Malzemelerin Mekanik zellikleri

Mekanik tasarm ve imalat srasnda malzemelerin

mekanik davranlarnn bilinmesi ok nemlidir.
Balca mekanik zellikler:

ekme/basma (tensile /compression)

Sertlik (hardness)
Darbe (impact)
Krlma (fracture)
Yorulma (fatigue)
Srnme (creep)

ekme / Basma zellikleri ve Deneyi

ekme deneyi
Malzeme nin statik kuvvetler altnda dayanm ve dier mekanik
zelliklerinin test edilmesinde kullanlr.

ekme deneyi

gerilme
ekme deneyinden elde edilen
F-L (kuvvet uzama) erisi

ekme deneyinden elde edilen FL (kuvvet uzama) verilerinden

- diagramna gemek gerekir.

Paraya etkiyen ekme kuvveti

Kesit alan

Birim d

F
Ao

uzama miktar
ilk l boyu

l l lo

lo
lo

F
Ao

Elastik .D.

ekme deneyinden elde edilen

F-L (kuvvet uzama) erisi

Plastik .D.
krlma
homojen

heterojen

l l lo

lo
lo
ekil 6.3: ekil 6.2 deki veriler
normalize edilerek elde edilen
- (Gerilme-Gerinme) erisi

ekil deiimi:
Elastik ekil deiimi
Platik ekil deiimi
Homojen
Heterojen (boyun verme)
Krlma

uygulanan gerilme akma dayan. elastik

uygulanan gerilme akma dayan. plastik elastik

lge
Ela
stik

Elastik ekil Deiimi

K
0.2

Elastik Blge

0.002

Elastik ekil Deiimi

Elastik ekil deiiminde atomsal

balardaki uzamalar.

- diagramnda ekil
Deiiminin dorusal olarak
gerekletii ilk ksmdr.

Elastik ekil deiimi

Elastik blgede Hook kanunu geerlidir.

Gerilme ile birim uzama lineer olarak deiir.
Kuvvet kalknca, elastik uzama ortadan kalkar.
E,
Elastiklik
Modl,
malzemenin
karakteristik
zelliidir
(malzemeden
malzemeye deiir)
E bydke malzeme daha rijit hale gelir yani
gerilme ile daha az ekil deiimi gsterir.
Kldke daha elastik davranr.

Elastiklik modl kimyasal bileimin

deimesi ile ve ortam scaklndan etkilenir.
Isl ilemden etkilenmez. (Ayn eliin
yumuak hali ile sertletirilmi hali ayn E ye
sahiptir).

nceden plastik ekil deiimine uram malzemeden kuvvet

kaldrldnda elastik ekil deiimi ortadan kalkarak 0 deerine geri
dner. Sadece plastik ekil deiiminden dolay olan kalc ekil deiimi
sz konusu olur.

Hook Kanunu

Normal gerilme

Kayma gerilmesi

E
= Normal gerilme
= Birim ekil deiimi
E = Elastiklik modl

E
G
2(1 )

= Kayma gerilmesi
= Kayma birim ekil deiimi
G = kayma modl

Kimyasal kompozisyonun etkisi

E, bir malzeme zelliidir. elik Aluminyuma gre daha rijittir.
E, kimyasal kompozisyondan etkilenir

Scakln etkisi
E, scaklktan etkilenir.
Scaklk arttka E, azalr.

Poisson Oran

Poisson Oran
Malzemelerin elastik zelliklerini belirleyen
dier bir parametredir.
Elastik ekil deiimi srasnda malzeme
hacminde deiiklik olur.
ekme ynnde malzeme uzarken buna dik
ynde ksalma gerekleir.
Aradaki oran poisson oran yardmyla
belirlenir.

 Metaller iin 0.28 ile 0.32 arasnda deiir.

Genelde 0.3 tr.
Plastik ekil deiimi sz konusu ise hacim
sabit kalr ve poisson oran 0.5 deeri alr.

y,x

0,5
0,3
z

Poisson Oran

ekme srasnda poison

orannn ifadesi.

Plastik ekil Deiimi (PD)

Plastik Blge

Hetorojen PD

Homojen PD

Akma noktas

0.2

ekme
dayanm

Krlmakopma

0.002

Plastik ekil Deiimi

Malzemelerin dayanmn ifade eden Akma
dayanmnn zerinde gerilmeler uygulanmas
durumunda plastik ekil deiimleri (kalc-geri
dnsz) (PD) balar.
Bu noktada PD, dislokasyonlar kaymaya
balamasyla meydana gelir.

10

PD de scaklk seviyelerine bal olarak farkl ekil

deitirme mekanizmalar mevcuttur.
Bunlar;
1. Souk plastik ekil deitirme,
2. Scak Plastik ekil deitirme
3. Ilk Plastik ekil deitirme
Bu scaklk seviyeleri benze scaklk ile belirlenir.

Benze scaklk (homologous temperature):

TB

T K
T o K
o

TE = Malzemenin erime scakl

T = alma scakl

0 < TB < 0.25

Souk ekil Deiimi
0.25 < TB < 0.5 Ilk ekil deiimi
0.5 < TB < 1 Scak ekil deiimi

11

Oda scakl;
Fe, Cu, Al gibi bir ok metal iin souk
ekil deiim blgesi iken
Pb, Sn gibi dk erime scaklna sahip
malzemeler iin scak ekil deiim
blgesi olur.
Kurun 327 0Cde erir.

Souk ekil Deitirme

Souk ekil deiiminde iki tr ekil
deitirme mekanizmas etkin olabilir.
1.Kayma
2.kizleme

12

KAYMA /KZLEME

PD, Kayma ile yani

dislokasyonlarn kayarak
hareket etmeleri ile
gerekleir.

Kaymann zor olduu

durumlarda plastik ekil
deiimi ikizleme
(twinning) ile
gerekleir.

Souk ekil Deitirme

K
0.2
Normal ekme deneyi souk
ekil Deitirme alannda
gerekletii iin ayn eri elde
edilir.

0.002

13

KAYMA: PEKLEME KAVRAMI

En aktif deformasyon mekanizmas kaymadr (Slip).
Dislokasyonlar kayma dzlemlerinde kayarak hareket ederler.
Fakat bu srada yeni dislokasyonlar meydana gelir ve
younluklar artar.
Saylarnn artmas ile birbirlerinin hareketini engellemeye
veya baka engellere (boluk, yeralan, ara yer, tane snr,
kelti, vs.) taklmaya balarlar.
Bylece hareketleri iin daha yksek gerilme gerekir.
Bu durum deformasyon sertlemesi veya PEKLEME
(strain hardening-work hardening) olarak anlr.

HOMOJEN BLGE
Deney srasnda para uzunluu srekli artar. PD de
hacim sabit kalr ve uzunluktaki art kesit alannda
daralma ile dengelenir.
Akma noktasndan sonra tepe noktasna kadar
malzeme pekleir ve daha ok gerilme gerekir fakat
pd olduka kesit klr bylece gerilme artar bu iki
durum birbirini dengeler.

14

HETOROJEN BLGE
Tepe noktasndan (ekme dayanm) sonra plastik
kararszlk balar. Kesit bir blgede hzla daralmaya
balar ve malzeme boyun (neck) verir.
ekil deiimi iin gereken kuvvet azalr. Bu nedenle
eri aa doru dner. Belli bir noktada kopma
gerekleir.

Akma noktasndan
sonra homojen PD.
(pekleme / kesit
daralmas dengesi)

Boyun verme
balangc

Max noktadan
sonra heterojen
PD.(dengenin
bozulmas)

0.2

0.002

Krlma
(kopma)

15

ekme dayanm deerleri.

ekme Deneyi (elik)

16

ekme diagramlar
1. Belrigin akma gsteren malzemelerin - diagramlar
2. Belirgin akma gstermeyen malzemeler - diagramlar

Belirgin
akma
noktas

Plastik deformasyon

; ekme dayanm

Elastik Snr

Elastik
deformasyo
n

A;

k;
Kopma
gerilmesi

Akma dayanm

Elastiklik modl

Kopma
uzamas

17

Akma gerilmesi

Akma noktasnn belirgin olmamas durumunda % 0.2 kalc pd

oluturan gerilme olarak alnr. (Baz zel durumlarda, mutlaka
belirtilmesi art ile, % 0.1 veya %0.05 alnabilir.)

Sneklik
Kopma uzamas; lk, eriden de bulunabilir.

lk lo
lo

lk = Kopma annda l boyu

lo = ilk l boyu

Kesit daralmas: Ak, Eriden bulunamaz.

A Ak
o
Ao

Ao = lk kesit alan
Ak = Kopmadan sonra
llen kesit alan

18

Statik Tokluk
Tokluk malzeme krlncaya kadar harcad enerjiyi ifade eder
- erisinin altnda kalan alandr

Tokluk d

Rezilyans
Rezilyans, - erisinde, elastik blge altnda kalan alandr.
Elastik davran srasnda depolad enerjiyi ifade eder.

Rezilyans :
e

Yay elik

U p .d
0

e . e
2

Basit karbonlu elik

19

ekme diagramndan elde edilen veriler

E, Elastiklik modl
a, Akma dayanm
, ekme dayanm
k, Kopma gerilmesi
, Kopma uzamas
, Kesit daralmas
n, niform uzama
Statik tokluk
Rezilyans

20

Gerek Gerilme-birim ekil deitirme

u ana kadar hesaplamalarda balang geometrik
veriler kullanld. Bu ekilde hesaplanan veriler
Mhendislik deerlerdir.
Gerekte plastik ekil deitirme ile birlikte kesit
alan (hacmin sabit kalmas ile) srekli azalr.
Bu ekilde elde edilen verilere Gerek deerdir.
zellikle metal ekillendirme uygulamalarnda
gerek deerler kullanlr.

Gerek birim uzama.

Mhendislik birim uzama.

l l lo l

1
lo
lo
lo
l
1
lo

d g
l

g
lo

dl
l

dl
l
ln
l
lo

g ln( 1)
PD de Hacim
sabit kalr.

Mhendislik
Gerilme.

Ao lo A l A Ao

lo
l

Gerek gerilme.

Ao

g F F l (1 )
A

Ao lo

21

Gerek deerlere gre izilen

gerek gerilme-birim uzama
erisine Akma erisi (Flow
curve) de denir.
Elastik blgede fark yoktur.
Boyun vermeden sonra
homojen olmayan ekil
deiiminden dolay uzama
hesaplanamaz.

4
x
3 x x x 4
2 xx 3
1 x 2
1

ekil 6.7: Gerek ve mhendislik

- (Gerilme-Gerinme) erileri.

Akma Erileri
Akma erileri: genelde Holloman
bants ile ifade edilir.

g K gn
ln( g ) ln K n ln g
K = Dayanm sabiti
n = Pekleme steli
K ve n; malzeme sabitleri

n=0

n=0.15

n=0.4

22

 Dorunun eimi pekleme stelini verir.

0 < n < 0.4 arasnda deerler almaktadr.
n, deformasyon sertlemesine urama, ve deformasyonla
dayanmn arttrma kabiliyeti,
n, arttka boyun verme zorlar, homojen d. kabiliyeti artar.
Scak deformasyonda n 0
Bir ok mhensdislik malzemede
0.15 < n < 0.25
K, dorudan malzemenin dayanm hakknda bilgi verir.

eitli metal ve alamlar iin pekleme parametre deerleri.

23

ekme diagram
1. Belirgin akma gsteren malzemelerin - diagramlar
2. Belirgin akma gstermeyen malzemeler - diagramlar

Belirgin
akma
noktas

Belirgin akma gsteren malzemeler

ekme dayanm
Pekleme

Luders
bantlarnn
oluumu

Boyun verme
Bzlme

Krlma-kopma

Dk karbonlu elik belirgin akma noktas gsterir. Ayrca 2 adet akma

noktas tanmlanmtr: (a)st akma noktas, (b) Alt akma noktas.

24

Belirgin akma ve Cottrel atmosferi

Bu olaya C, N gibi arayer atom kmelerinin dislokasyonlarn
alt ksmna yerleip hareketlerini kilitlemesinin sebep olduu
dnlr.
Bu arayer atom bulutuna Cottrell atomsferi ad verilir.
C ve N den arndrlm malzemeler belirgin akma
gstermiyor.

st akma noktas mekanik olarak bu kilitlerin krlmasn ifade

eder. lk akmann meydana geldii kayma bandnn pekleme ile
kilitlenmesinden sonra dier dzlemlerde akma meydana gelir.
Bu olayn kesit boyunca devam ile luders bantlar oluur.
Bu olay tamamlannca homojen ekil deiimi balar.

st akma noktas
Akma uzamas

Alt akma noktas

Lders bantlar

Akmam blge

25

Deformasyon yalanmas
Normal malzemenin
davran.
A. Eger deney x te durdurulup,
beklenmeden devam
ettirilirse, eri kald yerden
devam eder.
B. Eger deney y de durdurulup
100-200oC civarnda sl
aktivasyon uygulanrsa ve
soutulan malzemeye yeniden
ekme uygulanrsa, belirgin
akma noktas tekrar grlr.

Deformasyon yalanmas (strain aging):Souk ekil

deitirmi bir malzemeye sl aktivasyon verilirse,
elik iin 100-200oC, daha yksek gerilme
seviyelerinde belirgin akma yeniden meydana gelir.

26

Sneklik / Gevreklik /Tokluk

Sneklik: Bir malzemenin plastik ekil
deitirme kabiliyetini ifade eder. Bu deerin
bymesi, malzeme kopana kadar daha byk
plastik ekil deitirme gerekletirebiliyor
anlamna gelir. Kopma uzamas ve alan
daralmas parametreleri ile ifade edilebilir.

Sneklik / Gevreklik /Tokluk

Gevreklik: Plastik ekil deitirme
kabiliyetinin olmamas durumunu ifade eder.
Eri bazen elastik snrda bazende elastik
snra ok yakn bir noktada son bulur.

27

Sneklik / Gevreklik /Tokluk

Tokluk: Malzemenin kopana dek absorbe
ettii toplam enerjiyi ifade eder. Snek
malzemelerin tokluunun daha yksek, gevrek
malzemelerin tokluunun da dk olduu
anlam karlabilir.

Statik Tokluk
Gevrek
Normal sneklik

Yksek sneklik

Bir alamda tokluk

malzemenin dayanm ve
snekliinin kombinasyonudur.

Malzemenin krlana kadar ne

kadar enerji yutacann
gstergesidir.

Tokluk d

28

SNEK GEVREK MALZEMELER

Gevrek Malzemeler:
Elastik blge sonunda plastik ekil deitirmeden aniden krlrlar.
Krlma yzeyi parlak ve dzdr.
Bzlme olumaz ve az bir enerji ile krlr.

Dkme demirler
Seramikler
Termosetler

Snek Malzemeler:
Krlmadan nce olduka plastik ekil deitirir.
Balangtaki dorusal ksm gittike erileir.
Krlma yzeyi mat ve konik biimindedir (450)

Az karbonlu elikler
Alminyum alamlar
Bakr alamlar
Termoplastikler

29

Snek Krlma

Snek Krlma

Gevrek Krlma

Snek Krlma

Snek Krlma
Gevrek Krlma

30

Taneleraras Krlma
Gevrek Krlma

Taneii Krlma
Snek Krlma

Snek Gevrek Hasar

31

SERTLK

Sertlik
Sertlik: Bir malzemenin yzeyine batrlan sert bir
cisme kar gsterdii direntir.
Sertlik deerleri direk olarak malzemelerin
dayanmlar ile alakal olduu iin byk nem tar.
ok daha basit bir ekilde, tahribatsz olarak
llebilir.

32

Sertlik
Sertlik deneyi; malzemelerin
dayanmlar ile ilgili bal deerler
veren bir test yntemidir.
Sertlik lme yntemleri: Batc
ucun geometrisine ve uygulanan
kuvvet byklne gre:
Brinell sertlik lme metotu
Vickers sertlik lme metotu
Rockwell sertlik lme metotu

Sertlik lme yntemleri: Batc ucun geometrisine

ve uygulanan kuvvet byklne gre:(a) Brinell,
(b)Vickers, (c) Rockwell sertlik lm metotlar.

33

Brinell
Yzeyi dzgn hazrlanmas gerekir.
Standart test: 10mm apl sert bilya ve
3000kgf yk
Yzeyde brakt izin ap llr.
Pratikte daha kk yk/ap
kombinasyonlar mevcut.
Dezavantaj: malzemeye gre deien
yk/ap oranlar
Yk: F(kgf) = A.D2(mm2)
A malzemenin trne baldr.
2.5mm bilya ile elik llyorsa,
187.5 kgf, Al llyorsa 31.25kgf yk
gerekir.

Malzeme

Demir / elik

30

Cu / Pirin / Bronz

10

Al / Pb vb.

Brinell
Sertletirilmi elik bilya ile 400BSD ne kadar, sinterlenmi
karbr bilya ile 550BSD ne kadar lm yaplabilir.
Bu metot daha byk sertliklere uygun deildir.
Eer bilya ezilmeye balarsa yanl lmler yaplr.

34

Brinell

BSD

BSD =
D =
F
=
d
=

2F

Birinell sertlik deeri

Bilya ap
Uygulanan kuvvet
izin ap.

D[ D D 2 d 2 ]
TSE de gsterimi

340 BSD/187.5/2,5/30
Uygulanan
Kuvvet

Bilya ap

Uygulama sresi

Brinell
Metallerde BSD ile ek arasnda 400BSD ye kadar dorusal
iliki vardr.

BSD(kgf / mm 2 )
(kgf / mm )
3
BSD(kgf / mm 2 )
( MPa)
10
3
2

35

Vickers
Batc u tepe as 136o olan elmas
pramit.
Tm malzemelere uygulanabilir.
Kuvvet seiminde malzeme kriteri yoktur.
Kare eklindeki izin kegenleri
mikroskopla llr.
BSD deeri gibi ekme dayanmnn
tespitinde kullanlabilir.

dort

d1 d2
2

VSD

1.72 F
2
d ort

TSE de gsterimi

255 VSD/100/30
Uygulanan Kuvvet

VSD = Birinell sertlik deeri

F
= Uygulanan kuvvet
dort = izin kegen ortalamas.

Uygulama sresi

Rockwell metotu
Batc ucun yzeyden ieri doru batt derinlik dikkate alnr.
Malzemeye gre u/yk kombinasyonu seilmelidir.
Plastik malzemelerin lmde yaplabilir: bir ok skalas
mevcuttur.
lm yzeyleri temiz olmaldr.
C skalas; sert metaller iin kullanllr:
150kgf yk ve tepe as 120o olan elmas
koni u kullanlr.
B; 100kgf yk ve 1/16 apnda sert
bilye kullanlr.
Deney paras yeterli kalnlkta olmal,
kenara yakn lmler yaplmamal,
birbirine yakn lmler yaplmamal, en
az 3 lm yaplmaldr.

36

Rockwell metotu

37

 ( kgf / mm 2 )

BSD( kgf / mm 2 )
BSD(kgf / mm 2 )
( MPa)
10
3
3

38

Charpy (entik) Darbe Deneyi

77

Liberty Snf Askeri Gemi

39

Titanic

1988 Perinlerin Krlmas Sonucu Hasar

40

entik/Darbe
Normal artlarda snek malzeme
eksenli ykleme hali
Dk scaklkta zorlama
Kuvvetin ani uygulanmas (darbe)

durumlarnda plastik ekil deiimine imkan bulamaz ve

gevrek davran gsterirler.

entik/Darbe
Bu artlardan biri veya bir ka gereklemise
malzeme gevrek davranabilir.
Malzemenin davrann lmek amacyla Charpy (
noktadan eme) veya Izod (ankastre eme) deneyleri
gerekletirilir.

41

CHARPY DENEY
Belli bir potansiyel enerjiye
sahip ktle V-entik
alm numuneye
arptrlr.
Numunenin krlmas iin
gereken enerji Darbe
Enerjisi - Ek saptanr.

Ek mg ( h h' )

42

Darbe enerjisine etki eden faktrler:

a)
b)
c)
d)

Dayanm
Kristal yap,
Scaklk
Kimyasal bileim

a) Dayanm:
Darbe deneylerin dinamik tokluu belirlemektedir.
Fakat statik toklukla (- grafiinin altndaki alan) arasnda
iliki vardr.
Dayanm yksek malzemeler darbeye kar direnci zayf
olurken dk dayanml malzemelerin darbe direnleri yksek
olabilir.

Dayanm
Darbe deneylerin dinamik tokluu belirlemektedir.
Fakat statik toklukla (- grafiinin altndaki alan) arasnda
iliki vardr.
Dayanm yksek malzemeler darbeye kar direnci zayf
olurken dk dayanml malzemelerin darbe direnleri yksek
olabilir.

43

Kristal Yap
YMK; snek ve tok ,
SDH; gevrek,
HMK; baz artlarda gevrek bazlarnda tok
davranmaktadr.
Belirli bir scaklk altnda HMK tokluunu
yitirerek gevrek davran gstermeye balar.
Bu scakla Snek-gevrek gei scakl ad
verilir (ductile-brittle transition temperature).

44

Kristal Yap /Scaklk

SDH

HMK da ki bu dn
sebebinin arayer atomalarnn
dk scaklklarda,
dislokasyon hareketlerini
engellemesi olarak dnlr.
Nispeten yksek scaklklarda
dislokasyonlar engellerden
kurtulabildii dnlmekte
ve bu yzden darbe enerjisini
artt varsaylmaktadr.

Snek-gevrek gei Scakl

Tg T @ Emax Emin
2

45

Kompozisyon
HMK da gei scakl, kimyasal bileimden ok etkilenir.
rnein, C artarsa Tg artar. Mn (ve Ni) artarsa Tg azalr. Dk
scaklklarda yksek tokluk iin ideal alam elementleridir.

46