m e r a l e s ,
dir alguno s o l a m e n t e ; ut Ore ma coi amo,
alguno
de nosotros d o s ; Pee irnd cun, alguno de vosotros
quatro.

CAPITULO IV.
De los R e l a t i v o s , y R e c p r o c o s , y p r i m e r o
d e l R e l a t i v o Ji, y r e c i p r o c o gu.
T O D A p a r t e de o r a c i n , que c o m e n c a r e p o r r
que reciba r de q u a l q u i e r a m a n e r a que sea. tiene
por relativo h y por reciproco g, la qual por el
b u e n sonido admite u, si el n o m b r e no lo tiene. D e
n o m b r e , Tra, cherra, mi n o m b r e : hra, ejus; gera,
s u u m n o m a i . De verbo, Arec, tener, chererecrj, me
t i e n e n , herec, guerec.
D e participio, Tem, cheremimbo, el que y o e n s e o : hemimbo, r e l a t i v o ; guemhnbo, reciproco.
D e posposicin, Tennd, d e l a n t e ; cherenond, del a n t e de m i ; liennd,
gunnd.
D e los que comiencan p o r h Ahend, l l a m a r ; cherend, m e l l a m a n ; heno! ramo,
l l a m n d o l e ; gunolrmo, reciproco.
D e los que reciben r sin t e n e r l a : ' Qo, c a r n e ;
chero, mi c a r n e ; ho, r e l a t i v o ; guo, reciproco.
Excepcin primera.

L o s n o m b r e s que se s i g u e n , a u n q u e comiencan
p o r t, no tienen // p o r relativo, sino la m i s m a t les
sirve de relativo.

10

E
ART .

Taba, padre, duraba:


taba, ejus p a t e r ;
(juba.
Tdvra, hijo, y su hijo, r e l a t i v o : guaira, suus.
Tayira, hija, y su hija: relativo, guayira.
Taij, p o r la vena", recibe h por r e l a t i v o : cherayi,
hay, guayi.
Tubo, supino de uyogua; tarir, despus de averio
cogido, es r e l a t i v o : Abat guarir
ypiru,
despus
de cogido el maiz se seco, es reciproco.
Tquera,
h e r m a n o m a y o r , y su h e r m a n o , r e l a t i v o :
guiqueira, reciproco.
Tib, h e r m a n o menor, y ejus: giubra,
suus.
Tb, p o r la sepultura tiene h, y no haze relativo
bi; cherib; hb, ejus; gub', s u m n sepulchrum.
Tir venida, y ejus; gura, reciproco.
Excepcin

segunda.

L o s n o m b r e s que se siguen tienen dos relativos


en t, y en h :
Tatw, suegro, y su s u e g r o , relativo 1. hatu;
guatu.
Tamui, a b u e l o : tami, humor,
gudmoi.
Taich, s u e g r a ; taich, hay cha: guaych.
Jiquera, h e r m a n a , tquvra, hqura:
guiqura.
Tubich, g r a n d e ; tubich, Jn/bich: gubich.
Tinyhe, implecion; tnghe, linyhe:
guinyhe.
Tupa, l e c h o ; tupa, 1. hupba:
gupba.
Tabal, diligencia: taba, hdba;
guaba.
Excepcin

tercera.

Los n o m b r e s que se siguen, a u n q u e n o comiencan


p o r t, h, r, antecedindoles p r o n o m b r e , o n o m b r e ,
reciben r vel re, y tienen relativo h y reciproco g: Oga,
c a s a : cherga, haga,, abarga, la casa del h o m b r e ;
Co, carne, chero, ho, guo.
iS'ae, p l a t o ; chereTiae, lufna, gue'ae.

11

Ymmb, hilo, cherenimb, Iwrumb.


guerimb.
Panden, cestillo, cherepanaci,
hepanc,
guepancd.
'HaCfl, b a r r o , clwe'rim, hended, guerid.
Ira, cesto, chereptr, heptr,
guepr.
Yapep, olla, chereyapep, heyapep,
gueyapep.
MTjmbba, animal domestico, cliefmb, 1. cliereyrnb,
_ 1. cheremymb,
hemymb.
cjuemjjmb, 1. gueymb;
Ir upe, 1. trupem, 1. pirpema,
c e d a c o ; cherep rape,
hept Tupe, guep rape.
P, camino, eherap, hap, guape.
21hnb, flauta, chermtmb, hewumb,

guemtmbl.

Excepcin quarta.
Los n o m b r e s que se s i g u e n . a u n q u e comiencan
p o r t, no la m u d a n en r, y assi no tienen p o r rela
tivo h, ni por reciproco g; sino y p o r relativo, y o
por reciproco:
Tupa, Dios. che tupa. y. o. tilpa.
Tti, to.
y. o. j Teb'rro, sometico.
y. o.
t, orina.
Tobatl, b a r r o .
y. o.
y. o.
Tarobd, loco.
TI',
nariz.
y. o.
y. o.
Teda, b o b o .
Tiaibu, vapor, polvo. y. o.
y. o.
Tuyaba, viejo.
Torro, chorro.
y. o.
y. o.
Tung, nigua.
Tac, h o r m i g a .
y. o.
y. o.
Tayacu, p u e r c o .
Tapacurd,
ligas.
y. o.
y. o.
Tequara, perdida, y. o.
Ttbt, cejas.
y. o.
T ira, compama.
Taba, p u e b l o .
y. o.
y. o.
P a r a el uso destos Relativos y Recprocos, vase
el Cap. vil.
Del Relativo ?/, y Reciproco o.
Todo nombre, 6 verbo, b q u a l q u i e r a parte de ora
cin, que no comienza p o r las dichas letras t, h, r,

12

ARTE.

tiene y p o r r e l a t i v o , y p o r reciproco o; v. g. Lira,


a m o , s e o r ; cheira,
mi a m o : y ara: oira,
suus
dominus.
Al relativo y y reciproco o, se le llega m u c h a s
vezes Jt: u t it, 1.
ejus 'ructus, va, 1. ho, suus.
Vase el C a p . v n , d o n d e se explican estos relativos,
y recprocos.
E s t e n o m b r e Ct, m a d r e , admite u n a h en el relat i v o : ych, ejus m a t e r .
Del Reciproco Nc, 1. YC-.

Y es reciproco in se ipso, y sirve a verbos activ o s , s i m p l e s , y c o m p u e s t o s ; u t Amombe,


yo d i g o ;
Amombe,
yo m e d e s c u b r o , 6 confiesso: Amboab,
yo le h a g o h o m b r e ; Avmboab,
hagome hombre.
Destos algunos h a z e n e u t r o s , con caso regido de
p o s p o s i c i n ; u t Amombe
che dngaipap agera reli,
confiesso mis pecados. A otros haze absolutos, q u e
n o rigen c a s o ; u t Ayeah, yo me amo.
>
U s a s e ye tambin, no como reciproco precisamente,
sino como p a s s i v o ; u t p o oyei, cmese c a r n e ; Mbaepol% gmba oyerah cat, lo que no es p e s a d o se lleba
b i e n . Recibe dativo de dao, 6 p r o v e c h o ;
Mbuyapoy cat abup,
el pan es comestible al h o m b r e ;
Ypira ndoyu catu abaup, lo crudo no es comestible
al h o m b r e .
T o d a s las vezes q u e este reciproco ye se j u n t a a
verbos c o m e n c a d o s p o r m, se convierte en e; utAmbo,
y o e n s e o ; Amboe, a p r e n d o . t e m todas las vezes q u e
s e j u n t a a d i c c i o n n a r i g a l . e s v; u t Ainpa,
Aiinpa,
acotarse. Con los dems v e r b o s que n o comiencan p o r
m 6 p o r narigal, no se m u d a ; u t Ayiuc, y o m e m a t o :
y si esto tuviere excepcin en a l g u n a p a r t e , estse al uso.

13

ARTE.

Del reciproco YO, 1. No.


Este reciproco yo es m u t u o : usase en verbos, y
n o m b r e s ; u t Per hae Chu oyoah, P e d r o y J u a n se
aman m u t u o : Orevombae, n u e s t r a s cosas m u t u a s . E l
us,o deste yo es el de ye, q u e no siempre es precisamente m u t u o : significa cosa c o m n ; u t Yocib, los
q u e participan del ser de h o m b r e . T o d a s las vezes
que se junta a diccin que empieca por m, 6 q u e
tiene pronunciacin n a r i g a l , se m u d a en o:
Oro
oinbo, nos enseamos. Con las d e m s diciones n o
se m u d a : Oro yo ahu, nos a m a m o s .
C A P I T U L O V.
D e la C o n j u g a c i n

de l o s

verbos.

L o s verbos se dividen en activos, passivos, neutros, y absolutos. T o d o s los quales tienen sus n e g a ciones, y se conjugan con siete notas, tres p a r a singular, y q u a t r o p a r a el p l u r a l .
L a s del singular son estas: A, Ere, O.
L a s del plural son e s t a s : Oro, exlusiva, Y, inclusiva, P, 0.
P r e s e n t e de i n d i c a t i v o .
Afirmativo.
Negativo.
Ambo, y o enseo.
Namboe, yo no enseo.
Erembo, tu enseas.
Nderemboei, t u n o enseas.
Ombo, aquel ensea.
Nomboe. aquel no ensea.
Plural.

Orombo\ nosotros enseaNambo, \


nios.
Pembo, vosotros enseis.
Ombo, aquellos ensean.

Plural.

Ndoromboei,\
NiTiamboe
j
Napemboei, n o enseis.
Nomboe, n o e n s e a n .

14

.
Arru.

^ g-

F u t u r o imperfecto.

Ambone, yo enseare,
Erembone, tu ensearas,
Ombone, aquel enseara,

Namboeycne, no enseare.
Nderemboeicne,
t u no.
Nomboe/cne,
aquel no.

Plural.

Plural.

Orombone,\ nosotros
Nmbone, j ensearemos.
Pembonc, vosotros.
Ombone, aquellos.

NdoroboeicOie,
1 noso
Niamboeieie,
| tros no.
Napemboelcne, vosotros n o .
Nomboelcne,
aquellos n o .

P a r a los pretritos imperfecto, perfecto y plusquam perfecto,


y futuro perfecto, vanse las notas sobre la conjugacin
general.
Imperativo.

Emboe, 1. teremboe, ense


a tu.
Tombo, ensee aquel.

Embo eme, 1, -m, no en


sees tu.
Tombo eme, no ensee.

Plural.

Plural.

Pembo, 1. tapembo, en
sead vosotros.
Tombo, enseen aquellos.

Pembo eme, 1. im,


no
enseeys vosotros.
Tombo m, no enseen.

Optativo.

Ambo tamo, o si yo en
see, enseara, enseasse,
h u v i e r a , y huviesse en
seado.

Namboei cetanw, 1. amboe


efjtamo; o si y o n o ensea
ra, ni enseasse, ni h u v i
era, n i huviesse.

Vase la nota del Optativo.


Subjunctivo.

Amboramo,

como y o en

Ambo

ejjmamo,

1.

Am-

15

ARTE.

Afirm.

Neg.

see, b enseando yo,


ensenara, y ensenasse

bo eyrmd, como y o no
ensee, b no enseando, no
enseara, ni enseassc.
Vase la nota del Subjunctivo.
Permissivo modo.

Tambo, ensee yo, seame


licito ensear, quiero,
dseme licencia, enseare.
Teremboe, ensees tu.
Tombo, ensee aquel.
Plural.
Torombo, I
Tiftmbo, \ enseemos.
Chambo, j
Tapemboe, ensead, &c.
Tombo, enseen &c.

Tamboe eme, no ensee


yo, no me sea licito, no
quiero, no se me de licencia, no enseare.
Teremboe eme, no.
Tombo eme, no.
Plural.

Torombo eme,
no enseTmmbo eme, > emos.
Chambo'em,
j
[neis.
Tapemboe eme, no enseTombo eme, no enseen.

Infinitivo modo.

Mbo,

ensear.

Mboe eym,

no ensear.

Pretrito.
Mboe
hagera, aver enseado.

Mboe haguereym,
enseado.

no aver

Futuro.

Mboe hgama, a ensear,


aver de ensear.

Mbo hgumeym, no ensear, ni aver de ensear.

Tiempo futuro y pretrito misto.

Mbo rngaera,

aver de

Mboe rnguereyma,

aver

16

ARTE.

aver enseado, y n o aver


enseado.

de no aver enseado, y
aver enseado.

Gerundios y Supinos.
El G e r u n d i o , y Supino no se diferencian en term i n a c i n distinta; v. g . Ah ymbebo,
v o y l e k ensear. Y es tambin G e r u n d i o in d u m , en esta
m i s m a t e r m i n a c i n , y G e r u n d i o in d o " : Checanec!
nboebo, estoy cansado de ensearle.
-

Gerundio in di.
E s t e se h a z e con el v e r b a l liaba.

Vase la n o t a .

Participios.
Los Participios son tres, y cada u n o tiene q u a t r o
tiempos, presente, pretrito, futuro, y tiempo futuro,
y pretrito misto.
Afirm.
Mboehra,

Participio primero: liara.


el q u e ensea,

Mboehareyma,

Neg.
el q u e no.

Pretrito.
Mboeliavra,
seo.

el

que en-

lboharerey,
enseo.

el

que

no

Futuro.

Mboeharamd,
de ensear.

el q u e h a

Mboeharmeyma,
el
no h a de. ensear.

que

Tiempo futuro y pretrito.


Ombohrnguera,
el que
avia de aver enseado.

Omboehrmiguerey,
el que
no avia de aver enseado.
Participio segundo: Bae.

ARTE.

17

Afirm.
Presente.
Neg.
Ombobae, el que ensea,
Omboeymbae,
el que non
ensea.
Pretrito.
Ombobae
cuera, el que
Ombobae cuerey, el que
no ense.
enseno.
Futuro.
Ombobae
rama, el que Ombo ey'bae rama,
ha de ensear.
1. Ombobae rmeym, el
que no lia de ensear.
Tiempo futuro y pretrito.
Ombobae rangura , el Ombobae ranguerey, 1. omque avia de aver ensebo ey rdnguera,
el que
nado.
no avia de aver enseado.
Participio tercero: Tena.
Presente.
Cheremmbo,
el que y o
Cheremmbo ey, el que
enseno.
no enseno.
Nderenmbo,
el que tu Ndcremmbo
ey, el que
enseas.
tu no.
Henumbo,
el que aquel Homwibo
ey , el que
ensea.
aquel no ensea.
Guemmbo, el que aquel Gnemmbo, ey,. el que
ensea, reciproce.
aquel no ensea.
Pretrito.
Cheremmbo cuera, el que Chererrtmbo cuerey, 1.
y o ense.
Cheremmbo ey cuera, el
que no ense.
Futuro.
Cheremmbo rama, el que
Cheremmbo
rameym 1.
tengo de ensear.
Cheremmbo
eyrama,
el
que no.

18

ARTE.

Afirmativo.

Negativo.
Tiempo F u t u r o y Pretrito.

Cherenumbo rcmgura, el
que yo avia de aver
enseado.

Cherenumbo
ranguerey,
1. Cherenumbo ejj rugu,
el que no avia de aver
enseado.

Verbal Haba.
Presente.

Imboehba,
l u g a r tiempo
causa, instrumento, y
m o d o de ensear.

Imbohabeyma,
lugar,
donde no enseo, tiempo
de no ensear, &c.

Pretrito.

Imboehagvra,
lugar
d o n d e enseo, &c.

en

Imboeliaguereyma,
lugar
&c. donde no se enseo.

Futuro.

Imboeh'aguamh,
l u g a r , &c. Imboehaguiimeymci,
lugar,
d o n d e no se ha de en&c. d o n d e no se ha de
sear.
ensear.
Futuro y Pretrito.
Imboehabangura
, lugar, Iinboehabcmguerey,
lugar,
&c. donde se a v i a de aver
&c. d o n d e no se a v i a de
enseado.
aver enseado.
Notas sobre la conjugacin general del verbo activo.
Del presente de Indicativo.
Nota 1.

E l p r e s e n t e de indicativo i n d u r e en si los q u a t r o
t i e m p o s , p r e s e n t e , pretrito imperfecto, perfecto, y
p l u s q u a m p e r f e c t o : y assi se h a b l a en c o m n , sin
p a r t c u l a a l g u n a , coligindose de los antecedentes el
tiempo d e q u e se h a b l a ; como Cuche ayu, a y e r r i e ,
Oykih, o y fuy. P e r o sino se colige, se usa de u n a s
partculas, o de adverbios, los quales, y los tiempos
que sirven, son los siguientes.

19

ARTE.

Del pretrito imperfecto.

Nota 2.

A este tiempo suele servir bina b bi, que todo


es u n o . y corresponde a e m p e r o : u t Ahecha bina, helo
visto, vilo, veolo: p e r o , b no lo q u i s e , b no m e lo
dieron. &c De m a n e r a , que sirve a todos tiempos,
v h esse modo p u e d e servir a este t i e m p o ; Aypota bct,
queralo pero.-occ. No d e t e r m i n a d a m e n t e , que siempre
sea imperfecto: p u e s p u e d e ser presente.
Puedense usar pura este tiempo adverbios, ut Cuela:
uipot, ang ulaipotri, a y e r queria, y o y no quiero.
Este biva. puesto antes del verbo, antecedindole
n o m b r e b p r o n o m b r e , haze el p r i m e r m i e m b r o b antecedente del a r g u m e n t o a maiori ad m i n u s & e c o n t r a :
u t Chebf/ae abar yep arubaeap, ml/Uetene ra/e? P u e s y o
que soy S a c e r d o t e trabajo, p o r q u e vos no t r a b a j a r e y s ?
Del pretrito perfecto. Nota 3.
C o m u n m e n t e suelen a c o m o d a r a este tiempo el adverbio rac vel naco, y n o es partcula q u e h a z e pretrito, sino adverbio afirmativo de cosa passada. o p r e sente, que se ha visto, odo. Oyvc rac. matlo,
p o r q u e yo lo vi. liei rac, dixolo, p o r q u e y o lo oh.
Aye rac, sin d u d a es, fu assi. D e m a n e r a , que no
todas las vez es que se ofrece pretrito, se h a de u s a r
rac, sino al modo dicho.
E r e q u e n t c m e h t e se usa de rac a c o m p a a d o con
algn p r o n o m b r e a p a r t e a n t e ; u t Cherae amoinbei.
yo ciertamente lo dixe. Cherae all, y o cierto v o y
fuy.
P u d e s e a a d i r a este rac la p a r t c u l a b iv a.
como a las dems p a r t c u l a s , y n o m b r e s en quien
cayere bien su imperfeccin; u t Cherae ahecha heri
bina, yo cierto vi que lo traan, p e r o .

20

ARTE.

Usase en este pretrito p a r a p r e g u n t a s , y respuestas,


desta p a r t c u l a rae que difiere de vac, en q u e este (com o se h a dicho) afirma lo que se vio , o o y , rae
afirma o que le h a n dicho q u e p a s s : u t Olio paraca
fuesse? r e s p o n d e Oli rae, 'uesse, p e r o no lo vio yr.
Rae es y a " ; denota b u e n desseo de hazer lo que
se m a n d a ; u t Ak raene, y se de b u e n a v o l u n t a d ; Ahat
amo rec, cierto que fuera y o .
T a m b i n se suele hazer este pretrito con imd, q u e
es lo m i s m o que y a " ; u t Ayap mu, ya lo hize, y y a
lo h a g o . Q n a n d o , es pretrito m i e n t r a s m a s p a u s a d a
es su p r o n u n c i a c i n , m a s a n t i g e d a d nota, u t Ayap,
%ma, y a h a m u c h o que lo h e hecho. Q u a n d o es presente no se h a de p a u s a r ; ut Ayap tina, ya lo h a g o .
n

Del pretrito plusquam perfecto.

N o t a 4.

Este tiempo se suple con el adverbio dicho, %ma,


y con el adverbio acoram; u t Alia thu tmc acoramo,
y a yo le avia a m a d o entonces, y con imc, solo q u a n d o
la oracin siguiente lo explica; u t Ayap tina chequdy
ey'mbob, ya lo avia h e c h o antes que m e lo m a n d a s s e n ,
y lo h a g o de p r e s e n t e ; y si se le a a d e hia, n o le
da. m a s que su imperfeccin, al m o d o dicho en el
pretrito imperfecto.
Del futuro imperfecto.

Nota 5.

E s este tiempo fixo p o r t e n e r partcula p r o p r i a , q u e


es ne. L a q u a l se p o n e siempre al fin del v e r b o , o de
la o r a c i n , a u n q u e sea l a r g a ; u t Ahailine, y o a m a r .
Ahcth cherathramdne,
a m n d o m e el a mi, y o le a m a r .
Sirve t a m b i n de futuro en rus; u t Ayapne, t e n g o l o
de h a z e r : a a d i d a ? / , denota mas el rus; u t Aralame,
tengolo de llevar.

ARTE.

21

Este ne es adverbio afirmativo, m u d n d o l e la colocacin ; ut Jesu Christo ne omano dndereh araca, murio ciertamente J e s u Christo p o r n o s o s t r o s : de m a n e r a
que en este sentido se ha de p o n e r al principio de la
oracin, t r a s n o m b r e , 6 p r o n o m b r e ; pero tras el verbo,
es siempre futuro. E n oraciones breves p u e d e aver duda si es futuro, afirmativo, la qual se quita con el
p r o n o m b r e , 6 n o m b r e , y luego ne; ut Chne ahahu, y o
cierto le amo. Per ne eherah, P e d r o m e ama cierto.
Este ne es t a m b i n causal, lo mismo que t, y corresponde a para q u e ; v. g. Tahah emene, vel Tahhu
emte, para q u e no a m e y o : el te es mas usado.
El negativo se haze con ce. 1. che; Namboeycne,
1.
chene. E s t e ce sirve a todo el n e g a t i v o ; u t JSamboey
ctam, ojala no le enseara. Namboeyce amo bina, n o
le huviera enseado. Namboeicy
cetejoia? P u e s no le
avia de e n s e a r ? Ndiccduyce amo, no fuera bien.
Del futuro perfecto. Nota 6.

Este tiempo se suple con el futuro imperfecto, p o nindole al adverbio wia, y la posposicin ymbb:
u t Aman vnc ndentymbbne,
avr muerto quando
v e n g a s : o poniendo en l u g a r de imc la partcula am?r.
ut Aman?] am nderuymbobene.
L a negaciones se p u e den ver en el Cap. n .
Del Imperativo. Nota 7.

E l imperativo se usa al m o d o puesto arriba en la


conjugacin, y la negacin es la que alli esta. Algunas vezes dizen vne p o r eme; y es lo mejor.

22

ARTE.

Del Optativo. Nota 8.

El optativo se h a z e con estas dos partculas ta y


amo haciendo sinalefa, tm. L a qual partcula haze
t a m b i n subjunetivo. Q u a n d o la oracin es absoluta,
siempre es o p t a t i v o ; ut Aman tolmo, ojala y o m e
m u r i e r a : pero q u a n d o la oracin es dependiente, ay
d u d a si es o p t a t i v o , s u b j u n e t i v o , como en esta :
Che omborm am oiquad. O es optativo, ..ojal y o
le e n s e a r a , que el supiera", subjunetivo, ..si yo le
enseara el supiera". P a r a quitar d u d a s se u s a destas
partculas cur/', caricur,
a, curia, antes del tamo,
o destas rae, m, rd, despus del tamo; u t Curi chemrngat taim ahd bdpe, Curicur
achemarangatu
tamo rae, vel raemdrd,
ojala y o fuero b u e n o , q u e
y o fuera al cielo.
Advirtase que m i e n t r a s mas menos destas p a r tculas se ponen, mas menos afecto explican. Vase
Tolmo en el , , T e s o r o " d e l a L e n g u a .
Del Subjunetivo. Nota 9.

L o mismo que se h a dicho del indicativo, se dize


del optativo, y deste s u b j u n e t i v o , que i n c l u y e en si
el presente, y pretritos, y para el futuro tiene u n suplemento, que abajo se dir. Haze este modo subjunetivo la p a r t c u l a raim a m b a s b r e v e s ; ut Che omborm oiqua a, si y o le enseara, s u p i e r a ; a a d i d a
la partcula tamo a la partcula raim; u t Che omborm tm oiqua a. Aadensele dos partculas rre, inm e d i a t a m e n t e despus del verbo de la p r i m e r a oracin,
y am (ambas silabas largas), despus del v e r b o de la
s e g u n d a : ut Che ombo rre, oiqua cun, con ramo
despus de rre; u t Che ombo rrrcan oiquad, 1. oiquad rae, si yo le ense, enseara, enseasse, huviera,
y huviesse enseado, supiera.

23

Ramo (ambas breves) tiene voz de ablativo abso


luto; u t Ambordm,
ensendole y o .
Am se pone, en la p r i m e r a oracin, en la se
gunda; u t Che ombormd amo oiqua ; en la segun
da despus del verbo; u t Che ombormd, oiqua , am]
o se p o n e en esta m i s m a segunda, antes del verbo,
despus de algn p r o n o m b r e ; u t Che ombormd, ae
cimo oiqua , si y o le enseara hirviera enseado,
l supiera.
Be am es partcula de subjunctivo, q u e sirve al
preterito imperfecto y p l u s q u a m perfecto ; u t Ahechdbe am, vienilo yo, o huvieralo visto.
Arecramd,
amebe am, dieralo, o huvieralo dado si lo tuviera.
Nda hechagicebe cima, n o lo viera yo, no lo hirviera
visto.
E l futuro de subjunctivo se suple destas tres m a n e
ras. L a primera, quitando al v e r b o sus notas a, ere, o ;
y en su l u g a r poniendo el relativo, reciproco, como
la oracin lo pidiere, y p o n i e n d o rre; ut Che imboe
rre, 1. R irem aliane, avien dol enseado m e y r ; Che
omboerire ohne, despus q u e y o le a y a enseado se
y r . La s e g u n d a m a n e r a es con la partcula raim y
u n a e; ut Che imbordm alime, luego q u e le hirviere
enseado me y r ; liaze rmbo p o r la p r o n u n c i a c i n
narigal. L a t e r c e r a m a n e r a es con el g e r u n d i o , y
u n a e; u t Hechaca tarobi, en vindolo lo c r e e r ;
Imboebo alime, luego q u e le hirviere enseado y r .
Del Permissivo. Nota 10.
E s t e permissivo d sus segundas, y terceras per
sonas al imperativo, tiene voz ele futuro ; u t Taha, y r ,
quiero y r . Dize tambin determinacin, y llegndosele
la partcula ca es m a s clara la determinacin, y s i r v e

24

ARTE.

sola la p r i m e r a p e r s o n a : ut Tahac,
determino
y r m e : al plural sirve pa; ut Chahap, ea v a m o s .
Del Infinitivo.

Nota 1 1 .

E l infinitivo es el verbo sin n o t a s , a, ere, o: ut


Ambo, y o enseo, Mbo, ensear, o enseanca, &c.
Todo infinitivo es n o m b r e , y como tal se usa con
p r o n o m b r e s , con relativos, y con recprocos en todos
los t i e m p o s ; u t Aipot ndeh, quiero tu yda, o t u yr,
quiero que te v a y a s ; y a u n q u e es n o m b r e , rige el caso
que su v e r b o p i d e ; u t Aipot nde chembo mba tbpe
guarar,
quiero q u e m e ensees las cosas del cielo.
E l ,,que- del infinitivo no le tiene esta l e n g u a :
Equhe ndbe, dize que te vayas, vete dize h ti, &c.
T o d o verbo q u e se llega al verbo aipot, querer,
si a m b o s se refieren a la p e r s o n a agente, el s e g u n d o
se p o n e p o r principal, y aipot por infinitivo; u t Acarpota, quiero c o m e r ; Ahpot, quiero yr. Con p r o n o m b r e s se usa d e r e c h a m e n t e ; u t Checar
aipot,
p u e d o , o quiero c o m e r ; Ndacar potciri, no p u e d o , o
no quiero comer.
Los verbos aiqua, agm, se u s a n de a m b a s m a neras, p o r principal, o infinitivo; u t Aemboe qua
pota, quiero s a b e r ; Aipot, qua , se querer.
Si la accin destos verbos no se refiere al a g e n t e ,
entonces g u a r d a n el modo c o m n ; u t Peruh
aipot,
quiero que vaya P e d r o ; Aiqua ndeh moa, se q u e
te piensas yr.
D e los gerundios,

y supinos, y de sus terminaciones,


excepciones. N o t a 12.

L o s gerundios en ,,di". ,,do", ,,dum", y el supino en


um" y en ,,u' , j u n t o con n o m b r e s adjectivos tienen
v

25

u n a misma terminacin, la qual en diversos verbos es


diversa, como se v e r a a b a x o ; a u n q u e como mas
universal se puso en la conjugacin el a c a b a d o en
bo; v, g. Ahymbobo,
eo docendi causa, & a d
d o c e n d u m , & d o c t u m , voyle e n s e a r ; Che caeno
imbobo,
defesus s u m d o c e n d o . & docendi c a u s a ;
Agxmjetei ymhobo, d i g n u m d o c t u ; Yyabaet
ymmbegudbo, t u r p e dictu.
P a r a la otra significacin deste supino in u " , j u n t o
con v e r b o s , sirve el p r e t e r i t o , y el misto del parti
cipio hra) Caruharra ayu, vengo de c o m e r ; Carharanguera aya, v e n g o de aver avido de cornei , y
no comi. E s t e r o m a n c e b a r b a r o es necessario p a r a
explicar la tuerca deste futuro misto.
Nota que el g e r u n d i o in d u m " tiene la misma signi
ficacin que el futuro hgum,
del verbal haba, el
qual futuro sirve para el futuro en r u s " ; u t hymboebo, 1. Ymboe hgum, eo ad d o c e n d u m , vel docturus.
Nota tambin q u e poniendo al g e r u n d i o , supino
relativos al p r i n c i p i o , y u n a e al fin significa des
pus q u e . " Ymboebo ahne,
despus que le a y a
enseado m e y r ; Herubo tayogua, despus q u e lo
t r a y g a n lo recibir.
1

Este m o d o de h a b l a r no admite reciproco, y assi


no se dir Guechaca oem, escondise despus q u e
lo vieron.
L a misma locucin h a z e la partcula rir con r e
lativo y r e c i p r o c o ; u t Herit rire tayogua, despus q u e
lo t r a y g a n lo t o m a r ; Guechagvre oli, despus q u e
lo vieron se fu. O t r a s locuciones pertenecientes a
los gerundios vanse en la n o t a 18. del v e r b a l haba.

26

ARTE.

Terminaciones de los supinos.

L a s terminaciones de los supinos son o c h o : bo,


m, m , ngd, ta, na, ca, pa; y a u n q u e en el Vocab u l a r i o " se p o n e al verbo su supino, aqui se p o n e n
reglas generales p a r a c o n o c e r l o s , discurriendo p o r
las letras en que a c a b a n los v e r b o s ; y primero p o r
los que no tienen narigal.
A.
L o s acabados en a hazen bo; u t Aiquatia, pintar,
yquatibo: otros en pa; u t Ayor, yrdpa, a desatar.

B.
Los acabados en b hazen pa; Ahahub, amar, hahpa; Aliendub, oyr,
hendpa.
E.
L o s a c a b a d o s en e hazen bo; Ayerur, p e d i r , yemirbo.
G.
Los a c a b a d o s en g h a z e n ca; Ahechag,
v e r , hechca; Apag, despertar,
guipca.
1.
L o s acabados en i vocal hazen bo; Aha, r a y a r ;
habo.
I.
Los acabados en % contracta h a z e n ta;
Ayopoidar,
ipoita; Amombo, desafiar,
ymmbita.
Y.
L o s en y g u t t u r a l , unos en bo, vel pa;
decender, gueybo, gueypa: otros en ca; Ay,
heica; Aiq, refregar,
iqutca.

Aguey,
arrojar

0.
L o s en o h a z e n bo; Ayap,
embiar,
ymondbo.

hazer, yyapbo;

Amdnd,

27

ARTE.

E.
Los en r h a z e n bo; Aypotdr,
gar, dexar, heyabo.

querer, ypotbo:

Alle-

Los en u, u n o s h a z e n bo; u t Aiqub,


espulgar,
yqubbo;
otros pa; Amboac, calentar,
ymboacpa.
L a terminacin bo se p u e d e u s a r en rigor en todos
los verbos, a u n q u e m u y i m p r o p r i a m e n t e . L o s verbos
acabados en p r o n u n c i a c i n narigal tienen las terminaciones siguientes :
ci.
Los a c a b a d o s en unos hazen vio; Altepea, arremeter, hepeamo ; otros, ngd; Amaenc, atalayar, manng: otros, n; Anmaena,
apercebirse, guiemoanan, 1. guinmdnng,
1.
guinemaham.
.

Los en unos h a z e n m; Abhe,


otros ng; Ame, d a r , ym'ng;
bomitar. ygu'n, 1. guigue''n, 1.

llegar, guibh'm ;
otros n;
Ague,
guigueem.

yL o s en y narigal vocal, hazen n; ut Ani, tener,


Mn%n.
yLos en y y los en contractos hazen n; u t Alinai, llamar, henn.
yLos en y n a r i g a l y g u t t u r a l , unos h a z e n m;
Aoty, e n t e r r a r , ytym;
otros en m ; Ampy, b a m balear,
ympym.
.
Los en narigal hazen u n o s m ; Aroyro, despreciar, heroyrom : otros ng; Aono, poner, ynng.

28

ARTE.
U.

L o s en u u n o s h a z e n ngd; ut Amdu,
ablandar,
ymdug:
otros, n; Amo, ennegrecer, ymdna: otros
en TOO; Acotru, a c e c h a r , ycormd,
1. </ corng.
Advirtase que toda terminacin de supino es siemp r e breve.
Excepcin de los supinos.

L o s verbos (pie se siguen m u d a n , y a a d e n letras


en los s u p i n o s , y assi se p o n e n a q u i . p a r a que se
n o t e n , y j u n t a m e n t e sus participios en hura, q u e
v a n entre parntesis.
Amdmbe,
dezir, ymdmbebo,
ymdmbegubo
(mdmbegudra).
Ayepe, c a l e n t a r s e , guiyepebo,
guiyepceguabo
(yepeegurd)
yepeehra.
Ayiqu, d e s g r a n a r , yyiquibo, yytquMbo
(yytquhra).
Ayab, errar, yyabbo, yyabubo
(yabihr).
Acinga, llamar, m u r m u r a r , yiungagudbo
(yngagura).
Aicu, m o r d e r , ycuibo, ycuugabo
(cjiugudra).
Aico, combidar, ycogubo
(pogura).
Ayeta, sentarse, guiyetuugubo
(yetuigura,
har).
Apot, proveerse, guipotibo
(apotibae).
Ayttp, sacar lo liquido, ytptbo
(pthra).
Aypor, usar, yprubo
(gporuhr).
A, comer, ygubo
{guara).
Aca, beber vino, cagubo
(cagura).
A, dezir, guiybo, eydra (hra).
Aya, coger, tbo (tahra).
Amoingie,
h a z e r e n t r a r , ymdingibo,
ymdingiebo
(mdingiehdra).

ARTE.

29

Ayao, reir la m u g e r , ijagubo {y aguar ci).


Allupi, subirlo, hiipbo, hupiabo
(liupihra).
Atpe, b a r r e r , tpeybo, ttpetbo
(tpeihra).
Ayahe, llorar, yyahebo, yyahegubo
(yahegucira).
Amombur, desafiar, ymomburubo
(ymdmburhra).
De tres tiempos que sirven k nombres, y verbos. Nota l o .

T o d o n o m b r e tiene tres t i e m p o s : cue, preterito, rama, futuro, rangue, preterito, y futuro m i s t o ; p a r a el


presente sirve el n o m b r e solo, y si se llega adicciones
acabadas en vocal, se conserva entero ; u t Aba h o m b r e ,
Aba cit, h o m b r e que fu, Aba rama, h o m b r e que h a
de ser, Aba rangura, h o m b r e que avia de aver sido.
Si las dicciones k q u e se llegan, acaban en consonante
se disfracan, t o m a n d o en si la final de la diccin
quien se llegan ; u t A. r, c a e r , arer, lo caido ; cay,
perderse, cayngu, lo perdido ; ma, manguera, manojo :
ma, mandra,
a n t i g u a m e n t e : ine, meder, m a r i d o :
mano, mndnguera,
los m u e r t o s : temb, tembirera, las
sobras: tab, tagura, 1. tapera, pueblo despoblado. E l
verbal haba haze hagucra, hagucmd,
habangura.
Con verbos se les h a de p o n e r participio, bae; u t
Ohbe, el que va ; Ohobaecu, el q u e fu ; Ohobaerm,
el que h a de y r ; Ohbae rdngura,
el que avia de
aver y do.
Cu denota presente, y las cosas de u n g e n e r o ;
Cuan gutoh, las q u e son m u g e r e s v a y a n ; Abacu
topiti, los v a r o n e s solos se queden.
Usase deste cu, preterito, p o r futuro, t o m a n d o el
tiempo que se ha de cumplir p o r y a c u m p l i d o ; u t
Ibpe dnde h hagupe aptrey yaicne, h e m o s de vivir
en el cielo (adonde hemos de yr) vida sin fin.

30

ARTE.

Raima se contrapone a cuera. Este, siendo pretrito,


atrae a si las cosas futuras; rama, siendo futuro, a t r a e
a si las cosas p r e t r i t a s ; ut Omnbae rama, el que
avia de morir, y m u r i ; y siempre es refirindose a
las cosas de aquel t i e m p o , q u e p a s s a r o n antes de
morir, y a las que despus sucedieron; como Cherub
omdnobaerama
oemdmbe,
mi p a d r e que avia de
morir, y muri se confesso; Cher
omn'baerangura
ahechg. vi el alma de mi p a d r e difunto.
Rama se opone a rngu: Omnbae rngu, el que
avia de a u e r m u e r t o y no m u r i ; Omnbae
rama,
el que avia de m o r i r y m u r i .
Rama sirve de futuro in r u s " ; u t
Olwbaeramch,
iturus sum ego.
Rngu se compone de las dos partculas rama y
cuera, de suerte que es p r e t r i t o , y f u t u r o , y conforme la G r a m t i c a L a t i n a es f u t u r u m praeterito
mixt. Si este tiempo m u d a esta colocacin destos
dos tiempos, m u d a el sentido en c o n t r a r i o ; u t Abrngu, el que avia de aver sido h o m b r e y no lo fu;
Abacuera, el q u e no avia de aver sido h o m b r e y lo
fu. Ommdbaerngu,
el que avia de aver m u e r t o y
no m u r i ; Omnobaecura,
el q u e no avia de aver
muerto y muri.
Del participio hra y distincin del hora.

Nota 14.

E s t e helra se forma del mismo s u p i n o , desta m a nera. T o d o v e r b o que tiene supino en bo lo pierde,
y la n o t a a, ere; u t Arnbo, yo e n s e o ; Ymboe hra,
el que e n s e a ; la y es relativo.
L o s dems verbos que no tienen supino en bo retienen el supino, y a a d e n ra; u t Ahah, amar, hahpa,
a amar, hathupra, a m a d o r ; Ame, dar, meeng, i dar,

31

ARTE.

meengra, el dador. Vase la excepcin de los supinos,


que como tienen m u d a n c a , en el la tienen t a m b i n
en los participios. Sacanse los que se forman de los
supinos a c a b a d o s en md, md, na, que hazen en la
manera siguiente. L o s que hazen supino en md,
hazen mhra:
u t Adty, e n t e r r a r , ytyma,
ytymbdra.
Los en mo, hazen t a m b i n mbra: ut Aballe, llegar,
mbahemo, mbahembdra.
Los en na, hazen nddra; u t
Ahndt, llamar, henon,
hendinddra.
Hallarase en verbos activos, n e u t r o s , y a b s o l u t o s ;
ut Aba ha hpdra, h o m b r e a m a d o r ; Mhorebi
tahdra,
anta n a d a d o r a ; Pohngv tea meengra,
pocin que
mata.
Bo significa el que c o n t i e n e , como hdra el que
h a z e : tiene sus q u a t r o t i e m p o s ; bo, botera,
boram,
bornguera: Ilahpdra,
el que a m a : hahub, el q u e
contiene en si el amor. U s a s e con n o m b r e s ; ut Hub,
el herido con flecha.
Del Participio Pira.

Nota 15.

Este participio passivo de presente, se forma con


la partcula pira, que esta adelante p o r verbo passivo.
Ymbopra che, doctus s u m , y o soy e n s e a d o : el p a r ticipio de futuro passivo en d u s " , se forma con el
mismo pira y rama; u t Ymbo prdm che, docendus sum.
Del Participio Bae. Nota 16.
Este bae aadido al v e r b o , dize el q u e " : Ombobae, el que ensea, y tiene fuerca de sum, es, fui:
ut Ymdrangatbae
che, yo soy b u e n o , b el que es
bueno soy yo. Tiene los tiempos dichos comunes a
los nombres. Vase la N o t a 1 3 .

AETE.

Del Participio Tem.

Nota 17.

Esta partcula tem es p a s i v a : p u e s t a antes del verbo


en l u g a r de las notas a, ere, o, liaze p a r t i c i p i o , y
tiene p o r relativo h, y p o r reciproco gu, y si le antecede n o m b r e , o p r o n o m b r e , m u d a su t, en r; ut
Temlmbo
el discpulo, cherenrnbo,
mi discpulo,
hemmbo,
ejus discipulus, guenumbo,
suus. Tiene
los tiempos dichos en la N o t a 1 3 .
Sirve h solos activos s i m p l e s , y c o m p u e s t o s ; ut
Ahaih, y o a m o ; cherembich el que yo amo, b es
a m a d o de m i : cheremmbo aba, el que fu hecho
h o m b r e p o r mi. Con absolutos y n e u t r o s en l u g a r de
tem, se usa el pretrito del verbal haba; u t Amencia,
casarse, cliemend hagu, con quien m e cas. H a z e
tmbi con verbos que comienzan p o r v o c a l e s ; u t
Cherembich, el que yo a m o ; cherembiarec, lo que
tengo. Con los q u e comienzan p o r consonantes pierde
la b: u t Cheremlmmbe,
lo que y o d i g o : a u n q u e
esto no es t a n preciso, y assi se o c u r r a al uso.
N o t a p a r a el uso deste participio. E l n o m b r e que
esta- al principio b fin de la oracin es p a c i e n t e , y
el inmediato al verbo h p a r t e ante es a g e n t e ; v. g,
Ncle cheremmbo, 1. Cheremlmboe nd, t u eres mi disc p u l o ; Tpe cherembiapa, Dios es k quien obedezco;
Chua Per rembiapia,
J u a n es obedecido de P e d r o ;
Pabe rembiahc Tupa, Dios es a m a d o de t o d o s ; Che
Per rembiah, yo foy a. quien P e d r o a m a .
E n verbos n e u t r o s suple este m o d o ele dezir haba;
u t Pahengat quhtyeh Tupa,
a quien todos temen
es D i o s ; Cheyerureh, lo que pido.
E s t e tem se usa a b s o l u t o ; ut Tembiaih, lo a m a d o ;
tembi, lo comestible, temlmborr,
lo q u e se padece.

AETE.

Tambin se le quita el te; u t Mimboqae,


en ojas; Mbiah, lo a m a d o .

33

lo assado

Del verbal haba. Nota 18.

Esta p a r t c u l a haba a a d i d a al v e r b o significa tiempo, l u g a r , i n s t r u m e n t o , c a u s a , y m o d o con q u e se


haze la cosa; u t Canillaba, tiempo de comer, &c. L a
posposicon pe limita este haba a lugar solo;
Caruhpe. el l u g a r d o n d e se c o m e ; caru hagupe, d o n d e
se comi; caruha guarne, donde se h a de c o m e r ; carhabangupe, d o n d e se avia de aver comido.
Tambin se t o m a p o r el estado en q u e esta la
cosa, 6 p e r s o n a ; u t Omendahpe tma', y a esta en
tiempo de casarse; Ybahape mc, esta y a la fruta en
tiempo de comerse.
Con este haba y la p a r t c u l a tina se haze u n modo
de h a b l a r i m p e r s o n a l ; ut Heruab tmdpa, hase t r a d o ?
Nda heruhbi, no se h a t r a d o . Y p a r a q u a n d o se p r e gunta se note q u e siempre es con n e g a c i n ; u t Nda
heruhbi panga, n o se ha trado'?
Nimdndohbipang?
no se ha e m b i a d o ?
L a respuesta con dos negaciones es afirmativa, Nda
heru hbieymi, h a s e trado, n o se h a dexado de traer.
Sin negacin se p r e g u n t a m u d a n d o en pe el ha del
haba, y entonces se limita a tiempo; ut Iieruhpe
mpanga? es y a tiempo de traerlo? Caruhape
imapanga, es y a tiempo de c o m e r ?
Aadiendo a este haba la partcula m haze voz
de ,.,por"'; ut Oemboarayt bamd chererecon. tieneme
por terrero de sus b u r l a s . Suele el haba p e r d e r el ba
en este m o d o de dezir; u t Neengmd,
frase, o p r o verbio, pro Nehebdm.

34

ARTE.

Hazese con este haba el g e r u n d i o en di aadiendo


siempre el adverbio vnd; u t Nemboehbm,
y a es
tiempo de r e z a r ; HerubBma, y a es tiempo de t r a e r l o ;
p a r a lo qual sirve solo el presente, del haba ; jiorque
el ligudmd,
corresponde al supino y g e r u n d i o in
aduni"', como se dixo en la N o t a de los Gerundios.
L a y q u e se puso en este haba es relativo, y se
p o n d r o reciproco, siendo necessario ; u t Che ornbo
hagura omdmbe, refiri lo q u e le ense ; Cheymbo
hagura amdmbeuyeb y chup, repetile lo que le avia
enseado yo.
E s t e haba con bina tiene voz de preterito imperfecto, p l u s q u a m perfecto, y futuro perfecto, y p u e densele aadir au, vel aa, 1. tez, q u e denotan m a s la
imperfeccin destos tiempos ; ut Ang checari habdcibia\ aora avia de aver comido ; Ang chehohabaa (sin
bia) a g o r a avia de yr, aver y d o . Cuibae chemomend potah tet, 1. haba, 1. hdbia,
aquel es con
quien m e q u e r i a n avian querido casar. Tiene voz
passiva, impersonal de parte del agente ; u t Che
na cherdhuhibi, n o se m e a m a ; Nache porandu hab,
no se m e p r e g u n t a ; Nache por acalibi,
n o se me
busca de comer.
C A P I T U L O VI.
D e la t r a n s i c o n del v e r b o

activo.

Si la t e r c e r a persona es acusativo, y la p r i m e r a
s e g u n d a la q u e haze, n o a y d u d a en la oracin; u t
Ambo Per, ense a P e d r o . Erembo Per &c.
E n las terceras personas a y d u d a entre si, y esta
se quita p o r las circunstancias, m a t e r i a de que se
t r a t a ; ut Per oicoo, P e d r o comi carne, claro es que

ARTE.

35

Pedro es nominativo de cualquiera m a n e r a que se


ponga antes, 6 despus, a u n q u e lo ordinario es p o n e r
primero la persona agente, y luego la paciente, y luego
el v e r b o ; ut Per coa ot.
Q u a n d o a y igualdad entre agente y paciente, y se
muda, la colocacin dicha, q u e d a n d o el verbo en medio
de ambas personas, siempre ay d u d a ; u t Per omboe
Chua, d u d a s e quien es el agente, acudase entonces a los
participios hura, y pira: u t Per ymboehra,
Chuaimboepra; P e d r o es el que ensea, J u a n es el enseado.
E n todas las dems personas pierde el v e r b o su n o t a ,
y en su l u g a r se p o n e el acusativo i n m e d i a t a m e n t e
antes de v e r b o ; v. g. Per chembo, P e d r o m e ensea; Per nde mbo, P e d r o te ensea. Y si se interpone algo entre el p r o n o m b r e , y verbo, se repite otra
vez el p r o n o m b r e ; ut Nde curi nde mbone, a ti despus te e n s e a r n ; Che chmndrire chetyne, a mi m e
enterrarn despus de m u e r t o .
Los p r o n o m b r e s ore y and,
q u e en los verbos
activos son acusativo, en los n e u t r o s son n o m i n a t i v o ;
ut Ore ron, ande ron, nos h o l g a m o s .
Tambin se suele p o n e r relativo de p e r s o n a paciente, a u n q u e se p o n g a el mismo p a c i e n t e ; ut Che
Per y mbo ramo, 1. Che Per mboramo,
enseando
yo (\ P e d r o ; Chemba rerrdmo, 1. Chemba
herrdmd,
en t r a y e n d o y o mis cosas; y repetido el p r o n o m b r e ;
ut Che Per che ymbordmd checanene, c a n s a r m e en
ensear a P e d r o ; Che Per che ombormd oiqua une,
sabr P e d r o si m e canso en ensearle; 6 con las n o tas a, ere, o &c.; u t Chemba arrdmd, t r a y e n d o yo
mis cosas.

i
36

ARTE.

Siendo la persona de a m b o s n m e r o s nominativo,


y la s e g u n d a acusativo, se usa destas notas de acusativo, oro p a r a singular, y opa para p l u r a l .
Singular.

Che orombo,
Che opombo,

Yo te enseo.
Yo os enseo.

Plural.

Or orombo,
Nosotros te enseamos.
Or opomho, Nosotros os enseamos.
Y corren p o r todo el verbo con sus p a r t c u l a s que
lo varan. Siendo la segunda de a m b o s n m e r o s nominativo, y la p r i m e r a de ambos n m e r o s acusativos,
a la s e g u n d a p e r s o n a de singular agente sirve ep,
que es t u " , y a la segunda de p l u r a l epyep vel
peyep, vosotros.
Singular.

Chemboep,
Chembo epeyepe,

E n s a m e tu, b t u m e enseas.
E n s e a d m e vosotros, o enseaisme.
Plural.

Oremboeep, E n s a n o s tu, 6 tu nos enseas.


Oremho epiyep, E n s e a d n o s vosotros, b enseaisnos.
Esta transicin corre p o r t o d o el verbo, poniendo
ep, 1. epyep, al fin; v. g. Chemboe ep, t u m e enseas, Chemboepeyep hia; Chemboepeyeperac:
Chemboe peyep, i m p e r a t i v o ; Torembo peyep, permissivo,
1. Tachemboe peyep;
e n s e a d m e vosotros, Chemboe
tamo pjeyep rae; Chemboermo peyep,
subjunctivo;
Chembo ep ndicatu,
no es bueno que t u m e ensees, infinitivo; Chembo epne, f u t u r o ; Chembo epeyepbo, gerundio.

ARTE.

Nota. E s t a s transiciones, compuestas con n o m b r e s ,


sirven de p r o n o m b r e s t u u s y v e s t e r ; v. g. Oroamboebo ayu, v e n g o a ensear a t u s hijos; Oroa bodngd
o.yu, vengo a hazer tu A-estido; Ndaeroydy
orombae
ay, no p o r esso h e t o m a d o tus cosas. Lo m i s m o
es en el p l u r a l ; Opombaf, rechace aya,
vengo ver
vuestras cosas.
A a d i d a ti este op la p a r t c u l a ra, que significa
executar la cosa con otro (que se puede ver en el
. . T e s o r o " Ro. n. 1.) significa exercitar con v u e s t r a s
cosas" ; u t Opo roamhoeboay,
vengo a ensear a
vuestros hijos; Oporo abyucboay,
vengo k m a t a r
vuestra g e n t e ; Opombaereh aymandd guitecbo, h u r t o
vuestros bienes.
El oro, como ya se dixo, es a c u s a t i v o ;
Cheoroyucd,
yo te m a t o : pero en v e r b o s activos es n o t a de la
primera p e r s o n a del p l u r a l exclusiva; ut Orombo,
nosotros e n s e a m o s : y en los n e u t r o s y absolutos
que se c o n j u g a n con n o t a s a, ere. o: ut
Oroyerur
hec, pedrnoslo: Oromnd, m o r i m o s . E n los n e u t r o s
y absolutos con p r o n o m b r e s sirve or: ut, Oremndd
mbaereh, h u r t a m o s : Orerori, h o l g a m o n o s .
L a s e g u n d a p e r s o n a del p l u r a l , respecto de la tercera, haze la oracin a m b i g u a ; v. g. Pembo Pera,
el pe es acusativo, y es n o t a de v e r b o , y p r o n o m b r e ,
y a u n q u e pee, tiene dos e en composicin pierde la
u n a , y assi q u e d a la oracin d u d o s a , si P e d r o ensea, 6 es enseado. P a r a quitar d u d a se h a de p o n e r
el p r o n o m b r e agente e n t e r o ; Pee pemboe Per, vosotros enseis h P e d r o . E n los v e r b o s cpie comiencan por no, h, r, se quita esta duda, p o r q u e t o m a n
nd, 1, ne: ut Per penderh,
P e d r o os lleva; Pera
penendhe, P e d r o os saca.
a

38

ARTE.

Ocho Notas sobre las transiciones.


Nota primera.

L o s verbos q u e comiencan p o r No, 1. yo, fuera de


las notas a, er, o, con las transiciones, oro, op, y
con los p r o n o m b r e s , p i e r d e n el no, 1. yo, b le retien e n a d libitum, u t Anona, p o n e r ; Cheno, 1. Cheono,
m e p o n e n ; (Jrono, 1. Oroono, y o te p o n g o ; Opona,
1. Opoono, yo os p o n g o a- v o s o t r o s : Ayoh, hallar,
Che orohrmd,
1. OroyoJiram:
Cheopohrm,
1.
Opoyohurmo,
hallndoos yo.
0 ? ' o , y Oj se usan en todos los t i e m p o s , y m o dos ; Orohi, de presente, yo te hallo; Orohurm, &c.
El p r o n o m b r e nde no se u s a en i n d i c a t i v o , y assi
no se u s a Che ndehu, y o te hallo, sino solo en s u b junctivo, y optativo, con la p a r t c u l a ramo; ut Che
ndehrmd, h a l l n d o t e y o ; Che ndehurmd tamo; Chey
yohrmd, hallndolo y o : Chepeyohrdmo, 1. Pehurdmd,
hallndoos a vosotros.
Nota segunda.

L o s verbos que a d m i t e n y relativo despus de la


n o t a a, con estas trasiciones, lo p i e r d e n ; u t Ayquba,
a b a r c a r ; Che oroqudbci, y o te abarco. P e r o los que
tienen y no relativo, sino propio, siempre la conserv a n ; ut Ayt, a r r o j a r ; Oroit, yo te a r r o j o ;
Opoyt,
yo os arrojo a, vosotros.
Nota tercera.

Los v e r b o s q u e comiencan p o r a, con estas transiciones, p i e r d e n la ; u t Aabd,


y o le a b r a c o ;
Oroaba,
y o te a b r a c o ; Opoab,
yo os a b r a c o ;
Acri, r a s g u a r ; Orocar, Opoacr. Y si dize
Orob,
&c. entonces n o es transicin el oro,
sino nota de p r i m e r a p e r s o n a de p l u r a l exclusiva:
u t Orob, nosotros a b r a c a m o s .

39

ARTE.

Nota

quarta.

Los verbos activos que comiencan p o r yd, pierden


la y con esta transicin; u t Ayac, y o le r i o ; Groac,
yo te r i o ; Opoac, yo os rio. Ayab, e r r a r ; Oroab.
Ayahot, c u b r i r ; Oroahut. L a r a z n e s , que aquel ya
corresponde le" relativo, el qual no se p u e d e hallar en la transicin de p r i m e r a h segunda, p o r q u e su
romance es yo t e " , &c. Los verbos q u e no son
activos, es necessario q u e los h a g a activos la partcula mu, p a r a que en ellos se use esta t r a n s i c i n ;
ut Ayahe, llorar; Oromboyahe, h a g o t e llorar; Opomboyahe, h a g o o s l l o r a r ; Ayah, b a a r s e ;
Oromboyah,
yo te h a g o b a a r ; Opomboyaliu, y o os h a g o b a a r .
Nota quinta,

Los verbos q u e comienzan p o r no, ro, con los


p r o n o m b r e s reciben re: u t Andh, s a c a r ;
Cherendh,
me sacan. Aroiquie,
e n t r a r l o ; Chereroiqaie, m e entran. E n los relativos y recprocos p i e r d e n la r;
Hendhe, le s a c a n , Guendheramd,
sacndolo.
N o t a sexta.

L o s verbos dichos, q u e comiencan p o r no, r, con


los acusativos oro, opa, reciben gue; u t Andh, che
orogunohe, y o te s a c o ; Che opoguenhe. Y lo mismo
es con las t e r c e r a s personas de a m b o s n m e r o s ; Per
oguenohe, P e d r o lo saco.
Estos dos verbos Ay, arrojar, Aiquie, entrar, a u n que no comiencan p o r las letras d i c h a s , reciben re
con p r o n o m b r e s , y n o m b r e s , y tienen relativo h y
reciproco gu: Chereit, m e a r r o j a ; hei, gue;
Chereiquie, mi e n t r a d a ; heiquie;
gueiquie.
d*

40

La misma regla g u a r d a n todos los verbos q u e r e


ciben la p a r t c u l a ro de composicin; u t Aroegudhe,
h u y m e con el; Cherero eguahe. h a z e m e liuyr consigo.
N o t a sptima.

T o d o v e r b o activo y n e u t r o , q u e admite las n o t a s


a, ere. o, p u e d e p e r d e r sus notas, y en l u g a r de ellas
admitir p r o n o m b r e s , y relativos antes de si, y al fin
u n a y; v, g. Aroyro, y o desprecio; Che heroyrni, y o
lo d e s p r e c i o ; Ambof, e n s e a r ; Che ymbom, yo le en
seo. E n los dems m o d o s fuera del indicativo, pierde
la y final; u t Che ymboeramo,
ensendole y o .
Nota octava.

L o s verbos q u e corniencan p o r h en composicin,


la suelen p e r d e r 6 retener, a d l i b i t u m : v. g. Ahah,
a m a r : Oroah, 1. Orohh, y o te a m o . Lo m e s m o
es q u a n d o se c o m p o n e n con los recprocos ye, yo;
Ayeathv, 1. Ayehaih,
yo m e a m o ; Oyoah, 1. Oyohchv, ellos se a m a n .

C A P I T U L O VIL
E x p l i c a c i n d e l o s r e c p r o c o s g, o, y r e
l a t i v o s /, y.
D i x o s e en el n o m b r e q u e t o d a p a r t e de la oracin
c o m e n c a d a p o r r, t, h, q u e se m u d e en r 6 q u e de
q u a l q u i e r a m a n e r a se le llegue r, tiene p o r relativo
h, y g p o r reciproco, la qual tiene u despus de si,
si el n o m b r e de s u y o n o la tiene. Y q u a l q u i e r a p a r t e

4L

ARTE.

de la oracin, que no comienza p o r las letras dichas,


tiene p o r relativo y y p o r reciproco o.
Estos recprocos n o solo se hallan en oraciones q u e
propiamente son de reciproco, sino t a m b i n en oraciones, que p a r e c e dizen relacin, p a r a lo qual se da la
regla siguiente:
T o d a s las vezes, que la accin o passion se reflecte
al agente o paciente, en recto o en obliquo, ora sea
reciproco conocido, o r a se d u d e si es relativo, siempre se usa de g, 1. o\ nt
De reciproco:

Per gbao ha h, oc ab, P e d r o a m a a su p a d r e ,


y a, su m a d r e .
Ace opopip guemqi ohec. el h o m b r e con sus m a nos b u s c a su sustento.
De reciproco in obliquo:

Arobid Tupa opacutumbae,


guemimbotara
rupioya
creo en D i o s , que crio todas las cosas p o r su
voluntad.
Tupa ohaih guorpape oquaitagu mboayehra, Dios
ama a los q u e con gusto c u m p l e n sus preceptos.
De relacin:

Oymepir guecdrmd,
Per ocar opoirm,
comer.

a y pescado si lo b u s c a n .
come P e d r o , si le d a n de

De passion:

Tupa oporah,
tambin ama.

guhhctmd,

si Dios es a m a d o el

42

Iba oabqurmd,
se corrompe.

ARTE.

y y%,

si es m a n o s e a d a la fruta

De impersonal:

Gueoirmo one, v e n d r si lo l l a m a n ;
Omdndramd, oline, y r a si lo embian.
P e r o si la accin se termina a cosa agena, se u s a
de relativos y, h; ut Per ohch Tupa imbae abe,
P e d r o a m a a Dios, y a las cosas de Dios.
L a misma regla g u a r d a n los verbos n e u t r o s : ut
Cherort, yo me a l e g r o ; Per horramd cheab cher orine,
alegrndose P e d r o y o t a m b i n m e holgar.
E n los verbos activos la oracin de reciproco o
tiene equivocacin con las terceras personas de a m b o s
n m e r o s , pero como estos recprocos d e p e n d e n de
otras oraciones, estas quitan la equivocacin; v. g.
Oyuc r'yre olio ibpe, luego que le m a t a r o n fu al
cielo: este es reciproco.
Excepcin.

Sacase el m o d o de hablar siguiente, que a u n q u e


tiene voz de r e l a t i v o , siempre tiene notas de recproco g, o, antes del n o m b r e , y despus bo, y significa el m o d o de estar: el bo es breve, y en vocablos
narigales har md; Opucbo, a lo l a r g o ; Em.oy opucvho,
poni a lo l a r g o ; Opucvho chem, p s o m e a lo l a r g o .
0acamo,
de cabeca,
Opotiabo,
de pecho.
Oayiibo,
del pescueco.
Gquebo,
de lado.
Opbo,
de manos.
Opbo,
de pies.
Opbo,
por el pellejo.

43

ARTE.

Guebbo, de n a l g a s .
Obapibo, boca abajo.
de codo.
Oatucttpbo. de espaldas. Guenbngamo.
Guenpamd,
de
rodillas.
Obbo, atravessado.
Guacapbo, de barriga.
Guqubo, p o r la p u n t a ,
Guoptabo, por el cuento.
Todos los quales, y los dems que se componen
assi, se u s a n en sentido de estar, p o n e r , caer.
C A P I T U L O VIII.
Del verbo
Afirmativo.

passivo.

Presente.

Ymboepira
che, y o soy
enseado, el enseado
soy y o .
1 mboepra nd, tu eres
enseado.
Ymboepira cuibae.
aquel
es enseado.
I mboepra or, 1. vand, n o sotros somos enseados.
}mboepra pee,
vosotros
sois enseados.
Ymboepira
cuibae, aquellos son enseados.

Negativo.

Ymboeprema
che, y o no
soy enseado.
Ymboepreg nde, t u no eres
enseado.
Ymboepreg
cuibae, a q u e l
no es enseado.
Ymboepregma or. 1. vande , nosotros no somos
enseados.
Ymboepreg p ee, vosotros
no sois enseados.
Ymboepreg cuibae, a q u e llos no son enseados.

Preterito.
Ymboepirra
enseado.

che,

y o fuy

Ymboeprerey
che,
fuy enseado.

y o no

44

ARTE,

Afirmativo.

Futuro.

Ymboepirama che, y o ser


e n s e a d o , o el que lia
de ser enseado soy yo.

Negativo.

Ymboeprmegma
che, 1.
Ymboeeypram
che,
yo
soy el que no a de ser
enseado.

F u t u r o , y pretrito mixto.

Ymboepr(higuera
che, el
q u e avia de a ver sido
enseado soy y o .

Ymboeprdnguereg
che, 1.
Yriiboeey'pr triguera che, el
que n o avia de a v e r sido
enseado soy y o .

Nota primera.

E s t a l e n g u a no tiene m a s passivos que esta voz pira,


la q u a l se j)ono al fin del v e r b o antecedindole relativo h vel y como el verbo lo p i d i e r e , y despus
del pra los p r o n o m b r e s ; y tiene los q u a t r o tiempos
dichos, dems de los q u a k s corre p o r todos los tiempos, y m o d o s del v e r b o , con las partculas, 6 adverbios arriba explicados; v. g. Ymhoepra che bina') yo
avia sido e n s e a d o ; Ymhoepra rac che, vel Yrnhoeprmc naco che, yo fuy enseado. E l futuro es el
y a dicho en el e x e m p l a r ; Ymboeprmd
tamo che,
ojala, yo sea, fuesse, b aya sido enseado. F r e q u e n temente se llega al v e r b o Ayc, q u e es ser, b estar,
y la partcula ramo; u t Ymboeprmd
aic, yo soy ens e a d o ; Ymboeprmd
ereicd, t u eres enseado &c.
Nota segunda.

A vezes en l u g a r de pira dize mbra,


y se le
suele a a d i r letras a causa de las finales de los verb o s ; p a r a lo q u a l se note lo siguiente:

45

ARTE.

Los verbos a c a b a d o s en vocal, sin nariz, n o m u dan letra a l g u n a : utAyap, h a z e r ; yyapopra, lo lieclio.
Los a c a b a d o s en consonante t o m a n y antes e\ pira;
ut Ahahub, hafiubipira,
el a m a d o ; Ahechag,
hechagipra, el visto.
Los a c a b a d o s en a, e, o, narigales hazen mbra;
ngymbra; ut Alicia,, hngimbra,
1. haambira, p r o v a d o : Amee, y mee ngymbra,
lo dado, 1.
ymeembra.
Amo no\ ymonodmbra,
lo j u n t o .
Los a c a b a d o s en y t o m a n ny, lo d e x a n : u t Amo y,
poner, ymdynymbra,
1. yinonibra, lo puesto.
Los a c a b a d o s eu i. liazen mbra; amdil,
ymombira, ennegrecido.
Este pra sirve p o r el v e r b a l en ,,bilis"; hahubipirdm, a m a b l e .
CAPITULO IX.
Del

verbo

neutro.

T R E S diferencias ay de verbos n e u t r o s . L a primera conjugados con n o t a s de activos a, ere, o &c.


Los quales se conocen ser n e u t r o s p o r no tener acusativo p a c i e n t e , sino a l g n caso con posposicin: y
tienen los mismos tiempos que el v e r b o a c t i v o , y
carecen del participio tem y de pira.
Tienen estos v e r b o s y los absolutos en el gerundio,
y supino estas n o t a s gui, e, o, p a r a s i n g u l a r : oro 1.
ya, pe, o, p a r a p l u r a l ; v. g.
Singular.

Ahguimnom,
Ereh emndm,
Oli omandmd,

V o y a morir.
V a s a m o r i r tu.
Va a m o r i r aquel.

46

ARTE.

Plural.

Oroh oromnomo.
Nosotros v a m o s a
1 ah yeimnmo,
morir.
Peh peinnomo.
Vais a morir vosotros.
Oh omnoin,
V a n a m o r i r aquellos.
L a s mismas partculas tienen en el g e r u n d i o y supino.
Los verbos activos hechos absolutos con la partcula poro', u t Ahgui poromboho,
voy a ensenar. Y
tambin las a d m i t e n , q u a n d o al g e r u n d i o , b supino
se llega el reciproco ye: u t Ahgui yeyucbo, voyme
a matar.
Nota. U s a n m u y frequentemente estas notas gui, e,
o, p a r a cu jo uso se advierta que siempre el segundo
verbo a de apelar sobre el p r i m e r o , b p e r t e n e c e r al
mismo a g e n t e ; ut Guihbo aptane,
si v o y m e qued a r ; Ehbo erecarne,
si vas t u c o m e r s ; Ohboo
maane, si el va el morir.
P e r o si el s e g u n d o verbo pertenece a otro sujeto,
no se h a de usar de las dichas notas, sino de retino,
en l u g a r de ellas; ut Che hrmd cherobai,
yendo
yo me e n c o n t r ; Ndehrmd
horne, si t u vas el se
h o l g a r a ; Yhormo oyabne, si el va el otro se huyra,
La s e g u n d a m a n e r a de verbos n e u t r o s se haze con
p r o n o m b r e s en lugar de las notas del v e r b o activo
a, ere, o &c. Y tienen t o d o s los tiempos q u e se pusieron en la conjugacin general.
Afirmativo.

Chemendu,
acuerdo.
Nde mendu,
acuerdas.

Presente.

yo m e
t u te

Negativo.

Nache meneluri,
acuerdo.
Nande me'nduri,
acuerdas.

no
no

me
te

47

ARTE.

Afirmativo.

Ymaendu.
cuerda.

Presente.

aquel

Nimaenduri,
no se acuerda.
Noremnduri,
nosotros.
Nivandemdi'ndiiri.
no nos acordamos.
Pemaendud, vosotros.
Nape mdenduri,
no os
os acordays.
acordis.
Ymenda,
aquellos se
Nimaenduri,
aquellos
acuerdan.
no se a c u e r d a n .
Estos verbos tienen sus relativos y recprocos, p e r o
ntese que la y, en las terceras personas destos verbos, no es relativo, sino nota de verbo, que sirve a
las terceras p e r s o n a s ; v. g. Per ymaendu ramo, acordndose P e d r o .
La tercera m a n e r a de verbos n e u t r o s es de los que se
luizen de n o m b r e s s u s t a n t i v o s : ut Ah, h o m b r e , che
aba, soy h o m b r e : o de n o m b r e s adjectivos: u t Mrangatu, b u e n o ; chemdragat,
yo soy b u e n o .
Estos verbos son en dos m a n e r a s , unos que comicncan por t, h, que las m u d a n en r, en composicin, y
destos se dize lo mismo que diximos de los n o m b r e s
comencados p o r las dichas letras, que tienen p o r relativo h y p o r reciproco gu: v. g. Taci, enfermedad:
cherac, estoy enfermo: hac, est enfermo; guacramo,
reciproco. E n lo dems signe la conjugacin general.
De los que comiencan p o r las dems letras fuera
de las dichas, no ay q u e n o t a r p o r q u e todos siguen
la conjugacin general, y tienen p o r relativo y y p o r
reciproco o: u t Aba, h o m b r e ; che aba, soy h o m b r e ;
yaba, oab: Mardgatu,
b u e n o ; che mrangat,
yo
soy b u e n o ; ymarngat.
omardngatv.
Su negacin es

se a-

Negativo.

48

ARTE.

la c o m n Na,
1. naia al p r i n c i p i o , y una // al fin,
1. rgy, q u a n d o se denota s u m , es. l'uy : corno se
dir.
C A P I T U L O X.
D e la f o r m a c i n de v e r b o s n e u t r o s
en
a c t i v o s c o n la p a r t c u l a mo v e l mbo, ro 1. no.
Los
verbos n e u t r o s se liazen activos con las partculas rno 1. rubo, q u e son u n a m i s m a cosa, y con
ro, 1. no, que t a m b i n son lo m i s m o ; dize no, por
las dicciones narigales, con quien se j u n t a ; u t Anoce,
a c a r r e a r ; Anhe,
sacar. Sa c a n s e ; Aroman?!, morir
j u n t o s : Ar o) alie, hazerlo llegar; a u n q u e son narigales,
con los quales, y con los dems eomencados p o r las
dems letras se usa ro: u t Arod, caer j u n t a m e n t e :
Arob, Arocac, acercarlo j u n t a m e n t e .
P o n e n s e las dichas p a r t c u l a s entre el n o m b r e y las
notas del verbo, p a r a hazer v e r b o activo; v. g. Forcing,
h e r m o s o , cheporng, y o soy hermoso, amdporang, bagolo hermoso, y es v e r b o activo, Yeb", buelta, ageb,
ambogebt, arogeb, bolverlo.
Md, rubo, se diferencian de la p a r t i a u l a ro, en que
la accin d e md, se refiere solo al p a c i e n t e : u t Ambobahe, h a g o llegar, no llegando y o ; Arobahl,
hgalo
llegar, llegando yo.
E s t e mu, p o r ser n a r i g a l , recibe en composicin,
ng, iiib, nd; ut Acar, amdngar, d a r de c o m e r ; Opab,
amdmbab, a c a b a r l o ; Ocorog, amdndorog,
rasgar.
La partcula ned se pone al fin de v e r b o , y a u n q u e es
semejante al md difiere en q u e ucd haze hazer la co-

49

ARTE.

sa por t e r c e r a p e r s o n a ; ut Aijap uc, hagolo h a z e r ;


Amnd uc, h a g o que lo embien.
Los verbos d i c h o s , que se hazen activos con m,
se tornan a hazer n e u t r o s con el reciproco y vel "e,
retiiendo las mismas p a r t c u l a s , que los h a z i a n activos; u t Cheror, a l e g r m e , es a b s o l u t o ;
amboor,
alegrar otro, es activo. Aemboor, b a g m e alegrar,
se haze otra vez absoluto. Y se p u e d e repetir dos
vezes el y vel e: u t Amone' mmbe, h a g o q u e se
confiesse; Anemone mmbev, confiessome, b h a g o que
rae confiessen.
CAPITULO

XI.

Del v e r b o s u b s t a n t i v o s u m , es, fui, y de


las negaciones,
Todos los n o m b r e s , que conjugados con p r o n o m b r e s
se hazen verbos, incluyen en si a sum, es, fui, en significacin de ser, y t e n e r : v. g. Marangat, bueno, chemarngat, y o soy b u e n o . Che ab, yo soy h o m b r e . Conjuganse como el v e r b o n e u t r o : Che ab, cubae ab, &c.
L a negacin es la c o m n na, 1. nda, y ruguen,
al fin; ut Nachemba ruguen, n o es la cosa m i a ; o
una y al fin, y entonces dize no t e n e r ; u t Nachembaei, no tengo cosas.
Con estos verbos, q u e d e n o t a n k sum, es, fui, se
anteponen, b p o s p o n e n ad libitum los p r o n o m b r e s ;
ut Aba marangat
che 1. Che ab marngat,
soy
hombre h o n r a d o .
Ey, 1. y es otra n e g a c i n , la qual se p o n e al fin
del verbo, en todos sus tiempos, y m o d o s ; u t Ayapoey, no lo h a g o . Ayapoeyne, n o lo har, y m a s fre-

50

ARTE.

quenteinente desde el subjunctivo a d e l a n t e ;


ymboeymm,
no le enseando yo, &c.

ut Che

Q u a n d o la negacin na antecede a diccin comencada p o r vocal, pierde su a y en l u g a r de ella entra


la vocal de la diccin, a quien p r e c e d e ; v, g. Omboe,
aquel e n s e a ; Nomboel, a q u e l no le ensea. Si encuentra con consonante retiene su a; u t Amombe,
d i g o : Nanimbeui,
no digo.
Bugud es adverbio afirmativo, lo mismo que cierto",
c i e r t a m e n t e ; ut Ayapu rugad, cierto que lo hago.
Ahdrugudyc,
cierto que m e v o y . U s a n l o 'requentem e n t e en la n e g a c i n ; u t Na guiembobu rgg ayn,
cierto q u e no vengo a aprender. Ohnigupng?
es
cierto que se fu? Ndohorugal,
no es cierto q u e se fu,
u

Con la negacin ey, y u n a e, oon el permissivo


se haze esta voz a u n q u e " ; u t Erahd y chip toeyrnb, llvase lo, a u n q u e no lo coma, b a y a de comer. Toma, rube, p o r la p r o n u n c i a c i n n a r i g a l .
D o s negaciones afirman; u t Nambo eyrni 1. Naraboei eynlgua, cierto que no lo dexo de e n s e a r ; Eporey wi, dexalo, sultalo, no lo t e n g a s ; Emombe ey
mi que, mira q u e no lo dexes de dezir.
T a m b i n afirman tres n e g a c i o n e s ; p o r q u e la ultima
negacin no tiene mas tuerca q u e de repeticin; ut
Nda ha lu ey eymy, n o lo dexo dexo de a m a r ; Nda
haihui ey eymbicne,
n o lo dexare dexar de amar.
1. Ndahathy
ey eymbic rgdyne,
ciertamente que
n o lo dexare dexare de a m a r . Con tey y u n a negacin
afirma; u t Ndere-yucyctyne,
n o lo dexes de matar.

ARTE.

51

CAPITULO XII.
D e la f r e q u e n t a c i o n , y r e p e t i c i n de los
verbos, y nombres.
l i a repeticin de los v e r b o s , y n o m b r e s en esta
lengua, es m u y usada, graciosa, y elegante; significa
frequentacion, 6 hazer en g r a d o s u p e r l a t i v o , o succesivamente, o p o r m u c h a s partes, 6 p o r elegancia,
y gracia; u t Acantear
guitecbo,
ando comiendo
siempre; Ayerur rur, pidolo m u c h a s v e z e s ; y siempre se repiten las dos ultimas silabas del v e r b o , 6
n o m b r e , y si es disilabo se h a de repetir todo entero; wtAn, a, como m u c h o . Ap, cipo, a n d o saltando.
Excepcin primera.

Los acallados en estos contractos, an, ai, el, e, ?f,


, u, que se p r o n u n c i a n con solo u n tiempo, dexan
la ultima, letra, y la t o m a n en la repeticin; u t Acc,
quemarse, Ac acdt, yo m e q u e m o , y assi los que
se siguen.
Ayohe,
labar,
Ayoheyohei.
AbohTi,
cargarse,
Abohbohu.
Ayopot,
dar algo,
Ayop
yopo.
Orecui,
caemos,
Orec recia.
Chepe,
tengo podre,
Chep chepe.
Ammongarau,
desconcertarse,
Aemongar
ngara.
Amdmboi,
desafiar,
Amomb
momboi,
Aeicv,
temblar,
Acc
cci.
Aheyi,
rascar,
Alxey Jieyt.
Alienta,
llamar.
Alieno hend.
Abequ,
tirar,
Ahequ heqwii.
Ahbcoi,
cabar,
Ahldc btcoi.
Aymaei,
repartir,
Ayrna rnaet.

52

ARTE.

Ayjcui,
rebol ver,
Aytapt,
arrojar,
Atd,
tocar,
Oroyeo,
nos v a m o s ,
Ayoya,
r e y r s e de otro,
Amyl,
menearse,
L o s a c a b a d o s en ya contractos
dicha sino la c o m n ; u t
Ahecobi,
estar p o r otro,
Aheyd,
dexar,
Aipry,
encestar,
Arabia,
creer,
Api,
apartarse.
Excepcin

Aijpic
pcii.
Aytap
ap.
Anuid
vdtcn.
Oroyeoyeo.
Ayoyyo
yai.
Amymyl.
no siguen la regla
Aliecobid
cbi.
Aheyd, hey.
Aipry por ya.
Arobia robid.
Apid apid.

segunda.

L o s verbos siguientes no repiten las dichas silabas,


sino u n a :
Amocng,
tragar.
Amccdng.
Ac,
llegar.
Aci c.
Acog,
soltarse.
Acocog, 1. Acoacog.
Ace.
salir.
Acece.
Apa,
saltar.
Apop, 1. Apa ap.
Orondur,
h a z e r r u y d o y e n d o ; Oronduru rn, 1.
Orondur
Ndur.
Q u a n d o se a a d e al verbo esta partcula, generalm e n t e se p o n e en la repeticin; u t Arob robgt, hagole
llegar. E n el q u a l exemplo se repite solo el verbo,
y no lo a a d i d o , q u e es la y. O t r a s vezes se repite
solo lo q u e se a a d e al v e r h o ; u t Acar di , como
m u c h o m u c h o : Aeengac
ac, reirle m u c h o .
H a z e s e t a m b i n la frequentacion con estos adverbios: p%, a m e n u d o , oyreyre, 1. dryreryre, 1. yoapap, yocueyocue, 1. youpibpib, u n o s t r a s o t r o s ; Cnry,
m u y prestamente.

53

ARTE.

CAPITULO
De la c o m p o s i c i n

XIII.
de l o s

verbos.

EL p r i m e r m o d o de composicin es de los verbos


activos, que se componen con acusativo i n c o r p o r a d o
entre la nota, y el v e r b o ; u t Atpa pc, c o m u l g a r ;
Atpa rah. a m a r a Dios.
Lo mismo se haze con v e r b o s neutros, a u n q u e no
sean hechos a c t i v o s ; u t Ambaer gerur, pido cosas.
Lo mismo es con p r o n o m b r e s ; u t Chembaeap
guiteebo, 1. Cheporabqu guitecbo, a n d o t r a b a j a n d o .
Con la particola cuera de pretrito, y rama de futuro, y la partcula mu se haze u n v e r b o , que significa no efectuarse la cosa; u t Amor anegu henimbotra, hize que no consiguiera su intento. E l rama
pierde la u l t i m a silaba.
Partculas de composicin con los verbos.
Poro.

Este poro se compone de dos partculas po continens, y ro que significa lo", l o s " ; u t Aroquie, y o
lo entro, o los e n t r o : quiere dezir el que contiene en
si el exercicio de lo q u e significa el v e r b o ; u t Aporoyuc, yo contengo en mi el exercicio de matarlos.
Aporoah,
contengo en mi el exercicio de amarlos.
Juntase siempre con v e r b o s activos, b que lo sean
de suyo, b compuestos con md; u t Arndngar,
Aporomongar, dar de comer a m u c h o s , 5 m u c h a s vezes;
Arnmbe, Aporomdmba,
enriquezcolos.
Y assi todo v e r b o activo recibe esta partcula, con
la qual se haze absoluto, a, cuya causa no p u e d e recibir a c u s a t i v o , p o r q u e y a lo tiene incluydo en s i :
pero pudelo r e c i b i r , regido de la posposicin reli;

54

ARTE.

u t Aporocnli che avm reh, que buelto ad verbura


quiere dezir contengo en m i el exercicio de a m o r por
mis parientes, en mis parientes. Aprombo cheremimboe reli, exercito en mis discpulos, el oficio que
tengo en mi de ensear. H a z e robor, pronunciado
a b s o l u t a m e n t e , como las dems partculas que comiencan p o r p.
A al fin dize t o m a r ; Aheco, imitarle.
E al fin del n o m b r e , 6 verbo, tiene diversos sentid o s , significa hazer a p a r t e ; Ayapo,
hagole aparte.
Aba nich, soy otro. Significa d e s p u s : Ayurne, despus v e n d r . T o m a r p o r q u e el verbo la tiene; Hechaca, despus q u e yo lo vea.
Ey significa hazerlo de su v o l u n t a d ; Ayapoei, baglo sin que m e lo m a n d e n , p o r entretenimiento;
Ol re, el se vino de su bella gracia.
I al fin del v e r b o , dize p e r s e v e r a n c i a : Aycot, persevero e s t a n d o ; Ayerure, p e r s e v e r en pedir.
Y, r, q u i t a r , Ambo, y o lo q u i t o ; O, quitado est;
Oye, quitse.
0, tapar; Ayo, t a p a r , r e m e n d a r .
Og, sacar, q u i t a r ; Aitog, sacar piedras.
Ca, determinacin de p r i m e r a p e r s o n a de singular;
Tahac, y a m e v o y .
Pa. determinacin de p l u r a l ; Chahap, v a m o s ya.
Ce, deseo, i n c l i n a c i n ; Acaruc, soy inclinado a comer, soy c o m e d o r ; Chehoc, deseo yr.
Hegu, g a n a ; Chehegu cat, tengo v o l u n t a d ; Nache
hegeri, no t e n g o g a n a .
Que significa a d v e r t e n c i a ; Ehechaque, advierte, mira
q u e . Te, e r r o r ; Ayap t, hizelo p o r y e r r o .
V a n s e estas y otras partculas en el , , T e s o r o "
de la L e n g u a .

55

ARTE.

CAPITULO

XIV.

De algunos verbos
Afirmativo.

irregulares.

Presente.

Negativo.

A, 1. Hae, y o digo,
Er, t u dizes,
Ey, 1. he, aquel dize,

Ndae, n o digo.
Nderi, no dizes.
AcM, 1. Kderi, no dize
aquel.
Orc, 1. Ta, dezimos,
Ndoroei, 1. Ndiyaei,
no
dezimos.
Pg?/e, decis vosotros.
Ndapeyet, n o dezis.
E, 1. /e/, dizen a q u e A M , 1. Nderi, no dizen
llos.
aquellos.
E n lo dems sigue la conjugacin general, solo se
nota lo particular, q u e es lo dicho y lo siguiente.
Infinitivo.
E, dezir,

Eey, no dezir.
Gerundio, y Supino.

Guybo, diziendo yo.


Eybo, diziendo tu.
Oydbo, diziendo aquel.
Oroybo, 1. Yaybo, diziendo nosotros.
Peybo, diziendo vosotros.

Guyabeym, 1. guieeyma,
no diziendo, yo.
Eyabeyma, l.Eeym, no diziendo tu.
Oyabey, 1. Oeym, no diziendo aquel.
Oroyabeyma, I. Yayabeyma. no diziendo.
Pey ab eym, no diziendo vosotros.

56

ARTE.

Afirmativo.

Oybo,
los.

Negativo.

diziendo

aque-

Oyabeyraa,
1.
n o diziendo.

Ultimo

Eharra ay, vengo de dezir.

Oeym,

Supino.

Eharerey ay, 1. Ya rereyrn


ay, no v e n g o de dezir.

Yara.
Presente.

Yara, 1. Ehra,
dize.

el q u e

Yarey, 1. Eharey,
no dize.

el que

Pretrito.

Yarra,
dixo.

1. Eharra,

el que

Yarerey,
1. Eharerey,
que n o dixo.

el

Futuro.

Yraraa,\. Eharama,
h a de dezir.

el que

Yaramey, 1. Eharamey,
q u e n o h a de dezir.

Futuro, y pretrito

el

mixto.

Yarangura, 1. EharnguYarangurey,
1. Eharanra, el que avia de a v e r guerey, el que n o avia de
dicho.
aver dicho.
Haba.
Presente.

Cheyba, 1. Cheehba,
que digo.

lo

Cheyabey, 1. Cheehabey,
que no digo.

lo

Pretrito.

Cheyagura,
1. C7e hagura, lo que dixe.

Cheyaguerey,
1. C/te
guerey, lo q u e no dixe.

57

ARTE.

Afirmativo.

Cheyagmd,
gum,
lo
dezir.

Futuro.

1. Cheehuq u e he de

Cheyagumey,
1. Cheehaguamey, lo que no he de
dezir.

Futuro, y Pretrito

Cheyabnguera, 1. Cheehabnguera, lo que avia de


aver dicho.

Negativo.

misto.

Cheyabnguerey', 1. Chehabanguerey, lo que no avia


de a ver dicho.

N o t a sobre este

verbo.

El v e r b a l yaba corresponde a dictus", 1. nuncu


p a t u s " ; ut Abd Peni yaba,
cierto h o m b r e llamado
Pedro. Yape dize d e t e r m i n a d a m e n t e lugar en q u e ;
Gerusalem yape, en la C i u d a d que se llama G e r u s a l e m .
Con la partcula te significa mentir, dezir la, cosa
de burla. Te oybo, miente, 6 dizelo sin causa.
El supino con u n a de las negaciones na, y rguy,
1. ey niega lo que el p r i m e r v e r b o afirma, en este
sentido: v e n g o n o p a r a q u e m e v e a n ; Ayu tacherech
ndagui ydbo rgai, vengo no diziendo v a n m e ; Ahd
tabah'giirydbeymd, voy, pero no h e de llegar.
Este v e r b o a significa dezir y m a n d a r : en a m b o s
sentidos pide dativo. Q u a n d o significa m a n d a r , avia
de y r infinitivo con el ,,que', si le tuviera esta
lengua. Y assi d i z e ; Eyap cobae, ae ndbe, haz esto,
digo t i ; Toyap hei ndebe, dize que lo h a g a s ;
Tayap he, dize q u e lo h a r . E l supino lo u s a n por
presente; Teoybo, dizelo de b u r l a ; Ahdguiydbo,
digo
que voy.
Tambin significa sin causa", p r e g u n t a n d o p o r q u e

58

ARTE.

lo hizo, 6 dize, r e s p o n d e Guiybo,


causa lo hize, dixe, &c.

1. Guiyabo,

sin

L l e g a n d o este a k verbos y a d v e r b i o s , es solam e n t e n o t a de p e r s o n a : ae, y o ; ere, tu. Y entonces


no tiene p r o p r i a significacin, sino la del verbo con
quien se j u n t a , como se v e r a discurriendo p o r todas
las p e r s o n a s en las quales p o n e n distintos adverbios,
y verbos, p a r a q u e sirvan de e x e m p l o :
A catupr, y yapbo,
Erecat hahpa,
He te keifca,
Or, 1. Yae te yaybo,
Pey mbegue herubo,

hagolo bien.
amasle tu m u c h o .
arrojlo sin causa.
dezimoslo sin causa.
despacio lo trais vosotros.

E, ma, 1. hey ma o-emo gromo, m u c h o h a que se


enojaron. E n el negativo sigue la regla c o m n ; u t
Ndae cat pri yyapbo, no lo h a g o bien; Nderetcat
hahpa, n o le a m a s m u c h o ; Nde te" heitca, n o lo
arrojo sin cansa.
L a t e r c e r a p e r s o n a n e g a t i v a de a, que es nde, se
h a z e adverbio, y assi sirve a t o d a s las p e r s o n a s ; ut
Nde gidca rbo, a u n no c o m o ; Nde ecaribo panga!
a u n no comes? &c.

Ten,

tenaz,

recio.

E s t a p a r t c u l a ten se a n t e p o n e siempre al a y la
j u n t a de a m b a s haze el verbo siguiente.
Ten d,
Y o estoy recio.
Ten er,
T u estas recio.
Ten e,
Aquel esta recio.

59

ARTE.

Y desta manera c o rre po r to das las perso nas, y


tiempos del verbo . Sn negacin es Ten ndae , &c.

, o m e , y b e v e ,
Afirmativo.

t
Presen e.

t
Nega ivo.

A, 1. , yo c o m o , o
Ndauh no co mo , &c.
bevo.
Ere, tu co mes.

Ndereu , no c o mes.
O, 1. How, aquel co me. Ndoi, no co me.
Oro, 1. Ya, co memo s.
Ndorout,
1, Ndiyaut, o
n
comemos.
Pe, co mis.
Ndapeui, o
n c o mis.
, 1. ?-, co men.
Ndtmi, no co men.
Imperativo.

-, 1. , co me tu.
Euijm,
2, co ma aquel. o
c mas.
me,
Pe, 1. Tapete, co med vo - Pemme,
sotros. o
c mis.
, co man aquello s.
,

1. Tereuem,

o
n

no co ma.
1. Tapeeme,

o
n

no

c o man.

Infinitivo.

Uey, no

/, C o mer.
Gerundio, y

Guabo, a co mer, para mer.

co mer.

Supino.

Gubefpna,

a no

co mer,

60

AETE.

Afirmativo.

Negativo.

comiendo.

p a r a n o c o m e r , n o comiendo.
Hra.
Presente.

Guara 1. Ylira,
come.

el que

Guareym,
1.
Yhareym,
el q u e no come.

Pretrito.

Guarra,
1. Yharra,
que comi.

el

Guarerey, 1. Yharerey,
q u e no comi.

el

Futuro.

Gurdma, 1. Yharma,
q u e a de comer.

el

Gurmeym,
1. Yharamey , el que no a de
comer.

F u t u r o , y pretrito misto.

Guarnguera,
1. Yliarngura,
el q u e avia de
a v e r comido.

Gurnguerey, 1. Yhranguerey,
el que no avia
de aver &c.

Ultimo Supino.

Mbae guarra
de comer.

ay, v e n g o

Mba guarerey ayu,


de n o comer.

vengo

Haba.
Presente.

Guaba, 1. Ukba, l u g a r &c.


donde se come.

Guabma,
1.
vAabeyma,
l u g a r &c. d o n d e no se
come.

61

ARTE.

Afirmativo.

Preterito.

Guagera , 1. Uhagura,
donde se comi.

Negativo.

Guaguerej, 1. Uhaguerey,
d o n d e no se comi.

Futuro.

Guagama. 1. Uhgamd,
donde se h a de comer.

Guaguameyma,
1. Uhguameyma, donde no se h a
de comer.

F u t u r o , y pretrito

Guabnguera,
1. Uhabanguera, donde se avia de
aver comido.

misto.

Guabanguereymd,
1. Uhabanguereg, d o n d e no se
avia de aver, &c,

A este verbal se le h a de poner siempre acusativo,


relativo; u t Mbaeguba,
el comer c o s a s ; Coogudba,
el comer c a r n e ; Ygudba, el comerlo, &c.: en lo demas sigue la conjugacin.

Ah,
Ah, yo voy.
Ereh, t u v a s .
Oli, aquel va.
Oroho, 1. Taha, v a m o s .
PeAo, v a y s .
0/, aquellos van.

yr.
Nclahai, no voy.
N'derehot, no vas.
Ndohoi, aquel n o va,
Ndoroho?, 1. Ndiyahc, n o
vamos.
Ndapeho, n o vays.
Ndoho, n o v a n .

62

ARTE.

Afirmativo.

Equa,

1. Tereh,

Imperativo.

ve tu.

Toh, v a y a aquel.
PeA, 1. Tapeh, id vosotros.
TbAo, v a y a n aquellos.

Negativo.

Equa trae, 1. Terehrn,


no v a y a s .
Tehm,
no v a y a aquel.
Pehowie, 1. Tapehoyme, n o
vays.
Tohrne, n o v a y a n .

Infinitivo.

if, y r .

77o c;y, no y r .
Gerundio.

Guihbo, yendo y o .
Ehbo, y e n d o tu.
Ohobo, y e n d o aquel.
Orohbo, 1. Yahbo, y e n d o
nosotros.
Pehbo, y e n d o vosotros.
Ohbo, y e n d o aquellos.

Guiho eymd, no y e n d o y o .
Ehobeyma,
no y e n d o tu.
Ohobeym, no y e n d o aquel.
Oroheym, 1. Yahabeym,
n o y e n d o nosotros.
Pehoeymd,
no yendo vosotros.
Ohoeymd, no y e n d o a q u e llos.

Hra.

Hollara, 1. Ohbae, el que Hoharey, 1. Ohymbae,


va.
que no va.
E n lo d e m s sigue la conjugacin.
Ayu,
Ay, r, v e n g o .
Erey, t u vienes.
Ou, aquel viene.

r, v e n i r .
Ndayri,
no vengo.
Ndereyri,
n o vienes.
Ndori, no viene.

el

63

ARTE.

Afirmativo.

Imperativo.

Negativo.

Eyo eme, 1.
Tereymm,
n o vengas tu.
rime, no v e n g a aquel.
, v e n g a aquel.
Petjorem, n o v e n g a y s .
Pey, venid vosotros.
m, no v e n g a n .
, v e n g a n aquellos.
Nota en este imperativo que del infinitivo con los
pronombres se h a z e otro v e r b o ; u t Cherri,
vengo,
y ambos los j u n t a en las terceras p e r s o n a s ; ut Toa
trirnge, esperemos a que venga, v e n g a n .
T,, 1. tura, venir.
Turey, n o venir.

Eyo, 1. Tereyu,

ven tu.

Gerundio.

Guitbo, viniendo y o .
Eybo, viniendo tu.
Obo, viniendo aquel.
Oroyubo, 1. Yayubo, vinien
do nosotros.
Peyubo, viniendo vosotros
Obo, viniendo aquellos.

Guitubeyrao, no viniendo yo.


Eyubeymo, no viniendo tu.
Oubeymo , no
viniendo
aquel.
Oroyubeymo,
1. Yayubeymo, n o viniendo nosotros.
Peyubeymo,
no
viniendo
vosotros.
Oubeymo,
no
viniendo
aquellos.

Haba.
Tuhabey, l u g a r de no ve
nir, &c.
Tuhaguereym,
n o aver
Tuhaguera, aver venido.
venido.
Tahaaguama,
no a v e r
aver de ve Tuhaguameym,
de
v
e
n
i
r
.
nir.
no aver
Tuhabanguera
aver de Tuhabanguereyma,
de
aver
venido.
aver venido.

Tuhba,

l u g a r &c,

64

ARTE.

Hra.

Afirmativo.

Tuhra,
viene.

1. Odme,

el q u e

Negativo.

Tuhareym,
1. Ourymhae,
el que no viene.

E n lo dems sigue la conjugacin.


Ai,
Ai, estoy.
Er , estas.
01, esta.
, 1. oren, estamos.
Pe, estays.
O, estn.

estar.
Ndnj, no estoy.
Ndernj, no estas.
Nni, no esta.
Ndorni, 1. iW , no
estamos.
Napemy,
n o estays.
NcPni, no estn.

Imperativo.

El,

1. 2 ra, esta tu.

To?, este aquel.


PeT, estad vosotros.
Te?, estn aquellos.

Eym,
estes.
Toiym,
Peym,
tros.
T eme,

1. Tereiem,

no

no est aquel.
no esteys voso
no estn aquellos.

Infinitivo.

7 , estar, estada.
Cherna, mi estada.
Ndern, t u estada.
Wna, su estada.

" e^, I. / ne/, no estar.


Cheryney,
mi n o estada.
Nderyney,
t u n o estada.
, no estar (el rela
tivo) .

ARTE.

Afirmativo.

Gicnamo ,
proco).

65

Negativo.

estando (reci-

Gmnepno, 1.
no estando

Guineymmd,
(reciproco).

Gerundio, y Supino.

Gtnten, estando yo.


Etnci, estando tu.
Olnd, estando aquel.
Orcfn, 1. na,, estando
nosotros.
Peina, estando vosotros.
Orna, estando aquellos.

Guiteneyra, no estando y o .
Etneym,
no estando tu.
Oneymd, n o estando aquel.
Oromeyrad, Ncaneymd, no
estando nosotros.
Peneym, n o estando vosotros.
Oneyma,
no
estando
aquellos.

Ultimo Supino.

Ayuchefihagueragui,
vengo
de d o n d e estuve,

Xdayuri
cherhaguragui,
no vengo de donde estuve,

Bae.

Obae, 1. Oinabae,
esta..
Con sus
tiempos.

el que
quatro

Oeybae, 1.
1. Nnabae,
esta..

Omeymbae,
el que no

Haba.
Tendba, l u g a r d o n d e se Tendabeym,
sin lugar,
est,
Con sus q u a t r o
tiempos.
Del infinitivo se forma este mismo v e r b o con p r o n o m b r e s ; Clierni, e s t o y ; Ndertni,
IImi.
Gunmo.
E l negativo, Nancherni,
NaMni,
Giuneymam.

66

ARTE.

Ayub,

estar

echado.

Ayub, estoi echado, Ereyub, Oub, Oroyub, Y ayub, Peyub, Oub. Negativo, Kdayubei,
Ndereyube,
Ndoubi, Ndoroyubei,
Ndiyayubei,
Ndoube.
E n lo dems sigue la conjugacin.
Ayu,

estar.

Aifii, estoy, Erey, Ou, Oroyu, Y ayu, Peyu,


Or,
Ndayu, no estoy, Ndereipui, Ndoi. Y assi en el plural, y sigue el verbo hasta el infinitivo exclusive.
Infinitivo.

Tu, estada, Cher, mi e s t a d a , Nder,


t u estada.
Tu, ejus, Guinamo, reciproco, estando. El negativo
Cheruey, Nderuey, Tuey, Guineymamd
(reciproco).
Gerundio.

Guitpa, estando y o ; Eypa, Opa, Oroypa,


Yaypa, Peypa, Opa. N e g a t i v o , Guitubegma,
Eyubeyma,
Oubeyma, y assi en el p l u r a l .
Ultimo

Guitupaguragui
Chempagueragi

ayu,
ayu.

Supino.

vengo de d o n d e e s t u v e , 1.

Bae.

Obae, el q u e esta; con sus q u a t r o tiempos. Negativo, Oueymbae, el q u e no est.

67

ARTE.

Haba.
Tuhdba, lugar, &c. Tu habeymd, negacin, con sus
quatro tiempos.
Del infinitivo deste verbo se forma^Tui, e s t a r : Cherui, yo estoy, Nderu, Tui, Ore rui, Nanderu,
Penda,
Tw, Guirmd, reciproco. E l negativo, Nda Cherui, 1.
Cheruey, Nanderm,
Tui ey, 1. Nditui.
E n lo dems
sigue el verbo.
Aya.

r, c o m p r a r , c o j e r ,

tomar.

Aya, yo cojo, Ereya, Ogua, y assi en el p l u r a l . E l


negativo, Ndayri,
Ndereydri,
Ndogudri.
Estos son tres verbos, Ayogna, Aya, Agua, y todos
significan u n a misma cosa, que es c o m p r a r , cojer,
tomar, recibir. Aya, no tiene terceras personas, y las
toma de Agua,
c u y a s terceras personas son Ogua;
aunque Agua n o es m u y usado.
Infinitivo.

Ta, cojer, Taey, n o cojer. G e r u n d i o , Tbo, a cojer


para cojer, cogiendo. Tabey, no para cojer, n o cogiendo.
Ultimo supino. Taharra ayu; vengo de cojer.
Taharereyma
ayu, vengo de n o cojer.
Hdra: Tahra, el q u e ; con sus q u a t r o tiempos.
Tharey, el q u e no coje; con sus tiempos passivos.
Bae, Oguabae, el q u e coje; Oguymbae, el que n o
coje.
Teni, Cherembia, 1. Cherembi.
L o q u e y o cojo,
Nderembi, 1. Nderembi, Hembi, Guembi, &c.
Cherembi ey, Nderembi ey, &c.

68

AETE.

Advirtase que Cherembi significa lo que yo mat,


recibi de lo que se reparti, la presa, p a r t e que
m e cupo : Clierembi, tiene la ultima silaba larga, y
significa ,.lo cogido".
Haba, Tallaba, lugar, &c. donde se coje, Tahabeymct,
d o n d e no se coje; con sus q u a t r o tiempos.
Passiva. Taripra, lo cogido : Negativo, Tariptregrn ;
con sus quatro tiempos.
De

C A P I T U L O XV.
los v e r b o s defectivos.

Oroae, venimos, carece de singular: en el plural


sigue la conjugacin.
Oroqu, estamos, carece de s i n g u l a r ; el supino es
pa; u t ROTI mb oqupa, est la gente h o l g n d o s e :
en el p l u r a l sigue la conjugacin.
Oroquab, estamos, carece de singular ; en el plural
sigue la conjugacin; el supino es bo.
Oroyeo, nos v a m o s ; el supino ta; en el p l u r a l sig u e la conjugacin.
Ore acuca, estamos s e n t a d o s ; su supino bo.
Oroco, parlar h o m b r e s , g o r g e a r las aves, bullir los
p e c e s ; el supino bo : Mongobo, 1. Mongo yabo.
Oroc, estamos, el supino cpa; cupba, el lugar
d o n d e se est; con sus t i e m p o s : en lo dems sigue
el verbo.
L o s que se siguen n o tienen mas q u e lo q u e aqui
se p o n e :
Co, t o m a tu, t o m a d vosotros.
Tobe, dexa tu, dexad vosotros.
Querem, v e n tu, venid vosotros.
Oybe, dexa tu, dexad, estad quedos.

69

ARTE.

Pny, no quiero, no me plaze.


Hiye, si quiero, plazeme,
H, 1. hergd, no s cierto.
Ene, plazeme, sea assi.
Ene, ea ya (animando).
PeYe, ea ya vosotros (animando).
Chereype, bolviendo y o , (5 de buelta;
Ndereyupe,
Heype, (ueype, Orereype, Jsanclereype,
Pendeyape,
Heype. Gueype: Adesele e: Chereyape, despus de
mi buelta. Recibe los q u a t r o tiempos Guara,
Guarra,
Guardiu, Guarangura;
Chereype guarra ebae, esto
sucedi despus que yo b o l v i ; Kachereyape
guareru
giuTie, no sucedi esto despus que yo vine.
CAPITULO XVI.
De las i n t e r r o g a c i o n e s .
L a s interrogaciones son s e y s : pa panga!
pe?
pa? pi? rae? L a s cinco p r i m e r a s se p o n e n inmediatas al v e r b o . n o m b r e , o p r o n o m b r e ; u t Chepa
ahn, he de yr y o ? Amcindpangane?
be de m o r i r ?
Chepa, cherndi? llamanme ti m i ? Ereyap picin? lias
lo de h a z e r ? Aripichen? he de traerlo y o ? Destas
se puede usar acl l i b i t u m , atendiendo al buen sonido,
porque a vezes caer mejor el pe q u e el panga, &c.
Lo qual enseara el uso.
El pi ele ordinario antecede inmediatamente a los
pronombres che, co, cbae, cing: u t
Amboepichne?
he de e n s e a r ? Abdpic, 1. bapicbae? quien es este?
Abdpidng? quienes son estos?
Rae es particula q u e sirve al pretrito perfecto,
como a r r i b a se d i x o : usase en oraciones de pretrito b r e v e s ; ut Ohrae? fuesse y a ? E n oraciones lar-

70

ARTE.

gas se a c o m p a a con otras i n t e r r o g a c i o n e s , y rae,


puesto al fin; u t Eremboe imapanga' nderenumbo
rae!
H a s enseado y a a t u s discpulos?
Si la oracin es de f u t u r o , el ne se p o n e siempre
al fin; ut Ohpng ndergmbobe rane? H a s e de yr
antes que tu v e n g a s ?
A la partcula te, se le a a d e qualquiera de las quat r o p r i m e r a s interrogaciones, pa' panga? pe? pial y
corresponde a , , p u e s ; u t Aba tepe oli? P u e s quien fu?
Paco y pungid no se p o n e n p o r interrogaciones
distintas, p o r q u e es la interrogacin pa, con el pron o m b r e c, 1. cbae. y el egg. que a vezes haze
cgy, y guy, y assi liazen s i n a l e p h a :
Abpguy?
quienes son essos? 1.
Abapegy?
Alara incluye en si p r e g u n t a , y es lo mismo que
, , q u e " ; u t Mar chercni ne? Que h a r ?
Marhe
ndbe? Q u e te dixo? T a m b i n se le p u e d e p o n e r una
de las p r e g u n t a s ; u t Mar pecherecni rae? Q u e h a r ?
Aba, q u e es h o m b r e , con p r e g u n t a s , significa quien;
u t Abap oyap? Quien lo h i z o ? Abahera? no s quien:
varn, m u g e r . P e r o si se p r e g u n t a expressamente
de v a r n , m u g e r , se aade inba; u t Mbae aba
oyap? Q u e h o m b r e lo hizo? Mbae cua oyap? Que
m u g e r lo hizo ?
Con esta partcula liara se p r e g u n t a , y responde
sin otro a d v e r b i o : Araca fiera? Q u a n d o ? Aba herci
Q u i e n ? Aba fiera,, no s. Aracalierd, no s q u a n d o .
E n el tonillo se conoce la p r e g u n t a , y respuesta.
u

CAPITULO XVII.
De las p o s p o s i c i o n e s .
L a s posposiciones s o n : acoc, alioc, poc,
eymbob, annd, agid, gui, be, y, y, pe, me, pip,

con,
pin,

71

ARTE.

ridi, aridi, andib, ndib, ramo, rng, rive, reme, vreme, rupi, reh, ri, ari, taquicuri, tenonde,
tobaqu,
up. L a s quales se y r n explicando, y reduziendo a
las preposiciones latinas. L l a m a n s e estas posposiciones, p o r q u e se p o s p o n e n .
A coc,
ah o c , e oc.
Estas posposiciones n o se distinguen en el significado, c o r r e s p o n d e n ,,supra " : Che apoc, sobre m i ;
y aadido pebe. significa sobrepujar con eminencia.
Ti/pac quaraci cac pebe lny,
la V i r g e n sobrepuja
al Sol con eminencia.
Cot-i.
..Versus" b con. zia el cielo; Amdngot, zia all,
checo con, zia mi.
Eym bob,
a n o n d .
:

,,Ante":
yo vaya.

Chehoymbobe :

Cheh Tinnd,

antes q u e

Agni,
gui.
,,Ab ': Cherogagui ayu, v e n g o de mi casa.
, , E x , Igni cnguyrm
omTia, convirti el a g u a
en vino.
A b s ' : Aypc ndehegui, recibilo de ti.
P r o p t e r " : Nde angaip rac gui
ndereemdmbeut,
por t u culpa n o te confiessas.
,,Extra ' : Cheroga gui ayc, a n d o fuera de m i casa,
,,Sine" : Acar ndehegui, como sin ti.
Ntese que q u a n d o se ha de u s a r desta posposicin
con los p r o n o m b r e s che, nde, ore, ande, pee, entre ellos,
y este gui, m e d i a esta p a r t c u l a he; ut Chehegui oguerali, llevlo de m i ; y assi en los d e m s p r o n o m b r e s .
Con el relativo y, recibe chu; u t Alien du, y chugu,
1

i*

72

ARTE.

oilo del: en los dems n o m b r e s , y p r o n o m b r e s ad libit u m admite la a, o la p i e r d e : Aba aqu. 1. abgai.


Be.
, , U s q u e : Quie agu bapebf., desde aqui hasta el
cielo; Aracaepeb!
Hasta quando?
Y.
.,In", p a r a explicar p a r t e s de sitio y del c u e r p o ;
y los n o m b r e s con quien se usa son los siguientes:
Cut, cintura. Cual, 1. Cualpe, en la cintura.
Atu, cerviz, Atua, 1. Atuape. en la cerviz.
Pit, c a r c a a l , Pta, 1. Ptpe, en el carcaal.
Estos tres n o m b r e s reciben y q u e d n d o s e ellos enteros : los que se siguen p i e r d a n la ultima A-ocal, y
en su l u g a r a d m i t e n la y de posposicin.
Apra. p u n t a . Yyapri, en su p u n t a , 1. Yyapipe.
Ambop, r. 1. Ambopra.
la otra v a n d a ;
Amboypri.
en la otra A m a n d a .
Gira, la p a r t e inferior; Ygtcri, en lo baxo, 1. Ygupe. Significa t a m b i n lo mismo, que , , s u b " ; Chepoguiri arec. est in m e a p o t e s t a t e : h a b e o s u b me.
Ara, la p a r t e superior, o lo alto de la cosa;
Yn,
en lo alto, encima.
u

Ibira, lo l a r g o ; Yybri, p o r lo largo.


Ayra, p e s c u e c o ; Ayri, en el pescueco.
Taqucuera,
la parte, t r a s e r a de la cosa;
Taqicuevi,
1. Taqucupe,
detrs.
Aptra, medio, c e n t r o ; Aptri,
1. Aptpe, en el
centro, b medio.
E n estos quatro n o m b r e s siguientes es i n s e p a r a b l e
la posposicin y; de m a n e r a q u e es letra del mismo
n o m b r e , y le sirA^e de posposicin, a u n q u e t a m b i n
reciben pe\
Ace, cuestas, espaldas, Arahache ac, 1. Aceipe,
llevlo en las espaldas, a cuestas.

ARTE.

73

Ambii, c o s t a d o : Cteambu arec, tengo]o en mi costado, 1. Cheamlnipe.


Rece'. enfrente: Cherecel. e n f r e n t e d e m i . 1. C/iereceipe.
Tobar, enfrente: Cheroba. 1. Cherobape. e n f r e n t e d e m i .
Esta posposicin y a a d i d a al verbo, significa perseverancia : Ayerure. pidolo con perseverancia.
T a m b i n significa no faltar cosa alguna, averio h e c h o
p u n t u a l m e n t e : 0pacatili
agape, todo lo he hecho.
Tambin significa la cosa sin duda, y con resolucin:
Aguri ne. sin falta v e n d r .
Tambin significa la m i s m a persona, que h a z e ; Cheae,
yo m i s m o ; Cherope. en mi misma casa:
Chereca
rehe yquc, pass por delante mis ojos.
j .

Significa diminucin: Cherair.


mi hijuelo:
compassioni Poriahulu.
pobrecito.

denota

Pe.
, J i v de m o v i m i e n t o : Ahd
.,In" de q u i e t u d ; CJierope
. . U s q u e " : Quie aguitbpe.
. . C u m " : Cheppe. con mi

cherpe, v o y mi casa.
ayc. estoy en mi casa.
1. tbapebe. de aqu al cielo.
mano.

Me.
No se distingue de pe, haze me, con n a r i g a l e s ;
Ocjtinie. en la p u e r t a . Ttame, en el pueblo.

ut

Pip.
.^Cum", de i n s t r u m e n t o ; Cheppip, con mis m a n o s .
. J n " , de q u i e t u d ; Aretguaca pip, en la Pascua.
n t e r : Oyrupe rabae aguiyl am ebocoqnp?
ay
algo b u e n o entre esso?
-

74

ARTE.

T e c u r a " : Ah ndeppne, y r , j u n t a m e n t e contigo


en tu embarcacin.
Piri.
,,Ad": yundepiri,
vengo a ti, a d o n d e estas.
,,Simul": Ypri acar, como j u n t a m e n t e con el.
C u r a " : Tptopt
ndepri, Dios q u e d e contigo.
Nid,

ndib,

and,

andib.

S i m u l ' : Perundi, 1. Andib ahne, y r j u n t a m e n t e


con P e d r o .
Aucd mbuyap nd, como carne j u n t a m e n t e con p a n .
-

Ramo.
, , I n " : Icangramd
oemoa, bolvibse el algua en
vino; Cherarm arec, est milii in filium. tengolo
p o r mi hijo.
T a m b i n significa el oficio, b p e r s o n a q u e alguno
r e p r e s e n t a ; Abarram
ayc, soy Sacerdote.
A vezes pierde la r, y toma la consonante de la
diccin que le a n t e c e d e ; Capitn amo tri, viene p o r
C a p i t n ; Cheyrnmd arec, tengolo conmigo.
Range.
, , A n t e " : Chernge abah, y o llegu antes.
Rire, reme, rir'me.
, , P o s t : Cheyebrire, despus que y o buelva. Este
rae es la posposicin be arriba p u e s t a ; h a z e me, polla diccin narigal.
Rufi.
,,Per": Ibtrupi ayc, a n d o p o r el suelo.
C u m " : Taha nderupi, y r contigo. Y de quietud.
Ayc che nm rupi, estoy con mis deudos.
u

75

ARTE.

J u x t a " : Chembohra rup ayc, h a g o conforme a


mi maestro.
,,Propter": Ndererq rup ay, p o r t u fama vengo.
Y si se le aade be dize al p u n t o ; Chehrupib, luego
que me ry.
,,In": JSurupi guara, cosa que esta en el c a m p o ;
Carupgura,
cosa que esta en el monte.
Reli, ri,

ar.

..Propter' : Ndereh ayap, p o r ti lo hago.


,,Per": Tupa reli hup amombe,
p o r Dios que
digo verdad.
C u m " : Tereicim cua relie, n o andes con m u geres.
,,Simul": Equa m Perurek, no v a y a s en c o m p a a
de P e d r o .
P r o " : Amonget Tupa ndereh, ruego a Dios p o r ti.
, , n " : Emz ndeyerobiuhba Tupa reli, p o n en Dios
tu confian ca.
..Contra": ..adversunr-: Opcher,
levantse contra mi.
O b " : Cobae reh, por esto, p o r esta causa.
A b " : Ayep hec, v e n g e m e del.
Este relie se declina assi: cherch, por mi, ndereh,
por ti, hec, p o r el, oyeeh, relativo, guec, reciproco,
orereh, andereh, pendeh, hec, oyeeh, guec.
R, ar, son lo mismo que reh, y se usa a d libitum,
atendiendo al buen sonido. Declinanse de la misma m a nera, cher, nder, hec, oreri, nander, pend, hece.
-

Taqucuri,
P o s t : Cheraqmcuri
u

tri, P o s t m e venit.

76

ARTE.

Tennd.
A n t e " : Cherenond y han y: delante de mi va.
Muda la t en r: Cherenond,, nde renond,
henond,
guenond.
Tabaque.
, , C o r a m " : Cherobaque in, delante de mi lo dixo.
,,Apud" : Cherobaque arec, tengolo conmigo. Muda
la t en r y tiene h relativo, y g r e c i p r o c o : hobaqu,
gnobaque.
Up.
,,Ad": All Per up, voy a P e d r o , y es el dativo de
los n o m b r e s . Arah Per up. llevlo h P e d r o .
Q u a n d o a esta posposicin se le p o n e el relativo y.
admite despus del ch; u t Arah y chip, llevlo a el.
CAPITULO
Del

XVIII.

Adverbio.

A l g u n o s adverbios se p o n e n aqui b r e v e m e n t e sin


explicacin, la q u a l , y los dems se pueden ver en
la ..segunda p a r t e " del Vocabulario. Y p o r q u e los
adverbios de tiempo son mas en n u m e r o , se ponen
j u n t o s al principio.
Adverbios de tiempo.
Mdndm?
A que tiempo?
Araca ?
Quando ?
Cur,
aora.
Ang,
Curi,
Poy, [
despus, luego.
Poyy,
Mambpe,
Ambipe,
[ despus de tiempo.
Coronv

ARTE.

Nehe,
Oye,
Oyra,
Oyrand,
Cu ry co,
Aryre,
Cueh,
Ac tramo,
Acomobe,
Co'rrao,
Acayerdmd,
Caarurmd,
Pthayeramd,
l?p'i-,
Tapiar?,
Carambole,
Arimba,
lma,

despus.
oy. y a passado.
m a a n a , con duda.
m a a n a , con duda,
m a a n a , determinadamente.
maana, determinadamente.
ayer,
entonces.
desde entonces.
en amaneciendo.
i medio da.
sobre t a r d e .
k m e d i a noche.
siempre.
siempre.
\
J
)

De
Alamop?
Quie,
Apa,
Pe,
Pepe,
Euppe,
Eguime,
Cpe,

77

antiguamente.

lugar.
en d o n d e ?
aqui.
all, 5 aqui.
alia d o n d e se v.
alia, lejos.
ai.
ai.
alia lejos, d o n d e no se v.

ARTE.

Particulares.
Ta,
Hee,
Ani,
Earl,
T,
ega,
Harib,
Etiquer,
N,
Nanga,
Nia.
Ne,
Rga,
Aei,
Yep,
Ayete,
Ayetmd,

no se.
si, del v a r o n .
si, de la inuger.
no.
g u a r d a , no es assi.
no, con desden.
no, dize la m u g e r , con desden.
esso no, g u a r d a .

ciertamente.

q u e esso passa.
aunque.
es verdad, assi p a s s a .
en v e r d a d q u e , y p o r poco.

Chanic,
Chatep,
Oiapac,

Chapnga,
Chaaca,
Chapind,
Cliatero,
Chayr,
Chaquere,

ecce, mira, advierte.

Chatepac,
Yr,
Indo,
Hind,

ecce, mira, advierte.


veys, no digo yo.

tima,

j
Megai nam, \
Megv.a cama,
Megai,
Hura,
Tipo,
ip,
Yp,

si cierto.

quic. p o r v e n t u r a .

p o r veiitura.

Chi.
Ahi
Rei,
Enel
Pei,
PI
TI
Taer,
ayna,
Mbegiie,
Nabe,
Yab,

ola, llamand'.
ea tu, a n i m a n d o .
ea vosotros, a n i m a n d o .
ola.
que assi es, assi passa.
poco poco.
manera, modo.

Minga,
,
Nairnf,
Ndaete.

basta, b u e n o est.
> u n poco, sealando,
j m u c h o , con excesso.

80

ARTE.

Nandete,
1
Te,
\ de valde. ociosamente.
E,
) sin causa.
Ata, medio.
Cdite,
R,
ya.
Irru,
Rea,
Tepe,
pues.
Bawie,
a pique.
(Jotr,
despus q u e .
L o s n o m b r e s adjetivos c o m u n m e n t e p u e d e n ser
a d v e r b i o s ; v. g. Porng, cosa hermosa. Anee porang.
habl h e r m o s a m e n t e , hazese adverbio.
Marangatu,
b u e n o , Avemogro marangatu,
enjeme m u c h o .
CAPITULO XIX.
D e la interjeci011.

I J A S interjeciones son sas ,,siguientes. Su particular


significacin se vea en el . , T e s o r o " .
Tu,
,

ZT*\V

de varn q u e se a d m i r a .

Atea,
Atatat,
,

j
/

de la m u g e r q u e se a d m i r a .

Acca,
)
Atea, del q u e se a d m i r a de cosa hermosa.
Hariti, del q u e se a d m i r a de cosa chica.

ARTE.

Achei, 1.
Acacha, 1
Ai,

del varn que llora.

Aqu. 1.
Acca,
Get,
Achv.
Tatui.
Eu, 1.
Emoj.
Eg,
Hah.
Hekei.
Tutu!,
He,

de
del
del
del

la n i u g e r que llora,
que se duele,
que tiene fri,
que desprecia.

de la mug-er que se compadece.


de la m u g e r que desprecia.
del v a r n que se rie.
de la m u g e r q u e se rie.
del que se enfada.
de la m u g e r que se enfada.
del que exclama.
del que se acuerda del bien p a s s a d o .

Act,

Kammei.

CAPITULO XX.
De

la

c o n j u n c i o n.

y copulativa t a m b i n .

Had,
Ab, 1.
No, 1.

tambin.
Cotera, 1.
Coher, 1.
Conip, 1.
Cotenip,
Te, 1.

disjunctiva.
p a r a que, causal.

Aroire,

1,

81

82

AETE.

B,
Bombi.
Iiarm.
Aerara .
Ndaeroya.
Ndaroya,
Ndeyte,
Ndahaubi.
Haub.

collectivas, en conclusion, finalmente.

illativas, p o r esso, p o r tanto.

CAPITULO
De la n a t u r a l e z a

XXI.
de los

verbos.

TODO v e r b o

conjugado con p r o n o m b r e s es neutro.


5 a b s o l u t o : de lo qual no se d u d a ; u t Che maendu,
yo m e a c u e r d o : hec n e u t r o . Cheror, a l e g r m e , es
absoluto. D e los conjugados con notas a. ere, o,
se d u d a : estos se dividen en activos, n e u t r o s , y
absolutos. L l a m o n e u t r o s los que no tienen proprio
acusativo de p e r s o n a paciente, sino solo el caso de
la posposicin; ut Ab hec, llegarse a e l : llamo absolutos los que no tienen caso a l g u n o ; u t
Amano,
yo m u e r o .
Estos se p o n e n en o r d e n alfabtico, t o m a d o de sus
letras iniciales fixas.

4.
Los verbos comencados p o r a son a b s o l u t o s ;

ut

B.
L o s que comienan pot b, p a r t e son n e u t r o s , y parte

83

ARTE.

absolutos. L o s n e u t r o s s o n : Abi,
llegar; Abohu, cargarse (hece):

llegarse;

Abane,

A b s o l u t o s . Abag, b o l v e r s e ; beb, bolar; Abere.


r e s p l a n d e c e r ; Ab, r e s o l l a r : Abobog, grietarse.

C.
L o s eomencados p o r
neutros. Absolutos s o n :

son a b s o l u t o s ,

Acai, quemarse.
Acaqua, crecer.
Acavy, perderse.
Acara, comer.
Aceita, estar holgado.
Acdroru, roncar, bufar.
Acn, menearse.
AcucM, temblar.
Actip, faltar.
Acutcut, bullirse.
Amberp,
emborracharse.
Aeapucai, gritar.
Acarara, deslizarse.

Ace, salir.
Acr, deslizarse.
Acog, soltarse.
Acororg, yrse de c m a r a s .
Afurag, deslizarse.
Aci, temblar.
Anci,
temblar.
Oroc.
Orocub,
estar de plural.
Orocubi,
Orecui,
Ochrr, bullir.
Orecucu. caerse.

y algunos

Los n e u t r o s s o n :
Acotyr,
hazer celada al
enemigco.

Acac, acercarse.
Acaguai, aporrear.
E.

E s t a letra es inicial do u n solo v e r b o que es A,


1. Hae, dezir, y es n e u t r o .

84

ARTE.

G.
Los c o m e n t a d o s p o r g, son absolutos.
Aguah, cantar.
Aguata, a n d a r .
Ag, amortiguarse.
Agiee, b o m i t a r .
Aguey, b a x a r .
Saca Aguaryr,
que es n e u t r o , g u e r r e a r (Jiec).
H.
L o s c o m e n t a d o s p o r h son activos, p o r q u e siempre
dize la h, r e l a c i n : dividense p o r estas cinco partculas
lia. he, hi, ho, hu.
Ha.
Alma, p r o b a r .
Ahaa.ro, a g u a r d a r .
Ahaber, chamuscar.
Ahab ag, quitar el mal
olor.
Aliac, passar.
Ahai, r a y a r .
Ahah, amar.
Ahahubr,
hazer
con
tiento.
Ahaimb, tostar.
Ahaymbe, afilar.
Ahapecog, continuar.
Ahaptpebng,
doblar.
Ahaft, agorar.

Ahaub, coger.
Ahapeg, c h a m u s c a r .
Aliapependu,
y r a recibir
al que viene.
Ahap, quemar.
Ahapi, obedecer.
Ahap,
atizar.
Ahapipepi,
descarnar.
Ahapyro, llorar.
Ahaque, t r o n c h a r .
Aliar o, g u a r d a r .
Ahar, d a a r .
Ahaubd, a g o r a r .
Aharb,
cortar el r a c i mo.

He.
Aliebobog,

hablar passo.

Ahet,

oler.

ARTE.

Aliec, buscar.
Aheco, imitar.
Ahecobrd, darle t r u e q u e .
Aliecap, coger de r e p e n t e .
Ahecapd, a l u m b r a r .
Ahec, assar.
Ahecybu, ensartar.
Ahechag, ver.
Ahechaga. desear al ausent.
Ahechag, dissimular.
Ahce, impeler b l a n d a m e n t e .
Ahey, brindar.
Ahequab, vaciar,
Ahere, lamer.

85

Ahecab,
no parecer en
costumbres.
Aheyd, dexar.
Aheyi, rascar.
Ahembep,
aporcar.
Ahend, oyr.
Ahendi, llamar.
Ahenonded, cojer la delantera.
lienopiu, a m a g a r ,
Aliepec, acometer.
Aherog, m u d a r el n o m b r e .
Aliep, v e n g a r .
Ahequu, tirar.
Ahetd, cercenar.
AJierobobog, h a b l a r q u e d o .

Hi.
Ahbicoi,

cabar,

Alpi,

asperjar.

lio.
Ahobacd, bendezir.
AliopaC, atar los estreios.
Aboquecy, atajar.
Abobaiiu. serle contrario.

Ahobuyf,
encontrar.
Ahobapip,
llenar.
Ahoquendd.
cerrar la
puerta.

Bu.
magullar, apre- Almpi,

Ahumbiri,
tar.
Ahng, tentar, palpar.

Ahupit,

alear,
alcanoar.

Y.
Los c o m e n t a d o s p o r ?/, son a c t i v o s ; p o r que esta
y es relativa, como se dixo de la h.

86

Aycitpeog, p a s s a r p o r de
trs.
Aycupcmdng,
untar, b r e a r ,
p o r encima.
Aycur,
apodar.
Aycut,
refregar.
Aicutug, punc.ar.
Ayco, combidar.
Aycb\ c h u p a r .
Aypu, m o r d e r .
Aygwrog,
sacarlo de de
baxo.
Ayinae, repartir,
Aymdmc, cercar.
Aypapd,
contar.
Aynupa,
acotar.
Ayped, apartar.
Aypycha,
pellizcar.
AypWMr,
sacudir.
A'//iijj. apretar.
Ayptt,
chupar.
Aypterog.
sacarlo de en
medio.
Aypoep, dar r e t o r n o .
Aypohno,
curar.
Aypong. 1.
Aypria,
p o n e r en caxa.
Aypor, usar.
,
Ayquad,
Aypeteg,
Aypb,

querer.
saber.
dar p a l m a d a s .
menear.

Aypecd. abrir.
Aype, b a r r e r .
Aypeyv,
soplar.
Ayparabog,
escoger.
Aypepi, a r r e g a c a r .
Apepyr, h a z e r banquete.
Aypepi, r a e r .
Ayptd. texer.
Agravo, arremeter.
\.ym en o, fornicar.
Aymona,
mezclar.
Agt, arrojar.
Ayptc,
cojer.
Aypicymb,
1 im piar.
Ayptcyro,
librar.
Aypoar, quitar de la ma
no.
Apocoh,
coger de re
pente.
Aypba, hilar.
Ayph.
recelar.
Aypoog, cojer por la mano.
Aporardi, p a d e c e r .
Ayporangerc , p a r e c e r
bien.
Aypotued, l a b a r ropa.
Ayquba,
abarcar.
Agquatid,
escrivir.
Agqugf, cortar.
Ayqil,
refregar.
Ayquylgngog.
limpiar.

AETE.

Aypibuyer,
trastornar.
Aypguar, 1.
Aypicu,
rebolver.
Aypc, estender.
AypicM, refregar.
Aypindequ,
passar.

87

Ayquib,
espulgar.
ir, abrir.
Agrumo,
aumentar.
Aytcq,
arrojar.
Aytquic,
sorber.

Absolutos.

Ayc, |
Ai, estar e m p a p a d o .
A.
estar.
AU, n a d a r .
J
A, quitarse.
C o m u n m e n t e se confunde el verbo Aymundi,
con
Amund:
este es h u r t a r , y n e u t r o con posposicin
relie; u t Amund, cherapicliar mbaereh, 1. Chemund
clierapi'chra mbae reli, y assi no tiene passivo pr.
E l otro es activo, y tiene p a s s i v a p i r a ; u t Aymund cherapichra,
sospecho en mi prximo, y echle
la culpa, y tengolo p o r otro.
Ayporac, es a c t i v o : Ayporac, chera,
busco de
comer, 6 sustento a mi hijo. Ayeporac
es n e u t r o ;
Chera up, idem.
Ya, vel a.
Los comencados p o r y,, a, p a r t e son activos,
parte absolutos, y p a r t e n e u t r o s .

Activos s o n :

Ayci, comprar.
Ayac, reir,
Aijab, errar.
Ayabir, dar principio.

Adcrt,
rasguar.
Ayaup, levantar la cabeca.
Ai/acog, s u s t e n t a r la cabeca.
Ayaco, cubrir.

88

ARTE.

Ayabod, liar.
Ayapep, torcer.
Ayarog,
desminuyr.
Aatoi, tocar.
Ab,
aforrar.

Ayabtqi,
manosear.
Ayabi,
espulgar.
Ayayuct!,
aporrear.
A, coger.

Absolutos:

Aa, correr.
Ayay, grietarse.
Ayacac,
despoblar.
Ayalie, llorar.
icih, b a a r s e .

Ayaog, apartarse.
Adrapiic,
levantarse el
enfermo.
Ayab, h u y r s e .
Ayacec, estar colgado.
Ayprd, caerse.
Neutros:

Andngarec,
(hece).

Aya, pegarse.
Avaro, arremeter.

cuydar.

Ye. n e.
E s t e r e c i p r o c o aze los v e r b o s activos, n e u t r o s ,
absolutos.. N e u t r o s son los siguientes;
Ayec, juntarse.]
Ayepoqua,
habituarse.
Aycohv, tener. \ hece j Ayepot, llegar
Ayepla, repararse.]
Ayerobi,
confiar.
Ayepttacog,
estribar.
Ayeroy, inclinarse (tipe).
Absolutos:

Ayeahv, amarse.
Ayeparec, pensar.
Agep catug, herirse el
pi.

Ayequ, hazerse castigar.


Ayeporac, cacar, y es t a m bien n e u t r o
(abaupe).
A, p r o b a r s e .

80

ARTE.

Ayeacel, alborotarse.
Ayecoac, a y u n a r .
Ayepe, calentarse.
Ayequv, espirar.
Ayero,, ladearse.
Ayetu, sentarse.
Aeamb, a h o g a r s e .
Aembot, disfrasarse.
Aemombi,
estar quieto.
Ayeyucd, lastimarse.
Ayear, abijar.
Ayecd, abrirse.
Ayeguag, engalanarse.
Ayepoo, enredarse.
Ayer, bolverse.
Ayeroqi, danear.
Ayeqtieiy, comedirse.
Aeaaru, a g u a r d a r s e .
Aneang, recelarse.

Artecorii, y r tuerto.
Aeengarc, cantar las m u geres.
Aecu i n c l i n a r s e : etiam
y chupe.
Anee, h a b l a r : etiam upe.
Aneng,
emudecer.
ATie'guhe, h u i r : etiam gui.
Aembo, a p r e n d e r .
Aembocee, e n g r e y r s e .
x[heraboqui, j a t a r s e .
Aemdyf, h u y r el cuerpo.
Aembo abir, h a r t a r s e .
Aemongarau,
desconserrarse.
Aembioq,)
T
r,,
} esconderse.
Anem,
J
Oroyeo, y r m u c h o s .
J

Ny.
Los comencados por ny son a c t i v o s :

Ayypyru,
Aybo,

dar principio.
flechar.

Ayytctru,
estrive.

ponerle en que

Absoluto:

Avymy,

arrugarse.
Ny,

ni:

AnTjnTj es a b s o l u t o .
7o,'1.

N0.

Temblar.

90

AETE.

Los comencados por yo que con narigales liazen


son activos.

no

Ayoquat,
mandar.
Ayogu,
cojer.
Ayohe, l a b a r .
Ayo, t a p a r .
Ayoya, r e y r s e del.
Adtano,
estrenar.
Aonu, esconder.
Aolie, vaciar.
Aapa, l a b r a r m a d e r a .
Aope, p o n e r en ringlera.
Aojn, r a s p a r .
Aoqd,
passar.
Adquendcerrar.

Ayor, desatar.
Ayacog, tenerlo.
Ayoli, t r o n c h a r .
Ayoh, hallar.
Ayop, calentar.
Ayoog, sacar.
Aono, p o n e r .
Admdng,
brear.
Aona, encestar.
Aopafi, a t a r dos estreios.
Aop, lastimar.
Aom, escupirlo.
y, e n t e r r a r .
Anoquend,
abrir.
Y

Los comencados por yu son activos:

Ayuc,
Ayur,

matar.
enlacar.

Ayulie. apetecer.
Ayub, ahorcar.
Absolutos:

Ayu,

venir, y yr.
Ayupabog,
Ayub,
|
Ayub.,
\
Ayubote, |

Ayube, estar despierto.


partirse.
estar,
estar quedo.

M.
Los comencados p o r m son n e u t r o s , y absolutos.

91

ARTE.

Neutros:

Amae, mirar.
Amendd, casarse. I hece. > Amaena,
Amndd, h u r t a r . (
j Amaa,

atalayar.
espiar.

Absolutos:

Amano, m o r i r : Amimb, t o c a r flauta;


nearse. El v e r b o Ame'e, dar, es activo.
Alo,

l.

Amyi,

me-

mo.

Todo v e r b o compuesto con esta partcula, mo, es activo si se p o n e p o r inicial, y sino m u d a su n a t u r a l e z a ;


ut Aba, h o m b r e ; Amboabd,
h a g o l e h o m b r e ; Aembo
aba, es absoluto, 6 inicial, y m u d a su n a t u r a l e z a .
P.
Los c o m e n t a d o s p o r p son n e u t r o s , y absolutos.
Neutros :

Apo, dexar

,
. \
Apta, apartarse \ J ' " " ' j
Apoc, tocar.
,
Aporand,
pregunta (

1 i e c e

Apotyro,
trabajar
Apira, pisar
]

'

i4

* *'
,o/

,
d o r m , r

hece.
.

-dp/S', p o r revelarse, 6 saltear a otro, es n e u t r o


etiam upe); p o r ,,levantarse'-, es a b s o l u t o .

a n t o s

(hece,

92

ARTE.

Absolutos:
Apa, b, acabarse.
Apag, despertar.
Aparara, liazer r u y d o .
Ape, q u e b r a r s e .
Aperereg, a n d a r t u r b a d o .
Apepeg,
anadear.
Apbond, p a t e a r .
Apynd, peerse.
Apot, p r o b e e r s e .
Apig, cessar.
Apipig, a n d a r listo.
Apt, quedarse.
Aptu, descansar.
Ap, saltar.
Aplica, reyrse.
Apurur,
cruxir.
Apog, gatear.
Aporahei,
cantar.
T o d o s los v e r b o s activos con quien se juntare, la
p a r t c u l a poro son absolutos. Y. partculas de composicin, p a g . 5 3 .
Q.
L o s c o m e n t a d o s p o r q son absolutos.
Aquel, passar.
Aquarug,
orinar.
Aque, dormir.
Oroqud, 1.
Oroquaque, p a s s a m o s .
Oroqube, estamos.
Neutro :
Aquhye,

temer:
Ro,

(gcJiugui).

1. no.

L a explicacin desta partcula ro se vea en el Cap. x.


A q u i solo se note q u e tiene t u e r c a de hazer activos
todos los v e r b o s , con quien se j u n t a al m o d o de la
partcula md: son t a m b i n activos los siguientes:
Arobi, creer,
Arogrd, despreciar.
Ardoca, sufrir.
Arah, llevar.
Ar, traer.

93

ARTE.

Absolutos:

Aroib.

padecer fri.

Oronoo,

nos j u n t a m o s .

T.
Son los de la t absolutos:

Aterereg. cruxr.
A.
arrastrar.

Atf/ar, estar saconado.


Atordro, chorrear.
U.

Au. 1. Rau,

comer, activo.

CAPITULO
De

las letras

que

XXII.

faltan

y mu dan c a de

en esta

lengua,

algunas.

L A S letras que faltan son F. I. K, L, R doblada,


S. V consonante. A', Z; n o tiene m u t a c u m l i q u i d a ;
ut era, p r a ; por S usan C lene, y p o r V, B lene.
A y en esta l e n g u a u n a continua m u d a n c a de
letras, p o r q u e en composicin u n a s vezes se pierden,
otras vezes se m u d a n ; y a u n q u e se &b por regla,
general q u e esta m u d a n c a se baze p o r la final del
verbo, tiene, m u c h a s excepciones, p o r q u e u n a s vezes
usan de la final, otras la dexan, y otras la m u d a n ;
v. g., Cherorb, yo m e a l e g r o ; Cherorbarao,
retiene
su 6; Cheronp'pe la m u d a en p;
Cherorib'te,
la
pierde. P e r o p a r a que aya a l g u n a luz se note lo
siguiente:

94

ARTE.

L a m u d a n c a de letras se h a z e a p a r t e ante de la
diccin a quien se llega alguna otra, que le fuerca
hazer la tal m u d a n c a ; y esto casi siem])re proviene
de la p r o n u n c i a c i n n a r i g a l , la qual introcluze en la
diccin h quien se l l e g a , ng. nd, mb; ut
Agnpa,
acotar;
Aynpangat
, en l u g a r de Agnpacatu :
Ynpambra,
Amgnd,
pro amg , p o n e r a p a r t e ;
p r o Ynppva,
acotado.
L a partcula m, haze m u d a n z a con m u c h o s ver
bos y n o m b r e s , que comienoan p o r C, C, P, Q, T,
los quales casi todos son los siguientes:
Los comencados por (.' son:

Caqua, crecer.
Catti, comer.
Ca, b e v e r vino.
Coi; gorgeo.
Catuq,inri. b u e n o .
Cot, hazia.
Cit, meneo.
, h a r i n a
Cuit, polvo.
Cure, m e n e o .
Cuera, convalecencia.
Cuerai,
Los

enfado.
c o m e n c a d o s con

Qog, soltarse.
Corog, r o t u r a .
Qu, m o r d e r .

Amongaqua,
hazer, crecer.
Amngar,
hazerle comer.
Amngau, hazerle b e v e r vino.
Amngo, hazer g o r g e a r .
Amngatupr,
L
Amcatupiri,
hazerlo bueno.
Amngot, zia alia.
Amongu. menearlo.
Amongu, hazerlo harina.
Amonguit,
hazerlo p o l v o .
Amngre,
menearlo.
Amnguer,
hazerle
con
valecer.
Amboguerc,
enfadarlo.
o. con cerilla, la mudan en

Amndog,
crtalo.
Amndorog,
rasgar.
Amondua.
mascar.

ncl:

ARTE.

95

Los comencados por p la mudan en 6:

Pah. a c a b a m i e n t o ; Amdmbab, a c a b a r l o .
Pag, d e s p e r t a r ; Amombag,
despertalo.
Parab, cosa p i n t a d a ; Ammbarab,
pintarlo.
Pt, q u e d a d a ; Amombt,
hazerlo quedar.
Pochi, malo ; Amomboch,
echarlo k perder.
Pd, d e l g a d o ; Amombot, 1. Ambopo, adelgacar.
Pug, r e b e n t a r ; Amombag,
horadar.
Pindocur, frangollo; Amdmyndocurf,
hazer frangollo.
Peb, chato ; Amombeb, aplastar.
Pipig, diligencia; Amombipig,
hazelo diligente.
Pira, seco; Amdmbir,
1. Ambopirv,
secarlo.
Ptu, descanso; Amdmbtuu,
hazerle descansar.
Poog, e s c a m p a r , c e s s a r ; Amombog. hazerlo cessar.
Pnx, r i s a ; Arnombuc, hazer reir.
Punid, p r e e z : Amomburu.
emprear.
L o s comencados por q la mudan en ng:

Qua, P a s s a r ; Amongu, 1. Ambngu, hazer passar.


Qu, estar de p l u r a l ; Amongu, hazerlos estar.
Qudbe, estar de p l u r a l ; Amdmjuabe,
hazerles estar.
Quabote, estar q u e d o ; Amboguabote,
1.
Amonguabote,
sossegar.
Quaque, p a s s a r de p l u r a l ; Amboguaque.
1. Amboquaque, h a z e r passar.
Qithg, t e m e r ; Amdnghy,
hazer temer.
Qur, g o r d u r a ; Amongr,
engordar.
Qurey, diligencia; Amngirey,
hazerlo diligente.
Quiryry, sossiego: Amdngyryr,
sossegar.

96

ARTE.

Los comencados por t mudan en nd:


Tqu, g o t a : Amdndiq,
liazer gotear.
Ttrif, a r r a s t r a r ; AmoncKrr,
arrastrarlo.
Ti, rebosar. Amdndu,
hazerlo rebosar.
Teiquiehba, e n t r a d a ; Amdyngie,
hazerlo criar.
Los que se siguen comecgados por p, si se pronuncian
absolutamente sin que les preceda algo, la mudan en mb,
6 en m solamente:
Pba, a c a b a m i e n t o ; Mbdba.
Pe, m a t e r i a ; Mbe.
Pi. pellejo; Mb.
P. p i ; Mbi.
Pid, p e c h o : Mb.
Pah, n u e v o ; Mbaki.
Piara, c a m i n o ;
Mbiara.
Piata, t u e r c a ; Myata.
Pipg, diligencia; Mbipig.
Pr, p o c o ;
Mbipig.
Pr, p a s s o ; Mbir,
Mru.
Pr, o m b l i g o ; Mgrd.
Fy'td, c o l o r a d o ; Mijta.
Porabqui, t r a b a j o ;
Mborabqu.
Porahei, c a n t o ; Mborahe.
Porand, p r e g u n t a ;
Murnd.
Pordngs,, t r i s c a ;
Morng.
Poriah, p o b r e z a ;
Mboriah.
Priahuberec, misericordia;
Mboriahuberec.
P, l e v a n t a r s e ; M.
Purud, p r e e z ;
Mburud.

97

ARTE.

Pit, q u e d a d a ; Mbit.
Pit, m e d i o ; Mbt.
Pt, resuello; Mbtv.
Pili, b l a n d o ; lb.
Poacd, p o d e r ; Mboac.
P, m a n o ; Mb.
Poahe, q u e x i d o ; Moahe".
Pocab, a r c a b u z ; Mbocba.
Pohdng. m e d i c i n a ;
Mdhng.
Polv, p e s a d o ; Mbohi.
Poh, v i s i t a r ; Mbohv.
Foque, cozido en ojas; Tevmboque,
Porng, h e r m o s o ;
Mordng.
Porngerec, aficin;
Morangerec.
Poreno, fornicacin;
Moreno,
Porerequa, afabilidad;
Mborerequ.
Pot, c a m a r n ; Mofi.
Po, c u e n t a s ; Mbo.
Fu, s o n i d o ; Mbu.
Paca, risa; Mbuc.
Fuc, l a r g o ; Mbuc.
Poro, p a r t c u l a ; Mbor.
Parar, cosa t u e r t a ;
Mburur.

1.

Mimboque.

Comencado por q ay uno solo, que es Q?a.


Q, dedo de la m a n o ;

M.

Pf/re, que es ,,despus' , antecedindole consonante,


pierde la r y en su l u g a r recibe la u l t i m a consonante
de la diccin, que le a n t e c e d e ; ut Apab, a c a b a r s e ;
1

98

ARTE.

Opabir ahechg, v e r ; Hechdgir. Antecedindole vocal


retiene su v ; Ambmbe,
digo ; Yrndmbeufr,
tambin
dir Hecharire,
oparyre.
Note f r e q u e n t e m e n t e p i e r d e su Ti, precedindole
c o n s o n a n t e ; u t Ahechag, ahechaejote, veolo solamente.
Ahendub ; ahendub ote, o y g o l o solamente ; y tambin
la r e t i e n e : Ahchemete.
II. Si a la h p r e c e d e el acusativo inmediatamente
se p i e r d e ; u t Atpaenu.
invoco D i o s ; Che oroedt, y o te llamo. T a m b i n quedo conservar la h. L o
mismo es con la partcula poro: Aporoenoi,
llamar.
1. Apore-hend.
CAPITULO
De la o r t o g r a f i a ,

XXIII.
y del

accento.

E N principio de diccin no se escrive 6, sin que


le anteceda a/. Sacanse los s i g u i e n t e s :
Bete, participio.
Bctg, buelta.
Bclng, torcida cosa.
B, mas.
Beb, b u e l o .
Bebui, liviano.
Beamd, liuviera.
Ber, r e s p l a n d o r .
Berdrn, parece.
B, cosa determinada.

J5, levantar.
Bina, empero.
Biar, de repente.
Btb, a p i q u e .
Breiq, tiesso.
Bit, bter i, todava.
Bo, seal.
Bog, a v e r t u r a .
Bo, de hecho.
Boya, m e d i a n o .

M sin bien b se escrive; Ma, p o r Mbae.


Cap. x x i i .

Vase el

ARTE.

90

Las finales consonantes se c o m u n i c a n a la diccin


l\ quien se l l e g a n : u t Opa, b, ndo pbi, no se a c a b a ;
Ac'e, m. nacemy, n o s a l g o : Ayocog, ndayocgi, no lo
s u s t e n t o ; Amd, n. Namoyny,
no lo p o n g o : Amnong, namn dngg, no lo j u n t o ; Ambn, r, nambori.
no lo embio.
Y tambin se d e x a n ; ut Nambou, &c. T u a u t e m
consule u s u m regionis tuae.
T o d a diccin en esta lengua es larga.
Sacanse
breves en la ultima las que se siguen, de las cpiales
algunas tienen tambin la p e n u l t i m a b r e v e :
Atte, e m p e r o .
Colte, y a .
Amme, a las vezes.
Gtiangcl,
interjeccin
Andabi, en n i n g u n a m a n e r a .
de la m u g e r ,
Armd, sobre.
Pepe, aculla.
Beeamd, subjunctivo.
Te, causal. Togapte.
Bittene, q u a n t o mas.
Aba, cabello.
Ani, n o |
I Cupe, all lexos.
Ambpe
\ de espacio. ] Raime, apique.
Mambpe
J
( Note, solamente.
Ape: alli.
Pe, posposicin de lugar.
Abiirri, de lado.
Ibpe. en el cielo.
Brcimg, parece.
Hamo, subjunctivo.
Coime, cerca.
Ahramo,
yendo.
Las letras . y, son siempre l a r g a s .
L a y de la negacin es b r e v e ; ut
Ndayapoi.
L a y de p e r s e v e r a n c i a es larga. Ayuri,
vengo;
Amom babi, helo acabado.
Q u a n d o c o n c u r r e n estas dos y, de perseverancia,
y negacin, se p u e d e n p o n e r p r o m i s c u e la u n a . la
otra, a m b a s juntas, antes, despus, g u a r d a n d o

100

ARTE.

su accento cada u n a : u t Ndarupdbl, Ndarupabi,


Ndarupdby, Ndarupalny,
no lo h e traiclo t o d o .
Todo n o m b r e b verbal, que a c a b a en consonante,
recibe a b r e v e ; u t Tu. b, Tuba, p a d r e ; Yerurehy, r.
Yerurehra;
Ha. b, haba, verbal, &c.
T o d o g e r u n d i o y supino, en q u a l q u i e r terminacin
q u e acabe, es b r e v e .
Bo, p a r t c u l a d e n o t a t i v a de sitio, b m o d o de estar,
es b r e v e ; u t Opotidbo, de pechos, &c.
T o d o verbo consta de silabas l a r g a s ; u t Acr, com e r ; Abb, v o l a r ; Abit, l e v a n t a r s e ; Abobog; griet a r s e ; Ab, resollar.
L o s verbos a c a b a d o s en estas letras c o n t r a c t a s b
d i p h t o n g a d a s , h a z e n acento en la p e n l t i m a breve,
y se p r o n u n c i a n con u n t i e m p o : ai, a, ei, e, u, o,
ui, cite; Acc, y o m e q u e m o ; Amdnyarav,
desconcert a r s e ; Ayohe, labaa*j Cliepe, tengo p o d r e ;
Ahipii,
asperjar; Ayopoi: d a r ; Aypcity. r e b o l v e r ; Amboyoce,
y o cae, hazer m u c h a s vezes.
L o s m i s m o es en los n o m b r e s , que tienen las dichas finales; ui He'ne'rabai, andrajos. &c.
Ntese que ay dicciones de dos silabas, largas ambas, que simplemente se h a n de p r o n u n c i a r sin detencin, otras que en ambas se ha de p a u s a r ; y en
h a z e r esta p a u s a , b n o , consiste hazer diverso sent i d o ; v. g. Aembo- , a p r e n d e r . Aembo, sin detenerse significa pulirse, e n g a l a n a r s e ; Per o-, P e d r o
lo c o m i ; Peruo,
P e d r o v i n o ; ma, p a r t c u l a de
p r e t r i t o ; Oyap-m,
m u c h o h a que lo h i z o ; Oyapoimd, (sin deternese), y a lo hizo.
F I N.
lErra/ta..

Eu la lia.
d e p. 1G y cu las penlt. y aiiepeult.
letra cursiva las d o s slabas latinan ,,di-' y ,,rus*',

d e p. 20 escaparon e n

VOCABULARIO TESORO

LENGUA

GUARAN, O MAS BIEN

TUPI.

EN DOS PARTES:
I. VOCABULARIO ESPAOL GUARAN (O TUPI).
II. TESORO GUARAN ( TUPI) ESPAOL.

07)
'Sutural de Lima, Misionario
en la antigua reduccin de Lorcto, junto al rio Parandpanema del Brasil. Superior en otras, y Hctor del Colegio de Asunpciot,
etc.

NUEVA EDICIN:
MAS CORRECTA Y ESMERADA QUE LA PRIMERA, Y CON LAS VOCES INDIAS EN TIPO
DIFERENTE.

VIENA.

PARIS.

FAESY Y FRICK
27

ORAREIS

MAISONNETJVE Y C

27

25

1876.

QUAI VOLTAIRE

23.

I A

I M P R E N T A I. Y . D E - ESTADO EN V I E S A .

INTRODUCCIN.
Los dos diccionarios del P . Montoya, denominados por
l, uno Vocabulario

(el que empieza por castellano) y otro

Tesoro, y dados ambos por primera vez la estampa por el


propio autor en Madrid, en 1 6 3 9 * , constituyen por si solos
el archivo que encierra en si toda la lengua t u p i ; de modo
que el phillogo, con los mismos diccionarios y sin necesidad
de consultar a los que la hablan en America, puede estudiar perfectamente la ndole de dicha lengua ; ja

que las

gramticas de los misionarios Anchieta, Figueira, JBandini y


la del

mismo Montoya,

han

sido

redactadas,

teniendo

su autores presente, no tanto el examen atento de las propiedades de la lengua, como

un cierto sistema arbitraria-

mente modelado sobre el de las gramticas artes latinas

* Aunque el tomo del Arte y Vocabulario lleva el armo de 16-10,


consta de la tassa del libro, por los del Consejo, que ambos tomos
deban de estar concluidos en de deciembre de 1(539.

IV

INTROm'lXION".

(le la poca,

al c u a l ,

como a l a f u e r z a ,

pretendieron

submeter l a s formas de otra lengua enteramente diversa.


Asi es que la mayor importancia del archivo contenido
en dichos diccionarios consiste en n o ser ellos sino la reproduccin de los informes dados por los lenguas o intrpretes
indios; no habiendo el autor hecho mas que escribir lo que
oia, algunas veces por ventura sin entender todo el alcance
gramatical de algunas formas que confiava al papel.

E s el

propio Montoya que nos lo dice: H tenido por intrpretes


a los naturales, que p a r a esto tambin se aprovech el doctor
de las gentes de Tito en Grecia", etc.
Guaran

llam nuestro autor la lengua en cuestin.

E r a el apellido que a si propios se daban los Indios guerreros


del Paraguay, y y a antes de Montoya lo habia aplicado, a
la

lengua

que hablaban,

otro misionario, el napolitano

P . Alonso de Aragn. Pero basta un superficial estudio p a r a


reconocer que esa l e n g u a , con insignificantes alteraciones,
era

l a propia tupi, general en todo el B r a s i l , desde el

A m a s o n a s ; que y a antes habia sido reducida a gramtica y a


vocabularios por los misionarios del Brasil, como Anchicta,
Veiga, Figueira, Aranjo y otros. El mismo Montoya empez
a conocerla en la reduccin de Loreto, j u n t o al rio Paranpanema, y por tanto entre salvajes, cuyos descendientes aun
hoy habitan el Brasil, en las provincias de San Pablo y Paran..
El nombre guaran
Montoya*, no quiere

o mas bien guaryni,


decir

segn el propio

sino g u e r r a , o p o r ventura

* V o c a b . p , 8 3 , 236, 2 8 4 , y p a s s i m .

I N T K O I I V C C ION'.

g u e r r e r o ; y como la l e n g u a era Labiada tambin por individuos de la nacin que no eran guerreros, como nios y
sacerdotes (pajes)

y los

nefandos tebiros

y hasta por la-

propias mujeres, bien que con sus modificaciones, sigue-se


que ese nombre es impropio p a r a aplicarse a la "lengua;
al paso que el de tupi,

que era el que corresponda a esa

raza, que de norte a sur (y no del sur al norte, segn imagin


Martius) haba invadido casi toda la America Meridional ac
de los Andes, no ofrece tales contradicciones. Etymolgicamente. segn

hemos

demostrado, este nombre tupi

viene

de I'ipi, y significa ..los de la generacin p r i m e r a - . De los


Tupis, unos se decian Tupinmnbst,

varoniles: otros

Tupt-n-

ikis, contiguos, clasificando ambos a otros de Tnpi-n-as


Tupis m a l o s : llamndose otros Tai)ioyos
descendientes Temimtu*

Abuelos, y sus

nietos; a d e m a s de tantos varios

sobrenombres de ordinario injuriosos.*


En
guaran

confirmacin

de

que la dicha

por el autor, no difiere de la tupi

lengua

llamada

general

en el

Brasil, apelamos, no solo p a r a los mencionados libros sobre


esta escritos y publicados, como no menos para el propio
testimonio del obispo de liio de Janeiro I ) . Lorenzo Hurtado de M e n d o z a , el cual en una censura aprobacin
fechada el 7 de marzo de l o ' J , impresa por el propio
Montoya en la primera edicin, tanto delVocttbu/ario

como del

Tesoro, afirma positivamente que se haba valido de un Indio


trado del P a r a g u a y p a r a doctrinar los de un ingenio de
* V a s e n u e s t r a Historia

General

del Brasil.

VI

INTRODUCCIN.

azcar en que l, en su visita pastoral, residi en el Brasil. La


mayor parte de las pequeas variaciones que se notan proceden principalmente

de los oidos de los intrpretes

de

nacionalidade diferente que las han reducido a escrito.


Aunque del Arte y del Vocabulario

h a publicado, en

1 7 2 4 , el P. Alonso Restivo una reimpresin, con a l g u n a s


pequeas adiciones, asentamos de ceirnos antes, en los
tres libros que hoy reimprimimos, la primera edicin hecha
por el propio autor; y eso no solo por que a p e n a s

nos

hemos propuesto reproducir los escritos del mismo Montoya,


como porque hemos tenido recelo do que, no habiendo el
P. Restivo reimpreso tambin el Tesoro,

resultase

menos

homogeneidad de la nueva reunin de los tres libros que


de nuevo presentamos articulados en un solo c u e r p o ; p r e firiendo
un

antes dar

pequeo

a todo tiempo , si nos

suplemento,

con las adiciones

es
del

posible,
mismo

Restivo.
Y aqui cabe mencionar el hecho

de que el Tesoro?

apezar de haber tenido una sola edicin, estaba menos raro


que el Vocabulario;

no conocindose de la l

:l

edicin de este,,

en las bibliotecas de Europa, m a s de cuatro cinco ejemplares; y ninguno de la de 1 7 2 4 ; al paso que b a s t a n t e s se


cuentan del Tesoro.
Al adoptar, entretanto como testo la primera edicin' y
el sistema de acentos i ortografa empleados en ella por el
a u t o r , no cremos a propsito el seguirla servilmente
todas

sus

irregularidades

incorrecciones

en

tipogrficas;

cuando tantas han escapado al mismo autor, afanado

en

VII

INTKOJH'CCIOX.

confluir en Madrid, mui aprisa i en menos de un ao, (agobiado, y a por una grave enfermedad, y a por sus requerimientos) la impresin de cinco libros; con el intento de regresar,
desde luego, a su puesto de rector del colejio en la ciudad
de la Asunpcion. Asi, hemos empezado por rectificar el testo,
teniendo en cuenta los dos largos captulos de f de erratas,
(pie acompaan los dos tomos de la primera edicin, en
la cual los

descuidos tipogrficos

son

t a l e s , aun en el

castellano, que por veces obligan el lector a p e n s a r


llegar a acertar en que consiste el error.
letras cambiadas, como baca par boca,

para

U n a s veces son
OH por no; otras,

irregularidades i descuidos en la puntuacin, i en el empleo


de

las maysculas;

muchas,

son

dos

tres

palabras

u n i d a s ; y muchisimas, falta de g u i o n e s , en las

palabras

cortadas, al concluir las lineas, etc. Dicha irregularidad en


el empico de las maysculas hace no pequea

confusin;

y de ordinario, en los vocablos indios, no tuvo otro origen


sino

el

de no h a b e r tenido

la typograia dichas letras

maysculas con los acentos adoptados por el autor; por lo


que ha sido forzoso substituirlas por minsculas.

Algunas

palavras escaparan fuera del mas riguroso orden alfabtico,


y tuvimos que ponerlas en sus respectivos lugares.
Daremos

mejor idea de lo descuidada que sali

primera edicin por un notable ejemplo. En la linea 2 5

!l

la
de

la pg. 3 del Arte se le como si guieado correspondiente a


.,en la p u e r t a " ,
ciendo

la p a l a b r a q u e m " . Solamente cono-

antecipadamente

dicho

significado

seria

posible

adivinar (pie es lo que pretendi el autor decir con ese

Vili

lNTROniTCIOX.

hbrido vocablo, que principia por un circulo con un punto


dentro. E s a p a l a b r a estraa provino de un descuido en la
revisin. El primer signo es un error, en vez de la letra
O; y toda la p a l a b r a en

cuestin debe

leerse

Oqie'-m.

Efectivamente, consultando, tanto el Vocabulario


autor (pg. 1 5 6 , 2 , col. 4 3 2
a

Tesoro (f. 258), Oque

del propio

de esta edicin), como su

significa ..puerta"; y por tanto Oijue-

m, en la p u e r t a " .
Y tanto es asi, que de este modo, aunque con variantes
en los acentos, lo ha impreso el autor, mas adelante en la
lin.

2 1 , de la pg. 73 del Arle.

debemos notar de

paso que tales variantes en los acentos por el autor, al


escribir de

nuevo la mismo palabra, son muy frecuentes,

y hacen sospechar que hubo en la demasa de su empleo


algo de pretencioso.
Habiendo credo de nuestro

d e b e r , como

editor de

algn criterio, el eorrejir semejantes descuidos manifiestos,


hemos p r o c u r a d o , en todo lo d e m s ,

guardar el mayor

respeto al testo que nos sirvi de original; no haciendo la


menor

espaolismos

introdu-

cidos en los dos diccionarios; tales como en pala,

tundid,

baca,

observacin
cubar

sobre muchos

etc.; y empezando por s e g u i r l a

antigua castellana usada por el autor, etc.


respecto nuestro por la edicin princeps

ortografa

Tan

prudente

ha ido h a s t a pro-

curar efectuar esta reimpresin, haciendo corresponder cada


una de nuestras columnas a una pgina de la edicin antigua,
en el Vocabulario;

y aun, cuanto posible, en el Tesoro;

modo que, ocupando el Arle cien pginas, n u e s t r a I

de

del Voca-

IX

XTUODVCCTOX.

biliario

corresponde la

101 de la primera

edicin, y

nuestras columnas 5 y 6 las pginas 105 y 106 de la


misma; y la columna 2 7 6 la pgina 376 ; y las siguientes
a

columnas desde la 277" hasta 5 1 0 , son tambin conformes


a

a las p g i n a s de 1 a 234 de la 2 numeracin adoptada en


a

la I

edicin del Vocabulario,

Esta 2

desde la letra F en adelante.

numeracin nos confirma que la impresin de dicho

Vocabulario,

p a r a concluirse

mas d e p r i s a , se hizo a un

tiempo, en dos partes, una desde el principio, y otra empezando en dicha letra F .
Asi, queriendo (para verificar cualquier citacin) saber
la pgina

de la primera

edicin del Vocabulario

que

corresponde una de nuestras columnas, bastar aerescentar


al nmero puesto abajo de ella mas 100. hasta la 2 7 6 ,
a

debiendo de la 2 7 7

en adelante, diminuir 276 para obtener

la pgina correspondiente, en la 2

numeracin.

En

el

Tesoro cada p g i n a nuestra corresponder a p e n a s aproximativamente a la respectiva


con idntico n m e r o ;

hoja

de

la primera

edicin,

respectando inclusivamente el des-

cuido del autor en saltar de la pg. 271 la 278.


Con semejantes correspondencias no solo quedan mas
fciles las confrontaciones con la primera edicin, sino se
obtuvo mayor garanta de no haber habido el menor salto en
la composicin para esta reimpresin.
T a n t o en el Vocabulario
permitido rcgularisar mas

como en el Tesoro, nos hemos


la puntuacin,

poniendo,

por

ejemplo, siempre coma ( , ) despus de la palavra que v


a definirse, segn el sistema a d o p t a d o por el autor; q u e , sin

iNTKOjireeiox.

iluda por descuido, dej runchas veces de seguirlo, substituyendo la coma por punto final.
F r e q u e n t e m e n t e suplimos por dos puntos ( : ), especialmente en el

Vocabulario,

el 1. (latino i-e/) empleado de

continuo por el autor; y en el Tesoro


thesis [ ] las esplicaciones sobre
vocablos.

reducimos a parn-

la composicin de

T a m b i n r e g u l a r i s m o s , segn hoy se usa,

los
el

empleo de las u y c, como vocal como consonante, etc. Si en


todo esto no hemos hecho un trabajo b a s t a n t e perfecto y
acabado, tenemos la conscicneia de haber mejorado mucho
el testo, para facilitar los lectores su inteligencia.
En la reproduccin exacta de los acentos adoptados
por el autor en las p a l a b r a s indias, hemos puesto el mayor
esmero; confiando su confrontacin a dos diferentes revisores
de los mejores de la imprenta imperial y real, a d e m a s de la
nuestra final.
Ademas de la mayor correccin, una de las grandes
ventajas que los estudiosos encontrarn

en hacer uso de

esta nuestra edicin resultar del arbitrio que tomamos de


poner en ella en tipos diferentes

todas las voces indias,

p a r a hacer asi mas cmoda y menos fatigosa la lectura y


estudio de la obra; apezar de los tipos pequeos que, en
los diccionarios, preferimos a d o p t a r , p a r a por este modo
poder reunir en un solo volumen las tres obras con tanta
dependencia mutua entre si. Y adoptamos, segn decimos,
p a r a los diccionarios, tipos pequeos, teniendo presente que,
siendo ellos obra mas p a r a consultar que p a r a estudiar por
medio de una lectura seguida, eso no dificultarla mucho su

XI

IXTKODrCCIOX.

l e c t u r a ; al paso que el Arte

gramtica sale impresa en

tipos mayores, y correspondiendo casi p g i n a por pgina a las


de la primera edicin.
Y por nuestra

parte, al consultar mas de una

vez,

despus de impresas, varias hojas de esta edicin, hemos


tenido

ocasin

de

reconocer como, apezar de los tipos

menores, su lectura se ha facilitado.

Asi no d u d a m o s que

ella

el

venga a contribuir a p r o p a g a r

estudio de dicha

lengua, en que se encuentran las etymologias de los nombres


desde el Amasonas

hasta el P l a t a ,

que

aun

h a b l a d a en tantos p a i s e s , unos civilisados, oros

es hoy
salvajes.

Y no dudamos de que de nuevos estudios y nuevas confrontaciones por los que estn en el caso de hacerlos,

oyendo

a los que hablan la misma lengua, vendrn a resultar talvez


nuevos diccionarios, sin t a n t a s repeticiones, y en general,
mas bien redactados,

especialmente en la S e g u n d a P a r t e ,

que tal como est, en el Tesoro,

es de uso menos fcil y

mucho menos cmodo que si el orden alfabtico se hubiese


preferido aun p a r a las palavras
imposible que en el futuro algn

compuestas.

nuevo interprete de esta

lengua j u z g u e conveniente la adopcin, para


escrito,

de un alfabeto

No creemos
reducirla

especial, pretiera ceirse mas

al sistema de la escritura d e v a n a g a r i del r a b e , en vez


de limitarse al empleo de parte del alfabeto castellano, con
la adopcin apenas de algunos acentos ms.
P a r a (pie los lectores estraos al castellano, no prevenidos con la informacin de que el autor escriba como en
castellano, p u e d a n leer mas correctamente las palavras indias

XII

INTRODrCTIOX

en estos dos diccionarios, diremos que la g y la c son empleadas por el autor sonando como en francs, no solo antes de
a, o y II, convertiendose, tambin

como en francs, la g

en j y la c en s, antes de e, i y y.
Pero la c teniendo cedida (o.) aun antes de a. o y u
vale siempre

como s. L a equivale al gn, francs, y la z

suena tambin fuerte como cu esta ltima

lengua.

Ch se

pronuncia como sh. sch. Cuanto al valor de los acentos


adoptados, y a las

dems esplicaciones necesarias

para

la b u e n a inteligencia de ios diccionarios, recomendamos las


d a d a s por el autor en el Arte,
preceden tanto el Vocabulario

y en las Advertencias
como el

que

Tesoro.

Limitndonos a estas esplicaciones, que liemos -credo


esenciales,

conclumos ofrecendonos

a publicar

mas

en

adelante, en otro tomo de octavo como el presente, las dos


restantes obras del dicho M o n t o y a ; es decir su Coiu/uistu
Espiritual

y su Catecismo.

El primero de estos livros ser

precedido de una biografa del autor, de parte de la cual


el

mismo

comentario.

libro constituye
En

por si solo un

esa biografa

mui

honroso

nos ocuparemos de

cuanto respecta a las licencias, aprovaciones,

todo

dedicatoria,

y satisfacciones que preceden la 1 edicin de estos diccionarios, y con cuya reimpresin

no hemos querido hacer

engrosar mas este volumen.


El P . Montoya, despus de haber hecho otro viaje a
e

E u r o p a , vino a fallecer en Lima, su p a t r i a , a los setenta


aos de edad, en 1052.

V. de P.

S.

VOCABULARIO TESORO
DE

LENGUA

GUARANI

LA

MAS

BIEN

POR E L

PARTE EIMER
V O C A B U L A R I O
ESPAOL

G U A R A N I ( T U P I ) .

TUPI)

A I > V I". ! T I. NCI AS,


PARA LA INTELIGENCIA DESTA PRIMERA

1 Jjjii

es/e

Vocabulario

se ponen

saber sus usos, y -modo de frases,


r.g busco aqu ..JJombre",
I'arte, y alli hallar
2 Ay nombres
accen/o,

que escriviendose

v. g. busco aqu

en la. Segunda

3 Cada, pancula
buscar en lo. Segunda,

simplemente.

Para

la. Segunda

Par/e:

Par/e,

con unas

mesmas

le/ras.

en los significados:

-Cabello'-,

hallo

en solo el
para

esso se

que es A. b . n. 11.

y alli hallare' lo queperdenc

-Cabello".

etc.

que se hallare
donde

Segunda

-Itombre".

se diferencian

y assi de los dems nombres,

puede

se ha. de ocurrir

lo que se di~e del

ponen los nmeros,

vocablos

ha/lo que es A b a , buscare A b a . en la

pronunciacin,

buscarclo

los

PARTE.

se dir

ea es/a
della

Primera.

Parle

lo que lie alcancado

se

jiuede
que se

dezir.
4. Tras

los verbos

se pone Gerundio,

v/ AnmombL', ..aba/irse":

es supino
I. 1

bo

ADVERTENCIAS.
o Quando
lascar
liase

el requere de esta Primera

aqu, v. g. dize, ..Abonancar


de buscar en este Vocabulario:

la lengua Indica.

liase de ocurrir

Vare es en Castellano,

ei tiernjio" v. -ablandar
pero si es el repare

al TES0I10, y Segunda

el

se ha de
tiempo-',

de numero,

en

Parte."

" Vanse tambin las dems advertencias,


hecha*por el autor, que van
adelante, antes de la .Segunda Parte ..Tesoro", y las esplicaciones
dadas
en el Preludio del
,,Arte'\

P A R T E

PRIMERA.

VOCABULARIO.
ma : Yee ale anee : Amoce ndog :
A ante B.
Amoce haiendog.
del que dessea, A: O : M : Get : Abatir, abajar, Amomb (bo): AmboaMaet.
pip (bo) : Amboapipebetei beA , del que se acuerda de alguna felipe : Amboibici (bo).
cidad passada, Xamomei.
los ojos al suelo, Aro chereca :
A, del que se admira, Che : T : T,
Ayeca eroyi : Ayeab : Chereca
nu. 1. T i n . 4. Totoi.
tind : Amboiaiti cherec bip.
Abadejo cuello, Ao ayurupi.
los pensamientos,
TemimoangaAbultar, Aypitup.
ybi yb arec : Afemongaybiy.
Abajo, embl; gu, 2.
Abalanzarse, Acmomb (bo) : Acu- Abatirse, laxarse, Ayeaib : Aeap :
Acmomb (bo).
t p.
Abanillo, 6 aventador para el fuego, el are al suelo, Oiero (bo).
, postrarse,
Ayepc ibirup :
Tatapequa.
Ayepc guiemombbo.
para kazerse agre, Yepeiuhba.
de cuello, Aoba urapichar: Aau- , recibir el golpe, Aemoyty (mo) :
Amongia (pa, bo).
ra re heguara apieha.
Abeja, Eir {v. E. n. 2).
Abarca, suela, yapatuppt.
Abejera, colmena, Eyretama.
Abarcar, Ayquaba (nga).
Abarrajar, Amomb: Ai ta pi, Ta. Abejn, Mangang.
Abertura, Bog.
Tara.
Abarrisco
dar, Ayptibroete y- Abcstruz, and.
meeng : Ayarapbete ymeenga : Abilidad, Araqu (A. 9).
declarar por hbil (v. li
aitubr, etc. : Ayporog ymeenga : bilitar,
Aipcymb ymeenga.
^
o. 3).
Abasto, abundancia, Acoc : Nemom- Abismo del mar, Parpet.
buc.
de tierra, Ibgupeet : bapt.
dar de comer, Nbocbgi ypoita :
Ahispa, ca. b.
Ayaoc ymongrabo.
Abatimiento, Apip : My r : Appi: Abispado estar, Airarogui tena: Cherec i t.
Aybl : Angab.
Abatir, atajar las razones,
Ayapip Abito, costumbre, Tecoai : Acata.
yneenga : Ahoquccy mar chagua Ablandar otro, g dolor, Amoyro
3 e 4
1*

ABRA

ABON

(too) : Ambo a pirbe : Amomb Abonada cosa, alabada, Ymombeu eatupra.


(bo).
Ablandar barro, etc. am (mo).
Abonado testigo, Abbupi catuga desliendo, Amboc (bo).
ra : Hupi moni begura: Hupi catu cera, Amomem beg : Amboc: gu herecopl: Abyap ey : YapuAnibop : Ayop (bo).
mombeguarey.
lo duro, Amomb: Ambopi (bo): Abonar otro, Aheccat mboyeb :
Amovro.
Amombe hee marngat : Amo
los corazones, Amoicac : Ambo- marangat : Amboaguyci te lpe.
pl ypi : Ambocyea.
Abonarse, bol-viendo por si, Aemom remojando, Am borr (bo): Amo- bei'i eatu chernrncyngue mbo yeu, S'.
hpa : Aiemomarangatu chemoAblandarse
el tiempo, Oemboagumara haguerepca : Ayeplelierecye ara : Ara yyaprb : Oem bo- marngat mboychpa : Clicreccatu pirrara : Yyro ara.
mraney ayt ycatpe.
la postema, Yacc- mbaeruru : Abono, Mombeu eatubba : Alu'ney
Yp : H.
haba.
la tierra, Oem borur Ibi :,Yrr Abortar, Chememblqu (bo).
eatu ib.
Aborto, accin de mal parir, ilembAbocadear en seco, Aicui cuute: Aye- qu.
yuruiaite ycu cugubo anga.
. lo abortado, Hoarabae.
mordiscando, Aycai anga : Ay- Aborrecedor, Amotarcy : Poro ambo<u r u : Aycm't apiru : Ayabir, y tareyhra : Poro amotarey mbic:
cugubo : Ayfu yabir (bo).
Yyabaeterecoe : Yemboyeyac..
Ayabaeterec : NaamAbocados comer, Yiacu cugupe Aborrecer,
a : Aieu cu yguabo : Ambobu b o tari.
Aborrecible, Yyabaeterecopra: Yacbeyuruplp y guabo.
motarey mbira.
Abogado, Aceari eengra.
Aborrecimiento,
Yiabacte rec h a b a :
Abogar, Anee hec : Aho p, ca.
Poro amotarcy h a b a .
Abolorio, Ipicue : Tamoiet : Cheru- Abotonado vestido, A Ymbot mbot..
bot.
Abotonadura, Ao mbotpba.
Abollada cosa, Ypgabae : Yyapim- Abotonar, Ambota : Aaombotl (pa)..
boguapi.
Abracado tener por la cabeca, AyaAbollado, aplastadlo, Ymombep.
cog (ca).
Abolladura, Pigu : Ga.
echado, Ayquba ypohbo:
Abollar,
Ambopgui : Ayambogua Aroneno yqubing.
(bo) pa.
Abracar, Aaba (nga).
. aplastar, AmSmbe (bo).
haziendopresa,
Aliaub (bo): Ay la cabega, Ayapimbogua : Aac- qua ba ypcca.
momb.
A braco partido luchar, Ooquaba vaso, etc. Ayambogua (bo).
oyoeiti reli : Oioeiti eiti OoquaAbominable, Abaeterec.
bnga.
Abonanzar
tiempo).

el tiempo

(v. ablandar

el

Abrasada

tener la boca,

Clieiuruca

guitena : Cheiurupi guytena.


G

ABRI

ABRE

Abrasado campo, Cucuguc : Cuhu- bucueym : Amboay ma ra che c :


gu : icaigu : happr : Aeeatur : curitey a : Isa. cheeimondpire.
embucui, y mombegubo : Aeea estar el campo, Cucuguc o: ciac.
Oca u ona: Oca u oqu pa.
Abreviar, dar priessa, Amo nge (mo):
ser, Happra che: Cherapiguite- Ambopoia b (bo) : Ambocurytey
n.
(bo).
Abrasadura

de campo, Cucugu : -

eaigue.
Abrasar, Ahap (bo): Amondi (bo):
Amboiepottat.

campos,

Amboiepot

tata

reli : A rapl guitecbo : Acucu


bond Amondl (bo).
otro, Amboca (ta) : AhapI (bo).
el fuego, Oporo api tata : Oporopae tata.
el Sol, Oporop aci quarel : Haccat quarac.
Abrasarse

al fuego,

Sol,

, darse priessa,

Aemoange (mo) :

Che range guitecbo : Aembopoiab (bo) : Aembo curyte (bo).


el camino atajando, Peraye rup
ace : Aqu peraye rup : Ace haip : Amboayeay eherapguitbo :
Aemboaye guicem che ray guitbo : Amboacgcherape guitbo.
la partida, Amboaturte cheh :
Che rageguiyupabea : Cheiupabog
amonge.

Ayeap las palabras,

disiendo,

Aeenga-

c (pa) : ayaci cheee : Amo at(bo) : Acal (ta) : Ayepacl (bo).


en amor de Dios, Aca Tupa ral- r Cheee : Amboacgi' cheee.
hubar : Cherendcat Tparaihu- lo gue se liase, Amboeuryte che
bar guicaita : Clieracuba Tupa rem biap : Amboeuryber eheremrahubar : Chemboacubaicatet biap Yyap bo : Ambopyababbr Yyapbo : Chepyab yyaTupa rah.
pbo.
en amor torpe, Poropotarareh
de camino, atajo, Peayepi : Aca angaipa quareh : Abreviatura
Cherend angai p poropotara re- raye : Pe pucuraye : Haye.
hegua rar : Cheracuba po r po- de palabras, ]S!ee porobucuey :
tararch.
ee aclac : Keeatat : feeatuiAbrasme, Aca (ta) : Ay api (bo). tur.
Abrevadero

de

animales

caseros,

Abrigado

estar en lugar,

Afemoang-

Abrgame

la ropa, A chebngat :

Mbaemynba Iguba.
guitpa.
Abrevado ganado, Myraba ymbolu- , estar con ropa, AeOba guyten :
plre.
Ae mmaguitpa.
Abrevar, Ambol (bo).
lugar, Tend Sngat : Hac cat.
Abreviada

cosa de priessa,

Yraoan-

gembira : Yrabocuriplra : Yiapocury teymbra : Hangehan gereli Chemboacu cat a.


guaramba : Oberabote guaram- Abrigar otro, Amba : Amboac
bae : Aib yyapopi.
aopip : Aimmangat aopip :
, corta cosa, Yraoatrymbira: Hay- Aaba : Ayahoiea t.
hayc yiapop : Aci acig.
Abrigarse la sombra,
Auemoang
Abreviar,
dezir en breve, amo po(ng) : Qua racl ngnie ayeiiia
rombueui che ee : Anee porom- (bo) : Yangeme cheryny.
7
S

ABIU

AB.IU

arroparse, Ae ba (ng):
(ca) : Amombl (bo) : Amom bupugA'mma (ng) : Aemboac ao (bo).
Abrir libro, Apec (bo) : Aiplpir
pip : Ayeaho (bo).
Abrigo, cobija, Uban : ibandba : quatia.
, y cerrar los ojos, Clierecab cab
Acoyba.
(bo).
reparo de fri, Sol y viento, emon las entrepiernas,
cortando, AhapI
gba : piahba : Ang. n. 4.
pan mbobog (ca) (bo).
Abrir, como flor, brotar, rajar, Ya. 1.
Abrigarse,

, desdoblar,
yai n. 1.

P i r a n. 2.: Ppir (bo) : las orejas para

carcillos,

Aynam-

biqu mombu (ca) : Aynambi cut


animal etc., Ambobog (oa) : Ai- (ca) : Aynambi ecybo (mo).
pec (bo).
la boca, Ayeyur peca (bo) :
Cheyuru ya i (ta) : Aj-ppircho
otro la puerta,
Ahoqu'ndabog
yuru.
(cu).
como la boca, Aipe c (bo) Ca 4.

la boca otro, Ayyurupec (bo) :

cimiento, Ahacapeog Ibati ypi- Amboyuru yai (ta) : Alplpiryyur..


rendaguma : Iblata rap renda la mano, Chepo yai (ta) yepoplpir (bo) aypo aci (Na).
aheblcoi.
Amom de par en par, Aoquendabogj la muger corrompindola,
yoy : Aquendabog p : A- b (ca) : Amondorog (ca) : Amboquendabog cat: Ambo ob oqu'na. qu (bo) AmombochI.
Amborurupug (bo)
, destapar
como cntaro
etc., lo incitado,
AhobapI tlmbabog (ea) : Ahobap- (ca) : Ambobog (ca) : Aicutug (ca) :
coiabog' (ca) : Aboba pico p e a (bo) : Ambopug.
Aobacoia mbo (bo) : Ahobapa- los oydos, Cheapcaqu pug (bo) :
Ayeaplcac (bo) : Ayeaplcac jnig
coy mbob (bo).
lo de encima, Ahobaplpeog (bo) : Ayeaplcaqu pug : Ayeapi
cab (bo).
(ca)(bo).
despernancandose,
Ayec
el arco, Aguirap pira (bo) :ayp- Abrirse
pir guirap : Amoquy patc gu- (bo) : Aycplpa mondorog (ea) :
Ae moacmbya (ta) (bo).
rap.
el capullo del algodn para, sacar- la flor, oy Ibotl : Oyacatu Ib o t la pared, yblata obog (ca) Oiailo, Ahbc (bo).
el dia amaneciendo, Araoyii co'- bt'.
mo : Aracoeny : Oy ara co' ma- Abrir los ojos, Cherecay (bo) :
mo : Opuc ara : Our Ima ara.
Ayeecappir (bo).
Cliep
el dia, nublado, Oye quaa ara : Abrirse los pies con grietas,
Oyepirogl bag : Ara oyeplpir.
yaa (bo) : Chepbobog (ca).
el entendimiento
para cosas de Abrochar, Ambotl (pa) (bo).
Dios, Aiplpir chearaqua : Aem- Abrojo, Yuat : NRat : Cap at.
Abroquelarse,
Aycpi (ca) (bo).
boaraquaaplpir Tupa mbaereh.
el vientre de la res, Alilembobog Abrumar, Ayaplpl (ca) (bo) : AyapI
(ca) (bo).
imboyobo.
estendiendo,
Aiplcog (ca) : Aipl- , poner sin orden; Amonguaba
Amboguabai : Amboyo arai (bo) :
pir (bo) : Amocai (n).
herida, Aicutug (ca) : Ambobog Amo aa (bo).
10

ACAB

ABTJX

Absolver, ayor (yrpa) aype (bo) : ramo : Oemombuc cbcmba :


Ambogue (pa) Ra. 3 (Angaipagui). Clieapij eheba : Het chebae :
Absorto, Cheangerali (bo) : Cliea mbae myr amopa chmba.
Aburrido
andar,
Ayeabae tereco
eay rami guiama.
gute cobo : Avea liupe mbur
Abstenerse de lo q_ue quera
dezir,
guitec bo.
Ayptacog chce'ng" : Aipltacog'
Aburrir, Ayabaeterec.
mar che pota : Anoy, chei'' ha
las aves sus hijos, Gur omemb
bangura : Ainombt mar elice
ogueroyro.
habangura : Hatei clieee r'n
Abussionero, Mboraubi iara.
guera : Amo rangue cheeernguera.
Abussiones, Mborai, v. Iia.
Abstinencia,
Carumyr : Carura! :
A anle C.
Caruet y : Caraie ey : Yeahub
eat car reli.
Ac, Quybo.
Abuela, Yarli.
Acabada, cosa cabal, Catupriet :
segunda, Yarlyoap : Cheruyari : Mbae eatupiri cande : Amoa : An
gatura.
Cliecyarii.
tercera,

Ckeryarii cueyarli.

Acabado

est

concluydo,

Yiaguiyc

Ima.

Abuelo, Tamo! : Paiamo.


y consumido, Opab. v. T
n. 17 y Tgue.
segundo, Tamo yoapi.
Acaba ya, E ncique : E nei quera :
tercero, Cheramoicue, tamoi.
Eneira cmomb : Erecat yyap
Abundancia,
Yecoh : 9096 : MSm bo : E neiquere.
bucab : Apil . 1,
Acabad ya, Pee : Peey quere :
Peyecatu ymombpa : Peieeati
, copia de palabras,
Neenguct :
ce emombuc : eenguut reli ebocoi reli.
ayecob eat : lercc. Acabar, AmGmb (pa) : Amboapp :
(bo) v. Ag'iuye n. 2, amboaguyo
Abundante cosa de lo necessario, Oe
(bo) : Amondigu, de plural :
mombuoa habot : Poro aoce mbae Amoapacaym b : Ytguerete :
rerocoba : Tebe tnd.
Yiapacaiymbete. Est ya consu
cosa, Mbaeporoaoo : 'mombuc. mido (\ Tgu).
en palabras, e'nguet catbae : algo comengado, YTypirungaguG
Yice etatuibae : ee ayccat aiiiom b.
rerequra : ee oaoce rerequra : algo con alguno, Aballe diere
mimbota rup : y chup guyyerur
e'ngetra.
bo : Amboaqui cheremimbot a r a
Abundantemente,
Poro ao cebpc.
apoucbo y chup : Chemboaie
Abundante dar, Ayalioc yme'ng : cheierureliaguera apbo chbe.
Yyahocmbae anice ycbup, : Api de todo punto, Ayapi momb :
. 1.

Samo'mbri ymombpa. Am boa


tierra frtil, Ibi mbae emoan guiye pacatu : Amondguerete
gati : bl mbae emoan gbet.
yyapbo.
Abundar en bienes, Clie aoc chem ya, darse pressa, Chepoiab :
ba : Oqu oqua tei cbembaeguet Aembopoiaba: Haecatu yiapbo:
11

12

ACAD

ACAR

Cheembopoiaba : Chcouri yyap- A cada uno, Yabo : Pctey tei' nabo.


bo : Aemoange yyapbo : Clieran- dos, Yfabo up moco : Pe tei'tey
ge yiapbo : Clieayb yyapbo : up moco.
por si, Petey teupee : MoepeAyaporaib.
tey teyeup.
Acabarlo de matar, y ayudar ma un poco, Yabo upe myryote :
tar, Aprtar yyuo;bo : AyueeNay note pctey teyup.
te.
Acaecer, Yu, n. 2 : Qu 11. 2.
Acabarse, Apab: Ayeiarg : Ayearog: Acalenturado,
Cheaearindupehe :
Chepa be guitpa,
Chcacannd ata : Choacanindu bii el plago, Arayquabeengbabl opa: l : Cheacanndu ceri : CliecannArayquaabp raop : Oquab ara d nnd.
Acallar al nio, Amombo (bo).
haangimb r a : Henombra.
Acanalar, Arabopicoe (mo).
la paciencia, Che rb'camb : Opa
Acardenalado,
Humbi.
ehem b a o rooca: iSachembaerocabei: Cheroo 9a oyeyaroget: too- estar, Clierumb.
ca nahembri : Ndipoqulri tooca estar todo, Chermbl rmbp :
ehbe : Typip cherooca'.
Cheyabete chermbl : Clierumb
cheiabete : Ilumb ohpcheret.
el fervor, Aem botalbay pab :
Acardenalar,
Amomb (bo).
Cheraoub cub cu ypabete: YtAcariciada, regaladamente, Herccoguerete c h e quirey.
catu hpe : Ynioemo cnungat
las fuergas, Chepyratamb: IS a- hpe.
chepy ratbei : Checng : Chepy- Acariciado, Hereco catupira.
rata pab : Oj'e chepirata.
Acariciador, Poroguorec cat hra :
la vista, Cherecapic oeiarog.
Poromboba catu hra : Mbo rerequaret.
muchos, y muchas cosas, Guetcuc
ndipobe : Ndyepbia: o p a yp- Acariciar, Ambob (bo) : Arec catu
(bo) : Aporerequa.
b:Guetcu oemndgue.
con palabras, Amboapc cat ec la vista, Nacherecapicobei: Chcpp : nec porombobiapipe : amboareca pico ey relie aic : Ocay chcpc :eeevmuarec ychup : Arec
rec pif : Nacherecabe.
aqucat.
A cabo de mucho tiempo, Imng tu- halagando, Aya pichi ymoemorir: Imaryre : Mambipe : Nda co- oiiumo : Ayapich ymbobbo.
yryrr.
husped, Arec cat cherembipo.
Amboierobia cat : Amboaye che de tanto tiempo, Jambi.
remymombi t : Aporerequa hec.
de un poco, Cury catuy ryrc : CuAcarreada cosa, Her o aem bra : Hery porombucuryre : Ceryrre.
roquapira.
A cada cantn, I b ! aqua nabo.
Acarrear, Anoae (m5) : Aroqua, pa.

passo, Cury cury nabo: Curitei'- continuamente, pigey anoae : Ndate nabo : Acepir nabo.
pgi henoaemo : Aroquapi gey.
14
13
T

AC LA

ACOG

oyera cat : Coecatob cat : O'm


boeatuob coe.
Yniongihye pira : Im
A caso por ventura, Megua a m: Jle Acobardado,
boaqulplra.
guaiiiam: Ynioangeyme.
Acobardar
otros, Anin ghiye
sin advertirlo, Henondeaeym
(bo) : Ambopa cay (ino) : Ambo
bape : Yyapo pota habeyme : Y1116 p i .
angabema.
Acobardarse, Aembopia : Chepiaey
Acatada cosa, Ymboetepra : Ymboi meaic : Oeay chepiquiliiyeagui:
erobiaripra: Ymboaiepl : Ypoyhu Chepiaririi chequlliiyabo : Aqulhi
yc(bo).
bip : Ypohb.
Acatador, Poromboetelira : Porom Acoceado, Y'pibo hagu : 1 prha
gu.
boyerobiahra ; Ymboayehra.
Acoceamiento,
Yplboihba : Ypyru
Acatamiento, Ymbocte haba : Ymbo hba.
ycrobiahaba : Ymboayehba : poi Acocear, Aplrupr (ng) (mo) : Aj)i
luihba.
bo boi (bo) (hece).
Acatar, reverenciar, Ambocte : Ani
al ayre, Apiboie : Te (bo).
boyerobi : Amboay (bo) : Aipo
A coces, Pyru plrmo : Opboboibo :
h'.
Opboi boi hpe.
Aclarada agua,lymoct;. acmbra :Yt
Acarrear males, Aoae mbaa :Ma
raanoae : Tecoaci anoae.

Acodar arrimndose,
Aye yibanga
pqiutyn go pira.
cog (ca).
Aclarar. Amoecacang (rao) : AmopT
, dar de codacos, Aiocog ehereny
qutingog (ca).
bang pip.
el dio. lluvioso, Araoemoecaeiig:
Araoyepirog : Oiequa : Acatupi Acoger, hospedar, Araombit ; Aroi
quie eherpe (bo) : AniynTcherpe.
r i : Arayeatuo b.
la 'pintura de nuevo,

Amboiequa

Acogerse

quien le valga,

Chepcy

ro harupe aeguhe : Ae'plero


ychup guihbo : Aepcyro nguc :
y chup gui teiquiabo.
, desaparecerse, Aeavbiri : Aha
biar : Al'mbober otegui ce
nia : Aberaote gui eaymS : Alia
iep : Hauramacay.
, escaparse, yp : Aliaiep :
Aeay yep (bo).
huyendo, A'pl cyry guie gu
henio.
Acogida, hospedage, lugar, Teli reyup : Teyup : Teli pith.
hospedage, Yniombtahagu ; He
roiquie hague.

yeb yquatia bague : Amom bahu


yquatiap : Ambob quatiu yyeog
bae.
la verdad, Hupigura amboyeh :
Amoecacang hupigura : Amboca
tuob hupigura.
lo liquido, Aipqutyngog (ca) :
Aytlpity moeca cng.
Aclararse el agua, oemo peca
cang Oemoe caeng : Irunguc
olblapi.
eldiaescuro,
0]> quarac: Omae
ara : Oequityngog ara : Oj'cqua
ara : Oyepe ptni ragu: Oemo
ec.acang: Oyeprog : Oembocatuo
b raa.
tener buena huyendo, Cliepih
la maana, Coe oycquaa : Coe roh aguiyei arec : Chere iquie
15
16
:

haeat arec : Che 'guahemo gu

Chepltpe arec guihobo : chere

ranla.
birar arec guilibo.
Acogida tener buena el husped, Che Acompaar, poner en camino, Aroca

rnombti agiuye: Chcpoi agulye : c : Arocacpe quabc'ng : Amboa


Chererec cat : Yporcrequa cherc pepi tepe lieralibo : Hapera quabe
he.
eng arah.
tener mala, S a e h e epcrohbi
Acompaarse
con buenos,
Ayecea
aguye etc.
ymrngat rehe : Aemboioibl
hospedado, Ymombtapira : Ym
ymrngat reli.
b o h o g [iira.
no ser, Nachcmombta : Chc unos otros, Oomoiru oiogue
mombitahra ndipri: Guo pe che rec.
hasta algn lugar, Oyoguereeea
reroiquielira ndoyehbi.
ser siempre, Ymombtaptapich : c : Oyogueraliapecu peb.
Chemombtayep.
Aconsejada ser bien, Hupiguararym
Acollarados animales, Ymboioayup
boepraeh ' Hupitccr'm hendu
ra : Oyoaybae.
pra che : Chemboe catuprl r.
Acometer saliendo al encuentro, Alie
Mond.
pea (m).
ser nial, Hupiguarcy relie ymboe
Acometida assi, Hepen d a b a .
pira ch : YmboepochTpra clic :
Acometimientos hazer entre si, Ooe
Ymboepochipibaeeue che.
pea pea.
Aconsejador,
Poromboehra : Tec
Acompaado
del juez para
juzgar,
mombegura : e e poromndehra:
Ibiray yaruc yri tecrehe yerube e' ngt hupi eco rerequara : Te
hgum.
co rup moingatulira : Porombo
Acampa/Taifos,MGcomocoi: oir yr: aqua hra.
diestro, Hupi tecormGmbeu gua
Mocomocoi cTnoir.
ra cat : Y catubae tec r a i n o m
, que siempre andan juntos, Ooir
beu reli.
t a p i a : OyobT richu t a p i a .
Acompaamiento
de difunto,
Teon Aconsejar bien, AmGnibe cat he
corm : Tec hupi guarar ani
guererahahba.
boecat : Ae'emondca tu : Anion
Acompaar
al difunto, Aran teon get cat he cr'm r.
guera : Amoir teon gera Tp mal, Amboeai: Yyatbibiri amom
ope lieralibo.
: be hecorm ychup : Hupi cy re
al enfermo, Ay haebae yrinamo
he ambo : Ae'tat ychup, ym
Ayco ipri : Aemoirha cbae re bobo.
li.
siempre, Yep hecoram amom
en lugar, Aic irnmo : Ypiri
be y chup : Pigey ambo heco
aic.
reh : Ndacheyururi ymboe catu
has/a algn trecho, Arocac (bo).
agui.
yendo, Ahyrunmo : Aemoir
hee guihobo : All guie moyrmo Aconsejarse, pedir consejo, Aporand
cherecrmar : Cherecr ai po
hec.
delante, Ahyrunmo henon tndehegui : E mond ndee'ng
d guihobo : Henondebo ah : clier : Chemoeeniondoep.
17
1S

ACOS

ACOR
Aconsejarse,

tomando

el consejo,

Ai-

plc yee : Chemboe llagu choro


c reli aipel : Anoyngat yueengura chbe: Ndapoiric alie ehemboe hagueragui : Aynee : Ayachcmboe hagura : A'mond
yee reli : Amond yee.

maendu pa : Nachehechagaui
pa guitecbo.
Acordarse,

traer

la memoria,

Am-

bn mbour chemenduahpe: O^ururug ehenia'ndu lipe : O'me'ngo che maendu liupe.


Acortada
cosa , Ymoatury mbra :
Yatrbae : Ycarapybae : Ycaracl unos otros, Oomboecat oo
ba.
ee oyoupc : Oo ee mond.
el uno al otro, tomando el consejo, i-ida, Ymboecobe atupra.
Oonee : Ooembo ogu : Acortar algo, Amboat (bo) : AmOomboer : Ofo ee piel : Oo boacigu (bo) : Ambocarapi' (mo)
neemond : Oomboo rl oombo r. A t'.
ab.
la vida otro, Amboecobeat (bo):
Mam boecobe pucui (bo) : Ambo'o
Acontecer,
suceder,
O mbae : Tbecoberaype.
tri : Quai.
mucho, Amboatu r (mo).
Acontecimiento, mbae r ra : Mbaer los passos, Ahec oquecy ( m ) :
haba.
Amorngue heepota haba : AmoAcordadamente, Henondeaeatu hpe: candog't l i e m i m b o t ; i r a .
Ymoangatu hpe : Araquaa hpe.
Acortarse
la ridxi si mismo, AemAcordadas vozes, Mborahci yy: ee boeeobeat (bo) : Clierceobepuci
yoab ey.
raype ayciuc : Amboeo ray cherecob : Amorang'ue clierccob.
Acordado
consejo, ee hupicatugura : Tecye hucatupri : Hoacat la rida, ella misma, O'niboat
mar : Cotec potahab aguyete. tecobe : Oe morngue tecobe puc
rangucra : ocmboacgfecob.
Acordar algo otro, Amo maendu :
Ainboapca c.
Acosada caca, Ypitub heba : Yca, tomar acuerdo, Cherembiap pon'o bbae.
tahababl aree ma : ee yyabqui i estar, Chcrecote b'guit'n* : Chepragui arec cherec rama.
pitub g'uyt'n.
eozes al canto, Aporahe mboyo- Acosar, afligir, Amombitub : Amoy : ee porahe amoyngtii : Na- ingotebe.
mboyoab ucari porabei.
apresurando,
Amo ange ymo ingot'bcbo : Amoangee : Amboe ai
Acordarse, Cliemaendu (pa).
y mongemo.
con intervalo, Chcmaendu pa la, caca, Amocaneo bbae : Amopa : poca poca.
yngotebe (nga) (bo) : Amombtn
de todo enteramente, Opabe relie b (bo) : Ambopcrcr : Amoaguynche maendu : Chemaendup lle- d herecbo.
co : acherecaraquyr.
Acosarme el sueo, Chere recoa To mucho de lo que se ama, Abecha- pehif : Chemombitub topeh.
ga : Ahechangauporar : Nache- los malos pensamientos , Mbac20
l'J

AGEE

ACRE

poch angeange clieroca : Cheemoanget poch cherec aybetc :


Teniymopoclu ehemombitub.
Acosar

persiguiendo,

Ambpocano

mo : Mbaymoy rumomb : Ymboctapl : Oembo yoo. : Oemboo


tecat : Oembotubiclibae : Ocaqubae:t'. Api n. 1.

ynaraotarey ramo : Arccoa (lio) :


en virtud,
Tcccatu
Haqucucrib aicUere cabo abol: Acrecentado
reli ocaqu bao : Oeyrfimobae :
Arecrcc Aybet ymolngecbo.
Oequabac : Oequny quanbae :
pidiendo, Amoangec heceyeru- Oeiiibootecat teco maringat
rbo : Ayerurcporar ymoangee- reli : OniboaquI rucu ct teco
bo : Amoera hecguiyerurbo.
nirng'at reli.
Acostado

estar

largo tiempo.

A'm-

boar guitpa : mngat guitpa :


Cheporombucuct guitpa : Ymlngt ay.
Acostarse, A'no (nga).
entrambos

landos

en la

guerra,

Aiptyboioy moeoi niaratequba :


Nditei mocSibe marndequba aypl
tybo.

Acrecentamiento,
Mboubicbaliba :
yrumoliba : Yaochba : Tubielialiba : Ocaqu aliaba : Oemboo
teeitu liaba : embo aqu rucu liaba.
Acrecentar

otros

en

la

virtud,

Amomirangat b : Amone quangat hee catupr reli : Amboyooc tecniarangat reli.

del enemigo, Ore amo- la hazienda, Amboubicli clienitarey ngot cotgura ayeat r : bae : Ayruin : Ambooc clibac :
Amotareynibeot cot aqu.
Ambo aquirucu : Aniboaguac :
Amboocat chemliae.
juntos, Aypoh (bo).
la pared, Olemboapy bata : los mritos. Cherocomarangat ro
pirama amboyoyo : Cherec maYapia (mo) : Oyero (bo).
rngat ]i amboe : Aemhoo
reclinarse persona, Ayecg (oa).
tecat Cherec maringat reli.

al vando

A costa mia no quiero burlas,

Porom-

boiar elieri o ndaipotari : Na- Acrecentarse en saber, Chembae qua


chcmboiaruquili potarie : Cheae bar aeyru mo : Cheoc chembae
quahba : Aembooc chembae
aemboya rubuc : ndaipotari.
quahabar : Ayqun quan' ye
quiero que se haga, Chembae
pip ao yiap aipota : Che licpi- pi mbae quahabar.
ramo aipot yyeap.
Acostumbrado

estar, Ayepoqua gui-

tena : Aembotapiari
guytena.
Acostumbrar

otro,

aiporeli

Amboyepoquaa

en virtud, Aeynimo cherec maringat reli : Aequ n cherec


maringat reli : Acaqu yeptec
maringat reli : Aquni ieptec
maringat reli : Aemoma rangatub gui equanl yep : Cheoc
cherec mirngat : Ambooc ycp
cherec maringat.

(bo) : Ambotapiar aipo reli.


Acostumbrarse
si, Aepoqua (bo):
Aemboiepoqua : Aembotapi
hec.
la gracia de Dios cada momento,
Acrecentada hazienda, Mbae eyr- Cur nabo Tupa gracia Oeyrmo :
22
21

AGED

A CUE

O'mboyo Tapa gracia euriiia bo A cuestas tener, anoichecepe : Che


aceipe arec.
reh.
Acrecentarse

las Juergas,

Oembo-

yooc cliepyrta : O'yrmo chepirta.


los trabajos, Chereco ac Ofi'yrmo : O'mboyo : O'mboubich :
O rue teet : Clicmbo oc chereco ac.
A cuchilladas andar, Ooy raro quice
puc mbob bbo : Oonp quic
pucupp.

Acull,

P e p e . Pe. 3.

donde sabemos, Acoipe nderemynguapc.


te dirce, Acoi cheyaguependbe.
Acusado, Ymombeu ai pira : Henoy
mbira : Y qubi pira : Mbapara.
Acusador, Poromombeua liara : Poroquabuca liara : Ybiraya rucro
baque porohenoi hra. OmombaAcuchillado vestido,
a o q u y y quypara hra.
tbae.
Acusar, Amombeua : Aiquabuc :
Acuchillar otro, Ambobab quic | Ahenoicapi ta robaque, v. henoi, v.
puc y raro mo.
hepcfia, v. qu. n. 5.
el vestido, Aiquytyquytya.
hiriendo, Ambobab quic yyapiA ante
{j.
cli bo.
Acucan,
v.
aguador.
A cuchillo passar, Ahecybo quic pip : Ahaca qui eepp : Aycut (ca). Arada. Ytacipeb : <;i pbae.
Acudir Dios en la necessidad, Ahe- A cadonada, Ytacipeb.
pcfa Tapa cherecotbe liaba pip. ; . lo que sac, Ytacip remimbob.
Ahapecog Tupa eherec teberamo. Arafran de la tierra, Yruc.
a su obligacin, Chengarequ- Azafranada
cosa, Yrucupi p ymombari angaree : Ambopocat
gimbira
:
Ymonmbra.
chcngarequba : Namornguri
Acafranar, Amongi vrucupip : Ayc 11 e n g a r e q u b a.
bien el ao, Oporaoc y ti myni- pichivrucupip : Aymii.
bira : Mbaciemiangat coroi- Acecar, Cheyue (bo).
pip.
Acechador, Janandra.
yendo muchos, Oroyeoi.
viniendo muchos, Oroae.
mucho viniendo,
Ayup pi :

Acechar,

espiar, Amaa (na).

, hazer centinela. Ama'na (nga).


Ayuyre yre : Aiupecg : Ndap- la caca, Ah'rG hba : Acotyri :
Amaa hbaerch.
gi guitbo.
lo que se habla, Ayeapcac ie yendo, Ahapecog (bo).
mygu renducbo : Aliendue m :
Acuerdo, determinacin,
Tembiap
apopot hababi : fo iiioiigct ha- Ayeapi cab ye reli.
lo que se liaze de secreto, Ahegueyh yiapprma.
, lugar del, fomon guetahba : ehaemy meyyappi.
Mbae abiqui liaba : Teco abiqui- por los resquicios, Hobapirp alie
chag (ca) : Ypuguerupi aipiechag.
h])c.
Habae : Haguyno.
A cuestas llevar, Araba che acci : Aceda,cosaagria,
Acedar,
Ambohaguyno
: Amboa.
Che acepe araba (bo).
Acedarse, Oemohai.
23
24

ACEC.

re'ruravi cherori : Namboaci


ckemno : Choreo aipota cat.
Acedo
hombre mal
acondicionado, Acecjuia, crcba.
Guaramo.
hazer, Aiciric boa (nga).
tener el estomago. Cberc tybu Acequias juntas, ieic yoibri.
tyb (bo) : Chcpicymbucai.
Acerca desto, Cobao relie.
Aceite, nnd.
Acercamiento,
Terobcba.
Aceituna, Taruma.
de tina cosa otra, Hcroelhba.
Aceleradamente,
Tange h'pe: Obera
Acercarse algo, Arob : Acac :
bot' : Yeabeitpe.
Ac : BI 2.
Acelerado,
apressurado,
Tange tan
al camino, Arobp : Arocacp.
g'bae : Yea eebae : Ycurcuvbae.
zia ac, Acri quybongoti : Ac :
Acelerar otro, Among': Amboiea Arob.
eei : Ambocur.
el passo, Aqu aquni' : Ale ety . llegando ya, Arob tpecote : Coy
coi ayo coite.
mamo at'gui atbo.
cosa, Mbae hupigura :
Acelerarse, alborotarse, Gutmo che Acertada
reeony : Chercud! rend : A'mbo Mbae catuprbae ; YteymbaC
Acertadamente,
Hupicatu hpe :
pat : Chereeait.
el uso de la razn, Oyeecapia che Yyab habeyme : O catuhape tur!.
ara qu a b a .
Acertada persona,, Ababupcatu gua
yendo apriessa,
Clierigerng'
ra : Ndoya bi alie.
gui atbo : Aata ecap.
Acertado
andar, Techupi gurarup
Acendrada plata, Quarepotit yquy
yngo catupira : Quarepotity can guitcebo.
dea.
medico, Poropo lianolira cat :
Poropohnoliraabey : Poropoh
Acendrar,
re finar, Aiqutyng (ca) :
no abharey.
Aiquyaog (ca) : Ayeande (bo).
Aceda

de estomago,

Pcymbuca :

Tybtyb.

Acendrarse,

esmerarse,

Auembocara Acertador

cat (bo) : Cheearacat : Aembo


carara (bo) : Aycandey ypbo.
Acepilladla

cosa, Ypymbrra.

Acepillad.uras,
Ypyndagura : Ypy
hagura.
Acepillar, Aopy (na).
Aceptador

de personas,

Aba rercco

bra : A b a moind indehra.


Aceptar, admitir, E ney ha : Aguie
b ha : hy ye : C.
de mala gana,

E ne a : Ce a

mbur.
la muerte

25

Acertar

Che

Ypu

adivinando,

Cheporoabo

cat : Che habo bagu liupi turi :


Nirnguri chercmi atibo.
con el camino, Abahe pe up :
Aeengat pcup.
sospechando, Hoa cat cberemy
moa : N ha rgi cheremy
mong : Na ngau rugi.
tirando, Chepua cat yapbo :
Pu, 2 : Ndaiabi.
Acecar,

de buena gana,,

cjue d en el blanco,

catbae : Oyabi ymbae.

carlear,

Cheyu c : Che

cbond, v. cu, 92. 1.


26

ADEL

A CHA

ba ba mbe reli, ndaglyei ao


cosa muy amarga,
lbralel
rerequra : Oemteybae.
vrobete porombolbae.
Acicalada espada, QuTcepuc yyoa- Achacar con razn, Hupicatu te omar amboahec : Hupi ahenoi :
bae : Hdpu bae : Ymo qultyngo Hupiaanga : Aymo hupi hec :
pir.
Namunda tey : Xda hupi eymiruAcicalar, Amboo (bo): Amoendlp
guai aymo hecc.
(bo) aiqu ti (ca).
Achacarse si la culpa, sin tenerla,
Agogado hombre, Orlrli bae : Ytaty Tecomra guiie c h e amboya hupi
eym yep: Aemboyequa tei:Aeratatinguc rembihup yraborliita.
angao tey : Ae enoi te : AemomAcogv.e, Ytaty o mi mlibae: Ytatlplay beutey.
mbae : Ytatymembeg.
Achacar sin razn . otro, Hupi guarey ah'noy: Angao t e i : Amboiatei'
Acorado'estar,
Checalt.
hece teco mar : Ahenoi ei: AnAgorarse, A e mb o e a t .
goe.
Acotado, Ynupmblr : Ynuphagu :
Achacoso, enfermigo, Ara: Mbara:
Ymbo pig pir : Yquaribague.
Aclaen : Hacl yopar.
Acatador, Poron paliara : Porom- Achaque, escusa, Yepiah. Ma. i.
Achaque, indisposicin. Hacyy: Mbabo])ig liara.
Acotar. Aynpa (mo): Ambopig (bo) : ra.
poner, Amboya bate. M. 4.
Aqna aquar liec.
calles, Aoearaca raca guiteebo Achicada cosa, Ymoatu rymblra.
ayiuama ocra : Aierebetei ocarup.
Achicadura, Ymomyniha gu : Ymoa co las manos en las nalgas, A.hetury llagu.
bipetg : Ahebimbopig poplp.
Achicar, Amomyry : Anioatury.
Agotarse, A'np (mo) : AemboAchocada plata, Quarcpo ti yyaplpig (bo):Aqua guiyeeli.
pl enoba : Ym boatipira.
Acote, instrumento, Nupa b a b a : Mbo- Achocado tener, Ayaplpl mbae herecbo.
plg liaba.
Achocar,
Ayaplpl (ea) : AmboapI
Agotea terrado, Og guara pembi.
teraqu ynon ga: Amboatl herecbo.
Agu, T o b : Hobl.
A ante I).
Agucar, Acuca : Ert.
Acbar,

de miel de abejas,

TlapirltquI.

Adalid,

Caudillo,

Hercqura. I. n. 2.

Acuearada cosa, Mbae ey rata reli Adarga, Gura cap guac.


ymonmblr : Ymoeembleirtaplpc. Adargar otro, Ayopa guaracap
pip.
Agucarar, Aymona eirt relie.
Aguda, Punir : Mbururc.
Adelantar,
embiar delante, Amond
Agufre, agujare, Ytalcl : Aarat.
tenond : Amoenonde ymondobo.
A ante Cli.
Adelantarse,
Ahenondea : AliteAcliacador,
Tecopocl : Mboratey nond.
liara : Porohe noi tei liara : Poroatajando,Alie
nonde hoquecymo:
quabuca tey liara : Porom d te.
Ahoquecy henonde a p a .
, que pone achaques, Poromboya2S
27

ADMI

ADES

Adeudado, deudor, JIbac guembiplclcue heplbeenga rey : Oemmbaeb abao mbae ymboiebl praAdelante yr con lo comenzado, Aieboy ayap : Aebo arec cherem- mar : Het mbae ymboieblplra rebiap ndapoiri : Ndapocyri : Am- he obohlibae.
bobteboi.
por otros, A b a amboe relie heAdelgazado , Ymbopoipra : Ymomy plbeen garm : A b a hemy epl bee
rymblra.
rangue liepibeengarm.
Adelgazar, Ambopoi : Anibopoqury : que nunca paga, Mbae replbee
Amo myry.
ngarey yep : Heplbeequ harey:
mucho, Ambopoi : Ambopo nga Heplbee rangue renoi tey hra :
tu".
Heplbee liabanguembotlhi ra :YpoAdelgazarse, Aembo poi.
tl alie liepibee habangue rehe.
Ademanes de loco, Megi : Mbobab :
Adeudarse
comprando,
CherembirTeco tec.
et namboepii: Heplmeeeyme ayo hazer, Chemega : Aembobab :
gu mbahet.
Che reco rec.
Aderezado,
compuesto, Ymo atyrom- Adenle estar, Cherembe pir eguybra : Ymbo gua catupra : Ymongl- ten.
eatupra.
Adivinanza, Mbae oureymbobe momAderezado,
engalanado,
Ymboiegu
beguaba, f- hau.
catupra : Ymbocatuplrl jura.
Adivina?', Mbae turymbo he amomA derecar, aparejar, Amoatyro (mo) :
be: Hau hau relie amombe: Mbae
Amoemoc ena.
ahenondea, ymombeguabo, v. Hau,
la .Iglesia, Amoatyro Tupa ga : y Haubo.
Amboyegug : Tripa ga : Among Adivino que acierta lo futuro, Aba
Tupa oga.
mbae renondeah hupi ymombe, componer, Amboguacat (bo) : guabo : Cheremy enonde che epiAmoy ngat (bo) amoatyro (mo) : pe, hupi yep : Cheremy moniAmongcatu.
beu a a cue Hupi tnri : ChereAderezarse, componerse, Aiemoatyro
mienonde ymombeguebo niran(mo) aemboieguag (bo) rAyeguag gueri.
(bo) : Aemongl (bo) : AemongatuAdministracin
de negocios,
Mbae
plri (bo).
abi qui h : Mbae ri anga requba.
para la guerra,
Afembocacoi
Administrador,
Mbae ri Sngarequ(abo) (bo) guariniamo.
ra : Mbae ablquihra.
Adestrado, bien enseado, ImboecatuAdministrar hazienda, Aem mbae
plra.
relie : AyablquI : Amboet chemAdestrar al ciego, Aipocog (ca).
baegui emmo : Angarec, etc.
Adelantarse

passando,

Aoqagui-

hbo : Ahenn d e a guiqupa.

Adestrado

guiado

ser, Ypo coplra :

lo que tiene cargo, AyablquI


Horahacatupi.
Adestrar
cavallo,
Aipoco cabayu mbae chepo guiriguara : Che ingarequaba ri angarec.
her habo : Aycambcl lieralibo.
Admirable
cosa, Mbae po romondli
Adestrarse,
hazerse diestro,
Aemcatuba.
bo (bo).
30
29

ADQU

ADON

Ofttojt : Tu :Tya : Tog : J Adoptado por hijo, Tate ramo he


Tiapa ndu o. Tu:TT[: Guet : recop : Ypcipi taramo.
Adoptador,
OualramS oy pleibae :
t : Tiet : Tutu : Tai : Ti.
de cosa chica, Hari t : TfiaS : A Guaira plclcarera : Ombot aba
tl a.
ral rob.
de cosa grande, Ou : Otet : Toft : Adoptar, Arpc cherairamo : Tuba
Oto toi Toto : Tai : Chang : E. 3. mo a'moj'ng (bo).
Adoracin,
Yeroyhba : Yeaibiha
de la muger, E a : E u.
oeingba.
Admirado, espantado, Ian d ba.

Ai]miracin,

Admirar , otro, Amondil (ta).


Admirarse del que lien parece, Atai,

la muger, Heai.
mucho, AnmondTI eleguy tena.
A dohado, Ym6at y r 6 mb.
Adobar, uder,'car, Amoatyro (mo).
cueros, ablandndolos, AmonibT:

Aree rec ymbmbT.


curtiendo, Amboacui ymopy
t mti : Aono cutupapp.
la comida, Amboitaro tbiu :
Amoaty ro : Amo.
Aih'be, Ibata mvrv.
Adobera, Ibata myr ap b a b a .
Adobe.; liazer, etc., Ayapo ibata
myry.
Adolecer, enfermar, Mbae aoichem
boa (bo): Chebaraarm : Chora cl
ram (mo) : ChchumbaeracT.

Adorar,

arrodillndose,Ayerovi

(bo):

anpaey (na) (upo).


habiendo reverencia, Aei (ng).
inclinando

A'acng

la cabera,

aybi (bo) : Ayeaibi(bo).


Adormecer

otro, Amog (bo) :Mon

gerabae.
~
durmindose,
Adormecerse

Aroquo (lio).

de calambre elpi,

etc.,

Yehi : Plyehii (bo).


Adormecido,

estar

dando de cabeza

das, Cheque rapar (bo): Cheacang


yeargui qurmo.
estar sin cabecear.

Chequrguy

ten.
lie, Pyehlihae.
Adormecidos

Angaipa

en pecados,

rembi croque : Angaippe oquer


nbae : Angaip remvmon gurua
bae.
Adolecido enfermo, ! bac : Ymba
Adornado Altar, Altar Oyoguba:
raaba : Tacb.
Ymotyrombira : Ymongplra.
Adonde? Minope?
Adornar,
Amoatyro (mo) among :
aria de estar? Mamo tamope hi'
Ambo ieguag (bo) : Ambogucatu
nyrae ?
(bo) : Amongatupr (bo).
est:

que es del?

Mmopchiny

rae ?
yace? Mmopct birui : Mamopc
heongu rui?
man? Jdmobe pa g?
vodria estar ? Mamo amopehny
rae?
quiera. Mamo t' tyru'me : Mamo
ttyro pip.
quisieres,
Mamo nderemimbo
tpe.
31

poniendo

cada

cosa

en su lugar,

Amongua cat (bo) : Amoy ngat


(bo) : Amoynd ynd catmbae
ymbogiipa.
Adornarse,
Aycgua (bo) : Aembo
ieguag.
A domo, Yeguacaba : emboeatupr
hba.
Adquirida

cosa, cogida, Tomba.

comprada,

cherembir.
32

y cogida,

Tembir:
I.

'i

ADVE
Adquerida

hagura.

cosa, trocada,

AFN
Che'm j Adversario

enemigo, Amo tareviiibra.

Adversidad, Teco ac: Tccotbe : MaAdquirir compra/ido,


Aya ymo noo
rab : Teco mra.
ng mbae : Amonoo mbae tbo am- Advertido,
Ymomoraiidu pira : Ymhoatl ehci'embii'agura : Amboapi- boapicapi: Ymonio^a eumbl.
teraqu ynonga cherembiragu va.
. ganar, Cherembirari amom- Advertir al que est en peligro, Ata.
bae : Afimombae imboaptera qu- La muger dize, Eaca! : Ande.
tocandnle
con la mano, Aapc'c;u
bo giinfimo.
daiiu si mismo,

Ayequb.

i otro,

acurdundolc.

Amoina'n-

! du (pa) (bo) : Ambo apcac (bo)..


otro, Anibovcqua.
Adrede con malicia, Yyapo pota ha- corregirte, Amboaplea p| (bo) : Amboapicac (bo) : Amboarapei c : Che ei : Che tei'. ; qua (pa) : Amnaraud.
Adufe, Angua parara. Angua myry. Advert' ncia, Poro momanduahba :
tocar, Ambopfi angu parar.
PoroiiibinTandu haba : Poromboa
Adulado, Xce earaeatpcymbotabT- pcae.
plra : YmboaquipI ee earacatupA aiilu K.
p : Xeerui angau pipe ymbotablpl.
^1 ellos, ellos (voz de
acometimienAdulador, Ye' earacatuhar : ee
to), Chapu mburur : Cha hrpe
ee tey rerequra : Poromboru rui
pe a mbur.
ee earacatu pT[i : ee ru u rorcj A escondidas, 'myme.
qura.
\ A csso avia de yr? Eboooi ar aha
Adular, Anee earacatu (lin) : Anee
amopac? Angbo ta paco ehchrmS
hee tey : Amboru ru herecobo ym
pao?
hotablbo.
A esto vengo. Coari ay : Corche cheAdultera
muger, Cua m'ndrra rri.
angayp a b a reli : Orne 1116 yru- . vengo, con deseo de ello, Ang; bo tabaco cherri.
hra.
Adulterio, Mendarera : Angaipba.
A auto I '.
Adulterino hijo, Mendarera! : min- Afabilidad, Yerequba : Mborerequguera.
ba.
Adultero hombre, A b a guembirecoey Afable alegre, Aba yerequa or : llerelie yangaipabae : Guembirec co orba, v. Eui. Yerequa.
Afamado, Ymo eraqumb : lleraqmon'nioba.
bae.
Advenedizo, Tapari \ mbae : OicorSAfamados de nombre, Hhbac : lleinmba : Oiquierambac: Ormora qungatubae, v. Te //. 7.
bae.
1

, avecindarse,
Ayeogboramo Afamar, dar fama, Am eraqua (mo):
quiegui Tupa : Oembotapi (bo). amo eraqiangat (bo).
cosa, Mbae haclpe guara:
Adversario,
contrario,
Tobachura. Afanada
Caneo rcheguara : Accil ibor.
en contienda, Chcioacalura : Cheongao hra : Cheyoguerecoaa J A rutar, Haclpe amonoo mbae : Yyahra.
I bai hpe amonoo : Cheia aniombu
33
34

AFLI

AFIR

Xngarc : Hynnga : Ilynngrea :


Hynnga rae. r. Eyc.
el pie', Ayepltacog : Ayep
Afanar, vivir con trabajo,
Aicobea- Afirmar
ci : Mar lirar tcqia chcguiteco- mblrqu : Amai.
bino : Mrbra ri guara che reto- la mamo, Ayepopltcog a'mopo'.
p u q u : Afimopo aa.
ci vmonoonga : Checa neo ctc ymonong.

Afeada

cosa,, '//anchada, Ymomboehl

pira : Yinboaypira.

lo ytie se quiere

caer, Apitaeog :

Avipi coc-og : Amoblrqi : Aniitn.


verdades, Aycrac : Hupnic : Hyra : Ymboara qaa pira : Ymotymbi. |
nnga : Ayetenng : Avete rac.
rostro, Ti.by nombochlpinv : i
AniboapI : Ymgunibl.
{ Afirmarse al bordn, Ayo cog iiiboc
Afear el rostro con mancha, AniGni- j cabali : Che bococabari aveog.
hochi cherob : Amboa : Amme : en su intento, Cheyagucrari aveAgua : Amomr.
j pltac.og : Ten arec i'hcicm bi ap
. Imxer feo, Amombochl : Ambo | pota : Xdaeuei rhcroniMapo pota
abaet : Amboa : Anioincgua.
\ rari : Chcbrqu : Chcpirt : Ten
reprehendiendo , Ambo abatc : i aico : Ten : Xdaelic pui : XdacuYmboaraquapa : Ainboapleabl.
ei : Ndaieeeobiaii : \ m b o hitebo:
Afecto tierno, Ang Ra.
Arec mre chercniinebotara.
Afec!iiosaniente, Chepaguib : Che- en la fe, Mborei'oliiahba ten arepiapiu liape: Amoang ra.
c : Tenaic mborerobi hbari aycAjeitada muijcr, Cuaveo bpo ! i a ptai'og : Mbo vrobiahabari ndaenbliae : Oyeoba mnglliae.
c :Obi raqundpe mborerobi ha
Afeitarse, Aieobapo hnong (ng): arec : Xaiuceri mborerobi h a b a Ayeob mbo yeguag (ea) (bo). v.
jin/arse. Ayaob niongl (bo).
Ajliccion,
Tecotlii : Mbia ocotebe :
, haxer la barba, Aendlba api (ni!)
Pa angee : Pa iiYr,Vi.
(mi).
Afeite, Toba pobng.
Afligido, Mba eeote'ie pnrar bara :
Aj ominado, Abaeu oe.
Y m! ectebe mbira: YmlngecopAficin, Acatabae : A.
ra : Poralu : Tecntbb.
Aficionado beber vino, Ocai reli estar, Aicotbe guitn : Chepia
yyaeatubae : Ycatdbae ca relie : ngia' guitn : Xaehepiaoribl.
Cari c.
A/lijir otro, Amoyngotbo : AmoAficiniar el coracon, Am boeatu che
ngec (bo).
fi : Ambo cat cbcpia.
apresurando. Amnge ngymoAjilada cosa, Haymbcbae : Ymo aymvngote bebo : Amern : Ainombcjira.
bi tuba.
Ajilar, Ahaymbc.
con burlas pesadas,
Amboyarai
punta, Ahaqu aym bc.
pip amovngotbc : Cbcmuyugo inAfirmada cosa, firme, Ten he yyplt: Ttbae : Oblraqbae : Oyepit goi mboyaru ai pip.
rohac.
inquietando , Amoyngo ngo
(lio) : Amomboriali (bo) : Amor
Alinear assi es, Ayct :Aiei nanga :
Anyngatuy : Ae corea : Afiy : (na).
35
3fi
2*

Afeado, reprehendido,

Yinboabaetepl-

AFUE
Afligirse

con muchas

cosas,

Chem I

boycpoo clio refaca : Clicrecoeta \


chmong yngo : Che oop aber.
con pobrera, Cheponah : Chemo
yngotebe : Aycotebe guitena mbo
raihubagui.
Aflojar otro, AmboaquT (bo) : Onio
membeg (ca) : Amboru (bo).
en el trabajo,

virtud,

etc. Aem

boaqui p o r a l i i q u r o l L o : Afiemoatev.
lo apretado, Ani/m 0116 : Amocata :
Amboru : AmboappT.
lo estirado, Ambopip : Amum
gfu (bo).
Aflojarse

, empererand.o

, Anbnma

te y (mo) : Amoatey : Cheaqu clie


atey pip.
en las fuernas, Cheplrt eanclog
(ra) : Anemocang (bo).
la carga, Onemongi (bo).

Aflojarse

Aforrada cosa, YiTTmubam bra.


por dedentro, Yprup ibam. bira :
Yjij aoba.
por de fuera, Yna peubamb.
A forrada, ra, Uba.

Aforrar,

ATib (mo) (liga) (a).


Ai pfiba (1116) na),

por de dentro,

por de fuera, Aapeuba (mo) (nga)


(n).
sombrero, Acngao ay pba : Afa
pTba acnga.
Aforro

de ropa,

Aobandba : A

pubana.
Afrecho, Curra: Abatiapyridagura:
Abad api rra.
asiento

de licor,

Taticuo

mum

gura.
, gue queda

de la, flor, Abaticur

mr.
Afrenta

verguenca,

Ty 5. Mira 4.

A ante G.

Agachado, P. JO. ab. 5. 'mbo


appebae : enifimbebae.
. estar espiando,

Acotiru.

Agallas. Apero ay.


de pescado. Pira apefi.
Agarrado estar. Ayepop ecatn : Ten
ac, gui yepopuuea : Tata ayepo
p o.
tener con f aerea. Ten arec : Che
po i herecobo : Cbepoyelia hereeo
bo.
Agarrar, Aipocg: Ahaub. v. en Po.
mano . po pind, y , poai : Chepo
eluhcc.
Agasajado, Horec catup ra : Albore
requarelie herecop.
Agasajar, Arec eat (bo) : Chepnre
requ yelmp.
Agasajo, Porevequha : Mborerequ.
4 gatas andar, Apofy guiatbo: Agu
ata opbo.
subir, Cliepotigui yeupiabo : Aye
p apiro guij'eupabo : Opotia bo
aeup.
Agoriajlo andar, AyeaTbi guiatbo :
AycumbTyeaT bT guiatabo.
estar. ClicrumbT ycabT guitena :
Clierumb yepepi guitena: Cherum
bi nemamagui tena.
Anortar
hazer otro, Ambomb ye
aibi: Ambo iepepT : Ambofemama.
Ag o fiar se, AiTimbine mam : Afe
umb ycpep : Ayeaibi.
Aorar. Ahubo (mo).
Agostado
i Agostar,

campo. u ipr ? u lio t.


hazer que se segu, Amom

| birii : Amnhaety : Amohot.


Aii.
Afrentar,
Amoty : Aminra : A rabo i Agosto mes, Agosto.
tiempo, Agostado bra raeat.
aii (bo) : Ara boca.
Agotada canoa, Iga tTapT.
Afuera. Ocpe.
haziendo lugar. Pe yeii Peycpc Agotar, hazer secar lo liquido, Ara
bolp (bo).
(bo).
o7
as

AGRA

AGE

Agravio, Poromomta.
Agotar Ja canoa, Aitapl.
Agotarse el rio, Tpa : Till : TI ye- Agria cosa, Tai. 4.
Agrio, acedo, Taguyno.
qu : Tico.
est. (Hat).
inncho, Aemotpacngue.
Iiazerse. Afemba.
Agradable
cosa, I'orangerec : Po- mucho, Hai ac: Hlete : Hatcat.
vng : Arangat : Angatir.
Agua. I 1.0. TI .s'.
hombre, Abacatuplrl : Aba poran- Aguado animal, Coo Tpoguara : Con
petapiarguara.
gerec : Aringat : Anga tur.
Agradado)-, Nemomoarii ngat liara : rio, Caguy I relie ytlquapira.
Aguador, Irenae liara.
Aba porbmbo .
Agradarme, pareceme

bueno,

Ainuino

Agua /wchar

mucha noca, carne,

etc.

xVmboit yrnoin : Ambo abiri ymoYn.

rng : Ypoing chbe : Yporigere


c chbe : Yirianga til chbe.
echar poca lo que se, cueze, Amigradar otro, Ytaru cherec bocb (bo).
ychupe : Chearu yehup : Auemo entrarse por las narizes, Aeaniari ngatu ychupe : Anemo porn- bi (bo).
gerec ychupe : Cheporng ychu- miel, Ey eanguy.
pe : (Miemmr.
Aguanosa cosa. I. 18.
\gratlurse. si mismo, Ayeporngere Aguar el vino, Aytqu canguy.
Aguardar, Ahaarb m).
co : Acmnirang.
Aguacero,
nubes con agua, Ama.
Agradecer, Aguyebe : Aguyebe
Aningi.
ypura : Aicbc : Agulyebelc.
con. ruido, AraSypIb : Ama pi con obras. Aipoe (caj.
anito!.
grande, Amng rucAgrail-cido, Poropoepiha ra.
pequeo,
Anin.
\gradada cosa. Ymbmibi chapira.
Cara ra catu
Igrandar, alargar, Amboubicha ani- Aguda, astutamente.
liapc.
llo plc.
cosa de corte, Haymbe.
, ensanchar, AmbopTgua cu : Am- cosa, de punta, Haqu : Mbae
liobop.
aqubae.
. estirando. Ayplcog (ca).
cosa mucho. Haqu ob.
-

hogo comiendo

al rededor,

Ambo-

cosa, olla, cesto,

ctr. Chua.

pqiuragl (lio): Ayguiog (ca): Ara- Aip.id.cza de ingenio. Ar.iquaa carahaoyegum (bo).
ra : Araqua catu pin.
Agudo,
andar de priessa.
Aatapi! :
Igrarada cosa, Yniboabacte pira.
Igrarar el delito, Ambo abaetc yn- ('hecarara guiatabo : Chcpugui atbo.
gaip.
de ingenio, Chearaqua caiara :
{gravarse la enfermedad,
Oyece
Cliaracatu.
cbcrcco ac : OfoyiTimu (iih>) : Oie de ingenio aira cosas agibles, Chembo vbicb (bo) : Ocaqua tacl. , araqua carara mbae tcry'b aporehe : Memey aporclie checaracat.
Agraciad, o, Ymrimrmblra.
Agero, Mbora: Haubo : Mborubo.
\gra.riur sin razn, Amomrte'.
59
40

AUEL
Agero bueno, Mboroau aguiye.
malo. Mborauba Poclil.
Aguijar correr, Aberabote guihbo : Oberabfite all : Aqui aqTuu.
hazer correr, Amboberabote ymondbo : Amo aqun.
Aguijn con que se pica, Tebi cutu
naba.
de obispa, vivoru. ele. Ppia.
Aguijoneado
apressurado
de otro,
\ mngembira :Ymoer i'rmbira : Ymbopitubpra.
Aguijonear.
lar priessa.,
Amera
(na): Amo ana aa (na) : Ampoera
fna).
, picar, Abcbi cut (ca).
guila, Ypaean'i.
Aguileno de rostro. Hob puc.
Aguja, y espina, Yu 1.
Agujerada cosa, Opbae : Ynimbupira :Yp bao.
pior mucha partes, Op o j n ' i bao : Ypi ypiba.
Agujerear, Aiqua bofa : AmGmb.
con barrena, Ayoutii (ca).
de parte parte, Amonbi'i (oa) (boj:
Ayqu iinib : Ammbup (bo).
Agujero, Qu
'.).
Agujeta, Mucura myrT : Caci cama.
Agueada cosa de jilo, Ha iinbebae.
cosa de ptunla, liaqubae.
punta, Uaqu ob.
Agucar la punta, Ahaquaboua (nga):
Amo aqu ob. Apm'

Ahajada

ppra
Ahajar,
Ahechar
A hecho

Ahelear,
41

AHOG

Ahelea}-mucho, AmbopTa robacT (bo).


Aherrojado,
Ytar ymboapr : Yta
| ogucnoi'bac : Ytari ymoynimbTi'a :
j Ocup reli ytarerequar.
i Aherrojar,
Ita reli ambo : Anioy
ita reli.
Ahijar el ganado. YniembT nienibi
catubbao : Ofiema hoba.
Ahijada del varn, Cherayirng.
de la muger varn, g licmbra:,
Cheineni bTrang.
Alujar
los arboles ,
sembrados,
Y yTpi efui ngat tcmitym.
Ahirmar, hazer j'uerca,
AyepTtaeog
(ca). en VI. II.
Ahitarse, Amboapcb : Aombopelu (bo).
Aiiio. el malile comer mucho, y cansancio, Apcb : Tnpeb.
Ahito estar, y cansado. Clicapob :
Clieropeb (lio).
Ahogada semilla, Temyty yptup :
Temity ymom bTtup pT.
| Ahogadizo,
que se aflige, g cansado.
Oyecnplqua piqu t'o : Oonioangeco ci e.
Ahogar apretando el gaznle, AyTri bi ing yiuobo.
el bocado, cosa, seca, Chepty.
la. yerra, lo sembrado, C a oniombTtup temytyma : Oaboc; temity m .
torciendo
el cuello. Ayayuboca
(bo).
Ahogarse si mismo, Aeyubl (ca).
atravesndose
espina,
Choyuoa
pira engu : Ayoiuoa pira engue
A anlc II.
reli.
cosa; manoseada.
Yyapoa con el bocado, Chevaoo obapyty'
: Herec rec pira.
im) : Ayeyacc obapyty.
Ayapoapi lio.
deteniendo el resuello. Aycptup :
Ayeptubcqu guimnmo.
trigo, Aiqufyng abat mir.
en agua, Aman ypp : Aeambl
Iterar, Aycbo.
guima nomo.
Amborob.
42

AI DE
1

AYER

de muchos hoyos, Ybqure i Ai del enfermo

varn,

Achei : Aea

che : A r : Acci.
Ahoyar hazer hoyos, Amboquar qua del que descansa. Hi : Hay.'
del que se acuerda de? lien pas
r : Ainboibqiu bqui.
sado, Namomei.
Ahorcado, Yvohipr,
del que se recela.
' lente dao.
Ahorcar, Ayubi (ca).
Ata.
Ahorcarse, Aycyub (ca).
Al/errar, dar libertad, Amond lepe: de mi, Gftaeteche : Ache amyry.
Toinbi abbino liceo habagui amo Alnas, Hy. ./. api 0. hame.
ce (mo).
Alnas me muriera, Hame amano :
del gasto, Afemo acatey tey y Hyimo gui manme : Cery cery
iarca : Aliahub mbae yyarca : amano : Gui mannmo : Coi coi gui
Cbei'aeateytey m aembo pob po mnomo : Apche gujmanomo.
biamo.
Airado hombre. Aba eaceite : Ne
Ahuyentado,
Ymon' guille mbira :
nio yronde : Guata nioyronde : Ypo
Ymboyaba pira : Negu hb : Ca
chiba.
l \"b.
Airadamente,
Yacci ai lu pe : Xe
Ahuyentar,
moeguahe (m) am
mo yro ai hpe : PochTlipe.
boyab (pal : Ainm.
Airarse . Aieahci (bo) : Afemoyr
Ahuyentarse , Aeafy (mo! : A yaba ' (mo) : Aemomlio chi : Che ac myra
(pa) : Alia iepe.
ychu p.
lejos, AJoinbi'pe aba giucaymo : hazii'ndo ademanes con los bragas,
Quipe aeafy guiiabpa : Cupe alia Aye ybambo babg guimoyrd
gui caymo.
nio : Che pochrt mo afembobaba
mucho tiempo, Av aeafy mn guitecbo.
dachbi.
Aire. Ybitu : Plt. 1.
Ahumada cosfv.Ymoata tyngabapira. correr, Ibitu oypeiu (bo) : Ilutu
Ahumar, juruer al humo. Amoy tata
e : Ypltue : Ibtuey obo.
tyme : Amboapecima (mo).
hazerse. Aembo ibtu (bo): Aye
Ahumarse, Afemota tyngaba (bo).
pcu (lio).
A hurtadillas. 'mi'me : X'myi'e mi
A ante Y consonante.
me.
Ayer, Ctcbete.
qur : IliTpqu ppua.

A ante I vocal.

a hora de comer, Ce he camb

Ai, Kup : Eupcpe.


donde ests, iup nderendpe.
domle. sales, Aipo ndercmingup.
fuera,'Eup
ocpe.
mismo, E nguy tecatua pe : Enguy
meb : Aipopcbe.

banlo.
medio dia. Cehctey acaieramo.
ozia la tarile, Celic tey caarueo
cot.
hizo

quatro dias.

Ciebc raymo

j yrundi : Yrindihba.
y hoy, Ciehe, bae ng : Cchete'],
a e cur.
de la muger. que se duele, teme.
(u angm : E acal : E m muy de maana, Cuche te oyei
be ctr (mo).
(in.i) : Ileguangay : Hoganga.
de la mvger enferma, Aca : Aqu. noche, Cuelie ptinmo.
43
44

AL AN

A.) US
Ayuda

echar, Ahebicut (ca).

A ante L.

generalmente, Pytyb'o.
Ayudar, Aypytybo (rao).

Alada

cosa, Ypepbae.

murmurar, Ahobaichuari Ala- de are. Gui'apcp.


poro cura reli : Ayogua clierapicha Ala de soldados, Guaryny p o p : Guarini'cT.
ycurabague.

Ayudar

Ayudarse

unos otros,

remudndose, Al agua estar sin reparo,

Oroyopr (bo) (abo).


Ayunar, Ayecoac (bo).
hazcr, Aniboyccoac (bo).
Ayuno, Yeec.
estar, Ndacarui : Clic ibgua poreyne ay c : Che bgu cana : Che
Ilil gua yacec (bo) : Nda <julriuibae.
j
Ayuntamiento

de personas,

Xmono I

ngba.

!
A auto J .

Ajena- cosa, Abaembae : Mbayia r bae.


Ajeno

es/rano

me hazes,

Chcmboa-

baeep.
Aji, Quyyi.
Ajil, Ypryrbae : Xemyribae :Ypuicatbae : Oemboyaitieatba.
Agilidad. Pyryr :Pu : Yai ti.
Ajil, ligero

de pies,

Cheropea

tqu guitpa.

Alas aun no tener las ares, Nde oto-

baabo ringe : Ypep ir.


Alas

plumas

nacer,

llobaia mi

Hubaa cal l'i (bo).


poner

poslicas,

g plumas

- las

jleehas, Aypc pori (iigi).


Alabada esa, Ymonibcu catu pira.
Alabador, l'oi'oniiiibeu catuhra.
Al abanan,
Poiomoinheu catuh :
Mnibeu caul.
Alabar, AmOnibeu cat (bo).
Alabarse. Aiuinbcu catu : Aerao nirngatii .
jactndose.
Aemboqui : Ayerobiar cbciiirngatu ene m mbegiabo : Ancinmbcu icrub,
mintiendo, Aemboqui tei'.
Alacrn. Ypenla.
Aladares. Atiab.

Yppyryrbae : .1 la entrada

Yqun'bae.
Ajil, eeloz, OberabG tegura.
Ajos, ScboirT.

de la puerta,

Oquembo

pipe : Oque nambi yppe


larga, Opucbo.
larga- ra esso, Areb aip : YpoA justar lo desigual, Amboioia (bo).
roinbut aip : Aregui'ama aip.
peso aadiendo,
Ayrimo ymboi- Al alba. Coe ti'ram.
oiabo.
.1 la madrugada, Corino.
Ajustarse

con- la razn,

Aemboya- mano poiier,

Amoyndaib : Ao-

cat mbac hup! guaran' : Amboyo- nongaib, Ay b 1.


bi cheremmbotra toc hup gua- mano diestra, Chcactiiap cot :.
ran'.
Cheactu. coli.
Ajlistar cuentas, Aipapaymboio iabo. Alambre en hilo, Ytaemliu poi'.
Ayustarse con la rolunad- de Dios, Alanceado, Ili ppyeutupia: MymTupa reiiiimbotrari aeinboia : bo. r.
Am boyoibi Chercmirabotar Tupa Alancear, Mi'pp aicutu (ra).
remimbotrui.
Alano, Yaguaruc.
midindose con otro, Ae ubooia. .1 la noche, l'ihbo : Ptnnamb.
hcc : l l e c o aembocl : Aeaangi- Al anochecer. Caari ptumbotbo :
hec.
OaaiTiiigiriuo.
45

ALBA

ALCA

Ogrogambi.
Albail, Ibit apollara.
Alborear el dia, Coe yequ qu ::
hazer, Aogmorigmbl {bo).
CotT.
Alarde, Guarynyh yeecliagucalii'i.
Alborotado,
espantado
de
otro,
hazer, Oie echaguc gurynyhara.
Ymndli pira : Ymbopa ttpra :
Alargar el passo, Clicata aqS.
Ymbopiaberpra.
el tiempo, Amombucra : Ara Alborotador, Poromnditra : Poroamporombuc bo.
monrndra : Poromo apciey.
la mano. Chepyai (ta).
Alar de casa,

la platica:,

Chcymnguta h a b a

Alborotar,

desatinar

otro,

Ambo-

perereg : Aniboatbatbag lAmboacai' (mo).


espantando,
Amonguille (bo) :
Anin d (ta).
^
cobo.
Alboroto, Nmoridiitba : Nermd la rista, hasta que se pierda, Amba : Apciey.
bo appaeay cheree :Am6iidoclie- Albricias, Murando, rep.
rec yeany hpe.
\ dar, Morndueat rep ame
lo corto, Ambopue (bo) : Amboa(ng) : Ahepbee morfinducatu pr.
pi (bo) : Amnibucu (bo) : Amboyo pedir. Morando catu pr aheni
ap ( lio).
(nal : Ayerur (bo).
plazo, Ara yquaabcengbab cuera i
A/cabala.
Tembiar rcpiee agui
ampormtiue (bo) :Ara r ngage
atib.
aqui (nfi).
!
Alcabalero, Tembiar repatib moAlaridos, Tace tem eapueai.
| neo n gara.
dar, Cherac race (mb) : Acapuea- ' Al cabo del mundo, Ibiapretpe.
pacai (ta) : Nataeatury ringuay
cabo de mi vejez, Chetuyabac etc.
aye.
dar, llamando,
Alienai guirapu- i pip.
caita : Clic race henoi na : Oyo ! cabo de tanto tiempo vienes ? Nmbipe erey ?
yo oeapucaita henoi na.
amo po rmbue : Aypco Che e
e imongetbo.
la rida, Amo porombucu oliere- ;

de dolor, Chenioace cherac : CUerace race eheraegui.


ogrse, P tace ta ce onend.
.1 la sombra del Sol, Quarae angine.
tarde, Caanrni.
Alatoli, Quarc polii ne.
A ta vista de todos, Teca aptpe : le
eliaci pal)?; ramo : Hecha plpabra
mu : Meme rombi hecha gamo : Pali
reope : Teli pe.

cabo de mi vida,

Cherecob ap-

ppe : Apep pabyme : Cherecobe


ve varogirinb.
Aleaguete, Maan ara.
Aleaguetear, Amaa nft).
A/caneado

andar de tiempo,

Araoat

chebo : Ypotar chebo ara.


andar de virfudgenerativa,

Chera

ohemb.
de sueo, Che rerecoa chequerey : Xdaquerau quri : Kdaqueri
, vindolo Dios, Tupa recpe : Tupa re ni biheehgm : Tupa ete guitpa.
Aleancar
algo por ruegos,
Anohe
robpo : Tupa robaqu.
che re ni i mb o ta ra elieeng aquAlbana!, iciricba.
17
48

ALCA

ALEX

prmo : Chenemoangar hpe Alear lo caldo, Ahp (bo).


hce. eheyerurrmo : Ornee chbe. la mano de algo. Apo. gui.
Alcangar

alguno,

hazer

algo,

Ahupit (ca).

lirondo,

Ambobhe

Alearse

hasta otro ano las aguas, Oqu-

poo ama corolpp.


.revelarse, Cbeangaip (bo): Yclmp : Apu hoc.

ymoatmo.
lo deseado, Aba lie ehereminibotarup ' Cherembicearupeabahe :Ayo- Aldaba, cerrojo, Oquembotlp.
Aldavada,
Oquembotlp mpb :
h cbereiniri botara.
Oqunda mbo tipa pip mopaha lo que esl en alio, Aroyl bo :
gura.
Aballe : Yehup.
Aldea, Ta myry : Taba aguleyey :
una cosa otra continuarse,
OyeAba retmyri'.
potapot (bo) : Oyopoplcl (bo).
Aldeano, Tablgura : Tamy ry ignara.
Alcancarseuna.
scmentera
otra, Oyo- Al derecho, Terequa cot : Heraqia
cot.
pcoh temytym.
Al descuydo, Mongabey aub: Yea xtn engendro otro, Oyoal.
pl(;aca ey angaub.
potaje otro, Ouoyr' yre yAl desgaire hazer, Ayapoc : Ayapopra : Oyepot : Oyopo piel.
tei : Ayapo anga : A yapo ru.
Alcances yr, Ayaprerce gui libo. Alear las aves, Ope p (bo).
Alegrar, Amboorl (pa): AmVi(n).
Alcohol, Teca moindba.
Alcoholar,

Ahecmo (n).

Alegrarse

, pueblo

revelado,

Alegre

de bien de otro, Lleco m-

rangatu re li clicror : Mrhec


Alcoholarse
con rayas,
Aye ecapoeat relie cberorl.
pa (mo) (ng).
del mal ageno, Heco ai reli clicAl contrario, Hec plndc quabpc. rorl : Mar ai hec chcinboorl pa)
(bo).
Alrjado, ganado, Hebae ycaitc.
, desenfadarse.
Anemoec.
T a b a angaip :

pueblo,

T a b a cea yngat.

, risueo, Clicfaro.
Abyingaip : Aba opibae.
Airamiento, rebelin, An gaip: MuS: ser de rostro, Cberob coi : Cheroba Ol'I. fil'O.
Pu. .
Alegres
nuevas,
Morndu or : MoAlear de obra, Apo(bo): Abcheremrando eri.
biapoligui : Alieya chercmbiap.
el rostro

mirar,

Ayaup.

Alegre

triscador,

Aba arua : Aba

megua or.
Alegra, Teca yndba : Torlba.
en alto, Ahp (bo).
Alegrissimo estar, Naclic moanmi tenindolo, Afo bupibo.
torlba.
la cabeca arriba, 6 la haz de la
Alegrn, Cliepcpopopo n che rolcosa, Ambo obaib (bo).
bame.
la ropa, Ayepep (bo) : Aypep Alejarse, Cupe ah : A atapucunc :
cheao : Aye ao pep (bo).
Momblrl "ah.

las manos

al cielo,

Aembop

yobl Iba cot ymoin : Hupibo.


49

Alentado,

esforrado,

tbae : Qulreymb.
50

Yplatbac pol-

ALGO

ALIX

Alentar . otro, Amomyata : Ambo- Alguacil, Ibrayra : I b i r a y a m y r i .


qurey : Ambo pit.
magor, I b r a i a ruci.
Alentarse

el enfermo,

Yfigaph Alguna, cosa ser,

ymbarabae : Haeibae oiuopata :


Oiro pa : lleoayngat : Cherecaya.
. tornar aliento, Aemopat : Afienioan gaph. Cherecaimgatu cote :
Chereoaingat : Chereeaa.

Mbaemo nvp.

Jlbae nyp. Mcglai amo mbae.


vez, Yebimb.

Algunas

vezes. Amo a m m e : Amme

yeb : Ycbi amo.


Alguno,

Amo.

de ellos, Ycbugui amo : A amo.


Alerta estar, Chereca cria : A'mo- de 'nosotros, Orehegui amo : Or
jirtaru guihpa : Cherecaia guit- amo.
]ta : Chcreeapic guitpa : Chere- seria por ventura parecido a. mi,
cayiapyni'.
Che abharey bae ypo .
al golpe del enemigo,

Aino-

yt (mo).
Alesna, T capatu cutuc ba : Capatu
nihobi hcba.
Alevoso, Ynangaip cara cat : Ypocln caraca tu cte.
. Angaip caracati.
Al fallo, Komb.

Algn tanto, Nayfbeo te iNaote.


Alharacas.

' l a c tei : Xeiiibobab-

tei : Tec'mbe: Tacengurao.


Alliaraqv.iento,
Neembobab tey
liara : Hace hace teibae: Abtacengeraib.
Aliento, Pyti.
animo, Angaplu plata.
Al funge, Quice appc.
i tornar, Chcpitun gati: Abucat,
Alfrez. Aobcbe rerequra.
tomar, esfuerco, Chenga piei :
Al fiado fZi/'.liepibce nnonrl amee i Anbnopar.
ychup : Toheplbeengc Cliebcgui | Aligerada cosa. Ynibobebupra.
yabo amee : Loyto heplbee chbe i Aligerar, Ambobcbu (bo).
Alimentar,
Ambngar, abo : Ayo
guiyapa pe amee.
. tomar,Heplbee
naiiond ayogu : po (ta) : Ahcmbiu mee (ng) : l l e co tebhba amee : Y yeco cbnio
Albogue tahepbeeh : Tbo.
aic liceo tbhba r.
Alfiler, Arapir.
Ypouba : Ymbngaru
Al fin. finalmente, Namb} : lomb : Alimentos.
haba : Hcmbi meeengba : HecoAroyre : loyre.
, final'mente g, Iiom b cote : tebe ymh.
Alindar,
poner lindes, Amboby :
Aroyre cote : Xamb coter.
Amboepyca.
Alforja,
I'yur.
Alindarse
con otro,
amojonarse,
Al galope, Xanmbegue b pe.
Aiemlioby hec : Afembo epyc
Algarroba, lbop.
bec.
Algarrobal, lbop tiba.
Aliada casa. Og ymty rmbra.
Algarrobo rbol, Ibope.
Aliar, aderecar, Amoaty 1'6 (mo) :
Algo. JIbae amo.
AmbogAa c a t u : Amoi'ngat.
nas, JIbae mnb.
madera, Ambopig.
menos, i\Jyryb amo ychugui.
Algodn, Aman ily.
, poner en orden, Amngacat
A Igodonal, Amanclyitba.
(bo) : Ha ra.
52
51

ALMI;

ALMA
Aliar,

aparejar,

Amoatyro

(mo).

Amoyngat (bol.
Aliarse,

componerse.

Ayeguag (ca) :

Amty r (iaf>) : Afmbo catupri (bo).


Alio, Ymotyro liaba : Ymnguacatu liaba : Ymoyngatu h a b a .
Alisada

cosa,

Ymcvmbra : Ym-

Almadeado. lleca gurba.


Almadearse. Ai'nibo eca guiri (bo) :
Chci'oeagulri.
Almdana,
Yt nupa hgiio.
Almacigo, Mbac ay heoitba.
Almacigo huzer, Mbae ay aoty :
Am ei nibeyu ymboyaogcagia
na.
Almagrado, Ymopytuubl ra : Oyepitbae vrucupp : Onmpyrbae.

booapira : Yoabae.
Alisar, AmScy (m) : Amboyo (bo).
, bruendo. Amoendp (bo) : Ain'.Almagrar.
Amo pyt (mb) : Anioboio (bo).
pyra
(ngai.
quitando altibajos. Ainboyoy(bo):
Ayciiroc.urog (ca) (bo) : Ahaeap i Almagre, Tapyt : Yruci'i.
Almario
de loga , Xae rup ba :
capbg (ra).
rayendo . Ahair ( mfi i : Alia Ir naenib rendaba : aeiiibrenda
(pa).
liba.
de ropa, A rup ba : A rupaA liso rbol, Ibrabebui.
tiha.
Alistar,poner
en lista, Aiquatiahra :
; Almejas, Yt ramh.
Hura aiuoquatia reli.
Alistarse, Ayeqnata ruca (bo) : Ae- ; Almendras, Ibpynd rayi.
moy uea quatia reli.
Almete, Acnga bala.
Aliviado
estar el enfermo.
Aguyei Almidn, Abat myry tipia.
yoaie : Yyapirib cheraeT : Olio Almirez de metal, Angu ytrelieapirib (bo) : Yiyi'biyio ohbegura : Yl; angu myri'.
cheraeT : Ocu cberac Ybcbuicbe
Almizcle,
Yacar rapi cu tiVn.
rac : Yru : Oran dog rherael.
Almorada
dar, Avara chcpmcol
Aliviar la carga, Ambobcbu (bo).
y nienir.
Aliviarse
de enfermedad,
Afiombo
apliib Cbein bae aci relie : Ani- Almoltada. Aongit: Aefiiigup.
Almohacu (Jabavu qulgu : Cabaiubo aguyei (bo).
de pesadumbre, Yapiib c!ie e- qultlrba.
rnoyro fino) : Oqub ehefiinbyro. Almokacar, Aiqulti cabau (ca).
el dolor, Yiiyro clibe mbae rac : Almoneda hazer. Mba amoi'ica tupe
Yfin ga pbiy Clielion-n che rac. ylaripirm hcplrar : YnioinblrAlivio de enfermedad.
Aguyei :
m ycatipe aniy tbo gTirm. :
Yangapihi.
Mba aino'y eatupe heprari ymeAlgibe cisterna, Iqura : Inobnir/iha. 'ng.
Al justo medir, Ah vvacat: Vl- Almorranas,
Teblqu quy t?.
beci aha.
tener, d i e r e di qua quyta : TcAl justo viene, Yyaeaf (Ohbe) : biqu qiyt aiporar.
Chevacat.
Almorcar, Oveib acaruniyn.
Alma, Ang. 3.
Almud, hanega, Mbae ayirangba.
de difunto, Angura.
Ahnucrro, CaruinrT oyer begu.
53
54
:

ALTI

ALQTJ

Xa manAlocado, Ytarob plrl : Yyaraqna Alrededor,Yyere\i.b&rnp:


dan rupi : Yma rupi.
catacat: Yyai^'qtia coco coco.
quedar, OtarobaprCY'eu ogue- Al retortero traer, Amboyer yer
noy : Yyraqaa catoo-: Yyara- herecbo : Amboatba tbag herecbo.
qna caria oyc.
A lo callado, dissimul'adament'e.
eni- Al revs, Atibiliiri : Aruney.
Ijo aquaba hpe : Teaubpe. Altar, Altar. Missa hp
colateral,
Altar yooba chiar.
A lo callado es bellaco, Oemboaquaab 1e Yngaipbo : O'mbo te mayor, Altar guac.
nibot ongaipa rh' : Ombo- porttil. Altar heroa tp : Missa
h perupigua : Missah rcroat.
v ate o ngai p rir.
A lo largo

ra esso,

Yporobcticat

Alteracin

de la carne,

Ta guyro.

Ppyni : Piatiti :
aip : Ave bet rcc pirm aip. . perturbacin,
PI
a
b
e
r

em
5
y
r
o gu i.
A lomas tarde un da, Yporonibu cAlterado, enojad), G nata mo : 'morm ye|) petey arao.
y rond.
A lo menos, Ate.
Allcrar,
inquielar,
Amo'r (n) :
yo no lo /listera, Cheate ndayaAningec
(bo).
poic amo.
espantarse,
A monA lo que me avece, Ciicbe hrn : Alterarse,
dii (ta).
J11T hrm chbe.
A lo (pie me parece es verdad, CJie- , turbarse, Choro pa elicne moybeebrmy bu p aip : Yin chbe- rogui : Cheboop cbee Moyrci.
Alteracin,

bc rmy bup aip.


Aloque

te parece

he de vivir,

no ?

Mrete pendhe aicobcpiehen ?


Aeuer har mrete pendebe ?
l b bermy cherecob ndbene?
Al precio yo lo tornara, Aip heprcb clicmo ayog.
Al presente. Ang : Cut.
Al principio

del mundo,

Araera 6

porjia. ee yo pocpi (ca) :

Xemboycb (bo).
Al termino llegar, Chcli hgme
abahe.
Alternadamente,
Y pirli ramo.
Alternar los coros, Oyopr poraheitra.
Altibajos,
Gur : Cucura : Acu9.11 :
Apa 9.119U : Pltep.
hazer, Ambo911 911 (bo).

angpra : Aracot Tprirm :Ar tolirndrones


tener en la cabeca,
p.
Clieapi 9119.11.
Al panto, Aooihape.
quitar, Aycurog (ca).
Al punto queme parta para
venir
tener el cabello, Chcapiraf rafa.
lleg, Cher pyr obhe.
Altivez, X'mboet haba : Yerobia tey
Alquilado,
Yporuucapihe p relie.
haba : moitaro te.
tomar, Aypor hepi reli.
Altivo soberbio, Xemboeteira : YeroAlquilar,
A y poruuc hep reli : biatey har : 'moytaro tey liara.
pon rep reli amee (ng).
Altissimo lugar, Tenda Ibat etc :
Alquiler, Ypor repc.
Ibat porng ete : Xandete yyibat.
50

AMAD

ALLA
Alto arribo,

bat.

All

voy, y no hayo mengua, Cui gui-

ll guihbo ao : A.
Allegados, Paniaguados. Cheroglgara : Chcm : Yoplri ocarbac.

de cuerpo, Abpu e : Aba Ibate :


Aba lapucbae.
Altura,
lea : Pucuh : Iba tobaba.
de monte, Ca Iba teli.
mediana, YpucupI ri : Teto Icplr i : cata.
pequea, Ypucu myr, ypucucer.
Alumbrada
cosa, Hecpe pira-

Arocl.
estirando,
li'm.

Alumbramiento,

lo derramado,

Hecape h a b a .

Allegar

al luga)-, Abhe' t a p e : Av-

rino : Alia he tbagui.


,

hazer

arrimando,

ArobI (ca) :

Amot ymobagrano

y no grano,

t otro, favorecindose

del, Aicco-

Ahayi fa: Xg : Aninoo.


Allegarse ac, Acirl coco ti.
Aira con que se dize AJissa, A pucu
la razn, Hupi guarar aneitiMissa h a b a : Aira.
boia : Hupi guarar aye.
Alca de Ice maana, Coet'.
all, Aclrl amngot: Aqu eba, Antes del Aira, Coe tyymbobe.
p : Eboeoi ah.
: muger, Abicu fa reli.
Alvedrio, Tcmyrabotara.
Alumbrar,

Airear

Ahecap (bo) pe 0.

el dia, Coetytyrmo.

A ante LL.
All, Ebap : Eboeoi. pe 3.
en el abismo, Cupe Iblapltpe.
est, Cuheeni : Peoie.
echado, Pe tul: i'eoeno opa.
en pi, l'e yfi.
assentado, etc., Pehlny.

g liceo : Aycrobiar hec guie pytybn guc bo.


zia ac, Aclrl quybongoti.
zia all, Aciiia mngotl.
sin ser llamado, Ayurc : Che
aiu : Cliereni ey yep ayu.
t, caso, de otro, Injiriendo del viaje,

Che reiape apia hpe.


Alli, Acope.
donde te dixe, Aeoipe cheyaguepe
lexos donde no se v, Ebapqupe.
ndbe.
se v, Pe pe : Cu i.
en el mismo lugar, A pe.
est, Pehny.
Allanada cosa, Ymboo yapira.
estn, Penny.
Allanado, chalo, Ymrabe pira.
mismo, Acoitccatu ape : Acope
Allanar pisn, Amombe ycocea. bei : Aeoiplpe.
dificultades,
Mbae aba amboagulye : Aya baiog.

A ante iti.

Ama que d, lecite, Poro mocmbuAllanarse, humanarse, Ai'mbabaehra.


teog:Ayepo hbg: Ayepoh po.
que cria, Poro mngaqua apara.
All te lo ayas, de eye : Tcrei- Amable, y amada cosa, Halhubiplra.
quaabe.
Amador con inclinacin, Aboral hu v, Cui yhb'ny : Eba p yhony : bic : Mboralhupra : Poroainbot
Eboeoi yhony.
liara.
57
5S

AMAK

AMEN

Amado)' de si. Oyeahubae : Oyealm


liara.
Amagar. Ahnopu. Mo.
Amamantado,
Ym6cambupra.
Amancillar,
Momboclu : Amomra.
Amamantar, Amocambu (bo).
Amancebada, Cua yyagua<;bae.
Amancebado, Aby yaguacabae.
Amancebarse

los casados,

ra Oomboagua c;.
Amanecer,

Amarga cosa, Yrbae : Rob.


, desabrida cosa, Ag.

Amargar,
che be.
Amargas

Yr chbe : C))iiborob
palabras,

Xce rob : Nce-

ngac.
Amargo mucho, Yrobct : Yroba;i :
Yropochi.

Amargura de corazn, Fa rob.


Mendr- I Amarilla cosa. Y. 3.

| hoja, Ho y.

Coe.

el dia claro, Coe yeat ob : Co


rureaui : Coe yepircat.
el dia obscuro, Arapytcoe : Coe
p>t ara.
el uso de la razn, O peat
chcaraquaa elibe : Oyebu plruio
cliearaqua.
-i mano derecha. Aetu cot.
yzguierda, A cu cot.
Amansar al agrado. Amoiiyr : Among" ryry : Aniboapribc : Ambo r u :
Ani moyrongiuuAmenmba .
animales, Amboaraqa .
el viento, lbitu opig : Omomb
bt : Yyapirb : Oenbibitu.

Amurillar la fruta,
Amarillearla
fruta

Yy yyb.
debajo dlas ojas,

Hogubo y.
yendo madurando

la fruta,

Aqui-

rea y.
Amarillecerse

el

rostro,

Ambo-

obay.
Amarrada cosa, YTipitym bira.
Amarrado estar, Ypyt Oi'u.
tener, Apyfi herecbo.
Amarrar, Aapyti (mo).
Amansado barro. Tuyuyy ueap:
Ymomliira.
Amassar barro, Ayayue eu : Amono tuyu.
Amas andar, Xooqia fiqahpe.
A mas correr, Oqun qa oqa
Amansarse
el enojado,
Chcyr :
hipe.
Aemoyrongua : Amongub che
le.vosfue, Momb rbpc yhony.
lemoyr : Clieapi rb : Apo chetardar maana viene, Ocaraeaimy rogui : Aeiiiomb che- turmmo vepe oyrml oune.
moyrogui pobo.
vivir vivir aun ao, Oieopueramo yep petey ro o hecobne.
Amar, Ahali (pa).
con ternura, Alia! hpii: Che pi- Ambas dos cosas, Mocob mbae.
ac liaippa.
Ambos dos ellos. Hac mocob.
fingidamente,
Ha ha ahali : Amedrentado,
Ymongh yepra.
Anga ahalhri.
estar, Aqu li ieguyten.
de corazn, Chepiagub ahali : Amedrentar,
A m o n g u i l l e : Abo.
Che nga guib ahali (pa).
Amenaca, reto, Mombo.
por querer, Aypota : Aambotr.
Amarse si mesmo,

>9

Ayeal hu (pa).

Amatara,

Amenagado,
00

amago,

Henop.

Ymoniboi pr.

AM OH

AMOR

Anienagar, Amomboi, ta.


amagado, Alie nopa (rao),
con el dedo en la nariz.

mol ymombota,
puesta

la

mano

Amohinar,
Amongec : Amoera
(na) : Amogutamo (mo).
Aeq Amohinarse, Aeinoiigec (bo) : Che
angec : C! ufitaino aic..

en la,

barba.

Afiendb b ymombota.
A menudo. PTipi : Cury r.
A mi. Chbe.
A mi? (preguntando),
Chbe pa?
bellaco, Chbe pande angaipti.
Amiga de varones, Abapo ta hra :
Abapotae : Abapotarie : Abarme
monbotarice : Abari tequara.
Amigados,

amancebados,

Yoaguac

oicoba.
Amigarse,amancebarse,
A'mbo aguaya.
Amigo, Yecotah : Cot.
de hazer

su voluntad,

GueniTm-

Amojonada

tierra,.

bi ibT iabae :

Ymboh yapira : Ibi eprbae.


Amojonar

tierra,

Ainbolby : Am-

boeplc (mo).
Auioladera

j'iedra.

Ytaqui.

Amolado, Haymbee p.
Anudar, Abaymbee (bo).
Amonestacin,
Ynibo eco quaba :
Ymlio araqahba : Ymomorn
dr.hba : Ynibo aplcaphba : Yinboehba.
A molestador , Poroniboe c qua.
para : Yporomoinorndhra : Porombo apica puhra : Poromboa
raqua])ra : Poromra anduhra.

botra apoc : G uemimbotra aporehe tequara.


Amonestar,
aconsejar bien. Ambmo de jugar, Xmbocarale : Xembo- rand : Ambo ecoqu : Amboupyacarai ar tequara.
]> : Ayquabuc heco ra ychup :
de rnugeres, Cambota hra : Aliec qua alie : Abro mbovehu :
Ciambotac : Cua rcheote Aniboecat : Anee mond.
qara.
de qualrjuier

cosa,

C : Pota : Amonestar,

apercebir.

Aniemoeae-

11 a (na) : Amombocaco. abo.


Tequara.
de saber, Mbae quabice : emo- en la Iglesia los que se quieren
canfind mbae quaptabo : Mbae casar, Omendabaer amombo Tuquabar teqarct.
pa ope : Mondara amombe.

Amigos

somos, Chcyocotah.

Amontonada

cosa,

Yyatibao : Ym-

lomar, Aemboyecolah (hec) : boatipira : Yyapterqu mbae.


Che yccotlah ramo arec : Aem- Amontonar,
Amboati (bo) : Ahapbo yecotiaharo hec.
a (ng) : Ambo apireraqu (bo).
Amistad deshonesta, Poropot.
A montones estar, Yyati yati o'n :
fingida, Yccotlah ang : Cara- Yiapyta pytambon : Oapitapica t : A .
t'ino tu : Ymbeiu mbeiu o tipa.
verdadera,
Y ecotiahct.
Amrjr, Mborah : Pora! h.
Amo, seor, Yara.
deshonesto,
Mboropot : PoroAmodorrido,
Acayu. b.
pot.
Amohinado, Ymoangeco pira : Y mo- , cuy da do poner en algo, Aipor ermbira : Ymoguatamimbra.
rehe chcpi amond.
Ct
02
r

AMUG

ANDA

Amorosamente,
Mborerequa hpe :
Mborahuhpc : moeunTihpc :
MbraTh pihpe.

A ante N.

Aade ase. Ipeg. Gurym be : GuaAmoroso ser, Mborerequa : MboraT- r.


hue.
Anadear,
andar como aade. Aiimocure gui atbo : Aatacure cur-.
Amortajado,
Yiubmbira.
Amortajar, AuTiiba (ng'j.
Amortecerse. Chereo.
de repente, Aguyerambo Chereo : Tecabi Lape che roo.
Amortecido, Yaracavbac : Heobae.
Amortiguada

cosa,

Ogubae : Yya-

Anadino

pollo,

peg.

Anatematizar,
Afiretame ainond :
Angu p ara e : Angupe aioquai.
Ancas de caballo, Cabayu reb.
Anca

donde

juegan

los

guessos,

TeangupT.

paiquTbac : Omanobac : Pigue. r. Ancas, llevar en ancas, Checa bayurebpe araba.


Amortiguar la carne. Ambo apaiqul Alicorada 'nave, Igaratru c tyaiyreh ypytynbi : Ytaaiyu9.11 tn
Cher : Amocangi choreto.
bae.
los sentidos. Cheandup amocn- Ancora de nave, Igarat ca : Igarat
ij : Amboapaiqui.
yt aiyuc.
A/i/otinado pueblo, Aby ngaip. Ancorar nave, Yta aiyuc reli aAmotinarsc . O'mongai pa a b a : pyti igarat : Ten amoi Tiyucu
reli.
Alia ytngatp.
Anchicorta cosa. Carap guac.
Amparado, Ypcyrombir.
Ancho, Ypiguao.
estar con otro, A'pcyro hec
An chura, Yp Ig 11 a cu h .
guyte na.
Anda con la maldicin, Equ mbur:
Vi. n. i.

Amparar,

defender,

en rias,

defender,

Aipeyro (mo).
Ahepi (ca).

Amparo. Ypeyro h a b a : Poropcyro.


ser de alguno, Nderee agu yeiham aye : Nyleyeccbmo aic.
Ampolla

de la carne,

Piru.

Ampollas de agua, leammb.


hazer el agua lloviendo, Ama yca-

mm b.
fuego, etc., Chembopirutat.
viiiageras, Cam buchi myr mlssa
liaba : Caguyrr missa apohagumi.
Ataugerado, Cua ecbae : Abacu
eco.
03

Equ a : Equ mburu .


Andamio, Mbtah.
Andar, Aat (bo) : Aguata (bo).
gatas, Aguatp. opbo.
0 / rededor, Ayere yere guiatbo:
Aate 111a : Aeatymaguiatbo.
pi, lbirup aat.
rodo la comida, Oyepier yp
oqupa : Oemombuca tem bi
oqupa.
tiento, palpando,
Apobibi (boj.
buscando algo, Abe c guitecbo.

con ansia, Aperereg hecbo


guitecbo.
cagando, Acaa mondu guitecbo : Cooari ayeo : cooartequramb
aic guitecbo.
como el borracho,

04

Cheapaguipa

I.

ANGL

AXDA
guib guiatbo
guiatbo.

: Chereca

muchos juntos,
Ooyric
guiri Andar
oroic : Ofyr et oroic.
Andar con los carcaales,
Chepltr parejas, Oyoyab oguat.
ayco g'ui a t a (bo).
perdido, Cherop (bo).
dando cadas, Aguitecbo : A peregrinando,
btetyro rupi aat
ri guitecbo.
e guitecbo.
de combite en combite, Fepmabo pobre. Cheporiah guitecbo.
aip p guitecbo : I'epl bbo
rueda, de molino,
Oiiatymatyma
relie aearuguitecbo : Caruguacu,
yta ier.
etc.
saldala perra, Yqu rur yagua.
derrengado, Cheate guitecbo.
salidos los animales,
Oineno
desatinado, Clierop.
mbot mymbba.
descaminado fuera de razn, Hu saltando. Ap ap guitecbo.
pey ebere c guitecbo : Xacbe cayendo,
Ogulbo ayco : Agu
rec Ibl rugui guitee (bo) : Yt- agulb.
cherec.
sin guarda, NaeherarGhri gui en andas, Ayeupiru c tema oc tecbo : Cherrhabeyiie aat.
guitecbo : Ayeeroat tcndapp.
iras alguna muger, Aicou ra enfermizo, Cheraclt : Cherajl qulqiicri : Cua ambor mbor :
Cua Amboaqulpotaycguitpa.
racl : Cheracl her : Che bara.
en procession,
Xeycyr oroic con rezelo, Angguitecbo.

oroatbo.
puntillas,
Chepl aplraic.
un pi, Cheplpe teyplp ayc
gui atbo.
fuera de camino, Peey rupi aat :
Cherop : Pe ey ayporar (bo).
si de contento, Chcacany
cherorlbamo : Xachemoanamicherorl.
pena, Nachcmbo
araquabi chepl angec.
fugitivo, Ayabaguitecb o.
zia tras, Aata clrl elrl : Gucbbo aat.
la criatura

gateando,

Apoy (mo).

trastornando

la casa,

Amopr-

r cherga.
tropezando , Albl plapguitecbo : Aibi api (bo).
trotando, Aata qu guitecbo.
Andariego, Oatac.
Andas

de

muerto , Teonguerlr :

Teongue rerahhba.
de Santos, Tipbo ya rero atahba.
Anegar. Amoapym (mo).
Anegarse, Aepymy (mo).
balsa, Itap ofi pym.
Anegadizos,
Ipohu bague : Ioaahu
haguera : Iotui bagu locembagura.
Angarillas, Mba reroat it cabayu
arigu.
Angostar, Amboplmyr.
Angosto, Plmyri'.
Angostura, oba myr.
Anguilla, Mbucii.

macilento,
Choreo- apaiqul guitecbo : Chememguitecbo : Cherobaiu.
melanclico,
Aemombl guitecbo : Aembopichlbl guitecbo.
mucho, Aat et : Otetgu atbo : Aat mtete.
Angurria,
GG
65

Tli.

ANTE

ANIQ
Angurria

ienet, Cketl ti aiporar.

Angustia,

Tecotebe : Mbla ecoteb.

Anqusliado, Tecotebe rerequra: Tecotebe porarahra : Pl ecotbe


oguerecbae pia ecot bebo.
Angustiar.

Ambopl ecotbe.

Angustiarse,

Ambopla ecotbe.

Anidar

las aves,

Anillo.

Mulr : Qulri.

Animado

Oycaltboa (ng).

estar el nio,

Titano- yng

mar nymblra : Ymrguarybae.


Yyaibi' hereoop : Ym boalplra.
Aniquilar,
Amboaiby : Am mran : Ainmrngury : Aniboal v.
Ang u. 2.
Dios las cosas, Tupa mbarec
omrnguebe te ymcalymo :
Mbaccynngra omoing : Omoiidlguebet ymocaiTymbetbo mbae
opacat.
Aniquilarse.
AemaybT : Ailinomarani : AS momrangury : Ae
amo ngabi.
An lo visto, QuI : Hynd coalie :
Hyrcoalie.
Anoche. Ciiebe pytunamo.
Anochecer, Of'mo Ipiti : Pitu Ima :
PIt e.
Anocheciendo.
Pltnin.

Ima nel repe : Omii Ima : Oicobe


Ima : llera gna : Cagua opa
colte.
esfargado,
Ae'mongat :
Cliepita : Chengplhlea t : Chequlrey guit'n : NdaquI hlyeiguy- Anochecime en el camino, Perupten.
ebe Iplt gui tubo : Perup pti
c h e be.
minimal, Co : H ba.
Anta, Mborebl : Tapi.
criado en casa, Myinb.
A ni ao. C ara mb o h .
del monte, Co capplpiara : Co
Anteceder, estar delante, Tenondeaycaapegura.
c : Ahenonde (bo) : Tenonde
Animolillos pequeos, gusanos, Icog :
ah : Cheptpe arec herecbo.
Antecessor, Cherenondeguarra.
Hacog : Mbae p p.
Animar, dar rida, Ayng be : Ahe- Ante ayer, Cuche renonde : Cue betel rennd.
cob'e : Amoyngob.
de -maana, Cuehe tei' renon, esforgar, Amoplta (mo) : Ambo d coe ramo.
quihl yequ : Ainoqurey (mo).
farde, Cuehe renonde caarAnimarse, esforearse,
Aite moplata rmo.
(rao) : Ailmbo qullu iequ : Ae- mi, Cherobaque : Cherecape :
Cherob pe : Chcrembihechga
niiig pici (bo) : Aite mo qulrey.
(rao) : Cheretpe.
Animo, Qulblye cy : Plata : Anga- noche. Cuehe renonde ptnmo.
plbl : Qulrey.
Antepassados,
Iplcu : Oreramoi :
desenconado,
Plafiyro : Piane j Orcrubet.
mombla : Quyryri'.
Anteponer,
Amo enondero : Amoe compassivo, Pa poriahuberec.
nonder : Amonenond.
TemAniado, Cnumy ecbae : Omo Ante principio de la comida,
biulpl.
cunubae.
puerta, Oque pa b ba : Oque
Aniarse, Aemo enumyec.
robaplahoia.
Aniquilado, Ymbo ayby pira : Ymo08
o*
07

ANTO

ANO

Antes, Ymbobe : Nanond : Tange.


con antes teste, Ndcru habangu reoapiahpe erey.
de esso, Eboeoi renonde : Eboeoi
nanond : Ymhob.
del alca, yr, Ibtyngucu pebe ah.
d.ia, Co'ymbobe : Araou oyitibobe.
es bueno, Ymaringat cat.
morira

que pecar,

las cosas.

nanond : Renonde.

Jlepresentoseme

Y-

Seora.

San

yng chbe.
Anunciacin

de nuestra

Gabriel Arcngel. Tupa c Milpagera : Tupa ee moni be hagura : Parehh/irm hec ha<ruera.
Anunciada

Anunciar,

Aniuiorange Anguelo,

ngatu Chengaipa e ymbobe : Che


ngaip renonde. Amano amo Clie
n gaipa eyrcprehe.
no, Aani epe : Aani aub : Aani
nanga : Aani eat.
primero. lnge.
que, Ymbobe : Nanond : Eymbire.
que yo. Cherenond.
Ante todas

Antojoseme

Anelos,

cosa, Ymoiiilieu]n.

Amombe : Aniomorandu.
Pind.
instrumento

de

hazerlos,

Pinda apoh.
Alinelo,

el diente,

Pinda ai.

A indi .
Aadida,

cosa, Ymboyoapira.

foso por el costado,


rimbira.

Yinopopi-

: cosa, montn, Ymyrummliira.


Mbae opacatu Aadidura,
Ymboyoap h a b a : Yr-

mohba.
ganar por la mano. Ahe dar, Amboyoa pi : Ayrmo : Amcap (bo).
booymeeng.
la obra. Ahecap (bo).
Anticiparse Pedro, Ahecap Per de soga, etc. Yniboyoapihba.
(mbae apobo).
Aadir , aumentar , Ayrimo (mo) :
cogiendo
de repente,
Ahecap
Amboyoap (bo) : Amoyrumo : Aiypo cohbo.
poi>r (mo) : Amboyo (bo): Yapi
Anticipo
la muerte Pedro,
Tco
ainee (nga) : Aapir.
o hopa pl Per.
agua alguna cosa, Aitiqu (bo).
Antigua cosa, Mbae Ima : Armbae- encareciendo,
Ayrnio ymnibeu
gura : Ymngatugura.
abaetbo.
Anticipa,!',

costumbre,

T e c o imana : Teo engrandeciendo,


Aipopit (mo) :
abe.
Aagaza,
Cebo
Potaba
: Pota.
Antiguamente.
Carmboh : AryniAnagoga, reclamo, Moarondba.
ba : Aracae.
Antigedad,

Ima teco h a b a .

Antojadizo,

Anguheie.

Antojarsele

algo

la muger,

Ae-

Aagaza

liazer, Amoaro (mo).

Aejarse

algo, Oiienioinia.

Aejo, Mbae imana.


ang hei : Cheangu lie (reh)
Ail, Caaobi.
Antojo, desseo,Cheangu hei(heohca):
A.o, Ro : Quarac pue.
(Hechgar).
Antojos piara, ver, Teca r : Tyaa. de hambre, Aratab : Ro carua
Antojscme que lo via, Ha ha chbe rehegura : Aracaruab.
estril, Arambae emoingabey.
liechacaote.
70
69

A PAL
A o frtil', Ara mbae emoangat :
Rol mbae e'mombueah.
Aublado
mies, Yinin temyty :
Hobir : Ho y iyi : Harpir : H
mema.
Audado, y n q n y t l quyta.
Audarse. Ypo quyta.

Apalear

monte para chcara.

Acopi

rfip.
matando, Ayapiti ibirapp.
Aparador.
Mbae rujiaba : Mbae r u
pa tiba.
j Aparar

con lo. ulano.

Ohepovai

Anmbopocip. po. :.
i A par de mi. Glierobaque : Cliero
i l u j i p : Cherem bihechgamo.
A ante 0 .
' A par,.,utos. YniboyobpT ra : Oyo
A oro, Ang : Gur.
ljribac.
si. Ang gat.
Aparear, Ambnyobi (boj.
ire. iiare, etc.. Tiet. Yyapbo. ^Aparecer, Ayo ecltagnr (lio).
I el que se cabulla, Olu : Yiacan
A ante P .
guri : Ycngoroi.
Apacentado. Yniongarupi ra.
Aparecimiento,
Yveeha gu cali aba.
Apacentar
baba.

faado. Anin gari rnym

,1 /orejado estar siempre, AperCcbido.

A u 111 b o c a c o t a p i .
Aparejar bestias, Tend amoy caba
yu ranui.
, (nielo, ApTi'Tbe : QuTryry : Rui :
hazer ufco. Amone incaena (na) :
Ouno nibT.
Am nenilincaco. Ab.
Ajiaciguado , YniboapTribe pira : Aiarejurse. apercebirsc, Auemoeaen
Vvapiiibbae : Yqulryrybae.
(ni (mo) : Auinboraco.
Apaciguador.
Poroniboa pirbe h A carrada cosa. Carap : Carapeb :
hu.
ra : Poromongy rybra.
Apacible,

Apaciguar,

agnolablc,

'poner

Heelngat.

en pa':, Amboapi

Aparrado,

f de/gado,

Tahta.

U gordo. Carapoguar : A pa
rb (bo) : Amonnibyrongu . gil ai; .
(bo) : AmqiiTryryngat (bo) : Ainho Apartadizo,
Nubia haba : Yepiah
ru eat (boj : Amboyo ahi (pa).
ba : Tepy ca.
Apuciguarse.
Aembo aplrib (bo) : Apartado estar uno sobre otro, Ovo
gn voguT beci'my.
Afin nnoyrongua (pa).

Apagado fuer/o,

T a t a ymboguepTra :

Apartados

estar unos de o/ros,OiMCii

bc cube oroquapa Oroind in de


Tata ogue bae.
(bo).
Ajiogarse con soplo, Aypey ynibo Apartamiento.
UymlcliAha : Peahba.
de c.aiii)io. pa JO.
giiepa : Ambo glie ypeubo.
Apagar fuego, Amboge (bo) (pa).
Apagarse, O g u e .
el color natural,

Apartar

los que rien,

Amboya :

Ay]c (fio)
echar de si, Arpea rhechecnii :
Chepracub
Ayp eya (do) : Alieya (bo).

ee Ogue : O p a : O.
hacer otro, no yendo cok el.
color natural, Clic pigile (bo) : Amiuba (ho).
Afem bopige guitecbo.
lo bueno de /o malo, Aycanig'
Apaleado, Ybrapp ynu pmbr (ea i.
ra.
Apalear,
71

Ainupa b r a p p .

APLA

APER
Apartarlo

mezclado,

Ayparabogea). Apercebir,

los amancebados.
A.ipea aguac
oyou gui.
ojos, Chereoayr ychugui : Ayeccayr ychugui. r. y. 9.
Apartarse ac, Acr quybongot.
all, Acr amngot.
de algo, Ayepe (ychugui) : Ayr
ychugui : Ayeog.
del camino, Apa (ca) : Aie apquab (ca).
de todo ptinio, Ayepca aiebo :
Aielio aliagui yepebo : Avepcaeat (bo).
generalmente,
Ayvi (tal: Ayepca
(lio) : Ayaog (ca). r. gui 2.
los caminantes.
Atahra Ovaog
(ca).

avisar, Amomo rand (pal.


Amombe.

Apesgada

cosa, cargada,

Yyappp-

ra.
Apetecer desear, Aipot (bo) : Af'niombot (lio) : Ayubei (ta] (ce). 4.
Apetito racional, Temym botara.
Apetitosa cosa. Heba : Hecat : Hcbng : Hebi.
Apetitos buenos. Mbae catu prpot:
luhei ca tupn.
malos. Mbae poeliT potac : luhei
pooh.
Apetito

tener de comer,

Apiadarse,
Apiada

Chcvuru ;i.

Cheporiahu be rec (boj.


estar la fruta.

Oyoebe at-

p b : Yin beyu mbeyu : Ypyta


jiyta (mo).

A'jmrle estar, Aind. v. . 4.


Apiar,
juntar.
AmG apytri (ni) :
AiiKimbey (bo): Ambocbeatp (boj:
poner algo, Aiuoyndo (bo).
Apear,
abajar
hazer,
Ambogucy
Aliana (ugii) : Am bo apteraqu

(bo) (pa).
Apearse. Aguey (bo) (pa).
Apedreado,
Yappira.
Apedrear, Ayap (bo).
la 'mies el granizo,

Temytyma

amanda oyap.

estar.

Rb : Hay me : Ap-

yme : Guiri o : Pr S.
Apijue

estuve

de reirte,

Pyri pyri

alie v|i (.'he nehabangue bi.


Aplacado,

detenojod.0,

Yvrbae :

Yvapi li bao : Yi; ruliae.


Apellido de linaje. emGang rra : estar, (.'he chevr m: Che apmoa re noyndagera : Yeroea ribe guyi' : Cheru guiten : Xa
che e ii'iyrbbe.
ura.
cesacin de la cosa.
. sobrenombre. Terayoap : Tera- Aplacamiento,
yr.
yo.
Apenas, liainie.
Aplacar al agrado, AmGe moyrongu : Ain moyronibig : Ainlioa escape, Aeeep ha me.
]irb : Aniyr.
Apeuscada
cosa, Mbey : Hayti.
Aj'cu.seodus tener las niguas. Oyo- moraudad.
Mba baopig : Yvaprb mbba : Nalieobe.
quarerayi ting.
mucho el dolor , Ocndogcat
Apcrcebid.0 cosa. Ovndav bibae.
elionibae rac : Opig cat.
Apercebido
hombre,
presto . A b a
oynda bbae.
poco. Yyr y' : Yyro ata :
Yyaprbrb : Xa note yyapribe
Apercebido
est todo, Yembooaco
libame hriy mbae opacatii : (Ye- clieraci.
mbocaco m mbae oqapa.
Aplacarse
si mismo,
desenojarse.
Nainoyrohei : Avt chemoyrb :
Aj.ercb/'r,
oria?',
Ainofie'mbocaeo
Aiuoyrngu.
(abo) : Amomocan (na).
Apellidar,

'SU

(boi.

Apijue

llamar.

Ali'ni (na).

APOL
Aplacarse

APEE

el rio de tormenta,

Opig

voap : Yyapirb I : Yrucat colte : Oii'minba i.


la. calentura, Cheacanndci :
Che ro : Chepiroroi coite.
Aplastada
cosa, Ypeba : Ymombepra.
Aplastar, Aniombe (bo).
la frua. Ayeumbiri.

Apelillado

palo,

mies, Yeubae gu

coga gui : Ypet.


Apolillarse ropa, A hacog : Opupa.
Aporcada cosa, HobapTpbae : Yvip
tibae.
Aporcar manduvis, Ahcm bipi (ca) :
Ahemb at (lio) : Ahembo momb
(bo).
A porfa, O o nqua oqu hpe.
Aplicado la guerra, Che marambo- Aporreado, Ynupmbra : Ymbo aputa ceeat.
pra.
al juego, Xembo caraie : Yepo- Aporrear, Aynipa (mo) : Aaprupa
ruc n'mboarai reli.
(1110) : Ayapec.
Aplicar

agua, al fuego,

Aheta ta- puo cerrado,

Chepoappp ay

npa (mo) : Ambopoyo api Ynipm.


el fuego lo que se cuece, Ahapia (nga) : Ahatapyi (bo) : Ambo ya estando borracho, Acaga (hec).
tata.
- magullando. Ay npaybmbirbo.
medicamento, Po hangahaeibaeri Aposentado, Ope ymmbtapira.
aypor.
Ajiosentador,
Ope poromombltah para otro , Ayqu bee amboae ra : Poro eroyquiehra.
. vp : Aya tib abac vp : Ahafiy Aposentar,
Amombt cherop :
chup.
Anoi'checot pe.
Aplicarse
la caca, Ayepor o- Aposento, Cot.
bondu reli : Almocaa bondua c. Apostar, Aha (nga).
pesca, Aempindapo c : Apostemos, Cha hita.
Apostema, Rur : cucu : oueut :
Ayepor padapoi reli.
Ai.
virtud, Chciurngatuc : TeApostemarse, Afimborur : Cberum:
co mrngatu reli ayepor : CheAmbocucu : Aenibocc.
niirngat po tara.
Apreciadle cosa, Hepi enombr.
la ropa en tiempo de fri,
Afi'u- Ajrreciadirr. Hcp renoindra : Hepi
bngat (bo).
nioyndra : Hepi niboioia hra.
A poco mas, menos hazer, Agu ye- Apreciar,
Abepi eno : Ahcpi 11101 :
ramboi Ayap (bo) : Hobe aiap Ahepi mbovova.
(bo) : Ayap anga : Oyapoa.
dando el valor que no tenia, AbepT eni mbovo abi hpe : AhepT
Apodar, Aycur (pa).
motat.
Apodo, Cura.
en mas de lo que vale, Ambo yoApoyar alguno, r. A ra 11. 1.
hepi : Hepy afoqa (na) : Hep
Apoyo no hallar en las cosas, \ a c h e
oc ahenoi (na).
Aprecio, estima, Ymboete h a b a : Yeariandbi guitecbo.
robi h a b a .
Apolilhxda cosa, I cog remyninib tener de otro, Amboet : Arobi.
p : I cog remynGmb.
75
70
pe.

APRE

APRO

Arec ai gua
A i>refiettder,Xymomg6tai:
Aimong. Apretar en guerra.
ryni mo Ayapa rayti mb inum
etc.
bpe.
Aprehensin, Mong e.
Apremiado,
Heinymboacpc here , escaparse.
iep (bo) : Alia
cp.
yp : Aecymb y|) guihbo.
Apremiar, apretando. AyapipI (ca) :
Amp hacpe : Ayop : Ambotm esprimiendo. Ana mi' (nib).
estrujando.
Aycumbir : Ahum
buni : Amopaa (mi).
al trabajo, Ammborabiqu he biri (lio).
mvmlin acipc : Amboyo por pora la pesadilla. (Jhoiiibyngotbe clie
biqui reli heniymbo acipe.
i|e ra c : Uheqerai chcrcrecoay
Apremio, TemimboacT.
bet.
Aprender, Anibo (bo).
lo <ue est en el cesto, dando gol
. imitando, A'mboe ha nga : pes en el suelo. Ambo Iblc (,bo) (ca).
Aha gui uibobo.
Aprendiz, Oinboe ramo bae : Oye los dientes, Amit (e) : Aai
mbot fpa) : ATi mboia ft.
por rinobae : TcmymbornH).
Apressurado,
Hage liagbae : Uce Apretarse, atorarse, Apa lin).
veareaooibae : Hec pyryri'bae : elcorucon, Che piapT (ca) : Cheii
Taibayaba : lleco pipgbae.
ambi (ca).
Aqiressurumiento,
Tanj*o : I'ipig : el cinto, Ayccu qu ti lea) : Ayc
Ycacei.
eqap (ca).
Apo'essurar, Amange (m<>) : Amboa
ba i lio : Ambopoiabai (bo) : Am Apretura, afliccin. Mb ect'b' :
aa fu) : Amor (na): Amp P a angc.
ile gente. Yoppi : Yoeb eb :
pig (bol.
_
pidiendo,
Amonge ye rurho : Y pip pip.
Cliepoera hpe aierur : Am de tiempo. Ara a t a : Ara. poatar.
ra hec guiyerurbo.
Apricssa, Poyaba hpe.
~ turbndole, Amonge ymbobo : Aprisionado,
Ytarch ymoynymb
Ambo o p a ymoiige (mo).
ra : Yta<; mri obae.
Apnessararse en yr, Clierg rage
Yt rob amoi' (n) :
gui hbo : Ao moaiige guihbo : : Aprisionar.
Ambo aba guiqupa : Apipig Aono it reli : Amoy itcnpy ca
reli.
gui hb.
Apretllamen)'epeilir,
Averure aa. v. Aprobacin, Agu yete.
ai /:'.
Aprobar por bueno, Agu yetei aip'
Apretados
estar muchos juntos. Oy I bae che : Amonirngaip.
atpi qiilti : OnibotT : Oioppe ; Aprobar por verdadero.
Hupicati
pip hny.
garni aip arec : Hup aip
Apretar atando, Ayoqu ra ta (mi). bao.
:

Ayop. ca. p o. p i p i .

el puo, Aycpommbl (ca) : Aprobar que se haga algo. Aip ap


aguyete .
Ainomb chepo.
encestando, Aona yianga : Aya A 'proposito es, Yyacat tu rj : Ho
p i p i (ca): Ahobapltl : Ahobatl ( b o ) .
catii : jda ha ye rigi aip.
77
7S

QUE

A proposito hablar. Nditatc rugfiai Apunteria tirar. Aibita ybo : Aya


cheeenga : Jlo cat cliefee : Xa b abi haanga.
haie rug!a chefee : Na che Apurado estar. Cherooca mb : Ay
raye rugui : Nanibo quec,oi che
cotebe eteiguitpa.
ee : Xaeheu'e' carorugua'.
; soltar la, ira. O can dog Chcfie
pro'mar para otro, Aypicl ro am
ni.0 y ro Che rViiibramo, Otu
boaeup.
cheuembyro.
A rropriarse alyo, Aypoyro chbc Apurar, apressu.ro r. Anioin gothe
guranla.
(mo) : Amo ange(mb): Amoing hi
Aproreehadu calar en bienes. Ailem
go (bo'i.
booc Chcm bae relio : Oemboo i la paciencia, Ciiembocamb : Xo
c chcmbac : Ay ruino che mbae : i nicni bri cherooca : Chcmbac
e m o m b a o : f e < \ u n V o 11 u ib aooc
moemb reym chererec.
reli.
i . perseguir, Amoyn go yngo.
Ajjrorechar
en rirtud, Amboocecli
P y rata etrmo :
recmarngat : Afiemomaranga t ! Apuras fuerras,
b : A fcquVi' tec m ranga t reli : | Pira tamb ra mo.
Aenihooe tec marangat reli. ; A puras lagrimas. Teca bramo :
. ser ile provela). _Mbae apollara Teca nandete mombuca hpe.
clic : ObeaV ycon : Che
Apuros tragos/o bebi, YtTquc qui
marngat v chup.
ci brm bou.
Aptitud. 11.
A ante <[.
J)>itfsf(t, a : Xoangba
A. panados. YyapoapT api hpe.
A qual/ guales? Mabaeup? Hu
(Jar. Che poapt api hpe artice. mbaeup V
.1 aiittillacos. ChepT apira pip yi' 1 (nalquiera, Tctirut up : Tetyrou
c hpe.
pe : Tyrupc.
1 ai H a/a da* lo tate. Mbo piapip
.I qnaiido aguardas/
Araeaepc ere
yon tuca, avpif.
.1 niur.incus le /tf'.i'e salir. Cliepoaca\ hrrae? Mbapc ercharra ?
pTpayor vniniem : Avtyng tyn , ,1 (juantos a\j lo d, Abatetir up
' onie : Opacauup nieen ge i :
g vmiici'mo.
A piin el ear, 11 . p o a ca pt p a yo o g I'abcv up vmngi : Nmpilpai
ete yninu'.
ica) : Avtyng (bo).
.1 >i>-trii,:<>> entre si. Ofo tyng
.1 <uantos dar de a</iellos ? Mboh
tyng (bo).
]>ic he acoiguaraup a mee ranc ?
1

..I puo cerrado.

Po api p p.

A (uantns del

mes estarnos?' MbobT

m/,/ I ma cosa. YpTtaco g pira : j ara pico yaelpTp iinderecony rae '.
YVog pira.
, I que ? Mhaeupep?
.1 anitaliir. Ayocog (ca) : Aypitacog
A quedado alguno? Oubepe am?
(ca).
.1 <ue jin. proposito
? Mbaeram
Apuntando el dia. CoctTra (nio) : Coe
tyruriuo : Coety iequ TpTrm. panga? Mbacrehe panga ? Mbae
ovado panga?
Apuntar el tiro, Anfmmboe : A o
j .1. que hora, de la noche? Py t ip
no huT (hoc).
Apuntar con el dedo, Apobe (nga). I ri'mo panga? Ypyti ]uharamo
SO
7',)
J

AQl'l

ARDE

pan g? Coe myt ramo panga : Aqui y no en otra parte, Qui hae na
Araea py"tuntri rae?
mamo ambcae]ie rng.
A que hora del da ? Mamo pe quaraA anlc I!.
ei rbmo pan ga ? Araea arar!
rae''.
Ara del Altar, Yt hobaca pira :
Aquel,
aquello, aquella,
Cuibae :
Yta missa monng'ba.
Aco : Kucui.
Arado, Ytacl mbaca cpi liaba :
(tsenle, y presente, Acoi : Acol- Ibi mboboh.
bae.
lugar, Mbac rembicaapiicu :
mostrando.
Cu : Cubae : PCaa]ii p r.
bae : Eupcba.
Arador. Gaan, Mbaca mbocaapi que ama Dios, Tu pa ohalhu- hra.
bae : Tupa ralhupra.
, gusanillo, Mblcbo: Xa piiryoliui.
Aquellos, Engiybae.
Ai-aa, and 2.
A cuenta m>a, Cherch: Chererapp. Araar, Aicr (n).
A cuenta tuya lo pongo, vdercrapp A reinarse, Acari.
amoi' : iSderehe amb'.
Araos. Cri.
A cuento me viene, Chere nii'mh ota- Arar la tierra, Aicaapi inbacplp:
ra mongali tri : Oaeat chere- Ambobog Ibi mbac caapplp :
mi'mbotahpe : Hupi eat tri ch- Ambigaap mbac.
he : i\da hay tri chbe.
Arbitrio dar, Cheremy nducuera
Aqueso, Ebocoi.
aiuombc : Chebe bramy ce
A quesos, Engmbae.
A que tiempo? Araea pin g : Mbae amombe : Chbe lmp guaran"
guye amom beii : Ibi catugura
araplp pan gil ?
che he : Ainonbe.

del ao se suele
sembrar?
Chbee bramy
Mbae arapip aniyac mbae ytyiiiy. Arbitrio, parecer,
cu : Chbe hupi guara herecopl :
Aqui, Qui.
Chebo liil catugura.
dixen que es, Qi ndaic : Qui
rbol, llura.
eniigiy.
esto, Qui ndayehi'ny : A rea, Caramg.
Arcabuz, Mboc : Poca (ha).
Qui hyny enigiu.
. pero dudoso, Qui ra Arcabuz tirar, Ambopog mboc.
Arcadas. H 2.
udae hi'ny.
est.- Cmi hi'ny : Coge hi'ny : dar, Clieb oheh.
Arcj de edificio, blata ra rapa.
Au nge tuila.
tirar fiechas. Gulrap.
lo que buscara.
Taiccatupe
hi'ny raer: Cnico rae : Conge che- flechado, Gulrap pi r.
g>ara nia'arpararillos,
Guirapap.
rrnibiher hi'ny.
Arder el fuego, Taihcnd.
estoy, Corliiiny.
de rodillas, Co afynypia eyv el Sol. Quaracacl : Hend quaguyt'n.
racl,
echado, Cob (dierui.
hacer. Amnendl (lio).
en p'lc, (.'''me : ConecheaV. las oiejas, llaeub clicniml'.
Aqui y all. Quie, hae pepe : Quie, pe- quemarse algo, O ca: Ycai (ta.) :
pe ab.
ILedl (bo).
SI
82

ARMA

ARRA

Arderse en fuego. Aca (guicaita).


Ardid de guerra, Guaryni' caracat :
Carara.
Ardiente ierro, Quarepo ti hac :
Quarepoti lien di.
Ardor de fuego, Tata racu b : Tataplt.
Ardor de Sol, Quaracra cub : Poropc acquaracl.
A remieud.os hazer vestido.

Amboie-

ce cea yyapbo : Tebe piche


amo ayap : Ambo pere pereb
y yap bo.
trabajar. Ambopere pereb Cherembiap : Ambo]>ai pa : Amboliin bini : Amrndog : Ayabir
hi r yyapbo.
Arena.
Ibi cuy tv ep.
Arenal, Ibi cutyndiba.
Arenisea

tierra,

Ibi cui cui.

Armarse

con espada

y rodela,

Amo

chequlce pu c checilaipe guaracap renn.


Arrnarse

de paciencia.

To cnc-ari

aemocaena : Tocngar aemnd.


Armas

de hierro,

Armella.
Arqueada

Quarepo ti .

Apyi.
cosa, Ycarapbae.

Arquear, Ayp (bo) : Ambo earap


Ib o).
Arquear las cejas, Aveeca plplr :
AyecapI cng ama.
Arrancar, Amndorog fea).
Arrancar correr, Ocog ete on.
con rayz, Abapoog (bo).
cosa Jiincada, Aliequli (tai.
el cabello de la cabeca. A iiiin-

Argamasa, Ytacu apomn gat.


Argenteria, Qiiarepoti mbol.
Argolla, Q u a r e ] ) O t i apyi.

dorog (ca).
fiemas, Ambotendi guaci'i : Ahcqu tend guac.

Arguir

frisles

de pecado,

Xaiirai pa bao

ychup. vfe poc pica : Ahape


]ice am ynn^aip.-'ibac rccii rchc
Clieiiiindaraene ? quien, ine arguir
de jtceailo V
Arguir,
disputur,
Ane poo pl :

Ooe peii cng r.


Arista de trigo, Aliati myry rendba.
Armada de balms, Itapabc ta : Itapareli.
canoas, Igarete reii.
Galeones, Igarataruru et.
sol dados.
G uaryihrei :
lleta.
Armadillo pece, YA tul)oti : Taguara.
Arreado estar. A olala nT : Ayeolit mnde guyten.

que trepan

y fruta

dla

rama, etc. Amndlrl (bo) ( c a .


del rbol. Aypo (bo).
yerras

limpiando.

'mandioca y rayzes,

Amofy (mol.
Ayo (ca).

l .ii Aipo eapi : Acapi mndorog lea).


'pelos. Ahaboog- (ca) : AhamGndorog (ca).
>a

Arrancarse

pelo

del. cuerpo,

Aye

mndorog (ca).
Arrasada medida. Hngba hoba| pl ogbac : HobapI yarapl.
Arrasar la medida, Aboba pog (ca) :
Ahobapliar (pa).
Arrasarse
el cielo, Oyeprog Ibga :
Armar lucos piara pujaros,
AihYruri eat Ibaga : Oyequaa rurca
n'o (na) : Aili hr inga).
trampa otra vez. Aliu piche mun- t Ibga.
tos ojos de agua. Choroca pop :
do : Ani bobl inund.
Armarse, Anind che aobt : Aie ; Choroca Inyli.
aobata mndo fpa.
Arraygad.o
estar en virtud.
Cherapo
So
S-l

Ali l I

A li IO

cat teco marangat reli : Ayep- .'I rriba de /ilfpj,cnciiiia,Yiu<i :Yrmo.


mas, bat li.
ti tecmrngat reli.
/nacho. bat e tei : bata.
irrayyar echar rai;;rs. Ha po ima.
A rriba r el na rio, Oyeb igarat :
irrebo.ttloj cusa, Hequ pira.
Oyepota yeb garat.
rrebat admente, Yeaheitpe.
Arrimado,
Oiaba : Ymboyaripra :
hablar, Oyeacoitpe oe chebo : Ymhoyecogpra.
Arrimar, Amboa (_pa) (bo) : Amboyc0 fice reeapia.
cog (ca).
rrebatar, Ahequii (ra).
puniendo
en pi, Amboyecog
de la mano, Aypoari (bo) : ApoYmi'mo : Anoayoca.
hoy (bo) : Ayp equii ftab
Arrimarse,
Aiecog (ca) : Afemboa
arrebatia andar, Oyopoeqii : Oo(bo).
poari : Oyopobo.
Arrimo,
Y'eeoeba : Coi: iba. ''.
irrebol con ove se j>)itan, Ygue :
r.og. 1.
MGih : Ylr'U.
Arrodillado
eslaj' ile cansado. AfeArreboles del cielo, Ampytu pita : lvpyaeyi guicanem : (.'anco
Amapy tu t : Amapy t obT.
agiti : Cheni no ypyae'yicaie :
de lo maana. Amapy tu eoermo A non y ] iva r eli o'anco ramo.
guara : Uyeibrmo guara.
Arrodillar
'i/rn. Amon' nypycv
dla larde. A m a pytu caavrmo
(na) : Amofou Higa) (mo).
giia.
con la. carya. ('lieino nypTeyi :
iiazer el Sol, Ynipytu quarac.
Chebo huta : Che nc (n.sr).
Irreci/e de rio, It : Itap.
Arroijancia, Xeniboethba : Xembo
irreyaear, Ambopep (bo).
bab'ag liaba.
{.rrmjacarse, Avepcp (bo).
Arrogante,
Aba ooinlioe tbae :
[rmneier el animal. Ojia ro (mo) :
Onmboba bir bao.
Ohepea (mo) (na) : Ovraro l'mo). Arroyo, [ acng : I emb.
en la ijuerra, y en la, par:, salir Arroyo seco. I acng y cy : I acng
lipa.
recibir, Ahepefia (na) (mo).
1 rrcmetida.
Hepcfimlba : Yrro Arrojar. Aininbo (ca) : Aitapi (ta):
AH (licitca).
haba.
Irrti/dador

de tierras,

b porhra Arrojarse

al

ayua,

Ac.utip pe :

Aummbope.
lie|T reli.
\rrendaiaiento,
Hepi reh bporu- Ai-rollada ropa. A viommbira.
Arrollar alyo . Aimni (ng) : Aia
Iiba.
paija (bo).
irrendar diezmos. Tupa mbae ao~
Arrollarse,
Ayeapaqu (bo) : Acga.
ion]i fbo) : A'nim (ng) (mo).
rrepentido estar, Amboac guyten.
estoy de niis pecados,
Amboac Arropado estar. Aveapo api iruytn : Ayeap guyt'na : Am guytc
oheangaipapagu guytena.
na : Aoplpe gui' mniaiig.
\rrepenliiiiiertto,
^Iboac h a b a .
Arropar, Aialioi (bo) : Aba plpeba
-irrejieutirse. Amboac (pa).
(ng) : Aymiiii (m) (ng).
rresr/arse. Xdaeabibi. //. quai.
Arroparse,
Aap ]icb : Aeib
n.
(ng) : Ayea Uo (bo).
Arriba, bat.

ASSE

AUSA
Arrugada

roya,

Coi'o.

Armga.

A yfapyeha : A

Assada

cosa en parrillas.

Obarbacoa,

YmoeeinbT.

Chai.

Amajado

bolsa

corrala

coa

Arrio/adu

tener

la. boca,

Arrayado

cojo.

Ypir cbaibac : Y

nes, PT mi imi cha)'.

cardo-

Assador. Mbae recicba.


Assadura.
l'aou.
Asser

Clieyuru-

alan rmbuelii,

en hojas,

Aipo-

qu (bo).

rliIT : OliachT : Cheyurupcha gmi- en assador. AhecT (bol.


ten.
horno. Ohoo : Aniboyl (pa).
parrillas.

rliaehyba : Y pieuba : Yepba- ca (mo).


bae.
rescoldo.

O barba coa : Amo-

Arruqar.

/os laidos

fruncir

el mal

mandudo. ileiulecb nbccliog.


Arrugas. yiyj : Cbacb.
Arrullar

al nio cu la runa.

atyinu rigai.

Assaetear. Afiyb (1110).


Assoltar. acometer de repente.

Apa

(m).

Assaflo. I'ua : Mua.


Amho : Assaz. Otet : Oiibrni : Otecat.

el nio en Ius bracos.

A seo, Yeguar.

Ambo .
Arrullarse

Anui-

Aheei tata mum'mc.


Yyb embira.

A ssaeteado.

Ofnbep pl- tener, Ayeguaru (gui).

la paloma,

Arruinada
Arruinado

Ascua, Tatapyi entll.


casa. Oga imboay pir. Atenas encender, Amboye pota tatapuchlo,
Tahey t|)ira : pyi : Amendi tatapyi.

Arruinar,

destruir,

CIH.

Y'mboaypira.

Amboa (pa) :

Ayt : lleitica.
Arruinarse,

Aemboa : A'moay-

l : Afmomrangni'T.
Artejo de la ruano, Pacng.

, coi/untura,

Teo ame :

Too volta pilme : Too apiTme.


Arti/ice, Apobra.
cosa, (,'aracat.

Artificio. Caracat.
Artillera, Pocabuo et.
Artillero

que. la haze,

apo liara.
tira,

poli.

Ayero-

Ayerobia r liria ycoguitpa.

de la muerte,

Artificiosa

estar,

biar coite. haime cherec haguera


gui : Ata ndaebei : Ndaqubiyebei : Pat ti ndarecobei: Clieeangey meaie : Naangiii.

Cig. ypota h a b a : estar ya, Ayerobia im cote :

Pica cng.
Articulo

Assecar, (' h e v c 11 .
Assegurado
de peligro

Mbo calmeli

Assegurar

de peligro,

Amboyero-

biari bayme hec haguera gui.


engaando.
que ser

Amboru ru.
assi,

Ayet ne hae :

Ayety cne rea.


Assentadera,
assiento de
cosa, fin de la cosa, Tebi.

Mbo cabuc mombo Assentaderas


bolrer
A aule S.

nalgas. Teb.
de qualquier cosa,

qualquier

Ahebi-

r (bo).

Asso, assidero. PicTcba : Po acng. bolrer, Ayce bibee.


A sabiendas, Yquappe.
Assen/ado
estar el tiempo, ArayyaAssoda cosa, Mbiclii : Heclplra.
prb : Ofemonili a r a .
en horno, Obo yo : Ymboyipira. hombre, Aba il>T apica t : Aba

hojas, Mymhoque.
aribe : Aba apTiib. ride Ib n. 2.

87

SS

ASSI

ASSI

Assenfarse licores. Hu ;'t.


al canto del banco, Cliere bi pi

rar ai.
Asserraduras,
Ibiracui eu ra.
Asserrar, Aiquyti (mo).
Asseslar con escopeta, Amoi' mboe
ba hec.
Assi, emona : Nai : Xa. 1.
anda, E mona oyc : Na oyc.
assi. maldiciendo,

Y ymburu :

Hyambur : que r e a . [La mugar


dize que re.)
medio entrebueno y malo, Ata
repitiendo
el nombre va, Ca tu

pirlpiri : Pocbi pochi.


bien es cjue le acoten,

O apa

Assi mesmo, E mona abe.

ni mas, iti meaos, E mona rmy


ngatui'.
podr ser que sea, Emna aypoy
p : Megfiai caini aip.
puede estar, Nate nehiny : X
te ypobiny.
que, E mn r : E monroyre.
sea. E niningatu que : Ta Emo
la rea : Ta E mn'quer.
ser

leen pig que : Pig q u e rea.


como, Xabe : Yabe.
assi yo etc., Hae ene : Iaee.

Assidos

mnomo, cury cat tamao, vicie


E. n. 4. '
eleve de ser, E monahi p : Eino
nahra : Nahra.
dizen que di.vo, E mona hei nday.
es, E mona ndaye : Aip
enuguy : Ayo ndaye : E monaye.
es? (preguntando)
Hi panga?
Hypang rea? E monapanga? T
emo na panga rea? Aei?
(respondiendo)
nanga Ta
emona.
sin duda, Aiet emona Ayet
eyc : Chacam rae.
est, Aebo : Aco heeony.
finalmente, E mona royre : Emo
na coite : Emona romb corte : Na
aroyre.
fu, E mona rae : E mona : Emo
na nanga : Chacami rae : Ayeca
m rac.

lugar,

Oyobribc

eat nanga : Moeoybena.


89

muchos en danga,

cine a m a

tte de morir maa/na, mas Assiento


pibl.
cale morir aova, Hae ene oyra guy

lo uno como lo otro,

E mona n :

(agirmando),

Emona nngan : E mnnngane


rea.
'porventura, E mo nypne.
suele ser, Emona ami'.
tambin, E mona ali.
tener, Aypici lienona : Cbep
pyndabe recebo : Tenai arec.
Oyopopl

oiero quibo.
Hungu : TI

de licores,

Tendba,
Te

suelo de la cosa por defuera,

b : Tugu : Hugu.
, residuo de cosa liquida,

Assilla,

Tipiqulrc.

PIcTcba : Apyi.

Assir con las manos, AypI c i (ca).


juntar
una cosa con otra, Am

boyepot (bo) : Amboyopoplcl.


de alguna cosa, Ayepocog (ca).
Assirse
de las manos.
Oyopopic
(ca).

, enredarse,
AemS m a (nga) :
Aycap yu : Ayocog (ca) : Aye
pooi (bo).
. trabarse

la ropa,

Aaoyepocog.

Assistendo,
Hi'n : (Jher ni.
Assistir al enfermo, Ayhaclbae pri :
Ay bobaque.
en pi delante

de alguno,

Arc

bobaque guymi : Aliobaque.


guardando

algo, Ai haromo : Ay

c iiaromo : Hec ma nanga ay


c.
90

ASTI

ASSO

Assombro. Mond : And.


Asma, Y ai : V cororo.
Asno, Mbovic : Tapiit guac.
Aspa de madera, Ibiry aa.
Assolailo lugar, TabeytipTra : Taba
hazer, Amboyaa b r a .
ymboaypira.
Aspar, Ibrayoaa pip Anio.
Assolamiento

assi, Miambba : Mba-

spera,

cosa

al gusto,

Haymb :

pagu.
Amb : Yoh.
Assolar genie,
Amocafy mbia :
Amomb (pa) : Ayapiti (bo) : Ayu- tacto, Hamb : Y" ya pecoro : loba.
eap (bo).
Assalendo, denegrido del Sol, Che pi- voz, ee tero tero : N queque.
ribyti : Quaraci rembi : Quaraci Aspereza, de monte, Ca Snndba.
rembi eci.
pellejo, Mbae pirt.
Assolcar el Sol, Quaraci chorno piri- spero agrio. Tai a : Ha a : o byt : Cherapi quaraci.
li.
, secar al Sol. Arnombir quaraei
camino, Pe aba : Peaba.
pe : Amoyyi quatacpe.
silicio, A yoheat : Cabay raAssolearse, ponerse moreno del Sol,
gue ypobab ra : Mba rague pop.
Chepiribit quaraci reli : Quaraci
de condicin,
Aba pa pochi
chemopirlbltu : Acai quaracipe.
Hec aba : Gut mo'.
Allomado estar medio borracho, Aya en hablar. Yiie ngtabae : Ofi
bel pora ta : Choroca guiri.
ngacbae : se ngacyra.
Assomor otro centona etc., Ambo
obpice.
hazer, Ambo po aymb (bo).
el brago, Ayeybapce.
intratable.
Y yabai bai cat :
el Sol, persona, Hobapce.
Ypo hucatii he.
las piedras del rio quando boxa,
monte, Ca a n a : Ca nmbuii:
g los que nadan assomar las cabeCyya.
ras, Cheacngoroi,
eoroi.
lo sembrado, Ho bapic'te myty- pajonal, Capit bai : ua.
m : Y cor coroi temytym.
(que frunce la boca, Poro apec
Assombrado,
Ymondiipra : Yng- monibi.
mondbae.
Asperjar, rociar, Ahpi (ta).
andar abispado,

Cherecait : Ay- Aspirar,

anhelar,

Che ab (bo), v.

i'ro.
l'it.
lugar sombrio, Tenda yngbae : Asqueroso, que d asco, Po romboyeCguca tuob : Ca gui rur cat. guar : L'oronibo piat : Porombo
Assoinbrador , que assembra , l'oro
pa plehb.
niondl tara : l'oro mngihiyehra.
tiene asco; Yguaru : YpiAsombra- de mi lo hizo, Clieri oyepiehi bbae.
robi hap oyp : Oyecramo Asta de la lana con hierro, M :
Mina.
cherch oyap.
Assombrar,
{ma).

hazer

sombra,

Among

la caga, Aco mondl (ta).


91

langa sin hierro, My iba.


Astil de herramienta, i, 11.
maorca de maiz
desgranado,

92

ATAJ

Iluso. La jaura de 'la flecha, gue se


distingue de la caca. r. Iey. o.

Astil poner. Ai Ihoi (ng).


gallar. Ai h : Ay mbo.
Astilla, llura ra cue.
Astada, Caracat : Carara : Rui.
Astutamente.
Caracat lia pe : Cara
ralipe : Yruihpe.
As/uto, Alj caracat : Yearacatbae :
Yearara catbac.
A ante T.

Atajar

la sangre,

residuar.

Amom

liit bugu : Anibonugui pig.


A tajar lo gue huge, Alioquecy (mo) :

Aliennde.
Atajar

murmuracin,

Che rapi cha

ra nga iianilioaye ucri : Anioni


bo ehcrapiehra cur;i agui : X'ai
ourueri.
Atujo, Ha, r. pe. JO.
de ganado,

manada,

Mymb apy

t : Mymb reii.
Atalaga, Manibba.
Atabal, Alambor, Angu.
Amaa (na): Amiena (ugf).
Atabalero
gue lo toca, Angu mbo Atalayar,
Atar, Aapyt ino : Ayoqa (bo) :
pr'rhra : Angu mbopulira.
Amnibi (cal : Aoty (m).
Atacado
arcabuz,
cargado,
Mboc
algo en un palo, paira llevar en
ypoba.
Atacar arcabuz, Ambop mbocba : ombros. Ayp taqu (bol.
Ayappi : Mboc p ai atic : Ay bien, iiityngat (bo).
cocmbocap.
corlo, AmcAmbat (bo) : Am
cohetes, Tatabb p avatic.
cinbaturi (mo).
vestido, Ambot ;.
flo.ro, Aapyty cata (m) : Apl
Atado hombre, v. atajado.
]) : Rui.
Atajada
cosa, con pared,
Ymo'm
la. hamaca, At : Apyt (mol :
bi pi bt pip.
Ahopaty (1116).
Atajado hombre, perplejo,
A b a ec
pyty : Aba ne nioinb: Abaeman
Atajadizo

baba.

de pared,

l b l atanmbia

hamaca

assi mismo,

Aye opa

fi : Ahopaty, otro.
cabega

. otro.

Aa cmbu

(bo) : Aciig mnibi (ca).


cerco, .
cintura, Aycu qu (bo): Ay
Atajando, salir al camino, Alia pera
cumombT (ca).
ye rupi : haype.
largo, Amfinbuc (bo).
Atajar coa pared, Ammba Tbiat
las cabecas de la paja piara em
pip : Ibat'ppe alioquecy (mo) :
pleitas, etc.. Acpe (mo) : Aa
A l a n epye.
cmb (ca).
ganado, rodendolo,
Aboque cy
manos, Ay|ioqu (bo).
mymb : Mymb aynima (ng).
atrs, Aypoc y yiba yya
intentos, Aboc oquecy : Abemy
tucup cot ypoqubo.
ni oquecy : Abemymoa nirn
los dedos de las manos, Ayqi
ge (bo).
la yda, Amornge yboliabang apyl (mo).
dlos pies, Aypyca'pyti.
cra : Ybobabangucra alioquecy.
pies, Aypiqu (bo).
obra, Ambopoi : Ainombo :
Omcandog bembiap.
mal, Aapytynga (bo).
93
94

ATIN
Atar

ATOR

Aioquarta (rao) : Atinar

reciamente,

con la verdad,

guarup.

Aapyty ng (ta) (m).

Atarse la cabega, A'cmbu (bo) : por sospechas,

Afiacmonibi.
cintura,

Ayec qul (bo): Aye-

c moni bi (ca).
, turbarse,

Chereraiino rupi-

b, mbac rri : Hoa cat eheremymo ng : Nda yte riguai cheremyinoa.

Cherop (bo) : Acay A ti vengo, Ayunde pri.

("3).
Alaciar,

Aba he hupi-

Amboieguag (ca) : Amoe-

mond cat (bo).

Aieguag : Aie mmdcA-

Ataviarse,

Aligador,

Tata rap ndra.

Aligar, avivar
quebrando

el fuego, Ahapntt.
las brasas, Ahatapy

inga (bo) : Ahatapyiniog (ca).


t (boj.
Atavio, Yegueba: Jlo lyro liaba. Atolladero, Apacurucba: Apacurg.
Ateuiorizado,
A temporadas

Hayc ha.
Atctiiorisar,
Atenaceado,

YmongluiepTra.
Atollado
, Hepea pe amo :
na.

estar, Che apacu r guite-

Atollar otro, Ambo apa yur (bo).


Amngihiye (bo).
Quyppip ymoapich Atnito, aturdido estar. Che acay-

guy tena : Chereo gnyten.

nibira.

, desvanecido,
Che rera guiri.
Atenacear, Aypieb quyppip.
espantado estar, Chcaracy guiAtencin, Ycapicae : YeapTcahT.
Atender, Aiepcae (bo) : AyeapTcabi nia : Che aeay gui fiuibndita.

(bo) : Ainoroyi-b.

Atentamente,

Atorar

pica c cat hpe : Y e a p c a b hpe.

Atentadamente,

Y c a p c a c cat h-

pe : Henonde Jipe : Caracat h;


|>e : Yru hpe : Mbege hpe :
Halhnb ca tu lipe : HaThub hpe.
Atentar

g (bo).

algo, si est blando,

manoseando,
Atentarse

Ahn-

Aya biqu (bo).

assi mismo, Ayo abqui.

Atcrccerse

de fri, Cher terer ro-

agu!.

Aerieiado, Teca yba.


Atestada cosa, Yrabo aplplpra.
Atestado

estar algo, Yiapi poi'.

Atestar,

Ayappi (ca).

Atestiguar,

Ahen hecha cara,

-t tiempo lias renido.

ruhba.

Agu ictei nde-

A tiento buscar, AypobibT hecbo.


Atinar

95

atravessar

Yeapica c hpe : Yea- Atorarse

con el camino,

Aba he peup.

algo, Aniopa (mol.

algo, Opaa (rao) : Opyty

(11161.

el bocado al que quiere tragar mu-

cho. Cheyrib camamb cherembi


renoam.
en la garganta,

O pita che-

yurup cheya ceop : Cheyaceo


obapyty tembiu ari.
Atortolado

estar, perder

el tino, Che-

monambi ioobaque.
Atorarse

unos

con otros,

OyopipT

(bo) (ca) : Oyoe beati (bo)" (ca) :


Oyoebea tplqu t (ca).
Atormentado

de malos

pensarnientos,

Chermymb nga chercrec abet.


en el cuerpo, Hete herec aypich : Mrbrmo aye che rel
ai p abo.
de malos pensamientos,

Tcraym

anga che moyng ing abet.


Atormentar

corporalmente,

Aiporar

ve hetpe : Hete arec aibete.


9(>

I.

ATRA

ATRE

con penitencias, Ambo- A lra?icos leer,


Amopapa quti
ae cheret guiyecoacbo : Gui ye ymnguetbo.
rec acicatbo.
A /rasada cosa, Mltae taququepegura : Mbae cuera.
Atormentar las feas
representaciones,
Angaip ya yng cbererccoa : Atrs en tugar. Taqueupn.
Chemoangec : Cheinoyngo ing mano estar. Noy ndayb : Cii
ai ai.
mamo hiny.
Atraer a pura- fnerca.
A'mopir- poner, Cipo amoy ina) : Nq Herbo : Cheprat lipe aru : moy ndai b : Naonongab.
mirar, Ayeaqucuerap heehoa :
Hemmboacpe yep ar.
Ayeap hechca".
su amor. Arubor mbor gui ponerse. Ainbotaqucu : Afiyealiubucbo y chup : Arurha mboebi ycup : Hebipe aye : Hebiehupe ai.
h cherch, v. hazerse amar.
opinin, Amito ru Chore quedarse cansado, Caneo cherero
mymbot pe lierbo : Amboaqu pit : Caneo agu apt : Canec rambegie eheremynibotara r , he oigui ayco hebip : Taqucur
apt.
mymhotra imboyoya veabo.
Atormentarse

con palabras

halageas,

Che n'-

venir,

H e b i churmo v : Ta-

qucepe ayu : A'mbota qulcue'ng p pip amboaqu : Che i'


guitibo.
ii reli ambo ru.
Aravesa.d.a cosa, Obbo guara :
promesas, Mba qb'' mo Obbo oliac.
ychup ambo aqu : Temy quabeAtravesado estar, Obbo eheri'ny.
'ngu pip amboru : Mba hechacon otro, enojado, NdorofoSmgu c boyebup amboaqu.
bo tari : Guatam oroic oyoup.
. ganar ta voluntad. Ambo aqu
Al ra cesado campo. A haca m : Afiucat ypia : Aipiclii chere mymborac.
tara apucbo yehp : Ahaihub
Atravesar comprndolo lodo. Ayapayp che remymbotra ap ^.bo
oatui : Aytihir tlto : Na mngurychup.
ri tbo.
por engaos, Checaracat lipe cirio, Agac (bo) (pa).
amboaqu ; Ambotabi imboaquibo : por delante de otro, Hobab
Checaracat hpe aliahub yp. aqu : Hobbo ahgui qupa.
OIbabo aino : Ob tirando azi a si, Alie qui che Atravesarse.
bo a.
cot cot : Ahe checot cot.
Atravesar

el bocado, r.

alorarse.

Atrancar puerta.. Anibot! oque.


Atraviesa
> atravesao,
Hacapba.
saltando, Cheq gui li gi boA traviesas del sobrado de casa. Guabo : corotg hae guihbo.
rapinb it.
A trancos andar, Aata q (ni).
Atreverse . Ndache poropothbi :
la bestia maneada, y la caca
Ndai pohbi : Ndaquihye.
como renados ele., Corotug : 0|> j
Atrevidamente , Mboropohhabeyopbo oat.
I
me : Tire rec liabeyme : Tyeyme.
97
93

AUTO

AUNN

Atrevimiento,
Mboropolli hbey. Aun no he acabado de comer, Ndaei
gui crubo range.
Thabey.
Atribulado estar, Tecotebe Cherec
yo, Ndaei rnge.
Aicotebe guiten : Chengeco tebe
por esso, Ndete : Ndahau
guiten.
Atribular
Atronado

b.

otro, Amoyngotebe (mo).


con trueno, Amacin re

m mocay.
de espanto, Yacafybae qul hi ye
agu.
loco, Yyraqua acailypr : Ata :
Tarob ata : Yyraqua acata.
\
Aturdido de golpe, Heca guiri o api
hagura gui : Apihague remy m
efy (mo).
Aturdir, Amocay lm): Anioec gui
ri (bo).
i
Atusar el cabello. Afapy yoyacatu.

quiga, Nde ip : Meguay


eam' nde.
ti, Ndere rnge.
por esso, A b : Ndeyte :
Ndaete : Haubi.
no viene, Nde oubo rng'.
Aunar juntar, Amooo, Nga : Ami
yi (mo).
Aunarse, Onopytybo (mo) : Y'ycog
lea) : Ndo yo ecoabii (bo) :Oembo
yece : Oomboori.

i los buenos

para

el bien,

Ymran

gat O'mboyece : Oyoco : Ono


A ante IJ.
| mbo or : Oyy cog teco m n
Audiencia lugar. Teco m ra rehe gatu reli.
yerur liatiba : blray yaruci fi i Annqji.e, Yep. te. 3.
monoondl pe.
no, Eymbe : Yep ey.
lo jneses. Teco niara reli ru
me lo diera, yo lo tomara..,
reliara.
Chebe omeengeymo j'ep ehene
Audi/orio, Hendupra.
aiogu.
Aullar
el perro, Yagua ova ce.
quiera. Oypota rey e]>e : Toi
guabo.
pota rym icji : Oipotareynpe.
Aullidos de perros, Yagua yaee.
Aumentada cosa. Ymboubi cha pira : i A usencia, Tlbeym : Oymeneym :
Yrimonibira : Yniboycoc pira.
| Cherog' plry : Og p rey : Haqu
Aumentarle , Afemboubiclia (bo) : cue.
Afie yrumo (m) : Af'mbo eta (bo): hazer, Aba c u p e : Ndaiccne:
Oyeaprtar : Ofemoytar.
Ndachetlbicne :Aat guihobone:
Aumento. Ymboubichah : Yrumo: Ndayehubcne : Nayndichne.
haba. '
I
Ausentarse
de repente. Aba biari :
A un. Aub : BIt.
i
Acaybiar.
Aunados entre si. OnmoyiTi oyup. j
huyendo, Ndachetlbigui yabyia :
--I' ag dio. tiempo. Xdra.
Acayguiyabpa.
hasta el infierno. Aa r'tamb
aub.
Ausente, Oycoymbae : Oymeymbae :
los demonios hui/en del pecador, I Tlbeym bae : Oynymba.
Afa ti roete angaipbae gui oe i andar escondindose, Ayeupeg :
guhe.
I
Alemi' guitpa.
no. Tirot : Ndc tiroet.
Autor, Monngra : Apollara.
d.izen que, Ndey ye.
09
100
i-

AVEC

AVEN
Autor

del mundo es Dios,

Cora mo- Aventajarse

los otros, Aq che-

ngara Tupa.

ra pichara.
, y causa del -pecado es el demonio, Aventurarse,
Ndaieahbi : Tayeai
Angayp apoucahra : aang.
hupe guihbo : Taha marandup :
de nuestros bienes es ,/esu
Tapit marandup.
Christo ~S. S., Nanderec marangaAver abundancia
de comida, Yip
t monangba Jesu Christo . y.:
poro aoc : Oeniombue mbae. c.
Teco mrangat apuc hbamo a p i .
jx. . y.
Autorizado

dificultad enyr, Yyabaielieb.


hombre, gordo, y hermoso, falta de comida, Nd abo : Tem-

Angatura.
biundipri : Caru ai : Caruey :
, grave, Aba yepoihbucbae : Tembiutibey : Ibir ra etV.
Avergonzado
quedar,
Che ty guyAba hecopohii cat.
Autoridad, facuidad, Opogupe mbae t'a : Chequi cliequi au gui epireymo.
rerecohba.
Arergongar fv. vergenzaJ, Amti :
, gravedad, Polili : Poih.
Amnga : Cherunibige.

A ante V consonante.

Aver menester, tener necessidad,

Ay-

Ave de rapia, Guir por.


cotbe.
Avenida de rio, Irguacu : Tguac. mucho tiempo que pass, ImaayAvenirse bien los casados, Oioalh
p : Armbae ayp.
mendra : Oyoguerecocat.
pestilencia, JIbba nie.
, concertarse, Oreyoyacat.
tiempo, ocasin, causa de yr,
los discordes, Oyy cat oy Aguyete chehohba.
abbae : Oyoec tatbae oyoy Avergonzar,
v. afrentar.
cat.
Averiguada
cosa, Ymboyohupi.
Aventador

piara el fuego,

Tatapeqi.

Aventajarse,
Af'q (. q 6').
Aventar, Ambob b : Aliabiy mbobeb.
, desechar de si, Ay tiapi (ta): Ait (ca) : Amndo chehegui.
moscas, Amond mber.
pensamientos malos, Atl chepa
mnguet poch.
trigo, Ambobe b abat rnyr.
Aventajado

en su oficio,

A'qu

Averiguada-mente,
Hup catuhpe i
Yehucat hpe.
Averiguar, Amboyeli (pa) (bo).
Ave, Giur.
Aves de rapia-,

domesticas,

Guirpor.

Guiramymb.

A vezas, Yopir, v. pero 1.

cantar,
hablar,

Oyopri yporheta.
Oyoplr o'enga.

si, vezes no, E. 9.

ngatii oheangarequabar : Cherec Avecindado,


mee ngbar.
Aventajar,
mejorar
dando , Ame- Avecindarse,

Oemtapi bao.
Ambo tapia (bo).

guaca y chup : A cat up am'e , otro llegarse, Aoambiyo (bo) :


agu y e : Ammbae guac.
Ao amund (bo) (pa).
101
10-2

AZER

BALA

Avia de hazerlo el? O yap et : Oy- Azerar,

Amboyahec quarepott'.
Azero, Quarepoti ata.
Aziago dio,, Arapane.
Azul (y verde), Tobi : Hobi.
S. no,
claro, Hobi heccng.
obscuro, Hobi h.
Hcqu- hazer, Amboob (bo).

ap eteamo : Oyapo'amopa ?
ser assi? Aei amopa?
Avian

de quedar

algunos?

Oquabbe amopa ?
quedado
bee am

algunos

aparte,

bina.

ponerse

la seal

del agote,

mbi.
enon d e a hra y yaraqua catu- ropa, A Hobi.
ba : Poroenndeahra.
bolverse negro, Hobi oi'mo (na).
Avisar, Amomornd : Ayquabee medio azul, Hobi h o b i : Hobi ata.
Azuiexos, Ytaobi.
y chup.
la partida, Amomornd guiII ante A.
yupabca.
de mano en mano, Amomornd Bacn, servicio. Tepoti liap : Te
yoap api.
poti rir.
passo, Amomornd guiqua- Bacinilla, Ti rir.
Bago, parte del hgado, Ibl pa : Pep : Guihbo.
reb : Pereb.
. dar de codo, Aapee.
Bachiller, hablador,embi
: eepi
Aviso, Morando : l'ornd.
pliae : e'ngic.
Avivar al descuidado,
Am boa picaBadea. Sandia.
p.
desmayado,
Am boapicabi : Bagre, Mandy.
Babear, Aycptu moce (mo).
Ambo aquaab (bo).
Avisado hombre, prudente,

que duerni e,

Aba mbae

espantndole,

con lo que tiene en la boca, Chem-

boi og : lg.
Amondi : Ayque mndi (ta).
Avivarse a si mismo, A'm boaquaa- la tierra con el Sol, Otimb ibi.
Babearse lo que est caliente,
Hab (lio) : A'mboquyre (mo).
cuotymb t.
el fuego con el viento, Hendtat
BaJio de la boca, Yuru tymb : Yaibtpe.
rupit.
A voces, Ocapuca corog-hpe.
olla, Yapep tymb : Pitii.
A ante X, Z.
Baiben, Ajiagui: Agu agu : Cocog :
Axedrezada ropo, Aob apa : Apy- mpy.
Baibenes de la canoa, Igra agu
ni : A yyapaba.
Axedrezar,
Aniboapia : Ambop- agu : Iga yero r o a : Igra a p a
n .
! ' i.
Axorea, manilla, SI boi : Poi : Poa- j Bailador, Yeroqui liara.
pi quiy : Piap quiy. del pi.
; Bailar, Ayeroqui (bo).
ponerse, Ambo poapiquTy (bo). en corros assidos,
Oroypopiei
Axilar de casa, Cygppiara : Yporu- oroyroqubo.
pi : tembipor.
Baile, Y'eroqui.
u

Azerada

cosa,, Quarepotiatriymboy- Bala de arcabuz,

Mboeabayi.

arip : Ymo tmb quarepott pT Baladron, Aba e'ngiee ao : Mr


p.
tebae : N'equi rbae.
io:i
1 fi-!

BARL

hablar
demasiado, Baptizarse,
An'mo TpS ra : Af!em&
Christiano ue : Ayeapirmo ue.
Ai''tey te : Af'e qur.
Balanas de peso, Pec a'nib yo Baratar, baxar el precio, Ambohep
bai.
myr Ahenoi: Hep myr.
Balar animal, O''hbae.
Barato, Hep myr.
Balbuciente, Aba 'e pitpt.
Balda persona,
Aba ecteybae : Barbacoa. Taqua pemb.
para assar carne, Mocaet : 3M8
Oyndebae : Oycoobae.
cae I t .
Baldn, Neenga : N''mr.
Baldonar, Aeengai : Annira.
Barba del hombre filentuml,
Ten
Balsa, Itapba.
db.
Balsero piloto, Itap ropit cocra : , el pelo, Tendba.
itap rerequra.
Baluarte, paliada, Ibir : Ibrpem de otros animales, Ambot.
Barbada de cavallos, Cabayu c'ma
b.
Ballesta, Guirap myr : Guirapap. ma : Cabayuyurumonibcba.
tirar, AmSnd hu guirap pe Barbado espesso, Hendba anbae.
Barba hazer, Ahendbaap (rao).
l'V'
larga, Tendba abu 911.
Bambolear
hazer, Amo uc (mo)
(ng) : Amboagu (bo) : Ambo apa Barbar, Cherendba aoce : Hoqu
rmo Cherendiba.
gu (bo) : Amcoo (bo).
Baladronear,

Bambalearse, Act guitecbo : A'm


boce (bo) : Cliccr'cSv' (mo) :
Ac.u cu (bo) : Acure cur (mS) :
Cheagu agu (bo) : Che apagu pa
gu (bo) : Che gui gui (bo).
Banco, Apc : Tend : Ibirap.
depilespostios.lhi
rapyybabac.
redondo, Apo apa.
Baar, Amboyahug (ca).
Baarse, Ayahug : Gniyah (ca) :
Ayepirc!.
de sudor, Chera cr (ca) : Che
ra (p) (bo).
Baos

de agua caliente,

Ita cuyah

cba.
el lugar, Y huepe.
Baptizado, Ymboyahpi : Christian o
oyebae : Y yapiramci nibi : Y mo
Christiano mbra.
Baptizador,
Poromboyahu har : Y
mo Christiano hra : Tpa rarm
Porom5ingobra:Poroapir3ni5hra.
Baptizar,
Amo Tripa ra (bo) : Aya
pirmo (mo) : Ayahug (ca) : Amo
Cliristiana (m).
105

Barbara

gente,

Aba yyraquabym

be : Tabibae : yiaquabec ymbae :


Teccatbae: Abateccatbae: Ca
ignara : AnamT.
Brbaro en hablar, ''tabi rerequ
ra : Y''ngat ymbae.
Barbaros sin gorierno, Mboro quai
oguerec ymbae : Teco catubae :
Co rec rerequra.
Barbechar, Aeope (bo).
Barbecho, Copehaguc.
Barbera, Tendba apindab.
Barbero, Tendba apind ra : Tend
ba apollara.
Barbirrojo,
Tembbaabyt.
JJarbote, Tembet.
ponerse,
Ai'mo embet : An5
cliercm beta.
Barco, Igarata myri'.
Barda de pared, Ibata ayo iaba.
Bardar, Ayaco ibata : Aypraco
ibata.
Barloar

enemigos,

OSmboy : Oo

yrro oye h : Oyocic OS yr


rom,
10G

BARR

BATA

queratveraalgaratcocra. Barril,

Barquero

Barra de hierro, Quarepoti guac :


Pehe guac : Quarepoti .
piala, Quarepoti typ'ce guac : Y gua c.
puerto, Imbac,
Marrac, Tayacu hapiabae.
Barranca, Poecapyoa : Iblang.
del rio, Iblang : ecapycng.
grande, Ibi ambuc : Ibi capyeanguac.
jiarranguera,
Ibblmbu c : Iblcapcan guac.
Barrena, biracutu cba: Iblramombucaba. Guar.
Barrenado,
Ycutupira : Ymombup
rra.
Barrenar,
Albiracut (ca) : Aibir
mSnibu (ca) : Ay plguar.

Ibra ae : blral.
claco, Ibra ae my ri : Ibi rl
myr.

Barro

blanco,

Tobti.

colorado, Tapyta.
de loga, "Nae.
hazer, Ayapa yuca tu y : Ayap
tuy.
de loga, Ayapayuca a.
Barros del rostro, Ari.
Barroso hombre, Y yribae.

Barruntar,
Aymoang : Aemoang.
Bascas, Tend tend : Pl pichlb :
Pl abaet.
Basta, Agulye .7.
cosa, gruessa,

Ypna.

de pelos, etc., Ypna abiyu :


Ypguac rabry.
pior muchas partes, Aycuteutg del colchn, Hecybo cu.
(ca) : Aymmb moinb (ca) : Ai- ga, Agulye lua.
pguar.
-- ola, Aguyelmqueahe : AguBarreduras, ltpei bagura.
ye ti.
Barrer, Aytpc (ybo : ybo).
! Bastante, satis, Ay 1. pytue.
llegando

la bassura

con

tiento, Basta, persona

Aliaub Itpe ybo.


, llerarlo todo, Ayt br bcrabbo
. Pi. 7.
Barrera-, Ibir penib
Barrero de antas, JIborebi iguba :
Tuyuguba.
Barreta

de yerro.

ruda, Yyraquaa anS-

bae : YScn gatu y mbae : Anam.


Bastar ya? Agulyei porac : Aguye rapaga.
, respondiendo,
Aguyema.
Bastardo,
Mendareral emyngura.
Bastecer,

hechor

bastas,

Abe cybo

Ci. o.

Barrido, Ypehagu : Ype pir.


Bastimento, l p l : Tciiibi : Bohit :
Barriga, TI : Tacap : Teb : b- Mbi.
aparegar, Ae inca'naiprari
gu, v. a n. 2.
Bo blit guarnan aemocaena.
abajo, Gucapbo.
Jastou, bordn, M bococ ba : Mbo arriba, O tucupbo.
ponerse al Sol, Ayeplap : pecai : Mbo pegu.
Bassura, It. z.
Ayeacap p : Ayclbl guape.
barrer, Atlpei : Ybo : Bo.
de ollas etc., a 2.
grande, Teguacu : Hebeatl: PItui. coger, AI t yr (pa) : AIt moneo (ng).
, lo contenido en ella, Trep.
que contiene el vientre, Taca- arrojar, AIt reyt (ca).
Batalla, Mumbba : Noy raro liaba :
p : Hacap : Heb.
Barrign,
Ab^cbeata : Hebeat : Yo guercc ay liaba : Oyoepe inHebeaguay : Iblgu.
dba : Mrandequba : Mrma.
107
108

BEBE

'Batallar.

Ofoyrro (mo) : Oyguere


coa : Oyeh opoc (oa) : Opu
oyehe : Amrmona : Ymrnde
rpi.
Balara, Yet.
Batea,, lbraaeguac.
Batir geros, Amboc vruguacuru
pi : Aymo na : Amboa (bo).
las alas el are, Oyepcteg (ea) :
Opep : Operereg (bo).
oro, plata. Amimb quarepot:
Amo pi r'rymombbo : Amboap
ru.
Batas. Tend guac.
colgar, Tend ocr : Tend be
nmba : Tend paigu.
Baraca, Tend tend : Tyu guac.
Bocear, Ambo Clietend guac.
/acoso, Hend ay.
Jlau.san, bolo, Tpana : Tabi.
estar lecho. Cheyu ryai gui
ama : Cbetap na guiama.
Jia.zer otro, Ambotapan : Ara

lioyuruyai ymoama.
Baxa

cosa, colgada,

Baxar liazer,
(bo) (pa).

Amoeyi : AmboguevT

bax.and.o juntamente.

Aroy

(berobo).
la cabera concediendo,

Ay abl:

A i'en g'aib.
reverenciando,
Ayeait
ychup.
las aguas del rio. lociri (bo) : T
<;0g (ea) : Tycqu ta : Tp (bo) :
Hobch : Iguemb ohey (bo).
los ojos, Ayeeab : Ayeab :
Cbetind : Cheyeo : Aaeng
ab (bo) : Ndayaupri.
Baxarse,

encacharse,

Avea b (bo).

. lianiillarse, Au'mboapip (bo) :


Anmoniyri (bo).
Boceza. Teeiayb.
diario, Ytap.
Ba.ro hablar, Ahebobog (bo) : Anee
| mbegu (bo) : Anee rui (bo).
, lumbre de l/'uage, Aba 'moan

gabae : Herymbae : T u n d a li r! :
Yyavbi ynmofing.

Y aeec ibV.

1) a n l n I'..
. corta. At : Carap : Pe : !
Atpor : Atuete : Aur : Atu ryn Bebedizo, r. 1' . 1.
gat : Un.
Bebedor de agua, Ignaro : loera.
. poco, Ypebt : Yppfri : IbT rio, Cagura : Oguy guace.
pr : Ypecr.
, ril, Aybi : M rnguii : Ma Beber agua, A : An (guabo).
tragos, Aytque (ea) : Ayqu
ne.
er qnle : Ayquc ytquc
dar la cosa, Oemoay lo.
qucbo.
Bayamente
sentir de otro, Aemoan de golpe, Amboeuruc ygubo :
gaiby hec : Amoaybi guinemom Ayeace ygubo : Amboberaho te
gap.
ygubo. dayeapicacai ygubo.
Jaxo persona, de cuerpo, Ypb : Ca cu competencia,
Oroooq o
lap : Carapeb : MyrT : Atur : qa ea guabo.
Atur : Ibi.
yerra, Ae.

algo con la mano, Aroyi (bo).


de alio trayendolo,

vt

ramas,

medio emborrachndose,

Ae guy

'mboca gu Ibo : Guyembo ca


Amboye roa (bo) : Amboap imbo be prtmo.
ycrobo.^
r. comer, A : H (guabo).
cuesta, Ib rup agu'y (pa) (bo).
110
109

BESA-

BIEN

A y t q u c u (ca).
Besar las manos, Ayeyur mboy
nde poreh : Ayeyuru mbob! yeb
vino, Ae : A c gy.
Bellaco. Poch : Angaip : Mra " : yeb nde preh.
Bestial cosa, Hebae mbae : Mbae
Maraa : Ai.
iiebae rehe gua ra : Mymbba riHelia cosa, adornada,
Ymfi porng
gura : Mymbabec.
pecado contra
natura,
mbr : Ymbo yegua plcande : Bestialidad,
Angaip yyabae t : Tebiro : CuYcatuplrlete mngp.
de sayo, Y'pran teg : Yeatu- ynibae lomoangaip : Y guerec.
Bestias, Yo : Hbae : Mymbba.
prl.
Belleza. Mrngaba : Porngba : Betn, Pomo : Mbae pomo : MonTea.
gba.
Saber sorviendo,

Bendezir

con la mano,

Ahobac

: Bcxiga

Aypoit eatu pr : Hec.


oraciones, Amnibeii eatu :
Afiiu bn eatuhec : Ayt oheengat heo..
Bciidila cosa, Hobaca pira : Ypotcatuplra.
Jiendilo sea Dios, Ymmbeu eatu prm toieo Tiipa.

de orina, T i r i r .
pece, Pog : Pog gu.
Bexigas en las manos, P pir.

los pies, PIpir.


Bezerro, Bacar!.
I! a n t e I.

Bibora, Mboi.
Bien, Cat.
Yp catuprl.
Beneficio, merced, Mhaememb te. acondicionado,
Abaec catuprl :
Benignidad, Poro porialm bereco- aventurado.
Aba eco porng : Abatec porng
Iib.
rerequra aplrey : Ayae catbao.
Benigno. Poroporiahuberechra.
rostro, Toba poroporiahbe rec : Bien aventuranga, Teco ca t api'lo b yr poriahbrec : Toba rey. Aye. 3.
aviado va, Agulye oguerah :
])orialiuberc o yracat.
Ypypcat ohbo.
dicodo, Oabclp.

aviado va (ironice), Ohoha :


Beras, Taya : H guac ip.
Agu yey aua yhyhnira.
Bermejo, Ypytabae.
hazer, Amopyta (1116).
dispuesto, gentil hombre, A b a reBermelln de la- tierra, Yruc.
cliag niran gat : Aba rechag po, tierra. Tapyta.
rng : Aba reehag anga tura : Aba
oiimo Itaro ngatbae : Abet : Ib
Berros, Ca p tai.
cutuplrl.
Berruga, Quyta.
Berrvgoso, Yquyta quytabae.
dispuesto, pero con alguna
falta,
Besamanos. Yeyuru mbo y.
Aba rechag mrngatu te.
, salades

entinar, Toyme'ngat hei

ereque yehpe : Tereim'ngat hei


ndbeiercque.
Besar

deshonestamente,

Ayurupt.

empleado

(dize lamugerj,

honestamente,
Ayeyuru niboy
hec : Aye yuru inbob hoc.
111

est (ironice

dize el va-

ron), Hequere : Hy yambur :


Hequerre : Tquere : Cequere.
Heequerc.

, bien le viene, Ari.


112

BISN
Bienes,

hazienda,

BLAS

Mbae.

Bien est, Aguyte : Aguyc.


estar mal con alguno,
in fine.

v. Reco

hablado, Yengatbae : Yfe'porangbac : Yiic'candebae : Yee


yracat porngbae : A b a e'aru
ngat : Aba oyticatubae.
hazer

, alguno,

Chemrangat

ychupc : Che ychup guara : Alie


che be guara : Are c cat : Che
yclnip tequra.
la cosa, Ayap cat : Ayap
caracat : Checaracat yypbo :
Ayap canden.
hechor, Chebe ymarangatbac :
Chbegu ra : Chbe tequara.
mandado, Poro endu cat : Poro
enduc : Ac rapacatbae : Ac
oquai tabari oecbae : Yyapicab
catbae acbe.
parecer

la

ropa,

Yruangat

Biuda, Yme mnobae : Ymenymba:


ilbabiyra.
Biudez, Cherembirec mano llague:
Cheme mano bague : Chemen dyo api rey : Mend yeb rey.
Biudo, Hembirec mano bae : Hembirec yoapirey yylplmano r
mbabiyra.
I! ante L.
\ Blanca

mies,

madura,

Yyapeyu :

Abat apey.
! Blanco,

Ty 4.

del ojo, Teca bti.


de los dientes, Tai mbiti'.
Blanco

para tirar, Hu mora bohpe :

ybhape.
Blanquear,
Amopot : Am5ti:Am6morti (mo).
la mies madura, Yyapey tcmytym.
Blanquecina

cosa, Apatubl.

ehbe cheao : Yporang chebe clieMoro quyt : Moroty


ao : Clieraomorng eheao : Ya Blanquissimo,
apatubi.
ruangat aoche re h: ChearnBlanda
cosa,
cocida

podrida,
gat cpa cher. '
puesto, Oyngatubae : Oqua cat- Hu : Hin.
de sugo, Ypi e : Hiimye.
bae.
Blandamente,
Yplnipe : Mbegu se le echa de ver que tiene jiigzio
en lo que liaze, O rumbe hem- elipe : Yruhpe.
coger, Cheru ru ypicica : Aypibia p aguiye.
c i mbegu : Ambori mbor ypiparece, O ru mbe.
cica.
venida dar, Ereyupanga.
llegarse,
Amboru! liecebica :
venir al justo, Yycat : Hoacatu. Aemboru herocica.
Bigote, Anibot.
Blanda tierra, Ibi : Huu ibi.
Birrete, Acngaop.
Blandear lo delgado, Amou cu (ng) :
Bisabuela, Yaiii yoapl : Checa yari. Amtum : Ayaparerc (bo).
Bisabuelo, TainGiyoapl: Cherurrao. Blando de condicin, Cherec ruc
Bisnieto
<y bisnieta, dize el varn,
ni : Cherec ru ru.
Chercmymynoyoapi : CJiera remy- Blando, de coracon,
tierno,
Pai
myno : Cherairaira. Si fuere hem- tbae : Yplapibae : Piati : Yp
bra, Rayl.
acatbae.
Ymombeuay pira :
lamuger, Cheremyaryro Blasfemado,
yoapl : Cheremyaryro aryro : Clie- iieenga ]>orarah ra.
memb membr.
Blasfemar,
Aeenga Tupa up.
11 -1
113

BOLT

BOCA
Blasfemia, TipS up een gei'.
Blasfemo, Tupa up e'ngahra.
Blasn, Checuirabaeb : Che mongtub : Yero aba ba.
Blasonador, O'mboquibae.
Blasonar,

vanagloriarse,

Aemboqui

te : Ayerobiar te guyt'na.
Bledos

que no se comen,

Caaruru-

pyta.
Bledos

que se comen,

Caarur.

Caarurut :

It ante 0, R.

Bobo, Tapane.
Boca, Yur.
Boca abajo, Obaplbo : Oyurb.
Boca, abajo

estar,

Oyurbo bny :

Obaplbo tui.
bolrer, ObapI bo aono (nga):
Oyur bo aono.
arriba, Oba Ibbo.
echarse, Aeno obalbbo :
Catucupbo aeno.
de estomago,

Pica.

Boca,

agua el goloso,

'postema, Tobap : Hobapi.


rio, I mbac.
Bocado sacar, Ambob pe teyur.
hazerse

Afie-

Bogo, Ambot.
salir, Ambotace : Ambo ta aroqu.
Bochorno, Pracub : Piriai : Ara
aeub.
Bodas, Caru gu c : Pep guac.
hazer, Aypepr (m): Caruguac
ama (nga) : Ayap carugua c.
Bodega, Mbae tetyro cot : Mbae
rendaba : ilbae cot.
Bodegn, Yup mengp : Yprga : embi abqu bpe.
Bodegonero,
Ypmeengra : Yp
apollara : embiabqu liara.
Bodoque, Ibi aquyta : Ibi apu.
Bodoque de biroe, Guir apia : Ibgua. _
Bofes, Nebcbui.
Bofe/ada, Atbete : Hoba petg.
dar, Ayatbeteg: Abobapetg (ca).
Bola de madera, Ibr apu : Ibi
api.
Bolar, Abeb (bo).
de abajo arriba, Obeb oyeupibo.
al/o abajo, Obeb ogueypa.
yendo, Ae namb pif guin :
Che nbi fee guilib : Aemnmb beb.
la fama, Terqu obeb : O?a terqi.

endi bocong te ycar recbea : Bollo


Yylieta.

de golpe,

QIJ.

chichn,

Acc :

maiz, Abat mbu yap.


en los estreios, Yuru
mbo pqui pqu : Yuru mbop 9 0 Bollos hazer con golpe, Amboc :
rog.
Ambopitec : Ambo apicc :
sucia, Yuru qui : Yur tyt : Ayambogua : en la cabega, Ayapi
Yuryt.
mbogua ide.
lastimada

Bocado de comida, Yurupot.


sacar de la boca, Am

(nga) Ame cheyru agui.


pongoa,

Poling.

tener en la cabega de golpes,

api mbogu beta.


Bolsa, Mbae rir.

hazer

el vestido,

Yca

Che

mmbu

, mordedura, Tai mbor : Porocu chea.


liagii : Yurppe ymbob bagu. Bolteador, Oyereier megbae.
sacar de ropa, etc. Ambob (bo). Boltear,
Ayer yer m'gi : AyeaBoga/, Tpana : Tab : Yyaraqu p megu gui yerpa.
ha er, Amlviyere niegii.
bymbao : AninT.
110
115
z

BOLV
lollear,

llevar

BOM!

rodando,

Amboa- liolver

payr (bo) (pa).


poniendo

la cabeca

en el

suelo,

Aeaparg (ca) (bo).


Bolver

cobrar

las espaldas,

Atucu pe bee

(nga). Abag ychu gui.


el enojo

passado,

lo ageno su dueo,

Amboj'ebl

mbae yyarup.
de otras

adelante,

Taqulcue

Afmo yro ybl : Ambobl edicnergu auio enond.


mo yro.

dentro afuera, Amboyere


la querencia , Oye blguecoh
herequa beyngotl.
guepc : Gue qua gupe.
al lugar. Chorenda guipe avelli
prestado, Yporu ])I amboyebl
(ho).
(bo).
los pecados

passados,

Aro yeb los ojos en blanco,

CheSngai pap gera : Ambo ibi


cheangaipa.
recaer de enfermedad,

Oberaci

Chemboayebl : Chorad yeb : Oberaci yoapl.


tomar fuerces,

Ambo Ibi che-

pirata : Amopirata yeb : Cherec


atngue ano yeb : Cherec cuera
aroyebi : Ainbo 11)1 chepirta
relie.
atrs en lo bueno. Aypoeyar! cherec mrngat cue : Ayeaquicuerap cherec marn gatugui : Ayepaptec pochi reh : Ayeapa r
tecpochl reli : AbgT teco cattigli! : Amrnguc cherec mngat
rangura.
, dar huella. Aatv ma : Ayere
(Pa) (bo).
de arriba abavo. Ambo oba Iba.
Bolverlo
la cabeca abajo, Ambo Ibi

eehag : Ibi coti amoacng.


Bolver

el rostro

a menudo

mirar,

Aemboecat:

Am boca imboyre.
por

alguno

de palabra,

Ahepi

chene ]>i[ie : Aembo yeb hcplca.


obra, lece aqur cherapicha repica.
la verdad. Hupiguarar. Airo : Hupiguara aijiioyro.
.sv'. An'mombeu cati Cherec
maraney mboyehii pa : Cherec ma*raney ]dii:a aar ro.
Bol verse Dios el pecador,

Ayebl:

'ITijia vji : Aeme' : Ayeqbc.


de lado, Olqubo ayer.
del camino, sin llegar adonde

yva,

Oherap acig guitbo : Ayeapar


guitbo : Ayeiil apar! gui yebbo.
Dios hombre, Tupa abrimo oenioa (nga) :andrmo o moa :
anderec oipl ci (bo) (ca): Oemoand : Oemond anderec :
OmongT oye.h anderec : andero oguereci).
en nada, Ocafy mbcte mbaeey
oyeo cay'm.
zia- ac, Qui bon gotl abg (ca):
A'mqulbongot guibca.
loco, Aembota roba (bo) : Aemoaraca vmbet (bo).

Aecoty cothechca.
, Ayoba boya (bo) : Ayeapar (bo) : Ayeatl yerobag : A.ye
aqu cue mae (mo).
en gracia,
Aembo yecotlah
ybl : Ayai hubuca yeb : Alie
cherailiucue ombolbl : Alie omboIbl cheralhucu.
si, Che araqua b (bo) : Che- liolriendo
raquaabi : Chearaqua colte : Che Bomilar,
recali bramy colte.
(bo).
1 1S
117

de buelta,

Cherey]ie.

Aguc (mo) : Ambo yeb

BOCI

BOII

Bomilo, Gu''.
Bomba rda, Pocabuea.

Borracho

estar,

Acabelpguyten.

mucho tiempo, Ar ohecabep.

Jtombu de sacar agua, 1 renhhba :

X pit h a b a : Ireroyeupihba : g a -;
tendido, Chereroy pif checa
ratpe inoguehba.
| beip : Chereiti checa beip.
Bondad, Aguiye : Gatupiri.
del alma, y salud espiritual,

Anga-

i , medio

tocado,

Atyote che ca-

bep : Checabep rt: Che eabeiuhha.


p h'rhra : Che ree guiro te.
Bonete, Aeriga myrY.
de jucos, Aenga haty hatybae : | sin sentido, Nom boaraqua bei
Aenga hendba gbac.
ycabep : Ycabeip ataramo p :
Umita cosa, Porng : Amoay.
Hec,a gurr mo termo p :
Bonito pescado, Pirpue.
Omo'o ycabeip.
Boiga de baca, Mbaca re pot.
Borra, Hu : Tp : Ta, ticu.
Boqueadas, Yeyurupec.
Bizquear el que se muere, Oyeyuru- hazer el rio, Omn cguy.
pee pee.
.Borrado escrito, pintado,
Oiiemo
Boquiabierto,
Yyurnya : Yyurupennibac : Oycogbae : Yya.
cba.
Boqui ancho, Yyurupi gua c.

angosto, Yyuruob : YurumyrY.


asjiero, resquebrajados

los labios,

Ilenibc bobogbae.
chato, Yyurupbae.
hondo, YyurupTet.
seco andar, Cheyuru ]n'n guteebo : Olio yu r tyn' guitecbo.
Borbollones, Pup : Chnbeg.
Bordar, Ayquati .

Borrar

escrito,

pintado,

Amonan!

(mo) : Amboa (pa) (bo) : Ambo


yeog (ea).
i el rastro de otro, y comer tras la
vianda pan, harina, etc., Aba qui-

cuerat.

Borrego, Obech ral.


Bosque, Ca ana : Ca guay.
Bosquejo, Caapl myry.
Bordo de canoa, gapep.
Bostezar, Ayeyurupec (bo).
Bordn, Mbococba : Po cocba :
Bosteces, Yyrupec cue.
Mbopeu : Mbopegu.
Bordoncillo

del que habla, Ap.

Botador

de canoa, Iga yoc.

Borla, Ambop.
Bornear, Aypcpi (bo).
Bornearse, Ayepepi (bo).
Borujo, Tatl cu.

Botar

Borrachera

Botn dejlor, Iboti quyt.


abrirse, Iboti quyta oya.
ropa, Broche, A mbotpba.

el beber, Oabeip).

lugar, Qabel poh : Oabelpou :


Cabeipoend.
passarse, Cabe! pocli.
Borracho, Oc.abo pbae : Of'mbocaber pobae : CabeTpo'porarahr.
.alegre, OabcTpo o r : Cabepo'ci.
de inclinacin,
Nemboca beip
com.
11!)

canoa, Ayoe.og ig ra.

la pelota,

Amomb mngc.

Boto, sin punta, Haquaate rbae.

Bocina,

caracol,

, cuerno, flauta,

Gutap.
pito, etc., Mymb.

tocar, Ayop (ypica).


trompeta, Mmbi tarar.
1-20

BREY
Braca medida.
rng.
Bragales

para

assi poner,

Bragaleles,
Bracear,

BROT

Ace yb pic mbae Brevemente morir, Curyme ornano :


Ndah'o areb : Qua pappe lieo :
Hecab omnb'mo : Curyte ornano.

cargar.

Rcp.

Brevissima

Ambopcp.

l'oaplquiy.
Aycyiba a t y m

(nga) :

Ave yiba mpy (m) : Ayeyib


mom gu (bo).
llamando

con las manos,

Ayepo-

que llera del uraco,

Ypoeo-

r (bo) : Ayepo y ti henin.


Bracero

cra.
Brago de rio, Iacirg : iiacng : I
cmb.
Brasa

hazer el palo,

Ycpca liobca-

bae.
Brasas, Tatapy oicobbac.
Brasero, Tatapyrr.
Brava

cosa, fiera,

Yyabaetc.

es nuestra

vida,

Habiy-

beb fandereeob.
Brindado ser, Heropobee mbira che
cagui pip : YmongaupI ebe : Ymo
bey mbira cli.
Brindar,
Ahey (na) : Amee eagi
ychup : Aymae caguy : Hau ve
caguy.
Brincar, Checupiy plyai.
Brincos, Ciiplyai.
Bro, C : Qulrey : 'l'aba : Hacub.
cobrar, Afmboclcli guitecbo :
Aiiemombur : A'mbo ai bai.
dar, Amboeie (bo) : Amombuv
(bo) : Amboaibai (ho).
quitar, Amboaibai pab hereebo : Amnatey.
.Briosamente, Gii catuhpe : 'mmbur bpe : embo aeubo bpe.
Brioso, diligente, Qulrey : Oemombur ba : Oeiiicatbae.
en guerra, Qulrey inb : Mirande quabar ocloli catbae : Ofie
nimburbae : Ypoitbae guaryny
reli.
Broquel, Guarap myr.
Brotada cosa, Hoqui hoquiba.

Bravamente bien, Marangat ete.


con igra, Guttamo yyabaete : emoyro abcre hpe.
me irato nial, Gutini eherecoabet : Abete cbereroc : Nandete clierereeoa.
, -mu.cho, Aibete : Xandetc.
Bravear, Gutamo ayeoguitecbo :
Mrmr etc afiinyr guitecbo.
Bravo, Abaet? : Rocbi.
Brea, Curilbicl.
Breada cosa. Guriblel ymng pira.
Brear, Amngi curi ibi ci : Ayoog Brotar el rbol, Hoqui Ibi r.
cortado, Iblr mboguaigu
curi Iblei pip. Y. Mong.
por dedentro, Avcu pemng (nga) : ypicu hobm : Iblr nibguague
hobeee Ima.
Ainngl curi iblei pirup.
enfermedad.
Ob chcraci.
Breas, Yya : Yyaybi.
Breve

cosa, que poco dura,

Curytey

gu;i : N. a yplcoplbae rarigb :


Curyte guara aip : N'da arebae
ringii : Oberabote guara : cab
cab ramiote guara.
Brere-mente, Curitci bpe : Obcralite : Teca bi bpe : hit rami :
Imam.
121

la esqga de ma.iz, Gumbe, pla-

tano, etc., Hatynde tyndermo.


las flores, Ibot opvi.
lo sembrado. OIbl erobutemy tyma : Opo p temy tym : Hobqua
temytym.
Brolon, Toqui : Hoqui.
salir, Hoqulccramc : Hoquipop.
122

BUSO

BULT

Bullicio,
ruido,
Alba : Pamb :
Brotoncillos, Yj'plqurmyr.
Bruida cosa, Ymboy apira : Mbae Cbirri.
Bullicioso,traviesso,
Aba ecoote ey :
yyoaba : Ymoendp ])ira.
Yertei' toyba : A b a ecopryr.
Bruto animal. Heba : eo.
Bullirse, Amyi (n) : Aera (u).
Jira.ru. Cua paye : Cua mbaye.
Burla,
Arua : M'gu : Te : E.
Bru.rear,
Chepaye guitee (bo).
Payeree relie ayepor guitecbo. hazer, Avova (ta) : Amboyar
(bo).

It ante V.

burlando

lo mat,

Ymboyaru

yar yopac lipe oyuc.


Burlando,
Ymboyaru lipe : Tey
dolores, Carugu.
bpe : sda ayebpe rugui : Me
tener, Checarugu : Carugu ay
gu bpc : Megurmo : Arua li
porar (bo) : Carugu b che.
pe.
granos tener, Cbep : Ma aypo lo d.ixe, Tey ha : Che arua lipe
rar.
: Nda aybo ruguai che eny :
Buboso de dolores. Carugu riy : Cherembe (ilrlpe arec mra clie
Carugu porarab.
. : Cheyuru rembpe : Cheme
gurmo : Nacheplaguibergii
granos, Alia po raralira.
cheny.
Buclie de animal, Teguae..
Bubas, Ma : Pi.

aves, Ai.

pescado, Tanibracu.
Buey, Mbaea caap.
juelo, Beb.

Burlarse

con mnger

deshonestamente.

Amboyarua cua : Amboyaruaba


et.
Burlas

de manos, Oroomboyar oy

eh po cogar.
Buena cantidad, Cat : Ote t.
Burlarse de palabras, Xce Arua pip
cosa, Mbae aguiye : Mbae m oroomboyar.
rrigat : Aguiye cat.
otro, Ayoyai (ta) : Che megu
vida tener, r. tecob. n. 2. y Ta
yyaita : Anee megu hec.
c.

Bueno, Catuplii : Aguiye te.

haziendo

reyr

con gracias,

Che

megu : Aeniegu : Chearua :


Buena palabra tener,
Chee ype
Aeniboarua ymbopucbo.
pcat : Aguiye : Cande.
Burlas de palabras, Keeng apira :
Buen proreclio, Aguiye.
Nee aruai.
Bueno estar de enfermedad.
Acuera Burln dezidor, Nee'ngpira yra
(pa) (bo).
Yyaruabae.
llaga. Aca (rao).
deshonesto, Ymeguabae te : Yy
salud, Agu ye aic.
rua abaet.
fuera que te comedieras,
Mar Burujones, Aquyta quyt.
amo ereye quay.
Jjurujones hazer, Amoquyta.
Bufar, Cheapyy mb (bo).
Buscar, Ahee (bo).
Bufidos, ymbv ynib.
a tiento, Apobib beebo.
Buho ave, Yrucurea guac.
averiguando, Ahecgui pornd :
Bulto, Xngueu, y A'nguc o ab Apornd : Amomohe gui poran
cli, vi el bulto
solamente.
dpa guitecbo.
123
12 1

CABE

CABE
Buscar

en la bassura,

tlaru ruam-

bogu liccbo.

Cabellera

Apembi.

escudriando,

Cheyurupoe hec

postiga,

Apuc pemb :

Cabello crespo, Apiclia : Abperer.

gui poran d u p a : Amboabir bini de la cabega, 11.


hecbo.
del cuerpo, H. 5.

lo, vida,

rac Per.

de comer

a otro,

Aypo-

de mais, Abat agera.


Cabellos partidos, Tobapipe.
untar con azegte, Ayeacng my-

assi, Ayeporac.

Buso, Abapltu pueu et : Ypltu ba- ro (mo).


qi tecatba.
Caber, Ya n. 4.

C ante A.
Cabal, sin fallar nada, Gue tebo.
C'avaller que est a caballo, Cabay

arichu : Cabayu arigura.


Caballete,

cumbre

de texado,

Cabayu.

Cabana,

Captaba.

rendpe : Chey cherend.

Caberme
Oga-

pte raqu.
Cavallo,

al justo, Cheya cat.


apenas, Hacipe yy : Opiam.
en su, assiento, Cheycat che
parte,

Chey : Chepot. v.

Aye n. 1.
Caber mucho en cesto, etc. Yporuc.
una cosa en otra, Yy cat.

(Jbeca, Acang v. A. n. 2. v. Api n.


1. 2. Pj.

Cabero, el que est al principio,

jin,

Apiri eha ra : Apitiguara.

: Acagu : Cabestro, Cabayu pama.


poner, Amoayuca cabayu.
de linaje, Ipicu : inangip. Cabildo, Nomonoongba.
hazer qualquier
cosa, Am hazer, Oroomono (nga).
bo a g u a (bo) : Amboapiraquyta
Cabizbaxo,
Chetynd : Yaupirey :
(mo) : Amboapiraacang.

calva,

Aragur.

Apirabey

Yacang aiti.
superior, Rubich : Tubich.
Cabegal, almohada, Aongt : Acan- Cabizcado de flaco,
gup.
Cabecear,

dar

cabezadas

de

sueo,

Cliequer para : Aimboy aitigu


querap rabo.

Yacng yei-

bibae angaib agu : Yacng yerobae.

Cabo de cuchillo,

Quicepici cba :

Quice ropi t : Quice poacang.

materia,
edificio, Ogoyeroa: Yapya (mo). postigo de otra
Quice!.
negando, Aieacang mbobab (bo).
instrumento, i b . n. 11.
otorgando, Aeacangayt (ca),
Cabecera de cama, Ynimb api : del mundo, Ibi apira : Ibi rei)/.
de pueblo, Tareb : Tabap.
Yymb acing.
de mesa, Oaruha ba pira.
vela, Tataendi aci gu : TataCabegon de camisa, Camisa ayurpi. 'ndi rebi r.
Cabegudo en su parecer,

Yporerobi-

Cabos echar , herramientas,

Amboy

rymba : Yporend ymbae : Ya- I (bo).


cSng itabae : Gue mmbotarar Cabo hazer, Aiboa (nga).
oyrobiaribae.
Cabo, i unta de tierra en rio, mar,
Cabecudo,protervo,
incorregible,
Api
I q.
caire.
Cabra, Cabar.
125
12(5

Caer, A 6'. Apacui (ta).


de al/o, Aeutip (bo) :bat gui.
Caga de animales, Hebaer yporac I bruces, Cheapr (bo) : Opo
i bo): Hebaer tequba (bo): Co mo j tiabo .
mhe b a b a : Yuca liaba : Moa [ lo bueno de.vandolo, Ayeupe
baba.
; g teco marangat : Abeja ehere
c marangat cuera : A teco
Cegador de ares, G i r a mboabra :
G i r a ritequra
: Guirayurabra : aguyeyguargui.
Apihra.
na/gas, Guebbo : Chere
perro, Yagua mbae rupia : Co bbo .
rupia.
derrengandose
sia un lado, Ae
Cagar animales, Abebae yucguite
apya gui abo.
cb : Ae bond hebaer : Aye
de romana, O apacui : Ocucui
porac (bo).
ete obo : Oberaboteyri : Apa
con redes, Aguira mbo pcapp.
trampa, Amnder ymbobo. rayt : Apara.
Chemboa cliera el :
en hoyos, Ibiquape ambo hbac. enfermo,
Cheraci che nng : Chereyt che
Cagela, e' : Nmopy.
rac.
' 'aahonda perra, Yag'uayquarur.
en lo que dudara, Taic eat
Cachorro, Yaguara.
cheremyquabey raer : Tayc
Cada ao, Ro nabo.
rae.
bueno, Ynifirngati nabo.
din, Araabo : Araya : Aramo fruta del rbol, Ocuib.
goteando, Otqu (bo).
l'<i ey.
dos anos, Mocoi ro nabo : Moci granizo, Amandau oeuciu : Anian
da yri : Ho mnda.
ro quabir nabo.
hazer otro, Amboa (bo).
mes, Yac nabo.
lagrimas aprissa, Che reca itor
noche, Pyt nabo.
ro (m) : Cherecaapacu (ta): Ocr
Cadaera,
que cada
ao piare,
et chereca i.
Ymembi yop api.
muchos, g fruta, Occu (ta).
t'ad.a axial, Ttyru : Abe.
Chepcirl guibo.
vito por si, Pe te te : b. j resvalando.
uno, Ybo vp petei.
; trornpegando, Aiba ]ii guibo.
roci, Icap .
re::, Miiie : b.
de las yervos, Icap apacui.
Cadena, ele oro, Quarepoti yuca.

Cabra mantesa, GagT.


Cabrillas del cielo, E yeh.

de hierro,

Yta c.

Caerse

algo de alto,

Yypar obo.

Codera, Tmb : Tmbqui : Te rbol cargado de fruta, Ibirar


nngup.
cng oyero ob agui : Oyeajia r;i
Cadillo, Cpyyat.
ibra etc.
Caducar de viejo , iSachembo aqua de su, estado, Aya pira (boj :
bc chetu ya : Aemcnumyec ; Ayapar bo.
ehetuyabae relie : Chemboaraqua I hambre, Aguibi chcembiahi
faiy ehetuya.
! rnio.
Caduco viejo, Tyacunmy eco : el edificio, Oyeapa r ga.
"yaraqu cauybac otuyabae reli. , los cabellos, Chera cu (ta).
127

12S

I.

CALC

CALO

Caerse las cabellos de la, cabeca.


acu (ta).
qualquiera cosa, de podrida. Yy-

mboy qui ce reh) : Aniotquce quarepoti StS pip.


Colgarse, Aye<;a patii mond (pa).

paciti e oarmo.

l'aldo

estar . pii/ue de morir.

Che-

Colgnos, caigo// : Ublr : Telii ruba.


( 'aldo. TI S.

reo : Harae eherui : Amano bbi iterar sacando


guitpa : Chereopyin ayc.
pi i bo).
Caimn. Yacar : Paraguaricha,
(Jairel. Hembe puliaba : ilembe-

pembl.

Cairelado, Hembe pembba.


Cayado.
Mbopeou : Popegu

de mandioca.
sacar

(bo).
: Clenla/-

lo demos,

Avti-

Mandi rlcu.

dercoiulo lo dems,
la llama,

Avtip

calor, sol.

Ayp (bo). v. Pe o'.


Mhoeoe.
< V(/e,Ytarapih : Ytamongui cboh. al fuego en olio. ele. Amboacii
Cal muerta, Yta ca Ymoa quy ml. (pa, (boj.
.
(Jlenlaruala-iga./aJuse.Aeubti(n<i):.
r,
<.'alabaca. Curappe : An dai : TnmAneapTpe Ita fn^j.
bqu.
j la a manos refrega adose, AypoCalabagadasdar,
Acin boya (boj : j (jut g-uinemlioaciipa.
Acmbot (bol.
Calentrsele
la boca el
Jiablador.

Calabagafe

, Curap'p ymo'embra.

Calabago, I .
coa maiz para,

cantar,

Mbarac.

Checu acu)/) : < 'heyuruacub.


Calentara,

A e a n u n d. .

con fri, Carao n r u : CaracT.


tener, (.'hecaraei rrT.
largo con su. tapadera. Carmeg.
continua. Acnimh iapi : Ndo grande de boca grande. acu.
chico, Yru.

que sirre tic cuchara,

Calafate,

Calafatear,
mong.

Calamidad,

reli,

Pip.

garat ogcra : Alongara.

riacanaiid yj)i : Tapia ri : Ndopori caniiid.

Ayoosr garat : Afio- Caliente cosa- al faego, l i a cbae :


Vmlfofi eupra.
Quarac rembip :
hambre, Mrb carnai j .
Quaracpe y pe pira.

padezer. Mar bete aic : Toc estar, Che pe cat guyfceria.


' . hirr ionio, Hacuba : Hacuiai ;
m a r ayporar.
Calamitoso

tiempo,

mrb etc.
Calambre.
Calado

Araa ba : Ara- , llacubet : Opprefc.

| lagar. Tendaba ac : Cot ac.


Calientes baos, Yliu cabac.

Yhfi.
pape!,

Papel

O l g a bae :

Oyeacbae : Yaquybae.
Calarse

el sombrero.

Calma. Lbltporey : Ibit fiemomb.


aver,

Ayat c che

bit.

( _) p i g- ib 1111 : O e m o mb

acnga : Ayap p che acnga. Calor. Haci : Plriai.


Calavera,
Calcado

Acnga peeura.
de Indios,

abarcas,

de agua caliente.
Oapatu

pptra.
Colgador,
Colgar

129

bochorno,
Capat mondeliba.

herramienta,

Quarepoti ata

rac.

ag. jNJbina ye : Piriai e.


Mbiray ac.

en tiempo nublado,

Ama ac.
130

Amarat :

CAJ.L
Calor del sol, y faego. lae : Pit.
erccessiro, Ara aeupo r : Ara aeuba ai : Mila ete bacura.
rae das. Cliembopiraiep : Che
niboiai ep.
natural, Mbaracu cu : PT acu
ene.
tener. ChepirTai : Cheracub.
Calos fros, Pir : MbirY CaracT.
tener. Chepiry piry : Clieearaci raeT.
Calumnia. Mar, n. 2. Mombeua.
Caira. Aeague : Apiter : Acngapter.
{'airo, Yvapirer : Yyp rahey.
(..'alta,
Eficyiiio : Ene mbf'g :
] mninhn- ne ne : Xdeyuruu n-

(.'A M f

Callejear, Aatte oca rupi : Aymra oe gui ata tebo.


Callejero, Atac ora rupi.
Callo, Piru : Pirana : l'opiru.
duro. Piru tt.
Cama, Yiiymbc : Quliba.
l'amara

aposeitto,

Cot.

retrete. Coti epica.


e.eeremento. Te poti.
liazer, Apot : All gui poti'abo :
All caape.
de sangre. IVpoti ugni : Tepot
py t.
Cmaras

de sangre

tener,

Oherlcpl-

t : Clicrepoti ugni.
tener, Chei'i : Aeurtirug (ca) :
( 'herie o.orog (boj (ca) : A'he (mo).
Camarones,

ndos

en.

aspados,

l'oty.
Ca mb i calor. \"eniu bara.
. dizc la nuulre al nio que llora.,
Cambiar. Aucnu (ni).
ovllin.

H.

(.aliadamente. Quyryry bpe : Yru unos con otros, Oumu'.


Cambio, trueque, Xemih : 'mi
hpe : Chepi ruey b;ipe.
ngba.
I'altado
iurmbre, Aba qu'y ryri' :
(.'aminador cursado, Atahra cat.
"Iecerey : Aba ra cat : Aba ie- que anda mu'-ho. Atah rete canlOllllu.
t : Ataccat yqibae.
yr. (diequyryry gui Inbo : Af'mliorui gui bobo : Ohepiruey gui Caminante, Atahra.
Caminar. Aar : Aguata (bo).
bobo.
, remirado en lo que dize. Ycara- u', Aataibirup : Opiboche
ray cat niara eco reynia : Mar rri : Ibi rupi ay.
ajiriessa, Aata qu (na).
"igi renontle aliara.
Aala gui quebo :
. sufrido, Hoengicyquyry r- durniiendo.
bae, mbae rerocangpe : llooca- C h e q u e raguiatbo.
menudo, Aatapi.
bac ngeymo : Ypa oocbae.
(.'altar. Naeegy : Naebei : Quy- toda la noche, Aatapihar yberyry guyten : Cheyuru oocanga- te : i'ytiy aat : Xda che rerot : Aenibnyur rui guyten : ! queri cheat pyti yaeat : Xdayeroquri plhbo yguiatbo.
Afendog.
el que hablara, Aendog (ca) : lodo el da, Aat araguet bo :
Aembig (ca).
Nda che reropituui cheat aray.
llorara.. Ap (bo).
un poquito, X lote aat : Na
Calle, Oca. r.
abajo, Ocembpe : Oeaemb- ] iiempo ronibucui guiatbo : My ry
j note aat.
eoti.
131
132

CANO

CANT

Cancerarse, Che yu apacui.


hapyra guiatbo : Ibi cherero a t a Cancin, Mborahei.
lo divino, Mborahei Tiparehebagu ndaete tecat.
| guara.
Camino, P. 10, Pa 9.
;
humana, Mborahei c.
de la casa, Og bi 1.
chcara, Cog piar : Cog de endechas, Mborahei porialn.
j Candela, Tataendi.
bira.
del ciclo, Ibag bi ra : Ibag rape : ; de cera, Yraiti rataend : Tataendi yraiti rehegura.
Ybpc hohba.
sevo, Mbaca quir rataend :
puerto, Nal mbira.
Tataendi mbaca quira rehegura.
de cpaatro jornadas,
P y rund
ara ata rehegura : Yrnd ac Candelera, Tataendi renda: Tataendi
rupba.
yqueri olibo : Yrnd yeb ae
Canela, Ibiraptai : Iphe qSna.
yptany ohbo.
un dia, Pete pipeo ae yb- Cangrejo, Ufa : Yeeb cu peteg.
Canilla, TImcang : Cupi cng : Tehe'my : Ac ndopitai ohbo.
tviiicng.
Camiseta, A : Abaci : A caracar. Canoa, Ig r. 2.
Caminar varias tierras, Ibi t'tlro re-

listada,

Abacl ha c h a y a : A- Cansancio, Ca't.


bapya py a.
Cansar otro, Ainocan'o (mo) : Am pintada, A pyni pyn : A p a r a
bo poen'o.
para.
Cansarse, Checneo (mo) : CherinCamote, Badata, Yeti.
blri.
Campana, Yt.
de lodo punto, Checneo aprey :
i Che caneo ai ai : Checneo mb
Campanario, Y tai : Yt cnd.
' catu : Chepirt pab : Nadie cnCampanilla
del garguero, Ycio p i guebe checneo ramo : Chehup
piara : Yaeeo piati'.
canec.
Campesina cosa, Nlguara.
Cantar, Aporahei, ta. r. porahe.
las Indias, Aenga rai (bo).
Campo, XTi. 3.
desierto, X teco habey : Tabey. ! en las bebidas, Aguah (bo).
Canto de aves, Guir capueai : GulCanal, Picoe' : Hacapeopi.
ra'e.
le agua, Iciricaba.
Cantar mal las aves, Gira capueai
las espaldas, Atucup picoe.
ai : Guir 'e nga.
por donde ra la madre del rio,
Cantares deshonestos, Porahe abacI rugua.
t : Porahe candahe.
Canario pajaro, Tiey.
Cantos honestos, Porahe catupiri :
Canas, Aty, v. A. 11.
can
ne ey.
de pajaritos juntos, Guir omonCanasta, Aiac.
go.
larga, Petaca, Pnc.
Canastillo de ojas de palma, Iruagu. Cntaro, Cmbueh.
Canasta

de palmas

para

esprimir,

Tepit.
Canasto ralo, Irucur : Urucur.
Cncer, Co apacui : Yu apacui.
133

para

agua, 1 ac.

Cantera,
Cantero,

Ita rendaba : Yta tiba.


Ytapndra.

Canto esquina, Aqi n. 1.

134

CAPI

Capitan, Capita. I. . 11.


de cavallos, Cabayu arigura. Ca
. piedra, Yt n. 1.
pitan : I.
Cantonera, muger, Cufia tyroupe e Capitanear, Alia tenond, capita a
nieengara : Cui cndano.
m guitecbo.
Cantones del pueblo, Oca ibi qu.
Capitulo, Tepyca : Quati epyca.
Caita brava, Pinda : Ulb.
Caqilivaclor de noluntades,
P i a pabe
. carrizo. Taqua.
Impara : PiapTci liara : Pabe upe
de acucar, Taquree.
hubucbae.
Carito estrcmidad,

. orilla,

Teb . 1.

Tembc.

maiz seca ron m.acorca,

Abati

apyul rebebe.
sin magorca, Abatiqui igue.
i 'aafistola, Tapi rqua ifia.

Captivar

coragones,

Aypapici (ca) :

Pia pibe amboaqu clierebc : Ay


pia yohu (bo) : Aypia y o lipbe
gui yeaT hubuea bo. v. Hu. n. 3.
Cttaueral de caas dulces, Taqu en guerra, Mianibape aya : Cbe
mSrnde qupe gu re aypi ci :
reendi.
Amombiaili alie mimbpe.
Caas, Taqu.
Captiverio, Mbiailiu ramo tec.
d" Castilla, Taqur.
que hazen pailitas de jleclias. Captivo, Mbiaih : Tembiaili.
i:pi.
Caputilo, prepucio, Taqai mbop; |.
caizo, Taquapp : Taquat.
Taqui apiro : Tqiai acoy :
espinosas, Taquarat.
ra coya.
grandes, Taquaruc.
de flor, lboi quyta.
Camo, Caraguat.
Cara cosa, Hepi guacubae : Nande
te : Her her am p a o hep!.
Coigo, Taqu pcmbl : IbT rapembl
. amada, amable, Mbocac :
Caizo hazer, Taqu pemb ayap
Caca : Cacari'.
i bo) : Amopein bi taqu.
, rostro, Toba.
de risa, Toba 'ro : Tobyai :
Can de arcabuz, Poca y Tbeym.
Toba ec yn gat : Toba puc :
ave, Pepo cing.
'.'anoto, Taqu quyta oba : Taqu Tob i.
haz de la cosa, Terequ. v. rec,
yibacu.
in fine.
Capacete, Acngaobta.
Caracol chico, Mbuyt : Mbuy chi.
de cuero, Mbae pacnga bata.
Capacidad, abilidad, Araqua.
de agua, Urugu.
espacio, vacio, P. n. 5.
tierra, Ytit.
Capado, capn, Hapia ymbae : Hapia grande, bocina, Gutap.
ogpirra.
muy chico. Mi.
Capar quebrando, Aliapa (ca) (bo). Carmbano, Roipi renembai.
sacando, Aliapa ayn iog (ca) : hazerse, OemboroT ripia r'n'm
bai.
Ahapiaog (ca).
mascara, Toba rng
Capaz para saber, C h e a r a q u a m b a e Cartula,
quapa : Cbccarara. Cliearaqua ba : Aa roba.
Carbn, Tatapy.
li cat mbae qua ligm.
Carbonero, Tatapy apollara.
Capital enemigo, Amtaieynibet.

Vio

136

CAlN

CARE

Carbunco

apostema,

I Caresta

Pr.

piedra, Ytaber : Alange pyt. |


el animal. A.an gu</.
Carcaal. Pit : MbTt.
Carca.'-, Hub r.
Carea-rada* de rita. Plica puc : Pilca GUA</.

(Carcoma- de madera. llura rapg.


Carcomer

madera

el gusano.

Hacog

omongii bi ]'. r, cti '//. J.

<'<mon. Tab : Ndabo.


Carga, "Mbobi'ir.
llevar. AbohT hora lu'Oa) : Arali
eheboliTi tan
pesnda. Mbohii tapo lili : Ndihebu chebo hii.
r

(\i ruada

estar

nacho la canoa, OT-

uiembeig.
Varya sufrir.

Chopoac.

Ahohuguv tena.
gia abat : Yqunib abat, r. I'eti ('(rijador. que lleca raryas. Albohnn. 1.
tabere (ura.
Comerse Ja ropa, de polilla . Tar/.o- Carya.r al yo a inoldondo. Ayoiu ic;ii.
omb pup : A racog o ombo otro. Auilii)bohi !ta'| |bn|.
en la cah'-'u!. Che oangncpe arepup [bo).
FI'i : Che apinu/cpi' abohi.
Carcomida
rosa, podrida. Opupbae,.
los hru<-os . ( '!]("' y? ha oi-epe
r. Pe V. 1.
'andera, llura ycuiob yelig : aren-') mbae : Aree mboiuita t-hevT
bpe : Arobolin cheyTb.
Yt.- CH. Pet n. ./.
la cadpa otro. A v inndate.I :
Crcel, luraqu rga.
Ambnva he r angaipba : Ab'niCarcelero, Ibraqu rivra.
<'arcel perjictaa
dar. lleco boya tc'.
amoy biraqua ro pe : O mano 11a- Caryarse. Ab..hu ira).
gini be toy biraqurpe gui Caryar so>re r! <>ml>ro, Cbeav bo
orpe twcc.
y ib...
Cardador.
Obeohar pjpirahra : si las enlpas ayenas. .VbohTi
Mou^niira : Qbeeba ra ricbo lia- abae angaipbar.
ra.
Ca.ryo. asa'/i/j>to. oficio .au gard]naba ; ngarcq u ba moareiY* : ChoCardar alyodoa. AypTpir (bo) : Amo
ucT amandi y : AaniandT yi (mo) roco me ngha.
H.
Carihe. Abapnr.
. escarmenar, AvpTpir (bo).
Caridad. Mhorali : YoaThi'i.
Cardenal. Humb.
- con J)<os. Tupa raih.
- hazerse
con qolpc.
Anemoumlu elp'ro.cimo. Aro ra picha raih :
Haih beree : Mhore requ eco :
(bo). _
Mborh.
Cardenillo, YtaobT ai pobanga.
Ctrrino, reyalo. C u n u u .
Cardo de comer. Caraguat, ria.

ra,c hazeii. cuerdas.


Caraguat Caritativo, i\lbnrereiju: Mborerequl
bco rere jura.
b.
Carlear
de e i/,,y. Ari bnd bo) :
espinoso. Caraguat tyta.
Carda )i yronde,
Yaca reugua ra : Cbeeumb'..
Carnada. Potaba.
Amndaeah.
Carecer de olyo. Aieotbe : iSdayec ('an/al. deshonesto, Cufam bota liara:
Cufimbntra ri tequara : Cufamhbi Oieoe) : Ndareco.
botae : Alborojiot.
Caresta, Tecotebe : Ta b. r.
137
lo8
Carcomerse

de yoryojo

el triyo.

Ytyn-

Car,ardo esla/\

CASA
Carila!,

muy dado

mugeres.

CAST
l'oro- Casarse

cerai : Cuari tequraa :


Cu a nibotaee ra ra.

el varn,

Cherembirecora

aype : Aera birec piel : Aeemb


rec.
. ienipi) do carne. Ara cooguba : i Cascatici, Aguu.
Vit ari 'nibiabquh.
i
Cascajal menudo, Yta curu bit! : Y ta
Carne. C : Hbae.
;
cuind.
humana. A b a r.
i
oliscar,
lla C ' M ' I .
I Cascajo, Ytacurb : Y"tacna.
pota

podrida.

i Cascara

C fi.

ile arhol. Ipe 2 : Pe. 15.

desplegarse bien. Jpei catii.


Camero. Obecli;i euynilcu-,
!
Camiceria. C mboy haba.
i uo desplegarse bien. Ipey :
Carnicero, C mboy hra : C mu- i Xd pii.
mdra.
I cosa dura. Apecu : Ap.
Camodo.
Chcapo : Cheapypo: Chea- fruta blanda. Pi : Pir.
pvta.
mandioca brava. Manymb.
Carpintear. Abrapa ( ir,i : Api-j
corteza,
bir.
i tez. escama, superficie,
Ape, u. 1. n. 4.
i.'arjiinleria. llura pandaba.
Casco de la cabera, Aeang ay]i.
Carpi ulero, llura pandara.
Carpir.
Aeaamy (m) : Ai aeaapi naranja. Nri aype : Nra
(bo) : Aeaa qui r (bol.
apeeu.
Cartas, Xee ijuati : Papel quati.
Cani. Her. e'ry cry : Coco' : Hai
Cartero. e quati a]ioli;ra.
baine : Yyapirae : Hy amo. i: Api.
CarrosjH'ra.
i aceo pa : Y ace n. .V.
Iga.
es/uve para morir, Coi' coi ama
tener, Yaced pa aiporar.
r

Carrera,

de corallo.
, hilera

ni : Ce ry namft noi : Hinie ama-

Xa. 4.

Cahavu amlaba.

de /ente. Tc.

Carreta.

Ibrayer.

Carrillo

de niad,ra.

no : Her'gui ranomo : Yyapyme


choreo : PIv amo guymnonio.
( 'aso hazer de alguno, Amboav ibo) :

Aangaree hec : Ainhoet : Amboye robi.


la cara. Tobap.
Carrilludo, Uctoba pegua cubai.
no hazer. Cheprb yclmp : aCandeal, Taqua t.
m aruny : Na angareooi hec.
Carrizos caiiaelas, Taquari' : Taqua Caspa. Apieu.
pop.
Casa. Og. n. .9.

Iblrayeremyry.

de los nios

rp.
mu/ lujiida,

en la mollera,

Api-

Casada, muger. (Juila mondar.


Apieu ana.
Casado hombre, llembire eba.
Casadera mnger, Cufia Om'nda hapc Castamente vivir. Na porombotac
guitecbo rgua : Naeheapcab ri
im. r. Hab n. 6.
Casamenteros,
l'oronimnda ucah angaipa quaup.
Casta muger. Cfiajibapota eereyma.
ra.
. linage. Teli : S'raS angba.
Casamiento de muger. Mndra.
varn. Hembiree pota : Hem- hazer, Aporomfma : Omo angat : Oraboet.
birec pici : llembireco.
1-10
19

CAUS

CLAR

Nda haubi Tupa andererec meemo mrngia : Yaycqu Tupa up.


gat : omoa angatra.
Causa dar de mal otro, Qua uc.
Castaetas, 'qumbo puri.
efective, 6 perrnissire, Uc.
huzer, Af'qu mbop (bo).
de su mal, Ayequ uc: Ayequ.
I 'astidad del varn, Aba cufia reli Causador de pendencias,
Ygueretequarey h a b a : Cua mbotrey ma. coa mong ra : oambotrey
de la rnuger. Cua a b a reli te*
mbuc hra : Yoaca ucahara.
qu rey h a b a .
Apollara : Mon. estado de virginidad de lamuger, Causa, inventor,
gra : Yohh ra.
Cua maraney eco : Ytoi nda
razn, Hup.
bey eco : Yquarym baeh.
Casto casado, Guembi rec ano rite- Causar danos, Amar moa : Teco
aci areeo vea : Amar moa : Arur
quara.
de pensamientos,
Aba cua reli teca : Anoae teco ma ra.
Cautela, astucia, Carara : Caracat.
moang rerequarey.
recelo. eang.
Castigado , Herec m'gumbra :
Cautelosamente,
astutamente, CaracaMbapra.
t hpe.
Castigar, Arec m'gu (mo) : Ayn- con recelo. Neanguhpe.
pa (m) : Mbap.
Cauteloso astuto, Caracat : Carara
de palabra, Ayac (pa) : Ambo
cat.
araqua (pa) : Aeengac (bo).
recatado, Poronguc : Oeang el marido la muger, el borraba.
cho, Acagua (bo).
Cavador, Ibi ribicoi tara.
Castillo, fortaleza,
Mboebog.
Cavar, ATbiribico : Ahibcoi (ta).
Castrado, v. Capado.
al pie de lo sembrado, Ayyipi riCataratas de los ojos, Teca Iga.
bicoi.
Ayi])lty : Aypy'y
Catarata tener, Chereca ga : Che- aporcando,
(m).
reca abe : Chereca ndahi ete.
arrancando, Ambopg ca hliiCatarro, Ui.
eota.
tener, Che.
chcara, Ahibic (bo).
Caudal, Mbae. Pop.
tener, Chembae : Arec mbae : hasta la mitad, Amboagu hebiAemom bae : Mbaeb che : Che- eoita : Haguerupi ahebico.
quebrando terrones, Ahibic.
rog ypocat.
AhTbc 3'c.
Caudaloso hombre, Aba mbae pogua- sacando rayzes,
cabae : He ta ymbaebae : Oaoce Aio hibi cabo : Ahapo liblcota.
mbae rerequra.
somero, Ayapcaro gb'te : Ayape
ibico.
rio. Iii cab qundet.

Casia noble, buena,

Caudillo,

I. n. 11.

C ante L.

Causa, dahaubi : Ramo : Haub : Clamar, llamar, Cherce lieni n :


Pa, n. 6.
Afapucai gui poro enoin.
, ocasin, Ha, 6'. Qu n. a.
darnos de que nos castigue
Dios, Clamores, Tye : TaeemS.
Yayerec megua ve Tupa up : Clara cosa, ahembrada, Catuob :
142
141

COBR
Ilccapepi,

CODO

r. Tecap

cherimbae
en Teca. Cobrar enfermedad,
ac : Mbae rac cheh.
Clara cosa que d luz. Mbaeporo fama, Aemoerquangat : Mbae
ecap.
reraqu na cbehu cat.
de gero cocido, Uruguacu rupia
de ladrn, A'mo mund ertyngu.
qu : Chemnd erq : Mela
crudo, Uruguacu rupia areraqu cheh.
cue.
la deuda, Che'm p aygua :
' 'Iarmente, Yehcatuhpe.
Chembae rep rangue ayogu.
en qmblico, Ycatupe.
manda, Yqua bembr aylitara palabra,
e yequa cat :
gua (bo).
ee yehu cat.
i'laridad,
Ara. A. 6'. Yequa cat lo prestado. Cherembi pon uca
cue aro yeb (bo).
nlui, B. Teca cng. en T e c a .
Claro din, Ara yequa cat : Ara mala fama. Aemoerlqu ndai :
Chere raqua ndai cheh.
eca cngat : Ara ycatu olibae.
est esso,
odio, Moroanibotarey hoa eher :
so// con eos, A'mboyequa nd ti- Aeiuoambotarev : Ambotarey chebe : Aemboyehu cat ndbe : h.
Ao mombeu catundbe.
Cobre, Quarepoti ne : Quarepoti pyClavellina. Ibot.
t.
OJOS.

Hia.

Clarar

con claros,

etc. Ayatle yta-

pgu pip : Aycutug (ca).


estaca, Ayatic blr aqu.
los ojos, Ayatca cherec hec :
Chereca poe liec.
Claro. Ytpgu.
' 'lemencia, Mborcrequ : Porerequ.
Clemente, ilbore requbae : Porerequbac.
Clementissimo, Mborcrequ ret.

C anle 0.

Cocer en hojas. Aypoque.

horno. Ohoyo, amboy (pa).


olla, Amo (na). Y. S.
o assar, Y'. 2. ambo y (pa).
Coces, PIbo : Mbbo.
tirar, Apibo (bo).
Cocida cosa, Oybae : Mbaeygu.
en o/os, Mimboque.
horno, Ymboypl : Oybae
cu.

Cobarde , tmido,
Ypi qtiiluy : Cocido en olla, Mymoi.
Yp ymbae. v. pyri, 11. 2.
Cocina, nbiabqu haba.
al trabajo, Aba aqu : Membcg.
Cocinar, Andjiabqu! (bo) : AtemMbora bqu pohulira.
bi ap (bo): Ayabqu (bo): AyapCobertera de olla, Ypep robapiaco
tembi.
y a b a : Yapep acoy.
Cocinero, einbia bquh ra : Teur
Cobija de ropa, Acoy ba.
bil apollara : Tembi mbovpara.
Cobijar, Ayacoi (bo) : Ybo.
Cochambre olor, Yptiug.
Cobijarse, AyeafOi.
Cobrar amor, Cbehu cat porah : saciedad, Pichiii.
Ha! liucu lioacatu ebereh.
Codo del braco, Tenybng'.
bro, O cat cbeeniboriri clie- , ensenada, de rio, Ipgu.
ri : m borri cliebucat.
medida, Tendibng raangba.
143
144

COGE
Codorniz,

Ynanibu tyt'.

Cofrades
Cofrada

\ Lo qa.e sueno
j en romanee.

Coger frisles,

etc. Aipoog

y fruto,

(bo).'
del rbol con la mano. Ai

fruta

! poog : Amone! oh og ( ca). Aylqu (bo).

Cofre, Caramegu.

meneando
Cogollos de arboles, eie. Y a m b T q u i .
palma, cardos, Tu : M.
echar los arboles, Ca ambiqulee. i ijrot cosecha.

Cogote, Atu.
con arrugas, Atua pichaV.
Cohechado, HepbeembTra.
Cohecitar. Anibae me. ahepbe fi
rn : AipopTpT.
, Ambae mei ' ambaem' fm.
1

Cohetes, T a t a belle : Tata tuba : Mbo

el rbol,

Amngii

Ayamyry ovngar :

j Tem t y OI'I teoat aya.


jtoita.ndo

co)/

as

A liai

manos,

i ila (riga).
' /as

cs'}>aldii< aepcluindo,

assar

Aycupeg (ya) : Aycu

]>or detrs,

' peaina.
1

t. derramado.
Aiuonfx. UL IL ' A I .
tjie alvo {'"oc en la ma no, A.

; yxilioi I Ini) : Aypoan (bo).


cbeb.
I .s a.rrojti,
Av pici I'a).
Cohombro, Pepi'.
Coyunda, "Mbaca apvly baba : Mba ! mar:. Aabaiira (boi : Ava (tabo)
j avo gaia elio aliati.
ca apic'ma.
(.Mie nian'iiaino
poner. Aiuocuibac : Ayur (pa). | por asecha//cas.
ayjjoeoln'i : Checaracatu bpe ai
Coyuntura, de artejos del piC, Puiang
poeibii (bo).
yejiotaba. /. .
as yien/a<,
Ayeupi ]TeT ira).
guessos. t'ang yepot : Cngu
Co a erse /as ma.io>s catre
ah/o.
A
ropTt.
poambi fea).
, ocasin, He. ti. Haub.
Co'/er lodo
'feitero de ra>jz. Avoog
Cogear, Atee : Cbet.
j

con vn taln lerantado,

('hepr

ta.
Coger, II, 3. y. 3. . . 1.

acechando,

Apocobu (bo).

, agarrar el Tigre, Oguero, r. A.


n. S.
agno, con la mano, raso etc. Ayara

I : Ai ya r ohepopp.
algo u/no a uno. Aya aya : Po

tei' tei' aya (tabo) r. Ya. ti. 3.


alguna espiga de la caa,

Ahar

Ica).
turbado.
Hopa
Cojerme
I" ya!a/>ra

aipoeoh (pa).
de la boca.

Che

yu rupoan'.
( 'ola. M'ugnai.
cortad.a.
Tuguai a C I : Api.
orr/a, Huguai buci.
menear,
Gugua embobaba [boi.
]>ara peja/.
Mbaepi pomo'.
Colado
ropa Ao vmndqiu pira.
Coladera.
Mondi quihaba.

b pocang : Amopa pi haiibob.


, assir, Ahauli (bo) : Aypici (ca). Colar la ropa. Amondiqu a b .
le ria. Amhotijiii (bo) : AmOndiliui
batatas, AyetTog (ca).
de repente, Apocoh (bo): Aypici M .
lieeapia.
lo liquido, Amongu (pa) : Qua.
el rebusco

deba.ro de lo.

fierra,

Ayprcc : Aybic (to).


en mentira, Aypocoh yp ra
mo.
145

Colear animal,
r. I l i . n. 1.

y ribora,

Coletor de tributo.
gra.
11.

lluguaib.

Tributo monon

COLTI

COME

Colegio, comunidad', Pai rci : Te : Columpiiarse. Ae'aty niing.


Columpio, 'atymungba.
Yoy.ua (m).
Coluna de piedra.
YtaoquTt : Yta
Colegir. Aiquab : Aemng.
.' '
Colegiste nial lo que te dice, EreeCollado. Ibi roguainbi.
mngv tei' mitra chehagura r.
Colera humor, Yr}) yybae : Terob. Collar, Ayricha : Ayu por : Ayireneinba.
passion. Pochi : emoyr ai.
. 'ponerse, Aembo aytirichn :
Colerico. Poeli : Ninoyre : Oe- Afenibo ay enmba.
movro poehbae : Gutiii oico- Coma, dirision en lo escrito, Hi ac.
ba.
Comadreja , Guaqu.
fufes, Tay re.
Combate. yrr h a b a : Yoguercc
de la tierra, Tay.
mar : e pea.
I<?

Coleta de eahellos, Aline.


hazer cercenando,
Ayabet.
Colgada

cosa ,

YmboyacecopTra :

Ymyi min.
Colgada estar.

Ayacec (bo).

Colgar, A.uiovng (ca) : Amboy-


cee (bo) : Amboapay boi. r. <J.
// l'ai il. 2.
Colmo. Toba pip : Aptereaiju.
quitar

de lo muy lleno.

AhobapTa-

pi : Ahobap ]iovar.
Colmena, Ey retama.
Colmillo, Taiugtipi : Tiinhucii.
Colmilludo. Tlngupi puebae.

Combatir

con

palabras

yrro

eepp.
. pelear, Ooyrr : Onepc.
Combid ado, YyoopTra : Caruhpe heiioynibira.
(.'ombhlador, i'oroyoogura : PepTr poro heno hra.
Conbidar, Ayyoo (bo) : Che pepi
reli alien (a) : Aningari (bo).
beber. Amn gai : Aporey yinnga guabo.
Combi/e, Caruguay : Pepi : C-oo
guaba.

hazer, Clieearu guacu ar : Amona cartiglia c. : Oer carugua r.


Colodrillo, A tu.
publico, Pbe ca nigua ri : Ca
Color (no tienen en
abstrae/o).
rugiiay eTi te.
amarillo, Yi.
Comblesas, mi.
azul, Tobi : Hobi.
Comeeon. Mbeboi. del pi : Temo :
bayo ceniciento, y pardo, TInl.it*.
Piti.
Illanco, Ty.
tener, Chereino : Chepit.
inorado. Tunibi.
Comedido
hazer algo.
Aye quayc
muerto, Tygu : Ty oyeog : Ty yypbo.
yeapaiqui : Mboroyugu ogue.
urbano, Oyequaybae.
muy amarillo, Mboroyit.
'omedirsc, Ayequay.
blanco, Moroquyty : Moro t. Comcngada obra, YypTruinbi'ra.
negro, Hi.
Comenrar,
Anypru : AtnboTpir :
'pardo, Hbe.
Am ypiri.
verde, y azul, Tobi : lob.
Comieneo, principio, Nyp rungba.
( 'omedor de curnehumana,
hombres,
Colorado, Pyt : l'yr.
Colorado fino, Morpyt nga : Can- y animales, Porli : Aba pon.
. que come apriessa, Oearupoy bil u.
Columpiar otro. Amatym (ng). ba : Ocani]iTi.
117
118

COMO

COME
Comedor,

que come mucho.

Camb :

Ocarbae ay ai.
Comer dos carrillos.

Cheratpi yobai

Comestible

cosa, Ypra,

Cometa, Yagua.

, exalacion,
Yagua beb : T a t a
acan.
bebe.
escondidas. Ayeobaboy guic
rubo : A'moang guic vuabo : Cometer algo otro, Yp pe ahey :
Pleinimbota pe amo : Aey toyap
Afi'mygui crubo.
gui ybo.
menudo, Aearupi p.
apriessasinmascar,
Amopy ygua- delito. Angaipa pipe : Chcanbo : Amopy ngote ygubo : Acani gaip : Chcmar mbaer : Mbae
poyaba, ymopyni : jSTda cuui che- mar pipe .
i-embiu ygubo : Cheyupehe ygu- Comida, Yupira : Tembi, v. IT
bo.
n. 1.

carne humana,

Apor.

cosa, de gorgojo etc., Pet.

con melindre, Aya biru ygubo :


Mbae apohgu m'nAypypy note ygubo : Ayacoc tei Comissario,
gagura : Pie e ari |iorand mntembi.
con pan, harina etc., AytTr gagura clie, cometioseme hazer informacin
de su vida.
(mo).
continuamente, JsarmG'bau ara Comission dar, Ame yelmp yyapo
guicaruabo : AcarupT : Yepi'acaru : hguin : Yyapoh 1110 oj'c cheAcar pigey : Xda pgi guicrubo. reli : Cheppc oy y yapo : Ornee
con toda la mano, Chepopa pip chebo yyap hgum : Chepp
acar : Amnd opacat cliep gui- omo.
crubo.
Como, manera, modo, talle, fuerte, y
diziendo lo que se come, Ha : Ai,
calidad, Mar, n. 1.
ride Y . n. 1.
assi, Mar nngap.
en muchas partes, Aog papa gui- de que manera, Mrngatp.
crubo.
Cmodamente, Aguyete hpe.
esplndidamente,
Che oc acar.
juntos en un plato. Chepobrib Comodidad, Agu yetei b ba.
hallar, Ayc catupi : Ab cat :
opoe embcpe, v. Tembi r.
lo oque le basta, Ya bote acar : Chereco hcatu guitecbo, v. he t.
Como es possible? Mre panga?
Acar che yabote.
todo el. enfermo,

desganado,

Ayea hupe ygubo.


muchas rezes, Acaru yoapapi.
mucho de una pez, Petey rebebe
ndaete acar.
muy a prriessa, Cherayibi tecatii
gui crubo : Acaru poyaba : Cheray cmb gui crubo.
no diziendo

lo que se coin, Acar

es/arias?

O que fuera

de ti? Mar

ampc ereic r a e ?
ests? Mrety pecvcic?
esto. Cc be : Co rnT.
fu?
Mar paco rae : Mrnung
rae?

hombre

que lo fisto

lo digo yo,

Hecha caro ramboe h.


sabe lo digo,

Yqua pa-

rmboe hae.
(abo).
poco. Acaru myry : Ayabir ygu- yr por all? Coamope oico ebapra ?
bo.
150
149

COMP

COMP
(Jomo lo hizo fulano?

Hypac alie

Compaero,

Yr.

, complice, Mbo orI])ra : Hobai


oieoborae?
chur hra.
me engaas? Mura pe chorno pyCompaones, Tapi.
ry epera.
Comparacin,
Mboyy liaba : Ymtratas, Mar amopc ehcrerec
boyobri h ba : Ymbobl habey :
ep rae.
Yybharey.
podrs ta hazerlo solo? Nde ao semejana, Ungha.
m yypbo rae?
Comparar, Amboyoya (pa) (bo): Ainboyo Ibi (bo).
pudieres hazlo, Nde poac hrao
(Jompas, Y t acambl : Quarepoti coi :
tereyap.
Quare poti hacmbl.
quiera, Agu ycrambo.
Compassar, Ahayoy : Ampapai
que fuere lo quiero, Hecay
yoy (pa).
fabebe aipot.
Compasin Poriahuberec.
lo hizieres est bueno, Nde Compassivo, Mboriahube rec yra :
yya p b'bey agulyete : Nde Aba pa poriahuberec.
mar yypobo agu yete.
Competencia en beber, No o q u c se llama aquel, Mar pueu re ra. gupe.
siempre, Tapiar!, gua bebe : , ria, Noyr re : Yoobaych.ua :
Y'o c.
Yepi abe be : Yep ya.
Competidor.
Hobaichura : Hobay si fuera su enemigo, Ymotaaey
chur : PoroSqunde : Nqunirni bebe.
botahra.
suelo, sueles, Nand 3.
Competir , Ahobaicliu (bo) : Aholo hago, Ayap and.
baichur (mo) : Aoquro guiteci fe fue con el, Mar penderec
bo.
hec : Mar penderec yplr eyco bebiendo, Oo o q u o q u cagaborae.
bo.
(

parece

que se liar bien?

M-

rete pen debe yyap eatu plrl h


guama : Ycatujilrl ap bo mar
etei pendbera?
tu padre

que soy te aconsejo, Nde-

Complacer,

dar gusto, agradar,

Am-

boorl (pa) : Amngaplhl (pa) :


Ar, n. 1.
Complice,
Mboorlpra : Yr: Hoba
chuari hra. En pecado, Cheangai
pa bogu.
Componer,
Amatyro : Ainbogu
cat : Amoy ngat.
bien palabras, Amoyngat chee'.
cantares, Mborahei plah ayap
(bo) : Amoyporahei plah.

rbm guitecbo, orombo araqua:


Oromboe : Oro mo morandu : Oroe mond.
tu quisieres, Mrnderemimbot
pe : Nde yyap potrm lipe :
Ndey yap pota hamo.
Cmodamente, Agu yete hpe : Che , concertar tozes, Amboyyporabe : Amoyngat porahet.
mboe ay haberme.
el Altar, Altar amatyro (m).
Comodidad, He 6.
Compadecerse,
Ayporia huberec gente en orden, Amngu cat
mbl, . P . n. 1'2.
(bo).
Compaera (dize la muger), Quyna. mentira, Amoy ngat ypra: AmS152
151

coxu

coxc
p tngani yapfira : Ambolbi ya- Concaro,
pura : Ainlioyoa catii yapra.
t>i- '
Vompoiit'r

mmif/etcs,

Ao moin

Ibotl : botT man auioyngatii.

Coni ponerse,

engala nurse.

Avguag

(cai : Anionga (unIL (boi.

Gi 2. v. CIquIragiiI : En-

Coiicluijda cosa, Yyguybae.


Concluijdo,
convencido, Yyguly :

Y'niboagulyc pira.
Concluijr

oliva, Amomba (pa) : A111-

boaguiy ('pai : Ayap mbnib (pa) :


( 'omprada cosa, Taripi.
Amomba caruT.
C'twlprndox somos por .Dios, eniin- rucoaes, Aendog (cal : Aeblrmo yaic T|i eh : TailpI eandog (cal.
Conclusin, /in de, la cosa. Mbaeadramo yaieo et>\
pba.
Comprador, Tahra : Oygubae.
Concordar
caire si, Oreynv ra t :
Comprar, Aya : Ayogu (raboi.
Nilo reyo alni.
Comprhcitder, O eatii rhoaraqua ha;:er. Ambnyov (pa! : AmoYngat
bpc : Ayqua : Xdaebc araqua
oyelic : AmboyoabTtog (oa).
las rozes, Amhoyoy poralie.
i'obbo oqu mbae.
Comulgar, A Topar (bo) : Aya Tu- "na cosa coa otra-, Oyoya : yoyal.il : Niloy alni.
pa : Ayplel Tu p.
Concordia, pac-, MbTnyy : Voabt
Coma ilion, Tupa rara : Tipa p d .
ymbaoha : Yoalui : Xerandabey.
Contali eosa, corno costumbre etc., Concebir la /aaj/er Aren cherTpc :
OuenLoa oUripc : Oembiog chcAmooey tequba.
ripe (lienienibi.
de muchos, Vy retba.
}

Concebirse,

tomar

vida, Yang" i m a :

ordinaria, 'l'apiari guara : YcHcc gu,


MY. n.. 2.
pi guara.
Concepcin,
MembT emonangba :
sin due1o, Yyrymbae.
Memb euifang ram : HecobeT en todas partes, Teco amo ocy
piramo.
de -nuestra Seora. -Seora sania
tequara : Mamo oey tequia.
Maria Gei ripe emnan gngu ra :
Comunicar, participar
hazer, Amo Xemoanga gera : - emohere tyro.
cobe p hagura.
Comunicarse,

tratarse,

Oyoguereci'i.

Conceder

aJinia)ido . Ayo t ayp :

Coraunmenlelo dizen. Abatir omom- Hupi ayp.


be e : Yru pabeguara aip.
con dada. Emona her : Emonaip.
(.'on. de compaa, en. riiorimicnto. , diziendo assi es, Afey na : Ae
nanga : Ayote cbocoi: A fe Y ebocoT:
Rupi : It'nmo.
Hia.
. quietud, Ciri.
.
, g movimiento, Rupi: , sea assi, si har. Ce, n. 2. Enei.
Hi ye i.
Yrunmo : Ndi : Ndib.
Concepto di.cerso hazer, Nanguaip
, instrumento, Cip6 : T'e. 11.
yeo au a.
cada uno, Ybo reli.
Concertadamente
gastar,
heparaConcabidad, Ib, E, n. 12 qura.
qua pip amee : Amboya : Ahakubacat yyarca : Ymeenga.
en el suelo, Ibquara.
151
153

COXF

CONI'

Concertados estarnos, Ore yoya cat : ' Confessar**. Anemombe (guabo).


No repiay abi.
! bien, Afinimbeu cat.
Concertar, aderezar. Amatyro (moj : ' Conjession.
Xemmbeguaba.
Amoyngat (b o) ; A m o n ga q u :
( 'onjianga. Yerohiah.
Amboguaoat.ii.
discordes, Amoyngat oy ya ym ! Co'ajines, linderos, by : Il.trcpTc.a.
bae : Ov cc abibae ainoynga ! Conforme, Xbe : Yab.
iboj : Ypiyoabbae amboyoya.
' Jo que /,o le di, Ilembirucu
hacst>os , (Jng peinlra amoyn
nabo Anice ycliupc.
gat: Can g nmongara Amoyngat. Co/formes,
i'/,,animes, Oyybae :
acertarse

por escritura el criado.


Oyoab rym bao : Ypayyabae :
\ lem v ngua ramo choroco Ha gua i Piayyay mbaey.
rnan quatia aya]> : Ayoquatiaruc
! Confortado estoy, Cherec ct : Chc
liomnguairame.
p ata : Chengaph.
(,'oncicacia, Ang : pTa erai tibia
ba : Mbae ma ra apohague pa nibo ! Co/tJortar. Amopjata : Amngapiui
imongetbo.
th : Angaahba.
Concilio, junta, Xongba : Xm con palabras. Ampata: Amoanga
ngba.
p h ee pp.
1

Concha, g cuchara,

Yt;. 2.

. o que contiene.

Ytrainh.

(Confortarse . aleniarse.

Aiemboec

i ote ibo) : Aiieinongapihi loa) :


Condenado
al infierno,
Auretamo Aem piar ('mu).
yqua pira.
comiendo , Aem.o piata gui ca
muerte, Too up yqua pira :
rimbo : Afemboec etembaeguabo
Ymembini.
' Corfn<ido quedar.
Chcmra guy
<'o'ndeuar arte*, Xupa reli ay
i Tena : Chapi pigi : Cherop gui
quai.
liani : AtT guitpa : Chea guite
< 'ondicion. T e c o .
I
na.
buena. Toc ca tupir : Teco nia
1

rngat : Ang gatupr : 'icatupii. ; (.'onfundir afrentando . Am mra


( n i ) : A n i t y (mol : A n i b o o p
/iiala, Teoo: Tecopoh : Pipoehi.
I ymniaran.
ordinaria,
costumbre.
Hecoa :
! con razones.
Aniboappigi 'e
Heotapi : Hec ma : Teco rem
I pip : Ameembig y ino ty amo :
hireroy poqua.
Apt dionee pip.
<.'ondieij>ulo, Xmbo yr : Xyr
trabucando, Ayp mna.
embo reheguara.
(.'onfundirse. Aemmra : AtT.
f 'onejera, Acu iquara.
con la accin mata de otro, Aro t
Conejo, Acuii : Qucrer.
(herotym ).
chico, Tapiyt,
grande.
Conjessar

Pag.
otro,

i Confusas cosas, rebudias, Mbae e


Amem6mbe ; apa mna. Y ya : Yambae nina.

(guabo).
Confusiot, duda., Angabey. Hopa.
la F, Tupa rerobiah amombeu I verguenea, . Mara. Ai.
hero biabo.
Confuso
andar,
dudoso,
Afemoa
Conjessar la verdad, Hup bae: I moangtey cherec rama r guite
Amombe hup.
j cobo.
155
156

CONS

CON'Q

Con razn, justamente,


Agu yete!
hpe : Hupicat hpe : Agu yete ca
bo Iplag.
t et.
Congelarse,
hazerse carmbano,
Time duermo. Agulyete cheque :
pia ou'mo en'm bai : Onenibopai. Aguiyetei cheropehi. v. a. S. rur.
Congoja, Tecotebeng: Pl eeotebe Conseguir, alcancar, Aballe ychup.
ng ngec : Pl ngec.
Conseguirse
uno de otro, Oyoheb
Congojado, Ymoangec pira : Ymo- becony : Ychugui ycemy.
yngo tebe mblra.
Conseja, fbula,
ilrng.
estar, Coiibga rricbbe : CheConsejos
contar,
Amorngu mbnipl .
be.
Congojarse, Clieangec : Chengec
ayl : Ae niyngotbe : Che po- Cosejero en bien, Porom boraqua
hra : Hup mombcgura : Tecriah.
mrngat poro quaabueahra :
Congojoso, cargoso otros, PoromoTeco catupiri he rec ucahrangcc h ra.
el mal, Tecay piel ucahra :
Congraciarse, Cheapira yeup.
Teco ayba rup poromoyn gohra :
Congregacin, emnon gba hu 3Poromboe h ra ai : Poroinboc ai
Conjetara, Memangba.
hra.
Con jet-arar, Aemonge.
Consejo, Mboaraquaa pba : TecConjuncin, Y e p otab.
r me'ngaba : Nee mondehba.
de la Luna, Ya el cafy.
malo dar, Amboe pochl: AmboeConjurarse,
Oomboorl : Oopyt
cquaa pochl : Aeenga ninil.
yboguac : Ofiofiee.
pedir. Cherecora aipot nde heConmigo en lugar. Chepl ri : Ndi :
gui : Cherecrm r aporand ndc
Xdib'.
be : Aiquaa p o t a nde hegui chcreConmigo yendo, y estando,
Cheyrcorama : Me e amonde ]>ot :
nmo.
Ahend piot ne ee.
Congelada agua, Itlpig.
Congelar dexar elar, quajar,

Conocer,saber,

entender,

Am-

Ayqua(pa)_

Consentir,

conceder,

Ene : C.

el raron A la muger, Aballe yc.hup : Arec cua : Abi cua re li. con la eahega, Ayeaitl: Ayeaeng
yeaitl.
Conocidamente,
Yquaap pe : YijuaConserva, I b a ymoee mbl ra.
abipi hpe.
Conocido ser, sealado,
Mache apa- Conservar
hazer, Albaine : Conserva Ayap.
iju babi : Yquaab! plrachc.
Conocidos, Oyoquabae : Oyocotiah_ Conserva, Amboplcopl (bo) : Aree.icat (bo).
Conocimiento, Mboro quaahba.
Con guanta

mas razn

tu, Mbltet-

Conservarse,

durar

mucho, Aycopuc

(bo) : Aembo hit.


mond.
que conciencia
lo hiziste,
Mbae el bueno y mal olor, Tib teb.
angplp ereyap rao.
virgen,
Aemomarneyngat
Conquistar, Ambo aguly guaryn- nibobl tebo : Chercc mrneyarccocatu.
mS.
15S
157

CONS
Considerada

CONT

cosa, Mbae yeca erec Consultar, pedir consejo, Cbereeor


aypot ndehegui : Cherec rama
r apornd ndbeConsideradamente,
Yeca erec catConsultores, iSengerequ r a : Pornlipe.
d bat.
Considerado,
Yec erecobae : Ye
de pobrega,
Cbembaeplamongetahra : Mbae renondea Consumido
jiab guitecbo : Nachemba qulri
hra.
Considerar, Ayeca erec (bo) : Ay- guitecbo.
pamonguet : Aypla erec (bo). vejez, Chemoaybche tuyabae : Tuyabae remy moayby cb :
Considerar
mirando
bien, Ahecha
hecha eat : Ayca ereco eat : Aepoba Ima : Chetuyaba ebeAu'anducat (rnbaeri) : Ayeapica mombitub.
estar, Cheaybl guytena tee mac eat.
Consigo lo pens, Oyeeb oymoang : r agu : Cherec ayb : Mrbrmo guitecbo.
Oemnge.
,
sin Juergas, CbepirSt pab guiConsigo mismo, Oyeehe .
Consiguientemente,
Oyoehebe hpe: teco bo : Ypir tambbae che.
Oyogui yo guihpe.
Consumidor de hazienda, Mbae momConsistorio, Nemonong ba.
bucalira : Mboa hra : MocayConsolado estar, Cbeanga ph.
bra : Mbopabbra.
Consolar, Amongaphl (pa).
Consumir, Amocay (mo) : AmomConstancia, Tenar : Teco erobagip- buc (bo) : Ammbaba : Amboparey : Teto ti : Tecobr tbltebo b embae.
gu ra.
Consumirse de trabajos, Cbemyayby
Constante en su palabra, A b a oee
teco mra : Teco niara chemombireroyebl baroy : A b a oee reb tub : Cbeptu b tecaclreb :
ye pltacoihra : Oee rerobag- Cbem bopiyu tecacl.
harey.
Contado est no lo comas, Ypapaple estar, da cherec erobagipri : bcoi ere tene : YpapapI aipo
Ten ale : Ten aye.
tereulm.
. fuerte, A b a eco rerobgi prey : Contador, Mbae papa hra.
de fbulas, Morngub mombeTen oicobae.
gura.
Constitucin, Teco nan gba.
Constituir, dar ley, Abec moa Contar, Aypap (bo).
sin errar, Aypap yyableym :
(ng) : Ahecobe (ng).
en mi lugar, Ami che rendpe : Hup aypap.
Cherccobi amo aheia.
dos vezes, Aypap yoap : Yebl
aypap.
Consuegra, Yacb.
Consuegro, Yatuba.
e.vemplo, Mrangu amombe :
Consuelo, Angaphl v. ng. 3.
A b a r e co cu ammbe : T e c o cuConsulta, N'ngereqiba : 6- era ta : Crambobe gur tamombe.
mngetahba.
Consultada cosa, Yyablqu pir.
mal, Aipap a i : Ndaipapar agulConsultar, OroyblquI mbae : Oro ye : Cbetate ypapbo : AypSpa
ypapbo.
mnget mbae ablqulbo.
159
ICO
I. 6
pira.

COKT
Contar

por los dedos,

CO NT
Che qa reli

aypp.
udos, Tucum b quyta reli
aipap : Amo poquyta ypapbo.
quanlos son del mes, Mbobra
pic yaree : Mbob yac ararcli
pic ai.
refiriendo

en suma,

Amombe

acae : Amoppa, ymombegubo :


Mbae ret cuera o amombe hepugura ate na mombeui.
sucessos, Marande c cu amombe (bo) guabo.
vejeces, Mbae Imindra ainombe : Imgu r amombe.
Contagioso mal, Mbae ac yopotbae: Oj'bae.

I Contento

vivir,

Aycob or.

Contienda,porfa,
Yoac : N''poepi:
I ee mbo yeb : Yoeher.
Contiento

hazer,

Aycapicac

yya-

pbo aliaub yyapbo.

j Contigo mesnio en movimiento,

i rupi etc : Nde yrnamo etc.


mismo

en quietud,

j Nde yrnimo ete.


Continencia

del varn,

Nde-

Ndepriete :
C a reli

apc b rey : Oiarcli angarequ bey.


de la muger, Abare li apcbl
rey : Aba relie angarequa bey.
Continua cosa, Yopopcbae : Ypotbae : Yoe bebo hebgura.
Continuamente, Pigey mbipc : MboContagioso mod padecer,
Mbae ac
yepot lipe : Ypopci hpee : Tey
yepot ai porar : Mbae 391 oya n. 6.
oyrbae ai porar.
Continuar,
Ndapgi : Kda pori :
Contender con alguno, Abobar cbu: Amboye potab : Ambobteri r.
Ayraro : Aaro bec : Aoe'm- pcrb'.
el camino, Ambopei : Aluqic
boyeb yeb.
eogp.
Contenido

.. referido,

en la cosa, Pipa. Po. 5.

Ymombeu p.

los pensamientos

mulos,

Temymfi

air gai oonibov potab : OyepoCoiitentamieulo.


recreo de ver algo,
plc : Oyepot potan.
Teci ndba : Mytucl.
Continuo gr, Ahapecg: Guihbo :
Contenta persona,, Abapi tengat : Nda pigi guihbo : Pigey all :
Ahaye pota potab.
Horibae : Hecbae.
Contentar, Amo mytiie : Amboori v. Continuar una cosa con otra. A111boyept : Am boyopopc : AmboAye 1.
yoelieb.
Contentarse
con lo que le dan, Cbeptue eliepotabar : Chengaplbi : ta misma cosa, Ambublter : A111bob tbtebo.
Cherorlb cat che])otbar.
de algo,

parecerle

bien,

Amo

Contonearse

/lechando

largos

passos,

mrng : Aporngerec.
Ayecup ey : Aembo ce. v. He 1.
Contento, alegra,, Angaplb : Tor- tjon todo esso, loyr : Aroyr.
ba : Tecayndba.
es bueno, Ebocoi yep
andar, Clieror guiteebo.
aguyete : Aip rire yp ymarn estar, Clioroii : Oberecai : Clie- gatii.
todos ries, Pby ngat erayaanga pili.
c : Ereyo por pabey acpa : M
, pagado de algo, Chererequ
ni ereyac.
cat ychup.
1G1

1G2

CONV

CORO

Aguiye ye aic : Acestoy. Hacpe Convalecer,


era bata : Acer : Aropar'mo.
eher'eony : Choreo bb cherecony : Ayc ycblb.
Convenzer, Amboaguye.
dificultad, Haclpe : Hac Conveniencia,
Yo yhba : Yoabi
liapc.
habeyma.

Con trabajo y peligro

Contradecir de palabra,

Af''mbo-

vbi : Anee poep.


rezongando,
Chceengua gui
eembyebibo : Aie'ngur hobaycliuiinga.
Contradictor. eeinboye bl har :
Hobai eliuri liara.
Contrahacer, Ah : Ng.

Conveniente

cosa, Aguye te.

Conversacin,
go.

Nomonget : Komon-

Conversar

uno con otro, Oiomonge-

Convertir

otro Dios,

t (bo).
Convertido,
Tupa up oye bbae :
Oemeyebi.
Amboyeb

Tupa up Aheyaue hee cu


ayp cliee pipe : Che f'eppe
Tupa up fe mee ngu cabo.
aiieiiinir.
Convertirse Dios, Afe mee Tupa
Contrariar, Aholiay (bo) :Ahoba up : Ai'm boyebi Tupa ap.
clnni.
Convexo, Pcoigu : PIquragui.
Contrario, Tobay : Tobayra :
Convieneme,
B n.3. Agui yete.
Toliay ehura.
de alguna cosa, O puesto Tama- Convocar gente, Aamfuidaye (bo).
Copa, vaso, Cambuchi Myr.
lia : lia ruaba.
Copele de ave, Atr.
Contratar, ij contrato, M. 1.
piersona, Tetoba pya : Atr.
Contrecho, corcobado,
Yyatuenpe
Contra mi es lo que digo,

Ayharu

albae : Atucup cand : Atucup hazer , otro, Amboatr (bo).


Copia de palabras,
Kee po ra oceyeahibae.
Contribucin, derrama, Palie me'n- baecat eerey : Xenget : Nee
nandete.
(llba : I'ab re mimengurn.
Copo de algodn. Amandy apu.
Contribuyr todos, Palie ornee.
nieve, Ro ripia amandy
Contricin, Y angaipa bague mboapua ran : Ra m : Kapich.
acipba Tupa raihuppc note.
Goragas, Mbae pirata : Cabayu acoContrito, Oaiigaipapaguc mboachr : Ongaipa bague mmbi i y ca tulira : Tp raih reheotte. Carago?!, X'ang : Pi : Pa .
Contumaz, Y" porerobia rymhae : bestial, Mbae mymba e.
de palo, Iblr blter blr remPorenduynibae.
bi qu pba.
Contumacia, Forerobiaroy h a b a :
Oaeangata ri yerobia haba : Porcn piedratienes, e t ereree.
Coraje, Tai 11. 4. Aytatiog quitar el
du liabcv.
coraje.
Conturbar
otro, Ambopiatti :
b a

Ambopiatotoi : Amondii : Ambo Corla de la rodilla, Anda gui.


Corlas salidas, Anda gupltep.
piaber.
Convalecencia,
Curabata : Cur Coreaba, Atucup a t : Candil : Candy : Cand : Aturupe yetib.
cuera : Aguiye ye.
1G3
i 'i i
6*

CORT

CORT

Corcobado, Clicatucup yaib: Cheatucup Candua .


Corcovear, Opibobo: Oyecupi eyaey.
Corchetes, Quarepot apyimyryaombo tlpba, v. ai n. 11.
Corcho. Ipebebui : Curupici.
de Chinchorro, PI cmbobebuitba.
Cordel, Tucumb (ca).
Cordelejo, Curaba.
dar, Aycur cura (pa).
Cordero, Obecha ra.
Cordn, Mbae rec, bo haba Tucumb, v. Po. n. 2.

Cortadera yerra, Capii aymb : Andira quic.


Cortadura, Ymbo bagu : Yyaciapagu : Ymondocagura : Yinonguai
taglier : Yohapagu : Yya picha
bagu.
Corta persona

de estatura,

Aba cara-

pe : Ab il aqultay : Attiri : Yyica


atiibae.

Cortar

bien

la herramienta,

Ham-

I becat, S. est ajilada. Oiquy tin gatu yi, etc: Oyacacati yicangu,
con asierra. Aiquyt (m).
con hacha cua,

Acacia (pa).

Ainboguai (ta) : Ayoh (pa).


i con los dientes, Amondog- clicrai dar, Guatpipc oj cut (ca).
pp.
Cornudo, que tiene cuernos, Hatybae.
Coro de msica, Porahet rei : Apy- : Corta con cuchillo, sierra sin golpe, Aiquyty (m).
ta Yocum.
Cornada

herida,

Harybora.

raiz medicinal,
;

Cortar

Cliu.

Corona de plumas, Paragu : Aragu.


, cerquillo, Acagu : Aragu.
de llores, Ibotyp mmbr :
Ibotl ymbo paragup,
de espinas, Yuaty embpop Sea
ubandba.
de Granada etc., Tebieli,
de oro. Paraguaytayu : Ytayu ema acn gariguara Ytayu ac
ubnd haty hatybae.
de Sacerdote, Api tere.
hazer

de

apy Ap.

Sacerdote,

Ayapter

Coronado hombre, Aba y paraguabao.


Coronar otro, y hazer corona, Ambo-

paragu.
Coronilla

de la colega,

pbi.
estremo,

aqi.
Corprea

punta,

Apt ye-

chapitel,

Apter-

cosa, Hetebae, v. Apa. n 3.

torta cosa., Mbae a t : Mbae ac


aquyta : Aquytar : Carac : Carap :
CarapT : Carapi: Carapu Carambu.
1C5

el hilo de la processioni,

cimon doti : Aliicimcandog.


el hilo de la platica,

chee habngura.

Ahi-

Amofndog

hilo mano, Amondog (ca).


lo superfluo, Ali et (bo).

por la coyuntura, Yycpotalianipi


aniboi (bo) : Cngue ropitacura
pi amondohog.
rajando, Amboi (bo) : Ambob
(bo).
, trocar, Aniboguai (ta) :Qua2.
ropa,

cuero,

etc., Aiquyty (mo).

Cortarse, Aequyt : Ayeyuc : Ayeapich.


el hilo, Inymb ocog (ca).
la leche, etc., Que mtypyty cambi.
, turbarse hablando, Cherop : Aie'ngop (bo).
Cortesano, Ymbo epcat.
Corteza de rbol, Ibir apecura :
Ipcgura.
de platano,

caas,

ete.,Tr

bap : Pacoba rlbape, corteza id


platano.

JGli

COER'

CORE

Correr el sudor. Chera oclrl (ca).


enfermedad, Mbae acl oic : Tacl
Corto de animo, Ypaymbae : Ra eco yrec : Taolb e : Tacl oh eat:
Tacl oqua.
lemc : Abpicarao.
vista, Tecapic ey : Tecan- fuente de chorr, Iotorro.
gola gota, Otlqultlqul myr.
dali.
en el hablar, Aba ee atn : ee nuevas, Mrndu eacai e: Yeaporombu cu ymbae ; Oee myr 9S1 e morand oqupa. v. Porand.
myrbae : ee mce nga t : harey riesgo, l i a r me eberecony : Aic
hazer, Ambo atirT : At : Caracl blb. '
tras alguno, grle los alcances,
Corral, Toca : Hocai.
Aaguyndg (cu).
Correa, Mbae pica.
loros, Toro amarnguc : Toro
Corredor de easa. cobertizo, Ogrogamona orrer velo. Amondlrl (ca)
nib.
(bo).

\
. que corre rancho, Yaqabao : viento, lbt e : Ibi tu guac.
Ycab qbae.
Cortesa quitar,

quitarse lien,

Corregido,

Ayapeog (ca).

Ipci eat.

enmendado,

Yemombo-

Correrse,

avergonzarse,

At : Cliet :

Aenoty : Checa : Chemra (mo)


tiabbae o a caryre : Yyaraqubae
(na) : Ai'mo mar : Aemmarnomboe ryre : Yyaqua bae.
d.
Corregidor, Poroquat tara.
Corrido, avergonzado de otro, YmoCorregir otro, Ambo araqua (pa) :
mrambl : Ymotymbira.
Amboa pcap (bo) : Amo ariid estar del mal proceder ageno, Ar(pa) : Amombotiab (bo).
t (1110).
lo errado, Amoyngat : Apen- esfog de mi mismo, Aemot :
gog : Amoat yrngat.
Aemmr : Aro t cherec.
Corregirse en la vida, Aapengog Corriente de rio, TIcabaq : Tipchereepo clil cuera : Ahecobiaro
bqu : Icabaq.
cherec : Ambolblbl eat cherec estar el rio, Tpbaqfia : TIcaSngaipa gui.
baq I : Orro, danca, YeroquI
en las palabras, Amoyngat che- f'ama.
ee tat cuera : Apengog : AycaCorrome de mifalta, Arot clieangaipa
r'ngog chenco carengu.
Arot cherec niara.
Correo, P a r c h a r a .
ti, Oroguerty (m).
embiar, Amondo parcha : Apareha Corromper, Amboa (bo).
mond.
donzella, Amomb (ca) : AmmCorrer, Aa : iva : Aan (mo).
boch (pa): Amboqu: Amboa (bo):
cavallo, Anona cabaj u.
Ambocorog (ca) : Amondorog.
agua, metales, etc., Oclrl (ca).
Corromperse
el vino, Caguy oembo, arergonjar,
Amotr (mo) : Amo
mar : Ka (mo) : Amonga (bo) : ba : Oemmbochl (pa).
Corromperse carne, Haoco.
Amboca (bo) : Amboa.
el rio, lo9,ni (ca).
Corrompida
muger, Yqu raba :
, arergongar,
Amo t (mo) : Am
Ymmbugi pira : Ymboa pira :
niara.
Ymar nymliae ey.
107
IOS
r

COSA

COST

Cosa, Mbae : Mae agena, Aba mba : Amboae


mba : Yyrebae.
buena, Mbae catupri : Mbae muran ga t.
de aquel tiempo, Aeoi rmogur.
de burla, Mbae a : Mbae apir :
Mbae angau : Mbae e.
del cielo, Mba Tbape guara.
de mucho precio, HepT tubichbae :
Tandetey hep : Tubleh hep :
Myry ey hep : Hep mrngat
etbae.
de poco precio, Hepi myry : Hepcat yinbae : s da hepragu ye.
desechada, Yyagura : Heit prra : Mbae ai.
deste mundo, Mbae cob pegura:
Co bp : Co bp pa.
famosa, Mbae herqundet : Herqunga tbae mbae.
grande, Mbae tubieha : O mba:
Otetemba : Mba guac.
hermosa, Mbae porng : Catupri : Angatra.
intil, Mbae man.
linda ala vista, Mbae beebag porng : Catupri guechca : Mbaecaca.
llama, Ypecat mala, Mbae aba : Mbara : Mbaepoch.
pequea, Mbae myr: Tyt: Qur:
Tai : Tar.
propia, Chemba te.
que est al lado, Ibrieliura: Ibri
begura, v. Ambii.
terrible, espantable, Mba poromondi : Mbae qulliiy habete :
Mbae yj-baet.
vil, ba.va, Mbae ayb : Mbae mane.

Mndaret : Mndarete cat : MSndacerai ai : Mndar yeporbae.


Coscorrones, acmbotg.
Cosecha, Temblar.
grande, Het eherembiar.
Coser, Ambobibi (bo).
bordando,
Ambobibi yqutibo.
largo, Abecybo (mo).
menudo, Ambobb pii.
Cosido menudo, Mbobibipii pirra.
Coso, Ibemb: Toromngpe.
hazer, Abenbi bo.
Cosquillas, Poquir (po). 3.
sentir, Chepoquir.
Cosquilloso, Poropoqury e.
Costa de mar, Para embei rur.

de varias

colores,

Mbae p a r a :

Yquati pa r : Yo para.
Cosas diversas, Mbae tetyro: Tetyrua.
Cosario,

1C9

ladrn,

Aba; mindacat ;' :

Costado de persona,

y cosas, Ique.

lado de cosas, Po p.

Costal, Piiur : A mbarir.


Costamos

mucho Dios,

Nndere [j

guay Tupa vp.


Costa, valor

de algo,

Mbae rep :

Hep.
Costar mucho, Hep guac :Hep ct.
Costear,

hazer

la

costa,

Ahepib'e

abe repbe lia bangura.


Costilla, Narcang.
Costosaeosa detrabajo, Hacpegura.
cosa, (que costa mucho, Hcpgua

911 bae : O teeat bep : Nandete


hep.

Costra,

Ape cu.

de la mollera

del nio, Apirp.

sama, Cur p r : Apecu.


hazerse, Oembocur apere : O'mbocuri apecu.
Costumbre,

ley, estado de vida, Teco:

Tequaba : Abe : v. gueqimo, en


t e c o , fe 4. h. 6'. t. 17.
Costumbre, regla de muger,

170

Tugui

CRUX

CEES

Myey : Ibpe ayc : Cherequaba. Crespo, como negro, Abaperer.


Orereeo pochi : Tccpo chi : Cresta, Apychi.
Chequi .
j de gallina, Urugua cu apychi.
Costumbre, rega de muger (La pri- Criador, Poro mongra.
mera vezJ Nemnci.
alimentador, Mngaru hra : Mon diferente, v. Teco apl, en Teco ga qua para.
Criados de casa, Boya: Temyngua.
Costura, Mboblbl cague.
, junta

del cseo de la

cabega

Aciiga ya p y potabba.
Costurero, A mboblbcra.
Cota de malla, Qua repoti apyapy
: Yta enib apyapy .
Coxear, Cheparr : Cheate.
con un taln, Che pita .
Co.ro, Par : Yparlbac : Yateebae.
C ante K.

Crecer, Acqua: Aeyrl (mo m):


Ytubicli.
el rio, Oeyrml : Oembo ubiclil : Tinybl : Gumbecul oy
noi : Tubicbal: I ou ruc:Iriguac.
el rio algo, TI yuqulry.
la enfermedad,
Oeyrn o cheracl : Ocaqua (pa).
, recayendo,
Chereroyeyebl cheracl : Oeyrmo (m).
los arboles, Ormb Ibuc.

Criar, alimentar,

Amongqua.

de nada, Mbaeey magui aporo moa.


ganado, Ahbae mo a moa :
Amboet mymbba.
Criarse
Criatura,

el nio, planta,
criada

cosa,

Ocaqua
"imo

nm-

blrra.
Criatura, nio, Mytang : Pi tang.
Criba, Mbogua h pocnga.

hazer

estocadas,

Amombup

mbup ycutca.
Crisneja, Pembl. Pe. 12.
hazer, Ape : Ambopop (bo) :
Amo pembl.
Crisol, Quarepoti momem beg liaba.
Cristal, Ytaber : Ytatber.
Christiano, Christiano, Christo relie
guara : Ybaptiza pir.
Crucificado,
brayoay reli ymo
en la tierra que fue cultiynimblra
:
Y'cu
tupir.
vada, Oiiembol checo cu.
Crucificar,
Amo
curuc reh : Amvicios, Teco ai oembo ubich:
boy : Aycut Ibrayac reli.
Ocaqua teemr.

virtudes, Ocaqua teco maran- Cruda cosa, Yplr. PI. 12.


medio asada, Oylbata : Oylgat : Chere c mrngatuci.
Crecida virtud, Tubich teemran- : ba : Oylata : Mbaepirtylgu.
gat : Teco marangat ca.
Crueldad, Mbae abaet.
Creciente, avenida de rio, Irra : TiCruel hazerse, Afembo abaet.
guac.
hombre, Aba Yyabaet.
Credito, Herobi, v. Robi.
Cruxir, Tererg.
Creer, Arobi (bo),
Crespo, Aba pich : Aba pichS- la puerta, Oque o.
las tripas, TI opu rur.
cliT.
171

; los dedos,
172

Qu

CUEL
Cruxir

rereg.

los dientes,

CUER

Hai tarar : Te-

Cuello, garganta,
Ay : Ayra.
de garganta, el principio, y pegn

de cosas, Ayrupl.
huessos, Cang opurr.
Cruz, Curuc : Ibiray ac.
largo, Ayuguira : Aybue.
Cruzar, Ahca (pa): Am p o t (mo).
Cuencas de los ojos, Te<;a picang :

Cruzero

de estrellas,

Yac t a t a curuc.

Teyaup : Toca qu.


Cuentas, Poi : Mbi.
Cuenta bendita, Mboi lio bacapi.

C ante V.

Cuba, Ibrae guac: Ibr iaguac. Cuentas dar, pedir, tomar, v. Yerure.
Cubierta

cosa, Yylioipira : Yyaco

ybae.
de casa,

techo,

Ogac yaba, v.

og. n. 3. y cosas

Cubilete,

pertenecientes.

Cambucbi myr.

Cubo para sacar agua,

Ibiran'myr.

, numero, JIbae pap.


dar del gasto, Che yyarocagu

aipap yyarup : Cherembi yrecue ai]iap yyarup.


Cuento de langa, Mymbucu ropt.
historia, Marndc qugue.
Cuerda, Ca' : Tucumbo : Cama.

Cubrir, Ayaho (bo).


arropando, ATii b'yy hoybo. con udos, torcida no parejo.
con tierra, Ayat (bo).
Tucumb ypogu gua.
, esconder

Ayopa (ca).

poniendo

fuego con ceniga,

tat tanimbu pip.


Cubrirse
tacara

de polvo,

se

delante,

Ayat : Aya ho-

Aembo apatub.

de verguenga,

Ayeoba m (m).

Ayeobho:

de arco, Guirapac..
hamaca, Tupaya.
Cuerdamente, Araquaah pe : Jlbaerc

nmle lipe.
Cuerda que rebuelven
por clareo enla guerra,

en el braco
Poapiquiy.

nervios, Tavi.
Cuerdo, Yyaraquabao : Mbae reIbrap be.
nnde liara.
Cuchillada,
Apichab : Yyapicb- hazerse, Aembo araqua : Ae-

Cuchara, Yt'.
6 espalada de hazer

mazamorra,

inmbae ennde.
hagura.
dar, Aypicli (bo) : Ayapin bo- que tiene juyzio temprano,
qua ecajiibae.
gu.
Cuchillo, Quic.
agudo, Qfic aqu ob.

boto, Quic aym biqu ater.


Ciidida,
Cudiciada

Cudiciador,

taric.

mm])otabba.
cosa, Ypotari ])i.

Mmmbotac : I'oropo-

Yyara-

Cuera coleto, Mbaepi aobaci.


Cuerno con bueltas, Hat fiema.
de vaca, Mbaca rat.
Cuero, Mbaepi : Pi.
adobar, Mbaepi Ampyta : Amo-

atyro.

Aemombot (bo) : Ayjio- de la cabega, Api.


pelar, Amboacui mbaepi.
tara.
en buena y mala parte, Aporopot. saltado, Piriti.
Cuello abierto, Aob ayu apieba.
sobado,
Mbaepi ymombpi :
devestido, Aoyuru p : Aayurupi. Mbaepi ym mbr.
Cudiciar,

173

174

GULP

CUA

Cuero sobar, Ammb mbaepi : A-

gaipa amboy hece hupi guara :


aymundar e : Hae oyp guiybo.

mo mbaepi.

Cuerpo humano. Tet : Abavet.


muerto, Tengura.
, sugeto de la cosa, Apa.
Cuervo ele agua, Mbigu.
Cuervo, Urub.

Culpar

falsamente,

Aymun

da te :

Hae angapa oyap haete : Abenoite : Amboyatei angaipaba bec :


Ndabupi rgiai ah'n: Ymra haete' : Amboyequ tey.

Cultivar, v. Labrar.
Cuesta- abarro, Ibi rogum b ey.
arriba, Ambap cot: Ibi rogum- Cumbre de caballete

de casa,

Oga

pira.

b cot.

. repecho, Atr : lio gumbl.


Cueva. Qura.
en peasco, Ytaqura : Ytaga.
Cugdados, ngarequba : Pl et :
Ca et : T e c a et : Acacg.
Cuidado tener con pena,
Chengat

(bo) : Che ac 9ag (mo).

monte.

Ca Ibate : Caabaplra :

Caap trq.

Cumbrera gruessa, Ogaprt.


pequea sobre la grande,
Ogapr

itayoa.
Cumplidamente,
Ayo, n. 1.
Cumplido deseo, 'I'emymbotra avo-

car.

Cuidar de alijo. Afianzare c (becc). Cumplimiento de la cosa, Ay. 1.


Cumplir, Amboay (bo).
mucho ron solicitud,
Cherecpoe
de palabra,
.\v poep e'ngatu-

poe hec guingarecbo : Aiangarec bec alba car.

pp : emboay arecychu p.

Ja palabra,Amhony
chee'ngu.
su- desseo, Amboayecheremymbo-

poco, Angarec a : Myr.


Cuidados tengo muchos, Chereca et. tra.
Cuidadosamente,
Teca enndpe : Cumplirse

el placo, Obbe a r a : Yya-

ngarec ratuhpe : Cheapeabl- y a r a yquabee mb.


catu li])c.
Cundir mancha, Oembo obaguac
Cuidadoso,
ngarec eat c : ypiar : Of'm aci : Oembo ubingarec eatuh ra.
ch.

de mi, Cheamy'n : Chcpori- Cua de hender, Iblr y.


hierro, Y.
piedra antigua, Ytayl ara mbit.
Cuitado para poco, A b a mane : A b a
('uada,
muger del hermano
(dize
ayb : A b a poriahub.
la India), Uque : Cbeuque.
Cuyo aria de ser? A b a mbae airo, de hermano, primo
hermano
png ? A b a mbae am pa.
es? A b a mbae panga? Abpe menor (dize el varn), Cherlbl tatl :
Cuitado

aliubr : Clieamyr.

Cherbl ra ti : CherI quel tatl, si es

yyra.

fuere

embie por el, Yvr toyp-

aro ue : To pi mbo.

Culebra, Mbo.
Culpa, Angaip : Mar.

del menor al mayor.


Cuado del varn marido
mana Cdize el varn),

de su herChereyndI

m'n.
Culpado,
Hupi reli benoymblra : dize. la muger al hermano de szt
Hup mnda pira : Mrrerequra : marido, Cliemendlb, al mayor, Cbeniondique.
Ymrbae.
Culpar otro,

175

marido

Hae oyapo hae : An-

170

de s't hermana.

CELA

OAU
menor, prima,

la mayor,

Chcqu p me, de

Cheriqueme.

hazer, Cliecaraeat h-

f ante A.

Cebada. Abat myr mbucu.


Cebadilla, Capi ayi.
Cebado animal, Hcbae ymong rpira.
Cebar, Amonglr : Ayopo y monglrbo.
el pescado, Paraqucpi que : Ambobn pira.
lampara, etc., Aytlqu andl pip.

ray pay.

Indios, A b a pa : Pabu pegura.


[requra.
Curador de menor, Tirey reli anga
Curar, Aypohano (ng).
pe ayap : Ayap catupri et :
Ycande ayap (bo).
Curiosidad, Caracat. : Cande.
Curioso, Abacaracat.
Curtidor, Mbaepi moStyrhra : Curupalpe mbaepi ongara.
Curtir cuero,
Amotyro mbaepi :
Amoy mbaepi curupa pip.
Cabullida,
Qabullir

Yapacay Ip : N'pymi.
hazer,

Amboapaeaylpc :

Amepimi (mo).
[Ip Cabullirse, A'pym : Aya pacav
Qaherir, Cherobape mar cherembiap cu hey tigi : Mrchetec
ohequii ehbe, v. Dar en rostro.
e

(Jambo, junto

n'pa.
(jampucar

de rodillas,

Heny py-

[Amboapaeay Ipe.
en el agua,

Ayaplplipe :

C amarro, Mbaepi .
CJancadilla dar, Ayeupib : N'g.
(Jancajoso, Abapitaguac -Ypbngbae.
Qancudo

rbol, Yiqueri.

fruta, Yqueri.
Qargaparrilla,
Yapeyi.
Carcillos, Xmbichi : Narobipai:
mbpipl : Mamb porng.
Cfargo, Pembl : Taqua pembi.
Carpas, A rembei ri : Aoli.
tener la ropa, Oembo laii: Aoyli.

Cuados (hombre y muger) Tobay.


Cura de Parroquia de Espaoles,
Ca-

Curiosamente

Qarc,amora

mosquito,

et-y.

(janglotear,
Amboeoco (eof) : Ambocotcot : Ambocana yana.
Capatear baylando, Ayeroqui guiye
pl petca : Ayplbondl.
Capatero, C'apat apollara.
(Japato, Capat.
[bi rub.
CJaraguelles, Ublr : Tumbl : Te-

0 ante E.

Cebarse, yrse tras lo que come,

Hebl

ehbe tembi : Hebl heblg ehbe.


Cebo, Potaba.
Cebolla, Q'cboi t : Cebo.
Cebollino, Qeboi qu tlba.
Cebn, Tayafu qulr.
Cedaeo redondo, Irpe : Mbae mongu h a b a : Quirih.
Cedro, Y gir.
Cedida, Quatia myr.
Cegajoso, Capyra : Ycab eabba.
r

Cegar los ojos con tierra, Aheca t (bo).


hazer ciego otro, Amboeca qup.

Cogar,perder la vista. Che reci cay:


Ma mei : Ma chereca pcoi.
Cegarse con aficin, Chere caca haihpa : Hah nachembo araqua bi.
Ceguedad,
Tecquaph : Tecpi
coey : T e c a cay h a b a : Maeey.
Cejas, Tibit.
Q'araguelles ponerse,
Cherumbl Cejijunto,
Abtbit yepot : Tibit
amond : Ublramnd (pa) :Ayee- yecbae.
birb'.
Celada, capacete, Acnga bata.
(Jarcal, luqucrtiba.
de enemigos, Cot. 2.
177
17S

CENT

CERO

Celada hazer, Acotiru : Ng (mo).


Celar, encubrir,

Am (m) : Ayo-

pi (ca): Ayco ac (bo) (pa).


Celebro, sessos, AcangapI t.
Celemn,

almud,

y medidas,

Mbaeayi

rfiangamy r.
Celestial cosa, Mba bpe guara :
Ibag ignara.
Celogia, Yb'ce.
Celosa canoa. Igra agu agu : Oyero robie : Xipt: Oyere ver.
Cementar,

poner

cimiento,

Ayipimi

Centro (generalmente),
Ceida cosa de madera,

Araquai.

Ceidor,

cinto,

Mbit.
etc., Ayquai

C quhba : C

mombcba.
, faja ancha, Mucura pop.
Ceir otro, Aycu qu (bo): Aycui
mama. Ng : Aycu mmbl (ca).
Ceirse, Ayecu qu : Ay cu mam! : Ayecu, moni b : Ayumbl
mmbl: Ayeimbpi.
Cepillo, Ibr pndda.
de los Indios, Caracol : Ytt.
Cera, Yrait.
Cera del oydo, Apc quri ga.
labrada, Yrait tata end ramo
apop.
[Coime.
Cerca, Agu : Coi' : Co etey : P. 8.
de pared, IbgSmbp.
est, Coi hecb'ny : Aguyme hecony : Coetei liecony.

cberga : Ahapomoy cherga.


Cementerio, Tip'g rocra : Teongu tymbatipe.
Cemita, C h i p : Tipa.
Cena, Pvt car.
Cenador, Pyt ear hap.
Cenar,
Acara pytnm : Caaru
acar.
AimCenagal, Tuyu : Tuy apa curg. hazer para defenderse,
Cenceo, delgado, Aba ypuc : Yiica m bir pip : Ibira pembi reli
puc po : H e t e pucu poibae : He- ay pi : Ae'mo iembiah.
mucho, Aguy ete : Coi ete :
teb etci'.
Cenceo hazerse, Aembo! pucupoi. Guyr. n. 3.
, cercado, Ibcmbi : Ape n. o. :
Ceir, Tan y mb.
Guambi p. Pe n. l'.
gue se cria en las brasas. T //. 3.

Cercano estar ala muerte, 'Veo roba bolverse, Ae'mo tanymb.


pme cheriny : Haime cheru : Atdeniciento color, Apatuh : Tub : mano caca : Amano bib.
Habe : Apaty : Apatyng.
pariente, Ananibet.
con ceniza, Ytu bbae : O'mbo- vezino, algo apartado,
Amndatubbae : Yyapatubbae.
bgur.
Cenogiles, T a p a c u r .
conjunto, Anibiyg ignara.
Censor, Teco abqu har : Ter Cercar, atajar, Ahoquecy (m).
qundari poc cara.
la chcara, Aiape cog.
Censura, Teco abqu: Te cri poeog. todo t la redonda. Ati tm) :
Censurar,
Ayabqui liee : Ahec ASma (mo) : Ayinam Xga : Aa
pe (m).
abqu : Apoc herqundar.
Centella,

T a t a rabii.

Cercarse

Centellear, Tata habiybi y.


los ojos, Hend clicrec.
Centinetla

hazer

en guerra,

Centro

de la tierra,

Ayepi

(ca) :

Cerco, Ama. ~.
Amana

(na) : Amaena (nga).


179

assimismo,

A at (m).

Ibiapit.

del exercito, Oypbo guarynmama.


Sol, Luna, etc., Amnda.
ISO

CERR
Cerco de i-amas.

CIEN
Cerrarse

Ca ic.

en redondo, ama : Xtyhba.


Cercenada
cosa, Ymbohe tapiia :
YyapTrac pira.
Cercenadura,
Yyaprac apaguera :
Ymljohet ha gera.
Cercenar, AUet : Ayapira ca.
como Hostia, Ahob lma : Ahet
(bo) : Ahet liob ama.
Cernada, Tanimb rfiungu.
Cerner. Amengua : Ambo gu (pa)
(bo). '
7a parra. Ub pot ocu.
Cerncalo, (inri quir.
Certero, Abaqu cati.
Certidumbre, Hupicatiih ba : Quaa
catu HABA.

Certificacin, Hupibae mmbeguba:


Hupgii mboayeteh.
Certificado estoy. Eboco: Hupi guara cbbe : Ayquaa cat.
Certificar, Ayeteba : Amboayet :
HuprSm liec nimbe : Amboayet : Huprmo liec mombe :
Amboayet : Hup! cboeo guiybo.
Cervigillo, Ayurupi : Atu.
de animal, Piehi.
Cerda, Atu,
Cerradura

tipba.
Cerrar,

Oyog p.

Cerro de las espaldas,

Atu cupe pl

yce cng.
monte, Ibltlra.
Csped de tierra, Ib aquy tiruc.
Cesto, Ayac.
de harina. Hu ayac : Hu rr.
en que se exprime

la

mandioca,

Tcpit.
muy ralo, Urueur.
para pescado,

pjaros,

Yeque.

Cessar, Apo (bo) : Apg (ca) : Oi


(a) : Po (bo).
el brotar

los arboles.

Hoquipg :

Xda hoqiibe.
de llorar, Apo (bo).
de mamar

el nio,

Opo (bo) :

Ocambpo.
la colera, Clieapr li : Chearb
'moyr gui : Che cheyro (up).
las aguas. Oqupo (bo): Oqupg
(ca).
, estar sossegado

el enfermo,

y-

quaab : Yypirib tacib.


de carca, Carmegu mbo- Cetro de.ley, Mburubich popegu :
Popccu.

acometer

los enemigos,

Ooe-

pe (m) (n) : Ooyrro (in),


piedra

el camino,

encerrndose, A'oqu'nd: A'mbiog.


la herida, YyrubI ehea.
Cerrero animal, Hecat : Caite : Hecaet.

lodo, Aya petg (ca).

0 AUTE !

Ciego estar, Cherera qup : Choroca


eyine aic : Xachcrecai : Xamae
et : Cherce cay guitpa.

con aldaba. Aypoti mo.


. perdido de colera, Cheaco
liare, Ambot (pa).
de golpe, Aoquen dyeacei : che moyro : Xa che mbo ara
quaabi clie 'moyr : Cheocete
Aoquend re capia.
cbeeinoyr.
el camino. Ayoogp.
guiar, Aipoc beca yinbac.
la puerta,, Aoquen d (pa).
Cerrarle la puerta, Aboquend.
Cerrar los ojos, AcapmT (mo).
. Iiaziendo que duerme, Aca-

plmariga : Aque raub.


181

hazerse Jingiendo,

Amboccii ca-

y angai : Xa 'mbo cca aubi.


Cielo, Ibag.
Cinagas, Tuy rap rap.
1S2

CIUD

CHIC

Cieno, Tuyun : Tpl ai : Tip t!.


Ciento

pies,

alacrn

que pica,

C'ogolrar la canoa,

Y-

peuca.
que no pica, Amlui.
Ciertamente,
Ayctccat : A'yngatu. Te, n. 4. a, n. 2 : anga. 3e,
n. 1. Ni, n. .-Nia. PI. n. J0;ac:
Ka.
Cierto en rentad, Te naco.
es que viene, Ayete tri.
(que, cote.
tu, Aypac nde.
Ciervo con cuernos, Guacu at : Haty
liemblbae.
, venado, Guac.
Cigarra, quy ra.
Cimarrn, Caybra : Caymbic :
Ybabic.
Cimiento, Hap : Iplcu.
Cinco, Y rund liae nyrii.
Cinta, Mucura : Momhle ba.
de amores, Agua c pop.
calgones, Caco fama : Cayo
apytybba.

Ofp my igra.

5 ane U.
(jumo, TI. 8.
Currado?', Mbaep moatyro liara :

Mbae p raplpe Ibrogcra.


Quitar, Amatyro mbaep : Ambaep raplpe Ibirog.
Qurrapas, Hu 2.
Curro?!, Mbaep piyur.
C aiie fl.
Chcara, Cog. 2.
Chamuscado,
Hapegiplra : Habere-

pira.
Chamuscar. Ahapeg (ca) : Ahabere
(bo).
Chamusquina,
Hajieca gue : Habere
bagu.
el olor, Piche : Haber bagu.
quitar. Ahub (bo).
Chaparral, Canibari I.
Chapetn, Oicoramobae : Ypl hbae:
Yramongu.
Chapines, Cuiapl endabu c : Cu.ipiit.
Chapitel, Aplteraqu.
Chapodado. HacngapI acia pira.
Chapodar, Abacangap rac (pa) :
Cinto, cingulo, Cuqu liaba.
Ahacngaci.
i 'ntura, Cu : Qua.
Charamusca, 1 cacng : Ic, 2.
cencea, Cu atu ri'.
quebrar, Alca c.
Circulo, Ama. 2.
Charlar,
Oroco (bo) : Afie mbl
del Sol, Quaraci amanda.
(bo).
hazer, Abai ymna.
Charlas las aves, Oyo gui ra : Oio
rayado, Ha imandba.
Circuncidar,
r. Ambop Y Api. 3 in mongo (bo). Los patos, Oy alpeg.
Charlar el charlatn,
Orno eranfine.
gat ab _oyur.
Circunstancia,
v. H. n. 5.
. Charlatn, Nembl: Nengic: OyuCirujano, Morpolanngra.
Ciruga oficio, Moro polianongba. | r morndra.
Chibato, Cabar cuimba teb : HaCisne are. Guiraty etgua <p.
piiao plrra.
Cisterna, Iqura : I noong ba.
cosa.
Citar, llamar ante el juez, Ahenoi Chica cosa, v. j-equea
capitn robaque : Ibraya ruy ro- Chico de cuerpo, Hctmyribae : Abmyribae.
baqu.
Chico hazer de grande, Amomyri'.
Ciudad, Taba.
Chicoria, Caap.
Ciudadano,
TabTgura.
134
183
1

DAA

DADO
Chicha, Abat cguy.
mascada, Cguy ndu.
ILO.ZCV, Abat cguy ayap : Aabai cguy up.
Chicharra, quyra.
Chiflar, Atbunee.
Chifle, 'mbepl: Tbuee.
Chuca, rbol conocido, Hubata :
Mboi tyriy ca.
Chillar anima/, Hebao hace : Heba
o! '.
Chimenea, Tatat cnbba : Tatatquara.
Chinche, Tambo yu.
Chiquito, Quichri : SliiTi' : Quiryi.
Chismes, Temo e.
Chismoso, Abaemo' : Temo yra.

Dado

beber, Cauce : Ca guy uc :

Caguy guaceDaga, Mbopi.


Dama. Cua porng : Angatur: Cumbocac.
Dame

gusto

en esto,

Clic mboay

ang coreli : Cherapi angaep :


Che mbo or C]i ngtiae ap bo :
Che moru ang ep.
la. muerte esto, Che raruc : Che-

robe (c) : Chcmboed h cbae :


Chereo bcengmo (c) : Teliamo
ehbcc.
rida

esto,

hazeme

provecho,

Chemboec aguiye (co) : Chcmboe


colie catii nic : Cierec aguiye
mengmo c bae : Cherec aguiye
mengra c.
Cli ispa s, Ta t rab y.
Danca, Yeroqui.
Chispear. Otit : Otir.
Chistar, Chen jnr : Anee pur: Dangantes, Yeroquihra : YeroquiTigque : Tigquc ndaei. no chiste. bae.
Mrnich tigquc <die ni guit'n. Daugar, Ayroqui (abo)(bo).
amontonados,
Oroyeroqui oapyestoy sin chistar
quedito.
tam.
Chiste, gracia, Megfi : Arua.
Chocarrero, A b a rnegu : A b a arua. Da.nca.r assidos de las manos, Oroy
, burln, Poromboyarue: Ymega pojiic oroy roqnbo : Oroy roqui
bae.
yop yop plclca.
Choca, Tap!.
Daugar
en corro,
O mndpe
Orocroqiu.
|lla.
de chcara. Caplba : Amfind.
Daada cosa, Hi : Yne : Apoclii :
Clioquegne/a d.e la rodilla, Peara.
Daador. Poi-omlioay hra : Poro del braco, Tenybng pii'y.
mniboclu hra.
Chorrear, Otrr.
Daar la salud, Aliarli :Cherru
C/iOrro, Torero.
eboco : Cberru ayp.
Chueca donde juega, el anca, Tmb
otro en costumbres,
Amoancng : Tcniguprng.
gaip (lio) : Ammbochi (jia) : AmChupado, Yptcpra.
lioa (pa) : Ambo eco ru (bo).
Chnjiar, Ayplt (bo).
, hazer carne, Amui : Ambo ha :
el hee/a'zero, Aycib (na).
Amon.
Chusma, Quyryngu e!.
I ) a n t e A.

Daarse

en costumbres,

Aemombo

chi (pa) : Aemboa (pa) : AemoDadivoso,


Ypoacat : Ypoi cat- ngaip (bo) : Amboar che rec.
bae : Hacatey y mbae : Mba meen- trigo, Abat ytyn gu : Oe tyngarete : Ypotby mba : Yibapy gua aba t : Ombo ]>et abat :
rynibet.
Ypet abat.
Dado algo con demasa, Ce. 4.
Daarse vino, Oemboa eguy.
185
IS

PAR

DAR

Daina persona, Poch : Mar mbo- Dar bien por bien, Chema rngat.
chbe ymrn gatubae up:Aipoetac : Porommboch.
pT : Clierobai cburingatbae up :
Daa, Mar. 2.
Chbe ymrn gat yabebe. che
Daosa cosa, contraria, Hru.
chema rngat ychup : Hecoy
Dar, Amee : Nga : Ayopo ( r a ) .
chbe, cherec ychup ab.
abasto, Ayaoc ymee ng : Apo- bien por mal, Chema rngat.
lo aoc mee.
chbe ypochbae up : Arec eat
beber agua, Ainbo (guabo).
ebem mar har : Arec eat chebrindando, Aheyi (na).
rerec ai har.
rio, Amonga (guibo).
bofetada, Ayatibeteg (ca).
conocer, Ayqube (ng).
buen consejo,
Ambotec qua
acotando, Aquar (bo) : Ambopig
eat : Amboa raqua eat : Heco(ea).
rngatii ayquabe yebup.
entender, Ayquaabu (e) (lio),
liazer

algo, Ayapoue (bo) : cabezadas

la canoa,

Oycait y t

Amee yyap vea (bo) : Amee yyap gra.


caro, Hep guac reli amee :
bgu ( n a ) .
alaridos, Acapuca (ta) : Cherce Ambo epguac ym'eng : Hepguac aben.
(mo)
coces, Apbo (bec) (bo).
albricias, v. albricias
pedir.
al cuerpo el sustento
iieeessario, consejo, Amboec qua : Hecor
Ybte acar : Ammytuegui o ayquab'e yebup : Amee becoram.
riibo : Chercctb ya o lia.
cugdado, cargo, Amngarec.
diablo, Aaquai ychup.
de buena gana, Amee ang : Che fiado, r. al fiado dar.
rorpi'qie amee : Cbepaguib amee:
travs, Oepiey mb mbae Amngatu ot.
liabetei moeaym : Oytubirog
de codo, Oherenybangpp auete yinbaepab efef oiebo.
t ASpecarai.
animo, g brio, Amo my ata (mb) :
Amboocii (bo) : Amopiata (mo) : comer. Amngar. Abo : AyoAniniliur (abo) : Amboqurey po! (ta).
(mb).
einbiando, Ahembiu mond:
bilantez, Amboy ero biar te : Aroqua uc hemliirm.
Ainboyerobi : Amboqu.
- muchos potajes, Yup eta
ariso, Ammrand (pa): Aiqua et amee : Amboyoupagu ete
tembi ypota.
buc (lio).
. sirviendo la mesa, Ahcm bagbenes. Cheapagu pagu (bo) :
Ayer yero (pa) : Cheapip (mo): bii eroqu (bo)(pa).
A mb pympym.
mamar, Amcmb (Abo) (bo).
mala gana, Amee a : Cliercm
barato al juego,
Cheremymboaguiye cu amo. am te.
mboa cipe amee : Hacpe amee :
por poco precio, Ilep myr Kachcpia guib amee.
reli amee : Nda bepraguT ye/ reli mano, Apo (ychu gu!) : Ahoya : Aypoey.
amee.
187
188

DAR
Dar de mano en mano.

PAR
Oypo y-

Dar escusas para no hazer algo, iSIda-

guyei : Ae mnge.
ppc amee : Ovo up ame.
mas, Amboyoapp : Amlioyo estocada, Aycutug (ca).
favor, Aipltybo (mo).
oc ymeenga.
fin gastando, Ayaroge te (bo) :
palos, Aapirupa: Aqu aqua- Amomba betc (bo).
ri hec ibr pip.
, rematar obra, Aya pl mmb :
pechos, Chepoti reli airaro.
Amboaguly : Obah cherembiajio
si como el cuero, Oycpoequi :
ha pipe : AmboapI cherembiapo.
Oyepipir r.
gana de dormir, Amboopehli (bo).
su mano, Ame obc poagui.
balde. Amenge : Amee tey golpe debaxo del ojo, Alieca guifo
(o) (ca).
(bo).
diente con diente, Che rembe taen la boca, Ahembec.
ta : Cheri tarar : Terer.
del estomago, Aypi doblado, Amee y : Amboyoapi ac (bo) (pa).
ymeenga : Yilabebe amboyapi :
cabega, A'cnihotag (bo).
Ycu roc amee : Yy mangu roc
el cuerpo, Ambolgap (bo).
ame.
empellones, Amo alia aa : Ayti- golpes, Ayapec. Pa. 3.
gracias, Aypoep f'e pip.
api api.
en el blanco,

chiste,

Ndayabi- gusto

alguno,

Ahcmymbotra

eat : Ndayabl a quiri : Hupcat ap : Ambo or : Aboba ychuar :


Amboay : Amo r hemymbob o a mar'che.
enfado, Aporombogucrai (ta) : tra.
Aporomra (na).
oeicada, Auatynga (bo).
el punto al guisado,
Amboty'aro inquietud,
Amo'ra (na) : Amotembi : Ambo aihcatu y u p : Ay- ngec (bo).
ean dea yupira apbo.
la/idos el coragon, Chepla ti t :
el retorno de obra, Ai poepl : AOny ny chepi : Ototochep.
hcpl : Aheplbe.
pulso, Cheray onyny (mo).
el retorno
de palabra,
Aypoep
la cabega, Che aeng nyny :
eepip.
Otlt che cng.
en lo guc antes no se
acordara,
licencia
y otorgar, En' hae :
Tayerac : Ta yco cat raet.
enojo, Ammoyro (mo) : Amoy- Tereh haendbe, ea vete. Ce 2.
leccin el maestro, Am bo (bo) :
ro : Amagutmoy (bo).
AmSembo.
en rostro con algo, Acerobape
rac ep acerec haguepip : Ac lugar para passar, Ay ngatyqumty rec ebocoi acerec cu pa guama : Ayyli : Aype.
, hazer lugar otro, Amboguamboyh : Ace rec emi hagueri
pl : Hend guama amee.
rac oniboyeh acerobpete.
su mano, Yppo ame.Mga. 1. mal consejo, Amboe pochl (bo) :
Aniboec qua pochl : Aemon escusas de faltas,
Ayo pa ehedea.
rec pochl: Amoyngati : Ayaho :
por bien, Aypoep ay ehbe
Ain boh a cherec avenera.
189
190

DAR

DATI

ymarngatbaeup: Chepochi chbe


ymrngtubae up.
Dar mal por mal, Chepochi chbe
ypochbae up : Ahobaichuar hecoybe a chbe : Chere c au
ychup chbe hecybe be a :
Chbe ymrabac u p : Cbeah chemSra.
mano poder, Yppe ahey eyap
cherera p p gui yabo : Ayap
uc ychup.

Dar puntilla os, Aypyru pyr : Apiboi hc.


puetes, Aytyng (bo).
cuenta, Aiquaabuc : Ayquaabe : Aypap.
quexa, Afemmbe ai.
quexidos, Chepuahe ab'.
razn, Amombe hup : Amonget ymmrandpa.

matraca,

rienda

Y. dar

vaya.

menos, Amo myrybe yme (nga) :


Amo atir: Aliobapi yra ymenga.
noticia

de alguna

cosa,

Ammo-

retortijones

las tripas, Cheri opu-

rur.
al, cavallo,

Amboapip.

c a b a y u up yyuruppi 9a : Amboru yyuruppi y'ma.


Darse

a buena vida regalada,

Ayee-

reco cat gui tecobo (bo): Chereh


re copoi cutuar aycohu et, Cheret rereccatu hebi heb chbe.
ocasin de su mismo mal, Ay vicios, Aiacheangaip tyro
quae.
reh : Ayeeoh ete angaipaba r.
de bien, mal, Uc.
del dao ageno, Ayqu buc bien lo sembrado, O'mangat
(bo) : Amboyequ.
m b a : Tymymbi omoangat.
rnd (pa) : Amombe ychup:
Aiquaabe. Nga.

palmadas

otro, Aypeteg (ca).

palmadas,

Ayepo peteg (ca).

papirote

en las orejas,

Aynambi

golpe

en los pechos,

Chepoti

a i r r b : Ayepo ti n p a : Ayepoti
mbo iap.

mbop.
mucho una cosa, Ce. 4., Teb 2.
pedrada, Ayapi (bo).
por vencido, Cheaguie m a h a .
pellizcos, Aypicha (m).
Dar ser y vida, Amoingob : Am pena, Am angat (bo) : Amoin- b o e c o b .
go teb (m) : Amboac (pa).
su cuerpo a iodos la muger, Te pescozones,
Ayalii peteg (ca') : tyroreh yngaipa : Oemoeuge
Ayatu riipa (m).
pbeup : Pabe angaip h a m o
oye.
por su justo precio, Hep ya cat
reh amee : Namboy ablihe p ya tarea, Aha'hembiap rama.
tormento, Aypoc (bo) : Aypiyuyme'ng.
bit tngat.
libre, el juez, Opo che liegui
che marney rechca : Chemnd torniscones, Aypich poca.
trancos, Ap ap : Aqin : (^0yep b raya ru c.

medida, Hanga bapp amee: r o t u g hae gui h b o .


un apretn en algo, AhepenReh aha ymenga.
gat yyapbo : Hepe'm a y p o .
posada, Ammliit (bo).
poquito, Amee my r : Chepob
presente, Amnge mba : Ayopoi e : Aroquauc mba ychup. j ymng:Chep emyariro ymenga.
priessa, Amang : Ambopoyb : I Dtiles de la tierra, I b a p y t a : Y: rab.
Amofiera : Ambo ponera.
192
1. 7
191

DEBA

DEDO

Dar vaya, Ayeur cura (pa) : Halr:


Gu gu. La muger dize,

Hehei.

tu, bagupe amo nde begui ypochbbae ndo yehbi.

Debaxo de otra cosa. Mbae guiri.


buelcos, Amboapayr (bo).
ti, ISdeguIpe.
bueltas, Ayre yr (pa) : Afecon con (mo) : Aecot cot : A- Debilidad, Jlagu,eza, Cang.
andar, Cbecang guitecoti' cot (mo) :A a t a car'care (mo). Debilitado
cbo : Cheapaiqu guitecbo: Cliea ueleos sin poder dormir, Ayerpagub : Cbeapay.
yer guiquereym.
De buen tamao, Tubieli be ra : Y-

tubieb aguiye ye : Ytubieb prang.


De ac, Quie g u i : Quybongui.
buida, Anga. E 1. : Te apiru:
acull, Amongot gul.
Hobe : H'ra. n. 1.
adonde eres? Mamo gura pende? cada, parte, Mamo nabo gui :
Oyba cot gui.
Mamo oe mb'bae pende ?
gual, Petei te agu.
ay un poco, Curitey : Curiuno, Ybo gu.
catu po .
camino passarpor
tu casa, Gui alli ac, Pegu pe.
agella misma manera, Aco : Abbo taqua nderga rup.
co bngat.
cada uno, uno, 6 dos, Ybogui
aqui, Quie gui : Quieguib.
petei' : Cotera meo.
aqui adelante, Cori : Angir : dia, Ara bogura.
Coryre : Cor.
Declarar, Amboyeb (pa) : Aiquaa agu dos d/ias, Mcoi raryre.
buc (bo).
gui la tarde, angeaarmo b.
lo escuro, Yyababae amboyeb :
Amboyequa oyequaa ymlia.
agui al dia del juyzio,
quiegui
Declinar el Sol de medio dia para
ara caymbpe.
alli. Quiegu euppe.
abaxo, Qurac oguey (bo) : Oyero (pa) (bo) : Oye ey (ta) : 0 guantos dias irs,
Mbob
beya a cayo.
ara rirpe erehne?
De contado pagar,
Cury me abeparo alli, Gund gubo.
pibee : Hupib abepibee : Tbory
para alli ando, Guen d guend
re abepibee.
gubo aye.
Decender, Agueyi (pa).
arriba cuesta laxo, Ibi ambap
De cerca, Coi' agu : Agu gu!.
cot gu.
otras loa, iSlda bayo ri guar bec. Decente cosa, Mba aguiye.
Dechado, Teiny anga.
hazia alli, Cuicoti gui.
Dedal, Muayr : Quyr.
barriga, Gueapbo.
De dia, y de noche, Aramo pytnaDebaxo del braco lleva.r, Cberenda
mobpgu pe ara b : Chey bagupe Dedo de la mano, Q : P qi.
araba.
pulgar, Q guac.
Altar, Tupa r'ndaguipe : Al- segundo, Q pobee ngba.
tar guipe.
de en medio, Mi mbi tpegura
qambterra.
Debajo del cielo no ay otro peor que
194
193
D ante E.

DEMA

DEHI

Dedo del coracon, Qu myr ybiri De lado echarse, Aeno oiquebo :


chura : M fi' rcndatlba: Q Oatibbiri a'o.
Delante, TenSnd.
my r mcindb.
Delantero,
que va delante,
Tendo menique, Q myr.
tra : Tenondcgura.
del pi, Pyca : Myca.
sobre otro del pi, Pyca yo.

Delante, tiempo antes, Ym bob.


De la otra parte estar,
Amboipri

De donde bueno ? Mam gui ereyu


hny.
ang rae?

vine, Amboipira gui


donde eres? Mamo guara pen- cherr : Aji.
de? Mamo fie moa bao pende ? Delegar,
Amoyng chere eh bapp : Amoi chreeobi.
donde quiera, Mamo tetyrogui.
Delgada cosa, Apir, 2. Poy : Quy encima del Alfar, Alta rocgui.
r : Mbop : Pepo ram.
entre todos, Pabe pa gui.
, V pequea, Yibatai'.
espaldas

echarse,

Oatucupbo

aic gui'nong.
Defender.
Aypicyro (m).
. zlar, Cheraeatey (mo).
Defenderse,
Aepycyro (m).
Defensa, Pycyr.
Defensor, Pyoyro hra.
De jhiera, Ocgui : Ca gui: Cgui.

Delgado

como calabago,

etc.,

Yya-

ppu.
tabla, Nia namy : Y'a nmey : Pire ri : Ynaymba.
/tilo, Ynymbpo.
Delgado,

y pequeo,

Deleytar

otro,

Yyibtngat.

medianamente,

Ambo

or (pa) :

Ambohebi heb cat.


, por de fuera del vaso, Yya- Deleytarse,
Cheror (pa) : Aembopcot.
or.
Degenerar, A'mbote (bo).
en ver, Cheror hechca : Heb
heb cat Chbe hech ga.
De golpe cerrar, Aoquen d yaDeleyte,
Torlpba : Heb hebleat.
eei : Hcca pi ao qu'nd.
Deleytes menguados, Torlbacg.
, de romana, Teca pa : Ya- De/eytosa cosa, Poromboor : Mbaece : Biar.
or.
venir algo, O ru c/ : H e t e De lexos, Mmbrl a g u i : Cu gui.
tr : Otet t-uri.
Delicada cosa, Apir, 2.
vienen

los trabajos.

Ooombo

Delicado

de complexin,

Cherec

orppe tecac ou ehbc : Obo apiru e : Cherec aqulre.


b teco ac cheh : Ondurndur Delinquente,
Yflangaipbae : Hec
ci'ibo teco ac ac chehpa.
mrabae.
Cheangaip : Chemara.
Degollado,
Yacng pir : Yyi'r- Delinquir,
Delito, Angaip : Mar', 2.
b quytymbir : Yyaciog mndoDe madrugada,
Coe mamo : Coegipire.
rm.
Degollar, Ayrb quyti (mo) ." Aya- De mala gana, Natey mbpe : Teci mndog (ea) : Aa eangog (ca). mymboacpe.
De hito en hito

mira al Sol, Ama-

brqu quraci reb.


195

De mala guisa mirar,

pop apern.
196

Amae chereca

7*

DEPE

DENE

De mano en mano, Oyop yop gui: Dentellada al agre, Tambo t e : X e


mbotte te.
Oyop yoppe.
De maana en maana,
de dia en dar al agre, Aeaimbot e : A e dia, Ambo upagu ara hacpa: Amo aimbot teli.
Dentera, Tai yehi.
porSmbueura : Oyraoy ra t e .
tener. CherSi yehi.
Demandar enjuyzio,
Ayrur ibira
Dentro, Yppe : Ypip.
yaruc robaque.
del coracon te tengo, ChepiapiDe mas de ser mogo, eres
bellaco,
tpe oroguerec : Pip : Chepa.
Nde ca nmbuy Yb : Nean- pora nd.
, por dedentro labar, Aypihei (ta)..
gaip abrano.
Dentudo, de dientes largos, Hai n g u Dems desto, Hae ryreno : Coguib :
c haimbuc.
Cobae guib.
Dentro por de dentro, Ypi pbo.
te dar'estotro, Amboyo occo- Denuestos de palabra, M ra : Nenbae ymengane : Ayrmd cobae ga nga.
ymeengue.
De nuevo, Piahramo : Pa hubo.
Demasiadamente,
Nandcte bpe : Denunciacin,
Poromombeguba ::
Poro aoce catu hpe : Yyaoc ete Poroqua abucabba : Poromboyehu
hpe.
haba.
Poroqua abuca hra ;
Demasiado, Mndete!: He tteat : Denunciador,
Porommbe guara : PoromboyeNandetey tecat : O ete.
anduvo conmigo, Nandete oyc- huh ra.
Denunciar
de otro, Amombe : Guchbe.
abo : Amhoveh(pa) : Ayquaabuca
en comer, Xandete acar : Acar
mtete : Cheoc et acar : Acar de si mismo, AemSmbeu t
ai ai.
Amboyehu : Ayequabuca .

De

media

noche

hasta

la

maana,

Pihay guib co'me.

De otra parte, lugar, Mamo egui..


parte parte lo pass, Ohacabe-

te.
Acay
de otro gr, Abe chemdndorguib pitme.

vsperas, Caar rero mo ah : He ra pip ah : Aba rerapipe ah.
bcpe.
De passo, Quapap : Quapappe.
para abaxo, Acay rre.
passando, Gui qupa.
mi mismo motivo, Che ae.
parte dilo, Chererapipe tere. De paz vengo, Marney hpe ayu :
Xa chemarn guitbo na maral
X*eiOMf'o,Af:Aanga : Tab : Taub.
che rubba.
Demudado,
Hoba ybae : IToba
Depender
de otro estar su orden,
tbae.
Hemymhotrari ayc : YpoguipDemudarse,
Cherobatymb : Cheroayc : Plemynibotarari tequra chcr
bay.
Yeengar ayc.
De medio dia hasta la noche,

Denegrida

cosa, Humta.

[ata.

Dependiente

de otra cosa,

continuada?

Denegrido estar, H int. Yapich Mbaeye po tar : Yoapi api : Ypo mucho, Hndai : Yplchnda. t : Yopopici pici.
19S
197

DERA
De pies nacer,

DERR

Oplbo .

Depositar,
Aonongat uc : Arec
uc : Amee haro hagm.
Depositario, Mbae rerequar : Mbae
onongatu liara. Mbae oguenoh
ra ha aromo.
Deposito,
Nngat ucah : Herec
uc hague.
De prender, Aembo (bo)._
presente,
Ang : Curi : Ang bei.
prestado

vivimos

en esta

vida,

ande rembi poni ao eoibl :Quapap oibipe yaicon : Natapiarigurm rga coibT.
presto, Curyte : Ayb :Nem6royro.
punta

en punta

De puro

amor

raye ray ah.

de rio, Irl aqi

io dixo,

Oporoai lu

hpe y ny haihu racipe y ny.


enojo

lo di.ro, Nandetey fi-

De ragz sacar, Ahap mn dorog


(ca): Aba poog (bo).
saber algo, Aiquaa pacatu:
Yyipguib aiqua.
Derecha

cosa, Ib, n. 1. po ta.

mano, Pacatu.
De repente

coger, Ay pocoh (po) :

Ahecapi.
. de rondn. Biar : Teyapl :
Y ahei : Yeace.

me has cogido, Nde yagua reiqui ehbe.


muri, Aguiye rambo omno :
Omno recap : Oberabote yyeequii : Gueya bbo ymnbny.
rodillas, Cherenypia eyi hpe :
Cherenyp eyina : 'cuhpe :
cngpe.
estar, ponerse,

A'nepyaeyi

guytena : Aectguy tena.

moyro hapebei : Omoyro ete ra- Derramar


constilticidio,
Chera i timo bei : Omoyro racipe ny.
qu (bo).
guando
en guaiido,
Amme : , desperdiciar,
AmSmbuc : AyplAmombe : Amoamombe.
ere (bo).

gue cosa, materia

? Mbae gui

panga?
manera, forma ? Mar ete
panga? Mrngup?
modo? Mrningp ?
Mb panga? Mrmipng?
tamao ? Mar mipa?
Mar nngpe ytubich?
facciones,
Mar ete pie hecbaga.
nacin eres? Mba fcmo
pende?
parle ? Mrngoti gui?

fuera

del vaso natural,

Ayeair

boba pipe note : Yiaperamo


ayeair.
intra vas, Ayeair yqua ra pip :
Yybi me ayeair (mo) : Cua
mmbira uppe ayeair.
lo liquido, Aypiyer (bo) : Afiohe
(na) (mo).
. tener pollucion

durmiendo,

Che-

rai p chequrmo : Ofiqui e :


Cheque hpe.
.
no voluntaria-, Clierai puge : Cberai oembe.
Religin
eres f Aba re pe , la muger, Afemomnde? Mrngupe ndcreTi.
buc e : Opug chememb : Che talle? Mar etepe he te?
m'm bi p Chequrmo.
ragz averiguar, YyipT guib am- , voluntaria, la muger, Ayboyeh (pa).
pocog gui e memb pbo : Che
rags contar
algo, Yyipiguib
amo membip : Amombu c
ani5mbe:Gu (bo).
chememb gui ye pocca.
09
200

DES A

DESA

tener pollution
voluntaria Desacato, Poromboetey : Mboyeroel varn, Aye airo : Ambop che- biarey : Ymboa ye ey.
ral : Ae mboy aip : Ayepirog Desaforrar, Ay potT guerog : Aafubandog.
gui yeairomo.
trastornando
en otra cosa., Ahe- Desafiar, Ammboi (ta) : Amombur ab (bo).
qub (ca) : Ayporg (ca).
Desaficionarse,
Chcacata po : Na trigo, etc., Aone (m) (na).
die acatabei : Naeheabe.
sembrando, Amo aci.
Desagradante,
Niarny chbe.
Desagradar
otro,
Nacliearuny
otro, Ahumb (bo).
Derrengarse.
Aeumb. ye (bo) : ychup.
Cherumbi oye: Cherenangupcng Desagrado, Aruandabeyni.
Desahuciado,
Nda aguiye hecob :
y.
Te robaquey liecony : PyriteoDerretir con fuego, y sin el, Amboiypoc habe yliee : Hambete liec (bo) : Amo membeg (ca).
cony : Co'tec agu liecony.
Derretirse de regaln, Aemo mem- Deshaueiar al enfermo, Teo ppeebeg gui emocnumo.
reic ha : P i r"i teo ypoc habey
Derramar,

en amor

da Dios, Aembo c
nderebegui y abo : Iainibete ndeTupa ralhba r.
roo : Coi Teo agu nderec gui con lagrimas, Aemboieup teca ybo : Xderecobe cene : Ercnianone.
pp.
Desalabar,
Amcraquandai (bo) :.
la nieve, RoTp oemboe.
Am craquge mboi (bo) : HeriDerribada
cosa, Heitgip ra : Heiqiindra am rangue.
tpira.
Desalentado,fioxo,
Aquia : Ycangi.
Derribar.
Ayt (ca) : Aytapi fta) timido, Anga]iihT ey :YpTa pob
(bo).
cbae : Oririi teibae.
edificio, Ambo Apacui (ta) : Aya- Desaliada
cosa,
descompuesta :
paray ti (bo) (ca) : Amngui (ta) :
Mbae yerecoa : Oquababae.
At."
Desaliado,
Abyeree ai c.
fruta,
cogiendo
con. la mano, Desalio
de persona, Yre c aihAyTqui (abo) Aipo (bo).
cosas, Quba.

. meneando

el. rbol, Amngui Desalmado,

sin consciencia,

Angyin-

ymu cuna.
ba : Aba ngey m.
Derrocar, Ayaparaiti (bo): Ayt (ca). Desamado, Hat hubi prey.
Desabrida cosa, He yniba Ndahei : Desa manera, Haermo : To.
Desamar, Ahahupo : Nda haihuApyndague rcu rami'.
Desabrido de condicin.
Abaprb.
be : Nachc ae ha hubar.
me trae fulano,

baci che rerecbo.

Aheche mbo ro- Desa

manera

tu lo hurlaste,

Har-

1116 nde eremundro.


tener el gusto, Naohcyruhei.
Desamorado,
Poraihubey : Nadieporaihbi.
Desabrir a alguno, Amborobae.
Hcyripra : PoeyaDesacatar, Nmboetei: Xamboayei : Desamparado,
ri'pT.
Nmboye robiri.
202
201

DES A

DESC

turbar, Namboa raqua


Ahey (bo) : Aypoey Desatinar,
bi : Amboaraquaa cay : Amboatibatibag : Amboop.
el pueblo despoblando,
Avcac
Desatinarse,
Na emboaraquabi :
(bo).
A'mbo acay : Amboop.
Desamparo, Poey : Hoya.
Ambotipam bo : YmDesanimado,
Hec eteeybae : Pa Desatrancar,
botipba ambo (bo).
ymba.
Oy ya ymba : PaDesanudar, Aypquyty (ra) (pa): Desavenidos,
yy ymba.
Aip quytr.
Desavenirse, Ndorepiay ybi.
Desaparecerse,
Acay biar (bo).
Desamparar,
(bo).

Desapercebido
coger, Abe c a p i a bo). Desbaratada
Desarmarse
el lago de najaros, Nh Desbaratado
obi.

la trampa

de caga, Ypti obi.

Desarraygar,
Abapo (boj : Amndorog (cai.
Desarrapado,
Aba aocororog: Aba
apacui : Opibta : Yya bephep :
Yya rnmbai: Yya caynging.
Desarrollar,
Aymrnr (pa) (bo) :
Aymmrog (caj : Aymnia ndog
(caj : Yin! bagu ayor.
Desasossegada
muger. Ol yrbae: Cua enilaby nibae : Oapleatuy
mba : Gata teibae : Gucndpe oyngatymbae : Cua renda ndagu.
Desasossegada

estar, Chen gata gui-

tecbo : Che era era guitccbo :


Che ngoe gui tecbo.
Desasosscgarse

con cuydados.

Che-

cosa, Ymboaplra.

hombre, Hec quba


ba : Hec ai ai.
Desbaratar
batalla, Amboa mbi :
Amayi guaryni'hra : Amboaguiyembi iniboapa.
la Jiesta, Torlbaiigura amboa :
Amo rngutori rngura.
lo hecho, Amboa : Amonan" yyapopira.
Desbardado,
Tcndiba bey.
Desbarrancarse,
A Ibl iiiba g u i :
Ibi amba apiragui a.
Desbarrigado, A b a hlcp : Iblgu.
ey : Iblgu yaeecbae : Cu pir.
Desbastar
madera, Apa Ibir :
Amo anngog ibl ra : Aiarog :
Apa ey otelbir : Ayarog Ibir.
Desbocado cavallo, Caba yu yuru
t : Yyuru pore robi rymbac :
Yurutl.
en hablar, Nmbli : Yur corg :
Cu ai.
Descabecar,
Aengog (caj : Aliacn g mondog (ca).

rnonec cliereca ef : Chcngat : Chcrecanen.


Desasossegado,
Alia ngec : era :
Augat.
Desasossiego, Angat h a b a : Nrn- Descaecer de Jlacn, Che apaiqui :
Cheengl : Che cng cheraci.
dba : Tooennd ba.
de vejez, Chea pay :
Desatar, Ayr (pa) : Ayen dg Descaecido,
Pitub : Cngi.
(ea) : Aycar (pa).
sin fucrgas,
r. Debilitado
andar.
Desatinado,
Yyraqna ca y.
Descaecimiento,
Cangi : Apay :
, juera de camino. Hopa.
, andar ansioso, Cheaperer gui- Apaiqui.
tccbo.
j Descolgar, Ambo ycapat : Ahet estoy, Nache araquabi : Chea- I m IruequI.
Yyapichbae : Y
raquaa cay : Cheatiba tlbg ai Descalabrado,
ai guitccbo : Cheropguyt'n.
[ yapichapi,
'203
201

DESC
Descalabrar.

DESC

Ayapich (bo).

Descalabrarete,

Descoyuntar

Oro apichycne.

Descaminado yr, Cberopa gui hba:


I b a pa rupi aic.
en razonamiento,
Che'engo
p : Acafy gui inga.
Descansada

vida,

Tecob al : Te-

cob pitue : Cberecobe pipe caneo


ndipri : icnoondibi cberecobe
pip : Ayeeob teepitue rob.
Descansado,

sin cuydados,

Angat

rerequarey : T e c a et rerequarey.
Descansar

despus

del trabajo.

Cbe

tormentos,

Aycng

yepotaba poca.
cortando, Ay cang yepot mondog : Aycang yepotaba acia : Aycngopltmondog.
tirando, Amongara yraotanio :
Aycngequli ymongaraiibo.
Descoger, desplegar, Aypi pira : Aya
pyor.
estendiendo. Ay pic yplpi rabo.
lo arrollado,
Ay mmr : Aymniar.
Descolado, corlado, Huguay p:Huguai acia ])Ira.
Descolar, Ahugua a p : Ahuguai
acia.

a l b o : Apltu.
Descanso, Ptu : PItue.

.Descolgar, Aroyl : Amboe y : Aycpoar : Aycpobo.

eterno, Mbltuua aplrey Aplr- Descolorido de rostro, To bayuqumey : T e c o catupr reli yecob ribae.
aplrey.
mucho, Toba yiquira : Toba
tynga : Toba apatubi ai.
Descargada
bestia, Cabayuybobliey.
Descombrar,
Ambocat ob.
Descargarla
carga, Aroyleheboblit.
Descomponer

el cabello,

paja

de la

Descargarse de negocios, Apo che- casa (el agre). Ombo aperar : Onirec habagui : Cherec et gui alio apen.
po : Cheangara lia b e t a gui aeDescomulgar,
Sala rtame ayoquai:
mangog.
Aangup amee.
Descarriado,
Tequara (b) : anga
Descomunin, S.ar'rine quaitba :
requa beynh.
Aingu|i me.
andar, Chetequara guitecbo : Desconcertado
miembro,
Cng Che angarequabeyine ayc.
mongara.
Descasar,

liazer divorcio,

Aipemn-

dra : Amboyaogmendra.

Descascarar

cosa. Yyapeogi>Ira.
como huevos, fruta,

Ayapeog.
, desollejar, Aya pearog.
frisles, Ayoe (bo).
la po.coba, etc., Ablbapcog.
205

mngara.
Desconcertar

Descasarse,
Ayepe chem'ndahagura gui : Ayaog chemenagiii.
Descascarada

Desconcertarse

etc.,

el pi, Che
lo bien puesto,

p oeAmboa:

Ambo guaba : Amboapaqu : Amboyoara : Aj'mona ymngupa.


Desconcertarse

los concertados,

Ogu-

oro yebi oe 'ngu oyobugu : 0 ombo yoab : Oyoj-a cuera omboa : Oreyya bague oroyabi.
Desconfianza de si, Oyee b yerobia babey.
Desconfiar, Ndayerobiari.
200

DESC

DESD

de la misericordia
de Descuidado, Aba ecarai : angaree
Dios. Tupa poro poriahuberec reh ce rey : Hecaray c : Teca raibo.
ndo yerobiri.
[harymbae. Descuido, Tecarai: Nanga requabey.
Desconformes,
desavenidos,
Yoy
Desculpador,
Maraney mboyehupDesconocer, Aiquaapoi: Ndaiqua bi.
ra : Poropiahra : Guapicli repiDesconocido,
ingrato,
Oye ripe m.5cara.
rngatu liaguequa aparey aii.
Chemrney amboye que no se sabe quien es, Yquaabi Desculparse,
pi rey : Y yapaquaba : Oyequaa- h : Chemrney mombegubo ayepi : Ayepi chemrney mbec
by mbae : He re y.
Desconsolado andar, Chenga phi mombegubo : Aemo mrngatu.
ey guitceobo : Nache anga pihigi Desceir cinto, Ayecu qur : Amguitccobo : Aemombia : Chcre- bo che cu quh.
cotebe.
Desconfiar

Desconsolar,

entristecer,

Amoe- Desde

momba : Amoyngotebe : Na moangaphgi : Amoangaphpig.


Desconsolarse,
Chcangap h opa :
Cheangaph pa b guitecobo : 0 pig : Ocay ' Oyr : Oy : Omo
rngue.
Desconsuelo, Angaph habey : Angaph ey ngat : Tecotbe.

lugar,

G u i : Agu (be), 4.

alli, Acopeb.
aora, Angib : Curguib : Angb.
aqui hasta alli, Quie guib p e p e .

Desdezir lo negro, Hu Yeog : Himb : Hngu pab.


Desdecirse

de lo dicho,

Aliecobiro

clie'e : Aemboyap.

Haeramob : Acoicon tas nueras. Ohc- Desde entonces,


moe ]iiom bia morandit : Morn- ramob : Acoimoli.
hasta aora, Acoiguerab ng
d clic mongapllpabi.
Descontento
estar, Nache pituemi : peb : Acoib : Acoguib ngbiter : Acoibagnerab.
Nache ngapllni o.
luego, engibe.
Descorazonado.
P a vmha.
mi assiento, Cherendpeb.
Descortezado,
Yjieogyiira.
lugar estando en pi, Che amDescortezar, Aypeog.
bpe b.
Descorts mal criado. Ym boeapra.
Descoser. Ayor (yrpa).
Desden de la muger, : Earar.
Descosido, Yrabipra : Yra pira.
del va.ron, Ti.
Descubiertamente.
Tr pe : NeDesdentado
del todo, Hi ymbae :
myey mbpe : Te<; pabe Iipe.
Aba hingue.
Descubrir. Amboyequa : Te" it pe
Dcsconsuelome

ami")"]'.

, que le faltan

dientes,

cng : Hi mbtererey.

mo-

lo tapado. Ayaco vah : Ahoba


pytym bab.
Desdearse
del pobre, Oye guar poDescubrirse, Ayequa : Ainboyeli: riah reli : Aeniboyeya poriahYt, 1. in fine.
reh,
Descubrir secreto, Kmi'm guara amo- de pedir limosna, Aemboy y a i :
mbe : Amboyeh : Amycatupei: Tupa mbae reli yerur re li.
"N'ni'megura Ambopup : Am- Desde quaiido? Aracaeb jinga ?
bolu.
Mamo guarerabpng ?
207
208

DSE

DSE
Aemangog : Chere
myragu hepi bnga : Aliepibee
Irru eheremy eplbe'rm.

Desde guando no te confiessas ? Ara Desempearse,

ca hagurab pondere emmbeui'!


que mi madre me pari,

Chec che

mbo liaguerabe: CiiecI regui che Desemperecarse


tomando brio, Ae
haguerab.
mmbur.
soi/ hombre, refirindose
la estirndose,
Ayepoc Aemota
edad, Che oaquaa guarcrab.
Desenipinar, Ayaparayt (bo) (ca).
,
lo que hizo, Che
Desempullarselamuger,
lieequerar.
araquaa liaguerabe.
el varn, E r : E tquer.
Desdicha, Mane : Pane : AmyrY.
Desdichado del, Abe amyr : Abepo Desencabestrar caballo, A mmama
r cabuya : Aycir : Aymamar.
riah.
de mi, Cheporiahubec : Chea Desencasar, A)mbo hendbaguj.
inyr.
Desenfadar
c!'o,Ami ecai : Ambo
. sin rentara. Aba pane.
or.
Desdoblar, Ayplpir.
Desenfadarse,
Aiemo ec.
Desear, Aypot : Ce. 1.
Desenfado,
Tecyndba.
[rey.
ver ausente, Alieebaga : Cherc Desenfrenado,
Y'unipY pi reni'ba
caty hcohagauba gu.
|blra. Desenfrenar,
Ayuni pipa mbo.
Desechada persona,
Aba rcroyrni
Desengaado,
Ymopyr' ogiplra.
Desechar de si, Aytl che liegui : Ay
Desengaar,
Amopinbog
: Ypynyn
pohey.
gu ambo.
lo uialo escogiendo. Avoatuog.
Desengaarse.
Ain pynyog:Ane
los malos pensamientos,
Ayepla
mpyn inbo : Ambotalil og :
mniget ai poar : Aypca : Ayt.
Chota blguiapoi.
Desecho, Heroy rrnbl : Hcitigip . Desemhilar aguja, Aycinbequl: Ay
Yyaigura : Yyaiguen.
[guerT. cain cnhe.
de Jruta, Iba habe guer' : Yyai Desenojarse, C11efyr <>.
Desembaracarsacando,
Ayporog (ca) Desemjuademar,
A vmamar quati.
vaciando, Ahequabog (ca).
Desenredar,
Aniboyepoo r.
JJesen/baracarse
de negocios. Afi
Desenterrar,
Ibl agu anhe : Aii
mngog ehere caef gu : Ayee
tyngog
:
Tblgi
anhe.
eaetog.
[bi.
Deseufortar, Ayaparog.
[cnhe.
Deseiuberriuchado
estar, Choaqum
Aypl enohe : Ahe
Jesembarcar,
garagui : Ayci Desentraar.
Desentraarse

garog.
Desemejarse

en costumbres,

Aheco

ah : Ayabi hec : Mrnde aye


hec agu : Choreen he c agu :
Ayeecabe.
|bo ayuog.
Desempalagar.
Amboay mbo:Am
Desempalagarsc. Ohmbna yipo: A
'niboay uog.
Desempear

otro,

Amo

nindog

para

regalar,

Ayepo

rogete ypoita.
Descntronicar,
Aitl hec agu:Aya
para y ti hoco gu.
Desenibaijnada
espada, Quice puc
hequ pira hlnigui.
Desembaijnar, Ahlru equi: Ahcquii
quice puc hruagu.

hemT opTbc'' rnguc hplbeng : Descmbolver desatando,


Hepberangu ahepibe.
Aynima reg.
2 O)
210

Aiibndog:

Di'SH

DESG
Desemluelto,

desvergonzado,

Yme- Desganado

gati'ey : Yra yrabae.


Deseo, antojo de comer,

inclinacin,
tener mucho

Uhe (ta).

Co, 4. Pota.
de

ver,

Cherecay

de comer,

Naehe'nibTa-

hli : Mbae ehbe ndipri : indicatili checar.


hazer algo, Ndayapocri : Che-

pep ri yypbo.

cay ad nderechagai'iba gui.


Desgraciada persona, Arany mba :
Desesperar, Cheyerobi pa b gui- Hee ndahei : Y porngymbae :Hy
tipa : Cheyerobi pabete guit mbae.
Desgraciado
andar,
sooliento,
pelipa: Ndayerobi ribei liec.
sado, CUeacayu guitccbo : Cherope
de la misericordia
de Dios, Tupa
poro poriah berec reh : Ndo- lili naeherero acay.
gucrobiri : Tupa porialui berec dia, Ani aecat : Ara acay : Areh ye colui ndogue rbiri:Xdo- ra nda he.
guer biii Tp oporiah berec en hablar, Nearuney b a r a : N'endah rerequra.
guna'.
desestima, Herobiarey niboet ey : sin ventura, Yara : Pane.
Desgranar
legumbres, Avoca.
Mboycrobirey : Mboayecy.
desestimado,
Nimboet liricli : maiz, Ayiqui (bo) (abo).
Ymboet liarymba c h e : Nymboa- Deshazer, Amboa (bo) (pa).
ye liri elio : Ymboayc ha rey oli : con la mano, magullar,
Ayomb
Ymboaip cb : Au aiiherec p (ca).
che.
el tedio, derribar frutas,
romper,
Desestimar. Ambo ai : Namboyro- Amongui.
biri : Nimbo etc : Na ngare- , celiar perder letra,
pintura,
coi ce.
AinGingu : Amboa : Aynina :
Desistir de la coso, Chcrcm bi ecoy- Ambogu : Amboyeog.
il: (Nache rembiecoit. no desistir).
lostorondonci/tos,
Aycurubi chg
Des/arar. Aycn qur : Ay ou
Amongurubichg (ca).
qumbo.
Deshazerse Jos torondones,
OyecuruDesfallecer. Chereo : Che cangi:
bichg.
Choreo euitpa.
Desherbar,
Aycaa quirog : AmoiyDesfallecido andar.
Cbero ri gui
oaa.
tecbo : Che cangi gui tecbo.
De hilado hazer, Aninbo pi qua.
Desfavorecer,
Nda poro p>tyboi:
Deshilar
hilos, Allibi enhe : Alilbiamo arini.
rg : Allibi equ : Aypcquil.
Desfavorecido, Ypyt\bom birey.
Desfigurado. Hobatbae.
Deshincharlo, Ainboruri y.
de flaco, Cherobat ohengaib .Deshincharse, Chetimi y.
ari.
.Deshojar, Ahobog : Aliobngui.
Desfigurar lo pintado,
Am b o g u :
ruaiz, Apir abat.
Avino nani' : Ani boyeog.
vareando, Alio bongiti.
Desgajar rbol, Ahaenga que : A- Deshojarse ello, Hcui.
Deshollejar
maiz. trigo, arroz, etc.,
mope ha ong : Ahacingog.
Desgajarse el rbol. Harng opep. Ap\ nd.
211
212
r

DESL

DESN

bae : Humb acbae : Chermbi


quya temu.
Deslomar, Ahumb: Ahumbaqueog,
Deslumbrante el Sol, Chem boec abe
quarac: Che mo ec moang: Chembocac quarac.
[c moang,
Deslumhrarle,
Amboec abe : AmoeDesluzir, Amoendip yeog: Amoendip pytu : Ahend pmna.
'
Deshonesto
hombre, Aba candah : Desmacelado,
Apaiquruc.'Hubae.
Qandaher yhec catbae.
Desmayar hazer otro, Amboaqu en palabras, candahc rere- ruc : Amoeo eo: Am mano mano.
qura.
Desmayarse, Chere : Amano ata:
Deshonrar, Ammboehi : Amomara. Choreen t.
Cheaqu omocany
de palabra, Che 'nga yehup: desanimarse,
Amomara: Nemara arec ychupe. che p a : Ch<>aqu lio chereh :
Teco aqu cheh che h.
[car.
Desierto, Tabey.
Desigual, Yoab : Iyymba. Te, 8. ]Jesmand.arse en comer, NandeteaDesinteressadojlt'.])!
pota harey: 0 - hablar, Nandetc ane.
de la manada,
Cheapytania gui
poepierey.
aye p e a : Guei agu oyeoy.
Desistir, Cherembiecyt.
Desjarretar,
Andaguica mondog : Desmedro, Mema : Mreru.
Desmelenado andar, A'mbo abeb
Aandague quyti.
Deslabado,
desvergonzado,
Tobayogui tecbo.
Desmelenados
cabellos, Abeb.
bae : Tyey.
Amboyao ya.
Deslabar, quitar el olor, Ambogu : Desmembrar,
Desmentido, Ymboyap pira.
Ayapatymb gu.
Desbabarse lo pintado,
escrito,
etc., Desmentir, Amboyap (bo).
JJesmenucar, Amngui : Ay curbiO apatymbogu.
[bir.
Desleyr, Amboc (bo) : Ambo apa- (diog : An ndubi.
estrujando,
Aycumbir : AliSmrc.
Ahacngaque : Aha deshaziendo tolondrones, Aycamb. Desniochar,
Deslenguado,
Yc ayba : nge- cang acia : Amp haoangu.
bae.
Desmontada
cosa, Coph gera:
Cop pirra.
Desliar, Aymmr : Aymmarog.
Deslizadero,
Crcba : Ibi c"yng : 1 desmontar, Acop (lio).
Desmoronarse,
Ocui e.
G4irug cba.
Ty acbae : Ac gu
Deslizarse
de la mano, Che p o Dcsnarigado,
ut : Tiey.
ychugu.
, desaparecerse, Aoay biar : A- Desnarigar, Aytyog : Aytyn gaci:
Ayti'quyt.
[Ayambol.
cymbo gui caymo.
Desnudar otro, Ayab : Ayaoboi:
el pi, Chepicir.
Desndalo,
Opib.
el que van coger, Aguindog.
Opbo : Opihoi Opirar
Deslizseme, Chcpbo : Chepguin- Desnudo,
oyebae : Yyay mba : Opran
<lg.
Deslomado,
A b a umbl aei : Humb tequra.
214
213

Deshollejar,

abas, Aipirg ub.

Deshollinar,
Aytubirog : Apecumaaitubrog.
con la vista, Ayeecbabag.
Deshonesta mnger, Cua cndah :
Cua a b a potac : (pandaheryhece
catbae.
Deshonestidad,
Mbae abae t : Qandab.

DESP

DESP

Dtsmtdo andar, Opibo ayc : Che pi- Despedirse el que sirve, Ace cheyra
gui : Ayaog ehererequragui.
mi ayc : Nani ayc.
AceguiiDesoiedecer, Xda hapiri : Nda pore Despedirse rezongando,
gurbo.
robiri : Ndarobiri.
Despegar, Amboi : Amboya.
Jlesoiediente, Poro api barey :
Despegarse algo, O.
forero biary mba.
ello, Oye.
hazerse, Xa nembo porero biri : Despejar, Ambocatu ob.
Aiiembo poro api reym.
Despensero,
TembicorI rehe ianinoliar, Aypirog : Aypim boi.
garequra.
- el miembro, Aypirog.
Despearse, AIb api Ibat gu.
Desorejado, Yriambogpra : Ynamb Despepitar algo, Abaynyog.
fa pira : Ynamb apymblra : Y- Desperdiciada cosa, Ym mbucaplra.
Desperdiciador,Mba
mombucbra.
ambquytymbra.
Ammbuc.
Desorejar, Aynmbog : Aynmb Desperdiciar,
acia : Aynmbi api : Ainamb Despereza?- hazer, Amboyepoc.
Desperezarse,
Ayepoc (bo).
quyti.
Despertar,
Apag (ca).
Despachar al eque va, Amboyupab.
otro, Amombag.
[baca.
-mensajero, Amond pareh.
con espanto, Amondymm-, limpiar, Aicapiog.
con espianto el que duerme, AciDesparramador, Ymo acndra :
guipca.
[bag.
mombuc bra.
el apetito de comer, AyyurmmDesparramados a>idar ,O cai oqupa.
Despierto
estar acostado, Ay : AyDesparramar, AmSSc. a.
ub.
Desparramar nuevas, Amo cim- medio despierto, Chequera.
rand.
Desplegar,
Afpycbrmbo : AlaDesparramarse, dividirse,
Oroacar :
pychyr.
Despoblado, Tapora : Tagura.
Oroya ya oroacn.
Despai-ii'aderas, Hubocba: Tataen- Despoblar, Ayaca 9 0 : Ambo tap.
Despojar sacar lo de dentro de casa,
druboeba.
etc., Auporog.
Despaiilar, Abubg (ca).
robando, Ambao plelp : Aymbae
Despeado, Yppleraclbae.
plcromb : Apia Iiec ymbae plDespearse, Cbeplpteracl : Cbepla.
clca : Ahabo ymbae rabo : OapTDespedazado, Ypcceplra : Ymboi
mo cherey : Cbcmbaep reralibo.
| I".
[ce. vestido, Ayambo (bo).
Despedacen; Amboi mboi : Aipece- j Despojos, Mba miamb pegura :
Despedir alguno, Amond : Amce: I Mimbpor : Mba cu.
Araboyag Chehegu.
! Desportillar
la boca de vaso,
etc.,
del servicio de casa, AmAli'mbeb : Ahembc.
ce cherga gu. .
Desposada,
Tembi rec ra quabemuchos, Ambo yeoi.
i mb.
Despedirse el husped, Abama : Ay- 'Desglosados,
qumblcbae : oi
qumbcihar.
j uma.
215
2 1C

DEST

DESV

Desposar, Amiqumblel.
Despseme, Chemoquambcl.
Despreciar, Aroyro : Ambo be bui
herecbo.
las cosas mundanas,
Iblpor aroyro : Ibpegura aroyro : Pe guara
mbae ambobe bui herecbo.
lo que otro dize, meneando

la co-

Desta

manera

passo,

Corami araca.

tambin, Co nung ab : Corami' ab : Ciibb ab.


Destapar. Ayacoyb : Ahobapi tymbo : Ahob pytymbabg.
Desta vez, Cocura b.
Desterrado, Ypeplra.
Desterrados

estamos

en este valle de i

lega. Afe acang mbobabg ymbo- lagrimas, Ypea pirmo yaic cobi i
quai yaliegup.
bebuita.
Amnd Tbagu : AyDesprecio,
Royro : Heroyro : Mbo-\ Desterrar,
pea tbagu.
bebu.
Desproporcin,
Yoy oy : \ oyha- Desterrarse, Ayepe : Ahay : Ayaog.
bey : Yoab.
Desproporcionado
de naturaleza,
A- Destetado, Ymmbo ]>ira.
Destetar, Ammbo (lio).
bae mSfinga.
.. apartar
del regalo, Amociiu
Despus, Cormo : Hae rir : Poy f.
Curi : Neh : Hayo .
Destelarse, Apo : Aeamb poi.
de aquello, Acoi rire : Acoi r.
Deste tamao, Cormy : Quieyb.
desta vida ag otra, Ctecbe ryre

amboa om.
desfo, Corir : Cor : Cohac rir:
Hae rir : Cori : Naryre : Hay .
de largo tiempo, Arecat trir :
Mamb pe : Nehe.
que. Re : Rire: Ryr'me : Riret.
buclca, Oheyebrir: Chereya
pee : Cheiatyma ryre.
Despuntada cosa, Haqu mpmbira:
Haqu acia pira.
Despuntar

el cabello.

Aya perog :

Ayaci.
lo agudo, Ahaqu m pe : Ambo
aquter : Ahaqu acia.
Desquartizado,
Ymbo pira : Ymboya yapira.
Desquartizar,
Ambo mbo : Amboya ya.
Desquijarar,
Ahayicng mbo.
Desquitarse al juego, Aroyebl cheaguiy hagura.
Desta manera, Coram : Coab :
Coabeb : Conng : Coran :
NSram : Ab : Angb.
217

Dente tamao

(en plurali,

Angram:

Augnbe.
Destorcer, Aypor : Ambo yer.
Destrega, E. 11. Aetu : Caract:
Cara, 2.
Destripar, Ahico : Ahiepo enohe. :
Destrocar, Amboa ai.
Destruycion,
Apipahba : Ypabhbet.
Destrugr,

consumir

los pecados, Ai-

tyngi ya cheangaip : Amombabi :


Amraugu clieigaip.
Desvanecerse

la

cabega,

Cherec

qupl tmbl : Chcrecagulii : Cherec quaguiri : Che aeng pindai


ndl.
Desvanecimiento,
Tcya qua pitumln:
Teca q u a guiri.
Desvariar,
Aeenguct : Mrmr
bei bei.
Desvelado

estar con cuydados,

Clie-

ngecna cliemngri : Guiquereymc aye Cherec et reh.


Desvelarse

de noche, Nda quri guy-

tenS : Cheque eherndori.


Desvelarse

218

estando

inquieto,

Chee-

DEUD

DEZI

rndagurar cheque ndori : Teco De una mano otra pagar,


gui hepl yp ]je amee.
fie ra ndachemongri.
Desvergonzadamente,

Ty habeyine :

parte,

Cliepa-

y otra, Oyobaib.

Ty ey Iijie : Polh habeyme : Ty- vez ogd Missa todos. Peter rebeb Missa pehend.
cnlhpe.
Ty e y : Aba ty eay. De balde dado, Ymeenge pr:TeiAt cay : Nacheymeemblr.

Desvergonzado,
Desvergonzarse,

dar, Ameenge : Ameete : A-

tibe.

me note.
[haba.
Debanaderas,
Ynymb mbo paplba : Ty habeym.
Desviar, apartar, Amboye pe:Am- Debanar, AyapoapI ynym b .

'Desvergenza,

Ty ey m a : Ty ey ha-

boylyli.

Deve de ser assi dize el varn),

E-

Desviarse, Aype : Ayyi.


De tal manera, Nandetei.

mona ypre : Narml ypre.

Determinacin

yp re.

, (la muger),

en la cosa, C, 3, BI,

1. Hamo. 2.
muger, QuI, 4.
Determinado presto, Ayb.
estar de cumplir la amenaca,

pohangy rac chembammbo.

De veras, Aybo : Ayebo.


Ni-

Determinar, BI, 1.
Detener, atajar, Aboquecy.

dilatar,

Emon

Amoporombuc.

Dexa, dexad, Oybe : T o b .


Decado, que todos le dexan, Ygu-

yndo hmo ayc.


Devalo

ya con la yra

mburro.
, no importa,

mala,

Tobe

[mbur.
Tob yep : Tob

la corriente al quepassa, Chepoe. , qudese assi, Tob toi'niiny,


Detenerse en el camino, Che cara- vayase, Teine toh : Tobe tob.
venir amenazando,
Teine to :

cat guiatho.

hablar,

Amoporombuc che

eeng.
.tardarseen

el camino,

buc guitbo.
Determinacin,

Detestar,

Cheporom-

BI, 1 : Ca, 3.

Mbur.

De todo punto,

To mbur.
Dexando

parte

[de hpe.
esto, Coba moyn-

Dexar, Ahey (bo).


de la mano, Apo : Y. 0.
de passo, de camino,
en blanco, engaar,

[hey.

(JuiqupaaAmmr :

Ampyn.

Ete.

Detrs, Taqulquri.
de casa, etc., Ogcup.

Dexarse

vencer,

Atembo agu veli-

ca : Amone mo embiruc.

de mi, Cheraqulcuri: Che cup- Dezir, Hae : E. 1. : Amombe.


de no, Aniha : Hyny.
pe : Che ngme.
luego inmediatamente,

rb.

Taqulcue-

De travs, Olqubo: Hay.


salir. Ace hay.
Deuda, ECepI beembirm.
pagar, Aheplbee.
Deudo, Ana : Amo : Mu.

Deudor,

: E n e i : Ce:

Hy yi.
Dezirle

la muger, Hee : E r .
en su cara, Hobpe : He-

Dezirlo

todo sin dexar

tpe .
cosa,

Nam-

boiplqulri ymombegubo.

Oheplbe barama : Mbae- Dezir

rar ymbo ye bi plram.


219

si el varn, Tha

mal, murmurar,

Amombe ai.
220

Anga :

DILI

DIEZ
Dia, Ara.
ay toda via, Nde ara.
de ayuno, Ara yecoao.
carne, Ara 9 0 0 guaba.
fiesta, Arete : Ararnratequabeym.
Diablo, Aa : Mboguab : AflSnga.
Diablico, Aaree rerequra.
Difano, Mbae endlp ecacang.
Dialogo, Oyoup porand.
Diamante, Ytaber ot my r.

Diferenciarse,
Diferencias

Ayco:Ayabi : Te 8.
tengo

con el, Yoacba.

arec hec : Yoabi : Tecyoy ey


ya rec.
Diferencime de ti, Ayeo ndehegui:
Cbe t nde hegui : Marande che
ndehegui.
Diferente cosa, Mbae yoab : Oycobae mbae.
hombre, Aba : Abate.
Diferentes

costumbres,

Te cyoab :

Teco apy.
tener, Cherec ab nderec
Dibuxar pintar, Ayquati (bo).
agui : Chereco nderec agu :
Dibujo, pintura,
Quati.
Choroco to nderec gui : Mrnde
cherec nderec agui.
Dictamen, parecer, Chbe braray.
Dificultad, Aba : Abaet : Hac.
Disciplina,
Nipahba
Amboaba : Ambo aba, enseanza, Poromboeeacatubba. Dificultar,
et : Amboyaba.
Disciplinarse,
Aenp (niel).
Difcil, Aba.
Discpulo, Temymbo.
de entender, Yyaba yquapa.
Dicha,
ventura,
Ay 3. Teco po- Difunto,
Amyri : Mbajira.
rang : He. 0.
cuerpo, Tenguia.
Digerir la comida. O'mboc cheDichos, eengab : eng (ba).
rembi,
Dichosa persona, Aba aye : Aba
Digo

eco porang : Aba panmey.


Dichoso

en guerra,

Abaguarynipo-

rng : H. 6.
Diente

con diente

dar, de fri,

Cbe-

mo Sitar r rol : Terereg.


Dientes,
Diestra,

Tai.
derecha

mano, P actu.

que no (quiero ola, Any hae

chep : Any che alie.

dize la muger,

Aany

chepoy.
Dignidad, Teco ubich renda.
Digno, Arfi 1. Ay 2.
de castigo, Mbapr : Ar 1.
Dilacin, Porombuc : Ar : Po .
Dilatar, Amporombuc : Amboar:
Amcoi'mb rm'.

Diestro guerrero, Guaryn catbae.


, muy ejercitado,
Abaecat etcbae : Yepoquaa eat porangete Dilatarse el tiempo, dia, Ara oemo
porombuc : Oemboare a r a .
ieporucatbae mbae reli.
Diligencia, Taba: Qirey Cii cat :
Dieta, abstinencia, Carumy r : TemPipig : Pu : Te cop.
bi abrub : Ca r reli yealhu- Diligente,
Taibabac : Quy reybae.
b catuh.
Ypipgbae : Y]i catbae : Yyaibi tener, Acar myii : Ayabir ba : Tecpiraguye.
Qurey bpe : Ocygubo : Ayeaihub tcmbiureh. Diligentemente,
catu bpe : Tabai bpe : Aybi bDiez, diez, libo mci ya cat.
pe : Teco piragui yebp.
Diezmo, Tupapotba : Tupa mba. 1
222
221

msp

D I S S

Diligentemente hazer, Apipig yyaplio : Chequ rey Yyapbo : Chetaba yyapbo : Aemboe copragu
ye yyapbo.
^ _
Diluvio inundar, Ipor : I olu biopacat.
universal, Iporu : I bi ]iacat
liupa gera.
Dineros de oro, Quare poty.
plata, Quare potit.
Dios, Tupa.
con su paciencia

nos sujre,

Guo

ocnguerar Tipa nianderec megiai.


te d huen viaje, Agu yete catque eic nde atabpe : Tiptnde inboaguye eat ndeat.i bpe.
Discordes, Yoya hry mba.
Discrecin, Toc quaapba : Araqua : Teco armbee rerequ :
Teco angatiri yra: Araqua apara.
Disfamado, Ymo erqun day pr :
Hera qunda bae : Heraqua pochbae : Tee eraquanda reli
ymndari pira.
Disfamar, Aherqngat cue mboi:
Teraquan da reh aymnd.
Disforme, feo, Yyabaet cati.
, grande, Ypuc etcat a : Yuca puc ai ai.
Disfrazarse,
Ambot (bo).
Disminuyr, Ayarog : Ang : 2 og 1.

Dispensar,
Disponer

conceder, Am.
enagenando,
Ay ybee :

Amboyar : Yyrambuji ame.


Disponerse, Afemcan (na).
Disputa, Nepo epieba : Neepea.
Disputar,
Ofiepoepi : Oeeepeiia.
Dizque,

Y.

Dissensiones,
Dissentir

Yoac : amtarey.

en los pareceres,

Ndore-

yoybioreremim mymbotra reli :


Oroyoabl.
Dissiraulacion,
Pleehagi Heehote.
del trahiesso, etc., Nmboy tei :
Xmbo aquaabte.
Dissiuiulado

estar escuchando,

Aem-

bo yatc guiyeapicabibo : Aem


bo aquaab che apicab bpe :
Ayea pi^ab ca racat hendpa.
estuve

haziendo

que no lo via,

iNda hechagabi : Hechacareyrmi aye guitpa.


Dissimulador,
Oemboya teye :
Oiimbo aquaab teye.
Dissimularlarisa,
Amcoi chepuc.
los pecados, Ahechag angaipba : Nda hechagabi angaip.

, sufrir, Ahechagi hercng :


Aroi; hechagbo : Hechagte bquabymbae o'e te tei : Ymara pe arocam ra te.
Dissipador,
Poro mocay mbra :
tiro, Ambopog pocba._
Porom boahra.
Disparates,
ilra mar tei: Nete
Dissipar,
Amboa : Amcay mb.
te : e ray ray: iquec;oquec.
Dissoluta muger, Cua hec candah : Cua angaipa bet : Cua
de loco, Mra e tarob.
abate tyro up omengbae.
dezir, Hay lia y mba amombe, etc.
Dissonante voz, Nee t e r o tero.
Disparar

el loco, frentico,

Dispensacin

pedirpara

comer

Yyra

carne,

Ayerur yecoacupip 90o che y msica, Porahei yoyaymbae :


liaguima r : Che coo guagGmar Porahei ndah.
ayerur.
Dissuadir,
Aype hemymbotra

223

224-

I.

DIZE

DOIJO

gu : Ambo erobg : Ambohec Doblada cosa, Yyap pira : Yyaperobag : Amo embiap pota r e - bae.
robg.
persona, de dos caras, HolimoDistancia , Noba : Mombrh : co : Aba earacat : Ypi mocoiOy cch gui mombri : Ypi- bae.
mombr.
poner la, cosa lo largo. Ayapa.
Distar mucho. Mombri o.
[pira. rib.
Distilado liedlo distilar, Ymondqu- Doblado dar, YeuamboyoymnDistilar, O. Otiqu.
g : Amboyoo e ymeng.
Doblar, Ayap : Amboyoibi : Aya hazer, Amondqui.
paqu.
Distrado andar con la vista, Chereca parara : Aembo yait : arrollando, Abapi pmbob.
Ayec ba bg : Amae mae te : como ropa. Ambo aque : Abap
Che rec,a yt yt : Acareerec : pebng : Ayaji.
Ayacarec tetyro.
|boya. cuerda, o vara. Aya p.
Distribuijr. Aj-mai : Amoa ca : Am- la ganancia, HepT yoag reli
afem : He pi yo ayo gu guiDiversidad
de cosas, Mbae tetyro :
mingpe : A mboyocliembae
Tetyru.
guiimmo.
Divertido
estar, Che acaca : Chere mucho, Ayapoapiapi.
ca et guitcc (bo).
por medio a lo ancho. AhapipeDividir. Amboya.
bng.
Dividirse
caminos, Peya ya : P
largo, Amboyo apa
ycoycr.
rb,
Divieso, Rur : Yati.
fuerca vara, etc., Ayap : AyDivina cosa, Mrangt ete : Mrangt porngete : Ibag rm pep : Ayapep.
Dobleces
de ]iao
mal
doblado,
gura.
Yyap baguerai.
Divisin, Tep 9a : Mboya.
Divorcio, Mndar yaoe (ba). M'n- de ropa, Mboaqueob : Aorppe
daryo bugui yope ahba.
bngu.
hazer, Ayepe chemendahaguera Doblegar, Amoc,u : Amboap.
Dolencia, Tac! : Mbae rac.
gui : Ayaogycbugui.
Divulgada, cosa, Teiipe guara : Re- Doler. Hac cbbe.
my endupabe : Y catpe benohem- todo el cuerpo, Che racromb.
bi : Temy end pbegu : Tei]ie Dolerse, Aepu.
heitgipi.
Doliente,
Hac hac : Hac ata :
Divulgar,
Amoaci : Amombe tei- Hac para : Hac.
ipe : Pabeup ahendubuc.
mucho, Chorad ai ai : Abeteche rac :
Dixes,
Yeguacba : Yeguacabi :
Guag.
[yeguag. un poco, Chcrac ata : Cherac
Dixes ponerse, Aj^eguag : Aembo- bera note : Cheracpir.
Dolor, Tac.
Dizen que yo, Che ndaye.

(no creyendo lo que se dixoj agudo, Tac porocut.


de cabeca, Aeangac.
Cbera nday.
coracon, Mb ac : NSaaci.
lo hizo, pero no la creo, Ovapora nday.
|
costado, Ique ac.
225
226
r

DONO
Dolor

de estomago.

DTJEX

P i a ac : Mbl

ac.
pecados, Angaip mboac b a ba.
pechos, Potirac.
lento, Tac bebu : Hac bac :
Taci hcrin : Tacimi.
Dolores

en las coyunturas,

Carugu.

Domado cavallo, Cabayu niboepl :


Ymbo araquaapra.
Domador, Cabayu raboe luir : Ymbo araquaabra.
Domar, Ambo : Amboaraqua.
, domesticar, Ambo bl.
, quitar

el brio, Amboapip : Abe-

c tabag.
sus passiones, Ambo aguye cherec ai : Ayec aog : Ayee ai
baque : Cheng yepo quaba amboi : AmboapI ribo.
Doti, dadiva, Ymee ngmb.
Donacin, Mba m'enge h.
en vida, Chcrecob bob ameenge : Chemno ymbob ame 'te.
Donar, Am'enge : Amte.
Donaire, Megu : Arua.
Donaires

dezir,

Chemeg

: Cbe-

Donoso, gracioso, M'ga : Arua.


dicho en buena fe, Hr a raer.
Dorado, Quarepoti yup monglplra.
pece, Piray.
Dorar, Amboy quarepoti pi y :
Amngl quarepoti y.
Dormida,

rancho,

Dormiln,
Dormir

Teyup.

Yari p e b i : A b a opebi.
sueo

suelto,

Cbeplt pu-

c curaraque.
personas,
y animales,
cores, ciarse, Aque.
hasta amanecer,

reposar

li-

Cheque coe.

Dos, Mc.
cosas parecidas,

Mcoabe ci :

Moeoi mba oyoab ymba.


pegadas, Yci bae.
pares de dos en dos, Mocmocoi c.
tanto, Mco yebb : Mocoi abbe yo.
Dote, Mend rep.
dar, M'nda rep ame.
pobre, Menda rep pioriabub :
Monda rep quyri : A.
Dotrina, Nmbo.

eng arua.
Donaires tener, Yee m'gu : Yiie
arua n a n d .
Donzella, CuamrSney : Yquarymba : Yt ymba : Ndiqurabae : Ymboqua prey : Yplpir
y mba.
Donde'! Mmb'pe ? Hmame?
ay muchos, Ytbetpe.
digo, Cheype.

Dudar, Mrbera : Mrani p.


algo, Mrhraguiybo : Maranip : Ndai quabi.
Dudosamente,
Yqua cat ey bpe :
Y'equaa brahe ran bpe: Yequa
eypa r bpe.
Dudoso caso, Mbayequa catu ey :
Mbae y equa pa rey ngat.

estava

estar,

yo ? (admirndose)

M-

D ante l'.

pensativo,

avergonzado,

Ayepope 9U guitecobo : Aye


mopac Cberecony r a e ?
yo quisiere, Cheremymbotpe : apireyi te y guitpa.
Cheremymbot guarne.
Dueo posseedor,
Herequra.
quiera, en todo lugar, Mmopbe. , seor, Yara.
227
22S
8*

EAPU

ECHA

cosa, , 3.

Dulce

Dulce

, sea assi, E ney nro.


, veamos, E necha liech.

: mbba.

Dura cosa, Ta ta.


hazerse la magorca

Eco, \ e yoap : Qapuca yoap.


Echado

de maz:

bat oe'm ata : Ombo apcv.


Durable cosa, Yp eopibae rama
Hecopuc b a o rama.
Durante

E ante C.

ser, Clieree.

Dulzura,

alguna

E n e ! ra.

Ea pues (rogando),

en palabras,
ee hee rerequra.
hazer, Amoee (mo).
Dulcemente, mbpe.

cosa, tiempo:

Yo

rombuc : Hec puc yacat.


Durar hazer, Ambopcopl : Amopo
rombuc : Amboa yebo.
mucho, Oycopuc : Ypicop.
para siempre, Hec apirey : Oy
c aprey.
Dureza, Tata h a b a : Pyrn.
Duro de sujetar, Poro apa potary
mba : Porerobi y mba.
hazerse, Ofiemo ata.
lo liquido, Oemoata : Oe'mo
apara ta : Oembo apatay.
mezquino,
Aba poyal y mba :
Aba poirey : Yptlbae.

estar, Ae no guit pa.

despierto, Ayub.
sin menearse, Nami guitpa i
Ayub che my feymo.
Echar a buena parte,

Aymnd catii.

liernbiap.
agua en la olla, Ay t i qu.

sobre algo, Ayap ramo.


a la rebatia, Amo acal yopoe
quii tagum.
al Sol, Amyi Qua racpe : A
ono Quaracpe.
a mala parte,

Ay mu nd pochi'

hembiap.
otro, Amno.
pacer

el ganado,

Amond oc

ruabo.
passar, Amo! ymocang : AinS
pellejo, P y.
mbir ymGcaina.
perder, Amomboclil : Amome
E ante K.
g.
doncella, Amombochi : Am
Ea fanimando,
en singular), E ne!.
(, plural), Pee!.
boqu : Ambocorog : Amndorog.
rodar, Ammb ymboapa y e
ya (en plural),
Pclquer : Pe
quero.
rbo.
(singular), E ncyquer : E bendiciones, Aboba c b a c a : Che
nequero : Enei'tequeno : Eneque poitl hobacbo : Ayepoiti yti.
Aycupbng.
and : E neiquer epi : E neque gancadilla,
hae cbepi.
de la boca lo chupado, Aom'u.
S, Ayti che hegui : Amond :
, yo lo har, E nei'che tayap r.
otorgando (dize el varn), E n e ! :
Aj pe : Apoi'.
H y y i : C.
verde
le.eos, Mo rubn gui
( la muger), E r.
abechag : Alie cha anga.
pues, E neyque ro : Peeyque r. Dios su bendicin,
Tupa oporo
acaba ya, Enei'erecatu: Pefie obac : Oye poill Tupa.
el ojo a algo, Ohembae potaba,
peyecatu.
ebocoi.
, quando se despide)!, E neique r.
230
229
T

ECHA
lidiar

EOLI

en el cepo, AonoIbraqupe.

Echar

plumas

en las alas,

Ypep

olitido, Na chcmandua qulri: quic


Cherecara ete ychugu: Chereca- por ai, Aytle : Amo mbore.
ray taba oa cat hec.
raizes el rbol, Hap ibir : Haremojo, Am aquy: Amboruru. poqui ima.
trisca,
o risa, Yatbmo a- ramas el rbol, Haca hacng Ima:
rec.
Yyc oemo ac acng
fama publicar,

Amo eraq.

retos, o bravatas,

Aporomomboi :

flor el rbol, Ibotl pop Ibir Ammboi (ta).


suertes, ver a quien cabe, Ahabo
gui : Ypot ce Iblbra gui.
y yarm r.
maiz, Abat! pot fe : Ibotl
tallos, Hua ce.
pup abat.
tierra, a lo que se dize, Ayat :
fruta el rbol. Yramo Ibir
Cha yabiqulbim : ChambobI m.
Y pop.
en hoyo cegarlo, a enterrar di fuera, Amnd : A.moce.
funto, plantas, Ayati (bo).
goma el rbol, Ibir icio-pop.
Echarse, Aeno (ng).
la culpa otro, "T. Culpar.
abracados, OroS a uub oroguero nong.
gallina en los huevos, Ambo
a nadar, Ae mombgui Itabo :
yer : Amone no.
Acutipo pe.
lagrimas, Cherecal c-e.
perder la doncella. Ofe mom la garra, Aliaub : Chepoicha bociii cua mbuc : O'mboqu.
hec.
de espaldas, O atucpbo aeno:
O atucup pitbo aeno (ng).
palabra de la boca, Amoce che
eng.
lado, 01 qubo aeno : Aeno o atlbi blbo.
primera hoja el rbol, Ilobpl:
pechos, Opatibo aeno: ObaHoquirm ibir.
plbo ano.
saliva de la boca, Annyb.
, ec/iando a otro juntamente,

Aro-

lo a descuido, He caraa h a : eno.


Hecarai gui ybo.
a pechos el vaso el bevedor, Am maldicin,
Nee pochl ayt he- boapl c guaba.
c : Oro teo qua : Oro eenga
la culpa el uno al otro, Omboy
qua.
teco pochl oyoeh:Oyo eco pochi
mancha, v. Manchar.
mboy : Oo mndate"! : Oo
mano de algo. Aypc : Ahequi!.
cnoi e.
mas, Ayrmo : Aono b.
gallina en los huevos, Oyer :

cosa liquida, Ay tiqu.


Oguer : Oyeupia er uruguac.
melecina, Ahebiqu cut.
Echo
menos su amor, Ahechagau
menos,Nda hechabei: Ahechagau.
cheraih.
mucho, Het aono : Nandete
aono : Myry ey amo.
j Eclipsarse el Sol, Yagua ou Quaraci.
Oemo I pyti.
plumas el ave. Guir r a c e : Otobaya.
la Luna, Yagua ou yac.
231
232
1

EMBA

ELDE

El mayor, Tubich b gera.

E ante D.

entre hermanos,

Tendotar.

Edad, A. 9., Caqua.


mas fuerte, Htngatubbae : Ym decrepita,
Tuyabae apayb :
baraete bbae.
Tuya eunmy ecohba.
sabio, Y yaraquaabbae :Mbae
de mogo, Cinmbuc liaba.
quaa eatubbae.
viejo, Tuyaba ecb.
mejor, Y catupiri bbae : Y catu mediana del hombre, Caquaa cat. pirib guara.
poca tener, Cunumbu c ocaquaa
menor, Y myrybbae : Myryngu.
bamo bae.
tener, ser tiempo ya, H, 6.
Edificador,
albail, Oga apollara.

Edificar
ap.

casa,

Ayeogboa : Ayeog

dando

buen exemplo,

mismo, Hae a.

peor, Y pochibebac : Y yabbae:.


Yyaib gura.
9
Elada,

(participio)
Ha, 4 : Bae.
Ro r i p i a : Rol pi.

u e

Aporomom-

boe cherec catu pip : Ayeec cosa, Ro rembi.


xuc cherec catu pip : Ayeec
Elado estar de fri, Cheroi cat :
catupiri ruca.
Chemo pota ro.
Edito publico,
Poroquait pbe re- -muerto, Teongu ro ca.
myend.
quedarse,

espantado,

Amondii

gui ama.

E ante F.

Elados

dedos

de fri,

Chepo

qua-

Efecto, Bo. 1 : Pangu.


rata ro agu.
impedir, Yyayha bangura amo Elarse el caldo, cera, etc., Tipia tirungue : Hecora am5 rangu.
cura : Oque yraiti.
no tener, Ndiyayei : Anio rantrigo, Rol oyuc abat.
gu : Che rangu.
, enfriarse en el bien, Aemo roi tener, Y yay : Ni ranguri.
cange teco cat reli.
Efectuar,

poner por obra, Amboay :

, (quedarse absorto, Aemo poata.


Ambo p.
Eficazmente,
Ayebo hpe : Tenai gui engerahbo : Aeangerah.
todo, Ro cheyuc.
hpe : Pocha hpe.
Eficaz persona, Aba ayeboy guara. Eleccin, Y porab hagu.
Electo, Y porabo pir,
Elegir, Aiporabog : Aypara bg (ca)..
E ante L.
Elegante

El, Hae : Ae.

lengua, A b a ee yeracat :

eengatu piribae.

devio de ser, Hae ip : Hae ho- Elegantemente hablar, Che eiercara : M'gu'y ami ha : Hae yp.
t : Anee ngatupiri.
debito dar los casados,

Obi mend

Ellos,

ellas entre si, Oyoeh.

ra oyoeh.
no dar los casados, Ndobgi
E ante M.
mendra oyoeh.
Porombotab hra : P o delantero, Apiri chu : Tenonde- Embaydor,
gura.
rombotabl cara cat.
233
234

EMBR

EMBI

tener la boca, Cheyu- Embiar por algo ac, Aypi mbo.


all, Aypi mond : Amanrp : Cheyury nyhe.
Embarazado estoy,Mache p o etai guite- do ypi ramo.
cbo : Mache mboe catui: Cherec presente, Ayopoi e : Amond :
e mba yebup: Aroqua uc mbae
et.
ychup.
Embarazar a otro, Namboe catui :
respuesta, Cheee mboyeb arah
Nambopoi et.
uc : Amond cheee mboyeb.
la casa, Oquabai mbae ehecotpe: Ara bo guaba cherogp.
saludes, Toym'ngat he ereque :
Embarazarse,
atarse,
Na e mbo
Toy mengatu heindbe : Toicobe
catui cherec et reh : Na emncatu he ereque.
dgi mbae et reh.
Oy con muchas cosas, A'mbo lepo Embiarse presente ad invicem,
oi.
oyopoi : Ogue ro quabuc mba
el maniaco, Chereb tupoi.
oyoup.
Embarazasme,
Na che mboeetui Embidia, Memo aetey.
cp.
Embidiar, Aemo actey.
Embarcacin,
Cherlr.
Embiudar, Omn cher'm birec.
Embarcar, Aro.
Emblanquecer,
Amot : Amo potl :
Embarcarse,
A.
Ambo apat.
Embargar, Amo mbt.
Emblanquecerse,
Aemt : Aemo
Embarnecer,
engordar, Aemo apo :
apat : Amomo ro quyti.
Aemo nglr : Obri cherb.
Cabei po liaba :
Embarnizar,
AmoendI p : Ambo Emborrachadero,
(Jabal po tiba.
ayo.
Embarrar,
Ayapeteg (ca) : Amov Emborrachar
otro, Ambo cabel
(na).
p.
la boca del vaso, Ahobap petg:
el pescado, Ay tyngl ya.
Ahoba p i m5t : A b o b a pichl.
Emborracharse,
Acabelp : A'mEmbaucado, Ymbotabl pira.
bo cabelp.
Embaucar, AmbotabEmbebecerse
deleitndose,
Anean g , medio borradlo, Acabelp rata.
erah gui embo orlbo.
Emboscada, Coty r : Cot.
Embevecido, Y angera hbac.
Emboscarse,
Acotlri.
Embeverse el agua, Oiga I.
Embarazada

Emberrinchado,
Che qi ata : Chequi yg.
Embestir, arremeter, Afaro (mo).
Emb'.ar ac, Ambo.
a dezir, Cheee arah uc : Araba ic maracbe : Cheyagura arah ue.
all, Amond.
danie, Amond tenond.
demasiado, Mande te arah uc :
Ayioc araba uc.
23;".

Embotada

Embotado,

punta,

Haqu t e r e .

Hay mblqul aterbae.

Embotar hazer la punta,


Amboaqu
tere.
Embotarse
el corte, Hai mblqulc.
la punta, Oemboaqu t e r e .
Embravecer animal, Amo aro (rao).
Embravecerse
animal, O ro : O-

'mbo cay t.
230

EMPE
Embravecerse

el hombre,

EMPO
Afiembo I Empeorar

aba ot : Aemo guatamo.


Embreado

andar.

Y ya/guipe che-

recony : Ayepo o! y ya reli.


Embudo, Mbae ngba: oa liaba.
Embustero, Poromhotab hra. ''qulr y ara.
| Amo apo ypi pica.
Embutir, Ayappi : Amo pi ng :
Empadronar,
Ay quati aba.
Empadronarse,
Ayequati ruca.
Empalagar, Amboay : Amo tyng :
Amo cnde.
Empalagarse, Ainbo ayi : Ainoty gi : Checin de : Oemo tyng
mbae chebo.
Empalar, Ahccybo br aqu pip :
Ibir aqu pip aycutug.
Empalmar madera, Aibir mbop :
Ambo p e p e ibir.
Empanada, Mbuyap guac.

en el vicio, Air mo choroco pocli.


[bicha.
Emperador,
Mburubichabet ruEmperegar.
Cheatey : Cheaqui :
Aemo tey.
[rubich.
Emperatriz, Cua mburub! chabet
Empeine del pi, Picup.
(enfermedad),

pirog.
Empeinoso,
pirbae.
Empinada
Empinado

U : U t : Ye-

Ue porar h r a : Oye[obae.
cosa, Mbaepu Mbae
andar,

de puntillas,

Ch-

]ii aplrari' chere cony gui guatbo.


Empinar, Amopu : Amo.
Empinarse el carvallo, O pa cabayti.
en las patitas de los pies. Che pi

apira r chercony.
sobre algo, Ayeup mbae rmo :
Y rmo amboi.
Empaparse en agua, Aig.
Emplasto, Mhng y yapetcg pira:
Emparejar
lo desigual, Amboyoy.
Ici nngy mbira.
Empegar, Aypr : Ibi 2.
Empleita. Og pombl : P. 12.
a tener juizio,
dar jn'incipio
a hazer, Aop.
Empleitas grandes de paja, Mbay.
cdgo, Eybote chearaqua.
hazer dao, Amomgii : Am-

Emplamarse

Empeorar

Empongoado

las aves, criando

pluma,

Ombo : Otobay.
postizamente,
Ayeguac m o :
Aembo : Aycguag.
{'.amo.
Emplumecer,
Haboce : O toba yEmpobreeer a otro, Amom boiiab.

de palabra, Amom mbau : Amo ayb : Amboporiububi


cheee pip.
Empelln, He 1 ce.
Empobrecerse, Aemomboriah.
dar, Amboh : Qe.
Empeada cosa, Mbae herecopl am- fingiendo. Aemomboriah lub.
Empollado huero, Urugua cu mpi
boa mboyeb ey porombuc.
Empear, Cobae ererec no mba : ec gua.
huevo,
Ombocagua
Che ymboyebi porombuc gui Empiollarse
y bo.
uruguaf rupia.

boa : Amo mboch.


Empedernida
cosa, Poroyro : Ttbae.
[bira.
Empedrado,
Yta ibi ymbo apecymEmpedrar, Amng cat yta Ibi reli y yatcbo : Ambopecoroi ibi
it mbogu catbo : Amboip it.

de enfermedad,

Nandcte

de

araas,

YToh

cherac : O'y rmob cheraci : chbe and.


yervos, Y agchbe ca : Ca
Ocaquaa cheraci.
mal en peor, Aemmbochi remymboyoh.
culebras, Mboi remymboay :
b : Ofie mbou ]iaguc cherac :
OSmbo ubichbo.
Mboi endib bagu.
237
238

ENCA

ENCO

Emprearse, A'momburu : O'm- Encalar, Amt : Amo moro ti' : Amo


bi og che membi cherlpe : One apat.
mofla cherlpe.
Encalmado
estar del calor. Chemo
Empuadura,
Pioleba : Poacang. acng nyny quarac : Chemo acSng
Empuar, Aipcl ypoacng : Ypoa- titi : Che mombitub.
cngar aipc.
Encalvecer,
Aiembo apite r :
Afiembo cui.
E ante N.
Encallado,
Ymo p mbira : OpaEn {preposicin),
Pe : Pip : Y. bae : Oyepocgbae.
num.

Encallar

0.

a otro, Amo pa : Amboy-

Enagenada cosa. Y yabe em blra : epoeg.


Encallarse,
Ap : Ayepocg.
Ymboya r pira.
Encaminar,
Pe pipe amo! : Pe ayEnagenar, Amboyar : Av abe.
En ayunas, Mbae eyme ai c : Ca- quaa bee.
ra eyme aic : Na haangy mba : el agua, Ahap miai.
Encanecer,
Afmo ati'.
[11101.
Na mond bi che yurpe mba.
Encapotado,
Heo quarac : Gut algo, Mbae amo pip.
algn lugar, Tendba amo pipe :
Cot amo pip : Amom.
tiempo. Ara amo pip.
amaneciendo,
Coe mamo : Coemoh.
Enamorarse,
Afmornbet : Aporopot : Che ae liec.
Enana cosa, Mba carap : Atur.
En aquel quinto. Acoi hape.
tiempo, Acoi ramo.

Encarcelado

estar, Iblraqupehi'ny.

Encarcelar, Iblraqu rpe amoi.


Encargar algo. Ayoquai : Amofnga rec: Cheuee ahey ychup.
Encarecer

abonando,

Nandete

ammbcu cat.
afeando, Nandete amombeu a i :
Ambo abaet cat.
conpalabras, Nandete ambo aba.
precio, Amboe pirmo ymbo ubichbo : Am nandete hepi.
ausencia rnia, Checuppe : Che
Encarecidamente,
Nandetey hpe.
ngm : Chereco eyiu.

suya de.car a otro en su

lugar, Encamacin

Encabestrar

Ayu-

Cherecobira aliey : Cherendpe


ahey.
por el pescuego,

de Jesu

Christo,

Jesu

Christo iande r o o picicagura :


ande roo monde hagura : Nandrmo ofimofa bagu ra : Oimond hagu ra.

cmi.
/05 pies, Aycup mam : Ayp Encamar Jesu Christo hazerse Hombre, Tupa tai oipici fanderec :
na na, por las mojios.
Encadenar.
Avca moi : Ao no it Tupa tai ra anderoo amind :
Nand ramo oe moa : Omo
reli.
eslabonando, Amboyepot pota : nd.
la herida, Hoo ca t che ai.
Amboyopo piel.
Ayatie : Aycut.
Encarar,
poner en cava, Ambop Enclavar,
en cruz, Aycut curuc reli :
carmegu.
apretadamente.
A y pry yyapi Amboy curuc reli.
pica : Amo pa mba cara m'g Encoger hazer, Amboyepoapi.
nie.
yo algo, Aya poapi.
239
240

ENCO

ENCU

Encogerse, Oyepoapi.
de /rio, Ayeapa qu rol gui :
Ayepoapi ro gui : Ro chombo
yea paqu.
Encogido, corto, y:Hec ye poapi.

j yt mo yep : O qunde mni geta eymo.


Encontrn
dar, Am a a : Amoaa
yeacei : Am aa mbeguey.
Encorar

la llaga,

Y pce Yp ye-

pot : Ypj em : Clicaip yeh :


guitcbo. Chefiy chcy guite- Cheypi yequa.
cbo.
Encorbado, Oyea ibibae : Y carapEncolar,
Ao mng : Ambo ya bae : Y candbae : Oyerobae : Ycup catibae.
mbaep pomo pip.
Ayap t
Encolerizado,
Oemoyrobae : Ne- Encorbar algo abatindolo,
Aroyaibi : Amboyaibi.
moyro hra : Ypochibae.
Ayeap : Ayeapar r
, que le enojaron,
l'memyr Encorbarse,
Aembo apar : Ayeaibi.
mbra.
Tac rur : Te.
Encolerizar
a otro, Amoyro : Amo- Encordio.
emoyro : Ammboch.
nacer, Te oce : Chere.
Encolerizarse,
Aemoyro: Chcpochi. Encordioso,
A b a ac rur rur :
mucho, Aemoyroa ai : Mtete : Aba ef e.
[rur.
Che 0 9 6 cheemoyro : Ndacte Encordio tener, Chere : Cherac
aemoyro.
Encrespado
cabello,
Abapi chai' :
Encomendar
algo, Ha ychup : TeAym e mmblra : Cheacng chai.
ro yap hae ychup : Yyap hg- Encresparse el cabello, A emboamr cheee abeya ycliup : Am piy cliai : A 'mo nema : Oecni
ngaree bec.
cn ciie.
Pe ypyci : Pe acap.
de.vando en guarda, Areco uc : Encrucijada,
Amboabaet.
Aharoguc: Aangarec uc hec. Encruelecer,
Aembo abaet.
Encomendero,
de Indios,
Tobayra. Encruelecerse,
Encomiendas
dar para
otro, To Encubar, Ibir nae ppirni amomengat bendbc : Y. Embiar sa- yyurbo.
ludes.
Encubiertamente,
'my lia ]ie : Y e embiar, Arah uc cheee : Toy pihpe : em6 ngpe : Yeayo
men gat be ndbe : Ereque ycbu- lipe.
pEncubierto estar, Aemi' guyt'n :
Enconarse la llaga, Chea oemoy- Ayepi guytena : A'mo ng guyt'n.
ro : Oemo mbocbi : Oyegulr.
de pecados,
Angaip
En conclusin,
Hac ramo : Ro : Encubridor
coacu para : My hra : Yopi hra.
Rombi.
contra de otro estar,
enfrente, Encubrir, Ami: Ay coac: Ayopi.
Cherobai cha : Chebobaichu : /'altas agenas, Aboc mi : Ahec
Andero bai.
[ucaef . coac : Avopi hec : Amng hec.
Aemi : Auepi : AeEncontradizo
hazerse, Aie obaytT- Encubrirse,
mng: Ayecoa c : Aembi og :
Encontrados
estar con odios, ISoo
arnbotri : Ndiyoaei.
[bayt. Aj-e a p a quabai.
de la ala, Pepipi.
Encontrar
alguno, Ahobay ti : Ao- Encuentro
andar

assi,

Che i che ib i che ra

Encontrarse

sin hablarse,

O obait- Encumbrado,

eyote : X fmngetai : O oba241

Tema 1 b a t e pie ym-

ynymblra Tend angatrm bet.


242

ENDE

EN PE

Encumbrar, Ambo ubichabetei Tenda angatura me amo.


Engargarse, Ayepoo (bo) (ta).
en negocios, Mba reh ayepoo:
Ae eindac mbae lietreii.
Encenagarse, A'mbo apa yurg :
Am'.

Enderegar

lo que se cae, Aa pn-

Endurecida

cosa, Ymo aparata mb-

gog:Ambob cat : Amo Snggat:


Ayapa rog.
lo tuerto, Aypy.
Endurecer espesando, Ambo aparata : Ambo apata y : Amata.
Endurecerse,
Aemo tS : Aemo
los fiporoyro.

Encender el fuego, juntando


zones, Ahaplfia t a t a .
fuego de nuevo, Amboyepot :

ra: Ymboapa t a y p i : Ymo tatamb.

tata : Ayatapl.
Endurecido
en el pecado,
Angaip
la ria, Amond cheyoac : remy poroyro : Angaip remymo
ata : Angaip poroyrhague.
AmbobTte che moyro.
los camjws. Amond : Ambo- estar en pecado, Ndeporoyro angaipba bp ena : Angaip ba
yepot : Amhocuy.u gu.
lumbre, o vela, Amond tatcnd. i pipe ndebirqi e na.
Encenderse en amor de Dios, Che- Enea junco, I'ir pepe,
rend Tupa ra hba r : AneraS i En el hondo, Tip hpe : Tip pip.
end Tupa rah reh : Cberaeub I interim, Porombue : Heyap
cat Tfipa rahpa.
[qu'ndbae. hbmo : Cobae amee ndbe heyaEncerrado, lloqunda pira : O'G- p hbm, esto te doy en el interim.
Encerrar, Aoqund.
l(l J- Enet/iicissinio, Poro amotarey mbet.
atrancando, con llave,
Ambot Enemigo, Amotarey mbra : Porombotarey.
cosecha, Aroiqui.
Encerrarse, Aedqund : Ai'mbo- ser, Poro amotarey mbramo aye.
Enemistad, Ambotarey.
t : Ae mbg.
Enemistados, Oo amotarey.
Encestar, Aona : Aypry.
Enemistarse,
Ae amotarey mbuc.
Encas, Tay mb.
Encima, Arm, Oy ri. [aonong. dinero, Yay Ipi.
poner, Yrmo amo : Yyoy En esse tiempo, Ebocoi a r a pip :
Aeo ramo : Arame.
Endechaderas,
Yayed papa hra.
esta sazn, Cobae hpe: Acoihpe.
Endechar, Ayayeo pap.
Enfadado,
Ycueralbae.
Endechas, Yayc pap.
Endemoniado,
Aa rerequra : Aa , que le enfadaron, Ymbogueraypira.
rcmb erec : Angi ara.
Checuerai : Ae mboEnderegado
ir al cielo, Iba peb Enfadarse,
all : Chebo haba b bpe : All guerai.
Ibi bpe: Ahpo tT :Ah curey: arrojando la cosa, Ayeacei heyAh cmey etc.
[heyaqup. tica.
Enderegar, guiar al ciego, Aypocog de la comida,
Omo tyngi che
la vida, Cherec tat apengog: rembi chbe : Chemboay ypi
Ay mind cherec poch : Amoyn- ra : Checuerai yupl ragui. gatu pri : Ai conyug cherec cue- Enfado,
Cuerai : Yeahei : Ay, 1ra! : Ay crngog : Ay curog : A- Tyngi : Pocbii.
1110 pot : Ayeec Ib cote che- Enferma tierra, Ibl ay : Ma nond
rec reli.
1 eob.
243
244
ja

ENFR
Enfermedad

ENGO

de calenturas,

fros, Enfrenarse

Che caraci.
Enfermar

medio

enfermo,

Cheraci

ata : Chembara ra.


muchas vezes, Cheraci yeli yeb :
Ocand candog- cherec agu ye.

a si mismo,

Ae mbo

aguiy : Aembo ye pitacg : Ambo aquaa b.


Enfrente, Tobai : Rebei : Toba bo.
de mi, Cberobai : Cherobape :
Che robbo.
uno de otro estar, Oyoba hny :
Oy oba chu rmnny : Oyoobai oroc : Oroi oyooba.

Enfermedad,
Mbae a c : Te mymborar : Mar, 2. Mbara.
mortal, Tac teo rer h a b a : Toro mbo equlic : Poroyuc : Poro Enfriadero, Mboroy c b a b a : Mbo[mbira.
ni eo : Cheniboyecobu teo reli rov c tba.
Enfriado, Ymboro jilra : Ymboroc
cheraci.
Enfriar, Amboroi : Ainboroipa.
Enfermizo
andar, encogido,
CheEnfriarse,
Aembo rol : Aimbo
arur.
, Cheraci rac : Che rec agu ]> rol.
ye! eytapi : Cherachera he ran : Engalanar, Amboyeguag: Ambo catujuri : Ami ta r.
Cheraci c.
Engalanarse.
Amboyeguag : AeEnfermissimo
estar, Nande te che- mbo eatuplri : Aembo bepii hep
raci : Che oc cheraci Myry eynga- guiyeguca : Ane motar : Aet cheraci : Cheraci myri'am p a : mbo.
[tabl pira.
Hora berari amo cheraci.
Engaitado, Ympyny mbira : YmboEnfermo,
Hacbae : Mba porara Engaador, Poro mbotab hra: Pohra : Tacib : Mbara : Yyagul i'omo jiinhra.
Engaar,
Ambotabl : Am pyn :
yey mba.
Popir, en l'o. 3.
[Ambotabl.
andar, Cheraci guitecbo.
Engaarse,
Ayabl : Au'm pir :
caer, Mbae a c i boa cheri : Che- Engao, Tabl : Pyr.
rcro che mbae rac : Chemmba- Engaosa cosa, Poromo pirbra.
ra tac : Cbereytl m b a ac : A vida, Tecob vapra.
mbae ac gu.
Engaoso mundo, Ibl porombo tabl:
a menudo, Cheraci tapia : Ol- Ibp : Ibl pegnra mbae poromo
eando candog iote cheraci.
pyn.
En fin que pass assi? Hy pa nga- Engastada
cosa, Mbae oyopp oiro ? Ta orn nte panga rae?
bae : Ymboupapi.
Enflaquecer, Am ngaib.
Engastar, Amboup : Ambo yoap :
Enflaquecerse,
Am ngaib.
Amoi'ypip.
[ragu.
sin causa, Ano ngaibore.
Engrandar
al rededor. Amboapiqu
Enflaquecido, Angaib : Angaib.
Engrudo, Mba pomo.
Enfrascarse

en negocios,

Cheapaca-

v eberec et reli guitecbo.

Engendrado

de la tierra,

Ib agui

mon gimbira.
[( g).
Enfrenar
el cavadlo, Ayuru pi pi Engendrar,
Amona : Aporo mona
mol : AcO mmbic moi.
Engendrarse,
Anmona.
[gabae.

persona,

irle a la mano,

Ambo

Engendro,

monstruo,

Oem an-

araqua : Amboyepita cog : Ambo Engolosinarse,


Hebi beb cbbe.
aprb : Ambo aquaa b.
Engolfarse, Aba I api t e p e .
245

246

ENJU

ENMA

Engomada cosa, Mbae alcl pip ymo


atamblra.
Engomar, Ibir 19,1 reh amonan].
Engordar, Amngr.
En go rda r s e, A m o n gl r .
Engordarcerando,AmGnglr
ypoita.
Engrandar

el Itogo cavando

al rede-

dor, Aboba. [Ambo-api qul rag!.

por de dentro a la

redonda,

la cosa, Ambou bicha.


la chcara, Ayplpl r : Ambo ubicua cliecog.
Engrandarse

la llaga, estenderse

algo,

Chea oyepl pira : Oiimboubicb


che ai cuera.
En grande numero, He etc : Xi
pap hbi : Herni'am pac.
Engrscala tabla, Iblrap ymo nmbui^ pira.
Engrosado hilo, etc., Ynymb ymbop guaf pira.
[gua^.
Engrosar

como hilo,

etc., Ambop-

] Enjuto,

contrario

de aguanoso,

yacu cat : Y tynbae.


lo que estova hmedo,

Ca':TyriT:

! Cng.
Enlatado, Y yur pira.
Enlazar, Ayur (pa).
Enlazarse, Aycyur.
En la mano, I'p.
Enlodado, Ymout mblra : H bae.
Enlodar, Amou : Ambo.
Enlodarse, Aemo i : Aemo niboch : Ambo li.
Enloquecer
a otro, Ambota roba :
I Nambo araqua bi : Ambo aquaa
cay.
Enloquecerse,
Cliftrob : Ambo
taroii : Xa che raquabi : Clie
aquaa cay.
desvariando,
Cbo nget nget
che araquaabey mborm.
fingidamente, Ambo tarob aub.
Eni'oquecido,Ymo araquaa bey mblra.
Enlucido, Ymo endlpu pira : Y'mboyo pira.
Enluzir, AmendI p : Amboyo.

liengo. Amo nmbuf.


Engrudar, Mbae pomo pip ambova :
Amo un' mbae pomo h e 9 .
En lugar de hazer bien, haze mal,
Engrudo, Mbae pomng.
Engullir, Amo cnga : Amo pyn- Guembiap cat rngu reli : Guembiap poch! oy mnd.
gote ygubo.
otro estar, Tecobi,
Enhechizado, Ypohno mblra : Ymo
ser bueno, eres malo, Ndepolingl uplra.
Enhechizar, Amcay paye pip : rec mrnga i rangura erey
mnd nderec pochi reli : Erei
Ay pohno : Aypohnglu.
con flecha, Aporoybo curupalplp. cobiro nderec mrngat ndereco
para que le amen, Ay pohno tache r pochl reh.
Enlutado, Oinbo aobbae.
ralh guiybo.
Ambo aob.
Enhiesto poner, Amo ati ai : Ambo- Enhilarse,
Enmaderamiento
de la casa, Og qulpar tura : Amo a.
tcu.
Enhilar aguja, Alicfybo y.
En hilera ir unos tras otros, Ore 19I Enmaderar

casa, Aogqult mol.

Enmaraada cosa, Mba yepooi cu:


orohbo : Ore 19I bpe oroh.
ponerse, Oro mbo I9I oro- Mba oyepo oibae.
Enmaraar,
Amboyepooi.
ily 91 runga.
Ayepooi: A'mboyecomo soldados,
Oyopbo Enmaraarse,
oroy c.
pooi.
Alplteiere : Ah IpIEnjugar lo hmedo, Am cng: Amo Enmararse,
tyni : Ambonc.
tpe.
247
24S

ENNI
Enmascarado.
T o b a rSng rerequra : T o b a rngba pip ombotbap.
Enmascararse, T o b a rngba ra'mbot : Ainoob rngba.
Enmendado,
Oyecobirobae : Omind catbae : O apengbae :
Ofi'mbo araquabae.
Enmendar 7a vida, Apng cliercco : Ayo ecobiro : Aipic teco
nirnga t chereb : Aymnd
choroco pochi teco cat reh.
lo /techo, Aa pngog : Amo yngat : Ay pochi og y nngatupirbo : Aheebiro.
Enmienda, Necobiro : 'a p'ngog:
em ngatupii.
En mi poder, Cheppc: Chepgupe.
Enmohecerse,
Hab : Oem Jiabe.

ENEI
Ennoblecer,
angatura.
Enojadizo,

Am mrnga t : Amo
fcil

de aplacar,

Omo-

yro aba ey : Aba ey omoyro


agui poihra: Omoyro agu quapap po liara : Omoyro bagura
gu oye curitey bra. [moyromo.
Enojado, aheleado, Ofi'mbo ag ofie
Enojar, Amoyro.
Enojarse, Aemoyro. E. 1. [c fita.
, enfadndose,
Aye ahe : Ayere interiormente, Chep omoyro:
Che bi me aemyrb'.
unos con otros, Omoyro oyoupO.
Enojo, moyro : Toba c : En Toba,
rostro.
Enojoso, molesto. Poromboguera a.

Enorme.malo,
Yngaipliae abaet.
Empongoar,
Y. Mbo, y Tend, y
Popi.
En presencia, Tobaque.
Enmudecer a otro, Amoeeng: Amo de todos, Hechagi p pabembg : Ammbg i' : am- rm : Pab'recpe : Pab robpe :
bei : Am cay : Amo e- Hendu pabram: Pabe y quabam.
ndog.
primer lugar, Y ypram.
callar, Clic e ng : A'embig : qualquiera parte. Tety rme: TeAmmbg cheee : Nabe : Che tyr pip.
e cay:Aem eeng.
Enramar,
Ayatc caab:Acaab
, perder la habla, Na b e i : Cbeatc : Acaab mol : Aeaabicyr:
ee ndicatui.
Acaa Icp.
turbndose,
con
verguenga, Enredada cosa, Mba oyepooibae :
Aem mar gu ngbo : A- Ocundacbae : Y yayubae.
Enredado, Ymboye]ioo pira : Oyeni ngop guiti am.
]>obae.
Enmudeci por averie cogido en maEnredar, Amboyepooi : Amboayu.
leficio, Ndoyohbi mra j gua con red, animales, Ambo pica
ma opocohbam.
jilp : Aya pifa pip : Aypic:AyEnnegrecer, Amoi : Na.
mam : Ayayu.
Ennegrecerse,
A'mo : Amo pi- Enredo, ficcin, Mar tequ mopy
h : Pich.
ryngba.
[ N'ambii.
, escurecerse, 'mo i ptu.
En resolucin,
finalmente,
Eomb:
En ninguna manera,
Aanti r e t e : En retorno, Poepcpe.
Aandete : Andauquri : Andabidar, Ay poepi.
quir : A ny.
Enrejado, Ibira endaca.
En ningn lugar, Tetyr eyme.
Enrejar, Amone eindac.
tiempo, amo amo rugui.
Enriquecer, A'momba et.
249
250
;

ENSU

'

ENTI

Enriquecido j \ mombae et cat pira. Ensuciarse


con barro, A mo :
Enronquecerse, Cheyuru.
Afmbo i.
Enronquecido, Ymboyuruo pira.
Entenado de la muger,
Che m'mbl
Enroscada culebra, Mboi fe mama :
ranga : Chemenda i : Chemendayl.
Yeapaqu.
del varn, Oberai : Che rembirec
Enroscarse la culebra, Oe mb apam'inbi.
qu mboi : Oi mam mbo.
Entender, oir, Ahend (pa).
Ensayar, imponer,
Ambo mbo :
bien, Abendu cat : Ayquaa cat.
Amof.
Ensayarse,
imponerse,
Afe mbo en algo, Ayepor : Ambae ape.
rubo : A'a.
las intenciones, Ay q u a a y p i p e para uorir, A cliomno h- gura.
gim reli : Chereo rrmo g- mal, Nahend ea tui : Ahenduba.
rm.
, saber, Ayqna (pa).
unos con otros, Orofoa : Orofo Entendimiento, Mbae quaa pba. A. 9.
mbo.
ayudo, Ara qua eande : Che
Ensaye, Tng : Neng.
araquaah : Araquaa eatupir.
Ensal gamienlo, Mboubioh haba.
corto, Araquaa pir : Araquaa
Ensalgar, Ambo ubich.
Ensanchar con ensanchas, Aip pir. hr : Araquaa myr.
mediano, Araquaa Sta : Araqua tirando. Aypi pira : Amota.
abo ya.
Ensangrentada
herida, O e p y y a :
Huguipu : Huguic yyapich cu. grande, Ara quaa cat : Mtete.
Ensangrentar iaherida, Y'yaicha gu
sagaz, Ara qua caracat.
ahuguic amop.
Enterado estoy, Ayquaa cat.
Ensangrent arsc, Aimo ugu pyr.
Ensartar, o enhilar, Ahecybo (ino). Enterar, dar lo que falta, Y poat
pezes, fruta, etc., Arnombar guar. cue ayrmo.
Ensenada
de rio, monte, campo, Entero, Guetbo : Nn. A. 6.
Tcb chu : Acura : Gua.
Enternecer,
ablandar con palabras,
Ensear, Ambo. E. 11.
Amo pngat : Chef pi omo demostrando, Ayquaabee (ng).
nep : AmboaquI : Amboni mbor
Enseorearse
de algo,
defenderlo,
chee piu pip.
Ay picyro.
con lagrimas, Amo epi clierepai
Eusevar, Ay piehl mbae qui ra pip:
pip.
Among mbae quir bef.
Ensilar, Aoty ib! qupe : Aipory lo duro, Anioni blu : Ambo pi pi.
bl qupe.
[bayu rmo. Enernecerse elcoragon, Chepi ecnEnsillar cavallo, Tendba amo eag ; Chepla Ic : Chcpla epi.
Ensobervecerse,
Afemboe t : Aye- lo duro, Ypu : Ofiemomb :
robi cheyeeh.
Ypi pi.
Ensordecer, Che apicqu yeg: Che , llorar, Chepiaicguiya hegubo.
apipa cay : Naehe apipabei.
Entibiar agua, Amboacube bui i.
Ensortija

do cabello,

AS mama : Ab

apicha.
Ensuciar, Among : Amom bochi.
251

Entibiarse

en el fervor,

Chembo

ririi aeubcu amborol : Cheracub


cu yroica.
252

EN Til

ENTK

Entoldar,
Amboog : Ambo tapli :
Ayabo,
Entonado andar, Ambo cec guiatbo : Am py mopy guiatbo :
Am Itar guiatbo.
Entonar,
dar la voz, Ame yee
guama.
Entonarse

con el vestido

ageno,

Aro-

Cherec

tu :

Entraas

buenas, Pl catuplrl.

Entrar, Aiquie : Ayque.


de rondn, Aiquiereca pl : Ayquiebiar.
y salir presto

del agua, etc., \e-

mondo bte guihbo.


muchas vezes, Aiquie pl : Pigey
aiquie : Nandetei aiquie.

mboa cbeao ey rcreobo : Aembo qui cbeao ey reli.


unas vezes, y otras no, Amo papa,
guiteiqui (bo) : Ayquic pprP
Entonarse el ruin g baro, Yquragui
yebae cuera bi'my omlioet p : Amme.
ete oicbo.
en cuenta consigo, Aipobb: Clic ensobervecerse, Amboet : Aye- rec eu : Ajqii guar choroco :
robiar : Anmo tari.
Ayeecpoblb.
kazersc (grave, Amotar.
de deudas, Cheremyeplbe
Entonces, Acoirmo : Ha rm : rama aipp : Ayecarec hccypaAco bpe : Acoim.
pbo.
Entorpecerse , Nacbemboe cutni : escondidamente,
Nemi' me aiquie
Cberopari : Nadie mbo araquabi: chercchagey me chereiqui : Na
Cbembo opa.
[rogui. chen dbi guiteyquibo : Nache las manos de fri,
C h e p o pot
piru ru : Nache ])I pgi.
Entortar,
Ainp : Ambo carap : Entre ao, Rol pip amo amme :
Ambo a p a : Amboyealbl.
Pau pame.
Entortarse, Ambo a p a : Ambo- cuero y carne, Pirar note.
yeabl : Ayeap.
dia, Amo amo ara pl p.
los ojos

con nube,

Ambo ec tu.

dos llevar

algo, Oo aa orogue-

rah: Hoplta qu pip oroguerah:


Iblr Iblra r oroguerah.
mbohl taba.
Entregado
ser, Ymengym blra.
sacndose el ojo, Amboec quaEntregar, Ame (nga).
p : Aye ec g.
Entrada de la puerta, Oque namb Entregarse a los deleytes. Teco or
angaip up amee : Teco orlaba
yplpe : Oqueyppe.
et o che yepor h mo are c.
monte, Ca yur.
principio
del pueblo,
Tabetosi mismo, Ae mee : Ameeng.
bapl : Tabl pipe.
de algo, Aiplcl : Ayogu : Arec
Entradas de la cabeca, Atl ba cng.
cheppe.
hazer, Amboyeup cbeatlba cng
Entrego de cosas, Mbae meenga gu.
y prn.
o ladearse

Entrambas

la carga, etc., Y p a

cosas, Mcyb.

Entre

manos tener

algo,

AyablquI:

Chepi/pe ano! : Arec chepo pame.


Entrambos nos otros, Ore mocoi.
Entremeterse,
Ayeroiqie e : AeEntraablemente,
Plapeb : Tecali! : mnde e.
Plgulb.
donde no lo llaman, Che reni ndaEntraas, Pl : Mbl.
beyme yep aiquie e.
25-4253
vezes, Mocoi yeblb.

ENTTJ

ENXA

el negocio, Am mbooh :
Entremeterse
entre muchos, Aiquie Enturbiar
Amnn.
[bot.
te t a p e .
unos entre
otros,
Oromn En un momento, Quapap : Ober-

oyoeh : Ovo ec-e oyoehEntremetido,


Ah yeroiquie tei :
Oyecea ei bae : Y monde ric
gueni ndabeyme.
Entre nos otros, Xande pame.
o / r . Ahendubay: Na hend catui.
piernas, HapI pa.
Entresacar,
Ay par enohe : Yu
baigui anh.
escamando, Ay pa enohe hebicota : Ay papa heno herno.
escogiendo, Ay pa enohe yparabca : Ai parabog : Ayoatug.
Entre semana, Amme mbae ap
puc pip : Amo mbe mbae ap
puc pip paii pame.
Entretanto,
Porombuc.
Entretener

con juegos,

Am

eyi

vago dar. Aguindog.


Envainar, Ah rumond.
Envanastar

apretando,

Ay

pory

ypi pica.
En vano, Tei : E : Au : Anga.
trabajar, EreporabiquI tel.
Envarado,
Obi rqiibac : Y potbac.
Envaramiento,
Oblrqi : Tt :
Ypot.
Envararse,

estar

iiesso.

Acmbol.

, ponerse iiesso, Aemo blrqu.


Aemo pot.
Envasar, Aona.
Envejecerse,
Aembotuybae : Aemoim : Apoba m.
la paja, de la casa,

clierga.

Y yug Im

vmmboaraita.
ropa, Y yug im a : Y y el tiempo, Aara ca guitccbo : m chea : Y va a : Ombo euArnonguab guabi ara guitccbo : erlma cliea.
Aemo eci ara racpa guitccbo : hasta la edad decrepita, Aemo
Ambo yecogararacpa gui m- quy mi : Guir ral rm ay (;o clieboaraita guitccbo.
tuyrm : Cheapaye c tu : AeEntretenimiento,
Ara mn guapba: mo apaiqui : Ae pobngatu.
Ara raya haba.
[pe : Aypi. En verdad, Ayet : ITn
Plerequabey ngoti:
Entretexer como red, o celosa. A- Envs delacosa,
cestos. Ape ayac: Ay pa ayae. Ha pip : Cup.
[man.
ntrete.verse,
Oe moa : Oyece : Envilecer a otro, Amboaib : A m o Envilecerse,
Aem ayb : AmOcnday.
Entreverada,
cosa. Yopa.
mn.
Entricada cosa, Y yabai cat.
Envoltorio, Mbae apaqu : Ma -1.
Entristecer, Amone mmbi : Amn- Envolver, enrollar, Ay mam.
gy ryri : Ambo ru : Ambopichibl. entre ojas, asando al rescoldo,
Entristecido, Oemmbibae : Y m o - Aypoqu.
al nio. Aiba.
e mmbia pira.
cosa, Mbae ti yuipip
Entumecerse miembro, Om ibi- Enjabonada
r q che, yib : O'm pot.
yliei pira : Xabon pipe yhei pir.
Ayohei xab piip : i
, tullirse, Cherct omno : Chebi- Enxabonar,
raq.
yui pip ayohei.
Enturbiar el ansenlo, Om tipti : Enxaguar la boca, Ayeyuruhei (ta).
Om u : Oem ipi O.
la ropa, Ayti yui og yheta.
el licor, Ambo pitT.
- vasos, Aypi erec : Amngur
255
250
I. 9

EREJ

ESCA

eambuch y beita : Ambococ co


c yhcita.
Jinxalma de cavadlo. Mbohit U])
cabayu arigura.
Enrvalmar cavallu, Mboh yta upa
amoi cabayu rmo.
Eurralcegar, Amni : Ambo apati :
Amo mrti : Aypieh ibi t? tobtypip.
Enrcambre de ovejas, Eyr apyt.
E}ovaqnimar, Aaembu.
Eu.cugador, Mengha : Motynybba : Imboaeu b a b a .
Enyugar. Amo cng : Amo tyni :
Amboacu.
. agorar. Aytapii (ta).
al Sol, Amocng Quaraci pe.
empapando, Ay pi te y gaupp.
esearrienrlo. Am ndi qu ymo
cm : Amo cng ymondqubo.
o passar frutas, Aniombir.
En.i-vJio del telar, Ao mmndba.
En.eundia, Uruguac quir.
Enxuto cenceo. Ab;l puei poi :
Aba ote ib! : Y yc ibi cat.
. estar seco, Y cng.

Ereje, Tupa rerobi ii ola nibae :


Tupa rerobi gi poro piallava :
mombg hra : mboacigi liara :
rerobag hra : l'o hra.
Eresiarca, Tupa rerobi oliarubae
rubichba : 'ITipa rerobii catu
ey i cue.
Eres tu, pois no, isdepiohe rae '?
Erizados cabellos. A ar pi : Abob : Abb : a tai : Atr bb.
Erizarse de enojo, Ambo abob
gui moyrom : A'm arpu :
Ain bo abb : Ambo ati ai.

/'''''/. Cliepirhnb : Cherabeb


rogui : Chearur.
[beb.
ios cabellos, (.'he bli : (,'Ke
Erizo. Cuy.
Ermita. ITi]) ogniyry tabeyme.
Ermitao, Tipa boya abeymi requra.
Errada obra, Ytatbae : Mbae ap
pralii.
tiro, Pa abi.
Errar, Ayab.
cannino, Ayab pe : Chorop.
en lo que dize, Che ngop :
Ayab ebe ng : Tate ba :
Anee tat : Ayab guing.
todo. Aporo ab et : Aporo
abi o]iaeati mbae reli.
no encontrarlo. Ay pmlequ.
tiro. Chepa bagner ayab :
Che remy yb rn gura ayab :
Cherenibia p rngura ayab.
Erre en dezirlo, Chete y mombegubo : Yt bae : Ytate chony : Te :
nmm. 8.

11 ante

l.

Era de trigo, Abat niyr'y qul liaba.


Eredad, chcara. Cog.
desmontada. Cop bague.
Ereda-, Cher niliae ene a ramo
aye : Cber mbae cue cbeniba
rniarec.
Eredero, SIbae cuer yra: Slba[i;ra
mbae cu yra.
Erencia, Clier rembie var cbbc
Chbe mliae bevaripi.
Ercjia, Tp rerobi rar aba : Tp rerobira ra m av]i : Tupa
rerobi babagui piahin aip :
Mombi hamo : Mboaei g hmoaip : Tupa rero bi rerobaeha :
Tupa robigui poi h.
257

l'i ante S.

Escabullirse, Ac yop : Alia iep


Ae biar : Acn yepe biar :Quapap.
Escaldar con agua caliente, Ayobei
tacu pi]i : Ahapi I taci pip.
Escaldarse, Acai Itacu pip : Ayeapi : I tac reli chea : Chepit tac agu : Chembopit I tac.
Escalentarse con el trabajo, Ambo
258

ESCA.

ESCA-

cub gui porabqulbo : Auemboi discapar subiendo por breas,


i ar ac.
ai gui porabqulbo.
Escalentarse

la boca hab'anido, Afi'm-

Escaparse

por debaxo

Jiscai-dada

yerra,

Che-

de algo

huy-

bo cu acub gui fcnga : Afembo endo, Ay gui rog guicn yepbo.


Escorarajos,
Arabo : Tarab : Ape
cinyiiy gui erig.
los pies, Ayo pipe : Ayope chep : ap : Enem.
Escaramuza
de a caval/o,
Cabayu
Ayepi mboac.
reroy er herndba : Cabayu
Escalera, Yeupi h a b a .
de piedra,. Yeupiha y ta pip yya- rer f i e m a .
Escaramuzar
a cacedlo, Aroyere capo pira : Yt ycupib.
bayu liero fa rona : Arofi'm :
subir, Ayeup yeupih rup.
cabayu.
Escalones. Yeupih rcap ba.
Escama, Pira apecu.
pie, Aycr yer guiara :
Escamar, Aypepy (na): Aypoog (ca). Aem f i e m a guiatbo.
Escamoso pescado,

Pira yp yp he-

Ca ymfymbir:

Ca ymndorog ]iirra.
[liara.
Caapi liara Ca moy
Escampar
la lliiria
de todo, Oqu Escardador,
Escanciador, Poro bey nd ra : Poro- Escardar, arrancar yerra, Amndoiieropo bngra : Cguy m''n- rog capi : Acapij my.
mullendo la, tierra, Aibl mbo :
graAlbl riljl c : Ambogui nliogul Ibl.
Escanciar dando agua, Ambo l.
vino, Am nga : Aporo eyi : recorriendo lo carpido, Aca qulr.
Itacl myrT : Qua repot
Ahey : Acanguy maei : Aropo b Escardillo,
apa myr.
cangii.
tbae.

Escandalizado

[po ayebo ama.

estar,

Yingaip re-

Escarmenar

con vara,

6 arco.

Amo

tim (ni!) : Aypl pira (bo) Am


chca anmndli guitpa.
uf (n).
Escandalizar.
Aporo mndli cheanla mano, Aypl pira (bo).
gaip pip.
[rechca. Escarmentado.
Ymonibotiah pira.
Escandalizarse,
Ainndli angaip me ha el castigo que JJios me ha
Escndalo,
Poro mndli.
hecho, Tupa chererec ai bagu che
Escao, Aplc guao.
lyepbo. mombotah.
Escapar deslizarse.K\iciy\\i\y

guicen

gued

desde

entonces,

Acoyb

itazer, a escondidas. Amc yep guiybo niopich.


uc miin : Amnmi yme Escarmentar
itazer a otro, Ammnyepbo.
botiab.
[botia li.
con lajlec/ta
el herido, Oguerop yo, Afi'uioiubotiab : Che monieherul Jierecbu.
[c che. Escarmiento,
Mmbotialu').
de lamuerte, ren gue cuera ra- Escarnecer, Ayoyai ta.
jiscarnecido.
Y yaiplra.
, huir, Ac. vep gui yabpa.
Yaitba : Yaitin : ^. yai
Escaprsele
de. la boca, Che yuruh: Escarnio,
libm.
[coni.
Che fic clrl.
Escaparse,
Ace yep : Ah yep. es de todos, Pab yaitbm heEscapar de entre las ruanos, Aguyn- Esarpia. Ty ai : Mcayng haba.
dog : Aipogu rog : Ay pobo en Yo. Escurra dientes, Tai quyty ng cba : Tai pa cutcba.
S : Afiea guyndog.
2G0
9*
259
r

ESCO

ESCR

Escarvar. Aibirlbicoi : Aboarai.


entresacando,
Ay pa og hlbcota.
sacando ragzes, Ayoog hbcoita:
Ahapo og hbcoita.
Escasamente, Tacatey mb p e : P o b
bpe : Poemi'ary ro hpe.
Escasa

persona,

A b a hacatey : Ta-

Escofieta, Acangpa : Acanga t.


de red, Acanga py.
[ (ca)..
Escoger, Ay parabog : Ayca tug -poniendo cada genero aparte,

Ay-

parabog mbae of porcino ymo


na : Amo fo porn (ni).
uno. g de.rar otro. Am papa^ (m).
Escogida cosa, bonissima, Y oande

catey yra : Ypobbae : A b a po pi catibae : Y catupr catbae.


a mi'.
Escogido entre muchos, Te et icaEsclarecer el da, Oyequaa ra:Ara- tupr bae agu yparabg prra :.
Teyi agui ycatu pir.
oiie quytyngog (ca).
, entran- raijos

del Sol,

Quaray Escombrado,

joiesto en orden, Y mbo-

oyt pip: Quaray oiquie : Qua- gu cat pira y nyngat pira :.


Ynbo eat obpira.
ray aya orno eyay yacing.
Escombrar,poner
en orden, Amngua
la maana, Coe mytng opuc.
cati : Amoyn gatupirl : Ambocat
Esclarecida
'persona,
Aba angatob;i ymbogu catupirlbo.
rambet : Aba Jiee cancle cat.
Esconder. Amv (mo) : Ay eoae
cosa, Heyap pira : Ymoc yaca
(pa).
mliira.
en el seno, (Jliera cap guipo ao
Esclarecido
linage, ma anga- n' : Che ao ibiime aftom : Cheatura : ma mrrigat.
guipe aiiiiiT.
Esclava, Tapi pe.
Esconderse.
AnemT: Ane ty mi' (mo).
Esclavo, Tembi aib.
. cerrando por donde entr, Aie
vido en guerra, Tembiah guambiog (bo).
ryn' me guill : Jlambpeguar. Escondido ser de otro, Y mymbi.'ra
comprado, Tembiah tarip.
che : Che m.
hazer. Amoyng tembialhbin. Escondrijo,^e'my
h a b a : 'mynclba.
Escluido,
Heyaripi : Heitp : Ypa- Escopeta. Mbocba : Poeba.
rab prey.
Escopleadura.,'V;\])\
yb : Tapi yuEscluir, defechar, Ayti : Aype : Ay- pip y y a p o p i : Y n i b o p u p t a :
parabog hey/ibo.
Ymnibu. pira tapi yyupip.
Escolia, Tpeh : Tpecli.
Escoplear, Amoruu tapyy yu pip:
Escobajo de fregar, H pba.
Amboqu tapi ypip.
libas, Ub guc : Ubara rgu. Escoplo, Tapi yu : YI qua poeba.
Escocer,
Coo : Chepi tayl : Tai. >. Escoria, Quarepot repoti cu.
Pi. 1.
Es co rp io n, Y a p e u c. .
Quati h a b a : Quatia
las orejas, Chenmb acub : Che Escribana,
namb coo : Playchenamb : Che rir.
namb pita y.
Escribano,
Quatia liara : Quatia apollara.
los ojos, Cherey coo.
ludiendo, Cliecoo chero yequ- Es cric ir, A i q u a; i .
Escrorio, Caramegu, y membiretca : Chero yequi tcu coo.
bae : Tal rc bae : Hepica betEscoda o picode labrar piedras, Quabae : Ymboya c etbae.
rcpot it pandaba.
202
2G1

ESCU
Escritos,

ESMA

carta, papel, Quati : Ne Escuridad

de nubes,

Aniapytumb.

qllt.

Escuro de entender, Y yaba yquaEscuadra de so/dados, Cuaryny ripa.


ci : Guaryn popi.
Escuros ojos, que no ven. Teca pico
Escuchar, Ayeapi cab Iicndpa.
ey ngat : Te cmong.
Escuchas.

Yeapicae liara.

Escurrir

algo apretando,

Ay tiam :

pi.ner.
Yeap<;aca liara ambi : A fa mi.
Ahndubuc : Y fice rndupra ! la ras/ja, Amndiqui (bo).
a inni'.
I roqia torciendo. Av poca (bo).
lleudar

con escudo, Avo]'ia (lio) fea). ' Escu sacian,

impedimento,

SIS. 4. :

Escudarse, Avepia.
Ndi catui : H ru.
disellilo, (iuaracap : Yepi calia.
Escusado,
del cu/uno por la. edad,
Escudilla, a ap.
Otuvabarm : Ndieatui yecoac:
Escudriar,
Apoblbl : Aipi guar : Che tuyabae che m im yecoacu
Cherec po'po : Che emang poe reli : Nachembo yecoaeu y chepoe beco ari.
tuyacue.
era la risia. Che recapo beco : Eseusadoi;
Poropia hra : Poro epiAvee^ crec etc chereea poe cra. Poro eo coac.
poe uni.
Escusar a- otro, Aliec coac : Abe demasiado.
Ainboe o.apoe poe copia : Nda robi ruca ri hee mhec : Oherecp ai ai hec.
rngu, I": Pa, num. S.
Escudriarse, Ayep guarii : Apohibi Escusarse de liaza; Ndagui y e i b a e :
chereo : Ayeo erec gui vecli : j Ndi catui che y yap : Che yyp
Ohereca pongatn gui ieeh.
| aguiye ey hg amombe : NdaEscuela. mboehba.
I vapoicne.
Esculpido.
Mbae rangba yyaposus pecados, Afe ngaipyopa.
]iira : Yt reli uquatia pir.
Ayo pi cherec aycu : Ayaho :
Esculpir.
Ayquati ytapip : Amo Ambot : Am anga b che angaijicni niliae v quatibo it; reli : p ymmbe ev potbo.
Amo arua emb ibirap yqua tibo. Escusas, Poropihba: Poroniybba.
por las orillas, Amo arua emb. Es cierto esso, Hyi.
Escultor. Yia rob mbae m apen. verdad, Tac naco.
hra yquatibo
Esencion, lep, num. 3.
Escupir, An lyb (hec) : Amu. Esforearse,
Afem pa ta : Aiem
con asco, Guiv guarbo n nyb. mbur : Am tata.
Escuras palabras,
Ne yyabai : e Esfuerce,
Mv atmbba : Teco et
oyequa a y mbae.
haba : Nmmbur : Tt haba.
Escucocerse el cielo. A.mapytu : Jba- Esgurbia. de carpintero, PSrata: Quagaipvt.
repot poo.
|Ytc pyi.
entendimiento, Ypytumbe hea- Eslabn de cadena, Ytc ba :
raquaa : Chembae aqua a b a h o p a sacar fuego, Ta tai.
bopar.
Eslabonan; Amboyepot.
la rista. Oliere caqua py timbi. Esmaltado, Quarepot y qnatiapi.
mucho la noche, Pit ofm niv- ' Esmaltador,
Quarepotqua lia hra.
mb : Py tin y mymb.
Esmaltar, Ayquati quarepot : AmEscuridad, Pyt.
bo para quarepot iquatibo.
203
2(14.

ESPE

ESPA
Esmalte, Quarepot quatia h a b a .
Esmeralda,
Yta obi.
Esmerarse en lo que haze. Chocar
cat ycande y yapbo : Checarara yya p o b o .
[cande.
si. Ayercc catt'i: Ayeerec
Espaciar la vista, Ayeoy mond gui
neni ci n.
Espaciarse, A moeci gui tecbo.
Espiado, anchura, PI. n. 7.
de tiempo, Im : Arymba : Carmboh : Araca : Quip.
venidero, Araca : Xch'.
tres dias, MbohapI ara reli :
Pip.
. distancia, Xoba : Pa.
igu.
Jardanea,
ilmbpe : Ar : MbcEspaciosamente,
Mbeguc hpe : Caracatu hpe.
Espaciosa tierra a la vista, Ibl tecaindba : u yepl pira cat : u
porom cc'i : I acc rec hoh
cat : Teca boba puc catuhba
eci ngt.
despacioso hombre, Aba eco mbegue :
Caracatu : Aba yru cat.
en andar, P mbe gucbae : Ata
mbegubae : Churmindeat.
Espada, Quic puc : Qulcegui.
Espiadaiia, Piri pepe.
Espalda, A tucup.
Espaldilla,
YIb pocng.
Espantable,
Poro mindli : Y ybaet : Pichlbl.
Espantado estar, Cheyuru yai guitccbo, gui 'mndlita : A'mondi
gui ama.
ser de otro, Che rnndli : Ymndli jira che.
Espantadizo,
'mndli e tei'.
Espantado (quedar, atnito, Cheaeay
gui ama.
.Espantar, Amndli.
Espantarse,
assombrarse,
Ch-epin :
Ae mondi : Chendli.
Espanto, X'mondi : Andi.
205

Espaa, P a r a ambolplr!.
Espiaol, Ambolplri guara.
Esparcidos,
X cibac.
Esparcir cosas, Amo ci.
nuevas, Amo rnd mo ci.
Especie, Yep, 2.
Espejo,
Xngechacba.
Espejuelos, antojos, Teyalni: Tya.
Espeluzarse los cabellos. T".
Erizarse.
Esqieluzos del enfermo : lrli.
Espera
(imperativo
de ambos nmeros), Ambo : Ambe rng.

Esperanca,

Yernbi luba. Y. Paco.

Esper a r, Ah r o (11 i).


algn sucesso fortuna,

Aplt

mrndup.
atijo al camino, Ahap aaro.
en celada, Acotyr (ng).
en Dios, Ayerobi Tupa reli :
Che yerobi h amo Tupa pip.
Esj)erecarsc, Ayepoc (bo).
Esperiencia.
jirueva, Mor ngba.
Esperimenlado

es/oi/,

Choaraqua

Im : Aemo mbotiah guyt'n.


, provado, Hngat pira.
que tiene esperienc/a.'Semo

mbo-

tiah hra: Ayqua Im teci.


Esperimentar,
provar.
, tener esperiencia.

Ahita (ng).
Che araquaa

im : Ammbotiah Im.
Espesa cosa, Aparata : Apyc : Apatayl : Api) mong.
est la. gente, Oyepl pl mbl
oqupa : Y na mbl : Ymbey
mbey mbl.
Espesar
apretando cesto Heneo, ele.,
Ayate.
, como palos, varas, etc., Ambopl:
Amhoycat : Ayate cat.
. engrossar, Amo n (mol.
licor, vino, o chicha, Amom.
Espeso bosque, Ca ana.
no estar, Xdoi yua pyea rng'.
2GG

ESPO

ESTA

Esposas, prisiones,
Poapi qu haba,
i Esposo, dem quod esposa.
[lipe.
, EspressamenteCat
ete:YequaacatuEspeta, Ahecybo : Aycutug.
Esprimir,
Aaml : Ami : Ay cambi.
Espia, MafSndra.
i Espinela-, Myati : I'Iat.
Espiar, Amafia.
Espuerta, I ruagu.
. ojear, Amacna.
Espulgar, Ayqulbi : Ayablqui.
Espigar, racimo, magurca, Pl. 3.
a tiento, Ahabu.
de muiz. Abat r.
i Espuma, Tlyul.
de trigo, Abat myrir.
Espumadera.
TI yui ogclia.
Espigar. H ima : Htanio.
creciendo la persejna,
Ayepe Espumar, Ayti yui og (ca).
Espumarajos,Y\uUi yui:Tendi guap.
quii gui ca quaap.
echar, Chey u ru yui clii Apacui.
Espina, Y : Yu ati.
Esc/uina, Aq : Pe. 14.
de cardo, y cuerno, Tati : Hat.
de tabla, Apype. 1.
pescado, Cngu.
Esquinada cosa, Y qa aqabae.
Espinal, Y atyndi.
Esquina, punta de rio, etc., TebiEspinar, Aycutug (ca).
Espinazo. Atucup cing : P yace- chu : I rebichu.
cng : P yace.
[cang. hazer, Amo aq.
[ai (hece).
Ay poih : Ae mboye
Esjrinilla de la- pierna,
Tety ma Esquivarse,

Espesura, aaleza, A i . 'U. 15.


Espelado estar, lleclb o na.

Esquivo hombre, Aba ye po ihu bu barro del rostro, Ari.


Espinillas, o barros tener, Che ari.
cbae : Nnibo abaet ucbae.
Espinoso lleno de espinas, Yu reli nio, Cnini ye ya.

hat ai : Y yihet : Yupora hece. Esse, Ebocoi : Aip. [amboa rano.


Ebocoi
Espirar. Ayequi.
[requba. essotra, Togui cn
el ojelo, o cargo, Opa cheianga- Essas cosas, Egibae.
Espirilu, Angi : Ang.
Esse es, afirmando,
Ebocoi rae r.

, essa, Aypbae : Eupbae.

bueno, Aiigtuprl.
malo, 'l'ai.
Espiritual

mismo

hombre. A b a oS ngS reli

note ingarcqura : Oanga teemr ngati reli tequra.


libro, Tupa quati ngareco cat
qiiaa bee ngra. Porom nirangatu liara.
Espolear, Aycutug.
Espoln de gallo, Uruguacii piati.
navio,

proa,

etc., Ygarat t.

Esponja, i gaii.
Esponjar, Amboap pi.
Esportilla, I ruagu : Tup.
Espossible

('asintiendo),

Afeipanga?

que dizes,

Hae nde ya-

gura : Hae catu nderemymombe.


, essos, Ebocoi : Aip : Eup :
Eup bae.
Esso deve de ser, Ebocoi ni p llera : ilgiaicam ebocoi.
fu sin duda, Ebocoi naga : Eboj coi ate cat.
fuera si, etc., Emna amon.
mismo, Acoi naco : Ebocoi tcatua : Plae ai.
no, guarda, Tai. 5.
[angaip.
si oshaze malos, Eguy ngat peino
Eiigibae : iNguy : Xugy.
;

Essos? (preguntandoj,
Pguy?
HIpanga? Ily pip? Cotepe?
Ten ai : Yerobiar :
Esposo. Cheyopo pici cu : Che o- Estabilidad,
qumbl^ibae : Y moioqumblei- Aybo Mbobitbo.
pir.

Estable

2G7

268

en virtud,

Ton ai oi cobae

ESTA

ESTA

teco mrngat pip: Ombobltbo- Estancar el vaso que se sale. Amombae teco marangat : YmbobTt bu bg : Ayoog.
hazer, Ambo aplrlb.
oicbae teco nsrngatu pip.
Establecer

costumbre.

Ambo ipl te- Estancarse

el agua, sangre,

Opig :

co piab : Teco piah amoi'tec Y yapl rb.


Estancarse el agua, etc., Oembg.
ramo.
agua, I oeno :
ley. Atecbe : Ateco boi : represarse
O'm mblta I.
Ahee moi : Ahec moyng.
Estandarte,
Ao beb : Ilerber I.
Estallo. Cabayu cot.
Estanque, lupa.
Estaca. Iblr aqu.
hincar, A Iblr aqu atlc : Ay- Estanta cosa, eyma : No i.
atlc ib Ira aqu.
Estaado, Ymoplty mblra quaropot
Estacada.
I bembl : Iblr pemb : inmbeg pip.
Iblr. [
Estaar, Ambopt quarepo ti miii cosa, Iblra aqu pi p yeutuplra. beg pip.
Estad atentos, Chatero : Pe hecha- Estao, o plomo, Yt membeg.
tero : Peaplcabl : Pe aplca quyry- Est quedo (dizc la muqer). Obe :
ri'quepe quapa.
Euy.
quedos, Pe qulryry : Pequabote Na eme : Nam : Eycoote:
Estado, Teco.
l'oquabo te.
alto, Teco ubieb.
Estar, Y. 8 : H. 6' ;Yu. 4 : Tecob.
bueno, Teco cat : Teco li.
I : TI. 17 : Tu. 8 : Oqua : Oquab.
dar, Abec ra me.
! a diente, Che Ihlgua porey : Nda
firme, Teco ten : Teco ten ai : ! idie Iblgua pri : Na liangy mbae :
Teco aiebo guara.
i Nani aie gui ear eyin.
medo de vida, Teco ecob ngai- a la mira, Ainaen guitn.
p : Toc ay : Teco pochl : Teco
sombra, Angm cberin'.
ndali.
alerta, Ayeaplrabl (bo). Anio
mediano. Teco ubieb boya.
et;aio ( ) Amd ajil rtar
pobre, Teco poriab.
tomar. Aiogu eberee rama : (ng).
Aypiel : Aya : Teco rama pip a. a raya, Ayepltacog (ca).
atenido a otro, Ayecog hep.
vil, Teco aybi' : 'Foc mrngu,
atento, Ayeaplcac : Che qulEstallar
algo sonando,
Otyryr :
ryr : Ayeaplcac bl.
Opu rur : Opo rorog : Otiriri.
, andar, morar, entender en algo,
rebentando, Opog.
Ayc.
Estallido de fuego, Tata pi rir.
bien echado, Ayucat.
Estampa, Hngba.
caldo, A guitpa.
de Eios, Tupa rngba.
comiendo, Acaru guy tena.
de santos, Tp boya rngba. como quiera, Ayc : Ayub :
Estampar, Aling quati : Aiqua- Ayube tel.
con modestia, Ndayaupiri guyteti hngba.
n : Cheti' ndl guitn.
Estancar
agua represando,
Amom deba.co, Ygulpe aye : Ygulpe
blt I : Ahoqucy I.
cherec.
cosa liquida, Ambo aplrlb.
270
269
;

n 1 0

ESTA

ESTI

Estar de lado, O qubo cherui : Estar sentado en el sue/o, Ayctu.


Oatbbbi ri che ru.
. toda vio. en el lugar, Ai'biter.
echado

despierto,

o vivo,

Ayub.

Estatua

de bulto,

Teteraangba b-

el Sol en medio dia, Ac-ayc : Ore- ra reheguara : Tete Icibir reheapi tepe : Quarac ru.
[aic g tiara.
encima, Yram ayc : Yyoce Estatuario,
Tele raangha apollara :
enemigos, OS amtarey oqup. Tet ic apollara.
en lugar. A. ainb : Chetb.
Estafara-, c. ~2 : Pucnbba : Alia
medio, Yptpe ai'.
rere ya.
paz, Nache mran decoi.
Esta persona,
Coalic.
pi, Aa : AV.
; Estas cosas, Ang mba.
muchos, Orofemboj oroaa.
Este, esta, esto, C : Cbae A. 4.
sin menearse, Abote.
pnris, Andan qulri y yc si es, Cobae cat.
Estender
algo. Amca : Aipic \
guytena.
Amboyepo.
/
quietud (en plural), Oroeub :
Orooubte : Oro'note : Oronubote. el braco, Avevb pic.
. .'
rueda, Ayna man drm : Entender el pi. Ayep pic.
Ore ama ndi ramo oro.
Estender la mano. Avcpo pic.
V
hecho peda eos, de rrabajo,
CJie- la vista. Amnd elicreca : Ave
rtambig cane gui : Nadie cang ec mond.
bei : Che cangi cane gui.
lo encogido, Amata : Aypc- :
Ambovepoapi ra.
incitado, Ghepung guit'na.
lastimado
de enfermedad,,
etc., Estera de canas. Taqu pembi.
Anep (m).
de enea, Pir : Pir ]>e mbi.
muchos juntos,
Oroqub : Orc- Estercolar,
l cucreh ibi aymna:
cui : Orocub : Oror.
Mha repot pi p ibi am atyro.
sentados. Ore acuc.
Estril ao. Ara mbae fiemo angaal fuego calentndose,
Chetabey : Caru ai : Aratiab.
t ip cue cat.
ocioso. Ay tei': A ico e Orocube: rbol, Ibr ay mba.
Oroquabe.
campo, u yporey : u mborey.
para caerse, Aabb : cericen lugar, donde no se cria nada, Ibi
gui nabo.
mba fiemo iangabey.
quedo, Ayubote.
r/iuger, Cufia membi rey.
V" f/usto ageno, y no por el suyo,
Esterilidad,
del ao, Nrtab : Tb.
Nda tee : Ay Ayuraii.

padecer.
Atiab
: Acarua.
recostado, Ayecog guitpa.
Hetyma carap : Hety repantigado,
Che aru r guacu Estevado.
maca pbae.
gui tena.
Tepot.
seco como un palo. Che pi yg. Estircol,
como de cabras, Tepot curub.
Estarse muriendo, Amano guytena. Estilo bueno en dizvr, ee cande :
Estar sentado, AY : AynT : Aguap : ee poringatu : ee catupn :
Aapi.
ee mbooao.
271
27 2
r

ESTO

ES TU

Estornudar,
Chety.
Xeniboete h a b a : Here- Estornudo,
Aty.
Estorrar,
Amboea.
c catuhba : Mboverohi b;ba.
Estimar, darle precio justo, AbepT al que habla, Anee boquee?.
mo y yaeat : Ahepi oni y yaeat. la obra, Ahcmbia p oquecy
Am 'ngu bembiap.
en mucho, Amboet : Amhoay
buena obra, Abcmblap cat
eat : Arec catu et : Amboyero-

Estimada

cosa, Mboeac.

Estimacin,

bi cat.

poco, Xamboeteiau : Amboe-

morangu: Am rngu : Ahoquecy : Ambo/.

t au a : Xangarecoi hec : poniendo delante. Ahce,apia.


Estos, estas. Abig : Angba.
Am angala : Ambobebui.
por saino, Mbae quaaprm are- Estrado, C u a rendaba : Cu a guapihba.
c ymboetbo.
Estimarse,

preciarse,

Ayerobiar

Estrago

malanga,

Mbba.

Ayeerec catu : Afimboet catu . hazer, Aporomomb : Ayuc


p : Amndiguyyucbo : YyapiEstimlame
la carne, Chemo pyrtbo.
ebero : Choreto pyr Temo.
Estimular,
apresurar,
Am auge : Estrangero, Cupe guara : Ibi mrnAmo avbibi : Ambo poyabab bab. dee guara : Tbamrndee igura.
Estmulos

Esto,

causar,

Quara

Estirarse

v. p ;

Am pyripiri.

puci ac.

entonndose,
g

Ambopig :

2.

el muerto,

estar

yerto,

Om

braq : Om ata tenguera.


pescuezo,

Cheayurlc : Che

ayurta.

Estrauo

cosa, Mbae poronindi.

Estraar,

desconoce)- persona.

aba.

Ambo

fingidamente, Ambo aubi.


lo cjue se oye o v, Xdaiqua bi.
Estrecha

cosa, l'Imyr.

Estrechaniente,
Estrecha

Op hpo.

(pobremente)

vivir,

Aycobe

poriabi.

en la cama, A imb pic.


Estrechar. Ambo pmyr.
Esto, C : Cbae.
[note. Estrecho de mar, Pai yuru myr.
no mas, Cobae ilo : Co o : Co Estregar las manos, Ayep pich.
tambin, Cbae no : Cobae abenb. lo enlodado, Ai quti.
tambin ya, Cono r.
Estrella de la maana, Coe nibiy.
Estocadas

Ayap.
Eslocada,

dar, hiriendo,

la seed sola.

cub : Y eutucagura.

Ayocgote : Estrellado
Qu cepu-

dar entre ctiero y carne,

c, ycu tiica.
Estomagado

cara! hoce.
Pi 2.
Estomago

Aypira-

anular con otro,

la boca del. Pica.

Cbep

cielo, Ibag yac tata gua-

ca : I b a yac tata mymb cat:


Opipig bga.

Estrellas.
Estremada

Yac t a t a .
cosa, buena, Mbae ycan-

de cat : Angatirinbet : Catujirletc : Amoavngat.


Estreios

hazer,

de ta cosa, Apira.

lloi-ando,

(Jlicnira mar

tei ayc gui yaeeguaho.

Estopa, Caraguat lib ra gera.


Estrenar,
Anietn : V. Tao.
haziendo la primera vez,
Esioposa cosa. Mba rayo : Mba Estrenarse,

ay.
273

A montono.
274

EXAM

EXTE

Exceder, Aiiq : Ayaoc : Xandete aic.


Excelente cosa, Y'cande : Mbae catuplri et : Y catuplri pirl.
Exclamacin,
Guct A. O.
Esirivillo, bordn, Ap.
Cherce : Tac.
Estrico de edificio, Og yepltacoeba. Exclamar,
Excremento,
'J'epoti : Poti.
de. sitia, My cnd : Pnd.
Es/rucndo,
l'Ta nib : Mam b : i Exe de carreta, Iblra y e r o racapba.
I Exemplo, Plec pira : T e c o cat
Qin : Xdur : Pug : TI ap.
cu : T e c o Ima guare : Mrnde hazer, Chepo : Chcriap : Acin.
qua gn ra.
con los pies, Apibond.

bueno dar, Ayo ee catu ruc :


Estruja,)-. 1'. Espn-imir.
Ahechagu c; cliereeij mrngat i
Estudiar. Anemone (lio).
Es verdad (ajirmando). Atet : Hy. Ayruc clierec cat : Aporomboe
Ayet cat : Ayet TI gara : Hy 1. cat clierec pip.
. comparacin, Mboyoyh : Abl
? (preguntando).
Hy p a n g a ? harey.
Aye tepa? Aey panga? Afiey ru- malo da)-, Aporomboe ai : Ay
png? Ayct ra panga?
eco ai ruc : Ayeec pocbl echaguc.
K ante T.
Estricar

en algo, Ayeptacog : Ayc-

robiar hece.
sustentando, Ayccoge herecbo :
Ayepltai;g y cuca.

Eterna

cosa

{aparte

ante),

Mbae

yylpl ey.
(aparte post),

Pabeym : Opa-

bey rama : Aplrey m : Aprmey


m;t.
Eternamente

(aparte

post),

Pabey-

ne : Pabey ngati hpe : Aplreyme :


A plramey me.
Eterna, morada. Tequ lia aplreyma.
vida, Tcecib aplrey : rceob
opabeybae rama.
Eternizar, Aplrey mam amovng.
Eternidad.
Aplrey rcc : Aplrey
r

liaba.

E.rercicio,

Yepor liaba.

E.cerci/ado

estar,

diestro.

Ayepor

ceat guytn.
, proi-ado. Hmbipi ramo ayc : Hngy inblr che guite c o b o .
Exercitar lo ijasabido, Ayap chemboe hagura : Ayepor chcinbohague rebc.
Exercitarse,
Ayepor.
E.vercito,
Mrndequ nda ete
Guaryn'rey et.
aprestado, Guary nyreli oye aybbae : Xin bocaeoibae.
E.rortar,

A n e mond m a r hec-

Expedito,

M. 4.

Etico, Alia pir te"i : Yf'ngaibo tel.


ram ri : Anibo catii.
estar. Clieanga e : Chcpir e. . aniimar, Ammbur : Enei : PeClie cngu ni guitccbo.
ei'querb\
Ii ante X .

E.calar olor bueno, o malo, Tib teb.


Examinar la conciencia, Ayec ere-

Experiencia,
Exterior,

Mmbotlah.

cosa publica,

Ycatupegu-

ra rYquabi pl pabngura : Pabe


ci elierecii cue reli : Am mli' recapegura.
cherec cuera : Apoblbl chereci Exteriormenicpublicamen
te. Hcchacu reh : Ay]il guar cherec : cpe : Y catupe : Tei i pe. HechaAypb clierec.
gi pl palie hpe.
27 6

FALT
aule A

Fabrica, Og apopi.
Fabricar. Aogbof : Xg.
casa propia, Av oogbo : Ayoii il y tua r ino.

l'alala. Mora n gii.


[Che porng.
Fbulas contar, Ainiunbcii morug :
Fabulosa cosa. Vaporami' : Yaprfniai : Mba moran gii rigu ra.
Faci! c<>sa. Yyubni ynibae.
ile entender. Nili yabaibi yqua| i a : Yquaapa guaina.
hazer. Agni yele y yapbo :
Xdiyabai y yap.
J'arilidad. Eoaiu 11V'a.
Fti.elmatte.
Y yaba habey me :
Y yaba ey hpe : Eoa nihpe.
Fa'-ilitar. Namboababi.
Fwilissinio.
Mbae aliai ey ngani :
Agni yete cat y yp liagum.
Faisn, Yaciipeti : Yci : Ya eueog:
Mvtii.
|rgumbi.
Falla
de cerro. Caaba pira : Oaa
ropa. Ao romb.
Faldas

alear.

Ayepep (boj.

o j.aiupanilliis.
Tem bea.
. regazo. Ao pip.

TATI
l'aitar,

estar

ausente,

Nacho pri :

Xdaehe tib : Xime : Nini : Xdayobbi.


purt e ,6 par ci on ,V oik\;\ amo catari.

ploro, Mbae nivr ugnata : Myryt oat.


Ful/o

estar

de algo.

Che ta

b :

Tiab cherereo.
/'ama buena, Terqun gati.
correr, 'Poraqua obli.

mala

de alguno,

Tcrqunda :

lleraqiia pirhihi : llerqi pochi.


, nombre, Terqi.
. rumor. Pornd.
. lineilo. Morando catiiplii.
<'amilia. <>gpe guara : Tai reta.
. linaje. Oherei : Cheyoemgura : Che mnngba : Clioauin h e l a .
Fa un'liar amigo, Yecoti ;ilii:CotY :Mi.
I ser. Che yo cot all rapi.
demonio, 'riipiohura.
amistad. Tapecohba : Yecotia
baba : oyr tapia rerecoh.
I-iimosa persona.

All erqundet

H e r q u n ga t li bao.
Falsamente
testificar.
Am mbeii i'VH/aTo.Taeueli : A b a 'mboqui.
Fanfarronear.
Ambo taeuoli :
vapuhpe : Yap ambo ayote.
Falsario. Hupi guarey rupi tequra. Aombo qui.
Faisissimo, Hup guarey mbet.
Fantasma. Mbae : Taub.
Falso engaoso. Alni eco ya pura : Fantasia,
Haub.
Fantastica cosa. Au 2.
Mrndee uii-bae hup agni.
inondo. Iblp porom piny : Ara Fardo, A apaqu : Mbae ubn.
Fastidiar a otro. Amboayii : Amboyvapora.
Fotti (ver. Xditibi : Xdipri : Catari. oahoi : Ambo guerai.
; Fastidiarse, Ayeahei : A'm bo ayu :
. culpa. Mara.
. nceessidiid. Tiab : Xdiab.
Che onerai.
Faltar a su obi ga-ioi.
Xambopri Fastidio. Pnroniboay : Poromboye
choroco babngura : Ayabi. etc.
alici : Citerai : Poroniboguerai.
en la meijida. Na mo vnvh riga- quitar, Amboay uog : Ambio ayutili : Ambo poatar hngba : pe : Amboeiierai pali : Ai cueAvalli hng.
: ral yog.
palabra. Xamboaye che- Fatiga, Angecob : Toc tob' ng.
ee : Cheee amboat : Xambop- Fatigado estar, Cheangeo guytn :
Aycotb guytn.
ri che 'ng gura.
277
278

FIND

FERU
Fatigar afligiendo,

enojando,

gtb : Ainngce (bo).

el cuerpo

con trabajos.

F ante 1

AinoinAvccoa

Fiador, y. S.
Fiar, quedar pior otro, Ai' hec.

eheret : Ayoet vac arl.


Fiarse de otro. .Vycrobi hec : Che
Fatigarse, A'mngec : Chen- yerobi haba abe.
J:'iebre, Ac nindi.
gee : Afiemoyngo tb.
Farorer.er de obra, AypTcI r : Ay- I tener, Che acnind.
py t'ybo.
]''iel tjhristia.no,
Tp rcrobi cat
uabras, Ahepl : Amboyerobi- j et hra.
ri.
j de con flanea, Aba yerobi.
i'W.M.Cuquhba:Cm manilaba. I Fielmente, Yerobi bpe : Hup uaFa-rar. Aycu mama.
| t lipe.
Fajarse, Ayeeu mam.
j guardar,
Aharongatu hupie :
I Cber yerobi y heceangarec.
F ante H.
Fiera cosa, Mba yyabaete rec :
Fe, a creencia, Mborerohi : Tupa Pichlbl : Abaet.
rerobi.
Fieros hazer, Animboi : Anga :
, l que. se cree, Ilerobiri pira. 'ng abaet arec porar.
muerta, T u p a rctobi anga.
Fiesta, conibite, Pop : Car guac.
vira. Tfip rerobi et.
hazer, Aipc pir : Acani guaFea cosa, Abacio : Aybl: Pocbl: Ai. c moa.
de rostro, 'Tuba avbl' : PochI : preparar,
A nbocaco
Abacio.
pepl reli.
Feissima cosa, Y'yabactc ca t : Y de guardar, Arete: Ara mrndeyabaete rec cat.
c babey : Mar tequ beyin.
Fecunda hembra, (Jua y m'mblr , holgura. Torlba.
pi bac : Y mmb rebae.
: Fiestas hazer, AtormG : AtoiibeFeria, dia de entresemana,
Mbora- j rec.
blquih ara: Mrndequba: Mbae | , juegos, N'mbocara.
apolla.
, juntas, A r e t e yoapl api : Oyoe, el dia en que se vende. Ara mbae h b heb are te : Oyoeb elie.
yogah : Xmhba.
Figura, rostro, Toba.
Feriar, contratar,
Afi'm (mo.)
, traga, Rngba,
Feroz cosa, Y' yabaetbae.

Ferozidad. Abaet catuhba.


Frtil ao, Ara mbae mngat haba : Mbae einmbucli.
Fertilissima cosa, Mbae ernongat et : Xandetei inongat
haba.
erlil

sembrado,

Y" ty-' mymbl -

inongat.
Frtil semilla, Mbae ayi inongatbae.
Fervoroso, Talbai : Pipg. Oyeyuc
aybae mbae apbo.
27)

Fija cosa, Ten : Ete : Blrq : My-

ey : Yepl tac : Oeueymbae : TI.


Filos, Himblqul : Haymb :
dar. amolando, Ahaimbe (bo).
muij delgados, Ham b qulrl.
no tener. Xa hinibiquli.
tener mellados,

Himblqulc.

, Haymbecatti.
bol verse

al cuchillo,

Omboco-

togqulc.
Fin. Api : Apira : Pab. -1.
Finalmente, Nambli: Rombi:Aroyr.
Fin dla cosa. Mbae pba.
280

FLOR

FLAU
Fin del mundo rapapba.
del rio. I raplra.

Flauta tocar, Ayopl mymb.


Flautero guelastoca,
Mymb picara.

, estremo de la cosa. Api.


, objeto de la cosa. Ha. num. G.
. adata de casa. Ogupi.

''lecha, H u .
con botn a la quinta,

Fingido

Flechar

Guir apia.

Mblgu :

l'ina cosa. Cantica : Angatu ra : Flechada cosa, Hulb.


mucho, Hu atabae.
T e a : Catu pin.
hombre. Aba caracat.

el arco,

Agu rapa pira :

l'ingimieuto.
Caracat.
Aono b u l gulrap cama r : AniFingir disimulando.
Aera boyatei: boquyp gulrap.
Aheehag : Ambo aquaaba.
, Aybo : Aporoyb.
que /tuse la cosa, ele, Au : Aub.

Fino, bellaco, Yngaip porang :


Yngaip anga tura.
ser en bien, mal, Rorng : Angtur.
[pira.
Firma. Tra yquatlaplra : YmongiFirmar, Ayquati ebercr.
Firme

cosa. Y ia.

Flecharse

sin herirse.

Oro yo abl :

Oroyo aptei.
Flechero,

certero,

l'oro ybo hra.

Aba pu cat :

, dueo de Jlechas,

llulbiyra.

, que las haze, Hu apollara : Hu


mongi hra.
lira sin acertar,

l'oroablhra:

estar. Ten aye : AynT : Aycpl'oro api ey hra.


tav-og.
Flejible,
u1 rojia, etc., 1155 : Ao
en su proposito, Ten ayeoeb
oputu cramo h u my.
remymbotpe: Ayerobiar guy tena.
cosa, Yyapi pi : Ypot y mbae :
l''iscal, Tupa og Iblra yra.
Oycap a]i agulye.
l'isgar el 'pescado, Apira cutt.
Flemas, Tend guaci'uTendlaplta yi.
Iiazer burla, Ayoyai : Cheap irai
Flemtico,
Caracat : Hec mbegu.
he^. : Aycur;i.
Fletar nario, I garata guacii peche
F'isgon, Aba apira.
j rerol ga9ahaguaheplbee yyarup.
!' aule li.
| Fele, Yeerogaea uc bagu repl.
Flaca carne, Coo yqulraym bae.
Ambop.
cosa, Quebradiza, Mbae pirer : Flocadura,
A]ilru.
j hazer. Mbae mbop avap.
Flaco de animo, Rat ymbae : l'Iay poner, Ymbo ])i aino : Am5nmbae : Oqulhyctei'bae.
gl : Ambo y : Amo ambop.
cabera, Yeiig mrbac :
Flor, boti. '
Hacangoci yinbae : Hcng agu
Florecer
el campo, Y poti u : fi
ye i ey.
omolbotl.
cu los huessos estar, ChecanguerI
cu virtud, Y poti ru eberec : Hop : Clicenigum : Ocangar aye.
bl cat cherec.
Flaco, Angaib : Angaib : Angaibor : Angaibra : (luir ey : Ho- Flores campione); Albotl mongi :
Ambogu Ibotl : Amongl Ibotl.
plt cngbae
en guirnalda,
Ibotl paragu : I
nio Mue : Cagliari' po.
boti pemblra.
siti fuercas,
Cingl.
Flauta, bocina, etc., Mymb tarar : ramillete, 1 boti mana : Ibotl
mammb.
Te reropia : Mym bl.
2S2
2S1

FORO

F E AG

Floresta, boti tiba : lbot renda.


Florida cosa, Mbac ypot tiba : Ypo
t rpfit haba.

Forgudo, Aba pirata : Tata : Ypo


pyraqubae.

edad

de moco.

Fangosamente,

Cinunibuo.rec

Forjar,

o fingir

Y. 4.

Mfittfl/rff.Amoyngat

angtur : Cunumbuc h rec


y pura : Ampoatngat : Ambo
porang.
Ibi cat noe yapi : Amboyo yap.
Flota,
garata et. Hel i ygarar. Forma, medida, Hangba.
Flo.ra cosa,no apretada. Cu : Gata :
de cuerpo, Icy.
Cor cocog : Coto cot') : Rui.
lleco : ' X'mng gue.
Formada cosa, Guccora ogueno'ba e.
estar la carga. Ocu.
Flavamente,

con pereza,

Xfeyhpe. Forniador,

hazedor,

Mongra.

Flu.ro persona.
Aqu : Carur : p'ormar, Am : Ahec Ipi moa :
d'Io.redad. Xtey.
|Minbcg. Abec ramee : Ahcc Ipir.
Flae.ro. V (locadora.
Fornicacin,
Meno : Morenongba :
Cua reheblc : Hcrcc bagu :
Fla.ro de sangie. Tugulqu.
tener, Tugulquiaipo rara: Ymngaip bagu.
de niuger, mnngba : Che
Au : Arec : Cherugu qui.
rbica gu Chererec bague.
ante 0.
Aporno : Aymn : Ay
Fofo, l l u 7.
I p'ornicar,
', Tataup : Tataipi.
i m : Abl hec : Arec cua : Ay
Fogoso, colerico, Talba : Hec aibi ; c hec : Che angaip hec.
b : Quapa]) papi : lleco acub. ! la muger, Cbenieno : Annino :
Fogueado, Happra.
Y ngaip cher : Obi cereh :
Chererec.
Foguear. Ah api i bo).
1

Jr'ollaje de fuego. T a t a rugue.


i Fornicaria muger, Xnien e, : X
de rio. lo gue gneda en el reman j mnnd : Aba r tequra : Aba po

so, 1 ti aru rfi : I tplt : Arur. ; tbala.


l'omentar, Ambii or.
! Ibernico rio varn, Mrnn d : Mo
Fomcs
del pecado.
A.nga.pa ra \ reno c : Cua ri tequra.
Iletcgua c Ypoguac :
p : Angaipa reih : Anga ip ; ]:'ornido,
Fontana, I qura : I bra.
|clcu. lcaguac.
Forastero.
Mam gura : Mam Fortaleza hazer, Albini moa : AI
blr pemhl moa.
gura : Ibi pe guara.
Forcar dotcello. Ammbu : Anini . virtud, Angapla ta.
bnchl : Amboqu : Ambocorog ''ortolezer algo, Aypltaog: Amieii.
Fortuna
buena, Teco porang : To
(llemmboaelpc.)
c ayea reli guara : Mar' agul
a gue se haga por faerea
algo,
ye.
llemymboa cipe : Ayapo uc.
Forrarle,

hazer le consentir,

Aypo

mala,

infortunio,

Teco a : Te

co mane : T e c o pane : Mrnda


gu.
Forcegar
con otro.
Chepir qua suceder, Mar ouri ehbe.
ychup : Ayepibhei ti potbo :
1' aule 11.
Amayi.
saltando, Ap che pi t hpe : Fragoso camino, de piedras, Re yta
Am ay gu pobo.
! tlba.
tarue ypotarey pei yep : Aypo
ta ruca bemimboacipe.

283

284:

FRI

FRUN

Fragua, T a t a peyuli : Qua repotia- F'rio de calentura, Caracl : Cnindu


[d rri arec.
poliba.
[gubae. ro.
tener. Che carac/ : C'anunFrailes,
Pai y yapteruc : Y yaca
Franca,

liberalmente,

Hacatey

ey hazer, Ro e.

bpe : Pi bey mbpe : Poi catti tener. Chero.


tiempo, Ara ro.
bpe : Poyaycat bpe.
Franco,

liberal.

Ypovahae : Aba Fros y calenturas,

Carac.

acatey ey : Poti bey y jira : Ypoi F*risa, Aoatir : Ao abyi.


Frsoles, Comanda.
catbae.
Frita cosa. Ymliochrripra.
[a.
. prodigo. Mbae mombuca liara.
Frivola cosa. Mbae anga : Mbae au
Francoln., Uni.
Frangollo
de mai::, Mynd cur : Frontal, Altar a.
Pindocur.
Frontalera,
Altar aocibacu : Tas
J'ranja. Mucura pop.
cadas : Altar yb cu.
de enemigos.
Tctobap :
Franqueza.,
Mboyaitb et : Men- Frontera
gey e h a b a : Poti bey nbba : Hobai : Mborobaytabamo yaic :
Poi catuhba : Mombue hpe : Oiioaruiiyaici.
el intento,
esperanga,
Mbae mee e.
[rri guara. : Frustrarse
Chcimbocaeo bagu clibe udiFregada,
Aeoyba : T i n i obeecbaFregar enjaguando,
Ayohei yqu- j pri : Clieriiibocaco ndoa catu :
Chennibo caeo llagu oe morantie : Apchi } licita.
guete.
limpiando. Ayolii : Aiqut.
Fruta,
Iba.
los 'ojos, Ayeec quti.
i fuera, de tiempo, Arb.
refregar, Ay quti.
j Frutificar /atierra, Ibi orno ngat
Frer, Ambochriri.
rnba : Ibi orno fnioiigatu.
F'rencsi, Tarob : Aracaiy.
Frenetico, loco. Tarob.
los arboles, Oii mboacat bir.
r

Frenillo

de la lengua,

Apecc.;.

Fruto,

A.J.

Freno, Cabayu yurupi pa : Cumb tener. l .


Frutos de la tierra, Ibi remy moiecba.
mof : Ibi remy mboori cat : Ibi
poner, Acabayu yurupi pa inoi.
remymboa qui ruca cat.
Frente de persona, Cib.
gozar, Ibi remy iioibiioa reh
, frontera, Tobar : Te tobapi.
ayecoh : bp ayporu cat.
, haz, Tetobapi : Toba.
Frequentar,
Ahapecog : Yoce yo- Frutuoso rbol, bir liac.
Aypich : Ay mmbi
ciic : Yoapiapiah : Coi coi ah : Fruncir,
Ambochai.
Yelil yeb aii.
Fresca cosa, nuera, no aeja, Ibi, o. la boca fruta, etc., Cheyuru niomFresco pescado, Piraibi.
j b Iba. : CheniSyurumonibl : Che
, reciente pan, Mbuyap ac : mboyurut : Chec mbot.
Mbuyap api.
[carigat. | los labios, no haziendo caso, etc.,
Frescura
de arboleda,
Caagui ro Chereiiibech : Cherembechor.pu del viejo, lozana, Y yibbit.
j c/ierito de nio, [mochai : Oyyi.
Fruncirse, Oemombi: Ychi : One en el cuerpo, P ro.
Framente, Ro bpe : Ro cmbape. de viejo, Cherob pirey : Che p
y nyi : Apobt.
Fro, Ro.
28G
285

(ALA

FURI

Furia, locura, emoyro mar ai.


[tata. F uri osamente, Mrndpe.
: Aniboyepot Furioso, agrado. O'inoyrd yeacebae : Oiimoyro abac : Oyerec
sacar. Anh tata.
Fuelles, T a t a peyuhba.
pochi liae.
Mar ce : Mrnd :
sonar. Ayop tata peyuli : Ay- . enojadizo,
pcyu tata ieytilia pip : Aniopt
Nemoyro yerec tcbae.
tata pey iili.
[ rapi.
(/ tiempos, lunatico, Y yara quaa
Fuente, I quara : I llura : I quarpi:
pa pa : Amme yyaraquaa : 0 clara. I quai'Tpi eecng. |blia.
moepTc ]iyebot oara quaa.
en el cuerpo. Ac al nilioii em.Futura cosa, Mbae rm : Ouba que corre siempre. 1 clrTtapi : I
rni.
rpa yinbae : Xdatpbae rgii :
que es, y no ha de ser despu.es,
Opig ymbae.
Mbae curm.
I anlo l .

Fuego, Tata.
hazer, Ayafap

Fuera de casa. Ogrocpc.


. forte exterior, Oca.

de mi quede, Cheangcynie che


mi : Choreo guitpa : Na cheng
gu tupa.
proposito.
Ndoacatu : A. S.
Cuaca : Yquc : Hayo.
lo di.ro, Cheee cuaca ycliup : Ndoa ratuy chefi : Hayc
hayo ae : Alique qu : AtbbT
ri ae.
|bi tacb.
si estar el enfermo,
''aerea,

Ndiyaqua

My't : Pyata : Tata, 2.

de fruta, gente, etc., T e t .


Fuerte persona,
Ttbae : Y : Yp

G aule A.

(Jacopo. Tapiit.
Gaita-, MymbT.
Gaitero, Mvmbipcra.
Gafo, Y yapbae : Aba a p a bae.
Gajo, Tacng : Har.
de libas, Ub racng : Ub rari.
Galn, H e . n. 0. : Catupri : Oyeguagbac : Ypepocat bae : A b a
aoporng : m boce.
Galanamente,
Mrngete hjie.

Galn andar, Aiiiboyeguag guiteatngat b a e : Mbaraet : Hai bacibo : Afmond catupii : Afimhu."
bo pepo cat : Aembo qui aoreh:
rateroso, Cuimba : QuTreymb :
Afinbo guitecbo : Y. H. O.
-Mbaraet catu : Y poitbae : M
bien tallado, Aba t e t angtr:
tate qu ret.
Hete catupl ri.
Fucrteniente, P l a t a : Ti.
el mancebo, Aguac.
Fulano, ola, Ali : Chi^: Ti.
entonado, fanfarrn
Abata cuch :
Fundu de algo, Rir : Ub.
Oiimbocebae.
Fvnda.dor.y,ypyrungra
: Apollara:
Aba oilleco yp moy hra : T e c o ino persona, en traje,
nnd angatur.
[iru hra.
Fundamento,
o cimiento,
Og nypy- ponerse, Aiiemboeguag.
Galpago dell'erra, Tarecaye.
Tmg ba : llap : Og p.
agua, Chu : Carumb.
Fundar pueblo, Ata moa.
;

Fundida

cosa, Ymbocripra.

Galardn,

Poroejii : Heplbee.

Fundir metal. Ambocr.


[yeacei. Galardonado)',
Furia, enojo, N'inyro: emo moyro
plbengra.
28S

I'orojioepi cara : Hc1.

10

GANG

GASP

Galardonar, Aypoep : Alie pib'e.


Galgo, Yaguaruf.

Aelio li : Ane emb : Che '


emb.
Gallillo de la garganta.
Ape cig : Ganso, pato, Ipeg : Guarym b.
Apec at.
Gaan, Iblrlbicoytra : I b i riblcoi
Gallina, Uruguac.
relie yeporu ucbae.
Gallinazo, Urubua pine : Urub ti. Gair el perro, Yagua ocororo.
Gallinero, Uruguac roca:Uruguacii hablando. Aetro guieng.
Garaoncarallo,
Cabayu porenond.
cot.
Garabato, 'Py.
Gallo, Urug'.ac cuimbae.
Gamitar del venado, Piop.
Gana, P o t a : Ce : A : Actu : Y

Garga

, seor de ganado,

por defuera, Yuiib.


Garlito, o )asa, Yeque : Yeque.
Gara, Ainndaib.
Garuar, Aniandalbi e : Ilal b.
Garra eciiar. Ahaub : Aj'pl cihaub bo : Chepo ych hereebo.
Garrapata, Yatcb : YatebtI.
chiquita, Picuyi.
Garrocha, My:Toro cutucba : A|>ihba.
Garrotazos dar, Aiipy r ]ia : Aynupa Iblra pip.
Garrote,
I b l r a b a b a g : bir cmbaga : bir.
Gaspachos, Cguyha andi rebebe
mbuyap ytipi rmblra.
hazer, Aytlpiro mbuyap canguyliai andi rebebe ab.

blanca,

Gulrat.

pardisca, Mbaguar.
abl : Hcgu.
Garrota pluma, Mbaguar ag.
de comer, Caruc : Checaru ae Gargajear, Che u : Arinybi.
Gargajo, Tend guac ().
cat : Checa r hegue cat.
Garganta, Aiura.
tener de hever, AI uhei.
orinar, Che tlahi.
del pie, Tetyinacu yur : Cupi
proveerse, Cherepotiahi.
c iurl.
tengo de comer, Checaruc : Che
Gargantilla, Yurichura : Mboip.
mbiahl.
Gargarismo, Yaci reitba.
ir, Chehoc : Chehegue.
Ayeyaciohe.
Ganadero pastor, Mbae mi raba re- Gargarizar,
requra.
Garguero, Ya9.10 : Yacc.
MImbabiyra.

Ganado en manadas, Mbae miraba


oa p y tamo : Yapyta oynmymbba.
[Ahio (m).
guardar,
Aniymb ra'ro :
iterrar.XliM: Aba p mbae mimb.
repastar, Amngar mbae mlmb:
Ambae mlmb uiiigar.
[rumo.
Ganancia,
Caneo b : Hopi : Mba
Ganar, adquirir,
Ayruno Afim
mbae.
al juego, Amombae emo caraitpe : Amboaguiye : Ayambae
fiembocaraitpe.
la voluntad. Araboa catu cherch.
mritos, Aemmbacb cheree
mrngat reli.
honra, o fama, Aballe cherer
qungat r mbupe.
por la mano, Alien nde.
Gancho, Tyi.
Gangoso, Aba hhb' : Aba oapi ynga rupneengra : C*iee enibbae.
hablar, CheapIi ngu rupi anee :
289

Gastada

Cosa,

acabada,

rota.

Ml^ae

yinni bplr.
Gastador,
Mbae mraliucahra : Ypoyaitar t : Mbae menge hra.
Gastar, Amongl : Bo ayarog : Ca.
290

GLOU
Gastar

desperdiciando,

GOLD
Amo mbuc: ' Gloria eterna

tener,

Toribet apirey

Bo.
aree : Ayecohu toriba ibape gua
lo iodo. Amongp : Amomb : ra r : Apirey areco : Ano'.
Amondigu : Amond gueri rac, vana, Tori tei anga : A : Tori
chembae.
[ .? tei : Tori yap : Yerobia tei : Tori
ba porang.
palo, etc., Asia la punta, Ayapi
poco a poco, Ayarog rabegue : Gloriarse como ejuiera, Ayerobiari.
Che pob pob y yarea : Ayea vanamente,
Ayeroliitei : Che
hub y yarca.
rori poran gu tel.
Gastarse algo, Oyeyarog.
Gloriosamente,
Toribet hpe : Ye
Gatear, Apoly : Opobo aat.
robia bpe.
subiendo con arco de canas, etc. Glorioso, Toribetreheye cohuhra:
Cuaca reh ayeup.
[ p Toribet rerequra : Tup r ye
[bet.
trovas, Mbieoi pip aye coh para apirey.
Glotn, ary ocoi : Carua : Y car
Gato, Mbaraeaya.
montes, Mbaraeaya caapeguara. Glotoneras, Caruai ai eco liaba.
Gavia de navio. Patagui ruc.
G ante 0.
Gaviln, Quir quir : Taguat :
I Gozar lo deseado,
Cberem bi echa
Taguatoy.
j gau reli ayecoh : Ano' cberenibi
Gaviota ave, Guirat : Oyay.
i echaga.
Gaznate, Yaci : Yace quio.
, tragadero,Y'ib
terabiuqua p;iba. ! Gozarse, Cheroii : Amboori Aye
i robi.
G ante E.
' del mal ageuo, Cherori ebe
rapi chara rec niara rh : Ambo
Gemir, Apufihe : Mo.
j a cherapi chara rec ca t : Aii
Gente, Mbi.
Gentil hombre, A b a ngr ra : Ab mo acatey : Amboyeyai chera
j picha rec cat reli,
et angitura : A b a catuplri.
, no Christiano, Christiano oicoy j Gozosa, o alegremente, ripape.
Gozoso estar,
Cherori guy tena :
mba : Y yeapi ramo ymbae.
Gentilidad, Mbia Christiano ymbae Chepia ori oacat chereh : Cbe
I roribbar ayecoh guytna.
eii.
; Golfo de mar, l'ara apit.
Gestos, T o b a mg.
Golondrina, Mblyu.
bazer, Cherob m'ga mgia.
i Golosina, Caruc cerai rec : Carnai
G ante I.
eco : Caruai cporara rec : Caruay
Giba, coreaba, Atucup candi : Can ara
Golosinar,
Acaru cani : r fe
d : Atucup yeaibi.
Giboso, A b a yelhl : Aba atu cupe ra : Tetei : Nache yuru cuerai
! ruicrubo : Na checar apiri.
ati : Cand.
Gigante, A b a pucua : A b a c pucu Goloso, Abacar car : Car abae :
I Y yuru cuerai I mbae ocruabo :
ete.
; Ocaru apirymbae : Mbae re rebic:
G ante L.
Oendi bucu tei carua araya.
j ser, Checar car : Checar c :
Gloria, Torlbet apirey.
i Ndacheyuru cuerai mbae guabo.
dar, Toribet api rey ame.
rn

?.

ni

><)!

10*

GOVE
Golpe. Api linguera : PS. '. : Quii
">. : Tu. (>. : Po. . .
Goljiear, Aipy rp.
de martillo. Aitila repoti nipa.
joiiicoudo sin herir, Ayap.
Guipes ciarse en los pechos,
Airar o
che poti : Ayepoti ii|ii.
Goma ele rbol, I ci : Ibra rei.
echar, Y yaicipop.
Gorda cosa en medio, y al estremo
delgada, Mburur : Punir.
, grnesso,
Ana : Anambuc :
Pete guac.
. nt carne, Apiti ai : Apo :
Qur.
llrelo,
que relazo, Chopichiri : Y
qur rendip.
Gorgojo dar, Ytinga : Yqumb.
. Tyga : Guara tymb : QuTra
h : Tymb.
Gergojaclo 'maiz, trigo, etc.), Peti 1 :
Quimba rembiucufi.
Gorjea), Amongo : Coi 1.
Gorrin, Hbi.
Gorro)), Oiquio tey bae c rubo :
aembpe hupia.
Gota coral, Mano mano.
de agno, I avi.
, Ilaria. Aman dqi ayi.
las manos, Mbocarugu : Po
nini.
los pies. Pi ruru : P carugua.
no decar, Nambo y p i q u n .
Gotear, Otiqui.
hazer, Amdndqu.
Gotera, TIqui rra : Tqui bagu.
Colerosa casa, Ogotlqul e.
Gotoso, Y pi! rurubae.
Gorernador,
Capita guac : Capi
tnducai.
Govevna.lle, I garata cocba.
Governar, Ayoquai : Aporoqua.
balsa, conoc, etc., Ayocog garo
pit.
Governarse,
saberse valer bien, Aye
rec quaa cat.
29.S
!

Ol AN
ante .

Gracia de Dios, Tupa anderaibba.


, douayre, Mgi : Apirai.
en el hablen, e arndba :
Ne porngub.
Gracias,
agradecimiento.
Poroepi
cba.
dar, Aypoepi : Ca.
Graciosamente,
Amanda pe.
triscar,
Che m'g ari ndpe.
Gracioso en triscar. me ga re
requra : Aba megi : Ymegubac.
Gradas, Y ( i p i h; i a ] J b a.
Grados de parentesco, o Stia rech.
Grajos, Cat.
Grama, Capij pony.
Grana color. Mbae pyt oandu.
Granadilla,
Mburueuy.
|abat.
Granado maiz, trigo), Hayingat
Granar, ITayi ramo.
Graneas ele maiz, Cur.
Grande,
adulto,
Aba ocaquabae :

Y yic ca qua bae.


, ancho, Quacft.
bien, o ventura, Clie p pornga
bet : Ayecal a guara mbae.
Grandeza,
Tubichab.
de edad, Caquaa gera.
Grande daiio, Mbae abet : Mba
ca : M a r marngatu et : Mar'
ai betei mbae.
de ancho g corto, Yp guac at:
Apyti ai.
distancia,
Y puc cat : Mo
mb rh.
edad, Ocaquaa catbae
en cantidad

y calidad,

Mtete :

Matu et : Nandete : Guacal : Tu


bieh.
hazerse,

crecer,

quaa : Ae

mbo ubch.
mal, o maldad,
Marndequ bu
c : Angaip mtete.
Grandemente.
Nandete hpe.
Grandissimo,
Tubicbabet : O ete.
294

Gli 0 S

guai;

Grandor. Ttibichhba : Tubich.


Granero de maz. Abati co ti : Abati
avi rirti : Aliati ruga.
Graugear, Ae'ni (ng) (mG).
Gruugero, Aba ilem brico.
Granizar, Amnda y ri.
gordo. Ainndau tico : Anindaayi non .
menudo. Anindait pli.
Granir. Amndai.

! Grossor de palo, hebra, Po. 2.


Grosse.ro cosa de Sbado.
Co pla-

cu : Cu apiro : Coo pleno : Coo


ayur.
t

Grv.cssa

estar la fruta,

(i ante. U.

dram>. l'v : My : A. 2.

di; arena,

li cuy tyra yi.

del rustro,

A. 2. ': Aa 1.

de trigo, Hayi.
Grasa, QuTr.
tener, y estar gordo,

YquTr.

Y airuac.

1 Gruidor, Xeenguruc.
Gruir,
Aee'ngun : A'ngurt
ngur ngnr.
animales. Ha nib.
Gimcaniaijo

; pa.cirro

, Ara r c : An-

da purl.
Guagatias. Arac : Guaya.
Guante. Mbnir : Porlr.
Geerde

d.e chcaras,

ganado,

Har

I liara : Hrfiii : llore-jura : Mbae


< resiento, Aba qurahi.
r porereijura.
Gratificar, Aypoepl : Ca.
Gretited. l'oro opcba.
idize el varn',, Ata : H a y a .
( le miiger-, Ande.
tirato hombre, Abpo epicatuc.fi.
Gravedad.
Ycpol bu buc b a b a : , osle, fuera, T'ai : Et : Etiquer :
Pohii : Xmylr.
no, Te'iic : 'Tei afine : Emeque :
(Arare hombre, Pnhii : Yepolhu bu- X lin.
! . peques, Xe angaip Imeque.
cbac : Oe uiytrhae.
AypiGraznar ares, Guir o'e. [apm. j Guardar a otro defendiendo.
Greda. Ibi apmo : T'obat : Xe cyrc : Abepl.
Greas, Abeh guac : Ave po o : j Gurdame
mi piarte, Cherche y e
j amoerec.
Aengaperer.
' Guardar, Ahro.
tener, Che abob guac.
demasiado. Cheracatoy : Chcpotl.
Grietas, Bobog : Yy.
Grietoso, Obibogbae : Oy ybae. en su lugar, Ao nngani honda
[bop.
Grillo. \'(|ulyu.
[Moi'. : gupe.
Grillos poner, Aytacu pica nng : la jialabra, Ambonye elice : A111 respeto. Aypolhi catr.
prisin. Ytacu pyc?.
. secreto. Aon ngati idiereiny nitor, Aytacu pyc. rnbo.
i iducura : Cheyuroe.ngati'i
Grita. TSc? : Tace rn : Capucai.
Gritar, Cberace'(nio) : Ayapucai :Ta. mbae inombe cyni : Cho.yurutl.
Guardarse, Ae aro : Aeng.
llamando. Acapucai bcnin.
macho, Acapucai porar : Ac ! del golpe, Am ngu che api habangu : A'moyt.
pucapuicai.
Gritos craeles dan tos
condenados, un poco, Aen guplrl.
de soldados,
Alndra :
Nda etei etc y ylrlbi rapop oca- Guardia
pucaita aa rtame guara.
Hrha re li.
Grosera cosa, Ana : Ypoat' : Ypo- ; hazer. Amaa : Aporo a r .
guacuai : Poaymb.
[ney yra. j Guardian, gue guarda. H aro hra :
1 pi.
Grosero de palabras,
Xc y fru29
295

GUST

GUIS

Y potib : Hacatey ra'. | Guisar con sazn, Ambo ai b cat:


]>ira : Amo ty rongat : Amoengatu.
Guarecerse, Aie pycyro (Hece).
Guarida, emyhba : Yepcyrotbn. : de como-, Ambia bqui:Ayapo
Guarie (clize el raro))'. Ata : Haya.
tembl.
Guitarra, g todo instrumento,
Mba la- mugen, Ande.
Guerra. Guaryni' : Mrandec : Ma- rac.
raa : Marmbot.
j Gula, Carua ai : Carua et._,
el lugar. Muambba.
i G)eca cosa, Yyapepbae : E. 12 :
Guerrea)- Aguryn : Amarndee : Ybyi.
Gueco de la cosa. P quragu.
Amarn;! : A m a rmbot.
Gi'errero,
Guarini'hra : Mrndo- i , vanaglorioso, Aba verohiate : 0qura : Mrmbotabra.
j mbogui : Guoc a abae.
Gvia de camino, Tendotra : Pqua Guevo de. gallina . Uruguae rupia.
Guerfcnio. Ty rey.
beengra.
echado a la puerta,
Mytng heidanga. Yernijn Ib.
tlplra.
, el delantero, Aplricbura.
Guerto. Mbae roqul roeai.
Guiar,
Ayc tendotrmb : A b a
Guesped. el hospdalo.
Y inombta
tendotrmo : Apequabee guihbo pira : Heroiquie pira.
tonbnd.
. que hospeda, Y mombithra.
al cielo, Aiquaubee bagrape : | Gusano. Taeog : I c"g.
ibag bi rup ambyng.
colorado, Tatfir.
ciego, Aipocog.
de palos, Yaratit : Yepeabaeog :
. encaminar, Apequ bce : Ahpe- ba pltanglbacog : Mbuc : Taquaraeog.
qu heeng.
uraude, Mrandob.
Guardoso,
Guarecer

los ojos.del golpe. Ayecapa. '

Guiarse

por razn.

'X.cc hup ar te

que se cria en las carnes,

V. Ura.

qura eh:Tcc hupguara r aye.


Gusanera, Taeog qura : Taeog re su parecer,
Cheremymborara
r tequra che : Guemymbotra r qulia.
Gusanienlo, Hacegbae.
ovenbae che.
(

Gui.carro.

Yta cua.

Gusanillos

que nadan sbrela

agtiei, I blnda yai.

tez del.

Guiar del ojo, A cap y m yehup. I Gustar con la boca, esperimentar, pro la larca, etc.. Obag : Opia yga- rar. Ali : Ng'.
rataI de lo que otro haze, Amo niGrang:
Amor.
Guiarse
del ojo -uno a otro, Oyoque se coma. Mbae amo moc;apy mi oyoupc. _
i
[ra.
Guirnalda de plores, Ibotl paragu : rng : Amo rua tembi.
Ib o ti pembl: Ibot pembl ani. Gusto dar, Ahapa : Amboay : Amo //oser.Amlio]ia ragua Ibotl: Amo- Gusfosa comida, I pl hee : 1 plpm Ibotl : Amii pembl ymo ie- lica t : Yupi hebng.
mnmb.
Gusto, deseo, voluntad, , 1 ah.
Guisado, Yquiei.
, sentido, Mbae reandupba : H
neniar. Ambopich yqulc.
, ndupba.
saber a qu.emad.o, Ypieli elibe. Gustoso hombre, g '-osas, Hee.
298
97
A

HABL

Il ante A.
labn* de la tierra,

Cumnd.

p : Hec: Mar' mrate gui yb


liec.
Hablar

cosas de trisca,

o risa,

A'

Licita (del qac se rie). Hali : Lo mu


m'gtia : A a p i r a .
gi. Heliei.
dificultosas, Mbae y yaba a.
Habla, .
diversas, A yoparpar.
Hablar, Ane : Guieng.
chismes, Chermo' guieng :
a otro, Amnget.
Che taeuch : Cnihai : Yap.
udulando, A caracat.
dando enfado,
Aniboguera gui
al alma, moverla,
A.'toi ing
ng : A ymboguerai ta.
chefie p p : Amor : Amhoa de Dios. Ayabqu Tip ree gui
i|uT ng ehee ])pc.
ng': Ane Tupaemombegu
alio, Acinbuc : Angt'.
bo : Ane T u p a rec rendir ucbo.
a proposito, Hup ane: Xdatatei desbaratadamente,
A' tat :
ehe : Ndoaeat ey m chee : .A vo para : Mar teV gu n
Mar ehe na tate mi.
g : Tey tei'ae.
speramente. Anee ngac : A
deshonestamente,
Anee abaet,
ngt.
de su proprio
motu. Aenge :
a * provecho. Gui yeup gua'r
Cheae a.
m a.

desvcrgongad.unientc.
Ty ey me
rczcs, Oroyopyr nro'ng :
Am amomhe orong.
a.
cortando el /tito. Anee cando elegantemente,
A' porng :
<;iu,dog.
A ngatupr : Aeyeracat :
alijo largnillo,
Anee anngat : A' candea cat : A angtur
l'ucu catu.
nibet.
bien pronmiiciando,
Ambovequaa
enojado,
Gutm ane : e
cat chee : A ier er cat.
guatamoT gu arec : Gui moyro
burla adose, A poraib : Poran
hp ane : Cherecapcng i :
g : Apira : l'ori.
Cherob abaet : M u r a n d o ane'.
con boato, Anguc: Ane'mbuc:

en secreto al o/do, Arobobog :


A yuruguaci : Chee o cat.
Aroebobog : Mbegu : Yyapc
con dificultad, A acpe : Ha
roba ar a : Yyapc roba piy
c ehene.
me a': Y yapca roba p ri a'.
confuso, escuro. Y yaba bpe
a : Ndo yequabi cbe : A' entre dientes. Anee nguri : Anee
mbi inibi note.
che apeen nguipe : A' boeo bo
ctiugracianilose, Aeemgua aubi:
cong : Cheyur pipe a.
A apira : Ambo oiib guiee
entre si, Aemonge ta : Ayepi
mgimo.
mnget : A'mbo ah mbegy.
consideradamente,
Ane enonde:
meneand.o los labios,
Che
Ayeapeac cat mra che guama :
Ayecarec cat rng chee yur car gui ng.
sueos, (.'beque : Che qu
nind : And cat clie' ra j
j rni" a.
ini ri : Aaa chee y 111110110.
Aetate :
contra alguno. Che enga ychu I f u e r a de proposito.
2119
;;oo

HACL

HAB i

Che eetat : Mrnde cheee : Hablar sin que se entienda con presteza, Anee embab gete : AnecuAtlblbri cheee : llave hayo anee.
mop rv ri' gui eendubu carey rn.
Hablar libremente. Aneen gi : X acheee polhbi ychup : Y polhu- | sin razn, Anee tei'.
bey me anee : Xa cheee poqulhl \ soberbiamente,
Anee piata : Xa
yei : Xa cheee porngui gui e- j ee aub hpe rguay : Anee pireriga ychup : X a che 'e pyry j ta : I'iraqa : I rqu.
ychup.
i tartamudo,
Anee pit : Che n e lo ijt<e se le viene a la boca. Che- eng : Cheee ri eti.
remh gun flote anee : Cheyur ! leni ando para sacar algo. Anee carem bpe fo anee : Cheyurupe j raeat gui poroang : Anee hnemeengbae ammbe Cherem- ga : Aha gui u'ng.
bpe ourbae cue fo afee.
j Hacha- tic cortar, Y arangu.
Hablarlo toda, Amombeu p : Anee .Hachazo dar, Aroqua yi c;In^ua
he;, : Aquari hre ylacngua pip.
inb : Clicyuv rupi afee cururug:
Afe he cheyuru rupi guineenga : I .Hado, rentara, I la : laul) : Haubu.
Afeeeu nmig gui fe' eriga : Afee I Halagar con la mano, Ayapehi :
ey no-ati.
| Aya bei.
mal de ahi a no. A y cura : Aya- | Halageo, Mnem ciini.
biqu ai : Cheyuru ai hee : Che- Halcn, (uin quin' guac : Yndaye.
Haldada, Cheao pip clierenibi orayuru megia hoc.
mansamente.
Afee mbeguc : barile.
Afee ru : Afee rur cat : Afie- llorar. Chea pip araba.
mbiu.
[nget. Hale h i s, Oh e a g u ira.
ma'dto, Afee mMi : Anee nget regazar, Aypep.
muj-hos, Ornee yo : Oroco.
| .Hallar lo qae basca, Abahe rhereni'-onf a smente, Oyogucrobohog: biec rup : Ayoh rherembiec.
perdio, Cheremv mcayOai b mb oqupa : Oreaib.
ngue rup abhe : Ayolni cherenii pasito de esjiacio, Ahaub che
enga : Anee chercbobog hpe. j n i o cay ngura.
poco, Anee myri : Anee ahi : . Ayoh : Hu o.
Hallarse bien en un lugar, Ab caAnee a r i .
t : Ayecohii rati.
-por otro, Anee heo.
11acipc aveh :
pa'oli jmente, Af porombucua: con dificultad.
A pire y : I'igey : A pire y : Xinleeya Xdababiri : Xda vernini cohuia.
turi : Ndiyap ri oee.
mal. Xdabiri : Xdayecohucatui.
Hablarse los desale-nidos,
Oo am- mejor, Cheagui ye plrl : Agu ye
tarey o fo mongo t cat : Oo i ye ae : Agu ye ata gui teco (bo).
ambot rymbac y yro oyoup oo- ! mucho peor el ea.j'ermo, Xanticmongctbo.
te cherar.i : Aibete cheraca Che
09c (diorami.
|tecbo.
anos a (jiros, Oee oyoup.
Jlablar sin consideracin,
Anee m o - no muy bien, Xda bla iterai'guiinga bey me : Henondea ey m e ]>resente,i\.y m'ho baque: Yyapo iiagupe aye hii :Chcrobaque yyapni.
anee : Agu yerambo anee : X'da
yeapicacri cheee glamar :Xa e Hallase bien conmigo, Oye coh caanducatu cheee ramari.
ti chereh : Obla catti chereh.
302
T

HAI; i

HAST

Hallazgo.
Mbaehi rep.
Harina
de piones,
Curi I hu.
dar, Yhu bague repi ame : Ahe- jresca
que est- batiendo,
Hu my
pl bee y hu liagu.
invi ; Hu aporor.
- de trigo tostada,
Abat mvni'cu.
Hmago
de a reja*. Tcbur.
Itazer fresca,
Ambo ty pirati :
llamara.
YnY : (uih : Oueh.
Ambo hu.
Hambre.
Nembialm.

moler, Ahiiicog : Amngu.


ritritila, Carnai : Tiab.
rentan,
Caru ai p be : Carnai que se enjuga, a^ol, (uaraci hu.
guarii.
Harir/oso,
Y vacui : Y vacui bae.
tener.
Che nnibiahi : Nuri are- Harpa,
Mharac guac.
r : Niry ai arec : (Mie placa vn- Harpada
h-uqua. del pa.ra.ro,
Ci ai.
g : ('lif'TlitixuapiH'cv ave.
oreja. Namb bobog : Xamh ym la/mbriento
: onibiahTi b : Nembi- bobogi pira.
alni purara bara : Nuri rereqitra. .arpar,
o sealar
en la oreja,
Ay1{.andrajo*. Ao cui gii e : He ne : Hepi'i. nmb nibobug.
.[andrajoso,
Ao cui glie re requra: Hartar a, otr<.-. Am ebeata : Ambo
abiri'i.
Aba ao co rorog : Ao bne r<;reqii;i.(arlarse
de agno,
Afemho abir i
ra : Ao hcpii oguenoYbae.
reli.
. /(. ///''ndi'.do andai', Cbeao cui ino
- dcma.siado,
Alieni i' e boati! ot :
O''"gUrC(!('l)0.
A fiemho pachur : Aenioi taro.
Hanega med'ala, M bae ray i rngba.
Hart<\
A b a ebeaa : Chcablr : Y
Haragn.
Ab;i eco tei' : Hec ci :
tar : Pachn' : Ibi haibac.
liceo ci ci bae : Hec eyb.
Ifaragaiiear,
Ayontei'guite cbo : Ai- de agua. I ari y yalnihae : Hebe ai i IMI : Hcb apcuai i reli.
coie/guitcc<'ib(i.
Haragn,
</ue ha g e! trabajo.
Aba estar
de elno,
(.'he re lie abir
eoo purabiijiii pnibupra : Mbora(agni rob : Che pac ha i caguy robiqui agnine aguyntlogbae : Mbobo : < 'herehe pachai.
rabiqui ce rey mbet : Mborabiqui sujieiente.
Ayo.
ri y ycatu y mbac teqarc tei.
Hartura,
Ocecar : Anete beata :
Tebcta : Tenibili no mmbuch:
Hard <jne me. suenes.
Orom bo que
(.'a ruca ni.
poJiailni chereb ne : Xdeque pocaT
Harrear
curali'-,
Aynip : Cabayu:
caino clic begui eijuibl yabo.
Ammlii yni'ci atbo : Am aqti,
larlna,
Cui : Hu.
cabayii.
'-ruda,
Hu ypi.
Harria,
Cabavu n e i : Cabayu rey i.
de maiz tostad'',
Uni ti'.
Harriero.
Cabayu rici rere qura.
- mandioen.
l'Ini : Hui et.Ha^'a amila, Pepeb iiote.
- - - - - ''/// cas.eo.ra,
Manymb.
- rallada,
o molida.
Tipi rati".. ai. Euppe noti .
Hi. (.'ui peh.

seca al amo,
Canaryma
aura, Angbi rer : Ang peb.
imi.
aqui, A piulte : Apebe.
palma, que se e,me, Ibapytan donde ? Mampe panga '?
gi bui : Albo caii bui : Ibai cui.
el <o:elln, ayubo b.'
- / esrad- , Piroui.
1

ilAZE

HAZE

el da del juizio,
Ara can y Hazer el decer, Cherec haca t rumbpeb.
pi ayc : CU e ree o ambop : Chefi a r i g a r e q u b a a i n p .
el fin, Yyapipcb.
la cultura, Oatucup bob.
fu ego. A y a 1 a i ) i : A mb o ye p o t
las rodillas. Gue nypy amo b. t a t a .
- hazer algo, Ayap uc.
los ojos. Guccbob.
pechos, Opotibob.
la cosa de otra ma)iera,
Mrnde ayap : Ayapo.
tai, Chbeb.
roluniad
de otro, Abar re no mas. Xandetebob.
gaando V Aracabc pngan V xlra- mymbotra aya p : Hemymbotcaeb catpeV
[porombucu. ra ri tequra che : Ambo ori : Ahobaichur.
- (jne Dios (jalera, Tp aypot
yo Jo diga, Olie y mmbe po- lo que no dece. Che rec ranguerombucu.
[rombue. rey reh ayc : Xacherec haban me muera, Cheinano ey po- gue riguay pic cheroony.
. o mientras
que renga yo* mal. Ayap ai : Ayapi'i pochi :
C heir y porombucu : Cheru po- Ayap megli a.
| buchi.
rom buc.
|ramob. . daar. Am ma ra : Amm - ta quieras.
Xderemymbot - sii ojirio. d i e r e e ranguera :
Hastio tener de la cernida, Amotyjiam rangue : Ayap pochi (dienangi che renibi : Ytyngi'che rembi ga requba : Ohcangarequ bariglini nambopr : Xdayapo.
chbe : CUeayn tembiugui.
mencin. Ahenoi : AyabiquT.
Hatear, Aleinoeaena (na).
Hasta

, aderecar

cargas.

Amo aty robo-

raga,

arentajarse,

Aporoqn :

Ano qndet : Y yaocech.


Jai taba.
emjietacaud", Aiubaea : Arpo- verdad tina cosa. Amboaver :
Amboupicat oheyagura.
nan g : A mbae porv.
Haz. manojo,, Mf 4.
cara- de la cosa.

Actu
ponerlo

Hazaa,
Jlaza/loso

Jlazedor,
Jlazedlo,

Ilazerse

amar,

Ayeaihubuc.

de rogar, Hata hataiaye : Anelilo acatey : OpTatamv ayc. Hata


: Y' yacatua p cot amoV,
hata arc : Afiniboaqui e guitej)or el haz.
cbo.
Q u i rey mbp.
hombre. Aba quirey mb. el cabello. Afe pi : Aiepi'uc :
Apollara : Mfangra.
Aiti guca che .
|aei a.
o no lo hagis,

Terequ :

Tereyap

----- enfermo,

Jingieiido,

Anemboac

estimar, nembo yerobi uc :


Ambocec uc : Anemboete uc.
Ilazendosa
persona,
Aba oguerec
Hazer sel e la boca agua, AecCmduu
cat mbae : Po rerequa mbae r.
tei.
Hazer, Ayap : Amona : Nga.
del que come, Acr aub : Acar Ilazerse ine.voi able, XaTembo apie potri : Xi po rendu potri : Xa
car.
hend bei ey aub : Ayeapicaqtia
duerme, Aque raub.
- sordo, Xanembo-apiciaub. | rogad.
Af am tarey mbuHazerle
del ojo, llamarle.
Guecap ! odioso,
I <- : An'mbo abaoterec : Cher y
pbn : Aheno.
305
i)
ey mb : 'Tereyap yae liera.

HENO

HERM

yacatu rangue arnombabi : Oheri Henchir arrasando. Aboba pipela :Ay yaerangu.
[Afia carai. hob pi mboyoy
Master senas al dissimulo. Aftape cai : hazer, Amo y ny he rnbuu.
has/a, que rebose, Amndu y mo
Ma zia j Coti.
alla, Amori goti.
[goti p ? y ny henga : Amo y nhe y mndui ta : Ambo oba pip y hena.
donde? Mamongoti pa? MaranMazienda, Mbae.
. rehenchir, Ahob plnng : AboMazna,monton
de miesses,Aba.t\
atl:
ba pi y rumo : Ahob pimoynyhe.
Abati mono ombi : Ymboatipi.
Henchirse, Afemo y nyhe : Chery, monton de lena, Yepea ti.
nyhe.
Hendedura, log : Yec.
II aule l.
He i/dar. Ambo b o g.
Me aqui, Chapie : Chapac : Ehe- Henderse, Obog.
olia nic : Chatep : Chapanga ; ridro, etc., O t i n .
por iuarhas par/es, Obu ohog.
Chro : Chanic ro.
Mehra de itilo. Ynimbop.
[pona. el maz (ost'ndalo, Opororog.
orejo
desgarro nd.ose,
O gruessa,
Ypoguacu : Ynimbo la
enrog ehenamb.
- qnalquiera, P 'J- Hibi.
JJech/'zero, Pav" : Paner : Cuaya- las manos con grietas,
Chepoya ya : Chepobobog : Chepotir.
pa : Carai : Guayapia yra. JMori'y tymbipi.
[bangi u. Hendida cosa, Ymbohobogi pira.
Mecliizos, d i r u p a i : l'oliang : Po- Hettdidos pies. Mbi yaya : Mb o yaya hae : Obobog bae.
dar. Aypohangi ii.
Jlettn. Capij.
|Ipiog.
Jleder, Ine : Mao : YpXti.
- a r/ticka, Che raib : Checauguy arrancar, Aeapij po : Aca])i
vaib.
entresacando,
Aeapij robe
bei : Aea piy yoh T p t o p a
a sobaqnina, Cliccati' : Cheyiba
pa.
cati'.
Ui'der le la buca. Cheyuru ne : Che- segar. Acapi quy ti'.
Herida de aspada, Qu ce pucuh :
yiiru ayb.
Quic pueu pipe api chapaguera.
.Ih'dJondo, Aba ne.
lledt.r,

golpe, magullado.

Ne.

JJrdiondez,

(yn"*! '

Ih'dor salir, \
Jlelee/to gerva, Ammba : Aniamba

ih;il : Guavcundu.
Meli alla, Cui hecony : Cha pueu
Jiyny : Cha pepe hecony.
llembra, Cuna.
Meme agni, Chanic che : Chapic
che : Chateroeooh : Hynd ycch.
a qui estoij, Chanic ayc : Cliartica a : Chanic ohevu.
Memisferio, Tecapoataha bey.
Mene/tir. Amo y nyhe : Amlmobaplp : Amboobajii api'.
307

Yquha b-

re : Ypoapi p umbi yquhague.


Herir

dando estocada,

Aycutii : Ayo-

cog : Ayapij.
golpe, Aquar : Aqu (Hoc).
en la rabera, Ayapich : Ayapeog : Aaea pirog.
mucho por todas partes,

Amboay

ai : Ambo mbo.
Herirse

en los pechos,

Ave

poti

\ mbo apu : Avepoti nupa ; Ayepota y raro.


! Hermanad)}'emente

ririr,

Oy

Ique

iramv" ngat oroic : \ n r o n m'miJM ri uyo iiugui.

HIE l

IIKKM

IIcrina'na de padre (dize el. varnj, ' Hermoso de ojos, Choreta porang :
Caicatu plrl : Hec amoa.
Cheruray.
rostro, A b a ob catuplri po -~ parte de madre, Chec membi.
rang : Ho ba. amai'.
uuiyurfdlze a la nienorj, Chequlpi.
menor \ dize a la. 'mayor . Cherquc. Hermosura, M'brangba : Porang :
dize el carn .Che reim.IT. ,1 la Catupri : Amoa.
Hervir la olla. Opup yapop.
menor. Miringue : MynV.
borbollones, Ocumbe
Hermano "dize la, mvyer al carn >,
! cunibeg : Opupu ei.
Chequibi : Tap.
de -parle de madre, Chec membi. ' - cusa esjiesa, On'iubeg.
de yusanos. Hacog uiy niyi.
11eraandad, Vi>ique I reel>.
Herrada- para ordear, Cambi amy de muyeres. A oqueec.
haba.
Hermano de padre, TI ru bao.
mayor (dize el menor), Cherique i. Herrador de bestias, Cabayu pip
. temboya bra.
Cheaoi gu.
Herma nos de leche, Checa oambigu- Herradura, Cabayu quarepoti : Pipit ra.
arra : Checa ca mb ar caquaaHerramental paro herrar. ('abayu
paare.
padre y madre. Tubcym bae : pipi triongba.
Ychi e y mbae : Chcriquei te : Herramienta, instrua e ata. ApohAba.
Chei remyuufaiig eJiec.i up : j Herrar bestias, sealar, Aha : ACheca re pe : Checa bae chevu raT. I hang bona, : hap.
madre, Oyoi rupT piara : Tu- I Jferreria, (Quarepoti apollaba.
Herrero. Quarepoti apollara,
bebae.
--- padre solamente, Yohibae. j Herrumbre, Quarepoti be.
un parto, Y oib ri chitara : ! llecilla-, Quarepoti apy : Alboti pYcoibae : OyopTp onmoabae : I ba : Mbae apy.
Yopl ra e fu uar i guara : O fo am- .1 lezes, assiento, lJuunguera : 'L'i pi u.
j - asseaitrse. Huu : Oiemholbl
bi guia.
Hermosa cosa, Porang : Ci tupn : ; api huungu.
i - (vitar, Ahufi mbo : Aypuum
Amo ai.

de y cande, Tubich maranga- ! bog : Ambo ip p liuungue : AytT


t et : Outecat : Myry ey mba: huin gera.
Xnga rey.
II ante I.
Hermosamente, Moranza pe : Catu- j
prx Jipe : Amo ay hpc : Anga- i Hidalgua, Aiarangatu haba : Anga
tfira ma :Tubicliah : Tubichabocturame.
Hermosear, Amo porang : Ambo ca- ! Hidalgo de baena sanyre. A b a angatura : Xemofa inarangatbae. : Aba
tuplrl : Amo amo ai' : Amo angarubieh.
[ Ibig.
tira : Ambo agu ye guara V.
con gracia, y donayre, Amo ra. Hidrojiesia . Ti Cguac : Pu ng :
Hermosearse, Aiiemo porang: Aem- Hidrpico, A b a punga : 111 cguacbae : HebcatT : Y yi b i ai : Heb
bo catupirl: Afemboagul yei guar.
Jlermosissirno, Y porangete et : Ca- ai : Heb pun g.
tuplr etc : Amo aietcee : N\la- Hil, Pa upa.
, Hierro, Quarepoti.
toi cat yporang.
a

309

HIST

H I L E

Amcyru : A.mbo emb : Anine eyr.


j guara.

M ' : I'i;.

Hgado,

Higo, Anbal .
Juguera. Anbal : Anbal et.
de iugierno. Amba bue.
la tierra

silvestre,

Quapol.

Hija de la muge); o hijo, Membl.


del raroa. Tay!.
Hijo adoptivo, TaT ranga.

de animal,

('oo mmh.
legitimo,
nahiral.
. o hija,

Mburubi oba r a .
'Tai.

Mndar ra.
Mondar rey raiia.
'primognitos

(.'lie memb rlpl.


. palabra

amorosa,

primognito

de la muge);

semejante

que algo pende

del rarou.

Oliera!

a su padre,

G iab

barey : Ndayabi eberba.

cortarse.

Ooog :

Ocandog : Oa.
Amndog.

de laprocessimi,
Hilos

liYcf miiuog.

hazer la miel. HIbi liTb e .

Hincapi'hazer.
Ayep taeog : C'a.
Hini-ar, Ayatc : Bo.
palos en tierra.

j palv haziendo
Ta g' : Gua. j bo hcog.

(endotra : Chera Ip.

Oyopbo
emh re-

Hilo, Ynymb.
[emb.
de hierro, Yt emb : Quarepot

Hehae ra : Mbacrai ' quebrar,

('aziyue,
del varn,

como soldados.,
- verga. Hieles. Yt
qu i taba.

, o clavar

Ambo Ibi Ip.


ron el el hoyo, Am-

la vista. Aveee atc :

Anibotiai choroca hec..


Hincarse, Ghccutug : Ayecutug.
de. rodillas. Afie nv pa evi : Afie-

ci : Ng.

de otro ptadre, Ounumy ib.


Hinchazn, lur : (,'up : Arun. A. 2.
sin pad,re conocido, Tab i mbae :
Xdatbi : Tuyequaby mbae : Tu- Hinchado estar era medio, y es/remos

no, Y pltco : Ypte. camamb : Ypte aping : Ypte rur.


Hijos muchos tener, Cbeapij cbera- . Ghepung guyten : Che rebeatl pltui.
ret : Het cbe ra.
n myni gu.

, hurfano,

Hilado,

Tirey.

Hinchando

Y pobambra.

. torcido

dos rezes,

Ymbo])0 yo-

b pire.
Hilandera,

Y nimbo pobn dra.

Hilandero

en el muslo, O reli yp

nimbl liara.
Hilar, Aypob : Ng.
de/gado, Aypobpo.
gordo, Aypob poguac.

los carrillos

soplar,

t p camamb ypeybo.

Chera

[punga.

Jlinchar
algo, Ambo rur : Am
soplando,
Am camamb :

Am punga ypeybo.
Hincharse,

Ghepung : Che rur ru-

r : Clierebeatl pi tui : Ambo ebe


atlp tui.

Hinojo, Hinojo.
[guitecbo.
Hipando andar,
Cbeyoyog p o rara
Ayp ng : Aip curog : Ayppi- Hipar, Cheyoyog : Bo.

lo que era, gordo

adelgazndolo,

Hipo,

cbi : Aip equli.

Yo yog.

Aba ee yap : Neni eco


Hilas, Aorabiyu ee : Ao r b ee. Hipcrita,
oatupirl aub : Nmbo eco echaca hazer, Aorabiyu eno be : Ah bi
1

ba agu ye angai.

enb : Ah bi requl .

.Hilera

3U

de gente componer,

Ah curt:

Historia,

Mrndagu : T e c o m-

guar : Mrtequa gura.


312

HORA

HOU

Ilintormlor, Marandecb quatia hra. Holgura,, Tor : Torpba : Tecayn


Historiar,
Amrarnlecoquatia : Ay
dba : Yerequaba : Angatuhba.
quati mrndec cuera : Teco T Hollar, Apir : Ayepiqn ti qut
mandara ambolbi yquatibo.
hec : Arec rec chep pip : Aya
pa moa chep pip.
II ane 0.
H ollejo, Apirra : Pirer.
Hocadero
de puercos, Tavay cani ! de fruta. Iba apiro,
llaba : mbo arayiba : Xe mo j saltado de cuerpo, Tirti.
b mbobu bat : Mbogu. j J/olliu. Cuma.
/logada
tierra, Ibi tavacn roniym hazer. Omo apeen ma.
bocu : Remymo tingu : lieniym Hombre, Aba.
bo guieu.
|Afi tymbirog. de bien hazerse, Anboagu ve
Hocicada dar, Atyng : Atyog: gu : Amo marangat.
Hocico, Aqia.
Honda para tirar 'piedras, Tucimh
de puerco, Aqu opi tap.
yta mmboh.
haze.r, Chemiibechog : Auhe cosa de agua, Tp guac.
ehog.
tierra, Ibi pi puc.
mirando de /nal ojo, Henibe rodear jaira tirar, Ambobabtu
cumbo ita mmbbo.
chog gueea quarael hp.
Ip et.
Hocicudo, Aqi mbucubae : Mbae Hondissimo,
aqii fiema : Heea quarael : Ahaet. de tierra, Ibi pi puc et.
JHondura de agua, TIpi.
Hogar, Tataupa : Tata ip.

haba :

Hoyo

de cosa ijue est

estuco

tierra,

en

I b i pi pucu h a b a .

terrada, Albae ri hi ene : Tib cu. Honestidad,


Y. Modestia.
, Quara.
, no torpeza, Canda hey : V. He.
en tierra, Iblqna : b ec.a qu : nnm. O. in fine.
Ibi apicaqa.
Honesto Y. Modesto.
, no torpe, Qandahe ey : V. He.
Hoja, i/ tener hoja. Hob.
num. ti. in fine, Ongo : Urup:Uru
caer, cui : Ho.
pe guaci : TJrupet : Urupo : Uru
con ramos, Caab : Caa.
de maz, Abatir.
[H biali. pe r : Urup nambi abi : Urupe .
echar de uero. HoquT ramo : Honra. oiZo3.Marangat : Aguiye:
Hojosa cosa, Hohbae : cat.
Aye 1. Herobih.
Hola (llamando:,
Y. Ola.
Honradamente,
Marigatuhpe.
Holgacan, Aba ecotei' : Heco o : Honrado, A b a marangat : Aba et:
Aba yeroblaha bet : Aba alai.
Heco eyb.
Holgazn, jlo.ro, Aba aqu rec tel. de otro. Ymboyc robia ripra :
Y nidmbe catu pira : Ymo maran
Holgada cosa., que se menea, (Jn :
Cire : Cata : Cu : a na : l'S imey. iratu pira.
Amboyerobia cati'i : Ambo
Holgarse, alegrarse.
CherorT : Aye Honrar,
requa cat : Af nio py li'n gatn: ay : Amboet.
diziendo bien, Amombeu cat '
Chengatii.
Amo poranga t hee teiipe.
del mal ageno, Cherapicb rec
ai reli cherori : Hee mrngue Hora, Ara mboyaoc : Ara mboyao
(diembo or.
c m coi pip : Quarael rui : Son
, estar contento,

313

Che ptue.

las dos. Y. Sol.

314

HUEL

HUME

jlora de la, muerte. Mano mbotari : ' Huele a pescado. PIr rab ag ogueMa imbibi : Mano piri : Mano b- ree : Pira reaqu ogueree.
bib : Teo robapyyb : Te o gero Huelgo, Pit.
bigni.
detener mucho. Chepit puc :
Horadar, Amomlu : Bo.
Che ptu bqi : Ayeplt equii.
con 2>1'incoa. Aycutug : Ca.
echar. Chepyt ce.
por ranchan partes,
Amombup el vallo, Yuni tymb : Yuruplt.
mbupi.
no poder echar de cansado, XaHorca, Poroyubicba.
che ptu c'my cane gni : ChemHorcajo, HacamM : Hacang yaog. bopltu pcneo.
Horcn, Ibir racambi : Og quita : , resqracion, Abu.
Oglc.
Huella, Mblpo : Pip.
Hormiga. Tabi : Taci : A queque.
no ir seguida,
Oyehub h u b e
Hormigas, grandes que se comen. Ic.
yplp.
que saen quando /lucre. Tac! re. ir seguida, Oyoplt yb yplp.
huelan. Q u i Ini qulb.
rastrear, Am mhe yplp.
Hur niiguero, deba.r.o de fierra.
Ta- Unidor,
Yaba bice : Yaba bra :
ci qura.
Caybra : Xemybra.
levantado
sobre fierra.
Tac;! r e t a m a .

Hornero.
diorno,

Tiplcoe :

Mbuyap mlioy para.


cacuela

grande,

a m y piti.

Huir

de la ocasin,

o peligro,

Ae-

guhe bayme chereeo haguera gui:


Anguyndog cheree ay habanguera : Aycujieog cheree mar h a banguera : Ayeape quabogehere
c mar habanguragui.

de cal. Yta rapi haba : Tataqa.


ion, Mbuyap mboylpba.
Horqueta. Tacamhi : Moti' : Poti :
las t en t aciones.~!sloroaiir]ga.\hi gu
Ililra racambi.
a ir : Aclri : A'guhe mroSnHortelano. MbaeroquI tlba r n- gaibagui.
gareqara.
. o rehuir, Aclrl : Amngu.
Hortiga Pyno.
.
el golpe, Amngu aeHorro, Tcmliial li bey.
nioyt : Ayiri yebugui.
Horrenda cosa, Mbae yyabaete cat. Huirse, Ayab : Acay : Mo.
Horrura,
Mnembec a liaba.
, deslizarse.
Aecymbo : AaguHossario,
lagar de fniessos, Cangile
ynd : Acay biar.
tlba.
Humanidad,
cortesa,
MborercquaHospedar,
Ammht : Aroiquie hha : Ari.
cher]ie.
. ser del hombre. All rec.
Hospedera.
Mmbit h a b a : Pit Humano, corts, Mborerequ : Chehaba.
! ru ngat here cobo, cortesmente
.Hospedero, Mmbit hra.
lo trate.
Hostigar.
Ainombl tuba : Amme I H'nmco dar, Am tymb : Am ata
ma : Amo angeeo porar.
i tyngu9.fi.
Hoz. Quice apa.

Humareda,

polco,

btiho, Tymb.

Quice apa guac.


Humeando
estar el licon,
Otymb
Il aule II. '
tymb tatal.
./fuete a miel, Ei reaqu ogueree : I Humear,
dar. o iiizer humo. Yti! mbo timb tata.
Eira bl ag ogue rec.
' 310
315
JFOXINO.

IGUA

Humedad.

quy : vacui ey : Kur.

Humedecer

remojando.

Amborur.
poco,

'Humilde.

I Vocal.

Amo aqu ey: ./ 'conjuncin),

sin rcuu'jur.

Ayacu

: .

)>or esso. Nda haubi : Hau


b : Ndei to.
como que. labi !
Ida, .
|A"a. 1.
| Idiota, Mbae quaapar ey mbet :
\ Idolatra, Mbae e up yero y lui
r : Tupa etc agui mbae e a o
Tupa naino rerequra.
dolairar. Averoyi mbae e up :
Mba e arec che TipananiC.
! dolalria. Mbae e raugabup yc
I roy : Yeroyi mbae angau upe :
! Tupichua ra up nc : Tupa ey
o Tip uimo rerecoh.
' dolo. Mbae e rngba : Tupi n
I mo bei'ccop a.

euerg : Ai tinynge cuerg.


Humedecerse, OSemo aquy : Ofi'mbo
rur.
Hmedo estar. Y faquy : Ndiyaou:
Y rur.
[qura.
Humero,
Tatati ymbba : Tatati'
Humitdad,
A])i phba : nomy
ryhba : mo byi liaba.
A b a fiemo myrbac : Ofi
mbo api pbae : I b i y : Ofimom
bebbae.
Ilumilmcnle,
Nembo apipe bpe.
Humillacin,
nio myry : mbo
apip.
[bat.
Humilladerti,
e oungba : cu
I ante (i.
Humillarse, Ai'mbo apip : Aem Ignorancia.
Mbae quaabey : Tec
quaabey.
myi'.
. Itazer t/umillo''loii er/crior.
Aye Jgnnraule. Mbae q iiaaoyhru.
rovT : Ayeabi : Afici : Aacn Igual semejante, Y yacat : V oy
gab.
ba : O : Ab ey : Yotate ymbae :
diurno, Tatati'.
Oynpia peey : Yoab ey.
. vapor de la humedad.
tymb : \ Juera que, Avetmo : Hi'tm :
Ibi aquy tymb : Mbaerur tymb. am : Hv amo nanga.
Nditei : 'i oyahpe : Y
muy espeso, Optn dcyt tatati'. Igualmente.
Hundirse,
o tru.yarle la riera, Omo
te haberme : Y oya catu bpe : i
otate ey bpe : Yopi pe ey hape.
oortg Ibi.
Igualado, allanado. Ymboyoyapira :
anegandose, AfpymT.
como en piantano, Aveapacurug :
Mbeyo ece eatupra.
Che apacurug.
Igualdad,
Yoy : Ytehabey : Yo
en el agua, Af pym : Ayeapn yacath : Yotate ey haba : Yo
eafy pe.
pia pey ey h a b a : Y oab ey h a b a .
. conformidad,
capacidad,
caber,
la tierra, Ibi oyea pacui.
J/urao, Y y yabae.
Ya. 4.
Hurgar con los dedos,
Ay cara : de animo,
I' oc.iigat : P a
Ahaha.
| cuera. quy ry ri : Pi atngat : Pi cu
, remover negocios, Anibolbl tee ymba : Pa brqi.
dos rezes,
Hurgonero de horno, Tata rapi fian Igualar el hilo hilando

:AipO curg. |yhec.
gba : T a t a coca.
Hurtar,
Chemnd : Amiindaro : Igualarse,com parndose, Afiniboyo
Che poycha : Chepo pind (Hec). midindose, Orofi et a : Oro
fo ete puc a a : Oroyoic a :
Hurlo la accin, Mundah lia.
Oroyepuc a.
la cosa, Y minda po.
318
317

tinga

IMAG
Iguales

casados

IMPE

en edad

parecer, Imitar

etc., Arfta : O ari a oguereco, tiene


su igual.
en cuerpo,

iiaziendo

lo que otro

hase,

Ahobai elir: Aha yyapbo.

las

costumbres,

Ahe

Ayoguahec : Aliecor.
[a.
Hete yoy : H e t e yoabi e y : Yoet , remedar, provar, Ahaa : Abec
Immenso, Api rey m : Pabeyma.
ndoyabii.
Immodestia.
Y., Modestia, y con la
edad, o crmumbuc yoy.
juergas,
Ofmbaraet yoya- negocian, Ey.
Immoble en su voluntad,
Guemymcat : Oy plata yoy.
b otara r ten oyebae : GuemimI ante J.
bota ripi gu po rey : Api rey gue
Ijares. Hacap : Teb.
sacar al pescado, Ocaca : Ahaca- yyipitibae : Yyipi c y mbae.
peog : Abebeog.
Immorial cosa, Mbae eco api reym:
I ante L.
Ocafy eybae rama : Omno eybae
Ilcita cosa, Ndicatui : Nda agu rama apirey : da hecbe pbae
yeibae.
ruguai : Nda liecob cuera rgu.
es la maldicin, Yepoiti ai nda
Imniortalidad, Api rey mbec : Omgui ye : Ndicatui afe eenga guno ey b a b a apirey : Api rm ey
apicharup.
mbae : Pab ey teco.
Ilcitamente.
Y catu ey me : Nda
Impaciencia,
ToSfngey : Mbae rooagui ye bpe : Agui ye ey bpe :
cngey b a b a : T 6 6 9 S pab.
Agu yehabe yme.
Impaciente,
Aba 0 0 9 a n g e y : A b a
Ilusin, Mborombotab.
Ilustration del entendimiento,
Ara0 6 9 a pabbae : H o o 9 a n g y mbae.
qua m 6 0 9 a cngatuhba : Ara- Impalpable,
Mbococaby mbae.
quaa mo angatura liaba : Araqua
Impassible,
Mbae
porar ey api rey
catuob.
yra.Mbae aci b rey api reyma:
Ilustrar, Amo ng turngatiL
Te caci porar liarym bae api
Ilustremente,
Ym angatura ngatu reym.
lipe.
i Impedido, M . 4.
Hete

el yoyacat :

Ilustre persona,

Aba

ngtra.

por sus obras, Hembiap remy


mo angatura : Hempiap remy mo
agui ye cat.

Impedimento, Hoquccynibba : Morngehba : Hruba : Mombochibba : M. 4.


Impedir

algo, Ahoqu^.y : Amo rn-

1 ante II.
ge:Ambo ru:Ahec ranguma.
Imagen, Tangba.
de hecho, Aboque cyayebo: Amo
Imaginacin,
Mong : ang mn- rngu aebo et : Abec rangua
get.
m mngete.
, sospecha, Ne mong (Hefe).
el bien, o provecho, Abaree aguImaginar escudriando,
Aiecarec :
ye range : Am rnge : Auom
Ayo pi monget.
hec mrngat rangu.
Imagino que lo liara, l a y ang ebbe , estorvar a otro, Nambo catui :
yyp hagiim.
Ao ma : Chema.
estorvarse
a si mismo,
Imaginativo, emo mo ang yyra: Impedirse,
Oyeca ree tey teiliae.
Nanemboe catui : Aemng.
319
320
I. 11

1MP0
Impertinencias

TNCO

itazer, Aruit ney aya- Impotente

p : Araquaa bey ngura mbae r


aic : Mra aioo guitecbo.
Impertinente
cosa, Aruney M'r
m'ri : Atlblb.
mpetu. Hepe.
Implacable.
Trn yrinbl rey : Y
moiy ro habey ngat : Ym moyrongua ey api rey: Imo i'moyro poi pire y Ymo'moy ro mbga
pi rey.

raron, Aguyrey : Yealr


ey : Oelie y mbae.
Imprudente,
Araquaa bey : Mbae
rennde harey.
Impuesto, Imboe pira : Y femngymblra : Ym e plplgi pl : Yemondebi pir.
I. ante N.

Inhbil, Tcat y mbae et : Mbae


ap reli Yan etbae.
Imponer con palabras
en lo que ha ser, jNache eeatuimbaeap reli:
dedezir, Ambo liemymombe rama Cben ete.
reli : Ayu rumbo :Ayfi mond Inhabilitar.
Ndiecatui bae : ldiyayee guama : Ayee gi me.
raquaa bete abe guiybo.
Importante cosa, Mbae agu yebae : Inclinacin, Ce, 4. : P o t a : emombot.
Ac be mbae agu ye guara.
buenas. T e c o mrnImporta poco, Nanibae agu ye gu- Inclinaciones
ara rgiay : Mbae au ai ayp : gat reli api cabi liaba : Potabba : Ye aplcaeba : Cebaba :
Naagul ye guar rga aip.
Importunar.
Amra : Amo ange- Aecatubba.
c : Chepon'r : Aepi rqi : malas, Mbae poclil ar ye apicae : MboorI: Xmmbotaliba.
Amonga ra ra.
cosa, humillada,
Mbae
demasiado. la ndete amo era : Inclinada
Amone ra ai a i : Amboayu ai ai apay.
ymoern.
Inclinado a piedad, Mboro poriabuberec reli porerequra : Poria
Importunar
pidiendo,
A piirqu
hece gui yerur bo : Amo angee : buberc c c : Po roporiabuberc
Amone ra.
[erndra. c ry yctnbae.
Imquortuiuj, Mo ngceo bra : Mo- | Inclinar persuadiendo,
Aypotaruc.
enhablar, Xengicporoniboay : ' Ij/elinarse (d bien, T e c o nirngat
Oyuru jiottjae oengareli.
reb ayeapicabl : Teco mrngat
. pegadizo, A b a pomo : Abalplt : cot cot abag : Anibo ecobag
Iplia.
tec mrngat reh : Teco mrImpossible
de olcancar,
Xda agu
ngat am mrngat: A'm mae
ye et yebup bahe : Ka ba hm- toc mrngat cot cot : Reli.
bbi ete a]il rey.
al rji'c camina.

Hupitl udi-

hzia alguna parte,

Ayecog.

Ayeroyl :
catu et : Hupitlhabey mbet ali. haciendo reverencia,
Ayealb : Ae acangalbl : Ayero.
de haze-r, Tda agu ye aplrey
Mbaliemba bey :
yyap : Y yabai aplrey y rap : Incomprehensible,
Hupjt ]) rey : Yquaabi plrey :
ldi catui et : Y yap bagii.
Ymboye huplrey : Ymboyequaalii
en breve tiempo,
Xdicatui
[neyayb yyap : Caraeat ey pi p plrey.
salud, bondad, Mryyapo ndieatui.
[ey. Incorrupcion,
Agu yeram.
Impotencia, eh ey h a b a : Y'ealr | Inconsideradamente,
322
3-21

INDI

INFI

boi Hae:Ycu cupe: Y yique c


mbae : Y eatu y mbae : Teco mab pe.
rangat po rey iara: T". BI, num.3.
Inconstancia,
Yerobagtei : Nera e- Indio, y hombre. A b a .
ra tei : Toc teco tei b a b a : era Indisposicin
Y. Achaque.
rande b a b a : Teco ip ti ey.
Indispuesto,
Che mar : Che racil
Imbo araquaa pirey :
Inconstante, A b a yeee eroba roba- Indomable,
gte' : A b a endabey : Tenai y Imboe pirey.
mbae : Tency a b a eco. Teney a b a Induzir, Y. Incitar.
eco yyatiba tibag : Te era e- Indulgencia,
yro habet Sngaip
randra : Teco ee Clic te : Teco pi repl rangue rup : yro habet :
ry ri bae.
Mo cay habet. [amee: Arecouc.
Incontinencia,
Ye ai buba rey : Na- Indulgencias conceder, yro habet
ndete.
ganar, yro habete ayo gu.
Caracatu.
Incontinente,
Yeaibub Jia rey : Industria,
en lo que ha
deltazer,
Nandete bae.
[ey. Industriar
Incorporeo, Hetcy mbae : Mbae et Aiurmbo : Ambo.
Caracat : Carara.
Incorregible,
Abaec apen gog po- Idustrioso,
tarey : e apengog potarcy : Ciucco Inefable, Ymombeu pirey.
yepco potarey : Yporerobia ry- Inexorable, e ren d harey mbet :
mbae : Ndi porer biribae : Oye- Porerobia ry mbae : Yerur rend
robiar gucco ai reli : Y*ya pica cerey.
pag y mbae : Oycapic cueroge- Infaliblemente,
Y. 4. y Hera, num. 2 .
tebae : Gueco apa rog potarey : ! morir, Omanoyne : Nomano ey
Y jiotai gucc potarey : Poatai mbicne : Nomano hern dicne.
potarey.
Infamado de ladrn, Teco muindra
In credalo, Porerobirey : Oguero- r y minda ripi : Herecpii : He[liara.
bi pota reybae : Porerobia ey re- nombi.
lie oyerobiate bae : Porerobirey Infamador,
Poro mo eraquandaioyecog tei' bae.
I.nf amado ser, Ymo eraquan daipira.
[rani.
Increble cosa, Herobia ripi rey : Infamar, Amo eraquanda.
Nda herobi h a b a rugii : Nda he- Infame, malo, Mane : Aybet : Ma, sin honra, Hcraqua ndai bae :
robia ri pira Tigai.
HerSquandai b .
Incensai-, Amo tymb.
Infancia, Mytang eco h.
Incensario, Poro mo tymbohba.
Infante, Myting : Mytang.
Incienso, lbr lay : Ibira ici.
Guarini hare.
Incierta cosa, dudosa,
Yqua ahi pi Infantera,
Inferior,
subdito, Boya.
liera hra oyequaquaa au.
Tecboyah: BoyecIncitar, Arnoquirey : Amonglrey : Inferioridad,
cosa, Aaretame guara
Ayique coque cog : Ambohaye. Infernal
baye : Ambocuacu : Ana totoi. mbae.
Indeterminado,
Yparaboquaa harey : llanto, Yahe aaretame guara.
Inficionado estar con pecados, AmNdalpotaquaabi.
boa teangai paba pip : AeniboIndia, y -muger, Cua.
ag etei angaipaba r : Ambopo
Indicios, Ibi cat : Bi. num. 1.
pia angaip reir.
Indigestion, Apeb : Topeb.
Indigna
3-23

persona,

Y marangat y

Inficionar

321

a otro

con

enfermedad,

11*

INGE

INSP

Amboyeheremymbora r a hoc : A- Ingenioso, para tragar, Mbae rangimboye pota hec cheremy mborar.
yra ccatii.
Inficionar
con pecados, Amboeachc Ingles, Tac.
angaipaba pip : Arnbopo pa che- Ingleses, o Franceses, Ayuruyii.
reeo acue pip.
Ing rata persona, Aba poro poepi ey:
Infiel, Christiano oyoo ey mbae : Oyquaabl mbae oyeup yyappi.
Tupa raira oicoy mbae : Oye pirl Ingratitud, Oyeup y yap entup :
qia y mbae: Oyeapirmo uc y mbae. quaabi mbae.
Infierno, Aareta : Ibi apite porara Inhbil piara aprender, emboe quaa
tlpe : Tata guacu apirey tequaba : barey : Om bo potarynibae : Y
Angaipa bi vara rendaba apirey.
yaraquaa mbae quaaba guama.
Infinitamente,
Apirey hpe : Opa- Inhabilitar, Hec ecatuey amlioyeh.
bey bpe.
Inhumano. Aba porerequa rey : Po sabio, Mbae palie recqua piara
ro requary mba : Mbomporialiuapirey: Ndoy quaabi ey mbae pabe
berec bary mbet.
rec.
Injerir
arboles, AmboyoapI Iblr
Infinito en el ser, Hec apirey : Pa- boqui hgim : Amboyece : Aiimnd Ibir.
be ey bee :Ndo pbi apirey bee.
Informacin,
Poranduh.
el migelo. AmboyoapI pynd.
dar, Aporandubue heebacare Injuria, Mar.
up : Hechaear araba capitn ro- Injuriado, Ym mrinbl.
baque.
Injusta cosa, Nda agu yete rugi:
recibir, Aporand heebacare up. Mbae agu ye ey ngat : jMda agu
ye et.
Informar
a otro, Amo mrnd :
Injustamente,
Tei' : E.
Ayquaa buc.
Ahecobiaro : Am 'm
en buenas costumbres,
Ambotec Iiinorar,
eberemymbotra.
[pire y.
qua : Ahec cat mond.
Innumerable. Ndipapahbi : Ypap
Informarse,
Aporand.
Infortunio,
Teco mar : T e c o ai : Inobediente, Mboro apia rey: PoreroTeco aci : Teco auba.
[pry. biaroy: ' rendubey: Aplr;a pugey.
Infundir cosa liquida, Aona : Ay- Inocencia, Mrney.
inspirando Dios, Tupa guc mym- Inocente, Y mrnymbae : Atar tcbotra onga ccpipe : Acc ng quarey yra : Mar tequarey rerequra.
[Ambo qul(;i qul 9I.
Tupa oguero ti o pip.
la gracia. Oo Tupa ogracia Inquietar, Am era : Am angec:
Aera tei : Ndaeoy oande ng me : Ombi' ogracia ace- Inquietarse,
te rigai : Ambo qulcl q 11191 tei.
ang pip.
Infusa gracia, Tupa gracia: Ap ng Inquieto,
AV) rey otey : A b a era
me y ngi mblre.
Iquaplr.
tey : A b a liceo o tey : A b a liceo
Infusin, YmborurupI : YmboapirI beebae : Y qulcl quiclbae : A
qulcl qulcl,. ando inquieto.
Ingenio, oibilidad, Araqua.
, trapiche, Mbacmy h a b a : Mbae- Inquietud
del alma, Ang angeco :
poc h a b a : Taqure amyhba.
Ang ngatabba.
Ingenioso, Mbae tyro aporeb eca- Insignia, Hangba.
tbae : Mbae tyro quaapariyra : Inspiracin,
Tupa nge rbo b : Pa
A b a ca racat.
atoi : Ace pa mngeta.
32G
325

IXTE

IRPO

Inspirado ser, Tupa oati clieanga: Intervalo, Pa.


Ang T u p a remiati.
de tiempo, Ara pa.
Inspirar,

V.

Infundir.

Instancia, epyrqui.
con pal'abras, pirqu.
Instantneamente,
Oberabotc bpe:
Tecabi hpe : Oquabo't bpe.
Insta-nte. Aberabote : T e c a b ramo
lite : Obci' otlio.
Instantemente,
pi'qii dpe :
Xurupot hpe.
pedir, pirqndpc ayeruf :
Clie po 'rndpe : Che yur pot
hpe : Xee pot hpe.
Instar,
A pyrqn : Che yurupo
ti : Che yuri porar.
Instigado

del demonio,

Ang re-

mymboe ay ai : Aa remy mra.


Instinto,
co e.

inclinacin

natural,

Te-

Instruir.
Chee amnd : Ane
mond : Ambo cat.
|bey.
Intacto, Y 'atoi ey : Y at ndaIntcntar, AliS : Alicpefla.
en vano, Ahaa yep : Ahaa tei.
Intento, determinacin.
Teco potahba : Chereco p o t a liaba bi (fe) :
Ha. 6.
Interceder por otro, A' bef.
Intercession,
Aba r ngba.
nteres, Tep.
[c : Cot yaog.
Interior

aposento,

retrete,

Cot e p y

Interrumpir,

Am pa : Am fan-

dog : Ammbg.
Intrepidamente,
Ypohha beyme.
Intrepido, Poropo huharey.
Intil, Mane : Mrngura : Marnguri : Oicotebae : Oico e.

Invencin

de nuevo traje, Ao v mon-

dep : Ao mrande gura.


Inventar algo, Aypr : Ambop :
Hec p ame.
Inventor, Mbae ypy rungra.
Invernar, Ibra racati ramo nd atri
ro agai : Ro porombucram aynnc.

Invernizo. Ro rehegura.
Invierno, Ro.
[mbae.
Invisible, Hechagi pirey : Yquaab
Invisiblemente,
Hecha cabeym
Ycquaapa bevine : Hechapreym.
Invocar a Dios. A Tupa eni : Ahen Tupa'.
Involuntariamente

hazer,

Chepia

aram ayap : Cheremymboacipe


avap.
I ante R.
Ir, Ah : Ho. 1.
al camino

de alguno,

Ha

ppe

ah : Ahap pendu.
a los alcances, Allupiti piti : Hopit rib ah : Ayap rerec.

// destinarsele,

Am aa

hombre, Ong mbae r tequra : guayndog -.Aa guynd guayndg.


al fondo, Ab api pe.
Ong r guec po poe hra.
nuestro, Af ng p piara : Ang a tienta paredes, Aptn da ub
ub guihbo. Opi tunda ub ub
mb : Afe ng Iby i me guara.
mbae che reli, espantme una fanInterjecion,

A.. O-, Ma : Gu ot :

X a mmei.
Interpoladamente,
Pa pai : Amo
amo me : Amo am mbe : Hae
pee : Y poca poca : Poi ie.
Interpretar,
Amboyeh : Amboyequa : Ay p piracat y engu.
Interprete, ee mboyehuhra.
327
T

tasma.
delante passando,
Aquab.
en demanda de algo, Ahepe.

muchos, Oroy coi.


de tropel, Orn duru orohbo.
por algo, Ah ypiar'mo : Pa, 9.
detras

de alguno,

Aycupeog :

Y yatucup cot aqu : Aicupg ama.


32S

TOTA

YAIE
Ir su camino

derecho,

Nda apjri

Taa

Ya me acuerdo (con admiracin),

yera : Ta era, la muger, ().

guihbo.
tras de alguno, HaquI euri alia.
sin saber por donde va,

Ya no mas, Aandic col reno : An


dibeicne.
Y aun por esso, Haub : Haubi.

AhaquI euerabl.
imo de tropel, Che ndur guibobo.

Y ante E.

unos tras de otros, Oroe y cyru:

Oy aqu cuori orobbo : Oy pit


Yelmo, Acngao bata.
rib oroyc : Ovo ebi rr ob :
Yelo, E olpi : E olripl.
Orerie! bpo oroh : Hugu lingu
Yema de arboles, Curub : Gur.
ai ete ocaquegubo ob.
huevos, Uruguac rupia pit
Ira, emoyro a ci.
pit : Pltnguera.
'moyro acl cbe rerec : del dedo de la mano,

tener,

Aii myro acl.

I ante S.

I si no, Aney ramo.


Isla de arboles en campo, Caapai.
campo en monte, Xpa.

rio, Ipa.
Islas juntas, Ipand.
Issopo, H i p ! i t a b a .
I ante T.

lien,

mas, Hae heno : Hae rirno :

Haerno : Hae rmbi ro.


I ante Z.

mano, Poyacft : Mboy ac :

Izquierda

Po actu ey.
Izquierdo, A b a yac.
hazerse, Aembo ac.

echar el rbol, Y cururam Ibir.


Yerba, Capij.
buena, Ca cat.
comestible,

de amor),

Ang.

Ta, Coite : E. 2.

que se cria en el agua,

Yga.
mora, Aracbieh : Araticb.
que se bebe, Ca : Cogi.
secar, Ammbir ca.

Capyi tiba.

Yerbagal,
Yerbeguelas

Yermo,

[Caape.

de lagunas,

Aguape :

Tabey.

Yerno de la muger, Pe : Yetipe me.


Yerro, Abl : T a t o : V. Tera.

Yerta cosa, Poata : Blrqu.


Yerto braco, Yb poata.
estar

el miembro

genital,

Ylba

t a t a : Cberguy ro.
Yesca, Ao rugue.
Yesquero, Tata!.
ante 0.

Y consonante ante A.

Ya (afecto

Q apira :

Pyc apira, del pie.

Yo, Che : A, . 4.

a lo menos, Chcate amo.

(de preterito),
Ima : Ea : Ec : cierto, Ycb : 'ich : Cbne ni:
Cbenng.
Lamuger dize, E ar.
ya (del eque se acuerda),
Taer. y tu vamos, Nde cbe nd chah :

(
(mandando,
(exortando,

enoja), and, 3.
o rogando),
R. 2.
de plural),
Pa. 2.

dc che yin mo chah.


mismo,

Che a : Cheae tecatua.

si que, Checat : Cbecat r a e .

yo lo hazla, pero, Ayap raebi. solo, Cbeo : Che ao.


me acuerdo, Chemaendur Ima.
tambin, Che ab.

329

330

JUEZ

JUXT

Yo tambin soy algo, o para algo. Amo Jugador, mbocaraitra.


mug amigo del juego,
X'mbocaamo ap chera.

raicc recatii : Xemboyarai ari fio


Y auto U.
oye porbae : Xembocarai aiioreh
Yugo. Apirit.
tequra.
poner, Amoiyyapit hec.
Jugar los nios con tteres,
muecas,
Yarda de bueyes, Mbac of c'ibae.
etc., Ae bang.
precio, Anemboarai omba r
j ; a n t c A.
potbo : X mba reli.
[ng.
Jamas, Any aplreym : Xa amo Juguete de muchachos, Ap : Xebamo rgai ana retm'gura Tupa Jugar sallando de una parte a otra,
oliecli ne. Jamas vern los condeAco : Amngoi.
nados a Dios.
Jaizio universal, Palie rec cuera r
Jaqueca, Acnga cipe ce : Acnun- ye rurebba : Aracay.
dpe ce.
Julio mes, Julio.
Jardn, o huerto, Mbaroqul rupba. Junio mes. Junio.
Jardinero,
Mbae roqul rup ra ro Juncal, Piritlba.
liara.
Junco, P i n .
Jarro, Cambucli myr : I guaba.
espadaa, Pir pe pe.
de joco, Cambuch ty mbucu.
Junquillo menudo,
Piri.
Jaula, Guir rocai : Crucur.
Junta de dos caminos,
Poye cea liaJaral i, Taitet : Tayacu et.
ba : Pe I plci.
J ante E.

rios,

I yeyea b a b a : I mbi

aya : I coi.
[ongue.
muchos, Nenio iloonguy : X oJuntamente,
Oyolbi rib : Oyopirlb : O y rnamob : Oyocbebc.
J ante .
Jornada, el camino de un dia, Pe pe- con otro, Eupi be : X d : Xdib:
te! ara rebegu ra : Pete! queh Y rnmo.
de una vez, Pe t e ! relieb : Oyonote.
yab : Oyolbi rib : Oyoplrib :
, el lagar,
Mblta liaba : Mba
Be. .
bembpe : Pete! mbltb.
Jornal, MborabquI repl: Caneo p. en lugar entre si, Oy pirilipe.
PabreJornalero,
Hepl reli pora bl qui- Juntar algo contribuyendo,
mymng amo noo.
hra.
Amboatl.
Jornal pagar, Caneo rcplame: Abe- amontonando,
plbe ycno : Y canco p amee. cada cosa de su especie, Amono
oo por'mo.
i ante U.
en montones, Amo apyta pyta.
gente, AmonoomblJubileo, Y.
Indulgencia.
para la guerra, Aamnday :
Jubn, Aobael.
Amo noo guaryni harm : Mar
Juego de muchaclios, con tteres, muecas, etc., Aibng : Ale bang. tequguama amo n5o aba : Xo ejiea rama : Mar te quarina amonoo.
Juez, Ibirai ya ruy : Capitn.
justo, Ibiray yaruc : Tcc yoya las manos como para orar, Arnorerequra : Hup poroquaitra.
chep : Ayep mboy : Amboibl.
331
33-2
Jeringa, Heb cutucba.
Jeringar, Aheb cut.

LABI

JURA

las manos como para, recibir, Jurar falso,


A Tp enoi eheyapAmbo cuyp : Amboyoib : Ambo- rmo : Cheyaphbmo.
[ri.
liicoe : Ambo pomboy cbe p : verdad, A T u p a enoi hupigura
A'mbopoyo que : Amboyo Ique Jurisdicion, distrito, Ibimboyaocba
chepo.
el mando, Ibi cheporo quai haba : Ibi chepopegura.
lo dorramado grano, Ahay.
largo hacindolo redondo, Aya- Justa cosa, Agu yetei : Hup.
Justamente, igual, Yyaeatbo : Yyapo api : Ambo p.
llegando con tiento, Ahaub.
catu hpe.
. mezclar, Amboyece : Aymon : Justar en guerra, Oo 'pea.
Justicia, virtud, Teco mboyoyh.
Ambope re rrer : Ayap mona.
Tcci reh yerurehba.
pegando, Amboyece : Amboy. .juzgado,
Juntarse dos rios. Yci i : Oyece i. Justiciado ser, Herec uien gumbi
en amor, Amboyece cheyoai- ramo aye : Cliererec megu ibira aruc : Mbaprmo aye : Chehba.
un querer : Palie remymbot rereccny.
ra petei' reh oyece : Ndoyo abi: Justiciar, castigar, Arecom gu :
Oyoya cat : Ofo cmym bota ra- Amo mb a p a .
Poroguereco
megubeyme oic : Oroyoy : Petei'yur Justiciero,
oroguerec.
lira : Poroguereco meg cat
juntando gente, Ono mb : 0 - et liara : Hu picat poromombapra.
'mo noo : Oyatr tr mhi.
Junto a, mi, Cherobaque : Che pi Justo es lo que Dios manda, Agui
yetei Tupa poro quaitba.
ime.
oque Dios castigue a los malos,
Juntos estamos, Oreeu petey guac
lupicat Tupa angaipab yra
oroicbo : Oyopiri meme orecui.
mbaprmo herec bgum : Heen un lecho, Oroyopohe.
, juntamente,
No ri guac : Yo- rec ai hagim : Herec meg
g m.
pir hpe : T*. Petei'.
premie
a los
buenos,
, unnimes, Oreyoy cat hpe : Hup cat Tip y mrngatbae
Yoabi poreyme : Yoya ey ndipri
hpibe hagum : Rereeo cat
or be.
hagim.
Juntura, de huessos, Cng ie pota- hombre, Aba eco mrney ngati.
halj : Cng yece : Cng opit , lo igual, Oyoy catbae.
cu.
Juzgar, echar juizio, Aymoang che, coyuntura, Yepo (t).
rapichra : Aimnda oherapich :
de tabla, Yecea hagu.
A'mang oherapich reli.
Juramentarse,
Yo up meme oro ju- el juez, Ibiraa ruc oporoquai :
ra : Oro Tupa enoi : Orooee Oyerur teco mar reh.
Tupa rnoin.
Juramento, Tp renoi.
L ante A.
Hemb bobogbae : YJurar en rano, A Tupa enoi te : Labihendido,
Ajurute : Ayete hae tey Tp re- fqubogbae, El de arriba.
ni na : Amboayete ei Tupa renoi Labio abrir ara el barlote, A'mbo
embetaqua : Amo embepug.
na.

Juntar

333

334

LA i l A

LADE
Labio de abaxo,

de arriba.

] Ladera,

Temb.

Ladino,

Aqi.

tener agujereado,

Cheremb qu

Lado de cosas, Pop.

persona,

pug.

con fuego,

o terrado,

Hap

pira.
Labrador,

Copihra : Tymbra.

Ladrn

bog : Aibi mbo.

entresacada

por

Ambo apa rea.

mal dorando

esquinas,

Yagua ee ng c.
Yagua oi'e.

de perro,

Yagua ee.

Amboiqne

Mndari.

diestro,

cursado.

Mundra

ecatbae : Ye porbae : Y caracat


munda reli : Y poy cha cara cat.
publico,

Abap.

hierro, Aquarepoti p.
ta tierra, Acop : Ay caap.
madera, Ablr p : Aop bir.
tas esquinas,

Ladrido

Ladroncillo,

Labrandera,
Aoquatia liara.
Labrar arando, Ahbly : Aibi mbo-

con puntas

Ladrador perro,
.Ladrar el perro,

Ladrn,
Mundra : Mnda hra :
Ypo y eliabae : Ypo pind.

Labranga, Ibi abl qui.


, c/tacara, Cog.

con fuego, foguear,

y cosas, Ique : Iblri :

Amb, este es de rauger.

Labor de ta, tierra, Cop : Caap.


pintara,
Quati.
Labrado

cuesta abaxo. Ibi api eyi.

Y nee ngatbae.

Mundra eco yoh

Mundra y catpe guara : Mndara


y yapa quab mbae : Yquaa bi
pira : Mindra heehagi p pabe
guara : Mnd ramo heeo yquaabi
pira.

Lagaas,
hazerse,

Topet.
o tener,

Cherop.

Ique y p na : Amoenybng ipn. L,agaoso, A b a ope mbop.

. aderegar

rogando para

sembrar,

Acaari p : Aibraey ti.


palo gastando

hzia apunta,

Aya

pirog yjin.
piedras, Aytapa.
Lagada, Y poquyta.
correr, Amoiidlry poquyta.
dar, AmbO]io ijuyta : Aipoapyt.
Lacadas,

tacos corretligos,

Apyi.

Lacerado, Hacaty iara.


Lacerar, Cheracatey.
Laceria, Tacateyma : Tacatey a.
Lago, e hueco, Y pyi.
Izagas, bagadas, Foapyt.
, trampas, u lia.

Lagar, PJba amhba.


Iiagarero, L'b amiba apollara.

Lagartija, Taragui : Mandir : Teyuti : Teyupyt : Teyuob guayapir :


Ambere mbo.
Lagarto, Tey.
de agua, Yacar.
del brago. Yb y pi : Yb \
L.ago sin suelo, I upa pi ete apirey.

Lagrimales,

Teca popi.

[crcba.

hazerse de orar, Ipicoe teca I


Lagrimas correr, Chcreca I apacui:

Cbereca i o ciri : Clierec ibi Ibi.

de sangre, Teca I rugui.


echar, Chereca I.
Itazer, Aulia mongi.
sallarse, Chereca Ipop.
poner, Aih mo : Aliart.
I^adeado estar algo , Oape'mo t u i : Laguna, lupa : I noongpe.

Ypy oy.
Ladear

cntaro,

Amboapi.

de agua dulce,

lupa.

salada, lupa .
la carga, Amo apy mbohlitba. Lagunillas, I upa upa myr.
Ladera corta, Ibia mbat.
Lama de rio. o cntaro, jarro,
, cuesta, Iba.
que se cria, en los arboles.

335

336

o lo

LAST

LECH

Jjastimarse con el dolor, y mal ageno,


Lambe platos, Na rcrcbic.
Lamedor, Mohng : TI quic : Mo- A p.
en la canilla, A'tyma canga.
hngle : Pohngi .
Las/imosas palabras, Xe poro ino
Lamer, Ahereb.

Lampara,

Tata endi rendaba.

Lamparones,

p : X p ngat.

Ay rur : Ta y rur : Lastimoso

Taylp : Ayura : Ayurayi.

canto, Mboralie aci : Xe-

mombl : Pitub.

tener. Che ayu rur : Cherayirur. Latidos, Ky ny : Toto.


Lampiio, Tendlbaa pocbae.
del coragon, Chcpla t i t l : Plaber
Lana de orejas, Obecha rage.
tu t.
, o cabello nacer, H a c e : Habace.
pulso. Che poa p ny lly : Ti. pelos, Hgue : Ha. 5.
tl : Tib,
Lanudo, Habuc : Abana.
de la cabega, Acniind : Che ac
Langa, Mi.
lly ny.
los parpados,
Chcrope p ciI-jO.ngadera de lexedor,
Iga myr :

cii : Hiliii.

Aopiaca pba.
Langar

la red de pescar,

e/ti : Aytpic.
Lance/a,

Aa p i c a Laragas, Mbae rey tagura.


Lavadero,
lugar donde se lavan.

Ya! cbba : Porocutucba :

Poro ah.
Langosta,
Lanterna,

Lardear,

g sus semejantes,
TataendI r r.

Tuc.

Amondqui mbae qulr.

Ya

heba : Yepi rei liaba : Ycpi ramo


haba.
Larandero,
Ao rcitra : Potuc liara.
Lavar, Ayohe.
golpeando, Aypotuc.
refregando,
A ao cut.
la boca, Ayeyuruhci : Ayeyu ru-

Lardo, Qulr.
Larga cosa, Puc : Aturoy.
guar.
, y angosta, Mbae puc : Ypl Lavarse la cabega, Ayea qui aog

iny rymbu c.

Largamente

dar,

Ae acng hci.

Ayecat ame : , baarse, Ayali. Ca.


Nandetel amee : Poro aoc am'. con la lluvia, Cheino petm.
hablar, Anee porombuc : Che
L ante E.
yuru puc pip a.
Leal, fiel, Porerobi cat.
Largazo, Aba pucu ai : Yari gui gui : vassatlo del Jiey, is'anderubich

Yyle ucu a i : Yylc uc-ucatbae:


Pueu eatbae.
Largo,

Pucu : Ucu : Gui.

bet rapia catuhra : Nanderubichabet poroquai ta gue rupi bcgura.

, liberal, Y'poy aibae : Abaylba p Lealtad, Ycrobia h a b a : Poro api.


ya rey mbet : Poro meng arete : Lebrel, Yagua ruc.
Lebrillo, N.
b'oro porta ret.
Largueza,
Potibey h a b a : Mboi ay
taba.
Lastima, compassion, Poriahuberec
haba.
Lastimar
el coragon, y llaga, etc.,

Aop.
Lastimarse

337

con golpe. Ayeyuc.

J^eclie, Cmlii.
cortada, Cambi tipia.
dar a mamar, Amo camb.
de rbol, Ibira Ici.
mandub, Mandub rcu.
cguaxada, Cambi tipi ag.

ejuaxar, Ambo ipi cambi.


338

LEA

LEVA

Lea hazer, Ayepeab.


Leche tener el pecho, T i no.
Lecho , barbacoa , etc., Y ny mb : menuda coger, Ac cng.

seca, Yepe ypir.


[tequra.
Tnpba.
Leador, Yepeaba hra : Ye peabar
. la armaron, Y nymb it.
Leo entero sin partir, Iepea .
Lechan, Tayacu ral : Tayacu ai.
Lechuza, C'u nd : Ibi ya : Lru- Len, Yagua pyt : Yaguat.
Jjconado color, Pyt eandu.
cure.
Leer, Aquatia monguct : A'mbo Jjepra, Cur : Mbi ra : Curu ba.
quatia reli.
[gtbo. , costra, Curu pir.
a trancos, Amo papa quatia raon- pegar, Cbecur amboyhec.
saber, Aquati monguct : Qua. Iieproso, Mbira yra : Eequara : P o Legaca, Parchaba.
[raba hra. ! rara hra.
Legado, Embarcador, Parcha : ce re ! Lerdo, Aba eco mbegue : A b a eco
pohii : A b a cc mber.
Legitimar casndose, Clierai cireh
amend y mynguc rec cueca. de manos, Po mbegue : Ypo mber bae.
Legitimo, Mndarra I.
A'ir.mbcgue : Aemo
Lego, 'no Sacerdote,
A b a rey mbae. hazerse.
Legumbre, Ca oqui : Ca mbiqui : ecmbege : Ain eco mber.
Iieiania de los santos, Tupa boya re
Ca yiipi rogu : Mbae ayi yupi.
noyndba : T u p a b o y a rrei quaLey, Teco mngba.
tiah.
dar, Atec liona : Ahecbe.
nuestra Seora, Tp ci pora
de iJios, Tupa e : Tupa teco
mongba : Tupa poro quatba : heitjlia : Tupa ci renindba : Tupa ci rri cj quatia h.
Tp nnde quai taba.
Ledo hombre,

Aba e quatia mon- Letargo,

Tojie lili uc.

padecer, Topehii uc aipora ra :


Topehii uc pora ali.
Lector, Quati mngetahra : Quati
e mnbegura.
diestro, Quatimngetacatbae:
Catnpiri bae : Yactua catbae.
Letrado, Mbae quaa para.
Letras, Quati.
Letrero, Hobapi quati : Quati hoi bpi rup gu ra : Hob prm
i quati.
interprete. e mboyequaa p a r a :
Letrina, Tepottlba : Rendaba.
e quaa para.

get haret : Mrndequagu monget har.


Legenda de los santos, Santos Tp
boya rce ene quati.
Lendrero, Quibait.
Lendroso, Quibal rerequra : Yara.
Lengua. Cu : Apec.
de campana, Ytapi pi : Yt cu.
. el que la sabe. ce quaapra.
, lenguaje, Xee : eng.

materna.

e te.

! Leudar,

o acedar,

Amo guyno.

Leudo pan, Mbuyap aguy no : Y


moaguy nmbira : Mbo apeb pir
Y yape bbae.
Levadu ra.Mbuyapm aguynohba.
Levantados,
A b a angaip.
: Leva)itamie?itos,
Angaipba.

veloz, Ci pyryry ngat : Cu '


mho babag cat : Cu yer ycr
cat : Cu cand cand cat.
Lenguaje, e ngab : engba :
Ne ndiba : Xcngmo : e ligLevantar algo, Amo pa : AmbobI :
bame.
i Amoang. BI. 4.
Lena, Yepe.
339
340

L1BR

LfAR
Levantar

alijo, levantndose.

ArobT.
en peso, Abup.
la cabera, Ayaup.

Arpu: Liar

Ay p qu : AyeupI

[api rra.

Los, Ym ymmblr : Y ya bobo

hzia arriba,

o la haz de la

cosa, Ambo oba I b a .


ropa, Ayo pop.
los ojos. Avoca up.
Levantarse

los pies.

qu.

de la cania el enfermo,

Liberal, diestro, Eeatbae : Ypovababi bab bae : Yyactua eatbae.


, acelerado endezir. Ycfi pryrbae :
Cfi oberab'te beram bae : Guag'
bpe ebra.
apressnrado,

diligente,

A b a ec

'moy romo : Ayeroqu gutm


guitecbo hec.
en puntillas, Chepi apira r apfia :
Ayc.

acub : Alia eco pyryry : Talba :


Tange : Tange iara.
diligentemente,
Tal bay bpe
Qua pap tal ba bpe : Tange a'ba bpe.
. diligente ser, Chetalba : Obra
bote guara cherec : Curyme guara clieree.
en dar, Haeatcy ey : Ypotlbymbae : Y poyaieat : Y pob y mba :
Onhbae mba mng : Y ])ipu
y mbae : Y p> oo eatbae.

Itaziendo

en dar carne,

sano sentarse,
ramo.
Levantar

Aa rpfi : AyerobI

i esii uionio,

Aymfind tei' :

Amo pfi vapira : Abnbi tei': Abnbi cherapiehra hupi guarey reli.
L.evantarse, Apfia : Abi.
agrado contra otro, Apfia hec gui

comedimient

o,Xria.ych\i-

o cosas de comer,

Ohepoo co mng : Mbuyape


p : Apfia guiyeroylpa yebup :
mng.
Apfia gui yealbl boy chup.
Taeatey mba bey : Po polvo,
O pa Iblu tymb : Ibl Liberalidad,
tibey : Poya.
[te quba.
tymb ei.
Libertad,
Yep, 3 : Tembia Iliubey
. revelarse, Che ngaip.
Levante , piarte Oriental , Quaracl dar, Amntl iep : Tembialhu
liabangura agu am ce : Ahemcembba.
b i a i ' b eue rog.
Leve cosa, Bebui : Rui : Apiru: AnLibrar bien, Accn gat : Ayep.
ga : A.
de peligro, Ayplhyr : Haimea palabra, Xe bebui.
iohe yep.
L.e.via, Yuquirl.
mal, Acemba : Xangatu.
Le.ros, Am : QuI-pe : Mmbrl : . soltar, Amiido yep : Apo yep
Mamo : Am : Ucui : Uc : Cupe. yehugui.
est, Mmblrlpc hecony : Cpe- IJbrarse de mortal enfermedad, Hahecb'ny.
me che a baguera gui a yep.
vas de la verdad,
T e c bupi- fcilmente.Acm
bayb : Xda hagura gui mmbl r ereic : Hupi pe cbe'my : Xda ha che yepe.
guaragui ere yaoget : Ereyero- Libre, ahorrado, Tembialhu rm hebaget.
c baguera guiymmbra : YranL ante I.
dop.
LJado, Y mam mblra : Y yabo alveario, Temimbotra.
atrevido, Abngey: Polhu harey
apira.
Liar, Aymm : Ayabo : Ayoqu. Xe ang ey.
34-2
341

LIBR

LIGE

Libre de culpa, Che yequa hg nda Libro, Quati.


recoi : iMrndarceoi : Aicoyepe LJcencia, hazesecon el permisivo, Tr
Tereh. doite licencia que te vayas,
mbac mrgagui.
cuidados, A b a angatarey : Aba Enei : Eneiang.
angec ey : Pa ru cat bae : Tea dar, Am'e yehup : Eneyhae :
eta rerequarey.
j T bae.
pecados, Angaip am rerequ pedir 'para ir, Aierure yehupe che
rey liara : Angaip ndo guereco l i o haguma r : T a h a bae yehup :
Ah pota bina.
quiribae.
pena salir, auncjue tenia, colpa, tener para ir, Tereh heich be :
Orne y ma chchohgum : Enei
Che ycqua hga yep. a yepe
t : Mlia parngue cp che : Aea- hei chbe : Chcpope arec m chenep.
i li haguma.
sospecha, Chre h mngai Licin dar el maestro, Am 'mbo :
Ambo.
nditbi nim ngbi cher.
sujecin, A b a pogulri tcqua- Licita cosa, Cat : AguTye. Bi. 2.
rcy : Y yary mbae : Hercquarymbae Lidiar toros, Mbac am a : Amche.
era : Am ro.
tentaciones, Mor ngaporar Liebre, Acut : Pag : Quereru.
Liento
bien tevido,
Ao pa l i a eatuharey : Andupahey.
plri : Ao yyatle catupira.
tributo, Y. Tributo.
Libremente,
atrevidamente,
Xang de algodn, Amndyu a.
pabc y me : X'anguey hpe : Poi- de Castilla, Ihra Ibi ao.
ralo. Ao poca : Aobece : Aoplii habeym : m ngabeyme.
ber.
.sin impedimento entrar, X'daiquie
inrn : Mrndabcy mo ay quie. Liendre de la cabera, Quba i : Quti'.
Libre,

nacido en libertad,

Tembiahu

piojo

del cuerpo,

Xa mo quyr'

habey m o bae : O veo yepebae ral.


Liga piara parraros, Y.
obo b.
nacer, Tcinbiahube yn a : Xa Ligado, Y aprytymbra : Y yaboa
tembialmr m rgay che ri : pira.
Xa tembialuirm cherec fiannde con hechizos, Ypohan mbrapaye
rigii a.
pji : Y mo pohang ujira.
persona, no c?'^/Y,Tembiaihubey. Ligadura, Yapyty hagura.
[mng.
. seguro de macula,
Y mrney Ligar, Aa pvti : Ayabo.
ngat.
con liga, Yua pip amboa : Ao
Oro mo
sin cargo, ni ocupacin. Che a n g a Ligarse con parentesco,
requabey aye : Ayo e : Na che ana ovo eh : Oyoupi.
angarecohape rrig aye : Ac- Ligas,Tapaeur : Xe ny py qubba.
mngog.
Ligera lengua, Cu piry r i : Cu p a r a Librera, Quati rupba : Quati re- r : Cu yer cat.
LJgeramenie,sin peso, Jibe gu hpe:
quba.
Librero, Quati rorequra : Quatia Cbqu hpe : Tai ga bpe.
r nngarequara.
Ligereza, Ch qu : Aqii.
(pie encuaderna,
Quati - en correr, Cb qu anreh :
Xndar.
bahra : Quati omahra.
343
344

LIMP
Ligero, Aba beb : Bebui : Yanmbbeb bae : PryrT.
ele manos, Ypyab bae : Ypopl
bae : Y pberbae : Ypi curitci :
Quapap.
en andar, Ata aqabae : Y eaba
qu bae.
correr, Am cabq guin : Aa aa guibcrbo : Gheaqu guiara.
Lima de limar, Quarepoti quiteba.
, o limn, Limn.
Limada cosa, Y qutl pir.
Limaduras, Y qitibagu.
Limar, Ay qutl.
, corregir, Ambo eatuplii : Aliec
biaro y yabl bague.
Limitadamente,
Pob pobi li])e : Mirilipe : Her hora.
Limitado en comer, Opobi pob bpe
o car bae : Ocar myri myrbae :
Yabb'tc oearbae.
Limitarse en comer, Cbepob lipe
aear : Cbe ya bote acar : Myry
note a.
[ecba.

LIST
Limpiar el maiz de las ojillos que
tiene en la punta, o la. fruta, etc.,

Abebit mngui.
Limpiarse

el trasero,

Ayepindl.

Limpiar por de dentro, Ay p 9 ? mb:

Aypl el eat : Aypl qutl ngog.


Limpiarse el trasero de la tierra, que
se le peg sentndose, Ayeebirbirog.
alma confessandose, el cuer-

po tacndose, Ae abog.
Linage, Neni nggu.
noble, X moa mrngat : Ang
tiir revi.
Linea de parentesco, X'm anga riel : o arec rupba : Anmbupba.
pescar. Pinb'm: Pindaf.aiiiS.
, raga, Hay bagu : Ha.
Lindero, IbTy : Ibi r e p l 9 a .
poner, Ambolbl ya : Am epic.
Lindo, Am a : Catuplrl.
Liuelo

de tela,

Aopopeno.

Lio de ropa, Ao mana.


[ep.
IJmite, linde, Ibi ya : Ibi epl 9 a : Ibi Liquida agita, Ip eca cng : I lo
cosa, Mbae I ci : Mbaetlc.
passar, A y p l af.
Limosna dada,
Tupa relie y mee Liquido hazerse, Oembol c.
Liquidarlo,
aclarar ld obscuro, Ambo
mbra.
yequaa : Am 09a cng.
[ra.
dar, Tiip reli ame mbae.
juntada, Tiip relie mbae ymonoo Liquido, averiguado, Ymboyequaa pLJsa cosa, Mbae endip : Mbae yo.
mblr.
pedida, Tiip reli yyerure bague. , alisada, Y 1110 endl pu pira
ymboyoapl.
pedir, Tp reli ayerur.
por puertas, Ognbo rup Tiip Lisiado, Y yapbae : Y yaparbae
Mndog y mbae : Y mbae : Yambae amo no.
pbae.
recibida, Tp mbae yp9,IpIra.
Limosnero, cjue la d, T u p a rerapip esler, Cbe apa : Xa cbeinanmbae maentl ra : Mee ngey bra. dgi : Che ape.
. pide, Tupa reb mbae r Amboap : Aom : Amo ape.
yerure liara.
Lisonja, ee caracat : ee poropiLimpia cosa, Mbae quy tyn gal.
chl : X eembo or cara eat.
, limpiada, Y quy tyng prra:
Lisonjear, Ayapichl : Aiee mboorl
Y qu aog pir.
Limpiar, Ay quy tyng : Ay quyt : earacatu:Ambo ru eat ebe pip.
Lisonjero, Xembo or caracatuyra.
Aiqulaog.
r

345

Lista atravessada,

34G

Haf.

LUCH

LODA
ropa a lo largo. Ao que a : Lodacal

Lisiada

Ao Ique pl a : Y pifia pi.

de cieno, Tuyu.

L.odo, Tuy.

Lograr bien el tiempo, Ay por cat


alravessada,
Ao h a c a h a c a .
ara : Ayecoh cat arar : Ambop
Lisia de alio aba.vo, Ique : a, 3.
catu ara.
Listado
con colores
atravessadas,

Haya pava para.


Listar

la /asiendo,

de blanco, Amo o pet.

Listo, diligente, Fui : T a b a : Pyryri'.


Lograrse
Litera, Tend o aa herecopl.
Tcndabey lia : T e c o teco. Lombriz

Liviandad,

, deshonestidad,
Liviano,

Can dall.

deshonesto,

Aba cndah.

Ay ecoli cat

chcmbae reli : Aporerequa cat


chembae reli, hece gui yeeohpa.
bien, Ayecoh cat.
de cuerpo /tuma.no,

tierra,

Cebo.

Mbir : Yariohar.

Lo mismo ser de ti, I . . Me me-

, sin assiento,

Aba en dabey : Hec Lomo de tierra, Ib I apip.


o tcy : Bebui: Aba liceo pohli ey.
animal, Coo puc.
persona, Tumbl.
. 'peso, Bebui : Pohi ey.
Longanimidad,
Piaguac reree teco
Livianos, bofes, Xc bebui.
L ante 0.

maraup.
Loor. Poro mombeu catu haba.

Loa, alabanco., Poro mombe catti- Lo que est en la mano, Po pegu :


Popcfti.
llaba.
yo mato, o cojo, Cheremba :
Loable, Agu ye guara : Y mombe
Cherembi y u c a .
catupl.
Loba, vestidura,
Lobanillo,

Ao puci: Ao tirirl. Losa, piedra llana, Ytapccy.


Xos buenos, Y mrngatbae.

Aa. 1: A. 2.

Lobos de agua,

Guairac.

de all, Ebapo cot guara : Ebap yocu mogura.

dems, Anin gera.


tierra, Aguar guact.
Locamente. Araquaa ey h pe : Ta- mayores. Tubichabbae.

mas, Hetabbae.
mejores, Y catupl rlbe cuera.
Loco, Tarob : Y tarob bae.
(eores.Myrybbae :Myryngura.
estar de aficin, INachenibo ara- menos, Heta eybbae : Moco ioiquabi potara : Cheahece chom- bbae.
bo oraquaapab.
otros, Amboac cuera.
cugdados, Chembo a ti bagi
aos. Iol oqualiac cuera : Rol
bagi choroca et.
amboa.
rob hpe.

Lo contenido

en la cosa, Po. o.

Loga, amb.

pintada.

amb quati pira.

dias, Ara oqubaecura.


peores, Y yaib gura unos, Amo.

y los otros, Mmc : Mme.

Locana mies, Tciny ty horl cattbae :

Oye robiarbae : Hcai ngatbae.

Locania,

Talba.

Yerobi h a b a : Qulrey :

L ante II.
Lucirnaga,

Mua.

Logano, brioso, Y quy rey ngat : Tal LMcifer,

Aa rubich.
Lucha, N6 qtib yoeitipotabo : o

ba bae.
Lodacal,

3-1-7

Tttyutl : Tuy apa cu rug.

: N6 o qbytl.
US

LLAM

LUXA

Luchar,

Oroyoytl.

Luego, aora, Ang cury : Ang bei.

, ai pun o, Curitei : Curybei : Ang

curybe.

de cosa, nueva luzia,

Haeramo b : Acoira- Luxuria,

Tend p.

Angaip qul reh poro-

potah.

mob.
. illacion,

Aba

a a : Yi hetbae.
Laistre dar, Amo endl p

. de agu a un rato, Curi .

, entonces,

Lunar tener, Che a.


Lunaroso,
de muchos lunares,

Arame : Iiarmo ro. Lujuriosamente,

Angaip qul reh


gue, leme : Preme : Rupib : poropotahpe.
Lujuriosa
picrsona, Angaip qul
['. Be. num. 12.
reh poropotahra : Cuumbota
segn esso yo lo hice, Arame nde
hra : Porenond, es inhonesto.
relie : Clieaya poro.
Lugar, Tendba.
[hemb guap. Lujurioso,
dado mucho, que ha hecho habito,
Angaip qul reh
ay, y sobra, Tend oym bae
oyepor bae : Oyepoqua angaip
alto, Tend Ibat.
qul reh.
ay, y tiempo, da ay, etc., Ndc

Lj-uz, Ara yequa : Ara.

qu arapi ra ge.

ba.vo, Tenda Ibly.


dar a las tentaciones,

, claridad
Ayeapipa

de fuego, H e n d : Tepa-

p : Tend ber.

c moro anga up : Ayeapipab del alma, Ang araquaa : Ange


'ngaip cheng StSi reh.
pap.

para passar,

Ay ngat y quaa de lo gue reluze,

pagm : Ay lyli : Ayepe.

Tendlp : Ber.

Lucero de la maana,
Coe mbi ya.
Luzio de gordo, Y quir en di p :

del (gue est en pie', S m b b a .


estuvo echado, Tupa g e r a .
Ypi chiii.
donde est algo, Tupba : Hecu Luzirle
bien el vestido,

atiba.

Che arin-

gat chea : Y arngat chbe


che a : Che arungatu che ao re se come, Caruhpc.
h : Amo arungatu aoba r :
guarda algo, Mbae ruaba:
Cherepingatu che aba ri.
Mbae rec hatiba.
mal, Xa che rny choao reh :
hondo, Tenda ipi gucu.
Xa che mu rny chea : Xache
no tener, o tiemp)o, O a t a arachbe :
ri : Cheao.
Ypoatar arachebc.
, o assiemo,
parte

presto,

Tendba : TI. IT.


donde

el herido

Tegua : Cherega.
pueblo,

T a b a : Tetm.

muere

Ll ante A.
Llaga, Ai. 13.
en los dedos de las manos,

Che-

poaca myr : Che qii ai.


del pi, Chepipacamyr : Chepip ai.

tener, o tiempo, Che pioet cat.


Lugarteniente,
Tecobira.
Ya.
vezino a otro, Amundba : Ambi- podrida,
yogigura.
, seal delta, Pereb : Ab.
Lumbre

sacar,

V. Fuego.

Jjitmbrera, Poro epapehba.


Luna, Yac.
Lunar,

A : Xu a.

hazer postigo.

349

Aemo at .

JJania de fuego,

grande,
llamamiento,

T a t a rend.

T a t a rend pong.

junta,

A m a n daye.

Llamar, Ahni : X.
a la puerta Aoque mop.

350

ELAN

LLEN

Llamar

al trabajo, Ahenoi porabi- Llantn, Ca yuqui : Mboy tynca.


fju abo : Ayco o porabqu hg- Llanura, Rur pebue.
m.
Llanto, Yace : Apyro.

a menudo,

Ab'noi pli : Aheno

Iiazerporalguno,

Ahapyro : Aya-

lien oi.
heo hec.
a parte, Ahenoi : Abeni hero- Llavero quendaboc.
ycpebo Adero yepe knSin.
de madera de edificio,
a vozes,

Ahenoi gui capucpu

1.1 ante E.

eaita : Ah'noi capucai corog.

con grandes

vozes

a Dios,

Che

Og qulbl.

Llegar,

Abah (rn).

race race Tupa renin : Cherace acompaando hasta algn lugar,


corog hpe a Tupa eni : Acapuc Arocac (bo).
pucai Tupa renyn.
a las manos, Opoc oyoeh :
Oquari oyoeh : Oyoeh oyoguela cabega, Ay aytl henin.
reco ai.
mano, Ayepocr.
silco, TIbu ee pip a h e n o i : al puerto, Avepot.
otra parte, Mamo amboa pe
eiiibe pi pip ahenoi.
abhe : Mamo pe aball'.
de camino, de passo,
Ahenoi
guiqupa.
punto de muerte, Teo roba pl
m aie : Ha me aye.
priessa, Ah'noi ange ng.
el mayor al nio,

guiando

su as-siento antiguo,

Pi.

del ojo, Gueca poplbo

Cherenda

gu pe abhe.

como cuerda, etc., 0 1 . 3.


a li'noi.
. ttazerjunta de gente, A amnday. el tiempo de la muerte, Teo obah':
Teo ruhba ocac.
la caga con reclamo, Amar.
muger a la muchaclia, Ty.
delegarse acercando, ArobI : Acac.
los </ue estn combidados,
Yco Llegar unos tras otros, Orofcl.
Tel ipe
pira ah'noi : Aporeroqu yco opl. Llegarse al otro cando,

. combidar. Aporoco.
. o invocar a Dios, A Tupa noi.
poniendo nombres malos, Aycur.
Llamarle mentiroso, Aba yap hae-

yeh p.
Llamaradas,

aqa : Ah teli up.

como partida,

a favorecer,

rm yehu p.

, o juntarse

Hend iay.

acercarse,

etc., Caca.

Abhe gui'pyey

con muger, Abl hec

Abah ychup : Ayecee hec :


Arec.

dar aprisa. Pie ndl ya ya pli pli.


Llana cosa, Pe 10.
Llenar,

. allanada,
Ycurogi pl.

Amoynyh.
Ayaplp.
hasta, que rebose, Auioy nh y

Ymbo yoy pira : . embutir,

pareja. Albae yo \' cati.


Llanamente con verdad, Yap mon-

gi beym.
Llana,

Llenarse

o claramente,

sin duda, Y ye-

I m cathpe : Hu picat
apeb.
Llano, no altivo,

Abii apip.
351

inon ilui ta : AhobapI niboatl: Ambo obapl qi : Ambo api te rob.


de ceniga. la cosa, Oiiemn-

dub.

cliepl- Lleno de pecados, Angaipba r tynyh: Angaipablr :Angaip pr.

Aba niboet ey :

embutido, YvapI pi jilr.


estar, Che ry nyh.

352

I.

12

ELE Y

LEE Y

Llenura de la cosa. Lo. o.


Llevadera
cosa, fcil de llevar,

Llevar en ombros, Cbe atibar araba : Cbe atilbo c araba.


palmas, Chope p t rocpe
arah : Chepo pitera ramo arah.
si mismo, Chereb Che pop
arah.
espiga el maiz, Har abat : Harl aban'.
flor el rbol, Ybotl Ibir.

Ndi

yababi berab : Xda hacl herab : Agu yctc berab.


Llevar, Araba : lio.
a barrisco. Ay pyey mb herabbo:
Ay p ty l.r p herabbo : Xa
memhi quiri berabbo.
adelante

la cosa con

perseverancia,

Ayebo : Ayo aye : Ayebpe.


adentro,

quie.

llevando

al cabo la obra.

la cosa,

Aroi-

Amboapi p :

Amombabete: Amboagu ye catu:


Amndi ge rete : Am apaeafy mbabete yyapbo.
algo entre dos, O aa oro gue-

rab : Oy apiri aroguerab : Cheapi r ohu araba : Ibir ibara r


oharah.
aparte, Araba .
arraslrcrndo, Ambo triri herabbo.

fruto

el rbol, Y Ibir.

la. tierra, Ibi omn mbae :


Ibi ombo o! cati mba : Omng
rey ngat mbae.
ojo. el rbol, Hoc : Hoba ce :
Hoh ibir.
la mala condicin, Ari; ypi
pocbl : Aro eu mba che arepa :
Che cuimba y poehl reli.
pena, Y ngaip baguerepl
ayogu yelmgui.
ventaja

a otro, Ao qu.

mala vida. Aycob acl : Aycob


poriah : Ay coteb' guitecbo :
Oro y ptaqua herabbo.
Aycob ba me.
carga a, cuestas, Aboh.
consigo a alguno, Cherup araba: . o sufrir. Arbic:Ahechag : Arocuimba (Ye racl).
Che y ri nmb araba.

alado en un palo,

Ay pitaqu :

debarro del braco,

Cherenda

guipe araba.
, d.irre la India,

a otro a las ancas de cavadlo.

cabayu atucup pe arah.

Che am- otro la ventaja,

I ..'he

Che qu.

por delante algo. Cherenbnde arabi arah.


ha : Cberenonde rnui.
de diestro, Ayeambc.
f aerea. Araba hemymboa cipe :
la mano, Aypocog berabbo.
vencida,Amho aguye ymb n. Ypla armo arabaue.
rabiatado,
Cabayu ruga reli
en andas de difuntos,
Tebngue
aa pyty herabbo.
rru pip arah.
Llevarse bien dos. O rey o guerec eati
sanios. .Santos reroat.
Oroyoeohu : Oroyoguorcc agu
b a b a pip arah : Aroat.
ye ndoroyo ahubeymo.
angarillas, Ayaca coi pip ara- Llevar siempre a Jjios por de/ante,
ba : T Ir yobai pip arah.
Ti]) recajie aico ye|ii mbae apil'o :
bracos, Che yb rni ara- Cberohbo arecii yt]ii Tupa.
ba : Che yb rn- araba.
tallos, Huc : HoquI.
las espaldas. Che acei arah: | LJerars" mal dos, Xdoyo guerec
C h c u e pe arah.
I eat i. Xoo am botri.
;

:i5u

MAUIi

MAt.'A
L l ante 0.

Llorando empoparse en lagrimas.


Che refchap a guiya hcgubo :
CherctobapO piar! : Gui yaoegubo.
JJorar, Ayacc.
a alguien. Ahapyro : Aapyro.
lastimosamente. Ayabe poriah.
la ausencia de otro, AhaquI cue
rapyr.
quedo, Ayabe mbegue : Hu.
. sallarse las lagrimas, Chereca
pop.
Llorn, lec-ng : Y'aheoc.
Lloroso tiempo, triste, Ara oca I.
Llover. Ama e : Oqui : Ama oqu :
Amng e : Amndlqtil.
piedra, Aiuanda o.
trabajos, O eheree acl clier.
Ll anle l .

Lluvia. A m a .
mny grande, Ainngl rtic.
que jia.ssa presto, A m a quba :
Guaiby repai.
M ante A.

Mure. porra de armas, I ap.


Macada dar, I ap' pip aquar hec:
Ayiiip I upe pip.
Vagamorra con burujones, Mingan
aqueta quyt : Ourtib rub.
con caldo, g canute molida, Mba
i pT
de moiz molido, Mbav pl.
- frangollado.
C gui yl :
Myndii cur : Pi i ido cur.

verde, y legumbres, Mbure.


iitond.loca, Mingad.
hazer de caldo, amigarlo,Xy tlpy r.
ha.zersc lo cosa de muy cocida,
iieni" ui : Huumhet.

Macear, Apl rp : Ayapa tuca.


Macerar el cuerpo, Arec acl cheret.
Macerarse, adelgazarse. Am angaih.
Maciza cosa, Mbae guetebo guara.
Macizar, Amboguetbo : Am nn'.
Mago, o maceta, Iblr np b :
Hcroquapl.
manojo, M. 4.
Magorca de hilo, Ynymb apu.
moiz, Abatir : Ha. 3.
Machacada cosa, Ymbo apacog pira.
Machacar, Ayapapog.
Maciio de hierro, Yt np liaba :
Y't plr]ibba.
animales, y varn, Cuvmbae :
Me. 2.
Machorra hembra, Cua me mblr
y mba.
Machucado, deshecho, Y mngurub
pir : Y'niboipr : Y" moumbl : Y
niocamb pira : Y" mongu rubieb
pir.
Machucar, Ayapapog : Aycamb :
Aniongu rubieb.
. aplastar, Ayap yuca.
. deshazer tolondrones, Abmbir:
Anini gurubicii :Aiiibo : Amboa.
la carne, Aho umbir.
Maeltuearse, Af umhir.
Madeja, Ybiymb apaqa.
hazer, Ambo apaqu ynymb.
Madera. Iblr.
Madero gruessto bira guapu : Tullidla.

tosco. Il..ir : Iblr fiara guara:


Y'pmbl r y.
verde, Ililr Ibi.
, Madrastra, Tuba ti : Oj ang.
, Madre, < seno donde se engendra,
Memblra u p a : Mmlii rln.
del rio, I uguai : I ap.
rerdadera. Hai : pl.
Mudriquera de conejos^-,\\)\ t qura.
ri

MAJA

MATJ.

Majada de ganado. Hebe apyt.


Madrugada, Coe : Co yequa .
Madrugador, Coymbob cmbra : Majadero, Aruney : Tabi.
Majar con los pues, Ay pyr ycmPumbra : Queren coe ey bra.
bca.
Madrugar antes del da, Coe yrabob apa : Xa cbererocoi cheque en almirez, Aycoc angu myr
Che que coe ey.
[Y au. pip.
Aba pi pochi :
Madura fruta, Yb ypl : Y yay : Mal acondicionado,
Y ca pyta tapia.
Madurar, Ambo ay.
Madurarse,
ablandarse,
Ypl : O- aconsejado. Y mboea pir.
, adversidad Mar. 2.
mombl.
I'ompoep ey : Oyen la fruta
amarilla, Yyay : Ho- agradecido,
p tcqua gura mboet ey liara.
guboy : Yyaqu rip i yu.
aventurado,
Man.
colorada, Y pyt.
, condenado. Art mguar
negra, Y au.
mba.
Maduro de juicio
antes de tiempo,
Yya raquaa ecapl : Agu yerainoi Mula cosa. Mbae aiba : Ai : Pochi.
yyara quaa.
gana, Hacpe : Xtey hape.
Maesse de campo, Guaryn pabe ! Malamente, Aibete hpe Ai. 12.
mboyao yaohra : Mngua cat h- j Mala muerte, Teo ing : 'Peo ai.
I tener, Heo ai : Heo meg :
ra : Moy 9I r bra.
I (imano rngu : Mano ai.
Maestro, P o rombo chara.
de Capilla, danga, o el que rega Mulato andar, Cbemr .
Mala voluntad,
Pa ai : Pl
a los dems, I b. 11.

mar

Maganto, Angaibori' : Ocn gue ma- nde.


Mal baratar, Animbuc : Amboa.
bae : Ycnguer cbae.
Magestad, Mburubicbali : Tubicha Maldad, Angaip : Alar/
Maldecir, Che cnga ychup : Poy
haba.
ti, en : Po. 3 : Quai 4': Chepo iti pochi.
Magia, Payeh : Mbayeh.
Maldecirse,
Aneen gai clicyeupc '
Magnnimo. Ahpi mbaraet.
Mago, Pay guayupia tara.
Ac poe quai ebe vceli.
Magu!oda cosa, Y cambi pir : A' Maldiciente. nga bra : Yuruambu mbr.
bae : l'ochbae.
Maguar, Ayenib : Am un.
Maldicin. ngaiba : Au. .-MhiiMale, Abat.
r : e poit ai : e pochiquai.
gorgojado, Abat qu nib : Abat Maldilo, Yinmbeii a y pir : Yepoi
petigie.
ti liabei : Hec ytlgipl a i .
Mago. Yay y mocinc bae : Mayo. Mal hombre, l'eliaco. Aba angaip.
Malicia, uio rogi lia.
Mayor, Tubiohab : Y yoce guare.
de cuerpo, Hete tnbichabbae : Maliciar. Am a nigu tei.
Malicioso, lineino mgi tebae.
Y pueub : Y yoce het edad, Ooaquaabbae : Tendo- i Malissimo. YpooliT ete : Y yabet:
! Xandete ypocb : Mrngat etri
tra.
Mayordomo,
Mbae rngarequra. ypochl : Aibetc ypocb.
Mayora, Tubicbah : Yyopeh.
Mnl /grado, muerto en su mocedad,
Majada cosa en mortero.
Y cocopiOcunumbuc rcro yef'obu harey :
r : Yyapapogpr.
Xdahee ceri.
o57
'58

MANI

MANO

Mal querencia, Ambotarey.


querer, Na imbotr.
Malquistar

Mancha de cabello cano, A tymbar.


cosa sobresaliente,
Tacap.

grassa, Mbae quirab.


Am eraqunda.
en la cabero, tina, etc., Abati'ng.
m erqunday pir : Manchado con manchas blancas, Ty

a otro. Amo era qunda.

Malquistarse.
Malquisto, \

Heraqinda.
[hra. ty : Pi ty t.
Malsin, A b a eme : Porom ndate estar, Y ypia : Y yip : Y qui
M-alsinar, Cliemboyequ : Guemo
rab.
hape eheininda te.
Manchar, Ambo apa : Am pyni :
Mal sucesso, Mar teeoliaba : MAmbo Ip.
rnde quaba.
Manchas en los arboles
coloradas,
le.vido. Ypia ay pir : Yyalea
Candu.
pi rey ngat.
Manda, promessa, Y quabe bagu.
cosa. Yquab mblr :
Maltrata/'. Arec ai : Aree niara : Mandada
Areeo ngu: Areedrec : Amboai Ypuabe bagner.
bet.
Mandado ser, Yqua pira cb.
la caga, o persona
que quera
matar, y escaparse
herida. Ababo

Mandamiento,
Poroquaitba.
Mandar, Aporoquai : Ayoquai.
ahorcar, Ayubi qua.

Maleza, Y aib.
Malissima cosa,

oi ymondbo.
Mbae ypocb api

rey : Y poeln ai betelMaleado,

Ypoch aibet.

bien

los

miembros,

Aembo

yeayti cat : Cherete o'mboba


bag cat : A mndog cat.
. prometer, Ayquab.
Mandiog.

Mal vas. Ibicliy myr tepich guay. Mandioca.

[ye tei.
Mamaniar.
Aroemb: Amo cSmb. Mandn, amigo de mandar, Poroquay
Mamar. Actnb : Abo.
[oa. Mancar, Aypoqu : Aicupi qu.
el nio de st/ /ladre preada, Y Maneas, Cupi quliba.
Mamn, que mama mucho, Cmbuy. Manera, modo, Nung : Nngra :
Manada, Apyta : Teii.
b' : Yab : Rami : Rapicb :
Manantial, Ibra.
Mar mar ning : Poeqia mo.
Manar agua, I ob.

Maneras

de ropa, Ao qura.

Mancar, Ambo a p a : Ambo aque : Manga de agua, Ama pce.


Amboye.
vestido, Aoyib.
cortando

mndog.

rena,

o nervio,

Abay

Mancarse, Aye : Ayeap.


Manco, Yeap.
Mncela,

amiga,

estimada,

Aguaya.

Cua mbocae.

Mancebo, amancebado,
Aguaya.
. de p/oca edad, Cu nu mi' guay :

Oeaquaaba mo.

viento,
Miani,

Ibit pe e.

fruta

Mandub

conocida,

Mndubi :

ap : Mandub guay.

Maniaco, Man.
Manicorto,
Aba pob : Aba poti :

Haeatey.
Manida

carne,

Qoo liayi y mbae :

Qoo lingat : H 'mj yo.

Manifestar
de palabra,
Amboyeh:
Mancilla, Mar.
; Ammbe.
Mancillar. Am mar.
Mancha, Apa : Pyn : I p : Pi : ; mostrando, Abecbaguc : Ayquaa-

Ra : A : Bo : Prnj. 2: Per. 1. j bue.


30

O'J

MAKT

MAXT
Manijiesta.

publieamente,

Ycatpe :

Mbnrecpe : Tel i\>e Hechagi y


pbcmc : HceliagipI pbrm.
Manijar. AyabiquI (bo).
Manilla, PoapI qtil ya,
Mani-roto, Ypoyy cte : Nandete
mbae rneng ra : Y ylb pT yarymbae t.
Manjar, Y'pl : Yembiu : Mbi.
amargo, YupI yrb.
sabroso, YupI fe : Mbae becat.
[pl tetyro.
Manjares curios, YupI yopar : Yu-

Mo.'iitenimienlo, Y pira. Tcnibi :


Coca : Cocab.
Manual,

oosa a la mano, Yo pegura

aib : Oic aibbae.


Maa en hazer, Chepoct : Chepc
qumboe : Cara cat.
Maana, Alva : Coe.
, Curicoe : Ary re : O y r a n d .
en la, larde, Oyrand caarrimG.
todo el dia, Oyrand araya :
Curycoe araya.
Maas buenas, Yepo quaa cat :
Xemboe bague cat : Am actila bague teco niarngat reli.
Mauo. Mbo : I'o.
ilar j tara, algo, Y popo amo'yya- malas, Yepoquaa ai : mboe
pochl baguora.
pii hfig'm : Y"p guipe aliey.
tener, Cberc c m'gi : Ayeo alargar para recibir, o dar,
poquaa ai.
Chepoyai : Ta.
Maoso, Caracat : E. 11.
tic agotes, Xipa ave cat.
almirez, Angu myri'. [diiy. Mar, Para.
Y mndli pir.
'Uj.e!. Quati tyribap min- Maravillado,
Maravillarse,
Amndii: Clicandli.
diestro.. P acata.
Maravillosa
cosa, Xnindt taba :
siniestra, P ay.
Mbae fi nai.
[lianga.
Manoseado, Y yablqul pir.
Marca de hierro, Quarepo t baph
Manosear, AyabiquI : Arec rec.
Marcar, Aba : Aha : All angmo :
Mano sucia, P It : en P. 3.
Manojo. Ma : Apyt.
Aliapi hng.
[ApaiquI.
de flores, Ibotl apit : Ibotl m. Marchita cosa, Xy y : Opoba :
Ay y : A'pob :
Mansedumbre,
Rui catuh ba : QuI- Marchitarse,
ryr.
[bae. Ambo apaiqul.
Manso animal, Mymb y yaraqua Ma.rjil, yoo guay rai ngnp cii.
[Para p.
hombre. Ql ryr' : Hee hceo y Marido, g macho, Me.
Marina cosa, Paraguayo pi piara :
mbae.
;

Manta,

Ac ya.

yl !l ;
a

P a r a rembel.

Marinero, I garata guay rerecohra.


Mariposa, Pana : l'anmb.
Mariscar, Para porar aic.
Marisco, Para pr.
Maroma, 'Incumbo po gua y.
l'oronup bra.
Mantener, aliment o,r, Am ngar : Martillador,
Martillar, Aynipa (m).
Amngaquaa.
Mrtir, Tupa reli too ayi porar
de gracia, Amngar t e : E.
platica, Amnget ayebo : Amn- bra : Tupa rerobi gui po porarey reli yyucaplra : Tupa relie
get y mbob tbi tobo.
mba par.
Mantenerse de limosna, Tupa mbae
Martirizar, Tupa rerobi gui poi poreli acar : Tupi mbae r aye.
362
361

tle ortigas, Tir.


Manteca, Qulr.
Manteos'), Y qulrabbfl.e.
Manteles, Garulla guay.
del altar, Ao puc misali.

M A T A

M E D I

ta i c v reli avu ra : Mha pramo Matunga, el lunar, Mbapagupe :


uninyng T T i | i rey potareymin. Mbo rapit bagu pe : Yue bagupe : Mi mbaguepe.
Martirio, Tupa reli te?) pora rallaba : Mhaparm bre Tupia reli.
Matar. Ayue : Ayapit : Aporapiti.
Mas. De. 3.
el fuego.

a<-, t tiiilionaTUb.

adelante,

Tenndcb.
Cot : Catu et nanga :
Cniet.
[ilti.
Ma-eada cusa. Y i;iin pir : TemynMas'-ar, Avvini : Guabo.
[rimi.
antes.

romida para

dar a otro,

Aymyn-

ta, palabras, Ae ngur : Aie


morn g.
[gui eu.
para chic/al. Arguy ndu : Aca fin dientes, Ayeail pi camamb
v a l i l i guabo : Am py mpy.
Mas"ora. Afiarob : Ace roba uhiia : Tuba rnsrba.

,uncrs<;
A y eob ub : Aveob
raiig mb nd.

Aiiihoguc tata.

Matarse, Aye yue (bo).


I Materia, dechado, Mbae rangba :
Mba. rngimbl.
podre, Mbei : I'eii.
Material cosa, Hotlute : Yvapbae :
Apa.

Matraca dar, Ayoyai : Aycur cura.


. por caiiipana. Ibi rap apepbae : Mbae apep.
Matricula. Aba rra quati baba.
Matrimonio,

casamiento

dla

muger,

Mn dra.
del carn, eembiree : Xeenibirec piel.
contraer

el varn,

Cherembirec

pota : Aeembircc piel : Ayqu


poco, Myryb iehugui.
mbTIi : Oroqu mblcl.
'/ne no lo hagas. Tere yap ey ta muger, Amiul : Ayqumblcl.
inb : Tereyapo ey yep,
impedir, Amhoa mondaba : Am
te mueras. Tere mri iep.
rngu : Aharii m'ndra : Ambo
si. H am.
ru.
'ode esso. HepT bo ayp.
, mejor seni. Hy ? : Hy nanga : | Mio.znorra, Cotlpl tu mira bi : Mbapiar cot mymb.
Anu yeteyb : Cani.
valiente. Qui rey raba be : Yyoe
.11 aulc E.
vqll! rov mb.
!
caliera ipiie no. Anice tm.
| Media cosa, o mitad, Hagu : Mbt.
J / ( * S , tji.
noche, Plbay : I'yti ray : P
hazer, Amoufi abat cui.
tumbi t.
cocida en /lujas. Chip.
Mediado el ao, Seis yacrire rm.
Mstil de na rio. Ygarat ru clbue. ;', Medio mes, Yaca pltpe : Yac rayMata de yerna. Ca Ip.
; pe.
Mas. comparando,

ble. o.

: .'oo vuc Mediana cosa, Hoya.


j Medianero, Xeengra.
Mediano de cuerpo, Hete hoybae.
Ycupea.
: Cocabi : ; juizio, Araquaa boya: Ata:llera.
[liacu. Mediante Dios. Tipypota bpe :
: Pompiti- | Tiipa oipotrm.
de pezes, TVIITI cu.
yo, Cbereb : Che ypotabpe.
304
Matadero. Coo yuenhba
iiatlba.
Matadura, A tucup ai :
Matalotaje, Mbohli raba
Cocba.
Matonea, Mbap bagu

MEJO
Mediar

aereando a medio hazer,

MEND
Am-

boage licyabo : Mbltrm apo


ychugui.
, ser tercero, Anee hec : ng
ramo aye.
Medico, Poro pohnngra.
Medicina. Mhng : Poling : Mohngmo hereeopl.
Medida, Hngba.
de una braga, Ace y iba mocoi
yepi c yaca t.
Medio borracho. Cabe! port.
caliente, Hac bebui : Hac ata.
crudo, Oybt : Oyiba : Ndoylcatu : Y pirata.
, o centro. Mltra.
, o remedio, Pohang : Mohng.
dia, Acay.
es ya, Acaye m : Ace pl
t e p e quaraci rui : Aceaplt rece
quaraci ru.
dormido. Yquert bae.

Mejorar

de enfermedad.

Aeuerabata :

Aeuer cuc r a : Aguiye ye aic.


Mejora, Cuera cuera : Agu ye ye.
Melancola,
mmbl : Piehlbl :
Mbi chibi g : I'I angee.
tener, A mombi : Che ru guitpa : Chepl angee.
Melanclico, Ypl pichTb: Oummbl bae : Y rui rui bae.
Meleno., Abuc : Aaperer.
enmaraada,
Abayepoo : Ave
eundac ndac.
nopeinada.KctinsrLpichat:

Acug

aperer : Ayepo o.
peinada, Ab yyablqul ]Ir : Ab
apecy : Ab ymoatyro niblr.
Melindres,

ley ai.

Melindroso. Yyeyatei'ha : A b a rub


rub : Rub rub yra.
Meln, Mero,

j Mella, falta.

Mar.

Mellado. Hay mblquc.


entre dos estreios, Pa : Yoapi- i Mellados dientes. Hi nati pelibae:
pa.
H yec yec : H pli ph :
floteo, Quirey mey : Quirey para
Hi : Ppni'peni.
pe : a tey para.
| Mella?, Amo amluqulc.
, mitad, Hagu : Cu.
muerto estar. Amano ata guitpa : Mellarse el cuchillo, Oe amblqulc
j quic.
Cuereo reo guitpa.
Medir, Ah : Ng.
Mellizos, dos de un parto, Oy I rupl
a palmos, Chepo pic reh ah: i pa.
Aeq pic hng.
Memorable coso, Mcndu catuhba:
Medrar en la hazienda,
A'momba Heca ra pl rey : Manduar pl ret,
mba : Aeyrumo rumo chembae i Memoria, Maenduah : e mii menre h : Amboyo oc chemba.
du haba.
Jos sembrados, Te my tym oeaquaa : Hob hobi : Hori hori : Oye- buena, tener, Che cngat : Chemandu all yeande cat.
robiar ar : Hep hecai'.
Medrosa

persona,

Or r teibae :

Qulhl yebo.
Mejor fuera., Hytmo. V. Hi. num. 1.

, Catuplrl begu.
Mejora,

enmienda,

N apengog : Ne-

mbo araquaa : mongatuplrl p i n .


Mejor lo har yo. Che catu yyapbo :
Mbirte chy yapbo.
365

no tener,

no acordarse,

Nache

mndualibi : Nache menduri.


buena, Nache acng tui :
Nache mendu h catui.
Mencin

hazer,

Amombe.

Mendigar, Ayerur Tupa mbaereh:


I Og Cabo rup ayerur Tip mbae
! reh.
360

MKZQ

MvNS

Mendiguez, Tupa mbae reli, gue- Mentidero, Yapuhatlba : cmniiurm r ycrur luir : Guecot ba mombeu tiba.
beng ri yerure liara.
Mentir, Cheyap : Cherm : Checmbai : Che tac : Che tacuch.
Mendrugos, Curubi eu.
Yap : Tem : Cmbai:
Menear, Am mii : Am co tog : A- Mentiras,
Ta c : Tacuchni5 coto : Ana toi : Amo fiera.
Yapuara : Yyapbae
arheij para que caiga fruta, Amot Mentiroso,
Yapuc : Cumbaiyra.
mu : Amo lic.
tamao rebolviendo, Aypi guar. mundo, Ara em : Arayap
Ara tac.
lo liquido. Aypib.
hazer el huevo, Amc-ta : Amo- Menudas cosas, Mba aquyta: Myr':
Curub : Angab : Kungar : Mocana.
ng.
las sienes, Che atlb.
Menudencias. Mbae myry nguera.
lo tiesso, Amniyi.
Menearse, Amli: AmO myi: Aera: Menudo de animal, HI ecuera.
rostro, Hob myri.
Acn.
Meollo. Py tiu.
Menester he, Aycotb.
Menesteroso,
necessitado.
Teeotb Mercader, Muhra : Xe miingra.
lu.

Mercado,

donde se ?-ea'e,NmundIpe.

Mengua falta, Tiab : Ndab : Te- Mercadera, Mbae taripl: Mbae m


co t b'ng.
[acg. habarehegu.
Mbae
Menguados delcyfes tener. Chepia or Merced,benejicio.^ccmlnvtc':
Menguante de Lima. Yac angaib : me'mb tel.
Yac pi tumba bai.
Merecimiento,
Tembiap pora.
Menguare! rio, Till : I gumb olieMiei'ma, menoscabo, Yarog.
r a : Tp tipa. T. Toba pill : En
Mermar, Oyeyarog.
Toba.
gastando, Ayarog : Ayati y r. Mes, Yac.
lo cocido. Tipa : Oyeyarog.
entero, Yac guetbo.
hazer lo cocido, Amboip : N11111Mesa en que se come, Caruhba.
bi.tiliei.
la Luna, Yac oinO angaib : Y Mesar, Aa canga.
Mesarse, A acngac.
anga! b : Om Ipt.
cosa no liquida, Oyeyarog : Oyea- Mesn, Ogatah mbitahba.
rog.
'
" [Tib. Mesonero, Ataharg rerequra.
Hacatey : Ayabir.
Menor entre hermanos, Myryngue : Mezquindad,
Hacatey mbpe.
Menora, Myryngue h a b a : Myryn- Mezquinamente,
Mezquinar, Cheracatey : Chepoti :
guram hee.
Chepob : Che po'pny.
Menoscabarse hazienda,
Oyeyarog :
Mezquindad, Taeatey : Poniy aryr:
Ommhuc : Ocay e.
Pob : Ponryr : Po : Pot : PoaMenoscabar, Ayarog : Am mbuc.
Menospreciar,
Aro y ro.
peny : Poqu.
Menosprecio, Toro guerovrha.
Mezquino, Taeatey yra : Yibapi yaMensa/es, ngura : Ne pareh. retebae : Ypo tibae : Ypobbae :
enibiar, Amnd che : Yb ypi ybae : Ip tenaibae : Ypareh amnd.
poyabirbae.
367
36S

MIEL
Mezquino,

que no d de

MINA
comer,

rhermbi coi : Mbae mngey yra.


Mesura, Tonili : Yeaupirey : T o b a
quiryri : Xcmbobagey : Yeab :
Toba apirib : Toba aquaab.
Mesurarse, C'hetyndI : Xda yeaupri :
('he roba yaibi : Yaigui : (Jlierob
qui ryri: Cherob aprlb : Clierob
aqnaab.
Metal, Yt : Quarepot it.
Meter adentro,

Amoynguie.

, entrando

con ello, Aroiquie.

Miel de caas kazei . Amb.iyi o.


j hazer hilo , Hibi hlb e.
las
ovejas. Eir oyap ei :

I Oyecy beila eyri : Oinihotia pi


eyr.
no tener las ave/as, Xditiapri.
tener las ovejas. Tapi.
Miembro genital de lo muger, Tapi

pi : Tamaa : Tamba : Qura : Cua ijuaruh.


del ranea. Haqui Hemb :
Quaru raba : Aba qiiariib : Taqu.
Miembros del cuerpo, es necessario
especificar, nt Arng, ta cabera.

cisma, Atemo mo Sea i.


Topa, el ojo, etc.
de diestro, Aycnibici heroiqiiibo.
M^ientras, Porombuc : l l a m . Be. 11.
, embutir, AyapipI : Ca.
Mies, My tyma : Temy tym : Ytimv en ca:<:a, o raso, Amnd.
mblr.
el seno, Cheaogui pe amnd : Miesses amontono.)-, Aniboaii : AlinoChora eap guipe amo : Chepoi
li o o tembi ya r.
reli amnd : Cheaogury ara6?.
echar a secar, Tapi rra amtyn :
la mano, Apee, c. l'o. 3: Ayepo
Am cng tembiyar.
mond : Amnd chepo.
recoger, Temvtyn gura amon :
- a. la espada, Ahequii cheAroiquie : Aabati : Ah abati r a b o :
quic purii : Ahequli chequiec gui. Ayogu aliati.
uno a uno, o uno tras otro, Amn- segar, A}' quinaba t myr.
deh ndi h : Petei tei amnd.
Migajas, YupI apaci gueri : YcuiMejillas, Tatlpl : Chora tipi.
srueri.
tener llenas, Che ratipl camamb : sobrar, Tenibili tenibreri.
Cheratipi pubibi.
Migar el caldo, Ay tlpyr.
Me.culones,

Tamba.

Mezcla, Mona : Yopar, .


Mezclar,
Aymon : Amboyopr :
Ayap mona : Ayap rereci'i rec.
.1] aule I.

Migas, o sopas,

Teplromblr.

Milagro, Mbae enindii taba.


Milagrosa cosa, Mbae poro montili.
Milagrosamente,
Poro nindii tape.
Milagros hazer, Poromndli taba ay-

apo.
Milano,

Caracar.
Mi merecido me tengo, ironice, ChcMiedo, Quibiy : Piai : Piay.
rcnibi eeaoue rup abah : Clie rua
poner, Anin glbiye.
up abah.
tener, Aqulblye : Cheplai :

. , g sin ironia, CheaChepi nyny.


rii nda arec.
Miel de orejas, Eret : Ibirae.
Mina. Quaiepoti ti qura : Ytaty
caas, Ei : Taquare e.
qura.
309
370

MIKA

MODE

Mina de cobre, Quarepot fe qura. Mirar, otear, Ainn.


por algo, guardarlo,
Aliro.
de oro, \ Ui vuqura.

de dentro, Aypi echg.


Minar, A y guiiblcoi.
Ministerio, Nngarequba.
entre las pajas de la casa, a
Mirad con qae sale, Hind : Hynd
los de dentro, Og ambogul : Gui
milenio : Aipee : Aipep : Yp
cono.
Mirador, lanar, Mborecha cba : Ma yp gui rup amae.
'ndba.
su Itoi/ra, Aii mrngt aro':
, qae mira, Porechacra : Mah Aliro che marngat : Clie m
rngt reh aa ngarec.
ra : Mae nndra.
Mira finalmente

que, E hecliaque yo.

Mira no, Ym : Emequ.


Muradlo, desden
muger. E .

del varn,

muchas piar/es,

Cherec rc^a

te : Am era ier.
T. La sin pestaear, Chcre cabi ey ama :
I Cherec ropo p quart am :
Chcropep rt gui m mo.

Mira qoe, E heehque.


; Mirarse a si mismo, Ayo echag.
guur/e, Ata : Haya.
coi espejo, Ali ngechag.
por ti, E ngarec ndeyeeh.
uno (i otro, Ovo cchag : Omae
Mirar. Ahechan : Amae.
adelante. Atenondc rechag : Te | oyoeh.
nnde cot cot am.
Miserable, Ayby etei : Poro mo
al rededor de mi, Afei ti gui yee pb : Mboriahu b : Mrbo ret.
ohea : Ayel p ni inrdi.
: Miseria, Tecoaib : Mrn : Porla
. tecos, Ayecaree : A y hubi : Mlioriah b.
cea vereco : Afie ana gui mamo. Misericordia, Mboro poriahu berec.
Teco mranpr :
atentamente,
Cherec guac lie Misero, pobre,
'lica : Cherec liceo.
Mboriahbr.
airas. Ayo aqnique reiliag : Ayo Mismo yo, A ai.
Misterio, Mba.
aquicu nie.
cada cosa de por si, Ahechag ! Mitad, Hagc : Mblt.
chac Pete! te ahcehag.
Mitigar el dolor, Amyro mba ac.
con. enojo. Amaeac : Choroca po Mitigarse el dolor. Y yro cheracl
]il anii gui nioyroini : Oliereca chbe : Y ru : Y rol.
Ique Ique cot atn' gui fmoyro
.11 ante 0.
1116.
de hito en hito, Abe chaget et : Mocos, Ambl : Api ynyl.
Amo Ihlraqfi cherec hece : Ambo Moga, Cmbuc.
atia! cherec hec : Am et et : soltera, Cumbuc meney.
Ayatlca ciie rec : AnibT rq : Mogo, Cinumbuc : Cun inyguac :
Che roca quarla guimmi3.
Quandeguac.
medio ojo, Amae cherec po soltero, Cunimbuij hem'iirecoey
pibo : Afie'mboec Ibl ti' gui ma'mo. bae.
estando absorto, Am che aplca Mocha cosa, Y api bae : Mbacap.
Mochila, talega, Pl yur.
c catuli pe : Aplca bl lipe.
zia delante, Cherenonde rngotl Mochuelo are, YIrl.
am : Clioliohagungotl am. [c. Moderado, Ata : Hr : Hern : Y
, ciiiilarde si. Che yeeh aangore ealhb.
:i71
372
1

MOND

MOJA
Moderarse

en el trabajo.

Ayoaihub

gui porabqiubo : Herni aporablqu.


Modestamente.
Tend lipe : Yeaup
ey hpe : Hecaba bgoy me : H o bye eitl ey b]>e : Ape blbl ey
hpe.
Modestia. TyndI: Tecalbl: Qulryri :
Pieblb : Y aupi rey : Teeabagey :
Hec bee ey h : Apebl rey lia :
Ayurap.
[mre eyli.
en baldar, Apira eyha : Mar
Modesto, Y tyndbae : Yaupi ry mbae :
Tecabag ey liara : Y vayurapabae :
Heco hecoeybac : ApibI rev mbae :
lara : Teca Iblbae : Ypichlbl bae :
Y quv ryry ngatuliae : Apebbl y
mbae.
Modo diverso,

Mrnde 6.

Mojar

a otro, rociar,

Ambo obi : A-

bljili.
la cabeca, Ayap ramo.
Mojarse. Amd aquy : Cbe rob :
Amboob.
/techo una sopa, de aguo. Cbe quv-

mb : Ave Ig : Che aquvm.


Mo.cicon, Porotyng : Ambo! ap.
Mo eiconazo. Poroting guac.

Moeieonazos
dar, Ayting tinga.
M'jo'/i de c/tacara, etc.. Gog Ibl v :

Cog epy c.
Molde, Hngba.
Moldura. Halliba. a. 3.
Moler, Aycocog : Amongui ebog :
Amdngu.
a jia/os, AmTii ypITiiimo.
cansando,

a otro,

Ambog'iierai:

Amombitub.
jfangollaudo.
Apynd.
Molesta cosa. Poromolr : Poromboguerai : Poroniboay : Poromo
ngec.
Molestar, Amo angee : Amboay :
Amonra : Amm bitub.
cansa/ido, : Amboa cyro.
Molestia, Poromboayu : Poroinfier : Porcuno angee.

, manera. Nng: Yab : Iapich :


Na : lini' : Na.
Modorra, Topehliuc. [rojiciili uc.
tener. Topehliuc aiporar : CheMofo, Yaitba : Mboyar : Cura.
Mofar con desprecio, Ayoyai heroy
romo : Ay cura y yaita : Ayoyai
ye urpa.
trinca, Cheaplra ycurpa.
Mohno, Gutmoi': ny ro poelil: Molido estar de cansado. Cbertmbig caneo gui : Cbem tmlig caYcaaybae : Y caapy tbae.
esor.Guatamoi chcrecbny: Caayu : ne : d i e r a cvro : O o caneo
choreto rup.
Ca pyta ebcrerec.
. o triste andar, Gua tmoiaie gui d/o//e rbol. Aguar Iba : Yoabeb.
Molledo del /nuco, Yha e: Yibalpl.
fiemombl a b o .
, gve maestra Itozico, llcmbechg- M^olleja, Uruguac plcue.
bae : Gaquaraylbae : Qa quarac b : Mollera de la cabeca. Tetob pl.
los nios. Apicvic.
Caqu ra baetbo.
Momento,
Cury tei : Obera bote :
Moho, llb.
Cut : Ibi t rm : Caberbot :
criar la carne, Qoo oembo a.
Cab rmi'nt.
de carne, (Joo rao.
/ierro, Quarepot bbe : Qua- Monarca, Mburubieha bet rubich.
Mondada cosa, Y pir plrra : Y
repoti repot.
peog pirMohosa cosa, Mbae bbe.
Mondadientes,
Tai quy tyngocba :
Moho tener la. carne, Ha.
Tai ]>a cutucba : T a i cr miaMojado estar, Cbequy : Cberob.
ba.
Mojar, Amoquy : Aya])ir rao.
37?,
371

MORO

.MOVE

Mondaduras, Apoeu :Yiapecuera: i Morder, Aycu.


con rabia, Aycu a : Mbur.
Haticu.
Mondar los dientes, Ae S eutug : [Moreno, Etiope, Aba plchnda :
Avcnt fhcru : An pati mb re- I Tapyinh.
color, Pirlblt.
nlle.
fruta de cascara gruessa, OTHICEOS, I itazerse, An'mbpi rlbyt.
Aypeg : Ayapeog : Ava pieniboi. i Morir, Amano : Cbe reo.
de repente, Amano biar.
desollando hollejo, Aypirog.
en la juventud, Yeunmbucucu
Monasterio, Pai abar ruga.
teo oyob : Teo guerab.
Moneda, Quarepoti yyap pir.
; , espirar, Ayequli.
Mono, Cai : Caray : Carabi.
Morirse de risa. Choreo gui puebo :
Monstruo. X mmnga.
Montaraz, Caaigura : Ca pe guara. Ayequli che puc agui.
emponzoado, I'a ye pip amano.
Mate, Ca.
por algo, C'hereo ypotbo : Aye
alto. Ca hat.
qnli hec.
espeso, Ca ana.
Mormullo de gente, Cmb : AIb :
grande. Ca guarii.
Xmbocoy.
ralo, descombrado. Ca catuob : ; Mortal, Omnb bae rama.
Ca guipe I.
bevedizo, TIquIc poro apithba :
cerro, Ibi ti ruc.
Poba ngl pochi te mee ngba.
Montear, cacar, Acaabandu : Acaa , estga para,morir, Teo robaplime
mmyro.
tui : Hai'm tui.
Monte por deba.ro del, Ca gulbo.
Mortaja. Teongue rbn d a b a : TeMontera, Aenga ei'.
bngu ribn.
Monte ralo, Ca eat : Ca y iny Mortandad, Albba : Pba.
mba : Ca eatu ob.
Mortero, Angu.
Montera, el modo. Ca man duah- Miosca, Alber : Alber obl, verde.
ba : Ca mmyrhba.
' Mosqueador, Mber mondohba : Y. la presa, Tenibi : Coo.
mbobe b haba : Ymboyeoitba.
Monteros, t,'oo rupira : Coo n te- i Mosquear, Amond mber : Amboqura Coo ino moli liara.
beb : Amboye oi.
Montn. Atl : Apyt : Apoa p.
> Mosquearse en encallo, Oy e uguai
de. estircol, I ti atira : Iti apira. mhohab cabayu.
Mosquitero. Xtyu ndlba.
Montones hazer, Amboatl atl.
Morada liaza; Avoogbou : Avecotl , Mosquito, Mbarigui : Xty: Arur.
Mostaca, Mnstaca.
bona.
Morado color. Pyt umbl : Candila. , M^ostachos, Ambot.
Mosto. Cagnv plabii.
Morador antiguo, Tapiara.
Morar, habitar. Aye : Ai' : Ayc Mostrar, Aberbaguc : Aiquabe.
con el dedo. Apob.
guiteobbo : Aycob.
Mordalo. Cu picaba : Cii mbmbeba. Motejar, Aycur.
Motivo, H a b a .
Mordedfr. Porocuuguara.
Mover a lastima, Chemo 'p.
Mordedura, Cuu g u a g e r a .
Mordiscar, Avi;,uu ru ru : Aycuu aleo qnissandoto a otra parte,
Aluyii.
anga : Aycuu mbegue.
a 70
75

MUDA
Move?- a otro, Animi : Aiiat.

MUES
Mudar

de parecer,

Ayeequabog

Aii enger : Afi ric robag : (.'a.


rio. Amboyoac uc : Amono
unibotarey : Ambo yoguerecoa uc. el color, Cherob tymb : Xaohrrisa. Ammbue : Amljo puc. roba yu curb rugu aree.
de. 'proposito, Aroliag cheieinvuibo
. malqiarir, Chemmb qu.
tara : Abec bir cberemymbot :
. iienear io liquidr), Aypiguar :
Anee mymbot cu erobag : AyeAipb.
Moverse a si mismo, Aiin ni : A- cobiro cheremymho ripi reli.
roqra, Che ao aveobyr.
m : Adi.
en acto venereo,

Ayeroqu.

Mudarse

a otro loriar. Aya cac : Bo.

en costumbre, Ahiyii cherec : Abecobi ro cherec : Ayeecobiro :


Movido,
Ym niii pira : Yiti
Xa cherec abe rigui arpe : Chembir.
arb coi te : Che aribe rni.
M aule l .
M/'do, Y ieng.
Muchacha, Cnta : Guacha, es vo- de nacimiento,
Ocirieagui y ecativo.
ng.
Mac/tacho, Cuitm : Quani.
hazer a otro conve?iciendole, Am
Muchas vezes, lleta, yel : Yebi yebi. ng : Am mbg.
Muchedumbre,
T e : Yyacu : Ilota quedar, vencido. Anmbig : Che
etc : Xdi.
eng guitpa.
Mucho, O tet : Aye.lio : Kda ete : Muela, Yague.
Xandete : Het : Xdaet : Teyet : cordial, Yaguea po]'.
Tubich : Mtete : Matu ct.
, piedra de amolar. Ytaqui.
li, Ima : Xdaco i'r gua : lilia- de rueda, Ytaqu! er.
li gatti : Im I ma : Aracae eat.
Muelle de areabvs, Tti.
o/, Het oym.
Muerte, Teo.
cu cantidad.
;/ numero,
Het : Miue?lo, Tengura.
Ileraiitmo pa : Het ete : A y , , el muerto, O mnobac : Omno: Gat : Hayri : Heta ili! amb'pa :
baerm : Albapra : Amyr.
Myr'ey ngatfi : Xda etc : Xdi : T.
de hambre, nibi ahlirombia :
tiempo. Im : Caramlioh : Arimi ia.
[tar. mbiabiire mbiapit : Nmbialii
cheyuc : Cbem e imbiahii.
Machos buenos, A b a beta het oca malos, Het het a a b a oaibar. de sed, Iiihei cheyuc : luhei
Mudablecosa.
Hel iira : Oye note rembira.
cu jiecado, Angaip reinym maev.
no : Angaip pip omn : Angai en lo que promete, Alia ee vecce bi re:Aba oyeequal.bac : Mbae- ji rebebe oyequi.
quab'ngra note.
Muesca, Aruijiiai.
Mu dauco, Ycequbci : Yelii : Yec- cu la puna, riel palo, o flecha, A'ol >ag.
ii.
de vida, Yeec ecobyro : Ye ape hazer, i labrar al lomo, Ambo
aruquai : Ambo araouyt.
ipiabii : Ycec apengg.
Hurlar algo, Ahiyii : Ta.
tener, Y yaruqua : Y yaraquy
de uno en ofro, Ahequabog : Ca. tbae.
3 7 S
377
Mover, tocar, Aiti.

iiri.\i
Mur/er

casada,

. Cuna.

Tembireo.

lo llonia
et mordo.
Magre.
Quintini.
Mn'g.

NACE

Tara.

Catti.

IKatv -atti : bat tecat.


Ypiguaoii etc : Matt :
PorllLr : Ca tupiri Ct.

alti,,

anello,

tin.vo. Il.ijTi etc. eie.


lineilo. Catupiti et, eie.
de graio.
Cliercmym 11ot;i]ic etc.

Pochi et : Etc. eie.


Tena et : Patii etc : Y
yigetei : Tata yi etei.
ri-liiitiiilo
era.
Xefi euiuhl orobiC O eatupa.
Mula.
Alborica guaco.
malo,

redo,

M.uladar,

Ytiapira.

-Murata.
Murato.
Mnle'a.
lbococba : Yeeo calia :
Tendapi gi cooaba.
[aypor.
Muletos
tracr,
Tendapi gui cecilia
Maliij'liea.r,
Amlio et : Ayrimo :
Amboubicha.
M>,1 tiplicurse
atgo, Anniboeta : Ofie
vrfiin : Oninlin ubiclni.
Malata.
Malato.

Multijtlleu.

Murmuracin,
Cura.
Murmurador,
Porocurah ra : Poro
abqitl ai bara : Guapichareco reh :
Yuru ai b a r a : Y yur chach guapieli rec reli.
Murmurar, Aycur : Ayabi qui ai :
Che yurtui beco.
en ausencia. Ainga : Yyatucupbo afangao.
Muro, Troque i;y mbba.
Miusico, Alborahei : Porahe.
de Indios, Guali.
mugeres. N'ngara.
Musico. Mburahev tara.
diestro, Mborahei relie eeatbae :
Alborahe tara eeatti : Poroquni
porahe reli.
Muslo, U . 4.
Muslos pintados,
Ubarbae.
ludir al que anda, y es gordo,

N aule A.

N y rimiri : NmboCta :

Nmbo ubiclni.

Oyen

yequiti quitl.
Mustio, Nemombi : Rui : Piehibi :
Pirlb : Aba yig.
andar, Aeniombl guitecbo :
Cbeyi g guitecbo : Chetyn yig
guitecbo.
Kucer,

A . '.

. assomar lo sembrado. lloba ple


gueioin : Y curttb gueioin :
Cibi enibi teinity : Oibi erop :
inyi 11)1.
Otbi mbobi temy ty ni.
M n miti un perdona.
Ihipra ri lequara : Mbae Ibipe guar fio reb opo- bien la criatura, Y mrney o
ropota moy mlara.
nytng : Oa catupiri : Ni mrny
Muiid't.
enemigo
del alma,
Iblpra obo : Omrnov me yri.
finca anni tari'v.
(pah a. con facilidad.
Ca raib.
.Ii'-iui^l'erio.
Jbag nanderee.i yere- de cabeca. Onenio .
. orbe, Ibi,apiui : hiopaeatii. A.f). piles, Opilio a : Oeupiboyri.
MUnica,
del braco,
Poapl.
dientes, Tai oc.
Mair
gente. Am mii mbl : Ayco : diviesso,
Cheyatiy pi : Oc cheAm ijiiyrey : AninombI,i.
yati .
[rabac.
Miiiil.or,
Poroin myi bara : Yocoo- el 'pelo, Ha ce : Che rac : Chehra : Ab,a poromnhra.
Sol, Quarayl oc : Op quaMureielaqo.
Mbofi].
raci.
M li rinvilo
de gente.
Ab;'l cova.
bretn, Y poti curt ce.
Mni/ir la caino, Ambogul ehcrupaba
tierra . Ambogul ibi : Am-

:7 .)
{

SO

NEGA

NA DI
Nacer espeso, Hey pli : Ymbey
mbey hein : Y yapc mbey
noe temy tym.
flor, IbotI y : Iboti oce.
hoja nuera, Hoqu ramo.
los cohollos, H oce.

Io semirado,

Heno : N.

limpiar

tierra.
Nariz,

muy verde, locano, Hobi et gue-

fio-i ria : Oye robiar gueon.


, o salir el pa.varo,

yadie soy, Na a b a ruga che.


yalgada, Hebipg : Hebi peteg.
dar, Ahebi peteg : Ca.
Nalgas, Teb.

Oa gur.

guando se levantan

de la

Ayeeb tubirog.
Ty. 3 .

[r.

Nasa de pescar, Yeque : Ya pagua


larga, Yeque.
. o trampa para pezes,

Par.

y atas, Cambi ayapeeu : Cambi apicha yrignra : Api yy.


cosa de grano que se cay.
hazer, Cambi ayapece ayar.

tallos, Y iimbiqu oc.


yacida

Ar.

iS'acido, divieso,

Naturai

Atii : A. 2.

cosa, Hec ai.

madurar, Cbeyatii hu : Y p u del l'aragnag, Paragual guar.


Naturaleza,
'Pec.
eheatii.
iNi ivaja, T e n d Ib a ap y li ab a.
rebentar, Opug ya tii.
Navegacin,
Para rupi ataliba : I
tener, Cbeyatii.
atatlba.
Xacioii, Aba 'rnonga.
, rumbo, Hohba.
Xacimiento, Aliagu.
Navegar,
I rupi aat.
de agua, aplra.
Navio, I garata r u c a .
, costumbre, emofianga.
governai-, Ayocog I garar.
y cal a, A ani'.
hazer agua, Oe I g a r a t a .
es, Na mba rugui : Anyn'.
saber, Ndaiquaa quiri : QuirindaiN ante E.
quabi : Ndaiquabi mba : Na che
Neblina, I b i t .
mbae quabi.
tengo, Nda rec quiri : Quirinda hazer, Ibltie.
recoi : Ndarccoi mbae : Oapymo Necear, Nache araquabi guitecbo :
Mara tabi ai c.
aic.
valer de precio, Hepl eymche : Necedad, Araquabey : Tabi : Mar
tabi : Teco t a p a na.
Nache repi.
traer, Xandte ayi : Nni'ete ayu. Necessaria cosa, Tectb h a b a .
Necessariamente,
I . 4.
[tb.
valer, ser ruin, Ndicatu.
Necess/dad, carestia, Tlab : Tecy adadero, Ita, tilia : Yta h a b a .
Necessitado, Tect'b'b : Ndab :
Nadador, ita liara : Oita quabac.
Tiabo pora rallara.
Necio, Tabi : Tpana.
yodar,
A it : Bo.
Negar, Aycoac : Aanyha : Ndai con un brago, Aita yoabi.
quabi bae.
[boub.
cortando el agua, A imbobobog.
r

rempujando

con los pies,

Alta

al lujo dandole

otro padre,

Am-

con la cabega, Au cng mbo'mo ana.


saber, Cheita qua : ATt qua : bab : Ayeaiti bag : A ny guiybo.
Checatugui itiibo.
la verdad, Aycoacu hupi guara :
Xadie. Aani.
Aom : Ayaho, etc.
es, Na ab; rugurii.
382
3S1

Xegl igencia,

TA

NOBIj

atym.

Nia, o nio hastatres aos, Mitng.


Niear, A ni o c i n n i e c .

Negligente, ate'y yra : a tey b.


Negligentemente, atey mbpe.
Negociado anclar, Am can goitofbo.
Negociar, Am.
negocio. Mbae.
Negra, Tapli pcln : Tapy p e n i :
Cuna h.
cuna, Mbae ni : Apieb : Hfi : ti.
Segrcar, Hih e : Hhumbar.
. Hogui bob.
Segregara, Hi hagura : Hiindra.
Xegro, Tapa : Tapynh.
macho, Hnda : Y py elifinda.
de la ua. Chopo ape api ri.
del ojo, Choroca p toril.
Neguijn,

IT a. i u.

Nervios, Tal.
cortar, Abayl mndog : Ca.

S ierias, Cnnunii ec.


S'iez, Mitng ecoh : Mitng haba :
Mytngni teco.
r

S'io dizen por autor. Pi : Pvai.


Ni ]>or bien, m'por mal. Guerec ea-

trnio : Guerec ai;,rni yep :


Teco guerec eat: Teco guerec ai
ycp ndogne robiri.
esso. Ndaeroya.
uno, nt otro dare, Alnco agni peteaub : Nni ngiene.
Xiccl. Mbae apngocha.
de pared, Yt apav : Ytae..
Nivelar. Ali.
N ante 0 .
Yo. negando. Any : T : T i : Hinie,
( con verbos . Na : Nda (y)

al final Y : Yni : bin.


[tepe.
Yinib pop. i preguntattdo ;-^Ani paco? Any
Nervosa cosa, Mbae ayl.
: prohibitivo J, Yni : Eme.
ag. Nditlbi : Noy mei.
Serado. Tipia.
atrancar. Aguata : Poat : en Po. o.
Secar, Rolpl.
Nahhmy.
\errio

de fruta nervosa,

\ervios

de la garganta.

Hav.

N ante I.

A ida/, Ilupi upa.


, las pajas, Gira raitl.
Sido. Hait.

cot la mano, Chepo ata.


lo epte jrretendia,
Nabahmy

eberembi ec rup.
assentir. Iletp : Ilari. JAI muger,
Han ba.
[ba nicho.
Sidos hazer lospajaros, Oyeaitl boa.
a l<> que se dize. Atai a : Aani
a las ares, Ahaytl boa.
assi, sino assi. N guy b riSiebla, b tymb.
gui, eona.
[gi : Ndo yo Iiubei.
arer, Aratynib e.
A ieta, o nieto de la muger. Tcmyaryrb. a/cancar una cosa a. otra. NdoclNo assi como quiera. Na mrngiia
TiMuy inynb.
Sieto, dize solo el ahucio. Tamy.
rigui : Naapi ru rigii : Nayru

del carn,

Siere, Ioipl : Re vlpl.


Sigua. lTing.

rgi : Na nrngu rigi.


basta? Nde panga?
Si mas, ni menos c/ue esso, Ebocoi Noble. Angatur : Mrngat.
rmi'b : Ebocoi rapich : Ebocoi condicin. Teco angatur : Angatui'inbee : Teco mrngat.
rnai.
Singana cosa, Aani : Nambae ri- Nobleza, Mrngat : 'm angatubba : Angatur.
gii.
mostrar, Nainbo apaquababi clieSia del ojo. Tcc,a ra.
rec mrngat : Cherec angatur
hasta diez aos, Cua tai.
:8;
384
I.
13

NOSE

NO MB

aniboyequa : Amboyeh chem- Xombre, faina, Tcrqngatii.


poner, Ahei'og : Aliebee.
fia mrngat.
Xobteza tener, Cln-roe angatra : malo poner, Avcur.
Xo 'me parece que es esso. Xa ebocoi
Che fiemen a mrngat.
rfigfii bramy ehbe : Xda aypX" conocer, Xdaiquahi.
conozco lo (jvc veo. Xda hocha- bae rg ae niche : Mbae e bae :
Y t ayp ha.
quabi.
mucho, Xda hetai : Xda ayei.
ci/re. no pretenda, TeY tci cine.
Xocturna cosa. Mbae pit megura. Xones. Y riy mba : X yr" : Xyr
nd ey.
Xoche, J'yt. 2.
Ko pecare' mas, Ani cher cheanXo de cssa manera. Xa (dio coi ra m i
gaip coito.
i'gu : Xa emo na nung rgii.
poder, Xdachepoatri.
desampararse -unos a otros. Xorc abarcarlo. Xa oheyha ybi :
lmo fiembo ri : Xdornyopoeyr :
Xachepoybi.
Xdoroyaog oyougui.
,no tener facultad, Xdaguyoi :
di'fjo verdad.'' AvepaV
I o . Xda che pope rgi ap liiny.
es .Pedropara cabrero, C Ramon- hablar, o trayar, Cheyupe
poss/ble, Ndieatuiete.
cherembi : Chenee.
estoy contento con l, Nachere- por esso, Xda eroya ' Xda haubi.
quhi ychup : Xa marni : Xa-- querer, no voluntad, Ani cher :
oheronbi hec.
[ndohbi.
Xdae nich tall que dezir, Mar oe guama quiero, Xdaypotri : Hin e.
lo cumple, Xombopri : Xombo- querer encontrarle. Ayeapia ya y e i.
chugui.
- de.ees de hazer. Xde reyapoi- Kora buena, : Ene : Myyei.
retei'ne.
Xo responder mal por mal, Nahobai
digo por tanto. Xda aybo ruchanngy chererec aybo.
ga a i a' : Xa yin boayeh'm rgu
satisfacerse,
Cherugua pe mbae
hae : Cliemegmo a.
ongan.
encontr, Xahobaiti my.
sacar todo lo que ay, Aypoenyog :
mam o essa loigv.a, Xa cambn en I*o. 3 : Chepoeniog.
aipoce : Che ci eam gui nanohe- s como? MranipV Maranip
111 i : Xda ypitei checa cmb agu : liera '.
Xachemo cambui cliecT co eenga r. \
ando Y Mra mra liera aye V
Xombrado. famoso. Heraqungt- me tratarn Y Mra liera
bae : Heni mbi catbae : Henby
cherrconin Y
n gata piribae.
del, Xdaiquaabi iiccohba :
li. 2 : Mar hora hecoh. | nip ?
Xornbradia, Hcnoy ndba.
de que numera, Mrngat
Xombrar a alguno, Aheni.
en mala parte, y buena, Aanga. hazer, no me amao, Nache
por su nombre, Aheni hra pip. ecatui : XMayqua M yyap.
. tener siempre en la boca, Xa che- para, que, Mba ramo hra :
Yla'ra liera.
yuru ri ychugui.
quien, A b a u p g u a r a m a
Xombrar se, llamarse. Ave enoi.
her& : Y yra ndaiquabi.
Xombre, Te. 7.
r

3S5

38

NOVI

NOSO
Nosotros

No .s-"'por donde, Mrup liera.


porque, Mberm ip.
me ha reildo esso, Mbaera-

(incluyendo),

X'nd.

Notado de infame, Mnnbar herccop : Hrqundavba herecop!.


Notar con la risia, Aliasi he chacpe :
Hechca ah.
' lo mal dicho, Y ' aruney avga : Y ' tat bagu ayoga.
: No temer, Xda qulhlei : X a Se mo; pirygy yehugui.
leis a Dios ? Ndaperecope Tupa.
honra, Xdaperecoi nirngati.

molira : Cobae turi ebbe : Tutu


clu'be iiilabjiiaabi.
quando, Araca liera : Araca
riipon.
tuottto Ita, Araca hra : Ima
liera : Hec bagu ndaiquabi.
tuile, Mhoh ip liepi.
quantos, Mbobi ip liera'.
necessidad de lo ageno, Aba
- que. Ndavquabi : Mba h'ra.
mbae r ndapeieotbei.
es, Mbae liera : Mbae ip. ! vergueara':' Nda petmy pa - jiera dr ros, Mar' amnga? Ndaperoeope t" ra : Napeti
liora Hile r'r'cony ra.
quaa bi' png ?
T

nial me ha venido,

Mbae I tener gana de trabajar,

a braou cbbe.
me d'oro, Mbae bei liera
naco cbbe.
-- haya, Mara tamo clierceny : Mara tain aie r a e .
persona. Aba beni.
ser de -mi, Mar liera ehereeonyn.
lai es, Mrngu bva.
quien, Al>;i liera.
es, Mabae liera : A b a liera.
si raya, o no, All liera ipo
n : Cotera guill eym.
ser assi, Andine.

jamas assi, Audie coite aprey


ni n : Anilieebon.
sin cotisa, Xda haubi.
nino, Catti.
solo esto, Xdacobae fo t rugui.
son muchos, Xda betai : Xambob
rgi : llera hcr'n.
Nosotros junios,
Orepete guac :
Oreitoyr guac.
mismos, Nando ae : Xande tecatua.
solos, Ore ao.
eccluyendo),
Or.

387

Na chepo-

rabiqui fri : Xa ehecn nderi :


Na chepocogi cri : Nache poro
1 apocri.
hambre. Nache mblahli : Na
! che carucri.
lo necessario, Mbae cherecot e 11 e haba ndareeoi.
noticia. Xaporaiulbi : Xaheri el libi : Xa andbi.
sed, Nache fuhe.
ventura, Nache p porngy.
en qiesca, Nache pira po| rngy.
No le ragas,

espera,

A m b o : Anibe-

riinge : E har que rng.


Noticia

tener, Apornd i ma : Alle-

luili Ima : Ayquaa Ima : Aaml.


No tratarse

mas los que fueron

ami-

gos. Xdoya goerecobei.


Novela, X qtilr.
Novelero, Ne qulra rerequara.
Yo veo ya la hora de irme,

Na che

i tigy guill pota bo : Cheange vine


aic che ho che hoc ramo.
Novicio, Oycormbae.
Novios, Oyopoplliirmobae.
No /tuvieras, Ndaroya.
I Novillo, Mbaca rahapiaogi pir.
388

i.

13*

UDO

OCAS

N aule IL
Nube arrebolada, I b t pyti.

arrebolarse, Oiiii.pyt b t.
blanca, Ibt.

0.

O, del que desea. Tamo.


(disjunctiva),
Coteri : Cebera : Co

ip : Co tenip.

/ del que se duele), Giet.

enfada). Chnti : Tagiu.

de agua, Ama.

del ojo, Teca ting.

i e.rctarnacion), O : A.
negra; Ama pyti.
Nublados, Ampyti bt.
0 ante II.
(ver, Amayiyt e.
Obedecer, Abpi : Arobi : AporeNublarse el cielo, Ibag oi rao ptu :

rolii : Amboave.

Ibag oi mobt.
Nubloso tiempo, Ara a m p y t i .
Nuca de la cabega, Atu.
Nuera, dise el varn, Chera tat.

. la muger,

Chemerabtat.

Nuestro (e.cclusivei,
Ore.
l'inclusive),
and.
Nueva cosa, Palni : Oiera mobae :

Yramngu.
. no usada, Yporuprey : Ym

fi trmb rey.

Nuevamente,

PahiirmO : Ang ramo :

Angbe.

Nuevas,

Porand.

Nuevo baser de viejo, Ambob: Am-

nibahii.
[ngu.
, Pahu : --ing ramo gu : YramNuez

de la garganta.

Ayuquyta :

Obediencia,

sin replica,

coniar,

y narrar,

Aypap.

iUboycbpi rey rapi-

Obispo, Abare guac : Pai Obispo.


Obligacin,

Obligado

Q u a i t b a.

a ley, Teco mofngaba r

y quai pira cli.

estar a ayunar,

Y quay [tira cii

yecoac reli : Cbcipiai yecoacu


rob.

Obligar

con buenas

obras,

Ayequay.

por vol, Bi. 1.

Numero, Pap.
innumerable,
Ni papahbi : Ypa-

Obrar, Ambae ap.


Obras, Tembiap.
Obrero, Albae apollara.

Nunca, jamas,

que se alquila,
oyepor uciibae.

p ndicatui.

Aprey : Andie apre

y mane.
Nutria,

Quy.

S ante U.
Nudo, berruga, tetilla, Quyta.
de la garganta,
Vid. Nuez.

palo, Aqiiyta.

quitar,
mbo.
Nudosa

Nudos

3S9

Cherec

mrngatu reli amoyngo yngo cherch : Cheguerec cat ramo : Oycquay cati cherch : Chercc aguiyei ramo oyeup oyec;o h (diereh.
por ley, Teco mfiangba pip
ayoquai : Anni teco mfiangba
pip. I'. Teco.

Yaeo quyta : Yrbi quyta : YrObligarse,


bi candii : Yu eoe quyt : Yua.
Numerar,

Poro apia : Ha pi : Ilo-

bi : Herobi.

Obstinado,

Mbae repi reli

Oporoy robae.

0 ante C.
Ocasin, B i b .
achaque, M. -i.

causa, Reli : Ha. ti : Uc.


tiempo,

Ara.

Aaquyt og : A quyta Ocasionador apecar, Poro no angaipa liara : Poro ni o ngaip ucahra-

cosa, Yaquyt quy ta.

dar, Amo aquyta quyta.

Ocasin

dar al pecado,

Anem n-

gaip bib : Poro mo Sngaip h


390

OFEN

OYRM

abocar : Angaip acababa r ay- Ofenderse mucho de agravio, Ohemomra nandetey hpe : Ayecat
cye.
ehemo mar.
Ocultar, Aycoac : Afidmi'.
Ocupacin, Ycpor : Mbae ap : He- Oficial, Mbae apollara.
coe ey.
Oficio cargo, Clierec me ngba.
Ocupada tener la loca, Y'p cheyur : , ocupacin, Cbeangarequba.
Cheyurp.
Ofrecer, Aiquab.
Ocupado estar, Avepor guiteebo : Ofrenda, Tupa mba.
Auibac ap guiteebo.
0 ante Y.
(Ocupar la verguenca,
Cheti diereree : ArotT.
Og, Cur : Ang : Coara pip.
Ocuparle, d.arle que hazer, Ammbae a medio diapassado,
Ove acay.
ap : Amboyeporu uc : Namoy- , muy demaiiana, Oye co mvtrmo.
ngoi ei.
Ocupar Indo el lugar, Opa cat ten- , todo el dia yapassado, Oye arav.
dba aypici :Opaeati tendba aree. . no jiassado, Ang ara
guetbo : Oora guetbo.
Ocuparse, Ayepor (lieb).
Ogd, de plural, Pehechatr : P e Ocurrir a Dios, Ahepe : Tiip.
Occidentales,
Quaraci rey quie lia hend.
cotigura.
, singular, Eheehatero : Ehend.
Odo, el rgano, Apicaqu.
Occidente, Quaraci reiquie lia.
Ocif, Teco tev : Tec e : rney : sentido, Hendupba.
E.
Odos negar, no darlos, Na emboaOciosamente,
Tey mbpc : Hecoe pca cari : Na mbo apical : Nambo api cabiri yclni]i : Nache
hpe.
Ocioso, Teco tey luir : Tecey yra : api caca ychup.
Oyeapaquarogey mba opa, dizese dar, Ayeaplpac : Aveapi cabi :
del echado en la hamaca, etc.. Oya
Amho apicabi.
te! bae : Oic ebae.
tener llagados. Che apicaqu ra.
Oyr, Aliend (pa) (bo).
en palabras, Cheniar ete.
atentamente, Ayeaplcabia : Che estar, Aicoe : Ayco tey.
api cabi catu : Aliendu earacat.
0 ante 1).
bien, Abend cat.
con gusto las murmuraciones,
Y
Odiado, Y mota rey mbi re.
anga bagu : Ahendu or cat :
Odio, Poro amtrey : Ambotarey.
Odioso hazerse, Amotarey mbue : Ycur cherorlli : Cherorib ynga rendpa : Cheyercqua cat yAyeabaete rec uc.
Odio tener, Amtarey : Na anibo- eur rendpa.
un odo solo, Che aple pehe
tri : Ayabaete ree.
ah'nd.
0 ante F.
de passo, Quapa pip abend.
Ofender a otro, Amo mar : Amoyro: escuchando de secreto, AyeapI ca
bl mi'hendpa : Ay earacat heAmo lmbopochl uc.
ndpa.
la rista, Chereeac.
Ofenderse mucho de pecado, o falta mal, Ahenduba : Na hendueatui :
Ahendu tel.
agena, Aro t mar ngat.
39-2
391
;

OLOR

OPRI

Oyr no /asiendo caso. Alie ndu auli: Olor malo, Y 'mbac : He qunduAhnd hendn ba : Aliendu prlb. ci : He aqindac : liequ poclil:
Cat : Habag : Ha : Pichlbl.
secreto. X i'm ahnd.
Oyrsc ruido, Mliae parata oieerid : tiene de carne, Ooo ra liag oguerec' : Goo rcqu oguerec.
Poofie'nd : P ambi : Yp.
miel, Ey rcqu oguerec :
ante J.
E rabag oguerec.
Olvidadiso, Xmbo caraic.. reyabo.
Ojales, Motoqura.
Olvidado de.rar rt/(),Chei'eearai mbae
Ojear gallinas, Amond uruguac.
los malos pensumieitos,
Chcp- , puesto en olvido, Ilecaray pir.
mongueta a i : Amboycoi : Amond : Olvidarse demasiado, Xaudetc: GbeAyti : Aya pip : Am cav : Xa- recarai.
che apieabri : Xaii'mbo apcabiri: de si, Che veegui ebereyarai : Che
Xa cheapeaeai ychup.
yeeh ebemndu pab.
Olvido, Teearai.
moscas, Amond niberi.
Olla, Yapep.
Ojeras, 'Pop pirur.
del garguero, Yuco,
tener, Clierop pirur.
Ojo, alerta estar, Chcrcc cnngat : Ollas de remolino de agua, I veplb.
Ayeecapc cat : Am pri tart Ollero, Yapep apollara : Xa' apollara.
ngat.
0 aiile M.
de mente, Iribbo e j i T c a .
Ojos, T e c a .
0 ante l .
Ola, de muger a muger, Qu n.
. la muger al carn, Re.

Ombligo, 1'yiTi.
Ombro, Atil.
0 anlc N.
Onga, animal, Guacal a r a . O como pa-

rece a otros, Yaguaret.


[I pn.
. del que llama, Ali : Cli : H. 3 : Ondearse el agua, Tfi'c : I iecd :
Rei : T I . 11 : P. t: TIp.
la mies, Teinyty oic ca Ibl
hablando, Ahpl : Aht.
tu agu : Ommb : Y ypen.

. palabra

tierna del mayor al ne-

nor, Gua.
Olas. Pn : I yoap.
aplacarse,
Opig yoa p : Ombnreat I yoa p : O'mmb.
levantarse, I yoap op : I yoap
e.
Oler, Ahet.

anlc P .

Opinar, Ayning : Am ngab.


Oqiinion, Temym auge : Temym
ngab.
[ni.
Oponer uno a otro, Ambo obai ymo'Oportuna cosa, Mbae agu yete :
Oacatiibae : Aeyabet guara mbae.
, echar olor de si, Cherq : Oportunidad,
Agu yete : AyeabeCherquab.
terec.
[yabet Ara rri.
rastreando, Am mh.
Oportuno tiempo, Ara agu ye : AeOlfato, Mbo ret.
Op>osicion, T o b a i < d 11 i a h .
Oprimido estar, abatido, Cherec ayb
Oliva, Taruma.
Olivar, Tarunrid.
[rigat. guit : Cheporiah guyten : Ay
Olor bueno, Tequngat : Heq- cotbea ai.
de quemado. Pich.
[Yplti. Oprimir, Arec ai : Arcc ayb : Asobaquina, Tendapgu ct : mingotb' : Am mboriah.
393
391

ORDE

OSOII

Oprimir con peso, Ammbe : Ayappl. Ordear, Ayeainbl anii : Aani'i.


os cuidudos.
Che rc<;a et; che Ordinaria cosa, T a p i a : Tapiari gu
api pig che rereebo : Ghemingo- mbae : Yep guara mbae.
tb : cheplgi.
Orientales, Quaraci oemb ootl guara.
Oprobio, Tce megu : ee mar.
Oriente, Quaraci combaba : Quaraci
0 ante Q.
r n l i a p i i ipl hpe.
0 (ue ! Gmete !
Origende lacosa, Mbae ipl: Ombipl.
liada cosa. AttT : Ati. ,a Original pecado, Angaipa bipl.
muqer dirje, He ai.
I
pesada cosa. I' : Oupi : AupI : i Originarse, tomar origen, Ambo Ipl.
Orilla, Tombo.
Hbi.
0 ante R.
del mar, Para rembel.
1 irado u. Xmbo : Tupa mo nget. -- rio. 1 rembel.
dis/ruitlu, Tupa upe mbo e- de ropai. Ao rembel : Ao pop.
ngerec. rec hpe : Xengerecb' te- i Orin. Quarepoti repoti cu.
tyr hpe.
Orina, TI. 9.
terroroso,
Cheang racubo pip
nmnget : Tipi : Ohequirey ngat Orinar, Aquar : Ca.
sangre, Chet rugui : Aquar ruhpe a Tupa rnnget.
Orar, Amho Tupa up : A Tupa gui.
mnget.
Orla, Mbae nirngba : Hep.
coa atencin, Anin quyryryngat Ornamento del altar, Ao Missa mTp ningetbo : Aveaplcabl ca
til : Gui mbobo TTip up : Ayo ngba.
apc.a caeatii : AfimmMa oat - Ornato, Mrngba : Yeguaeba.
mliolio Tupa up.
Oro, Quarepoti y.
distruidamenle,
Ao ngereoi ro- en polco, Quarepoti y ou.
en Tupa up inbobo : Tupa mo- j'rno, Quarepoti yu et : Camlo.
ngotabo. (Ve.
fundir,
Am membeg : QuareOrden, ring/era, Mhaero.
poti y.
Oropel, y oro balido. Quarepoti pir.
Ordenacin, ley. Toc mongaba.
Ordenar la ridu, Avoc, moyngat : Orializa, Ca mvrv : Ho mv ym.
Amoy ngat choroco : Ambae Ortelano, Htyngue rerequra: Mbae
roqul roeai rerequra : Mbae oiLiioyugatii.
, mandar, Ayoquai : Ayapo ue- tym b;ira : Caayupi t'vmbra.
Orror, Ahaet : Pieblbl.
niba : Ao ngerec (up).
. o componer cosos, Amoatyrb : A0 ante S.
moy ngat : Anibogua cat.
Osar,
atreverse.
Xda poro polbbi :
por ley. Ayoquai teco mng
N d a e h e poropolluibi.
boug : Amovngi teei mnngaba
O si. deseando, Tamo : Aoy timo :
rup.
Sacerdote, Abare rm amingo : j Coco a : Tamo m : Coco autamo.
Abar am : Ambo Abar : Am <Oso. Aguar rana.
bo eco Abar.
! hormiguero, Yurum : Tamandu]':
Cuniyr : Ty.
395
39 (i

FADE

OVIL
Osle, guardo. Et : Etquer.

0 aii le X.

0 ante T.
| O.cala, Tam' : Tamma : Coco ai :
Au tamo : Fam rae m: Ayetm:
Olear. Amn : Ng.
i Tete a : Aete a.
Oieros, Maniieba : Ma ndba. huviera, Pee tamo.
ranchos. Ibi atl reta niandba. I lo diga, aun uviendolo visto. O
Otorgar lo que pide, Ce : Ene : mmbeu bee tamo liecliagi r.
Hiyei. la niuger, Er.
P ante .4.
con la cabera. Ay eaiti.
Otra cosa, Mbae a : Mbae ambo-a. Pacer el ganado, Ocar my mb.
Too yanga : Heroeuy
manera, Mrnde.
! Paciencia,
mba teco acl: lierotngat : He parte. Mam .
rob raqu.
parte, o roda, Ambo pl.
rez, Yebl : Amhoac yebl : Am- tener, Tocanga arec : Aroc :
Arociiimbae : Aroatangatu raqua:
bo a.
Arobi.
rida. Tecob amboa.
l'acienle, Too camb : Too c rerehuella. Yebl.
qura : Tooc- yra : Mbaererocui
Otras vezes o otra vez, Amme.
mbae yra.
Otro, Amboa.
Heroca hpe.
Helios, Aniboae lieii agui : Heli Pacientemente,
Iercngat ete
agu amo : Yehugui am : A.am Pacientissimo,
liara.
1 Ommbibae.
amboa.
I acijica persona, Xrney m: Y ru:
din, Ara amboa : Ara ea.
Pacificador
que mete paz. amo diverso, Ae. -3 : E. 3.
mas, Amboa ab : Peteyb.
trey m yugatti hra : Monmoyrngu uc hra : Mombig liara :
- poco. Myryb.
Moapirb hra.
-- utas si quieru , Mirib aub.
Amoyngat : Am yr
menos, Mvryb vcbugui ayar. Pacificar,
uc : Ammo mbacatu : Anin que yo, Aba ehe liegui.
tanto, Amboa ybbe : Ynabcl. gyryry : Aniboruy cat.
A mmbi : Amo
como esto, Coeuerab : Cocu- Pacificarse,
quy ryri : Amborui cat.
era ioT ambo oce : Cobeci.
Padecer, Ayporar.
0 ante V.
deseando, Ahecha ga porar.
Ovada cosa. Opa obbao ; Araqua desnudez, Ayooteb opibo gnitecobo : Opbo teco ayporar : Aoobbae.
bey ayporar.
Oras del agua, Aguap.
dolores, Mbae api ayporar.
de pescado, I'ira r.
r

Orejas, Obeeb.
Orejero. Ol.echa rorcquara : Nanga
req ura.
Ovillo de hilo, Y nynib apu : Y"
nymb poap.
hazer, Amboapu ynimb : Ambo poapi ynymb.
397

ectrema

necessidad,

Aycoteb

ngat : TI ab ayporar.
hambre, mblabl i aiporar.
sed, 1 uhei aiporar.
sin quexarse,
Naiengy hocng : Arcgot : Aroctii mbate
c api gui cngeym : Che qulryry hcng.
398

PALA

PAPA

Padrastro,
Tuhang : d i c c i ine.
del dedo, Poac pibuh.
Padre, Tuba.
de familias, Guogigua ruba.
- dizen los nios, Pap : Papi.
. Sacerdote,

o lieligioso,

Pai Abar.

i Paladar,
Palanca
Paletilla

Apc.
piara llevar, Pita qu.
del estomago, Py cu.

levantar, Ay piena up.


Palizada, fortaleza, Ibir : Ibir pembi : Ibir Ic.
[Yuti.
l'lida cosa, Hab : Yii : Yuquiri :
Palma, Pind : Caranda: Mbocaya:
Aquo : Urucuri : Mbrti : Yuyi :
Yaraibai : Yata : Qiii: Tucumbai :
de la. mano, Popit. [Mbarayai.
Palmadas, Popeteg.
Palmo (rnedida),
Poyepico hng.
l'alo con parrilla, Ibir acangagua.

Paga, Hepl.
Pagano, Christiane, oyc y mbae.
Piagar, Ahepib' : Aip epi.
deuda, Chemunga gura alie.pi
mee : Clierembia cu aliepib.
en la. misma moneda, Ahoba cliuarii.
jornal, Ypoeano abe pib : Y
, garrote, rbol, madera,
palizada,
caneo repi am.
Paloma torcaz,Apicac.
[Ibir.
Pagane, rengarse, Ayepi.
l de su mano, CheeSn repi J'alomar, Apoac roca.
Palpar, Ayabiqui : Apobibi.
rangu ayogua.
Ahabit.
. o agradarse
de si, Cheyerequ espulgando,
gui y ech : Chemboyere qua cat lo blando, Ahung : Apobibi.
clieree : Ayerobiar cherec reli : Pan, JIouyap.
[TI : Tira.
Amo mora cherec.
, o cosa con que se come la vianda,
de algo, Amo mriig : Ayporn- Panal, Ibirae ymngog ypirey :Yn
Panga, Tebe : HI : 'li. [ mynibirey.
gerec.
I'angudo, Tebe a i : Tebeati : HIeay :
Paja. Capij.
Ybihai : Ypachai.
arrancar,
Acapij poog : Acapij
Panderetes,
Apindaguerac : Apimndorog : Carac : Apindagu ra fap : Apira con raiz, .Acapij i piog : Ca.
cap.
[afoy.
de niaiz seca. Abat rob ypir.
frigo, Aliati myri y i cui gu : l'aiia/es, Pitang ubndba : Pitng
l'anetes, Tambe a yuruguacu : CaAbat myr bati cu.
c guacu : Tamb ao yuru ob.
Pajaro, Unir.
Paje, Tniynguai.
|Tapii. l'ano de manos, Yepohi p ba.
uarizes. \ t y n h i p a b a : Amhi
Pajiza, ramada, Capij quarac ng :
hipaba.
[quia ymba.
Pajonal, Capii riba.
esjieso, Capii tb aba Capij ana. limpio, Ao y potuca pirra : AoyPajuelas, I cacngura.
sucio, Ao quia : Aopo chi.
Pala de hierro para

carpir,

Quare- te.vido de lana,

Obech r a :

Mbae r a : Mbae ao : Coo a.


I'anforrilla,
Tyna poti.
Papagayo, Ayur : Paraoa : Arapach : Arua : Cae cae : Ciiyu cuyu :
meter torcindola
para bol ver la
Q : Iiibay : ' l u i : Mbait.
canoa, Aype pl igapieut.
pol ibi rap.
horno. Ibir peh guac.
bogar, lga p cuita.
Palabras,

e.

solas, iepe.
Palacio Peal, Tubichabet rgtic.
399

l'apoda que cuelga, Ai.


Papas de la tierra. Carati'.

nios, Mvngai.
400

FARD

PARL

Papel blanco, Quati rbapot.


p'areados, Yobi rigu : Ymbo voPapera. Ayu ra'yi : Tavi rur : Ayu bp.
cand .
Parea?; Ambovobi : Amy r.
tener, Cheayu ryi : Che ayuru- P'arece mal tu vida, Ni rtny nder : Cheayu cand.
r e c i ' i pocb.
Papirote

en la cabera,

Acng mbot. I'arecele

dar, Aicng mbot.


en la frente,

mbot.

Avcib

acng

P'areceme

Y na run-

bien lo que dizes,

Y nru-

ngat cbbe nde : Che arongatu


nde cha gera.

coyci.

alguno, Amo up.


por ventura
ser,

bien la rojia,

gat aoehbe : Chearngat oheao.

Par de dos cosas. Mc mlia : MoPara

nial, Xinrunv ychuji.

P'areceme

Parece

que, lli. num. 1.

riene,

Amo up

Vb ab oibq.

hr.
lyeb. Parecer bien, venir bien. Ar.
Parabin dar, Agu yebte : Agu J'arecerse algo de lexos, Cugui oyeParbola,
Mbae rangba : Yyab qua : Quip agui : Mmbri agu.
P'arecctc que es verdad?
Ayote bhareym : Mbae yoy.
l'arasismc,
o desmayo tener, o sonar, \ rmy pndbe rae?
j J'arecesele

o tener visiones, Aquepoah.


Paradero,
Mbira h a b a .

en el grandor,

es a su padre.
Parado, Obae : Ambara.
[roca. Parecido
Paraso terrenal, Iba ngapbi riba- ; abii : Gurn ab.
Paralitico,

Yyapbae : l e t e

Hete gu-

aco cu ndoyabi : Hete i beca.

man- | Pared,

Gu nilny

Ib ata.

|gu.
gog ymbae : Mngogey mbi'i : Hra. \ Parentesco. o arce.
Che yaocad'ara aii, Cbbe.
j de consanguinidad,
ha de ser esso, Cbbe, gura- l'arcs, " yr.

nla ebocoi.

l'aramo

fro,

de muyeres, Mmb rup : Mmb


ranp : Mmb repye-a.

Ro requabet.

, tierra estril,

ngabeyin.

i b mba imo na- Parienta


Pariente

d'ara que? Merpa ?


(afirmando).
Te.

del varn,

lexano,

Tetm hip.

Cheretr : Mr-

n tinga, o.

P'arieutes,

Ana : Amo : Anm : Tu-

yaog. I . Y. num. 2.

es esso. Maerqie ebocoi.

mas ? Maer b panga?

[ Pariente,

dize

la

muger al

varn,

pues, Mr top?
: Cherai(;.
Anin bet : Ana to.
ser, esto ? Mr amo pogco ? ; verdadero,
l'arida> muge?; Y mmb r bac.
quien? Aba up girm rae?
l'arir.
Cheniiiibii- : Anibo che ti, Ndbe guram.
Parar,

o cessar

de ejbra,

ni'mbi.
con dolor, Y m'mbir rac : Hac
y mnibi rapa.

Apo : A-

mmbig.
'ararse

el que anda,

Parcialidad,
J'arcial

Apit : lio.

sin dolor,

Guara. 1 : Yohm.

que haze a dos raudos,

Ndahacli ymmbr :

Omboa oinmb omboac ey mani.

Oy-

oeb guara ay p tybobae.


Pardo color,

timb.
401

! 'arlar. Oroco : Orofio innget.


Pyta a b : Hb : l'y- haziendo raido confuso, Oro aibi
i

oro mngetbo.

402

PASS
Parlero,

Neembl.

PATA
Passar

con abundancia.

Che

aoc

chemba guiteebo : Oi mmbuc


Parrillas, Aloa't : Mocae haba.
mbae elicr]ie.
[cabi.
Parte, Pota. 2.
de largo, llobbo aqu : Aboba. o pedago de cosa, Pe ce : Pee- el tiempo, Oqtta ara.
m : Pepngura : Peh : Pehm. a otro yendo, Aqu.
pequea, Potab.
la borrachera, Acabcpci.
Partear, Amo membir.
jj la comida, Amengua eberembi :
Partera, Al membir hra.
| Anicng.
Parles, eaudal, talento, Ara qua.
la rida con mediana, Arec mba
l'arte del mundo,
Ibi mboyao yaoliera ber : He ra ber note chemhba.
ba : Aye : Aycobc.
Partcula de la hostia, Ostia poc-en- Passarlo bien, Agu yetei cherec :
gura : PecngucrT.
Aye cat.
Particular
cuidado,
ngarccoh- mal, Xdieatui cherec : Xa clicbet.
catiti guiteebo : Cherec agu ye
Particularmente,
Mbittenc : Cat.
ey aic : Cheporiab mbae r gui/'articular persona, Aba e catti.
teebo.
Participantes,
Yoguerequra : y- Passar muchos, Oquaque.
ri : omboorI para.
por alto el golpe, no tocar, Aliel'articijiar,
dinteme : Y ruch : Y- reb : Abereb note.
mhoorl para che.
deba.ro, Aygulrog.
Parpados

Partidor

Partir.

de los ojos, Tope p.

de carne,

Co niboy liaba.

Anibo : Aypepe.

el cabello

delante Je otro, Ndopiboaqu.


V. PI. S.

la niuger,
OycetobapI detrs, Ayctipeog.
[aqu.
pea.
entre la genie, Aitila gulrup
en patries, Aniboyao ya : Aiperio, otra cosa, Abac : Alac.
cent.
tiempo en recreacin,
AinnguaPartirse del lugar, Ayupabg.
ra tori pape : Am 'ci : A uno de otro, Ayaog yehugui.
m Sciti ara mngupa.
Partir tierras, Albi mboyag : Albi P'assarse de la. memoria,
Chemaenniboc pye.
du oqa bi : Oyaplrah ebemenl'asmado, lo! remili pici : Ilo! rem- duaha.
ili.! : Caraclb.
el sueo, Cheropelui ca.
Pasmarse, Chorla: P o i cheplbl.
. marchitarse, Y y yi: O'pob.
hecho un bausn,
Cheyuruvai- Passo a paxio ir, Mbegue apyr guigui : Ama.
hbo.
. susjtcnderse. Ae ngerah.
malo, Pe yyaba : Yya baete.
Passadit cosa de preterito,
Y cu.
J'assos, Pyr per.
Passados deleites, Toriblma : 'lirl- P'asto, Hebae rombili : Capij.
[ra.
cuera : Torieayngu.
Pastor, Atemba rerequra : RarhPassage.ro. A ta hra.
Pastorear, Ahar' myinbba yinnPassar. Abac.
grubo.
al Sol, Ammbir : Quaraci pe : l'ata de animal, Hebae pleno.
Amo tyni' : Amboacu.
Patada, dar, Aplbndl: Aplr.
a otro caminando,
Aq : N. P'atata, Yeti.
404
403

PEDA

PECA

Apbondl chefie Pecador lleno de pecados,


Angaip
bae r o'mbo abirbae : ilobapi
Palio de casa, Og roca ra.
pobae angaipba r : Angaijiaba r
Patituerto, PIbang : P chombo.
otubae : Angaip pre t.
Palillo chico, Putir.
Pecar a caso, Y"m auge yme chean
Pato, Ipeg : Guarymbe. [Mbgu. gaip : Angaip ndaei bi : An
gaip nainiongy bina.
pintado,
que no sale del agua,
Patrimonio, Clierub mbae cu: Che a sabiendas, \ q u a a p a pe chen
bo heyaripl : Chepotba : Cheru gaip.
rembi eyare clibc.
con muger, Cua reli cheangai
pa : Abi cua reli : Arec Cua
Patrn que ampara, Pcyro liara.
Patrn tomar, Chcpicyro liaram 1 inlmneste, Ay niiib).
ayogua : Aypici.
de recada. Amboyo api che an
Patudo, de pies anchos, Mbip.
gaip : Aa yebl: Che angaip yebl
J.'avellon, Aoog.
Chengaip hagueraambo biyeb
Y quaabcy me
Pavesa, Hugura.
|pl piara. por ignorancia,
chengaip : f Ve : .Pecar a caso!
Pavilo, Tetaendi apit : Y rit ap
Paz, Tecr noyma : era ney : Angai p ndaei : Xai mongy.
Qu ryr : Teco yoalb : Yogue P'ecas del rostro, Pvn : Apia.
reeo ey haba : Mra ndec habey Pecoso, Ypiny pin? bao : Y'pyn'
ma : Tecaplrih : emombi.
etci.
tener sin guerra, Guaryney me Pezes, Pira : I pora.
ayc : Na chcmarandecoi : Gua Pegn de .fruta, TumbquI : Aqu :
rini' agui apo : Cherec guary ny Ayurupl.
nguegui apo : Amboapirb : A
quitar, o rabadilla, Ahumbl
mdmbig toc guaryn: Cheru cat qu rayi.
guaryn eyme guitecbo : Guaryn
muger, Camaqu : Cama i.
ndipri : Mri mona nditbi.
Pechero, Gubichabup niba me
engra.
P ante E .
Pecho, Poti : Mboti.
del que se muere, o
Pecado, Angaip.
[abaet. levantado,
Palear de enojo.
moyr gui.

abominable,

sacrilegio,

Angaip !

de carne, Angaip qu : Cua


reh angaip : Cua reh b.
mortal, Angaipfj tu b i c h a : Angai
p ang yuca hra : Ace ang reo
meengra : M'engba : Angrehe
poroyucbae.
. origine, Angaip b p : Angai
p 91 cu.
[poroyuc harey.
venial, Angaip myr : Angari

se haze grave,

Potiap.

, tributo, Tubiehabupy mmbra.


Pechuga de ave, Gira potia 0 0 .
Pechuguera,

Uu.

dura, Uu ata : Uu ocueyinba.


ablandarse, Ocu che uu ata:
Yp lina che u.
durar, Uu ypicopi.
tener,

Che uu.

Peda , Pe(;, : Pei;'ngiiia : Pelie


m : Aci : Aquyt ? Aciguera.
Pecador
abominable,
Angaipbae
Pedagos hazer, Aypeceo 9 0 0 : Aype
yyabaet rec pira.
Pecados capitales,
Opacatu angaip ye cea : Aypeeiit: Amboayi aci:
moe mangi p : Angaip i ge Ambo mbo.
ra : Angaip rap.
muchos, Peycnt : Pece het.
405
406

PEGA

PELO

Peliagudos, Gur : Curub.


Pedernal, Yt ymb.
Pedigeo, Yerurec : Y ponera yenir reh.
[p.
Pedir, Ayerur: Alien! mbae yclm zelos, Cherguyro cherembirec
reh.
albricias,
T". Albricias pedir. //
dar.
d.
consejo, Ohcroe rama r aporan hallazgo, V. Jhallazgo pedir.
la cosa demasiadamente,
Cheopor'ndpe ayo rnr : Ayerur ai ai.
lo decido, C'hbc y quab mb
reh oycrur.
los danos, Chembae mo eay
hagera ayerur : Clicmbae momrfi liagurepi reli averur.
qior justicia, Ayerur ibira yar
c robaque.
prestado, Yporbo o ayerur :
Taipor note bae : Taipor.
cuenta, Ayerur toc reh.
Pedo, Pyno.
Pedrada dar, Ayapi yta pip.
huir, Ambogua clie apieh habangura : Aemyt ypu habagui.
Pedregal. Yta curubiti: Yta c ndl.
Peer, Apyiio.
I'egadiza cosa, no firme, Ova angabac : Tenai y mbae.
Pegado estar en la pared, biat reli ova oina.
Pegajosa cosa, Mong : Pomong :
Yu : Apomong.
enfermedad, Mbae acl 03'bae.
hazer la cosa, Amboayu.
persona, A b a pomo : Yyp yabae.
Pegajoso ser, Chepmo : Che Tpi ya.
es el vicio, Ypmo ete teco ai :
Teco po ch oya tecat.
Pegar, arrimar, Amboy.
a otro sus buenas costumbres, Hoce cherec cat amboy : Amond
cherec catupiri bef.
107

l'egar con liga, Ambo ayu.


en la pared, Amboya Ib ata relie-.
soldando, Amboyece ymboypa..
l'egarse lodo, tierra, A mndub :
A mboii.
ello mismo, Oy.
el paxaro en la liga, Guir yuroh oj : Ombo pomo : Om.boayua guir.
. emprenderse fuego, Oyepot t a t a .
l'egarseme la suciedad
con el fri,
Chemboap St ro.
Peinar, trasegar, murmurar,
Ayabiqu : Bo.
Peinarse, Ayeabqu.
Peinados cabellos, Ab yyabqu pir. Usos cabellos, Apecy.
Peine, Quigu.
de 1 creedor, Qulgua guaf.
Pelada cosa, Hobao pir.
Pelado estar, Che apirab.
Pelar, Ayabo : Bo.
Pelarle la cabega, Ambo apirab.
Pelar al fuego, Ai pimbopog tatpe.
juego, Cliem api mcaraita
Chombo aguye ete mboaraitpe.
el cuero, Aliabo.
las alas al are, Aypopoog.
Pelarse, caerse el pelo, Hacui : Ilacu e.
las barbas, Aondiba equii.
l'elea, batalla. yrro : Yoguereeoa : Yoapit : Xoepea.
de manos, Xmbo yolap oyoguerec abo.
Pelear, Ay raro : Oo yrr : Oyoguereco ai : Ogua ryno epea.
Pelechar, Choraba c ramo,
Peligrosa cosa, Poromangabey.
Peligroso camino, Poporo mangabey.
lugar, donde el herido muere, Hgii.
Peligro, Angabey.
l'elo, Aba.
-

408

PEXC
Pelo de la barba

bo t;i.

Peln.

de animales,

PEPI
Am- I Pendn,

del hombre, Tcndbaa.


ropa, Aorabiy.
Tacara.

Velos de la naris,

Api ynguar.

Aobeb.
| Penetrar, Abac.
el coragon, Ahaea ohepi : Ai pa
haca.
[Y .
ta razn epie dize, Chepicutug :
J'enino hazer la criatura, O!ar6 plia

pur'my tanga : Opu pa atai.


Penitencia, Yeree aci haba.
del Conessor. Pa chcquaita gJ'elotear, Amboyeh yeb manga
era : Pa poroquait gui mmbc
ymbmbca : Amboyoapi manga
guape.
[pira.
guie'mboaraita.
Penitenciaxlo, Teco aci relie yquai
Peluda ropa, Ao abiyubiy : Iiabi- Penitencia cumplir, jVmlio ay : I * a i
y na.
clie ipiaita gtira : Ambopi, etc.
Peludo hombre, Aba abuc : A b a hazer, Ayerec aci : A nip:
abana.
Ayecoac.
Pellejo. Mili : P.
no cumplir, Xa mboaye: Pa clie lanudo, Mbae paban.
quaita gu : Xambopri, etc. [hra.
de las maiios, Pop : Mbop.
Penitenciario,
Porom uomlieu
Xmombegua]ie.
nacer, Chepice : Obepi o'mo. Penitcncieria,
Penitente, Xmmbegura : Ongai poner, aforrar, Aypi a.
p iiboaci liara.
quitar, Ay prog aipi mbo.
Pelota de arcaba::. Mboea bay.
para juejar.

Manga.

Penosa nuera,

Mrndu aci.

[ang.

l'ellizcar,
Ay pych : Ayp pocng. Pensamiento, Mbae mang : Xin desmoronando,
A.m carap.
J'ensamientos matos, X'mO nga.
la comida comiendo con melindre, varios,
Yepi mnget yo para
Ayabir.
para : Xrn mngoy ngo y.
Pellizco, Picli.
J.'ensar, Amoang.
Pena, Tecotb : Ta: Ang angecon. mal, Amo nga.
corporal, Tete rec a:Tecoa. Pensativo,
Yepia mnget hra :
de dao. Tp rechagey aprey. Xin ang quiryr bae : Aba jila

muerte, Teo quaita.


yecarec : O momliibae : O sentido, Teco a aprey ancl. m ]iichbi o'mng.
eterna, 'Pec a ap rey : Opa- andar, triste, A mnibi guitebey baerma : Opigey : Aracae cbo : A mngiryri : Amboypabi fi re; y abcy.
ru : A'mbo pi chib.
grave, Teco a eat.
Pea, Ytaguac.
[iete.
moderada, Teco a S ta.
hueca, Yt yquarucubae y nybi recibir, Ha cbbe : Teeotbe , o piedra con agujeros, Yta angu:
cbererecii.
Ytqia : Yta apicqu.
tener esperando alguno, Cherea- Peascos, Yta yt guac et.
coyup : Aycotb ha arom.
Pen, birupi atahra.
Penar, Ayporar : Cheang angog Peor, Ipochib : lyaibegu.
guitecbo.
rjue lodos, Opacatugui ypochib
Pena, poner pena, Atec a mang
Yyaibegue pabegui.
ycliup,
Pepita, Ay.
Penca, Tbaji.
410
409

PERD

PER F

hombre, Aba emo eay


! l'erdido
Pequea cosa, '.Mbae myr : Titi : Aba arndubey.
Mg : Tii : Tiriri : A.'2: Ape. 7: JMrdiguero perro. Yagua mbae rupia:
Murriii quiri : Tal. 1 : Micbii : Yaguacoo mo mobe liara.
Mi olii : Ater.
Perdiz, Ynmb lujlio : Y nambutymyta : Y niiib ohororo : Turi
J/eqneez, Myryhba : Qui ryhba.
pop : V imbii guac : Y nmb
Pequeo de cuerpo, Aba myr.
i'erder ci amor, Ahahupo : Aliai aqu : V nmb pipi : Y namb
Ini rey : Clieliaihu yiabi : Xdaha aci : i" nambutcque.
Thube : Chehai liucaiiy : Aliai hii- l'crdon de pecados,
Angaip canyy ri.
mbiba : Angaipabup vr b a b a .
animo, y brio, Xda ebepi be : J'erdonado ser, Yyr mbi ramo oli :
Yyr i m cbbe.
Cliep eay : C'hepepo ri.
A yro liara.
juizio,
Cliembae quaa eay : l'erdonador,
Che araquaa eay : A'mboa ea- | J'erdonar, Clieyro (ii]i).
y : Ghetarob.
pecados, Ayor angaipbagui.
[bey.
miedo, Ayabaet og : Xdaqui Verdones, V. Xyr babet.
Perdurable cosa, Mbae api rey : Pab yei.
Pcrecedera
cosa, Opaberama : Oca el tino, Clierop.
ybaerm : Tec cuera.
- el rastro, Aliaqui cucrabi.
jugando,
Cheaguy mboca- Perecer, Apab : Acay ete.
de hambre, Xmbia bi cliemoingoray ta.
/'/ aficin, Poro ambot bague tb ai ai : Ayporara ay mblabi.
oeay ebebe gui : Xacbe aebei : en guerra, Mumbpe opabete :
Cheae ene hece y pab : Cbe ae p Oreapi pabcte guarynmo.
hec : Oheae ie.bugui.
l'eregrina
cosa, singular,
Cande :
esperanga,
(Jheye robiali Catupiri et.
Ib totyro rupi aat :
oeay : Xda yero biaribei : Che J'ereyrinar,
yerobiah pab.
Tettet pabapoh : Cberetauey
gracia de Dios, Ttpa gracia rup aye gui ata atbo.
am eay : Oir cbebegui Tupa Peregrino, Guetainey rup tequra.
gracia.^
forastero,
Mam eguara.
l'eregrinos alvergar, Atalira amom vista, Xa cherec ]iI(;,obei.
bit.
las malas maas, Ayepoquaa og:
(Jbe yepoquaa aycue amombab : Peregil de la mar, Igaii.
Apoi cheyepoquaa pocbi gui : Aye- Pereza, Xtey : Carar.
poquaa ]jocb i cat.
tener, Xatey cbererec : Xtey
arec : Cbeca rar.
[ruhjie.
Perderlo, Ainocay.
Perezosamente, Xtey mbpe : CaraI'erderse, Acay : US.
el linage, Chean" mbet Ipicue J'erezoso, Xtey yra : Yatcybae
Xtey bra : Carar : Cararubra.
ogue : Che eno angba 0]i.
ser, Cbe tey : Cbecarar.
-- que liablava, Cberop (bo).
cosa, Mbae catupiri : Y
por otro de aficin, Acay baih Perfecta
ba r : (Jliered bef : Cheang hec candea : Y catupiri tecat : Y yaocay : Che ropa ballili hpe : Clie- guiy candea cat : Angatur ngamone porar bailuiba.
tbae.
411
41-2

Pepila- de tjallna, Uruguac ai.

PERS

PESA

l'erficionar,
Ambo aguy : Amo ! Ayebo cherec cue ano : amo
cande : Mbae ene ayporiig.
i pl m cherec cu : Ambobl rebo
elicrec Ima.
Verficionarse, mejorarse, Amoatyvo : Ambo agulye eat : Amo Iiaziendo. Ayapo.
eco angatrab : Ayeec poranga. Persinarse. Ayeobac.
Persona, Alta.
Perfumar.
Amtymb.
Perfume, Mbae reaqa : Ib Ir pay. de gran presencia. Aba eteguac:
Aba et porng : Aba angatur.
Perilla de algodn, Amndy .
Perinola,
regui/ete, trompo,
veleta, divina. Tupa rec rerequra.
taladro de tierrero, Pryry. [nin. humana, Aba rec rerequra.
estuve. Uhe ae :
Perjurarse,
Aeniboyap Tupa re- Personalmente
J'erjuro, Tupa rend tei'bra.
Acoipe cheap hi'ny : ller;;pe oicii.
I'ersonitla, Aba! : Abrete!.
Perltico, Aba cic.
Persuadir,
Ambo : Ayapo uc :
estar, Che cuc.
Perlesa, Oc h a b a .
Anee mond : Ayeyuruporar y
.Permanecer, Ro : Y. n. 3.
ee mond (bo).
I'ermitir, Ahechag.
I a creer. Arobi uc : Ayeyuru
Perniquebrado,
Hetym pender.
porar herobi uebo : Ayeporar
Perniquebrar,
Ahetymmo pe.
herobia uebo.
I ero, empero, Ate : Etc : lima.
Pertenecer, Guara.
[t eboeo.
Perpetuamente,
Apiroy : Pabey : J'ertenecerme a mi, Chbe gurngaPertiga. palo, soga, Mbae moenynAplrniey.
(Uba : >iboya yeco h;!ia.
Perpetuar algo, Ambo p copl apiPertinacia.
PtangaUbba : Yerorey : Amo eco apirey.
Perro, Yagua : Aguarati'.
biar liaba : Poro yro : Porerobi
rey h a b a .
de caret, Yagua mbae rupira.
l erseguidor.
M6 angec hra : Po- Pertinaz, Aba pltngat : Aba porerobi ry mbae : Oyerob ry niiac.
ronid randra : Momyro hra.
Perseguir, Amo angec : Amo era: ests en tu jo-oposito, Nderapo eiquie yape ci'na nderec reli.
Arno rnyro.
[Porar.
Poromboop hra :
Perseverancia,Tioi:
Y. 3 : Mboblfbo: Perturbador,
Perseverante,
Oicobae : Ayeboygu- Porombo eat ey hra : Poromora : YmbobI tebo ga : Oye po- r ndra.
l'ertnrbar a otro, Ambo np : Namrarbac.
Perseverar,
Haehoy aic : Ayebo bo catui : Amboea : Ammbochl.
Chcropar : Cherop :
aie : Aic porar: AmbobI tebo. Perturbarse,
Acay.
en el mal. Ambo bltebo cherec
angaip : Haeboy arec c]je rec Perverso, muy malo, YpochI et.
angaip : Mbter : J'I. 9 : Am- Pervertido, Hero erobagi pira : Yinbopicopl: Che ai ayebo : Aroaye- boea pir : Y ee pocbl mond
bo : Nacherec angaip irj.
pir.
virtud, Aycoi teco marnga- Psetela cosa, Pobli.
tuplp :ArnbobIte:AmbobI tebo etc. Pesadamente llevar, Haclpe arec :
Plac che herec : Hac yabi che estando, Ayeo.
J

todava,

en sus costumbres,

rela

ac bagu, pjesadeimente

liec bi])ei cliereeo guitecbo : I me rian.


414
413

llevo que

PIEL;

VEUT
Pesadilla,

Quera : Chemque ra-

c mbae. casame

pesadilla.

J'esado en hallar. Ne poh aibae :


Seiiga : Nnga ta rcrcqura :
Y nbac.
Pesadumbre, P a ocotb : Papoch.
Pesar

del lien

ageno,

Ainboa a b a

rec cat : Amboyeya hec cat reh.


en balana, Aha mbae rng
fiamb yobabae pip : Peu pp
ah.
[paguib.

1' ante 1.

Piadoso, Poriabuberec hra : Mbore requaret : Poroporiahuberec


yra.
Piar las ares, Opip OpyS.
Pica Mymbuc.
Picadura,
Pi hagura.
Picante

Picar.

cosa, Tai. 3.

Chep : Ayop.

el mosquito,

vivora. etc., Cu.

con palabras, Amon p che


ng apira pipe : Am co.
l'esarle de coraon,
Ambo a ehe- la espina, Yn chectit.
l'rsa.r, o ponderar,
Aymoangat : I lu spero, Yyoh : (Chbe).
Ayea ree cat he : Ayabqu , pungar, Aycut.
mbae reli guiemngpe.
Picarse de lo que se dice, Y yoh y
. tener 2>eso, Y'pob.
|Aypp. eng chbe : Chemo co o'
Pesarle, o apesgarle, Ambo boh : pip.
. tener pena, Amboa.
jugando, Hcbi beb g cheml'escaderia,
Pirtipe : Pira n'nga- b ocara chlie.
pe : Pira yoguati pe.
Pico de jarro, Cambueb ti'.
Pescadero, Pirabia b a b a .
pia.ra.ro, Guirti.
Pescado, Pira.
| tara. Picota. Yubicba.
Pescador, Y'eporaca hra Pindapo- Pi, P l : Mbi.
gue me pesca. Che pirr porac de monte, Ca Ipi.
liara : Chepinda poitra.
Piedra, pea, hierro, campana, Yt.
Pescar, cacar, Porac.
azufre, Yya ir/i : Aa rata.
cercando el rio, Pype pip am que corta, Quice Yt.
bo pira.
de altar, Yt missa mngpe.
con anueto : Apindapoi (ta).
con red, Apirambo pica pip.
amolar de rueda, Ytaqui ier.
para

otro, Ayporac.

si. Ayeporac.
P'cscoon dar, Ayatttrup.

que hazia cuas,

Arambit.

labrada, Yt ypa mbir.


larga, Ytpuc : Yt Icapncu.
Pescueo, Ay.
colorado. Ayttby r.
lisa, Yt pecy.
menuda, Ytaeurubi : Yt rnyri :
pegoeiio, Anm : Aniriyndai.
Yta c.
Pesebre, Cabaycarubjie.
Pesquisa, Poranduhba.
pomes, Yt curt : Yt mbae pPesquisar,
Aporand : Ayeytiru cari nd (ba).
po poe mbaer po rndpa : Aye- Piel, Pi : Pirra.
yttru po po liceo ar pornd]ia. Pilago, Ipi pucu et.
Pierna, Cttpl : Tym : Tetym.
Pestaa, Topea.
, s/7. postes, mstil, tronco de or.Peste, Mbaba : Ta a.
iol, lc (ib).
J'este orer, Mb al) ai oic.
l'estilente, cosa mala, Mbae mnem. encoger, Ayapo api eherctym.
410
I. 14
4 15

PISA

PLAT

Pisar recio, Chep guaf.ii aa t :


Cbeplta guac.
Pisn, Ib : Cbic.ocba.
[uguair.
Pitahaya,
Xarc guayia : X'acare
Pila ele agua bendita, I roba cap ri r. Pito. Alymbl.
Pilar, columna. It. 4 : I c.
ace. Ypec.
P ante L.
Pildora, Aquy tai porombo eh.
Plaga. Ocarue : Oeablt ruc.
Piln. Angu.
de armas en navio, I garata rol'iloto, Igaropt cocra.
cabltra.
Pimiento,
el fruto, Quiyi.
Plceme, Hi yei : f' : Enel.
, la mata. Quiyi Iba.
Placentero,
Yerequa cati : HorbPimpollo, Iblr roqul.
liae : Hefayngat bae : Yerequab.
Pininos Itazer el nio, y andar el flaco poco apoco, Cherta rata: Apu- Placeres, Toriba : Tefindba.
Plago, ArayquaabipI: Ara hngabi.
pna.
poner, Ab ara : Ahiii ara.
Pino, Curi I.
corto dar al que v, Ambo atmi
Pintado, Yqutia pir.
ymndbo.
Pintar, Aiquati (bo.)
Pintarse la cara, Anibo ob pyu. Plana de albair, Quarejioti peb.
- las piernas, Ayee tyma pyn : Planeta, Yac tata guac.
Ane tyma nga : Pifia.
Planta de rbol, Iblr yty mimblra.
sienes, Ayeatlac : Ayeatl g.
del que, PI pitera.
Plantador, Timbara : tica liara.
los carrillos, Ayeatl pl gua.
Plantar, sembrar, Afity.
Pintor.. Quatiabra.
Plata, Quarepot ti.
l'ia, Nana : Caraguat.
l'latano rbol, Pacoba I.
de piones, Curi I .
J'iones, Curi I .
el fruto, Pacob.
curtidos, Curi I li.
lahoja, Pacoba r.
. o cascara del rbol, Pa ensilados, Curi I bai.
coba rlbap.
mondados, Curi I bayi.
de purga, Curi I bai.
i Plateado, Quarepoti ty pip yyabo
pir : iloty ty mbir : YmboyariPiojo de la cabega, QuI. (i.
p quarepoti ty r pip.
del cuerpo. amo quyr.
Piojos criar. Aqu boia : Cbequlba Platero,
Quarepoti ty apollara ;
Quarepoti ty oae mb apollara.
oi'mf che r.
Piojoso, Aba qul bet.
Pltica, o sermn, Xn ie.
Pisada, mella, Mbp.
Platicar, Afi mnget.
J'isar, Apy r.
en consulta, Oi mnget Se blandamente.
Apv rfi mbegu : mnngpe.
Rui.
, Am get : Anee.
tiesso, Cbepi ambu guac gui- .Plato. Xamb : Tembe I .
de barro, Xaemb : Xa .
atbo.
cafabacc, I acu.
con pisn, Ayocog (cal.
con tiento, Xachepirui guibbo :
plato, Quarepot iaemb.
Xache pipil : Ayep mbor guia- madera, Iblr iaemb ' Xamtbo : Aumboru niboru guiatbo.
b Iblr.
418
417
Pierna estirar, Afety ma mot.
Piernas tuertas. Tyma earap.
Pifara, ilyrnb.
tocar, Ayop mynibl.

POLE

POCO

Playa, 1 rembel : I embl : I emb. Poco animo, Piamyr : Cui mba


Piega a Dios, Em tamo : TipS myr.
apoco, JIbegu mbe gue.
oipot.
despus, Areeatu rir.
Plegada cosa, Ypy chai bae.
falta, Gofio : Coor nge : Nde
Plegado es/ar de sugo, Y pychac.
cerrng.
Plegar, Amboapichl.
[chai'. juizio, Araquat: Y yarb tib.
demasiado,
Nandete amboap- mas, Myrib.
'leitear,
Arec rec abe chembae menos, Jlyri eyr ychugui.
Her : Herni : Ndahetai : Hereh capita robaque.
taey : Ycuri.
[peh .
PHeito, Yogaierec reeohba.
saber, Ayquaa myr : Ayquaa
I'liego de carias, Quati apaqu : tiempo, Xdaara eaei : Curyte :
Araaye ey.
Quati man.
papel. Petei' quati ribapet. Pocilga, Tepot rendaba.
I ogo, I qura.
Pliegues, A p y c h i.
Podadera, Quice apa.
Plomada, de albccuir, Yt apay.
Podado est, Oiquyty imona.
auguelo, Yt cria.
Podador.
Aba embo quyty hra:
.Plomo, Yt membeg.
derretido,
Yt niembeg ymboi- Yac apara.
Podar, Ayquyti : Ayapa.
cupirPluma con pelo en el corte, Gui ra- Poder, Poae.
hazer, ser licito, Agu yetei.
pep Ibibae.
mas, vencer, Ambo agu y : Che
de are, H : Hague.
eserivir, Ypep engyquatia pirata : Che tt ychugui : Aya.
oc cheratngue pip.
hgum.
menos, Chepoacmiri ychugui :
del ala, P e p o ene.
[pogupe.
Plumage.
Yeguacba : Aragli! : Che piat hri.
Agua : Hep : Gira ru guai gu. , potestad, Arec che pope : Che ponerse, Ambo yeguag gira Poderosa cosa de ftiergas, Ypoac
ragu reli : Ayeguag : Aemngi. mtete : Y pirata mbet.
Ymbaraetehpe.
PUumas salir ai pollo, Otobayrmo. Poderosamente,
P'oderoso en todo, Mbae pabe rmI' ante 0 .
biapia.
Poblaciones. Tabet : Abretmbet. Podr ser, Ayetbib: Her: Hnip.
-

Pollada

barba,

Hcndib n.

Podre

materia,

Pe : Mbe.

Podrecerse,
daarse,
Poblado, Taba.
Y ya.
Poblar, Atabofl : Ng.
Pobre, Poriab : Ainyr : Ai. lQ.\yo. ropa, Yyug.
Pocas, o algunas teses, Mbobi : MbobI Podrido
Podrirse
loca comida. Tenibili i'.

Oiim boa :

estar de dentro, Y p yug.


carne, fruta,
etc., Oembo

J'oeo. Myr : Qui, 5 : O perno : Xun- tuy : Y tuy : Hu.


g : Xngar Piri : Mng : Yaib : de mohno, Chepi tuy che eCeri : Hra : N : Quri : laugu my'r agui.
ha. Covri.
! P ogo. Ibita myraceguapl haba.
que rie, Covri ay.
Poleadas, Mbaipi : Mingan.
119
120
14*
J

PORA

POXE

Poner en costumbre, Atec mol.


Voleo, Ca eq.
trabajo, Amoyngotbe : Alie
Volilla, Ao racog : I cog myri.
c aci porara uca.
Volvo, IIiT tymb : Tubi : TubI c.
entre medias. Ambo yopar : Y limpiar, Aytubirog (),
pau pa me amo.
mucho, Tubi ruc : Ibi tymb
en venta, Tbo amo: Amova bg11a9.11.
gm.
Itazer moliendo, Amondub.
la gallina /tuecos, Gupi amlxm
muy menudo, Cu to.
uruguayo.
Plvora, Mboe cu.
/taceos los peses, Pira ry yacu :
Polvoreo.)', Amboapc.
Omboag pira : Omongui gu pira.
con acucar, Eyr piacu ambo
la punta de algo en el suelo, Amapo.
bo ibi chy : Ambo Ibi c.y.
l'olvorosa cosa. Y Uibl ey hec.
las manos para, rezar, A mol chePolvoroso layar, Tend (ubi tba.
po : Chepo yobai : Ambopo yoPolla, Uruguayu cuiamyr.
[amo.
Pollos criar, Uruguaya! ral amnga bai.
quaa.
tercos, Quipe amo : Mombiri
mal, Amoy nd : Aononga :
Polucin,
T".
(Derramar).
Poma de olor. Heaqungat tib ti- Amonguaba.
con otro, Ambo abai yebup :
libae : ilcqubbae.
Pomo de espiada. Q119.C p u c u ropt.
Chombo abai ychup : Chemo mal'ongoftadar,
Apohng:Aypohio. r nde ychup.
de aranas,

y yerras,

Ag : Yoli.

vivora, Mbo popi rend :


Mbo rend.
J'oneoosa vivora, Mbo y popibae.
Poro yucabae : Pocbbae.
cosa, Ypopibae : Poroyucbae:
Pora pitbae : F. Mbo.
Poner. Amo : Amond : Aono :
Ri. 2.
a enjugar, Aincng : Amo y
mocng : Amo tyn' : Ambo acu.
parle, Amoynd : AonCng.
bien a los discordes,

Amoyngat

manos ala obra, Apotyro : Md.

nombre, Aherog (ea).


nombres afrentando, Aycur : Pa.
o echar, Ao 110 : Ao a : Ng.
plumas
a flechas, Ay pepri :
;

Aypep mo.
por obra, Aypy r : X'g.
puntas,

o pas ala Jlecha para ma-

tar parraros, Amo atib.


Ponerse en ala, Orope.
Voner tierra al cimiento, Ayipyty.
trampa, piara, cagar. Amnder :

Xg.
uno sobre otro, Amboyo : Oyo
yormo aono.

bec yoabi bao.


boca aba.ro, Obapibo amn.
en lugar de otro, Aheeobi' :
cerca, Amoyndayb : Api i'me Ahecobi mo.
Voqui/ico, Myry'.
amo.
dar, Cbepobi am : Poe miary do/o, Ahec mar mboyeli.
ro y me ng : Xay am.
duda, Ra.
el pi en el hoyo sin pensar, Clie- Por cansa, Relie Ari : Ri : Pe. 7:
ai, Eguy rup : Mamo rup.
pi qu.
en cobro, Ao nngat : Amoyn- all, Cui rup.
amor de ti, Xdereh : Xder.
gat.
421
422

PORT

PORE

l'or aqu. Corup.


bien, M riegue Uape: Catuplii hpe.
. o por mal, Hemimboa cape
ycp : Xdoypotarey ey yep.
deba.ro, Yguri.
dedentro, Yppbo.
delante, Tennd : Tennd abo.
, de lugar, Rup.
[te.
dems es, Tey e aip : Yeporar
detrs, TaquI curi : Cup pe :
UuaquI cupe. [pepe : Cbeangme.
de mi, Cbceup rupi : Checu dicha, Haubi : Mgiai caray :
! . por

ventura.

donde ? Marupi '? Mamo rup?

l'or donde?- Azia donde!

Mmngotl

halageas

enga pl

rup p '?

palabras,

au hpe : cunTi hpe. [ramo.


la maana, Oyeybrmo : Co
lo menos, Aub.
qu.al, Xde te : da haubi.
maravilla, Haclpe.
mas que diga, Oi porar niburuyep : Ti yuru cororog au yep.
hagas, Ene eyeporar a
ba : Tereye porar ep.
llores, Tereyabe porar
au yep.
medio de todos romper,

Pbe pa

gul rup ocuru rug ohbo.


menudo, Myr myr e hpe : Pougo ti.
podra ir jo ? M rup amo b pob hpe.
mi, piorti, etc., Chereli : dereb.
pe chebony'?
quiera, Mamo tetiro rup. mal, Cbeyeq hpe : Che l embiar, Ay piamnd : Amn- mrngum.
[Y mboe.
d yparmo.
no ai-er dicho, hecho, etc., Eymon :
ir, Aba ypiarm.
averio dicho, no lo liize, Y l, jior su causa, Reli ; Hec.
mmbeii eymndayapo : Ymm encitna, Yrm : YyapI rahbo.
be ey mbo e ndayapoi.
engao, Y mpi nim : Ym pirry poca cosa, Mbae myr reli.
bpe : Ymbotab hpe.
entonces, Acoy hpe : Acoirm: poco, Coi coi : (,'r cr : AytHai'mS.
[Y aun por esso. mo : Ce. 5: Hi.
esso, Ebocoireh: Ha ramo : 1'. Porque? Mbarm? Mbarm pe?
essos, Engui reli.
no quise, Cbey potarey mamo :
Che ae ndaipotr : Chepotarey
este, A reli : Cbae reli.
esto, Cobao reli: Cor : Cobaer. pe.
quise, Che ypot ra m : Che a :
estos, Angbae rob.
Che remymbotape.
l orjia, contienda, yoepie : Yopoepl : mboyeb nee y oapil.
Por que tiempo ? Manm ? Araea ?
J.'orjiadameute, Xe pirqundpc : ser gmalo, Chengaiprm : Che
Y yuru potihpe : Obi rqundpe. angaip b pe.
l'or fiado, Xe pyrqubae.
p'ortada, Oquendba.
l'orjiar, Ane pirqa : Anee yopoe- Portal, Ogbl teruc.
pl : Anee yoapi api.
Por tanto, Emna ramo.
[reb.
neciamente.
Oepy rq arua temor, Qulhl yrm : Quh yeney.
[rbo.
pidiendo, Ayoyuru porar yeru- I'orteria, Oque oca cot guara.
I'or juerga,
Xpirqund pe : Portero, Oqurar n : O q u e rcrcqura : Oque ri ngarequra.
Hemymbo a c I p e : P o piraqu hpe
424
423
menos

pense',

Cheactub ey

PREM
Portillo,

PRES

Il.il Stabog : Ibi cui gu.

Premio,

Hep.

tu bien. Xdereco eat reb : Nde- Prenda, Hepbe ngu rngaba.


dar. Hepbe'n- raanglni ani
rec oati rama r.
aficionado,
Aetu : A.
un lado, I que rup: Ypo p rup. Prendado,
Ayp.
|aicutug.
a. caso, Hera : Te ra : Prender,
Y]i : Pip : ip : Meguay ami': con alfileres.
Arapr pip

ventura,

Meguay cami : Meguai nam : Co- lasos, Niha jip ambo.


llera : Cotera : Ra.
[ I ape. la planta. Hpo nii : Oyquie

l'orra

de armas,

Ibr acambagu :

haj'O cote.
o asirse.

Porrago,

Mbo apub: Pong : Pa. 3 . Prenderse,

Porragos

dar, Ambo ap.

(b.).
Ayepocog (ca)

Preada,
Ypurubae.
de poco liempto \ turiu ramo.
Preez, Mburu : Puru.
Prensa, Amyhba.
Posar, Apt.
Posseedor, Rereeobra : Re requra. de palma. Tepit.
Posseer, Aree.
Prensar, Anmi' : AmbaemiiAipip.
Porrilla,
Posada,

Api.
M b tallaba : Og.

Possession

tomar

de la cosa,

Areco

ma: Ayogua ma: Obi che catva r.


Possibilidad,
r

}1 eatu etc.

Possible,
Poste, I c .

Postema,

Postilla,
criar,

Cliebohi

ta-

e:raaii naud.ose,

Aven-

erec : Am mbe cherec : Ayp


guar cherec.

Rur.

Yape cuera: Pereb : Pe. 15.


Chepo

matalotaje,

liar aem caen.


Prepararse

) ,.

Preparar

ata.

Postillas tener, Cheper pereb.


Postre de comida, Caruap ra : Teni-

Prepucio,

Ambop.

Presa de
la

caca,
guerra,

Temb

iiazcr agarrando.

Ahaub : Aip.

.'esencia corporal,

Gueterehclie ai :

| hec.
bi apira.
[cue pegura. Ouetebria.

de
Dios,
Tupa
mbae
pabeymc
Postrero, Taquy cueri guara : Taqu
Potaje, Yup.
Potestad, Poguipe herec.

Potroso,
Prado,

Preciar,

Presentar

algo

a otro,

Ameenga

mbae yclitip : Ay mbae me'iige.


Piapa guac : Hapi rur. testigos, Mbae reohacarc aroqu
P ante R.
brai yruc robaque.

u.

Presentarse

ante

otro.

Aye roqu

T". Estimar.

hobaque : A b a hobaque.
Precio, Hepi : Hep henoy mbrra.
Presente, don, Mba yin mbir e :
Precio tener, Hepina : Oheni im
Mba y mngy mbre tc.
Predicador,
Nemneengra. [hep.
Predicar,
Pregunta,

Presente

Anmonee.
Porand.

partculas

de preguntar,

Pa?

Pe? P i ? Pfuig? Pia? Pip? Rae?


Pregunta, Aporand (pa).
Prelado,
Abare guac.
Premiado, Hejii beembr.
Premiar, AhepT be.

425

estar,

A : Ayehii : Ayn

hobaque.
con atencin

a. to.Missa.

Cliea-

pab eat Missa rendu pip.


Preso, Ibraqupe ymdyny mbr :
Ibraqua rpe obae.
rbol, Haplmabae.
Prestar. Aypor ue.

Prestamente,
42C)

hpe : Curytey.

PROY

rimi

ngatuhpe : Oberabtc hpc : bt, Primognito del varn, Tai tendotra


ramy : Tecab hpe.
Talripi : Y si f aere hija, Tayi.
Presteza, y presto. Pyryr : Quirey : Primos, hijos de mi tio hermano de
Aybi : Pai : Curi' : Curyte : O b e r a
rami' : Oberab'te : cab! ramino te : mi madre. Chetuti rai : layi.

padre,
Quapapi : Poraibi : Ibi turami : Po-
y a b a : Tange.
Chertibi ral : Rayi.
l'resto estar. Ai aybi : Curi ayc :
fia hermana de mi padre,
Che aib guliipa : Aie aibi.
Chevaych mnib cuimbae : Cua.
Presumir, Avmong : A'mong.
menor ele mi madre,
J'resu.mptuoso, Oyeeli yerobia hr=.
Checi i mmbl cuimbae : Cua.
Presuroso,

foyoso.TsXhai.

Pretal de cascabeles. Agitai perni


cabayu ayuriebuari guar.
[lui.
Pretina, Cu quhba : Cu momb
atar, Apyti che calcon.
de raigones, Clcn cu.
Prevalecer, Ambo aguiye : Aqi.
Prevaricar,
Aroba robag cherec :
Ave eco raba robag.

Princesa,

Mburubichabete rayi.

Principal cosa, Mbocac : Mbae tubichabet : Angtur.

. honradamente,
Mrangatu hpe:
Angtur hpe.
. primeramente,
Mbittene : Milit rite.
Prevencin,
Henndea h a b a : N'm- l'rincipe, Mburubich bet ral.
lioca coyaba.
Principio, Ipi.
'2.
l'revenir, Aliennde.
<?<!>, Aypir : Ayabir.
Prevenirse, Aembo cacoi : A'mG
can.
[Royro. 1. del mundo, Aripi.
il'riessa, Tange : r o y a b a : Curi : Sera: de rio. Tiapi.
Pringue, Qulrab.
da?', Amo nge.
darse, Afenio nge : Chepoyab Prisiones, Ibiraqu : Yt : Mboquh : Poqua h : Y taca.
ambo poyaba : Amo royr.
poner. Yt reli am : Ytacupy tengo, vengo con priessa, Curi
c anio : Ibira qupe am.
guitbo.
Privada. Tepottba : Tepot r e n d a Prieto, H u .
ba : Teqot hpe.
hazerse, Amo : Afi'mS hi.
Privado. Halhubipi : Mbocac.
Prima noche, Caar pyti.
de sus bienes, Ymbae herah piPrimavera,
Mbae rr Ipi hape : rabae.
la gracia, Tupa gracia agui
Ibir roqul ipi ramo : Ibir roqui
yporog pi : Tupa po bagu : Oyeti hpe.
cotialt gue gui poy bague : Tupa
dirimer, cosa, Mbae ipi.
rcmbialhu beyngu : Tupa gracia
Primeramente,
Yyipi.
Primera vez, Yyip ramo, [mo bae. mocay har.
Primeriza en parir, Ymin bir ra- Proa de canoa, nave, etc., Ygati
Ygarat guacu tingue.
Primeros, antiguos. Yyipi cit.
Provara hazer, Ah yyapbo.
delanteros,
Ten dotara.
Primogenito de la muger, Minbir'n- comida, Ah tembi.
, esperirnentar, Ah.
dotra : Meni bi ripi.
-12S
427

PROF

'Procurador,

PROV

Provar Juergas,
Ah chepirt :
Oro.
trabajos,
Cherero tecacl :
Aroteo acl.
Mbe r ngarequra.
Procurar

bien a otro, Ahec mrn-

gat ec : Flec mrngat ra tqu rm aye : Aheco mrngat


epe.
Proceder, Teco e : Teco.
bien, Aye catupr : Ayepor
catupr.
mal, Cherec ai guiteebo : Nday
coi catupr : Che pochi guiteebo.
Procession, Nembo reroat.
del Corpus, Tp reroat guac.
hazer del Corpus,

A T u p a rero-

at.
de dos de un tronco, Coi yac
gu : Che ciyaclgue chorlbl. Procedemos
tronco.

mi hermano

y yo de un
[m.

Processo,
Quati : Abarec quati
Prodigalidad,
Mbae mombue : Mbae
meen gei e.
Prodigo, Mombuca liara : Mbae mo'ngei hra.
Profundidad,
Ipgui etecat.
Prohibicin, Hoquecy mbba : Ypeab : Yyapo ey quaitba.
Prohibida cosa, Yyap ey quay pir.
Prohibir, Ahoqu cy y yap : Amorngu y yaporngue : Y yapo ey
hgu ayoquai.
Prohijar
el varn, Ayealr piel :
Che ral ramo ayplcl.
la muger, Ammblr pici: Chem'mbl ramo ai piel.

l'rolixo enfadoso, Porombo gera! :


Caracat.
[mbegue.
en sus cosas, Aba caracat : Aba
Promessa, Yquab mbi.
Prometer, Ayquabee.
I'romptament,
Aybilipe : Curytei'
hpe : Cabi hpe.
Prcrmjito estar, Cone aie ayb: Cherec ayb cat guiteebo.
Pronosticar,
Mba oubae rm ammbe : Mbae ritrey mbob ammbeu : Abe nonde mbae ymmhegubo : Aliab.
Pronostico, Turymbo he mbae mmbeguaba : Hau.
[mce ngat.
Pronunciacin,
e mombe : e
Pronunciar bien. Cheapc yerecat :
Na ebeapc ati : Amoc n gattiplrl aba e.
mal, Cheapeci ata : amo cngatui aba e.
Proponer, Plae note : Aporandubote :
Haete : Hae e note, 1*. BI. num.l.
Propia, cosa mia, Chembae te.
Propio lenguaje,
Chcfi te : Che-

nget.
l^rosecucion,
Mbobi tebo : Ayeboi.
Proseguir,
Arec aiebo : AmbobI
tebo.
Prosperamente,
Fiali b a u eatubpe :
Poroope catu lipe.
[ceba.
Prosperidad,

abundancia,

Poro ao-

Prospero ao, Ara mbae po rooc :


Oe mombue nibac corol pip :
Coara pip mbae oa cat : Caruay
ndipri : Tebeatndl : Cani cat
oym.
tiempo, A catupr : Coara pip
mbae oa cat : Oucati mbae : Ou
Prolisca cosa, enfadosa,
Poromboou cat mbae coara pip.
[t.
guerai.
larga, Mbae porombuc a viento, Iblt catti et: Oacat I b l estar, Ayeplc guyten.
a : Ai ai : Mbae earacat ai ai : l'rostrado
Prostrarse, Ayeplc.
Mbegue ay cat.
Prolijamente,
Caracat hpe : Mbe- Provecho, inters, Mba : P. 5.
gue cat hpe : Y porombuc hpe. Provechoso, Agu yetei : Agu ye.
Prolixidad,
Caracat : Porombuc. me es, Yeatuplrl chbe.
420
430

I'L'JA

I'UrsL
Proveer

de io necessario,

Hecotbe

ngue am : Xa moyngotbe mbae


vi.
Dios, Tupa ornee rnba andbe :
Ongaree Tipa fndereh.
J'rovidencia,
Xangarcquba : Tenndea liaba.
Prvido. Xangarequrer : ToeGtb
pohnngara : Tcnndeahra.
Provincia,
Yo cm : Yo liim.
Provincial, Aliare guarii.

.Puchero del nio que llora,

Hembe-

chog : Hembe cbor.


Pucheros/aser,
Hembeeliori cbor.
I Puchero, oli i/a, Yapep i : Yapep
myri.
;

Pueblo,

Taba : T t r a .

despoblado,
Tabacura.
resino

Tapera : Taglier :

de otro, IJ casas

apartadas,

Amindba.
Puente, I ibobd.
/aser, AI rlbobo ap : Moa.
Provisin /aser de comida, Amorioo Puerco, Tayacii.
[Capi I b a .
tenibili : Aroiqui ypl.
j montes, Tai tet : Tayac er :
para el camino, Mbohiitba.
Puerta, Oque.
Provocar, Amngv rey : Ambnqitl l'u.erio de mar o rio, barando a e'l
rev.
por tierra, Pegue yl pba.
a ira, Ymoimoyr ai reli am- donde se apporta, con canoa, etc.,
ngv rey : Ainimyr uc.
Xi.
otro a burnito, Amboyeguarti : I estn canoas,

Amgue.
J'rovocarse

a. si a bmito,

o barcos,

etc., I

! garup : I garata rup.

Anmboy- ' i'cmar u.ni sola

res,

Co ilo Iga

egua ru : A neni* gu.


vri.
Pro.rimo, Cherapichra.
Pues, Ma.
Prudencio, Mbae renmle h : Ani- ? Tepe? blu. 1 : Te. 1.
quila : Yyaraqua bae.
como? M, 2 : Macinio pa? CoPrudente, Mbae renonilebra.
ani pa? Cmo pa?
[gan?
J'rueva, experiencia,
Poro.
/a de se;- esso? Mrtepn!
, a. mi? M-eh bepa?
P aule ('.
| ipi no basta? Xila gui yelm riil'uas de /ierro, Quarepot liiibaqa. : gitep? Xda agulyei Ima png?
Idillica cosa, Mbae ycatupe guar : i/o? Ha e amo panga?
Te'yi pegura : l'ab remingiia :
lo hago, /asedio los. V. B i n a .
l'abe reinventili eu : Yquaabipi i no? Cmo pa? Campa?
pabngu : Xdiquaa pabey ni y : hemos de ir ? Cam pa iianPalie reiniandt.
deb eym?
[ndbe?
or fama, Yquaabipi pab : te lo di.re? Xda ey tepe raed
Mbae trapua ndar guara.
para que? Mar tepe?
Publicamente,
Tey pe : Yca tupe : porque no? Mar tamo pa?
Tey i tape : Pb re cape : Pb que ay para ello? Plae tepe mar?
recliacpe : Pb robpe.
avia de desir, Alar yng
Publicar, Tey tpe amPnibet : Pb amopa.
remyemlbm a : Xa bend p- Puesta del Sol, Quaraci rei quieb.
be ey my ae.
Puesto lugar, aposento, Co ti.
'2.
Pblico, Ycatupe guara : Pbe re- Puj amiento de sagre, Ttigui nandete.
niyngua : Yquaabipi pb.
432
I 1

PUXT
Pujar, Am.
Pulga, Tunguc.

PUTE
Puntero,

Quati quabengba.

Punto crudo,

Pyr. 3.

de canto, Mborabei quati.


Pulguiento,
Tunguc yra : Oplp letra, Quati riel mboyaocba : Mmbtabba : Cutucab : Hu
tunguc mboba bra.
Pulido, adornado,
Xemo rngat pia.
bae : Yerec ca tbac : Amo ay tiempo, Curi'.
. ocasin. H a b a .
ngatbae.
Puada, Mbo ap : Poaplb : Quar.
en obras, Caracat : Cande.
lenguaje,
ee prng : da?; Ambo! ap : Aqiiarcbe ppp be^ : Aembopo apbi bef.
cande : ee amo ai'.
ser en sus obras, Checaraeat mbae Puado, l'opetei por : Popete varar,
[anb.
apbo : Ayap cande.
Pulgar

dedo, Q guac.

Pulir a olro, Amo fiemo ranga:


Amboyeguag : Ambo catupri.
Pulirse, Ayeguag : A'mbo ieguag:
A'mbo catupri : Af'mo atyrc.

bueno saca?;

C h e p o cuy pebete

Pual, .Mbopi.
Pualada dar, Albopiapp aycut.
Puetazo,

Y.

Puada.

Jduo, Poapi.
Pulmn, livianos, ' bebui.
cerrado, Pommb.
Pulpa, carne sin liuesso, Qo apypo:
de espada, Qucepue picicba :
Qoo yep : Qoo c nguc ey.
Quice pucii poc.
Pulpe vo de braco, molledo, Yb po/arnaco, Yni apqu.
ti : Tib a .
Jdu.ra coso, sin mezcla, porn :
Pulpito, Nenio ee ngba.
Pormb yep.
Pulsar el pulso, Tayi onyny : Otiti. Puramente
con verdad,
Hu picat
Pulso, Tayi ny'ny : Titi.
hpe : Mrney bape.
Pulso flaco, Tayi titi aqu : Tayi Pura vida, buena, Teeob mrney
natt : Tayi ony ny ru.
nga t.
fuerte. Tayi ny ny t.
J'ureza, Mrney.
mortal, Tayi ny ny yoabi.
Purga, Porombo : Pobangii.
Pullas, Cura cura.
I'urgacion de muge?; Yide llegla.
echar, Aycur.
Purgar pecados,Chengaip
ayoh :
desechar, Et : Etquera.
Ay quityng : Ahepl b .
Pancada, Cutg.
Purgarse, Ambol : Apohang .
l'unear, Ayeutug.
Purgatorio,
Angaip h i p a b a : An sin herir, Ayoeog.
gaip raphba : Angaip quytynPunta, Api : Apyr : Haqu : Ht. gcba.
embotarse, Oye aquatc.
Purificar, limpiar, Ayoh : Ay qui, y principio, I ])I.
tingog : Ayquiaog : Aip cynib.
sacada, Haqa 1116 mbir.
Pusilanimidad,
Cangh : Angapi h
sacar, Abaqu og : Ahaqu boa: habey : Mina a : Quhiye.
Abaty bo.
Pusilnime,
Yyapici ey : Ypa quila
Puntada dar en costura, Ay cut ao
ybae.
yu pip : I'et yu b ayap.
Puta muga;
Candah : X'mece
Puntal, arrimo, Cocba.
te: A b a jiab pob: Aba p a p a bra.
Puntas, Ha t bat.
Putear el varn con mugeres, Amopa
433
434

Q LLAN-

QUES

pa cua : Che angaip cua reh : ' tpiondo esso no sea, Any ey ramo:
Ainieno.
j Aip liec ey rm.
Puto, Tebro.
I no, Anney rm.
Pi'u.rar, Aam.
quisieres,
Araca nderemymboI'uxo, Neami.
tpe : Xderemymbotpe : Xdey po
trmbo.
Q ante Ib
vendr, (deseando), Araeaete panQuaderno, Quati m : Quati rba- ga vyerbi ne.
vertiste, Xder rm.
p m a n .
Quadra de calle. Ocabitcra.
? Aracape ereyuV Mnm
linter, Ambo ocabt yrundi ey- nder rae?
Quanto? y quantos? Mbobi pe?
hng : Y rund ybl q ayap.
Quadranyular,
hacer en qnad.ro. Amo ha ? Aracape ?
yrnd q : Amo yrnd envbn nas, Mbltte ne : Mbitte amo.
g : Amo pepe yriindi.
Quantos ay, tantos vayan,
OquabQuodrangulo, Yrnd enybngbae : bae tob.
aos ha? Mbobi rol Impi.
Yrnd yppe bae.
quiere, Mbobpe oypota?
(jna.roda leche. Camb tipias.
Qna.rar teche. Ambo pag.
quisieres te dar'. Mbobi nde y p o
trm am' ndbe ne.
Qua.ra.rones, Tcndigua c.
de sancre, Tugui neni tipia : Qu.atro. Yrundl.
Que? Mbae? Mbaepe? M a r ?
Tipia tugui : Tugui ripag.
:

(Juo.'earse el ayua. ciarse.

I tipage.

la. leche, Tipage cmbi : Ombo ipi camb.


(piavo, Tiplag.
(pial? Mabac? Hiimbae ?
d.estos? Mabae co amora. Ing'a?
es? Mabae panga? Humbae p-

a ti? Mar? M a r p a n g a ?

assipossa

! A rae ! Taycorae r !

avia yo de decir, M a r chen-

gm pa ?
Quedar, Aplt
|bo r a e ?
tpte dices? M a r ere rae? Alar ey-

tus obras. Xo yab ngura nderee : Xde ar andic nderec.


Qu.alqv.iera cosa : Mbae teryro :
Mbae tetyr.
persona, A b a tetv ru.
(Jv.al ser'? Humbae herV
tu quisieres. Amo ndc rmy mbotra.
(tepi T\\\\'.

d.iao ? Mra a piche ?


Qued.Uo entrar, Xachcpl pul guite
quibo.
Quedo, Mliegu : Pirttey : Andubey:
P. i : Fut : E.
Que ests ai diciendo?
Mar mrteere eicbo rae ?
me haria, Mbt amo.
quieres? Mbaepe ereipot? Mba
up erey? Mar ere? M b a e p e ere
hee rae? Mar eybopa ereyu?
que te haya? Mrpich oroguerecnc ?

Qu.an bueno

Querer,

Pedro,

tal es Juan?

I'er ya-

beb Cliua : Per arunde Cima :


I^n arn mbe Chua..
(piales

son tas palabras,

es Pilos!

tales

son

Y mrngat

dichoso eres! Aba liee porngat


p y n d e ! Ayecat ]ii nderec!
(piando?
Araca? Aracae p a n g a :
M nmp?
435

voluntad.

P o t a : Hegu.

Que s yo, He : Herug : Xdaypuabi.


se me d a mi, Heclpi chbe.
ser de mi, Mar Itera chereonyn.
430

QUEM

QTEB

Que talle tiene?


Mra het panga'? Quebrar la palabra, dada, Oee oliaque : Xomboayei o : AmboyeMrh'r hechag rae?
ap ehefngne.
te (ligo ? Mar aepich ndbe ?
los dedos, Amo qung.
duele? Mbape hacl ndbe?
hago, Mar pich oroguerec? a si mismo, Alnioqu purur.
hizo? Mar ndererccony rao ?
lomos,Ahumbl :AbumbIaque.
parece? Mar ote po ndbe?
, tronchar, Ahaque : Guabo.
pudo
dezir'l
Mar he amo
vaso, Ayoc cambuch : Ayapiti
pa ndbe ?
cambucb.
hazer? M a r araopc ndcQuebrarse, Oyec.
rerecony rae ?
tienes conmigo, Mbae pe crcrec hilo o cuerda, Ocog.
la cabeca, An acng mbopog.
ehbe.
haciera sido de vosotros?
M a r por las verijas, A'mbo acopug.
amo panga peicra?
los lomos, Ayeumbl : AyeQuebrada cosa, Yccabae : Ycapitumbl aquc.
bae.
Que bueno es! Tuc y mra ngatu
de monte, Ca Iblp : Caayr.
rae! Get imarangatu rae!
Quebradas muchas, Ca yuru yur : Quedar sin parte, Nachepotbi.
Quedarse, Ajota.
Caalbl pbl po.
Quebrado por las verijas, Haccorog.
tengo el coracon, Cbcpl ac gui-

tecbo.
Quebrantar

los agimos,

AcaruyoapI

yecoacu pipe: Amo mra yeco ac:


Xdayeco acui.
mandamientos,
Ahacab Tupa
andequatba : Amo mar : Xamboayei : Ahaque : Xamboycrobiri : Ambo apy ami.
terrones, Ayoc Ib ata : Ambopog Ib aquyt guac.
Quebranto, Ta<;,I romb.
Quebrar

corno nuezes cocos, etc., Am-

botg : Hie : Tig, lo que dezimos


tris, a lo gue se

quiebra.

, Ayoc : Aypit : Amp.


hilo, Amondog.
labio del plato, etc., Ahmbec.
la cabeca, con vozes, Chemo ac

dentro

lo que no alcanc la mano,

C h e p o guata bagu oyme.


entero como eslava,

Guetbo gu-

ec yabe o : bo guec b o.
pasmado,
Cheyuruya guim :
Ae ngeralr.
solo, Oapi mo aic : Cheafo
ang ai : Che ao aic.
Qudese assi, Xani to : X topit :
Xa to.
Quedilo, Quryri' : Mbegue : Piru
ey : I'pu ey.
hablar, Afee mbcgu : Ae rui.
ir, Cbepia pira r aic haty oca :
Piruey : Mbegue.
Quedo estar, Che quryri : Aaboto :
Aqubot : Xa erani guitpa.
Que esto avia!

Tac ora!

Tay cora

r.
nnd y capuca : Guaye pip che- Quemada cosa, Hap pir : Ocaibae :
Ycaigu : Y caita gue.
m acng : Chemo acangafl: Chorno acng cuti : Chorno aplfaqu Quemado campo, u cupiguc : NutinynT.
cague : X hap pir.
i37
433

QUIT

QUIO

Quemado del Sol, Quarac rembi : ; Quig es l, Mgui ami ab : Ab


Quarac ccmbi o b yuca cuc : Qua- | liera nyp : Haeni p.
racl rcmb ec : Cbevaymb imb . o por ventura es a.ss, Megai
Quarac.
cam emna.
Quemadura,
Caitaguera : Tatabor. vendr, Megai ami o : <)u tr
rae.
del campo, Cu cugu.
de fro, Ro rcmhib : Ro r'm- (Juicio, Oque plrungba.
Quien ? Abpe : Abpami.
bi e\:i gueb.
de. vosotros? Aba ampe p?
del Sol, Quarac renibib.
arr de ir? Aba oli amopa'?
oler, Y pich.
quiera, Aba tetyro.
(Ju.emar, abrasar. Ahapi.
. arder el estomago, Cher atapi. que es, Aba her her.
campos, Afi nind : Afuhapi : tiene la culpa de esso, A b a angaip tepe eboeo.
Aeuc mondi.
Quietamente,
X'raney rae : Rui h el guisado, Am pich yiquci.
pe.
y el o lo sembrado,
Ko oyuc
Quietarse
del enojo.
Cheapirib :
temyty.
Chefimoyr pab : ChefenioyrO
Sol, Oporo api Quarac : Hac
pg : Ogueb eheinioyro.
Quarac : Clicpe aci Quarac.
pegando fuego, Amboyepot t a t a
e6'cry<?o.Afmoangapih :Cliehap bo.
anga tahaba gui ehe a]iiiib.
Quemarse, Aca : Cheucal.
Quietud. Quiry' : Aprb : Rui.
Queregas de moscas, Mber ra.
Quieto, Xrneymbae : Quyryribac.
echar

las moscas,

Mbcr

oye

Quitada, tener la vista, Che rec qua-

air.
rac : Cherec pi tmbi : Chereca
Querella, Nminbe ai.
fiemo Sng : Xachcrcca picoi.
Querellarse, Aimmbe ai.
Quitar con la mano, Aipog.
(Herencia, TIcrequba : B i a b a .
, Ambo : Y. 9 : Og. 1.
Querer, Aypot : llegu.
. arrebatar de la. mano, Aypoar :
bien, Ahah cat : Ayjiot cat:
Aypobo (bo).
Ambot.
. o tener aficin,

A'iiimbot.

la cascara

con cuc/rillo,

o sin el,

Ayapcog : Aypirog (ca).


superficie, Ayapearog (ca).
Quitarle el cargo. Aypob yangarequba gui : Ayapope.
Quitar lo de inmed.io. Aypi terog.
tjue.co. de dolor, J'oh.
por fuerga, Ambo bemyniboaclQuccarsc
al juez,
Aiimmbe ai ]i : Ypi re mymbota reyme yep
capy '. up.
a mli o.

no ir, etc., Nd eye tamo guih11 o : Nda eye tamo guill ey.
Que se' yo, He. 2 : HerugTia.
tienes conmigo? Mbae pe crcrcc
chibe?

de dolor, Apo ab (m).

- demasiado,
(jueras,

Nandctoi che po h.

murmuraciones,

Anga.

Quitarle

la. pala.bra. de la boca. Af

yur poar : Anee yuru pobo.


Quitarse,

apartarse,

Ayeyii : Aye-

Queroso, Ang guara.


pe : Aciri.
(Juica, M'gii am : M'g'i na mi' : el bocado de la boca para,
Megiai cam : Mgui ter.
j Ayeyuru pobo ypoita.
-!4U
'! 39

darlo,

RAED
Quitarse

el smbrelo,

RAMO
Ae acSngao- | llaer,

bo : Afeacnga obog.

la turbacin,

Ay pep : Aop : X.
de rbol, Iblr rap.

I liaigon

Ae mbo aquaabi : j

materia,

Ya.

Chcng ph (na).
|
muela, Y aguea Ip.
Quita Sol, Quaracl rnoigaba : Qua- [ Haiz, Haj>.i.
racl pihba.
i conocida, Cara : Cara myr : CaQui.rada el huesso. Tayieng.
ra bembo : Cara p i p a : Carat.
IV ante A.

de coles de los Indios,


palo que se come,

lia b a dilla, 1111 mblq u I.


Aypi.
cortar, A hmbiqu vacia : Ah-

mblqul rog.

Habano.

Rbano.

llabear

el animal,

braca,

Tay.
Mandiog :

Mandiog et.

cortada

en ra.cas,

g puesta

en. el agua, Curt.


Oyeuguaimbo-

seca, C a a rym.

j (paitada del tronco, que queda en


b a b a : Oye ugu mpy".
tierra, g produze, Ycblbae : YetltJlabia, enojo, Xrnyr ac : Xm

yro coo.

rey. ele

batata.

Amoy'b ac : Aiiyr Haya, Hai. .


coo.
queseado, Yabeb.
ce hambre, A'qu ndiui te guy- llagar, Aha (bo).
llago, Aniatir.
tn nembla blgui.
caer, Amatiri boa.
hazer. Ameco.
Rabiar.

Itabiatar,
Ahuguai apyti : Huguai lingos del Sol, Quaracl oytl pip :
Quaracl ac : Quaracl rend.
ari aapyt.
Itabicorto, Huguai ac : At : Api.
echar el Sol. Guen dia dia
Jlabilaroo, Huguai buc.
Quaracl.
Itabo,

cola, Huguai.
! Bajar, Ambo : Ambob.
. asseutaderas,
Teb.
Hojas, Yinbobu pir : Ymboy pir.
Habn. Huguai ac : Huguai at : lala cosa. TIc : Xiapycai : Api-

fuguai api.

Itacimo,

Hari.

Hacimos

apeuscados,

r. 2.

fru : Hecacng.

. como nube,
H a i t.

colgar. Mbae rari amboapay.


de pilanos, I'acob rail.
Razn, Hup. 1.
. o justo es, Hup g u a r a anga.

etc., Apir : Api-

; Halo apartado, Hecacng : Ypocng.


| hazer. Am pocng: Am ecacng.

liquidar, Ambolc : am apical : Xam apavti: Namboapatayl.


Hallo,

Ibce.

tener. Hup arcc : Hup guaran ; llaaia de mandioca, Mandil,


j Hornada, Caabo apopl : Caabo quaa piraq.
Ilazonable cosa. Agu ye ?ta : Agu rayl ngm.
; llamera,
(Jua 'menge : Xeme'' "
nnd : Aba ru pphara : Tiro
lazonoblemente.
Heva lieran.
lazoacimiento,
Xnj ee : Mnget. ,' up fe niengara.
y

lo.zc>nar. Anin ge ta.


Raedera,

.Raeduras,

['epy h a b a : Pynd ba.

; liamos

de rbol, Caabo : Ibra racng.


palma, Rindba.

Y Mpyntla gura : Ype- (que ponen para cercar los arroyos,

plhasuva.
441

Ca mbay.
142

RECA

RECO

, Y ni : Guercr : tu.
j
Rancio, Y ymabae : Caf.
[ci.
hazcrse, O i e mo caf : Y catynga
J!ancor, Ria ai : P i a caray.
tener, Chcpla ai : Cheplacari. i

Aycapayer : Aembo

Tlebolcarse,

apayer.
llebolver,
trabucar, Amo myro.
liebolucion de estomago, Tibu : Mbo

hu : Pa plclilbl.
Aymma : A
llene' : Pleiimba : Hep. i llebolver, arrollar,
Rapar, arrebatar de las manos, Aipo pbng (ng).
en olla, Ay pb : Ay plcui :
equi : Aypoari : Aypobo.
con indiala, Aopy nabaja pip : Aypl guar.
mezclando, Aymna: Ayap yo.
Aapy.
Rapacejos.

Raposa

. o atar mal el cabello,

<jue hiede, Mbcur'.

Cbe

ay

mma ai : Aye m a m ai.


, o inquietar, Am era (n).
ijve hiede, blanco, Mbcu ti'.
monte, Aca mOniyr.
liaras vezes. Poca pocii : Ndipl.
Rascadura,
Y cri bagu : Xeeyi . rebolear, Ambo apaier.
negro, Yagua rund.

Raposillo

llebolrerse

bagner.

en la hamaca,

Aap

bng.
Rascar. Aycri : Alieyi.
llebolver
estomago, Clienibopia ro :
/lascarse, Afiecrai : Aeyi.
lo. 2 : Tbii : Pi chlbl.
Rasgar, Amndorog : Ambo ai.
llebolverse
en ropa, A b.
Jla sgu ha r. Ay a ra.
llebolver, sobajar, Amboayu : Ambc
Jtasgnilarse. A carai.
lioso campo, ngatu: u ye qua : apayu (bo).
sobre alguno, Aba abag hec :
\ ruri.
Ayer mburur.

cielo, Iliasruri : Ibagequy tyng.


, seda, A'i

Jlaspar,

IcOg

llebentar,

amandl yn.

el tiro,

no liazer golpe,

Rebosar. Otui.
hazer, Amondui (ta : bo).

Clic ape

reb ypuabagiie.
Aliaqulcu mmli : Amo

Ilestrear,

inoh : l i . 1 : O. o.

Recuerde

liatn, Anguya : Arurii.


lnlonada
cosa. Anguya remi iim

enfermedad,

Che racl:yeb

O fe apyring te cherac : O
mliob cherac cu : Oa yebi che
reli cherac cu.

del perro. Allcttili dai.


Jtastro, huella, Pip : Mblp ra : Ta Recalcarse

qu cui.

Ap : Apurur : Apuru

rug :

Ay popy : Ay pepi'.

el pi, Ayep mongara.

j Recatada
p,ersona en hablar,
Aba
i
oguero nngiibae : Ong.

Recatarse, A'ng (bo).


Ratonero, donde caen, Anguya mbo en hablar, Aneangu gui 'ng.
, temer, Aipoilni : Aipoiliub.
ali : Aratag.
Recato, 5,'ang : Poib.
ricen, Anguya qu.ira.
./latonero gato. Mbaracava anguya Reclamo para ares, Mrondba.

bucuera.

rupi a r e t e : ( Imoeinbiabac an Recobrar lo hurlado,


ntla jior.
guyarelie.
perdido,

R ante li.
/lobato,

Pa. 1.

Aro yebi ym

Aroyeb eh reniymo

cyngu.
Recocer, Arno yebi : Am yoap.

PECT

PEDE

Recocer muciio, Ainboy etc : Nari- | Recuperar el tiempo. Arovebi ara.


la salud., Aroyebi cheree agu
dete ymboypa.
ye cuera : Cheree agu yoicura
Recoger ganado, Amuij niy mljba.
areeoyebi : Ambo I b i chereco agu
a niie's, I . (Mies recoger.
ropa en ia cania. Ayap apia. ye.
Rezar, Ambo .
Aro i'oih.
lo desparramado.
Aliali fia'.
los sentidos. Mbae andupba aho- Rezelar o. otro, Aang yehugui :
qu'nd.
Rezelars", Aang : Aipoi h.
Recogerse a estreclia rida, Teco ac Rezelo, iXeng : i'olh. ((.tro poh.
Rezelonie de ti. Aang nde hegui :
reli oyepon.
Rezelo no te vengo, dao. Droguero
Recompenso,
I'orep : Hepl b.
angii : Alterno ng nderec ai raReconciliarse de palabra,Ono
mungema r.
IXmGiiig.
r eatuplii : Omoyro mngupa.
Reconciliar
los desavenidos,
Gnu Rezeloso, Xengub : Xenguyra :
amotary mba : Amon ambot ca- liazer a otro, Am eng : Ambo
ni : Ambc-yualhu buc oyoguerec
poh : Am mang.
cat y mbae.
fqua. Reciamente, Ttahpc : epy riqfiandpe : Ypoti lipc.
Reconocer ile le.ros, Mmhii gui aiRecibir, Aypihi : A y a : Ayo gua.
decordar,
V. dcspcrlar.
| Ibi.
Recorrer
la memoria.
Ayeearcc : Recibo Pici hagura.
A ngarec : Cbemaenduaba arc- Reciente, nuevo, Piah : Y ra mngu :
corec.
Recio, Tata : YI. o :brqu : Ipi. 2 :
Pyty : Ten : Ti. 10 : Ypoti.
Recoser ropa, Ambobibyo :Ambobibi yebi.
[acang cog (ca). arco, o vara que no se doblega.
Ibiraqi : YI.
[ Yyurutt.
Recostar la cabcga.k yeatl cog : A
Recostarse

sobre el brago, Ayeati cog de boca, que no habla.

che ylbar : Aatyr.


Recreacin,

eme h a b a .

Recrear a otro. Am m fi (na).


la rista. Am ei.
Recrearse

saliendo

al fresco,

Gui-

nibopi rol boa ceoepe.


Recrecer

la enfermedad.

Oyrmo

chereniymbo rara : Oe moapi ri


rari : Oyeap ri gte clicrac.
Recrecerse

obra sobre obra,

Ombo

yo yo cheremhap : O moapi
ri tarli.
Rectamente vivir, Aveob catupiti :
Che recob can d e a : iS'daycob
marl : Che recob mar ne y : Aic
i b ! cat.
[bao.
Recto

de conciencia,

Y yurutl :

de condicin, Hec tSr : Guatftmoi guara : Hecbl riqia ngat.


estar, tenaz, Tnai aye : Obrqfui chereny.
fuerte, TatS : YI : Et.
hilo, Ynimbo yl.
IR-gongar, A ngurur : Angur
ngur : A cu cu : A a a.
Regurnarse, Olga : E. 10.
;

Rechacar

las

'palabras.

Aya pip :

Ayapa mona : Ayahi hl y nga


j Arnndog : Am mbg.
j Rechinar la puerta, D' oque'; los dientes, Tai terereg : Tay ta\ rara : Che ra mbu.

Ang ca tupir! Red,

Pica.

juez. Ibra yaruc eco Ibi cat : Redao. Quira p i c a : Pai. S.


Ibira yaruc a b a moynde yndeh- Red.emptor, Poro plcyr h u r a : Tembirey : Aba rereco co hrey.
i alhbamo hec hgui henh liara.
44 G
445

I EGA

REYX

i llgalo del cielo, Mbae be ngati


Jtedimi do ser, Y pioyrombra c h e .
Redimir, Aypieyro : Anolie tembiai | ihapcgura : Yeco li bapegura.
| R egaln muchacho, Xmennd.
11 i.i iabamo beco agni Abepi.
Rcdoblar clavos. Ainboapa y tapigu : ' liega dar, A fe 6o.
Avapi mboap.i : Aya]>a i tapi glia. el perro. Ocororo.
Redonda cosa, Mbae apua : Agu : ; llegar. AhipTi fa).
la heredad, A h p i i cga : Amo
Carapong. A. '2 : Apunga : Guaa.
mba mombia i b l ni 6 aquymo.
Redenidear com boia, Amboapua :
, Jlegazo. Chor : Aopp.
A mbnagu.
Red.ondez del mundio, Ara apua : Ibi .Regidores. Regidores : Cabildo gua
' ra.
apua.
ledrojo. Y yaigura : Y yapo cu crai'. Regin. . Guara, . 1.
'. R egir. Ayoquai (ta).
Reduzir. A ninno?.).
Redazirse a, buona rida. Anemo ra, Regla. Mbacrayli cocba.
rfnirat : Anemo n o n marangatu : . menstruo dla mugerla -primera
AfifmiboTbi Ice marangatii reb. i vez. Xiuoiidi. Las dems rezes,
M y y : Tugiu arec : X'amyi : Che
Refnar ]t'inviando. Av qui aog : A y
poclii : Orerec : Ibipe aye : Tu
quT tvngog : A v cantica.
guT aiporar.
Rejtorio. Camba.
I-efran. Xoengalu : Xengaba.
Ri-glado. cusa. Mha ra pira.
Refreaar, Avcuui : AiquTri : A y o b i : Reglar. Alia fbo).
Reglarse bien. AyeaTlmb eat.
AinboquVT.
Rrfrenarse
cn ci fialiar, AyepTtacog : en la- foni/da. Che angapilii noto
mbae m y n g u a b o : ni myr : A
mara clie robe : A y e a i h n b a che
uci'i : AhaTliuba ebene'nga.
y a b i m liini b'tc mbae guabo : A
Refresear, Ambo roT.
vealiub catii gui orubo.
Refrescarse l abandose, A cuora ramy R egozijarse. Ambo or : Cheror :
gui yahuea : An'mbopi roT.
Chevonb.
Jefresear, renovar, Ambnbi (ho). ' R '-goldar. Cheei.
niuclo."AnilinroT ca.
R egeldo. E i .
[PiryrT.
la memoria. Ambnb mbae che -. malo. .Ei re.
mandua hapo.
R egniletc. trompo, perinola,
veleta,
i Rehazlo estar, sentado, Agua pit.
Il e_ fri a crii'. A n g a p h T.
-no tener los del inferno. ^\i n a mal mandada. PirTb.
ngapTlu quTrau au afiaretame gua Rehecho hombre, Aba ap guac :
r : Ndoyecoini cohii gaiib anre
Carap guac.
fame guar angapThT robe apTrcy. i Rehenchir. Amo nybe ngat : Amo
n y l i e y o : Ambo obapp.
Rega./ador. l'oirara : Rerec cani ia
Rehuir el cuerpo. Arofeguhe ehe
ra : Ypo aray bara.
Regalar. A y o p o i catti : Areco catii : ret : Anmoin : Aycap.
Rehusar. A y pob : Cbepo quhTyc.
Arava ayopoi'.
con la mano, A y a p i e h ! : A v a bi. ' la carga, AypoThu chebohTi.
Regal arse, Aveereco cat : A y e p o i ! . no consentir, Ata liae : I l y n y .
catii : Arava a y e p o i : A card catti : . R ey. Mhtirubichabct.
An'mo enibii'i catii.
Regna. Mburubichabet re mbiiec
i R egnar.A\)oroquai taba opacat reli
el nino, Ai'mo cu nuli.
:

417

448

I. 15

REMI

RENI

Regno, Tabe mbunibi: Chabet po- ; Remirar,


Ohereca jioe hee : Ayegul rigura : Rapi hra.
| carec hece.
ele los cielos, Ibagc tama.
! Remitir. Aroqua buc yebup : AReir el alca, Comvt : Coe puc. I iind ychup.
Rerse, Apuc (bo).
jlemocarse.
Anieunumbuc.i'iyebl:
Aembo I b ! yebl.
de otro. Ayoyai (ta).
[puc.
dissimuladamente,
Amoco che- Remojada cosa, Yniboruru pir : Yinaqui mbir : V pirni uiblr entre si. Apuc .
Remojar pan. etc.. en caldo, o agua,
Rej'algar, Y taty porapit b a b a .
Relacin, Mbae pap : Mbae mmbe. Ituzer sojias. etc.. Aytlplro : Ay Ip.
Rereis, celosas. I b'ce.
ropa, etc., Aiuborur : Amaquv
Relamerse,
Acmb ot : Aecu(ni ).
i Remojo. Mboruri'i bagu.
mb .
Relampaguear
los ojos, Hee ber Reuiolino, Iyepib.
; de ciento, Guciibi rfu.
ber.
Relmpago, Amber.
en el cabello, Apiro yeplbi : Apit
in ma.
Relatar, Amimbe : Aipap.
Rempujar. Ama.
Relator, Mbae mmbegura.
arrojndole,
Ay llapli : Ama
Relieves, Apoeu : Hcmblrra.
j yeacei heitlea.
Relumlirer, Ober : Hend.
j Rempujn, M aluiba. [Av plr.
Relnzir. Hen dip ub era.
Orovcqtini :
Rellanarse. AguapI guac : Ayeatlca Jlemudarse . agudarse,
Aheplbee : Ay poep.
che rendpe guitn : Ayetu gua- Remunerar,
c : Aembo ce : Ayeca.
Jtenaejuajo, Yuy l.
Rellenar,
Ami nvh : Aya pipi : Rendir al enemigo, Ambo aguly che
amtarey mbra.
Ao a yplpea.
Relleno, Coo ri guac y m y nvh Rendirse, Ame : Aenibo aguly :
Che aguly gui 'ninga.
mblra yt pl pip : YyapI pgiplra,
Renegado. T u p a rerobi gui pobr.
etc.
Renegar,
Apo T'p reroblhaba
Remanso, I yeblra.
gui : (Jbepla Tupa rerobih gui :
Remtetelo esler, perdido, Oa cat :
A ye pea (.'hristianos rembiro bi gui(J Ibga ruri ebbe.
Rengln, Qnata riel.
Remedar, Ah (ng).
Y nimblah pl r : "I
Rematado estar de enfermedad,
Coi \ Renovado,
nibolbl pir.
Ibga rri cheraclrmd : Oacat
Renovar cosas viejas passadas,
Imaeheni pa.
guar anibolbi Ibl.
pohreca,
C5 Ibaga rri
. Ambo Ibl : Ainnibi ah.
chepo riahbani.
Renuevos, lblr ei : Hoqui hoqu:
Remeelio, Mhng : Pobng.
lblr ralou : Ibr nimbl cite :
dar, Av pobn.
lblr plqlll.
tener. Ypohang avp.
Remendado, log pl rra.
[Aipuog. Reir, Ayae : Ap. 2.
Remendar, Aio og : Ay pugne rog : con brio, Ambotalba yyacbo..
Remesar, Ayabcqu ai.
[cague. enseando.
A vaca ymboaraquaRemiendo, Yocagu : Ao per yp pa : Ymbobo.
Rerniniecneia, Maendu p lie.
las avejas. Yoalrp cyr.
440
450

REPR

R E SI

Heir las mugeres. Oyoa cuna.


el uno al otro, Oyoo baichur :
Oy acpa : Oy ac.
Reparar dao, Amoyngat : Ambobltee aygu : Ano nongat.
el golpe, Ayepi.
notando, A cat bec.
Meparo, o defensa.
, sornhra,

\ y
)
l e
e

1 i a

Repartir, Amboya (ca).


dando, Ay mi n).
Repecho, Atlr : Rogfimbl : Atup.
de monte, Ibtl atup.
Repelo, A ac ta ey ngoi.

Representarse

el ausente

a la memo-

ria, o imaginacin, Pla ba ah' recbacagu.


Reprovar, Amomb : Ayt: Aipa rabog heitca : Ay pambog lieytica.
Requerimiento,
Yerurehba : Momo
rnd.
Requerir, Ayerur : Amomornd.
Resabido, Y y araquaa cara ra.
Resbaladero, Pcarleaba : II. 3.
Resbaladizo,
Y cy : Y cby.
Resbalar arrastrando,
Opa rara.

llevando, Ainb c rara.


en pecados, Apa rr angaip pip.
deslizando,
Cheplplrl.
hazer, Ainboplpl r l : Amboprr :
Repetir,
decir otra vez, Amombe
AmbopII.
yoapl : Amombe yebl : Aeyocu quitando la escalera. AmbopII.
yocu.
Rescatar trocando. Afni (mo).
para

ejue se quede en la

memoria. Rescate
sangre

Oye yur porar tachemandute :


Ayeyyru porar yocu yocu.
Replica, emboiebl : e y raro :
e yoapl : X' yoap.
Replicar, Airro guieng : Ai
mboyebi : Af'e yoap : Yoapl.
Reposar, Aptu : Pltuuau bo : Pl
tubo.
lo que herva, Oque.
Reposo eterno, Pituu aplrey : P i tuu
aprmey : Mytu rngue rmey
aplrey.
Hejireheuder, Ambo araquaa :Amboecatii : Ambo appap.
Reprehensin,

Mbo araquaa l i a b a .

fue' de nuestras
almas la
de Christo nuestro
Seor,

Xandereh 'mngba Christo rugul : Christo gugul pip o'm iander.


Rescoldo, T a t a mm.
Resfriar
cd fri, Amborol.

mucho, Ambo rol c.


Resfriarse, Rol cheplcl : Che roa :
Chccaracl.
en la virtud,

T e c o mrngat pi-

p aimborol : Aypoey eyar cherec mrngat cu : Na mo rury bei tee mrngat.


Resina, Iblra IpI.
Resistencia, Plata : Pirata : Pirq:
Tnai.
Resistir, Cheplata y chup : Che pirq.
Resollar, Choptu ce : Chea b.
con pena, Chepitue api : Che pltue ndayquabi : Ndaypotri ehepytfie.
Respeto, r o l h .
Respiracin, PIt : Ab.
Respiradero.
Pltuhe pmbba : Ap
abuliba : Y ape : Yurlb.

llevar bien, Arocuymbao clieaca


bagu : Arop atngat che mboaraquaa bagu.
mal, Cbembo araquaa bague
amboac: XamGrany cbembo araquaa bague : Ndarocuymbaei etimla rpngy : Ndaypotri: Xdaebcaei, etc.
Rep>resent aciones, Ya yng chbe.
Reprimir, Ayaplpl : Xambo abri.
-151
452

15*

UE V O

UE TO

Respirar aprisa, Cheabup p : Che- j Ji'etoiiccer. Y fi ambi quce : l i l i a l e .


, Jle/oho, Hoqui : AmbiquI : l i n a :
pyri ce p pi!.
IpTqiu.
Resplandecer. Ober : Pipig :Heidi]> : H e n d : Omlmbig ; A ti pip.
llctorenr. Amo noma : Ambopf.ca
liesponder con enojo. Anee niboycb \ Aiuboyoii : Amo ncunda.
l'bo).
reeap : Guata m n i a u c m h o y e b : Ji'et';>y<-orse despereza-ndos". Avrp<u-
Anee y o a p i guataino guitecbo.
et ]'ie. Oyopoca f-hopT : Cocpi ov al que llama, Anee ohererio. miar ! ea : Ayi--pYye : A v c p l po'-.
.11 et or ci da cosa. Mbao ma.
up : A fice pyndequa oat.
a rozes. Ciierace guineembo y e - Retoruo. PocpT.
H c aiquatia : Hoba aih h o : Che race vee pyndcqubo. ! Retrator,
Jngaba.
por escri/o. X'o quati aniond j quatia.
v c b u p "vee repramo.
1 it et rato, l i e t e raan&raha : Hoba ra reco'ugandj,, Ae fngur.
| Udrete. Cori epvca.
Respondn. X e e femlioyeb c.
; Reranadft. Ynibobobo iure fa : YquT
Resjai.esln,
e e niboveb.
! tv mblrra.
Resquicio, Albog : Pug.
Recano.,-, Ambobog : Aiquy fi.
Resta/liar la sangre. Ahugupp" amo- pa.'u del icailarnente. Ambo api ni
m/biivap y nuytymn.
mbig : Ambnibit : Amo candogtuRerrj<l{<
cosa,
AlTnn.
gu.
Restitucin.. Mundpo rep: Alboyeb. Revel.nr, i, descabrir. Ambovebii :
Restituir. Y inunda pora amboyebl. ! Amoinl.eii : Amo mbeii fit'myn.gu.*
| ymboyebupa.
[bara.
Restrojo, Abat gu.
R e su c il a do, Oycob y el bae : Y ! Rcrendedirr. Tarpi mboe pi yeb
movngo be yebpra. jndereeb ca. Revender. A y o g u a uca yoa pi tari he con tu vista. Choandu ram i pire : A me e yobi kepi robe : Mocm
i yeb ayani'-a licpi rch : Cheremhi
Resucitar,
Aycobe yeb.
! rare : Amboepi vebl,
a otro, Amovngn lie yeb.
! ilereuido. Hguyntj.
Resuello. A b : Ptu.
acabarse, Cbepitu p : Cbeabup : ! .11 evenir se, Hao-yno ei.
Chepi tuba quamh.
.1 lecer decer. Hobl.
[e\ i detener, Aveptu equi.
.Heceri-'ic-ia.
Yerovi : X'cu : Xonypia
, ronquido, Ambu.
Jleverc/idado.
A"mboverob ia ripi :
Res a. mi r lo dicho, Xandce cengue Ymbo a v e p i : X acanp-a ibi bacile.
amo moco no : Xee purombuc cu- ! ]{<:ccre)(<:i<:r. A y e r o y l vrbu p : AI nib<> ycrobi : Amboave : Alle a'eaambo at at.
! ugaibl,
Resurtir. OvobT : Ofembo I api.
Resurreccin,
Hectd.e yeb bagera. lleverenda cosa. Ymboet pira : YRetar, tlc.sajiar, Ambmbur : Ambpoibublpi.
mlii.
J ter erbora cioii del Sol, Quaraci oytiplp : Quaraci rombi polla. I . ^ rxRetener lo agen,-,. Obemlae cv yep
PM'aypicyro : Aba mba aroc cbbe :
AnoV chembae o y npai.
Rererberar la Luna, Yaci oytlplp.
Rere's, embe's, Herequahcy.
Retintn, Tinvn.
Avo oh e yeb.
Reto, desajio, M Oiiibui'iiht Moin bott.
| Recoletar. Apeivr.
Retobar, Ainboyur (bol .
1

'/,'evirir.

ROA

ROCA

Il aule I.
Jiibera, 1 einbei : I emb : I remile.
Miramente,
Oatupri hpe : Cantica
hpe : Mbae et monghape.
Jiieo. A b a mbae et : Aba mba
e nibbi ane.
hacerse.

Aiieinnibac et : Aii-

i liociar, Aliipi (ta).


lioeio, i papi.
caer, Y cap ocui : O.
Ji'odar,

Cbeapa ier.

hacer, Amboapa ier.


1 ladear, Aymni : Afiti.
, dar bue/las. Atym : Ayer.
las calles,

A ymm t a b a .

mbo oc clieniba reli.


'mucho, Ayrnin mam.
Jliesgo. .Ijrir : Apinie : Ceri peri.
! liodela, Ouaraoap.
Jliijor, Poromho api : Xandetei : Ila- llodeo de camino, Ier.
cipci.
ganado, M a m .
Itigurosa. persona.
Poromboacihra : llndeciio, Ytaier mbo yerehba.
Xandetoigura.
.1lodili as. Tnypy.
Ji'tieon de cti.su, Oqulpl.
liner, Aycri.
io- ea.ru. C'ararne gu roquip. P'lcn.nd/', Avpvpi.
intente, o ensenada, de rio. lp- raijemlo.
Afirr.
gu : 1 red eha : Caa rebi cha : .tugar, Ayerur : Ambe gue cat.
Aeura.
Jtojo cabello, A h y t a .
li ingle rer. Tipi.
Holl, Yubicba.
[Stia.
Hia. Ac : Ao : Ap. .
dlmnadicarse. Cbeapi y n y l : Amo
.Hias tener. Yuac pagura ri oroy- Jtonw.dico, Api ynyi : Neni ty.
c : Yoac yarec.
Humano, Pec : Mbae mbo yy h a b a :
.Ili ones, Pltiquyyi.
Mlia mfi tv mingba.
Ilio, . in.
.ll'iiiianear, Ainbovy pep guapu pip:
Jlit/ueca. Mbae et : Mbae poro aop: Ah peen pip.
Mbae nioinliuc :Mbae ccii ey ci: Itomper, Amndorog : Amboa.
Mbaapii.
estirando. Amndor hequta.
Jiisa. Ruca: Mbiic : ro :Yercqu. llomperse, Op^rog : Oi-ui : Hop.
Jlisada dar, A p n e a p o c a .
JUseo, Y'tapia.

dionea cosa quebrada,

Jsu.eo, Xro ce : Xrnd : Plica


p poric : Ypuc rida ete tei' : Hai
iibirlrli : Yorequ : Xdeyerequa teratti pg, que risueo que eres.
R unte 0.

Qu qu : Cha-

ch.
; lloucador.
Queranibu iara : Querambup.
! Jloneur, Aipierainb : Che i|iieramb.
' llonco, Y yapio queque : Y apio piau:
Yuruog.
' hablar, Anee pa : Ane queque :
; Cheyuruog gui ng.
i ./lonchas, l'I mnd : Pita : Pen.
! tener, Che pn : Cbep mnd :
j Cbepta.

Jtobador, Mmbra : Mindahra.


Jlobar el coracon, Ayph : Ayp
: Aypihuh cati.
. Apfi nibaer : Chemnnd.
J'ocar, Acop : Acaarp : Apotyr. | Sondar. Amafia : X .
ilerriba'ndo arboles, Aj'tiapibr : i llonquera.
Yapio pian : Yapio pi co-'
Ayti : Ayoh : Ayquyti.
i rovo : Yuru on.
llegarse

como

cuerda,

ropa, Yppiru.
-1 5.i

o gastarse

la I lioiKjuido,

' liona,
-150

A l n i mb : Corro.

Curt.

RUMI

SACA

llooso, Curubra: Curt porara liara. Humor, ruido,


Hopa, Ao.
llosa flor, Ibot.

Alb.

de nuevas, Mrml and.

lloslituerto
anclar. Oquebo chercoiii ychup : Chcreca pycnmb
ayporara ycbup.
Mostr quemado del Sol, Toba Quaracl remba : Toba Quarai;! rcuibi
yu c : Toba ocaibae.
Ilota cosa, Mbae ocorg.
Ilo/ura, Oorog.
It ane U.

S aillo A.

Sa.bbado, Arete : Ren6n.de : Sbado.


Sbalo, Qulrynibat : Pira ot.
Saban, Qrur : Pitacl.
Sa.be a carne, Coi r oguerec : H :
Ooorni : Xdoyabii coo r.
Saber, Ayquaa (pa).
bien el manijar, H cat cbbe
cherenbi : H bang : Ombo
cat eherembi cbbe.

Ila.an, Ibr ib a.
la cosa, de.randuse llevar del
Habi, Yy : Ybendi.
Iludo, Aba cat ey : Ycangt- gusto delta. Hebi rhhe.
bae : Yeng n bao : Ombo lo que le importa. Ai quaabec.
potary niba.
Sabidura, Mbae quaapba.
Hueca, Amancll yu apaqu Iba.
Sabio, Mbae quaapra.
llued.a de gente. A b a fiam.
madera. Ibr ver, [m tyma. mucho. M^ba quaaparet.
molino andar, Ytayer ola ty- Sabor, Pi. 4.
piedra, Yta ier.
bueno, He cat,
Mugas,

y y : ai.

Huido. Parara : Alh : Amb : Pu. dar, Anibo.


2 : Ndur : Ndu. [orina, Gui gui. | malo, H e poch.
de arrogelo

que corre, y del que

pies, Plamb : Pirti. 2.


lo que 'no se ve', P : P.
hazer, Che alb.
confuso, Tebobog.

no tener el que come,

Nacheyurt

ei : acbeytiruhei : Chcyurut :
Xacheyunta ei.
tener

el que come,

Cheyuru :

Cheyurub : Cheyuru ac : Cheyuru


ae cat : Nacheyurutei.
hazer arrastrando,
Ambopr ra :
tiene de miel, E regu oguerec.
Amo nr ra.
el rio. I alb : I tu.
Sabroso mucho,HahTmg : H'mbochi.
hazerse, Oparr : Orr.
Sacar, Anohe : Og. al fin de los verbos.
Muiseor, Cmaearagu.
brasas del tizn, Aba tapyniog.
Muin cosa, Mbae aih : Poeb : Ai. 3. cuchillo de la baina, Aquc- I r
Muindad, Mar. 3 : Mrnga : M- equi.
ranguar : Mrn.
de la boca del cesto, etc., Ahobapi
lluin hombre, Aba jiocbi : Mra
ar : Ahobapi og.
Mrn : Ayb : Mane.
el as-siento, o cocido de la olla,
lluinmente.
Mar tei'hpe : Mr- elevando el caldo, Ai tipia (bo).
ndpe : Pochl hpe : Mninbpe. bocado de la boca para dar,
llumiar el, ganado, Y yuru ear mbae Ave yur poar : Ayeyuru pobo.
mynib : Ombol cttyebi guembi
caldo, y de.var el assiento, Ay
mymb.
tip.
157
458

SALA
Sacar

el pollo

SALU

el pico del huevo,

0-

Salelo demasiado,

Hinboch.

mhopigu oap cuera urugua cura. est, Pl' ima.


Salar,

encubierto, Anh m.
Iiu.essos, Ay engog.
estrujando,
Auuhe nhm.
- la fiarle

de alguno de montn,

Am (nO).

Sal pido piara salar,


Ay

[mbba.

Salida,
lugar 'por donde salen,
, la accin de salir, C.

pora iar : Ayar ipo : Anohe


yar.
andar la perra,
logue

est deba.vo.

las tripas.
pejdtas,

Avgurog (ca).

Salinas.

Salinero,

Ahepo enOh.

o meollo,

(Joo r ramr

ayerur.

Av pitumbog :

Salir.

Yuqui t.

Qe-

Yagua yquarur.
[hra.

Yuqui yarah : Yuqui apo-

Ac ima).

al encuentro. All hepena : Alia


bappe : Ahap piendu : All liob
saiu/re, Abugui enh : Abuguc. timo.
Ayap tuimbog.

pollos el ave, Omboy.

ruciando, Ayporog.
Saco, I' y un : Mbae rri.
Xacrijiror, Am Tupa up.

Ojiarte. Aemb.
lien la cosa, Oa cat : A. S.
deba.ro del agua. Ab (bo).

Sacudido
de condicin, Yoa yei c.
Sacudir
con la mano, Avpetcg (ea).

del lugar

el polvo. Ayfubrog.
ropa. Aniuc (na).
Sacerdocio. Abar recolta.
Sacerdote. Abar.

de travs. Ac hay : Haypc che lo sembrado. Y yacoroi tomy ty-

Sacrificio, 'JTipa up mbae mee mbr. de juizio,

sencillo,

Sasonar,

[r e.

no Cura, Abarte : Aba-

Che araquaa cay.


despoblando,

Ayaeaco

(bo).

[cmy.

m : Yyacur : OIbl erob : OIbl


mbobog.

partir
;

Amo u : Ambo aguy : sacando

del 1 ligar, Ayupabog (ca)


al yo deba.co del agua

Am tyar : Ambo ai li : Am y Arob.


taro.
Salitre. Yuqiilrn : Iblrpi.
Sagaz, Caraeatii.
Saliva, Tend.
y le.cia, Yuqulr.
Sagrada cosa. Mha Tupa rebegura : Salmuera,

Tupa up yquab mbr.

Sagrado

Sagrario,
Sahumar,

.(bo).

Salpicar

mojando,

Ahi pli (ta).

Salsa, Tita : Yti ecat (V. TI. 17).


Saltar, Ap : Acutip (bo).
Tupa roqu'ndahba.
incensar,
Amtvmb (ca) de i'no en otro, Aypp (m).

lugar,

'

Sahumerios.

Ibi robaca pi.

_
Mbae eaqun.

Saltarse

los ojos mirando,

Cherecap

cap guime mo.

Saya, Ao ])iic cua remy mndet- Saltear, Api hec.


Salud, Teco agu ye : MSr'ny.
ba : Cua aopuc.
del alma, Ang rec agu ye :
Sayal, Obecbar aop n.
Mraney.
Sayo, Aohaci.
Sayn, verdugo, Poro nup liara : Po- tengo, Agu ye aic : Ni marany
cheree : Na chemSrany : Cheree
rommbapra.
agu ye.
Sajadura,
llai chgura.
Sajar,

Aliayeb (bo).

Sal, Yuqui.
Sodada

4 59

cosa, Ym ''mbr.

Saludar

al que viene,

Ereyupa?

Agu yeipe ereyu ? Eneyque terey?


Nde pe ereye ? Nde panga : Nan4G0

SAHT

SANA

de nirnype eroyu? Tanderec Sana cosa piara la saluti, AIba ragulye eytibo, al que viene en- j rubey : Mba ohar y mbae.
fermo.
Saludar

Sanamente,
el en,e est.

hpe.

con bondad,

Mrney

(m).
Erei rob panga? Agu yepe ero- Sanar a otro de herida, Amca
i c o ? Hypa eroico ?
ile calenturas, O che cnnd :
el que viene, al opte esl
echado,
Oye cheacauund.
o enfermo,
Agu yeip ereyu?j el enfermo, Aeuer (pa : bo).
Ercyubc pianga? Mrtepe erc- de iteriila,
Acae : Oee
yu? Agu yepe ereyub pEingiV
ebeagu.

se despulle, E n echa me sin que le curen, Acuerabe.


coe: Chande eoe yacpa, 5 / es de Sangrador. Ace ray reh : I'oroeumaana : y si tarde, Chande caar tuera : Tugui c hra.
y upa : Enei chapag : Enei' cha- Sangrar, Ambo uguee y cutca :
rco : Eneique tere : Cbac : Enei- Aycut liugulli'bo) : Ainboayuy
que pe : Eneique ein : Responbugni r nliino : Alnn cut.
de, Eneique tereh.
Sttngre, Tugui.
[tugui : Tugui ai.
visitado, ed eque le visita, y est corrompida,
Tugui pueb : Ype
sentado, I'pe ero api? 1' si no ? j lluvia, Tugui qui.
Ereyupa? Xdepe creic? Aip pc- Sangra, Cutucagura.
ereyco ? Responde,
T : Coayc : Sanqrienfa cosa, llugui pvr.
Co agua ]il : Co ay.
estar la, cosa, o cruda, no asada,
- en sus c<isas el que v a visitar, | etc., Iiugul e : Hugul pyr : Y piaym panga? Yacube panga?
j ra.
Saludes dar, Agu yetei toic he nd- 1 Sanguijuela,
C o b o .
be:Tereic agulye beindbe.:Tc- Sauog salvo, Xi mrny : Mrney.
reicob agu ye liei ndbe : One- | Santiguar, Aliobac : Ayepoytl cat
eriga agulye oguer ruca ndbe : hec.
Y mrney toic bei ndbe.
Santiguarse,
Aycobac : Aycpoitl
embiar. Agu yeique toic ereque cat guiyecb.
ychup :Tereieo agu ye he : cro- San/os, Tupa boya.
que ycliiiji : Toicob agulye he : Sapillo, Cururui : Cururual : Yuyal.
ereque : Tereicobe cat, ab bei Sapo, Curimi.
ndbe ereque.
[ara. Saquear, Api hec : Mba rerah
Salutacin,
e tecob agu ye gu- \ bop : Aiporogp herahbo.
Salva de arcabuzeria, Mboe mbopo- Saquillo. l'I yuru myri.
[Piru.
rorog.
Sarampin, Mbiru mbey mbeyii :
Salvacin, Ibpc ace ng mndoh- Sardina, Ypia.
ba : Ibapa r aplrey yecoli : Tupa Sarmiento, Ub emb.
reehag apyrcy.
Sarna, roa. Curii : Curaba : Pita.
Salvados, Abat pir.
[ep. Sarnoso,
Curub : Pitaib : Cur
Salvarse, escaparse, Acep : Ahai- ]iorra hra.
Salvaje, Ani : Aba aliami : R e a . Sarpiullido, Pita.
Salvarse, ir al cielo, Ibpe ah Amo- Sarpullirse,
Cbcpita : Ambo pita.
ndochefing Ibpe.
Sarro, 1 ga.
Sana cosa, incorrupta,
Mrney.
Sartas, TIci.
402
401
al gue eiene,

SECA
Sarta

de pescado,

SEGU

l'ir rie! : l'ir

mbarguar.
Sertas

de cuentas,

Mbo rc.

di.ves, Ycguaca .
Sastre,
Ao nibobibi liara.
Satisfacer
por ios pecados,

Ahep

comiendo,
Clic pyti
sruicruho : (Jhenabolo acan :
Aeni angnto guiormibo : Afieni
angapilil note mbaegubo.

. rengarse.
Ave pi.
Sal isfacin
de pecados,
vengauca.
Yepi

rol

gui : Oembo

con el Sol, Ilobit : Hobin't.


de jlooo,
Cbepini : Cbecanguc :
Checngue man ilei aroc : Che
cnguera ri note aye : Xacberoo
bei.
el maiz antes de sazn.
Abat yi
oi niboap : Hyi ornano : Tyn
tei abat : Hay mbin tei.
Seco tiempo,
Ara acuicat : Tynyn
gat ara.
I Secreto,
Xee feminge.
descubrir,
(Jbereniv emit fi mvn
S gera ammbe : Xdacheyun
cng immbe guabo : Albae i
niviigue amliea tupe.
! tener,
Arec iini mbae : Chey
un bcngat mliae mmbe ey
Secarse

b. oheangaipa bague.
Satisfacerse

Y yapaiqu
apaiqu.

Angaip repi.
bagner.
Sa.rana,
Ao tviuhuc ubudba.
Sauzal,
Iblr jiiiriitlba.
Sauze,
Ibr pueii.
Sazonada
estar la comida,
Yyaguive
in lpira : A" vaibb im : Otya
;
111.
rugatu y li ni.
Sazonado
e</or el grano,
biavi oty | Sed, Uhci : Clic! ubei : Alune!.
Sechi, I cog amnufyu.
ar : Y vagiti ve Ima hyi.
I9 reiiyinb.
, maduro,
g el nio
grandecito, en hebra,
gioca, lcog ammllyu ei : Ypob
Otvar.
no estar
el grano,
Hayiu gyr inbircy.
l'nl.
Sediento
est.
Clio vacio pini.
Abat mvri quyty bra.
lo liquido,
Xifpy coi : Seuadji;
Sei/ar, Aipuvti abat mvri.
Nci rnge.
la caca,
Amo moie bbae :
Sazonar
lo liquido,
espesarlo,
Am Seguir
Ahaquicu m moh.
p vea.
A fia guyn
tu comida,
Ambo aih : Ambio yendo a h>s alcances.
i dog : Amombitubii.
agu voi tenibili.
i
detras,
Alni haquoneri.
. o j'crseguir.
Am angec : Aba
S nule i.
J quicuc m mh : Amnibitub.
(Ivo aqulcuerc :
Sea assi, Teine : Ce : Eneinero : Hi ; linos a otros,
: Ovo obi obi rari hecny.
yei. 1 mugar dize, E .
Segundar,
Yeb : Yoap : Yocu :
Sea norabuena.
Ilivei.
Xyre.
Seca cosa, Yjiinitlp : T'yni : Acu.
a reir,
Ambo yoa]ii guitbo :
Seco el rio, T i p a : Tipce.
Ayuyebi : Ayuyocue : Ayuyoapi.
Seca cosa del gelo. K i rembia.
Segn
dizen,
11 cy fabebe : Hey
. enjuta,
Cng : Tyni : Acu.
fiabe.
en la ingle, Tac nini : Tefi.
Yra5 mociliae : Ymei
Secar,
Amnibir : Am tyn' : Ami Secundo,
bae.
cng.
cosa.
angli babey mbae.
Secarse
con el yeto, Hobir ro agni : Segura
103
JG:l

SEXT

SEPU

Seguro estar. Xiingu : Che- ' Sentido del tacto, Mha nibococba.
angu habeyme ayc : Xda che pl- de oir, Mbae rndupba.
oler. Mbae retti baba.
atibl guitecbo : Xacliepiatitl gui
tupa.
. ver. Poroni liaba.
Sentir, Aliando.
Seis. Sei?.
bien, Aimo nga.
rezes, Seis vela.
Sentirse, last/inarse, Aiip.
Sellar, Ahangboa : AliSS.
Sellada cosa. Mbae rfing gucroc- Sencilla cosa sin doblez, licci') etc.
Sencillez, simplicidad,
Caracaru e v .
bae.
Sello. Quati raangba.
[chga. Sencillo Itilo, Yiiyinbo t e i : Ynimb
]io voibi plrev : Ynvmbo e.
Semblante. Toba n i a r a : Ar rnb r c /vjMrin7o.Tyiiiynibir : Y'yatlbi pir. Seoul, Ibi. 1.
salir. Teni}' tyoee : Tinibire oh- medida, Hingba.
Sea/aa coso, determinada,
BI. 1.
i.
Setttudumcnle,
Cat : Bi. 1.
Sembrar. Aibty (mal.
Semejanga,
Mbae yuya baba : Y/ya- Sealar, medir, Ah.
cot el dedo. Aypob.
biba reynia : Y ranal.
cu la guerra,
Ave qua
Serne/ante. Nh : Ab ey : Iimy : Sttalarse
catn guaryuy h;i]te : Xdayeapaapich : la. 4.
a mi. Che be : Xaebc abii : quaba iii gurynm.
Chon tinga : Cherana : Che iiib ', Seales. Mbae raangba.
el : Xitoycoei cliehegui.
! tig que Dios ttos quiere
castigar,
Ybi cat T"upa andererec menSemilla. Mbae a y i.
gua nibor.
Seminar, l . Tal. 1.
tic heridas, Bra (boj.
Senda. Mbae rap niyr.
Seno. A o poti gira.
llaga, Per p e r e .
de Abra/tan.
Xande rub pieue Seas dar, .Mbae raangba am.
Itazer con el dedo. Aequmbo
ngu rcndagura ibi apitpe.
babag.
Sentado estar, AguapI guitn.
/(/ eobega otorgando,
A
mocitos, Ore acuc.
aeang yeatbi : Ao cngaybl :
Sentar a otro en el stelo, Anibovetu.
A' acnboyaitl.
Sentarse. Aguapi : Aapi.
mono, negando,
etc.,
cerca. Y yapyime aguapi : Agu-
api aib.
[guae. Ayopo mbobabag.
tlespirrancado.
Ayee : Ave tuu Seor, Yara.
en cuclillos,
Chepitr aguapi : de criados, Temynguai yra.
vassii/los,
Toba var yra
Aveebi mbogui.
la cama, ArO pa.
[aapi. Boya yra.
en cima. Aguapi yramo: Yyocpc Seora, Y'ra.
Seo rearse de algo, Aypicy ro : Ayo .en el suelo, Ayetuu.
robiar lierecbo : Am embi
las piernas juntas
apretndolas
fbece
con los bragas, Aiimmbl gui ve- Sepulcro, Tib guac.
tulio o.
Sepultado, Yty my mbr.
por orden, Oiey cir oguapibo. Sepultar, Aty.
Sepultura del que est enterrado,T"u>.
Sentido, And : Andupba.
para enterrar, Iblqu.
del gusto. Poro aa.
40 G
4Gii

SER Y
Sequedad

de condicin,

SES
yoh :

Hec ]irb : Hec gutamo : lc


ci triti.

de

tiei/

ueno,

catti.
. que no lncee,
ete aman ey mo.

Ara y

cui

ramo aic ycluip : Y'quaipi ramo


aic : Hec tequra che : Tequ
ramo aic.
Servirse

de algo injustamente,

Aypo

rn tei'.
Ara aeub

prestado, Aypor.
Serrana gente. Ibiti rlgura.
cos Serrana,
bltta.

Ser, osladlo de rida, condicin,


tumbre, leu, ' ; .
' Seto, jnzio.
Araqua.
tener, Che araqua : Aarand
Serenado.
I m b u capi pir.
Serenar
al sereno.
Ambo i c a p i :
Che raquaab.
Animo apipe.
S"sos de la cabera, Apvti.
el dia de.rancio de llover,
Ibag podridos,
Apyt ai agu.

yruri cani : Omborur a r a : Oye Sestear, Aeave racttb agni ayepia :


pirog ara : Oina ara :Ibag vera cani. Acaype amng qttaracl agiti :
rostro. Oinbo oliaicr : Aeaye raci amci ngm cheri'n.
Ayeob y y ng.
' Seto, Ibernili.
Serenarse el coraron,
Ogua pi ebe Severa mente, Gatain hpe.
pi : Chopi gundpc o : Chepi i grare, Poropoihti hpe.
apirib : Oniombl cat ebepi. Severidad. Outni : Pollili.
Serenidad de animo, Pi aprb : Severo, grave, Ycpoikubue hra.
Pi gnap cat: Pi rur catti : Pia Sevo, Mbaequiracue.
totoi ndubey : Xduriird andtlbey:
S aule I.
l'i uugoo porrey.
tiemj,o. Ara ruricat.
Si, afirmando,
T : La ranger, He.
Sereno,

I capi.

, claro tiem,o, Ara cat : Araoy


er cat.
rostro. 'I'obaicr.
Seriedad, Abaet : Pollili.
Sermon, einn.
Serpiente. Tey yagua guac.

cierto,

asintiendo,

Hyn : A y o .

II fuera tu, Che nderec y ab


ramo guitecbo tamo.
o

. otorgando. E nei : Tei' : La ran


ger d.ize, E r .

, plceme. Hiyei (e.).


Siempre,
Yep : 'l'apiari : Tapia :
Servicial, diligente,
Taiba : Heco Arava : Araob : Meme' : Mmi:
pryr : Y pili catti : Mbae apo re T . Tel. uum. G.
! fue'
assi, Hequabai aip.
li tequa ret.
Servicio,
Poroquy ]ior : Hemym . sin gin, Aplrey : Pabcy : Apira,,
botra imboayc bague : llemyni mey : Candi) haguinv.
[pindal ndal.
botarari teqti bagu : Perequai ! Sienes, A ti.
latir, Cheati onyny : Che atl
tagne tequabor.
Sierqm.. Tevii yagua rucii.
, bacili, Tepot rir.
Siervo. Te my ugnai.
de Dios, Tupa remymbotar te
Sierra, monte, Ibiti.
quba : Tupa niboayeh.
Sieso, Tepy ta.
Servilleta. Camb myri.
salido, Tcpyta mbg.
Servir, Cbequaita guc ainbop : Ay salirse, TepitS opog : Oce.
ap hemynibotra : Hemynguay Si es possible. Agu yetei ramo tama.
4G7
4 63

SIXT

SCT!A

Siesta, Acye rii'o: Acayeraqu cuS . ' Sin fm, eterno,


A prmey.
S'eie cabrillas,
Eyelni.
: guardo, estar,
Sialo, A. 0.
Siga ificado.

Y q 11 ab e e mbi re.

Aplrey : Pabev :
Gur habeym'

o y e .

. -S'. el ser de la cosa, Tec.


,' ignal, Ximbo yoyhri.
Significar,
Amombe t e : Hu te' mas ni mas, Agu yerambo.
ichup : Aiquabe myr'.
mcela. Oyep : Ovopo remo.
por seas. Po mbobaba p i p ay- nombre, Tere'v : Xdaclierri.
quabee : Aye]>> mbobab yquabe- pensarlo, Arny.
ng : Ayapec.
porque, Xacbe mi' nm rgSilenciario.
Yqulrvribae : On' ay : Tey ngatti : Tei'. -.
y mbae : Xn-y eerey : Xengey: Si no mirara, si no juera por, XdaY yuriir bae : Yyuru heee ryin- haubi.
bae : Ypiehlblhae : Yruibae.
Sin. que ni pura que. Tei : Guiybo :
E : Ae. uuui. 1 : Xinibaryr ruSilencio, Qur>r : Pirhlhl : lu.
gii : 'bey ncat.
de la nocitc. Pyt qulryri'.
remedio, Xipohngy : Y 4.
guardar, Xa ntrv.
sentir has reido. Albti eyme ereSilguero, T o : Tiey.
y : Xandepui evho : Aruney
Silo, Ibi qliara,
SUrad.oras ares, Gira e ngra : ereyu.
G u Ir o m n g o 11 a e.
tener respeto, Alor mboete haSilra.r gordo. Atub ngu c.
| liev me : Poro poihibovm.
Sifro. Tubl .
j ruido, Pu ey : Pu. - : Qui ryn
Silla de assenfar.se, Tendba.
hpe.
encallo,
Tend eabayu ari- tiempo sale la fruta, Arlb y ce
my : Iba ahabey pip ri.
o'uara.
Silla poner, -Ymo' tendba eabavu- Singular, Potei : Ao : Aruey.
rm : Amatyro eabavu eml Sincero, Y'pi caracat ey.
I Si pudieres, Xde eaturm : Agu
reli.
icte rm ndbe.
Simiente de hembra, Mmbl r i p i a .
si lucieres
! aupo, A rnibl
ra/ron, Tara.
ramo ndbe : Eroico e ramo : Te
derramar,
V. derramar.
mbae.
Siriij.le, Y ranguynihac : Caraeatuy rm : Xdeyeponih porey mam.
Xde poae
hacerse, Aembo pa caracat or. , fuerces.
Simplemente, Caracat ey me : Pa rm : Xdertngaui rm : Xde
taiba rino : Xde mbara etrmo :
catupr b ] i e .
Simplicidad,
Caracat ey : Ara an- Ndepop yl rm.
(juiera. Aub.
d ey.
te parece, Xdebe agu yeterSin, Ev.
causa, Te' : Tey ngat : Oyho. m : Xdebee rm agulye ramo
duda. Y. 4 : Ayet bpe : Hup ndbe : Ybi rm ndbe.
Sitio para, casa, Ogrup gu m.
cat hpe.
castigo se fue, Queco ay euerepl
S ante 0.
b ey mbob yb'ny.
falta morir, Xmn h'rndic- Sobaco, HendapI gira.
nc : Xo mano ey nibicne.
Soba ouina, g todo olor pesado, Cti.
49
170

SOLA

soni;

Sobare//r, Cherendapi guipe arec : Sobrino, dize la muger a los hijos de


Che mmbl : CheAno : Ainoi : Cherendapi guin ni. sus hermanas,
Sobcra.no,
Mba pi> acoc guara. rlquo membl : Che qupl meml>I.
Socorrer a la necessidad,
HecotbSolercia,
Nembo cteh.-i.
h a y i o lin : Avcotb )Og :
Sobcrriumeii!/', mboei hpe.
Sobornar.
Anibae me : Aipopipi : Aypltybo hi.'co'.b pp:Aheco tbe
mboi.
Aypi imivnyb.
llerand ' </'o/i al camino.
Ahap
Soborno, Poppi : Ml)a mee.
pend (boi.
Sobrado ile raso, Cuarapmb.
SoJreiiad.il.
Cabay yurupl ida ci
Sobras, Apeu : Teinblr.
reqi'ii acci : Cacavi! vurujil pa
Sobrar. Hembi.
cambo vea ytl veanei.
biazirr, Am eml (bo).
So/ore. Ararne : Oe : Acoc : Apit : da/', AvurupI da eambequii y
acci : Amboy aiti yeacei cabayu
Ari : T i l e . 2.
Sobrecejo. Teca plcfii: Nti Toba yurupl piaca.
Soga, cordel, Tucumb (ca).
abaet : T o b a nrndoegiia.
Sobre es/o, Cocnerae.oc : Cocuera- d.e cascaros. Guombe p tucumb :
guibe : Ae cuera guibe.
Tucumb gueinbep robognar.
/as palmas de /as -ruanos, Pepito cuero. Mhaep tucumb.
roc pe.
cenias, Mbae ragne tucumb :
'u/i. Che ramO : Che oc : Che
Tucumb agera.
oc oe : A. 10.
griiessa. Tuouinb pn guaeli.
Sobrenombre. TeyoapT.
Sol, Quarac : Mborop.
Sobrepeine hazer, Ayabini yyapbo : arder, Plac Quarac : PoroapI :
Hob boi ayap : Huhabe yyapbo. Oyopot : Yp ac Quarac.
Sobrenombre poner.' Aheyoapi mo : calentar. Chope Quarac.
Am' hora yoapl : Alioyoapi bo- echar rayos, Guetyina Quarac
ng.
[qufin. ommbi : Quarac hendi : H o Sobrepujar,
Ayaoc : Ayacoy : A- tnia ic.
Sobresal/enie

cosa

de la

superficie,

Pe m.
Sobrina,

dize

el varn

o la

mur/er,

herir

ponerse,
llegar

en los collados

al salir, g

Quarac oy tipipa medio

dia. Acay.

Cheyetip : Oberavi : Che yoayira.


nacer, Occ Quarac : Hobap :
. la iiiuger. Clic meml.)I : Che
HobapI c Quarac.
iqtic : Clic qupl mmbT : Che no calentar,
\ d a Quarac pei :
m mbr.
Xdaecapei.
.
a lo rnuger de su sobrino,
ponerse.
(Quarac oiquie : Olio
bijo d.e sus hermanos varones,
l'eriImf : Ycafv ; Y yapacafy : i
gati.
yaplra lia liotei.
Sobrino
del varn. 1/ljo ile su her recio, Quarac ac : Poro pe ac :
mana. Clieril : Chereyndi mmbl.
Poro api.
. dize el raron
al lijo de su herSolamente,
Ao : o : te.
mano, Choyo air : Cheyoaylr, a
Solapada llaga, Mbae ai ye gulrti.
la sobrina.
. la 'r//u//er al lujo,

hermano,
471

Cliepng.

o //i/o d.e su Solo par, encubrir,

gulri : Ayguir.
4 72

Ao mi : Amboyc-

SOLO
Solaparse, Oyguru.
la llana, *Mbae ai oyegur.
Solar con jaeclros, Ytapeb amngl
Ytpc pip ambo yolbl.
de casa, Og ipaba.

SONI
j Solo Quedarse
che.

en casa,

Ogi piramo

uno, Me pete note.


J Solos ramos, Xaiule ali, inclu
sire Ore ao oroh, e.rc/usire.
Sallar de la mano, Apo : Y. 9,
:

toldar tejando, Amboyepo.


la risa,
So/darse ello, Oyepotare.
Soledad
del cue es solo, Yru ey j e puci.

Ammb che puc:Apu


[yor (pa).
teco : I'etey ngatu teco : Che aoi lo alado, Ayor : Ay cara : Ayci
ebereco h a b a : Oapym teco.
jierdonar, Cheyro : Apo.
, despoblado, Tabey: Ttamey re Sallarse ello, Oyera.
q uba.
la cnerda, Oeog: Y o, eog: Ooiin
dogicma.
Solera de casa, GuSnibt.
Sola, An.
[Nammei. los asidos, Oyohugui opo : Oy
poheya : Oy ova.
, acordndose
del lien
passado,
. pero t/u no, AniT bia: Xamimei Soliera, Y meiv mba : Xomiidra
bao: Oinendar y mba :Nimeniba.
e a ni y biiia.
Solicilar mar/eres, Ci ra qucuri Soltero, Hembiroc y mba : X'a lie
aye : Ainbor mboni cua : Amo mbireooi : X'an oicbae : Oic
poqui revn guiteebo : Cua relie o bao.
tequ ramo aye.
Sollozar, Cheangh : Ae anger.
Solictlo andar, Chepui cat guite Sollozo, Angh : Xeuger.
ebo : Ayeatiba tbag : Aem Sombra, Ang. 4 : l'iah.
ccana ai guiteebo : Abeb guite de Itombre, ang.
ebo : Chehcgue bogue cat guite hazer, Am ang : Ayopia.
cbo:Che hoc hec cati guirecbo : hazerse, Aem ng : Xga : Aye
Arn angee pragu ye. [ele. pia (ca).
[haba.
Solicl/iid, Xm angeci pura guye, , o reparo, Nemrmg baba : Yepia
Soiilario,
hermi/auo,
Tabey mete , bullo de la cosa, Humb.
qura : Tbagui tequra : Hae Sombrero, Aeanga : Acnga iaba.
tabeyme tequara.
de paja, Caranda acnga.
Soli'l'lar, Ambogui (bo).
i Sombra cosa, Y ingliao : Y cat ob
Solo, Xo : Note : Ao : Oap'mo : iblben.
[guara.
Ai. na.rn, G,

! Soniera

cosa,

no honda,

Y yap ri

[yuh.
andar, Che ao aye : Oapi'mo j Sometico, Tebro : Teb.
aye : Xache y ri : Che yri ey Sonar fuelles, Ambo pit t a t a pe
gui tccibio.
la canijiana, Op yt.
, tocarla, Ambop it.
el, Hae,
|
/alano, Abe o'.
: voz, Opu cat hec.apueai :
hablar consigo, Ae mongota :
Oendu cat : Ou cat: Oli cat
Aemboeta guiteebo : Ambo
hecapueai, la. o viene la voz.
aibue.
[I'. E. num. 6'. j las uaidzes, A e ambibog (oa).
go, Che ai) : Che : Che note : lo hueco, Y yapepu (bol. |Oe.
cjuedarse, Che ao ap ta : Che j trompeta,
Mimb tarar op :
ao petc a i : Clie yri ridipri gui Sonido, Yu.
pitbo.
de campana, Ytap.
473
474

So,/io
do cosa huec.
dei oido,
Apicaqu

cin unii.

. o ruido de cosa ausonie.


de cosa roen, gii'iarra,

que : C h a d i a .

pensar,
Afi'mo ng : Ayii'" ng : Mund. 2.
recelarse.
Ae' ang (bo).
Pop. ; Sospecha mucha (iene de mi. Ghemngi' tecat chererecibo.
eie.. Que-

Apepti : Tag.
il e e : Apipa

Sospechar,

So<jie"hoso,

de. guien

se

sospec/ia,.

Morigymblr : Ymdng bi.

Tarara.
Sonrerse.
Apnea bilii : Apu c aerarli' : Apnea ia : Apuei : Oieyurubagy gui pucbo : Oieremb
(bori gui pucbo.
S'iiiada
cosa,
Mbae que pegura :
Alhac que poaili bagner.

Sossegad'i,

hazerse

adverso

trompeta,

rece/oso

gue sospeelia,

Oin-

ngbae.

Aplrib : Araquaah :
Xmmbl.
Sossegar.
Ani' apirlb : Amongvnyni : Ambo aquaah : Amo iigapllii.
Clic apiiib : Che ngSonando
levantarse,
Cbequerai ani Sossegarse.
pubo.
[ c : Que. 2. pibi : Aenibo aqua aba : A'm[b; : Angaplhl.
Socar.
Oioquc poab : Aque popal ttrv nvni.
S ijiajios
der, Am atpi camamb Sussiego,
ApTrib : r'uynyni : Aquaayinbopiibo.
S'iterradti.
Y vati pir.
Soterrar,
Ayatl (boi.
Sopas, Mbuyap y motlpy rmbi.
Swojar,
Ambo payu (bo).
lta::er, Aytipyr.
de rimi,
Mbuyap canguy pip Sorar, Avapieh : Arec rec (bo).
ymbotipl r mblr.
masa, Ayapa yuca : Ava yuec.
S ante l .
Sopear
eri ci cuido,
Ambo tiplro ti
cuc vgubo.
Suavidad..
Oy be.
del guisado.
Ambo tl- Suaves pilal/ras
nos dize Dios,
Xeepiro : iqup ri e t t e vgubo.
oyeb Tupa ommbe andbe.
Pov.
Spiar,
Aypey (bo). |t pcyuli. Subdito.
liien los fuelles,
O y pini cat ta- Subii- algo, Ahup (bo : aboj.
Snjilo,
Pey.
con dificultad
algo, Haplpe allupi,
Sordera,
Ypipaqa veog bagner : S'ubii-se, Avcupi.
Aguiyeramboi' : TepaApie cay miiaguera : Apii/, ey Sbitamente.
' bi luipe : Obera bot : Andubeybague ra.
Sordo, Yyaplc yeogbac : Y yaplc.i m.
cafiy : Xda che apical : Apipa y Suceder a otro, Hecobir m aye.
Secesso,
Alar.
mbae : Aplpaqu yegbae.
fingido,

Ae mbo api p-

tener

el delantero,

Ten-

dotar ymbne mgu.


Sudado,
Ypiriai : HI ai.
Sudar,
Oiepii ai : CherI a i .
gola n gota,
CherI a tlqul.
! Sudario,
TI ai h i p a b a : Tiaibocba.
sin reparar,
como purga,
Cliea- Sud n-, TI ai : AI. 10.
pipac eyme aniboc : Ambocu tei. | de sangre. 'I'iai ugni.
Servo,
trago,
O.
(Manila. Snegru, dize el nenio, Chcraich : Ta i
Sospecha,
imaginacin,
Xinng : ch'
. rezelo,
Xenguh.
i . dize lu nuera, Cbeme ndi.
4 75
4 70
quarii ai't a.
( )S'O-rer.
Ayuquic : Anibopiri qup,
a grandes
Iigos, Ambopur rupit.
de una vez, Petei rebeb amboe : Aytlquic petei rebebe.
D0

STCI

sum-:

! Su.nridero. M.bae curueba.


S'.egro, dize el yerno, Cheratl.
Sionirse en el aqua. Cbeapa eanv
. la nuera. Chemendba.
: Ipe : Ane ap}miT: Aoanv Ip : A v e Suelo. IhT.
; cua cany i p e .
duro. Lia ata.
. acoslumh'ru. A mi' e/r?<?/ verbo, ; la tierra, i b i che m o c o n g :
[ Ae. u ni n i gui apacanymn Iblpe.
Suelta, o velozmente, Yera hpe.
Si/dio,
ligero. Al> p ryry : Heco- i Sauri ssion, N e m b o apipeba.
\Surao bien. Mbae catuplrl: Mbae
er eat : Iebui cat.
pabe coc mira,
Sueo. Tnpehii.
[pue racT.
fo/ pesadilla. Chequerace : Che i Su.)'cri<>r, Tubicini.
ligero. Quera pica : Aqucra ac: Superfcie, A p e : A y a p .
Aoue apir.
JQuepiru ev. Sipersticiosa cosa, Mba au bo :
pesa.do, (fuerana : Quorapo ev:
Ali : Poro afbo : Ali robe gure
toter. Chcropeiii : ChcquohTb : ! mba.
Cheque c : Xac licropehli clrlgi. | Superstieiones, i'oroaub'b : lfaiho.
vencer. Acheroplhli ca : Aclie- \ Supcrsticiusas curas, .Poro phari
ropeiiii poar : Pobo : C b e r o p e l u | aub.
j S"ju3rstici')so,
Toro aubo ia ra.
or!.
vencerme. Topelui ehereyti: Clic- \ Supllr lo quefall. Yguata cu amoi.
reree ai : Clu-mbo aguyo : Chore por otre, Ahecobiaro.
roa : X'achomo mei : X a c h e m o y n - Su$j>enso de esj-anto, Cheangcrah
go ori.
[catupri.
gui nemomlnra.
Sa.eos buenos tener, Aque p o a h u esta.r en dada. Xdaiqua aquiri
mbae : N a c h e ansry v q u a a b c y m o :
creer. Cheqnepc guare arbi.
Xa cheplai : Chemungy ryri' yqua
malos. Qucpoalui p o c h : Ai :
aey.
[Afie a n g mond.
A.ngaip.
Suspirar', A n a n g o n i : Chcngh :
Suertes, iai.
Suspi-ro, A n g ho : Sng mondo. [Acog.
S.'jiclente. A va. 5.
Sufrida j ers'-nu. A b a ooeingati lia- \Sv-xlenta,r con lo mano. A v o c o g :
ra : Cuimba : Til tabae : Pa - ! dar lo necessario. A me e hecoi tbe bab : Ay cotebe mb :
eabae.
Mocafiy : Aliecotcbe pollano : Amo
Sufrimiento. Toor/a : Tata : Cum' ingbteb cany.
hac
Safrir, A r o 0 9 a : Arocuiniba : Aro- ; Sabstita.ir, Ahecobiaro.
| Sn.bstitnlo, l i c e o b i a r a .
Tata : Arboe,angatii.
| Sas/entnrse de sola car/ie, Coorch
Sujetado. Y m b o a g u i y e pir.
| fio acarii : Coore h ano aic guiSujetar, Ambo aguv (lio).
Sujeto, persona, Ac..
earubo.
. r.uerju) de la cosa, A p a . 3.
Salii cosa, deig ad a, Ypoi T : Ynana esta?- a otro. Ypgu pe tequra meyngatui' : Apirui' cadi.
-h.
Sazia casa, Mbaeqvil : l i . '2.
Sumar,
d.ezlr en s"'ma, Amo papa , tenerla etera, Cheroba quia.
!
--boca, C h e y u ruy tu.
y m o m b e c u ry t ei'1 > o.
Sumergido estoy en pecados, Cheapa- i Suciedad, maticUa. Quia : i p . 1 Ty
oafy ngaipaba pip : Cheoc oc | tu' : I ^ c h l .
| . escremento, T e p o t i .
cat che angaip.
478
477
;

TAMA
Ansiedad

TARD
Tamao

de /as monos, Pori cu.

como yo, Cheb 5I : Che

ab' : Chey : Cheyacatu : Nacho


abli : Chermi : Cbonng.
estar el camino trillado, Peli.
. grandor, Pucuhba : Y" ylfay.
, mugriento. Alia quia b.
Tambin, Abo : Abeno : N6 : B. 9.
Tan bueno ? Y" iiiarngat tepia.
T ante A.
malo ? Pochl et cat pa ?
Tabaco, P e t y .
Tabantllo, de poco juizio , \ yaraquaa- poco ? Mirietepa ?
plrl : Yyaraquaa vere yer : Yya- presto ? Cur eteipa?
raqua e ta.
solamenteii.no,
Moiipeteingatui.
Tantas quanlas rezes quisieres. MboTbanos. Mbutii.
Tabaquero,
donde est el
polvillo,
bl yebi ndereniyinbotpe.
Petvngu rlrii.
rezes! (conadmiracin)
Yebi yo
1)1 nor '
. que beve humo, Pctyingura.
, polvillo, Pety cui reli Tantear, Ah : Ng.
onnio atybae.
[g ^. Tanto mas, Hec cuera co c.
, en que se beve el humo, Pe tyn- menos, Hec cuegui.
Tobernero, Cguy rcrequra : Mn- quanto, Hrai.
gra : Ma'ndra : Caguy mboepi Taer flauta, etc., Ayopi (ca).
instrumento,
Ambop (bo).
liara.
Tapadera. Ac yaba.
Tabique, blta ymblrra.
Tabla, Iblrap.
Tapar, Ayaco(bo).
Tablero de damas, Iblrap quatia apretando taboca, Ahobapyt- ai.
alando, Ayaho yyur mmbica.
epica iniocarai taba.
embarrando, Aboba jiichi : AhoTacto, Pocog : P. 3.
bhi : Aboba yohi (pa).
Tachar, Ayeur (pa).
Tajada, Y qui tymblr : Ype ce.
la boca, Ahobapyty : Ahobaco.
Tajar plumas, Gira p e p o ambolpi los ojos a otro, Ahecapi : Ahcc
apyti : Ahec iiimbl : Aheca qu.
olii : Ayquyty obi.
fnmbipl.
Talega, Ao mbae lini : Ao pl iur. Taparse, Ayeahof.
Taln, Pit : i l b l t .
los odos, Ayeapica quapi : Ay
Tal qual, llera br.
ojos con lagaas,
Charope
Talle, la cintura. Cu.
chombo ec ti : Omboty cheref
. persona, Ica.
! cheropeu : Chenibo ec tene cheropci.
bueno. Cu pue.
tiene de ser bueno es/e, Ibi cat la mano, Aycecapia
chejio pip : Aycec aco chepo
ymrngat ab.
pip. ^
tienes de ser malo, Xdcrechaealialii nanee mrngatu : lbicat Tapia, lbiat.
nde pochi.
Francesa,
V. Tabique.
Tallitos, YTunblquI : Hua quii : Tapiar, Aicoc Iblt.
Tardanga, Ar : Porombuc : MbeY ylpiquT i.
Tallo celiar, lT ce : Hu ca.
gu : Caracat.

Sardo, Ypochi : Y quia : Y quia Ip :


Pirlti.

11

'Tamao,

Tallos de palma,

etc., H.

Tardar

hazer

a otro,

Amoyng ar:

CI:5,"b : ab'be : Yaea- Ambo caracat : Amporombue :


Amboar : Aniboarac rafa.
t : Abl ey : Rami : Ning'.
4S0
T. 16
17)

TEND

TELA
Tardarse, Are aye : Checa raeatu:
Aemboar : Che porombuc : Aara<; ete.
Tardar un da, Are aye petei ara :
Cbeporombuc petera: Aembo
ar petei a r a : Cheav petei ara.
Tarde al anochecer,
Caar pyti
mbotrmo : Quaraci reiquie potrmo : Quaraci yerormo.
del da, Caar.
, hasta medio da, Quaraci ibat
ramo.

Tela de las entraas,

Tplc.

los sesos, Aeng pl tu a:


Acng pl tiu acoiaba.
rala, Aobceaeng : Ao ymboti
catu plrey.
tupida, Aoy yatie ca tupir.
Telar, Aobit : Ao apollaba.
Templadera, Apacurucba : Mm :
Quc.
Temblar, Aririi : Chepyr.
liazer a otro, Amboririi.
la- tierra, g lo blando, i b i octc.

lo no fi-vo, Omyi : Opy opy :


Om' omi : Ocict.
los jjarpados,
Chrope piel cl :
hazerseme noche, Che Ipyt.
Cheropep yehii.
Tardo en -hablar, Y vurup are :
, fialpitar, Titi : Tto.
Yyuru porombuc.
Temblores del que duerme, Quecii.
Tarea, Tembiapor haangy mbir.
acabar, Tcmy aa mbir ayapi Temer, Aquibiy (bo).
mmb : Amo mbab tembiap del llegar con la- mallo, Chepoquihye : Chepi'i pyr.
[quibiye.
h mbir.
Temeroso,
Quilil
yebra : Aba
dar, Ah hembiapo ra.
Temor, Quibiy.
Tartamudear,
Ane pita pit;i.
poner, Amngihlye (bo).
Tartamudo, r pit pitbae.
Tarugar. Aycutug ibir aqu pip. Temte como a enemigo, AquihiyenTarugo, Ibir aqu.
de hegui.
[biy.
Tassadameute,
Yyacathpe : Hai -no te venga dao, (Droguero quiTempestad,
Ara ai : Ibitu ai : Cumi.
cubi iTi.
Tassar, Ah y yacatuy note.
[ay r.
, dar con iassa, Hngba pipi de agua, Ama pyt I.
viento, Ibit pocbi r : Ibituamee.
Tasajos, Coo pucii : Coo y quyty Templado, Nandetey ey bao : Oycaihub catbae.
mbirra : Coo p : Qoo pini.
hazer, Ambo co : Aiquytl co Teni]dangu, Jsandcteyey:Ye aihub.
Temjde, Ara.
ymbopucbo.
Templo, Tip ga.
T auto U.
Ternprrana fruta, Iba ng'.
Techar, Ayaco clierga.
Techo, Og ac iaba.
'
L"";"y Temprano, Curitci.
Tenaz, l'otibiy : Tenaibae.
deshazerse, Ocui cherga.
Tenazas, tenedor, Quyp.
lloverse, Cherog otlqul.
Teja, e pl coembi : oe hapi corral, Quyp tya p.
de herrador. Ytaplgurequlitba.
pebmbit.
Quipa myrl.
Tela del coragon, Ka acoiaba: a Tenazuelas,
a : Pi embih.
[diyu ao. Tendedero, Ao rnofayn d lia: Mocn de Heneo. Ao amndi y:Amn- gba.
481
4S2
sehaze

des-aves de medio dio ,Oem-

bo caarii.

TENE

TERR

al Sol esparciendo. Am c y Tener pereza, Chcitey : Cheatey.


Quarac-i pe.
poder, Cheppc arec : Chepoguipe oic.
Tenderse, Ayeplc (bo).
que dezir todava,
M a r cheeTenebrosa -noche, P y tnndai : Pyt
gim arecoblter : Ndopbi mar
mimbi.
che egm.
Tenedor, Qup myr : Qua repoti
hazer, Cherembiapot oyme :
myrihaemb.
Cherembiap potahbl oym.
Tener, Arec (bo).
hazer mucho, Nacbepoetai: Che
en su persona, Ar : Ar.
oc cherembiap rama.
a- eaeslas, Cbe acci arec.
Tentation, Mornga : ASSporombo tabl haba.
parle, Areeo .
Tentador, Poro hra : Porngi bien, Arec cat.
c : Pormbotab.
con perseverancia,
Areco (bo).
Tentar, Ali : Ahnga.
, palpar, Ahng(bo).
en si, Ambi.

Tender

cuydadn,

o cuidar de algo, Aan-

garec : Aporereqa (Hec).


cuidado.estar

cuidadoso,

Cbe aro

gata : Cbere c et : Cheaeapg


Nache aplhgi.
de diestro, Ay cambici.

deseo

de g/arir

la estril,

Che

inemb potara! : Che m'mbl c.

eoncebir, C h o r l o pi pia r a -

ma r ai etb : Chemembl clibe


ni chehec cat.
embidia, Am ac tey (mo).
en bracos, Chcybocpe arec:
Cheylb rm areco.
poco, Arecoa : Aroyro (mo).
falla

de lo necessario,

Teir de amarillo.

Amboyu (bo).

azul, Ambo obi (bo).


colorado, Ampyt (m).
encamado, Amo pyt pira.
morado, Amo pyt umbl.
negro, Amo (na).
pardo, Am pyt abe.
verde, Ambo ob.
Tercero, Cher cngra : Nee rerequra : Yeruehra.
en numero, Ymom bohap.
Terciopelo,
cog amandyu ao ypo
atyblbl.
Termino de tierra, Iby : I b l e p y p a

Atiab : , Jin, A p i p a b a .

Ara heni mbi : Arabl :


Ndlab aiporar: Cherereo tlab. .plago,
Aralingab.
gana de comer. Cheimbiahi.
Ternera, Mbacara cua.
orinar, Chetahli.
Ternero, Mbaca ra cuymba.

proveerse, Cherepot alili. Ternilla de la nariz, Tyngra.


miel las ovejas,

Tapi e.

misericordia,
Ayporiahuberec.
mucho, Het arec : Cheoc arec : Nandete arec : M t e t e : M y ry ey : Ambooc ehembae r :
Chcapii chembae.
necessidad, Aycotebe : Teeotebe
arec : Teeotebe chererec.
183

Ternura

mb.
Terremoto,
Terrero

de eoragon,

l' aqu : Ne-

Ibi cc : Ibi mymyi.

estar

hecho de necios,

Aba

tabl guynd hamo aye.


Terrible, espantoso, Nemndi taba:
A b a et et.
Terrn, Aquyt.
iSl
I 10*

TU! A

TEM

Tesorero. Mbae rerequra.


Tesoro, Mbae et.
Testero

de oreo, canoa,

| Tiempo

etc., Hgu.

Testigo, Mbae recbacra : Quaapar.


Testimonio, Yap : Mind.
: levantar, Amo pa yapra.
Teta de muger,

Cama.

liara : Ao atie liara.


hamaca,

Y ni'ypi : Y nyn-

gu.
estar, Ypi ma.

[fept.

Ypia pl : Ypi

Tetm.
Tata.

. empedernida.
Poroyro.
que cruje, Oterercgbae.
envarada.
Oblr* q.
menor

Checi I qui : A la
todos,

Cheyaycb.
Tibia agua, I hacuyu : I tac y.
Tibieza, flo.vedad,
Tiempo. A. 0.

Pin : Tng : Qu. 8 :

Tierno de coraron,

T ante I.

menor, y mayor, Cbecii.


departe
de 'padre, dizen

cosa,

Tiesa, cosa, dura.

mal, Ypi ai.


Tez, Aype.

de su madre,

Ahaub guic;l

Quan : Qui. 3:Hi.

, patria,

no estar, Xdipa ra nge.

Tia, dnzen todos a laherniana

en comer,

rubo : Ayea pii^ae guicrubo :


Abal b u b a : Ahen che yari 1 e
guic rubo.

Tierra, orbe, suelo, patria.


Ibl.
echar cu los ojos, Ahec ti.

ropa, Ao ypi.
Tevido

piassado,

| t : Tinyngat.

eotine : Ara oii ne : Obagiaraii.


Tiento, Haibub : Haub : liu :
Aplcac.

Tierna

Te-ver, Aypl : Ayatica a.

de og ga

seco, Ara amney : Ara aeu ca vendr,


Ara oyere no : Araye

tener

varn, Quyt.
Te.eedor, Ao apollara : Ao inopia

Tecnia

passado

Oye.

Carani.

, uerrosu,

Tieso estar,

I.

Oblrqu cherui : d i e -

ta ta : Aembol : Cheatiai : Aembo paratur : Cheparatur : Aembo I c.


Tiesto, Tapecengue : Sepe cerigue:
Y' taqulp.
[liai.
Tigre. Yaguaret : Yaguapyni : MeTimido, Chepla quihlye.
Timn, Igarat cocba.

alegre, Ara or : Ara eci.


bueno, Ara a g u i y e : Ara catupiri. Tinajn, at guacii : guac :
de agua, Ara amngl yra : Ama
pl guac.
[b quati.

rceh : Amndi.

lagrimas,

sementera,

Arate cal b a b a .

Tinieblas,

Ara mba tyma : Tinta,

Tymhba.
enfermo, Arataclb.
frtil,
Ara mba emongatu
baba.
Tiempo futuro incierto, Oyra.
malo, Ara ai.
passad.o, antiguamente, Arymbae :

PIti mymb : PIt myiu-

de Semana

santa,

Yepopetcg.

TI : Tlr : Tinta.

Tintero. Mbae tlh rir : Tili rir : Tinta rir.

Tintorero, Ao mu hra.
Tilia, Apirlp.
Tinoso. Apirip rerequra.
T O , dizen

madre,

todos

al hermano

del padre,
Araca : Im araea : Coiry ey : .
Che tuti.
Carambobe.

. poco ha, C'ueb.

18

| Tiramira,

48 G

de la

Tuti : Chetuti.

Yeech puc.

Tu ti :

'Tirar

TODA

TOMA

Tiranizar,
Ayeapi ue mb up
yrnnghjybo : Poroquai aipeiro tei gui 'mmbaraetbo : Tubiehaet ramo a'moyng chembarete lipo.
Tirano, Oiubaraete hpe iimbo tubichabee bae : Ayeapi uca tembl mo nglhiyebo.
de alijo, Ahequli : Amot :
Amboy ai ti.
Tirarle, Apu hec : Ayapi (bo).

Todava vives? Ereicobeb p?


Todo, Opa : O p a c a t a : M'mngat.

el dio, Aray : Ara gue tlio :


Arayacatu.
genero de cosas, Mba tetyro :
Mbae tetyro ai.
entero, Guetbo : Guetebo : 01
; bobo.

! poderoso, Mba pb rembiapia.


i Todos, O p a : Opiacat : Mme : Mem : lep : Palie : Be. S.
Tirar cayndose la jlecha cerca del dan en ti, Opacatii rembia ribete
que lira, Aaguind yrnondbo : nd.
Oapind ehcrul : Afapindog ehe- de un genero sin mezcla, Oyoru pip.
piorino.
los das,
Aray : Ara t a p i a :
cozes, Aplbo (bo).
con arcabuz, Ambopog mbocba. Araabio : Arabo : Araineme.
derecho. Animb Ibi cat : A- si guedar ninguno, Opacatui :
Opiacatuy nga t.
nind caruplr it; : Amond cat
son. honibres, mugeres, etc., Aba
eherul.
iep : Cua iep.
cosas al ayre, piedras, etc., Ammi Todo se ha de acabar, Xa (jemba
b ei.
tuerto, Ytatc amond : Ycotl ey \ ramo be^ne.
amond : Ayabl.
de estera, I'iri g.
Tiro, yol pe. P u . 2.

lienfo,

de artillera, Mbca guac.


Tiznar, Amo (na).
el rostro, Aboba mo.

armar, Ahupi aoog:Amoi' aoog.


coger, AyapoapI ao og : Aba pip bng : Ayrnm : Ayap. [Ayi.

Tizn, T a t a pl acl : T a t a roba It :


T a t a Ic.
T ante 0 .

Tolondrones,

Tobillo del pi, Pi ii.


Tocamiento, Mboc cague.
con potacin,

T".

derramar.

y en la fama,
el olor, y

Tomo, C, imperativo
plural.
Tomar,

Ayabl-

qul.
en las narizes

A. nam. '>:.liur:Cuf :

, o berruga, Aqu rlr.


en lpescuego, Ayurur : Ayu ry.
, ;/ udos, Aquyt : Aquytl.
ya, con enfado,

Tocar, Apoeog (ea).


blandamente, Atoi (bo).
, manosear,

Ao og.

emborra-

recibir,
gu : A. 1.

de singular y

Co tequeno.

Aipici : Aya : Ayo-

acuestas,
Ayplcl che aeei: Ahupi che aeei pie.

char j>ez es, Aytyngiy: Clietyngly. bien, o con gusto, Cherernimboiara


rup arec : Ayap etc., V. Yabi.
de memoria, Ayplcl ehecme :
abiqji.
Aiplfl che m'ndua hpe.
espulgndose, Aycabi.
[tobo.
. afi.cando en ella, Oblrq.
Toda la noche, l'yty : Yacatu gue- |
Todas las vezes, Mme.
j che mandu : Ayatle cat cheTodava, Hit : Nde.
m'ndua hpe.
188
187
Tocarse a si mismo, Ayepocog : Aye-

TORY

Tomar de los cabellos, Amt i ba


r : Aypc ybar : Ayabeyeace.
en bracos, Cheyba rm avec:
An chey bpe : Cheyba ocpe
avoc.
lo. mano, Cheppe aypc.I :
Ayopici : Ayogua : Ayepo pip.
malas maas, Ayepoqu ai:Aye
po quaabi.
prestado,
Yporbo ayogua : Ay
por tbo .Ypor hguin aypc.
Tontamente,
Ta roba hpe : Tab
hpe.
S
Tonto, Tarob : Yyaraquaab yinba:
Ytablbac.

Torcerse e cuello, Clie ayurain.


Tordo are, Haba r : G ulra : Y'ap.
Tormentos

infernales,

T e c o ac cat

artm guara : Abetc teco ac


ac tetyro : Marab art'm gua
ra.
passar, Mbae ac aiporar : Teco
ac aihele ay]>orar.
Tornar ac. Ayu yoap : Ayuieb :
Ambo yoajii eiicrra : Ayuyocu.
a los pecados, Aroyeb che ngai
]i; : Che angaipa yeli : Amboupa
gu che ngap.
all. Alia )'oap : Ah yocu :
Ambo yoap chebo.
Topar, encontrar, Ahobay ti (m).
atrs. Ayea qucue reb : Aieb
topndose,
Oroyoap oyoeh : cheraqu cupe : Ayejil apa : Aye
Oroo aenga p : Orono acng api gui yebbo.
mbot : Orono acng.
el que era virtuoso,
Amii
mbo(;h : Ahaque cheree mrn
Toquilla ele sombrero, Ac ngaqu
gat cuera : Aipam : Ai]ioar :
liba : M5ml) haba.
Ayepoarhec : Apo : Atec m
Torcer, Aypoc : Ayp : Ayep (bo).
rngatu cue : Ayee quabog chore
a tres tilos, Ambo pop rupia.
en mrngatu gui : Aye aqu que
el camino, Ayeape quabog : Aye rap angaipa up : Cot cot : Aye
a p a pe rup : Apia.
ec nirngatii erobag : Api toe
cnello, Ayayuho c : Ayayu mrngatu gui.
a bol ver. Ayebl yoaji : Ambo
bepl : Ayayu rapa.
yoap choyeb : Ayuycbi.
en apierna,
Cheuba r ai Ob.
Ambo ayuqua : Ambo
hilo con el tuso,
Ai p mmbl Tornear.
hevm pip : AipOb.
i araquyr.
Tornero, Ibir apyndra : Imboara
ropa, A aopoc (bo).
[tbae.
iojaspn.ro. empleitas,
Ayabepi : | quai liara.
Ahobepi.
I Torpe, deshonesto, Uec qui abac
, Abact.
rara, Ayapopi : A. 4 : Ayap.
Torcerse el hombre zia untado, A'i , rudo, Y iaraqua ana : Y iara
qua ayb ey mbet : ApIcA pug
uope : 0]> ma.
ey : Ay b ey mbel.
zia atrs,
Aieatucup apa ::
Tortero de tuso, Hoy mba gu.
Ambo atu cui) earap.
a. un lado, ya otro andando, Ciie Trtola, I'i caf : Apieap : I I cu:
atba bng : Aye er babag guii Yerut.
Tortolito,
de poco juizio,
Hec he
atibo.
cbae.
.zia adelante, AyeaibI : Ay po
ti a p a . 'p ,
Tortuga, Carumb : Ciiu.
miembro. A'mo ngara : Aye Torvellino, Cufubi ru.
con arpia, Cucbi Tiuama
poe : Ayepi poca : Ayepep.
489
i 90
J

TRAM

TRAE

Traer a la redonda, Afima herec'Tos. Uu.


bo : Aroyere.
seca, Un t! ey : Ndat-ii che u :
Y yacu che u : Ypotiba olio uu. con la mano, Aypoer.
consigo, Aruli herecobo : Ani.
Tosca ropa, Ao po nmbu c.
Toser, Che u.
en la cintura,
Che cual arec :
a menudo, Cbe uu iiorar.
Checuai be ar.
enfadosamente,
Che u acei.
que assentane,
A'ndaber.
Tostada de pan, Mbuyap api mm- la criatura en el lado, Cheambii
bir pir.
arec.
Tostador

hornogiteden,

"SaraJ pyt

mano

blandamente,

Alabir :

Xa py.
Aapicbi : Aia pec>b
Tostado del Sol, Quarac rembi :
por el cabello, Ayabe.
Quarap.i rembi cea.
las piernas, Aypichl heryma.
maz, Abat maymb : Abat rey- I
nib.
I lulo, A'm aob.
Tostar liarina, AvpTeu.
[ por fuerga, Ilemym boacipe arti
mal::, Ahaynib alia t.
| Ov lotarey iep ar.
pan, Ainrabir mbuyap : Amo j halagos, Ayapiehi heribo :
tyn : Amboip : Amboacu tatpe. j TIerec catti bo ar cheremymbotpe.
Totalmente. Ete. Y. 4.
Trafalmejas,
A b a quapa pi papi :
T ante It.
d i r i m e rym : Hendague ndagti :
Trabajar,
Aporabqu : Ambae ap.
O cer cerote : Gucbi piran' hec
hazer, Ambo porahiqtii : Ambae ! hecbae : Hed pire ri rribae.
ap ue : Ammbae ap.
!
Tragadero,
Yticei : Mliae mcng
mucho, Ayeaihupe guiporabih a b a : Tenibili qua pba : Cheyaquibo.
! ce iiui.
Trabajo del animo,Ang angec a el : ; Tragar, Amcng : Amboci.
Ang ngat.
i haziendo ruido, Anibocuruca.
de manos, rocanco.
j sin mascar, Am py ygabo :
del cuerpo, Tet ree a ci : Caneo. | Xdaycuui yincng : Ob amcng.
Trabajosa cosa, o que cost trabajo,
Tragn ser, Xande iuru onerai ecMbac hacipe gar.
Trabajosamente,
Haei eat lipe : Ha- rabo : Nando cani pirli.
, roronicng c te catti.
pipe.
Traidor,
yfiangaipbae fiando ruTrabajosa vida. Teeob aci.
Trabajos passar, Ayporar teco api: biehabup : Xnde rubichabete
poguirobra : Pogui y ogeara.
Mar bram aye.
Traca,

'Trama

H.

Trailla

de ierro,

Yagurayucm.

pioner, Yagua rayup ami'.


Tragar, Ahfi : Nga.
de tela, Ao piahba, Qu. 4.
Traer, Ar : Arur.
a cuestas, Ar cheace : Ar che Tramar embustes, e quir amynacei pe.
gat : Ambotabi : Yap mar auy
la memoria, Amo maendu. yra c h e .
401

492

THEN

ti; a s
Tramar

mo'ao.

la tela,

Aypa a : Aiqa

Trastornarse,

Oycpibu yer.

Trastavillarse

la lengua,

Oyepocii

Trampa, Mar : Pyn'.


pocogi chec.
hazer al juego. Amo pyri mbo- Tratar bien a otro, Aree eat (bo).
caraitpc : Ambo tabi : Ambo yap. mal a otro, Areco ai (bo).
para coger, Munde : Aratag : Mu- con a?/o/'.Cheporcrequhcrecbo.
' riele p : Guind : h.
conversar, Amnguet (bo).
Tramposo, Porom pyni liara : Toro de amores, Mbora bu bai ayabi-

mbotabi hra.

Tranca de paierta, Oque mbot pba.


Trancos, Ata qu.
Trancaderos,
Mucura myi'T.
Transfiguracin,
>, embot.
Transjigararse,
A'mbot.
Trapo. Aobayguera : Ao lie pugne :

Tras, sonido, de cosa hueca,


Apep, De acotes, porrazo,
Pig.
.
qualquier cosa, Tag. [Tig.
cosa hueca, que se quiebra,
algo andar, V. Pota. 1.
;

Trasera

Ayabiqui : Aypi guar.


piarte, Teb.

Traseros

los de atrs,

Taqui eueri

guara : Taqui ciiefo guara.

Trasijado,

negocio, Mba aya biqu : Ayepor mbaeri.

Tratarse bien, Ayeree cat.


gravemente, Ayepohu bue.
Cha yoapecog : ChayoPng : Tratmonos.

Ao ciligue.

Trasegar,

qu : Mboralhuba r ayepor.
otro, Ayablqtti (bo).
, mercadear, Afim (ino : ng).

Clierae pebe : Che ibi-

echag : Cha o mnget : Cha yopoh : Chaiquiecat oyoup.

Trarar,

atar juntos,

Ambo yob :

Amboyo aparib.
Trovarse

los pies,

enredarse,

. venir

a las manos,

O yrr t

Oo ] i c : Oquari oyoeh : Oy
guorec ai : Oyoguerec pochi.

gua cu.
Trasladar.
Ayquati cnShe : Anohe Tracas (que ponen en los pies,
ci : Plci.
quati : Quati cue aiquati.
Travesear,

Traslucirse,

Chcreccng.

Trasminarse

la vasija,

Trasnochar,

Ndaquerete p hbo y

Oiga.

Aycpi

pooi.

Mb-

Xache araquaabi guitec-

bo : Xayc note rngui : Xdaicobei quryr.

acat : Gui quererme aye : Que- Travesa de monte, Caacap.


rio, I apapba.
rey mbra che p baboy.

Traspassar, Abac (pa).


hiriendo, Abac ycutca.
Traspi, Cupyb.

Traviesas

dar, Aicupbng.

rupba.
Travieso, A.raquabey : Ndoicoi ote-

Trasplantar,

Arobag bir.

Trasponerse

detrs

de algo,

de hamaca,

Y pa b.

poner bien, Ayp eat.


lupia Francesa, Pemb : Tuy
Alterno

ng mbae ng me : Cuppe.

bac iTigi, V.

Trafalmejas.

Trecho, Yeecba puci : Ibi rur puc.

algn cerro, Am ngbl Treguas, Guaryni gui pioi.


hazer, Aguaryiu poi : Apoi gua-

ati ra cuppe.

Tras (que no lo hizo se enoj,

o y tei'ryre o myro.
Trastornar,

493

Aypibu ier.

Yyapo

ryny gite.
Trementina,

Trenca,

494

1 c-

Mupura myr.

TOC

riUH

Trenca de /res hilos, Pop rupia.


Tres, Mbohapi.
piapa mee.
o cado., ano, Pete ribup mboTresqti.ilad. o, Ypymbrra.
Tresqu.ilar, Af;]ii (m).
a pondreles,
Ayapi rac : Aa
pynila.
rais, Aiiapvm bete.

Trocar la comida, Aguee : Amboyebi.


las palabras. Ahecobir cheeeng : Ayabi : Ambotate cheeengu :
Yt a.
vestido, Ahecobir chea.
con otro. Amboyopoepi cheao:
Oromboecobi a oyoup.
Trocarse

los tiempos,

Oye ecobiaro

tnedia cabega, Aniboa cagne y py a.

ara : Oyere ara : Oembo yeupagu


mal. Aa pynda.
ara.
Tribulacin, Angee : Tecotb.
Trocar. Ambocarapi pi yyahi a b o .
7'r/?!/irt/.Mbiinibicliabet renila guaTroco. Cara pi : Haclgu : Ibir api
co .
I
rad.
Trbulo, Y quai pniee blia.
Tributario, Y quau p mee l i a r a : Re- | Trompa, de pars, Quarepo tyinymlil :
Toropo.
pb'e' bra.
no ser, Xa quavpi mengra r e - Troni],e/a. Mymbi tarar.
gnai ebe : Xilayqiiay p mee re pi- j de caracol. Gua tajii.
tocar, Avopi mvmbi.
be ngra che.
Tributo dar. Yquai p mee am.
j Trompetero, Mymbi p lia ra.
Triuchca. Ibcmb : I b i r : Gumblp. j Trompo, cuspe, ref/uilete, veleta, etc.,

Tripas

ttienndas,

TIepii.

simitia, l'iryr.
Tripn. A b a i gua<;i : Plebea t i :
Tronar, Ocn : lilapii.
Hebe po.
Tris, sonido de que se quiebra. Tig. Tronco. Ibir Iplcu.
Y lo que se dezimos chistar : X c t i g Tronchar, Auipe : Ayoh : Ahaque.
im. no chistes.
j
hazer, Ayoha ue : Ahaque uc.
Trisca. Xnga apirai.
Tronc/tarse. Avc : A Y e a i j u e .
Triscador. Y potng : Yya ])irai.
Triscar. Anee apirai : Che arua gui Tropecudero, YepicSugba : Yepapeng : Che aruai.
hba : Yeyucahba : Ibpi apihba.
Trisle. Oinnmhi bao : Mnia.
T-rapegando caer, Aybipi api guibo.
Tristemente, Xemmbia hpe : .Mema
Tropegar, Albi pap : Albi api.
hpe.
Avevuc gui ibi pi
Tris/e, pensativo, Y pichibi bae : Y- lastiuiandose.
rubae : Y emmbliibae : Yeca re- j apbo : Avepiicngii : Ayepic.
cbae.
; Tropel, Pi ambii : Mbi ambii : X cluni.
Tristeza, Xemmbia: I'iehbi: Memi. ; Tro.re deba.ro de tierra. Ibi qua meli.
Triunfadores.
Poro-mbo aguive bra :
Tecbi.
Porombo aguiye robe oyeroblar- ' Trueno, Tiapu : Ama iap : Ambae : Porombo agu yebo bori bori- [
cin.
bae.
Truhn, A b a megii : Mara etetei :
Triunfar,
Ambo aguiye ori cani.
X e e ajiira iara.
Triunfo. Ymbo aguiye bague.
Trocar, Ay mintl : Ahecobir : Truhanear.
Anee nigua : Chcee
mgii : Clieee t e y tei: Y nimbuAlieniti : Oro mbac.
cbo anee apirai.
495
49G
T

'Trueco.

TURX

UXIG

T aille U.

Tutor, T I rey relie anga requara.


dar al menor, Am ngarec ty
rey reli.

Tu, Xde : Xe.


V y somos uno en amor. Xdeclie

t' aillo I!, L.


Ubre, C : Cama.
liombi.
Tufos de los cabellos. Aeni apy- ltimamente,
ch.
[hene. ya. Konibi coito : Rmbl ro.
Tu me lo payareis, TA-ehcp be ei- ! tambin ya, Tomb cote nr/i.
mme yoahuba ri.
Tufo de la boca. ailui : Haibti.

mismo,

Xde a : Xde aei : Xde

Lllimo

dia, Arapap : Ara a p i p a b a :

Ara apira papaba.


teeatu ai.
solo, Xde ao : Xde'te. [Xdno. i Ultrajado, Hereco megu mbir : Y
tambin. Xde ali : Xde abon : engi liagura.
tendrs la misma suerte que yo, j Ultrajar, Aroc meg : Cbeenga
yebup.
Cbcrec nde ninine.
Tuerta cosa. Mbae cave : Mbae yo- ! Ultraje, Hereco m'gu b a b a : Xepep : Mbae a p : Xcn : X urur : nga.
T'ro : Tore ' BSng : Guar : A p estar lieclio de todos, Pbe berec
mgu mbi ramo aic.
a pe.
Ultrajes padecer, l'orogue rec meTuerto de ?iube, A b a eeati.
gu ayporar : Xnga ayporar.
un ojo, Teaqua p.
U/traje estar padeciendo
d<- todos,
Tutano, Aprfi : Carac.
Tullido, gafo. A p a : Cangl.
Ibib ngai bm aicii : libanlo
Tullir, Amboap : Amcngl. [ng. j aic.
Tullirse, Ayeap : Ani etyma e- |
I) anle ti, N.
J

Tupida

cosa, teteida,

Y yatle eat i

pir : Ymbo yp atle catu pr. i l'ttibral, Oqttnd ]iirnng;t ba.


Tupir lo te.vido. A aombot cat : Una y otra vez, Yoapi.
A y a t i c cat : Ambo yplab cat. sola cosa me daa, Petei' m b a e o
Turbacin, Plaber : H o p a .
clienibo art.
Turbadamcnte,
Chepl ber hpe : vez, Petei'yebi.
no nas, Petey yeb note.
Cbe ropa hpe.
1

Turbada

tener la cabeca por vino,

o :

enfermedad. Chepltmbl : Cbeac- \


y : Cbeacng pynda.
Turbado,

que el se turb,

Hopbae ;

Y pa berbae.
'
le turt>aron,Ytaboop&
pr : Ymboplbcr ptra : Yniaeay mblr.
Turbar a otro, Ambo opar : Ambopa ber.
Turbarse, Cberoji : Clicpa ber. |
Turbia

agua, r ])yt : I .

segn me parece,

Petei

yeb ao cbbe bramy : Ib brmy, etc.


Uncin, XandI mngl : Piebl : Pit.
Unciones

tomar por las bubas,

A-

mbol ai ac piy rob.


Ungir,

o untar,

poner

cosas,

etc.,

X'andl aningl : Aipit : Aypicbl


ndl l'Ip : Xndl reli.
Ungirse, Aemngl: Ayepi t : A'm andl mngl.
la cabeca. A ac myr.
Ungento, Mobiig : Pohng.
nico, solo. M petey o te.

cosa, Tpt : H .
!
Turmas, Hapi.
j
Turnio, Aba ea quara: Aba aay. i
497
498

XAS

YAGU

Uas de las maos quitar, Aypo


Un ida d, P e tci'rim .
Gg.
Unidos en amor. Mofe pete oie yo
los p>>es, Pcp.
allt bar : Oioiabet yoabu reli.
quitar, Ayapicapi og.
Unignito. Tara pete note.
largas delasmanos. Poap mbuo.
Union de roluntades.
Pa voyah Uero de la mao. Pop guira.
pab : Yuru pete : Pali remimbn los piles, Picap gura.
t pete ao'.
V ante R.
Unirse las rol mitades, Oii mbop
yo yapb : Petey ]i f i o oguere Urdidera, Ao mboa queohba.
Urdiembre, Ynimb ynibo aqueopi.
c : Pabndoyoabl quri.
Urdir lela. Arabo aqun : Ainbopo
Universal, Pub : Opaeat.
tejiendo,
, cosa de todos. Mm' mbae : Pa peno. Y poner intersticios
. Ao. . 3.
b guara mba.
,que lodo lo sft^e.Mbae pali quaa
I ante S. T.
pra : Ofi'mbotetvro mbae qua re
Usar
de
algo,
Aypor : Amongi (bo).
li.
\
ZJnirerso, mundo,

Ibi yacat.

muclto

lo ropa.

Ao aypor ai :

Aypor yep ao : Amongi t a p i a :


Uno. Pere : Mofe petei : Petey fui : Ayporu porar.
[pe arec.
Xe pete : Mofip : Mofipei.
Usurpar. Aypiey'o : Heniymho aci
de los lugos. Xderehe guara petei: T'til. Agu yete : Chbe guara.
Amo iderehegura.
[amo. Utilidad, Guara.
vosotros,
Pee amo pete : P
U aillo .
g otro, Mcnb : Me.oi yoibi lib.
Unos a otros darse algo. Orovovo Uros, Ubti.
])Oi : Oroyoup orom.
Uviera, amo.
otras

de otros.

Oyoaquque qu

pibe

quri : Oyoupib
: Oyoebeb :
Oy pita yb : Oyoeyr : Xoyrey
r : Xo ryr ryr.
pocos, Mboh rote : Mbobi r : Xda
beta : Moco fo : Mbobi ri.
Un par. Moe.i el.
poco. Myr : Xbi : Ouirv : Pir :
Cri.
poquito, Pir i : Quiry cte : Ce
ryi : Pob : Poemy aryro.

Y ante A.

Vacante de Obispo. I'a Obispo reco


oy : Pa guaeu tbey.
l'acar

el gmierno,

Poroquaytra

ndipri.
Vadear rio. I ripi ey rupi abac :
I'pi ey rup aqu : Y" taip rup
abac.
1 a do, Tpi ey : Y' taip.
Vogabuiulo, Hec ebae : Hec te
Untar, V. Ungir.
bac : Oquabebao : Mbae apoco ry
Tinto el lirjnor. ele., XandI : Qur.
mba : Mbae apo rob ybegu lle
gu y mbae : Y yepor cerymba.
la accin, Piebi.
Vagar, Ayco o : Aicote : Xdaye
I ante N.
poru.
Uas de las manos, Pop'.
Vagazo, hezes. Hatieue : Tati cue.
corlar, Che pop' apira Vaguido de cabega. Chore ca guiri
ayquyt : Ayep p'og yquyti rao. Cheacng pyndai nda.
500
499

YARE

vas

Vaina de espada, Q u i c e pu cu rir.


legumbre,To\) : C o m a n d a rop.

Vareteado

pao

de arriba

aba.ro, o

largueado, Ao Iquea quena.


Variable, Aba erulabcy : Aba yeeroba robag.
T'arias cosillas, Albae tetiroT.

quitar, Ayoc.
Yaya dar. Aycur cura : Gua gu
ha ychup.
Variedad. P a r a . -'.
1 'ayo color, Hbe.
Varillas, Ibirai.
Ycdentia. Ttngatu baba : Mbarac- Varn, Cuimbatc naba : Qui rey haba.
dice la rnuger. Cberai c.
Valeroso, Quirey mb : Y poltbae. Varonil hombre, Cuymba : A b a .
hacerse, Am quirey mb.
I aroitilmente,
Cuimbae hpe : Aba
Valer, precio, Hepi naco.
hpe.
Valiente

hombre de animo,

Pa qui-

hiye y mba : Poi hubey : Angey


ara.

tuercas, A b a tngat : Ypo ac retebae : Cuimba : Ypoi


tbae.
Valientemente

de animo, Quirey mb-

pe : Polhubcy hpe : Angeym.


faereas,
Poac catuhpe :
Cuimbae hpe.
Vanagloria,
Yerobi tei' : Yerobi
porngute : Nembo qui.
Vanagloriarse,
Ayerobi porngu
te : A'mboqui.

Varonil muger, C u a cuvmba.

Vascas, Tendi tend : Pa abaet :


Pa piehlbi.
Vassallo, subdito, menor, Boya.
Vasija, cesto, etc., Rir.

Vaso, Cmbuch.
de lecer

cidro,

agua, I guaba.

Ne ngechac I guaba.

bcver rio, Cagu ba.


natural de muger, Tamati : Ta-

m b a : Ta pip : Qura : Cua angaip.


Vasura, I ti.
coger, Aytl yr

]ia).

juntar, Aytl moneo (ng).


Vana cosa, sin substancia,
Y pory- Vacia cosa, Ypory mba.
, que la caciaron, Y porog plrra.
mbac : iVIbae raugu.
Valida de tafetn, etc., Ao pui c Vaciar, Ahequah : Aiporog.
hep liep : I cog ao r guare : Ao pior ai, Ayplbu er.
hep bat bat.
V ante H.
pairaros, Guir rc : Ndaetei
Vedada cosa, Mbae yyap hagumey
guir : Ymbay guir.
Vapor de agua, I tymb. I'. Pitti. 1. quai p : Ypcapira : Ycatu ey yyapbo.
tierra, Ibi tynib : Ibi a tati.
Vara, Ibirai.
Vedar, Ay|ie vehugui : Ayoquai
de medir, Ibirai mbae rngba. yyap ey reli : N'daipotri yyap).
. o bstago que se cria en los mon- Veedor, Heehacra.
les, Icip.
Vega, urur : umb eat.
I arar canoa, Ahequ : Amo cri
Vehemente, p t : Haci.
igra.
Varear los arboles, Aibir nup : A- Veis! Indo ! Hind ! Yr ! Hir ! Yrotp ! Chayr !
hobngui.
Varear, /;erZ//-.Ah li ibirai pip. aqui. Clianic : Chatro : Cbapac : Chatcp : Co naco : CbapV o roteado pao al traces, Ao hae
ng.
liac.
501
502

TENT

VELO
Veis oqui es/as cosas, Chateping.
Vcislo oqui echado, Peheehanico t-

Vello, Tabiy.
Velln, Obeehrague apu.

bm.
en fi, Peheohanie ym.
sentado, Peheohanie oguap
oi'n : YiruapI oyn.

Velloso, Aba abiyu : Plabi ybae.


Ven AC. Querem : Eyo : Eyo r.
Vena, Tayu.

Yeismc oqui, Peheohanie che : Cha-

nie che.
I ejez acercurse.Aroeae ehetuyabae:
Chererohl Im : OguerobI Im cbe
tuyabae : Acae ehetuyabae haguma. J.o misino se dize de la muger
mudando el nombre, Guayb'.

de la muger. Guayb.
varan, Tuyabae : Quiml.
Ye.eiga. ampolla, Mb ru.
de orina. T i r i r .

pescado,

Pira po I gu.

Te.rigas de agua,

cammb.

Tela de cera. Traytl t a t a end.

sebo. Mbae qulr tata end.


Velar con vigilancia,

Vello nacer. Tabiyu oc.

Venablo,

dardo,

etc., Mymbuc.

Venado, Guac : Guacu pyta : Paratiay : Guacu bir : Guac abar :


Taquarmbo acog- : Guacu ti.
Vencedor, Porombo aguly hra.
Vencer. Ambo aguly.
Vendar los ojos, Ahe^aqu : Ahecaqua riili : Ahecaquaapyty.
Vender. Ame hc]"ilra r.
1 endiblcs, TapI rmbeli: Tareplrcli.
Veneno.
Pohangl pora pitibae :
JIbae jioroyuc curtey : Albae
tlqulc poromd eo aih y-bi.
Venenosa cosa, Porombo popi : Porapit.
Yengango, Yeep.
Vengar a otro. Ahcpl lea).

Ame na gui-

lm apirita rumo.
difunto, Xdaquri teongue rromo.
en guerra. Amana : AmnT.
ganado, Aman che rymba reli.
toda la noche, Pyt ahacap gui
quereymd : Chererocoe chequerey :
Cbe eo mbe gui quereynio.
Veleta, PyryrT.
1 co, o toca, llob ac vaba : Ao y]t; pl cliae.
Veloz en hablar, Aba ap'e plryry :
Apeen eabqi : Apeen y era yer
eatu : Ajiee porar rara.
ligero, Aba eabaq: Taq bac:
Oberabte guara.
Velozmente. Cabaqu hpe, etc. : A
rinbbe behpe : Cab note hpe :
lblt ramipe.
hablar, Checi ]ilryr gui ing :
Checi oyera yer cat gui ii''ng :
Checi porar hpe anee.
503
-

Vengarse,

Aycepl.

Vengme fulano,

Venidera

Ab cherepl.

cosa, Mbae obae rama.

I'enir bien a proposito,


, g ir, Ayu.

Oa cat: A. S.

, bolrer, Aty'm : Ayu yebl.


de le.vos, Aat : Aybo guitbo :
Cugui ayu : Momlil ri gui cherri.
justa la ropa. Cheyacat chea.
mucitos. Aro.
'Hueramente. Ayurmo.
preso, Cheplhl chererbo.
Ventaja, Qun : I'oqu : en Po. 3 :
Qua. ti.
Ventana, Mborechacba.
de narizes, Aplingu : Tyngu.
Ventura, Poporng : Teco porng :
Ay. 3 ': l e . 6.
ha sido esta, Agu y e t e nic.

Venturoso,
ra hlr.
504

Aba hec porng : Mba-

VEST
Venturoso

VIEJ

en la -pesca, Aba pima i Vestidura

porng : A b a yepo rac porng.

Ver, Aheehag (ca).


j
, mirar, Ama (m).
[hpa. !
, visitar. Ayob : Apoh : Aba yVerano, Quaracl puc.
Veras, Ayebo.
j
Verdad,

A y o t e : Hupi : Ave. 2.

de muger, T u p o : Caraca :

Tupai.

I estir, Amurill.

I estirse al revs, Herequabey ngoti


amml : Hap p cot amnd.
, Aycao mond : Aycao mol : Amng ebea cherch :Ayeao mngl.
i Vez, Ara (A. 9) : Yeb.

digo, Hup ae : Hup clicni.


I ezindad de casa, Ambliog.
, es cierto, Afey n<ratui: Hy nanga. 1 ti) de mi casa, Che anibl opegura.
[bayra.
eterna, Hupi aprey.
jirme es esta, Hup eat eyc.
. eneomendem.Tobayati
yra : ToVerdadera cosa, Hupi catu guara : 1 ezinr,s, O aiiibiogl guara.
Hup et : Hupi to. : Hupi p.
ca i<(S chucaras, O amindba :
Verdaderamente,
Hupi catu hpe : i O aminda b guara.
Ayet : Aiet catu hpe.
j
V ante 1.
Verde. Hohi.
;
fruta, por madurar. I b a aqu.
i Vianda, Yp.
Verdes es/arlos cohollos. H o q u i r o b l : Viandante, Ata bra.
Y yip qui 'ob.
Vicio*. Angaip : Teco mar.
Verdeguear, Hob hoh.
Viciosamente. Tc. [Pochi : Auba.
Verdolaga, Caavurup : Caarur eny Vicioso. M a r becbae : Angaip :
p a pr : Ca rur.
Vida, Tecobe.
Verdugo, Poronip bra : Poro gue- . costumbre, ley, condicin,
estar,
reco mgii liara : Poro mmbap
estenio, oficio. Teco.
bra : Qu. o.
corta, Tecbe at : Tecobe ypVerdugn. Peni! : Hirnb.
eopl ey : Pornibucu ey.
Verdugones tener, Ciieret pent.
eterna, Tecob a]urey : Tecob
Verdura, Mbae roqui.
yp copbae ra : Apira meyma : YVereda, Peinyr : Coo rap rm.
pab ey baer.
Verga, vnita-go, Hemb.
larga., Tecob puc.
I ergel, Ibot tilia.
Vidriero, Xngcchac apo bra.
Vergongante, Ogarupgue mbi relie Vidrio, Xeangecbacaba.
Vidrioso, Ypirery ai : Ycapir curyyerure luir.
I erguenga, Ty. 5 : Tai i.
te : u angechac apira/ rana.
Verguengas de hi muger, V. laso 1 leja, Guayby.
natural.
/pescado), Arecut : Yni : Gumbutia : Tande.
del hombre. Ta qii : Hemb :
Angaip h : Quaruh : Iblr.
ropa. Atiblin.
1\ estida persona, A b a y ya bae.
J Viejo, 'Tuya : Tuyabae.
Vestido muero, g viejo, con pelo,
o; decrepito, Quymi' : Tuya apay :
desflorado, Ao atybib.
Tuya ]iuru rug.
\ estidu.ro, A .
' podrido, Tuya pur rgy : Tuya arrastrar,
Otlrir ebea.
yu gera.
corla, Aobac : Ao bat : Atur : Viejos, antepassados, Ore rnii eta:
Carapi : Caraca gu : Carap.
Ore ypicti : Oro rubeta cu.
505
50ij

VOM

VISO

j Vsperas, Car rerobc : Acayeri re.


Viento, Iblt.
S Vista, Teca pif : Mae.
con Hurla, Ibit amnderec.
; Vituperar, Aroc mgua.
Vientre, To : Teb.
incitado, Tebe at : Tebeat : Te- Vituperio, Teco megu.
Vividor, ijue sabe buscar la rida, Yeb aping.
lleno, Teporue : Tic t nyh porae cat pora rahra : mbae
eca cat porng.
ngat.
MI cosa, Ayb : I'oriahub : Mane. j . vite mucho, Oycobe pucu bae:
Villano, Tabay baigara : Tarnyri j Guecob mboblteboy liara. [Oga.
Vivienda, morada, Cot : Tequba :
niegu.
Vivir, Aicob.
Vinagre, Cguy hi.
aparte, Ayeobec.
Vinagrillo gerva, Ib.
a su gusto,
Chercminibotapee
aye guiteebo.
Vino, Cgy.
bien, Aycob catuprT : Nachere de iiiuiz, Abat cgy.
cobo mar : Angaip.
miel, E caguy.
raizes, qutalos, etc.. Carac.
ulas, l i b a cgy.
Violar doncella,
Corromper.

en la Jlor de su edad, Checun-

rnbuc- hpe ay rob : Che cuninibu(; clierecob.


I iolenlameute . Ne pirqundpe : paz, Teco quryry arec :
rndabeyme aye : Teco mar
I'ort hpe : Hem$-mboac hpe.
Virgen, Y quarymhae : Mrney : Y ey aipo ni.
M a r b o r a m i aye
mnibu pirey : Aba r b i harynibae : frabajo.
guiteebo : Mar aci ayporr.
Y ti nibirey.
Virginidad, Mrney nbba : Yqua- impulcio. Che rndape ay cob :
Cheangcc hpe aycob.
rey h.
Virote, Gira api : Gira apih : mal, Aycob pochi : Cherec
M bigu.
angaip ai.
mucho. Ayco pue : Ayecat ayI irtud. Mrngat.
I cobo : Aycob pue : Y pocopi cheVirtuosamente, Mrngati hpe.
recob.
[eobe acg.
Virtuoso, A b a mrngat.
l'iruelas, Mbiru : Piru : Cur.
poco, Chereoob ati r : ChereVivo, diligente, Taiba : Qui rey.
j'cgar. Amboy a liec. piru.
tener, Chepiru : Mbiru aiporar. Vizco. Oabng.
\isages haver con la boca, Cheyuru Vizcacha. Mbuyap ata.
mg.
V anli^O.
los ojos, A'mboeca mg. Vocablo, eng : Xengba : eeVisibleeosa, Mbae heehagi pira : l l e - ngab.
Foeat/iv'o.engrlcI quati guac.
ehapra : Hetbae.
Visiblemente, Hecha eatu hpe : Y- Volumen. Quatia manduc.
Velunlad, Teinmbotra : BI. 5.
eecha guea hpe.
Voluntarioso, Guemiiiibotra apoc.
Visita, I'oh.
Vomitado, Ymo gu mblra : YmboVisitar, Apob : AcotT lu.
ycbl |ir.
a menuda, Ahapec : Apoh.
Vomitar., Agtie : Amboyeb.
Visos hazer el agua, TIpi ber.
Sol, Quaraci obera ber.
Vmito, Guee : Mboycbl.
508
507
r

ZMB

XERI

Xeringar. Ahebi cat.


Xugo, T : TI eat.
Xugosa. '-osa Mbae t cat.

Vos, tu. Xde : X.


Vosotros. Pee.
Voz. Xe. _

humo. Xee ngatupiri.


Z.
delgada, X j.oT.
Hec cue hobapei ayti :
grande. Xee nguo : Xee : Ho Zaherir,
catu y ee, ftVe roz
degraudehoato. Hobape anh.
ronca, desentonado.

X'ee tero : Xee

Zarcos

ojos. Teca t.

Zelar, tener zelo ele las a/mas. Ademo


que qu : Chach : Xee tor.
Vozeodor, Tac bra : Tac porara acatey aba angari : Cheracatey ng
hva.
|mr mrteT. aretame yho potarcy.
Vizear
desatinadamente,
Cherace Zclos. Aguyr : Taeatey : Mund. - .
Zeloso, Haeateybae : Haguyrbae
Vozina. Mvmb.
Hec.e).
de caracol, Guatap.
Yozinglera, Hace hace mar mrte. Zeo, Guatami : Ca quaraci : X''m
ob i.
Y ante l .
hazer. Cherec quaraci : Am
Vuelco del coracon, Pa \ ber : Pcea quaracl: A'm ciba ai : Gua
tti : P a titi.
tamo/ aic.
Vuelcos dar el cora con, Che pl be- Zerbatann,
Taquar.
r ber : Chepa t t : T u t u .
Zizaa. Xtin : Capij at.
en la cama, Aicr ier guit- . chisme, Tcm.
pa : Che angee cheyn me gui sembrar, Chcrme guitecbo :
yero yerepa : Guique rcym aic Ate moe moa cay guitecbo.
gui yeapa yere yerbo.
Zorzal, Haabi.
Incita dar enmendndose,
Cherec Zorrillo que hiede, Mbc : Mblcur :
ai raye gui ayebi : Apo cherec Mbi cut.
angaip gui.
[ue. Zorro, Aguar : Aguara guac.
de acotes dar, Ayeeat ay nip Zumbar, Ayapcar r : Amboap ca
. retorno, Poepi.
ee ymmbbo.
Vuestro. ]'ee.
el odo, Chcapca qu ee.
es, Pembae me.
qarr las orejas, Chcapieaqu rere.
Mtestros dias, Pera.
Zumbido.
Api caqua rere : Apc
qua .
\ ante A.
Xobon. Cali.
de la tierra, Ibop : Tymbo : AL A U S D E O.
gnup : bnp myr : I cp i yui.
yeju.'ma, Cabayu tyriguah.
Xara,

saeta.

Hu.

Xaula, Gur roca! : L'rueur. [eur.


hazer, Aurueuru ap : Ayapo uru\ auto E.

Seme, Q yopico h.
Xerga. Obecba rague a.
Xeringa. Tcbi eutucba.
50!)

Sise advierten
de la. 2. l'arte.

510

faltas

irn al fin

Вам также может понравиться