Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
qarTuli ena da
literatura
11
maswavleblis wigni
gamomcemloba `meridiani~
Tbilisi 2012
avtorebi:
redaqtori
nino Todua
dizaineri
daviT kutubiZe
ISBN 978-9941-10-540-1
gamomcemloba `meridiani~,
Tbilisi, al. yazbegis gamz., #47. ( 239-15-22, 214 77 11
E-mail: meridiani777@gmail.com
N. Maglakelidze, N. Kutsia
`Georgian Language and Literature~, the Book of the Teacher 11, in Georgian
`Meridiani~ Publishing, Tbilisi _ 2012
Sinaarsi
saxelmZRvanelos struqtura................................................................................... 4
maswavleblis wignis struqtura.............................................................................. 5
programa-silabusis nimuSi....................................................................................... 6
literaturuli komentarebi.................................................................................... 11
1.al. WavWavaZe _ gogCa............................................................................................ 11
2. grigol orbeliani _ `Tamar mefis saxe beTaniis eklesiaSi~............................ 12
3. nikoloz baraTaSvili _ merani.......................................................................... 13
4. al. yazbegi _ xevisberi goCa.............................................................................. 15
5. vaJa-fSavelas poemebi............................................................................................ 17
a)`baxtrioni~.......................................................................................................... 17
b)aluda qeTelauri............................................................................................. 29
g)stumar-maspinZeli............................................................................................ 41
`gadarebT mzesTana~ _ qalTa saxeebi vaJa-fSavelas poemebSi......................... 49
programa-silabusi (nimuSi)
sagani _ qarTuli ena da literatura
klasi _ me-11
pedagogi _
kursis moculoba _ 170 akademiuri saaTi (34 samuSao kvira, 5 kvireuli saaTi).
a) saswavlo kursis miznebi:
informaciis gageba, analizi da Sefaseba:
sxvadasxva saxis zepiri teqstis analizi tonalobis, enobriv-gramatikuli struqturisa da efeqturobis TvalsazrisiT;
adekvaturad, gamarTulad da damarwmuneblad metyveleba;
wakiTxuli teqstis konstruireba (enobrivi analizi da sinTezi);
teqstebis saxeebis amocnoba da ganmarteba struqturul-gramatikul Tu stilistur Taviseburebebze dayrdnobiT;
teqstebSi mocemuli gramatikuli konstruqciebis gamoyofa da saTanado interpretaciiT warmodgena;
sxvadasxva tipisa da stilis teqstebis gamarTulad wera; gramatikis, orTografiis, punqtuaciis wesebis marTebulad gamoyeneba teqstis asagebad da dasaxvewad.
Tema realizmi
1. Sesavali mecadineoba, realizmi, rogorc literaturuli mimdinareoba, qarTuli
realizmis warmoSoba, misi Taviseburebani, qarTveli samocianelebi, ilia WavWavaZe, biografiuli cnobebi _ 2 sT.
2. teqsti: ilia WavWavaZe, `mgzavris werilebi~.
ena: funqcionaluri stili, publicisturi teqstebi da maTi enobrivi maxasiaTeblebi.
metyvelebis kultura: citireba, perifrazi.
lit. Teoria: tropuli metyveleba, alegoria, mxatvruli saxe-simboloebi, literaturuli personaJis daxasiaTebis xerxebi, mTavari da meorexarisxovani literaturuli
gmirebi _ 8 sT.
3. teqsti: ilia WavWavaZe, `zogierTi ram~ (nawyvetebi).
ena: publicisturi stili.
metyvelebis kultura: literaturul-kritikuli eses ageba_ 3 sT.
4. teqsti: ilia WavWavaZe, `bednieri eri~.
literaturis Teoria: satira, rogorc mxatvruli gamosaxvis erT-erTi xerxi _ 3 sT.
5. teqsti: ilia WavWavaZe, `kacia-adamiani?!~.
ena: funqcionaluri stili _ publicisturi da mxatvruli.
metyvelebis kultura: Txroba, aRwera, msjeloba.
lit. Teoria: epigrafi, misi daniSnuleba; kontrasti; gmiris portreti _ 9sT.
6. teqsti: ilia WavWavaZe, `oTaraanT qvrivi~.
metyvelebis kultura: Sedareba-SepirispirebiTi ese, teqstis organizeba, msjeloba,
argumentacia, argumenti.
lit. Teoria: literaturuli personaJi da misi funqcia; mwerlis stili da misi maxasiaTeblebi _ 9sT.
7. teqsti: ilia WavWavaZe, `gandegili~.
lit. Teoria: kontrasti, rogorc mxatvruli gamosaxvis erT-erTi xerxi; alegoria,
simbolo; gmiris portreti _ 4 sT.
Semajamebeli gakveTili: ena, mamuli, sarwmunoeba _1 sT.
8. TaobaTa brZola me-19 saukunis 60-70-ian wlebSi:
a) teqsti: ilia WavWavaZe, oriode sityva Tavad revaz Salvas Zis erisTavis mier kazlovidgan `SeSlilis~ Targmanzeda (nawyveti).
ena: funqcionaluri stili _ publicistika da misi enobrivi maxasiaTeblebi _ 3 sT.
b) teqsti: gr. orbeliani `pasuxi SvilTa.
lit. Teoria: metonimia _ 3 sT.
c) teqsti: ilia WavWavaZe `pasuxis pasuxi~.
metyvelebis kultura: rogor movemzadoT prezentaciisaTvis (saprezentacio teqsti
_ Sesavali, ZiriTadi nawili, daskvniTi nawili).
lit. Teoria: pamfleti, litotesi _ 4 sT.
8
10
literaturuli komentarebi
al. WavWavaZe, gogCa~
imperiis msaxurebisagan Tavisufal dros Tu stumrobda poeti gogCis (sevanis) napirebs _ `fiqrT gasarTvelad~, rogorc nikoloz baraTaSvili ityoda.
gogCa Turqulad lurj wyals niSnavs. qarTul wyaroebSi sevani gelaqunis tbadac
ixsenieba.
sevanis mimdebare teritorias gegarquniks uwodeben. saxelwodeba unda momdinareobdes xelmwife amasis vaJis, mxedarTmTavar gegamis saxelidan.
gogCa (sevani) Zv. w.-aR-is meore-pirveli aTaswleulis mijnaze urartus saxelmwifos
CrdiloeTiT mdebareobda.
imdroindel nagebobaTa dRemdis SemorCenil naSTebze urartus mefeTa _ ruse pirvelis, argiSTi pirvelis (Zv. w. VII saukune) warwerebia.
ax. w.-aR-is merve saukuneSi sevanis tbaSi arsebul kunZulze monastrebi aigo. aqvea
xaCkarebi (qva-jvrebi). aq damkvidrebuli berebi ebrZodnen arabebs, Temur-lengs, sparselebs.
ukanasknel berebs 1930-ian wlebSi daatovebines monastrebi.
amave wlebSi tba kinaRam daSra, mikroklimati Seicvala, roca sevanis sarwyavad gamoyeneba scades (, 1990).
***
`venitas~ (wuTisoflis warmavlobiT gamowveuli sevdis) motivis saTave eklesiastemde aRwevs~ (al. kalandaZe).
aleqsandre WavWavaZis `gogCa~ 1841 wels daiwera, nikoloz baraTaSvilis `fiqrni mtkvris pirzed~ _ 1837wels.
pavle ingoroyva wers: `baraTaSvilis `fiqrni mtkvris pirzed~ uaxloesad gansazRvravs
`gogCis tbis~ poetur tonuss. aq Cven gvaqvs naCrdili TviT poeturi mizanscenebisa~
(p. ingoroyva, nikoloz baraTaSvili, ilia WavWavaZe, akaki wereTeli, Tb., 1983, gv. 122).
wylis simbolika ZvelTuZvelesia. heraklites miaweren cnobil gamoTqmas: `yvelaferi
mdinarebs~ (yvelaferi mdinaresaviT medinia) ( , . , 1989, 410).
`...drosa msrvelis celiT, yovlTa warmwymediT,
ciurTa mjobni mSveneblobac sxvTaebr mosTvlila!~ _ ambobs poeti.
ai, bedi da WeSmariti dasasruli adamianuri arsebobisa, brwyinvalebisa, didebisa,
fufunebisa, adamianis Sromisa da cdilobisa (mcdelobisa).
Zveleburad aRelvebs talRebs mxolod gogCa da Zveleburad awydeba napirs, imave
mTebSi CaZiruli, imave laJvardi cis qveS mdebare. igi ireklavs maradiuli bunebis suraTs da exmianeba droTa brunvas, rogorc saukuneTa winaT, TviTon ucvleli.
`naTesavi warvals da naTesavi movals da queyanai hgies ukunisamde. aRmoxdebis mze
da daxdebis mze da adgiladve Tvisda miizidvis~ _ ambobs eklesiastes avtori. mxolod
buneba aris maradiuli, sxva yvelaferi cvalebadia, warmavali, ngreva da ganadgureba
moelis. amitom aris sevda maradiuli amqveynad.
Satobriani, SeZrwunebuli vezuvis vulkanis naxviT gamowveuli STabeWdilebebiT, filosofiurad dafiqrebuli adamianis didebis warmavlobaze, wers: `ras niSnavs mTeli es
samefoTa gadatrialebani bunebis am movlenis gverdiT, romelic saxes ucvlis dedamiwasa
da zRvas? ramdenad ufro bednierni iqnebodnen adamianebi, rom amden dros ar xarjavdnen erTmaneTis tanjvisaTvis. erTxelac ar gauxsnia vezuvis Tavisi saSineli ufskrulis
xaxa qalaqebis CasanTqmelad ise, rom adamianTa Soris ar waswydomoda sisxlisa da cremlis Rvars _ urTierTSuRliT gamowveuls. rogoria adamianTa arsebobis pirveli niSnebi,
raic im vulkanis Camqral ferflSi ixiles? _ sawamebeli iaraRebi da borkilgayrili
ConCxebi~ (manana kakabaZe, qarTuli romantizmis erovnuli safuZvlebi, Tb., 1983, gv. 102).
aleqsandre WavWavaZis `gogCa~ adamiansa da bunebas Soris kosmiuri kavSiris gaazrebis
11
cdaa. leqsSi TiTqmis aRaraa klasicisturi RvlarWnileba. ideba xidi ukacriel bunebasa
da pirovnebis intimur samyaros Soris.
bunebis foni gamoyenebulia istoriis, adamianTa mwuxare Tavgadasavlis akompanimentad (al. kalandaZe).
sawuTroul zRvaSi (zRva da tba, arsebiTad, erTi da igive paradigmaa _ wuTisoflis
warmavloba-medinobis warmomCeni) eklesiaa mxsneli xomaldi. `marTlmadidebluri taZari simbolurad xomalds gamoxatavs, romelmac sawuTros mSfoTvare zRvaSi adamiani
navsayudelTan unda miiyvanos. berZnulad taZars ewodeba `naos~, rac xomalds niSnavs~
(gazeTi `madli~ #3, 1990).
wuTisofeli mRelvare zRvad mraval Semoqmeds warmouCenia:
1. j.b. tabi, `tba~;
2. lamartini, `tba~;
3. lotreamoni, `maldororis simRerebi~;
4. bodleri, `adamiani da zRva~;
5. heminguei, `moxuci da zRva~;
6. galaktioni, `sanTlebi~...
grigol orbeliani
`Tamar mefis saxe beTaniis eklesiaSi~
es leqsi moxuci grigol orbelianis locvaa, saqarTvelos umSvenieresi mefisadmi
aRvlenili.
`RvTismSoblis Sobis saxelobis beTaniis mamaTa monasteri mdinare veres tyian xeobaSi mdebareobs.
rogorc istorikosi stefanoz orbeliani gadmogvcems, monasteri jer kidev XI saukuneSi arsebobda, rogorc didgvarovan feodalTa saZvale.
miviwyebuli da gaveranebuli beTaniis monasteri nadirobisas SemTxveviT aRmoaCina grigol orbelianma... XX saukunis miwuruls monastris winamZRvris, mRvdel-monazon
spiridonisa da savanis Zmobis RvawliT monasteri kvlav amoqmedda~ (T. caguriSvili,
erTma berma Tavisi locviT SeiZleba mravali adamiani acxovnos, `karibWe~ # 14(25), 12-25
agvisto, 2005, gv. 30).
`beTania~ `puris saxlad~, `morCilebis saxlad~ iTargmneba. ierusalimis maxloblad
mdebare es sofeli bibliaSia moxseniebuli. swored beTaniidan mouyvanes ufals kicvi;
aqauri iyo lazare. aq ganmartovdeboda macxovari salocavad, aqedanve amaRlda zecad
(beTaniis alagas axla muslimTa sofeli el-azariexia) (bibliis enciklopedia, m., 1990
(rus. enaze)).
beTaniis jvargumbaTovani taZari (Tbilisis samxreT-dasavleTiT 16 km-ze) agebulia
Tamaris sicocxleSi, laSas Tanamosaydred gamocxadebis xanaSi. aq aris freskebi giorgi
III, Tamarisa, laSa-giorgisa..
SemorCenilia Tamaris 4 freska: varZiis, yinwvisis, berTubnis, beTaniis.
freska yofila daviT-garejSic, rasac adasturebs Teimuraz pirvelis leqsi `Tamaris
saxe daviT-garejas~.
...freskis ostati uTuod didostati unda yofiliyo, radgan freska ixateba svel
baTqaSze (sveli baTqaSi swrafad isrutavs fers). `fresko~ italiurad `svels~ niSnavs.
gansxvavebuli teqnikaa `seko~ _ mSral baTqaSze xatva. sekos teqnikiTaa Sesrulebuli
atenis sionis kedlis mxatvroba.
freskis mxatvarTa profesiuli daavadeba xelis revmatizmia.
freskis saRebavs sxvadasxva adgilas moipovebdnen: TeTrs _ kunZul melosze, yviTels
(atikur oqras) _ sinopSi, wiTels _ neapolSi.
12
nikoloz baraTaSvili
merani~
leqsis daweris sababsa da adresatze azrTa sxvadasxvaoba arsebobs.
tradiciuli SexedulebiT, rac grigol orbelianisadmi miweril werilSi (1842 wlis
2 maisi) gamoTqmul mosazrebebs eyrdnoba, leqsi iliko orbelianis datyvevebis Semdegaa
Seqmnili.
nikolozi swers biZas iliko orbelianis Sesaxeb (iliko iyo Zma grigolisa, biZa
nikolozisa), romelic tyved hyolia Samils.
CrdilokavkasielTa beladi moxiblula ilias vaJkacobiT. am ukanasknels uTqvams
SamilisaTvis, romelsac sxva tyveebisaTvis Tavebi dauyrevinebia:
`Samil! rogor ekadreba Sens saxels magisTana uwyaloeba! Tu ginda, magiT SeaSino
vinme, vin unda SeaSino? yvelani sikvdilis Svilebi varT. WeSmaritad, axla mec sikvdili
mirCevnia Sens xelSi yofnas!~
nikoloz baraTaSvili auwyebs grigol orbelians: `Samils sdomebia ilias gamoSveba,
magram ese yoCaRad rom unaxavs da amis gvaris-Svilobac Seutyvia, ufiqria, es kargi
aficeri unda iyoso da iqneba, rusebma Cems SvilSi gamicvalono... axla darRoSia, sadac
Samilis col-Svilia da simagre da kargadac Turme inaxavs... zogjer amisTana SemTxvevac
kargia kacis sicocxleSi.
... (`ai, ras fiqrobs poeti ilikoze~ Tu `ilikos
nacvlad~, `ilikos magivrad~, `ilikosaviT~?! _`~ aq, cota ar iyos, xelovnuri, arabunebrivi formaa...~ rostom CxeiZe).
nikoloz baraTaSvils mohyavs mTeli leqsi `mirbis, mimafrens...~ Semdeg dasZens: `ar
vici, es leqsi rogor mogewoneba. aq ki bevri cremli, tyuili da marTali dainTxa amis
wakiTxvaze, rasakvirvelia, imitom, rom amas ambobs ilia tyveobaSi, da ara me. ilias daWera
rom Sevityve, hswore giTxra, Zalian Sevwuxdi, ase, rom sami dRe gabruebuli viyav aTasis
sxva da sxva ucnauris fiqriT da surviliT, da rom ekiTxaT ki CemTvis, mec ar vicodi,
ra mindoda. bolos, mesame dRes, es leqsebi davwere da TiTqos aman raRac Sveba momcao.
vcdilob, rom ilikos rogorme mivawodo. vici, gulSi Caicinebs da ar iqneba, miT ara
enugeSos ra... yovelive sofelSi R(v)Tis nebaa da mwuxarebiT... veras (v)uSveliT ilikos.
Cveni safiqrebeli es aris, rom viRonoT ram imis gamoxsnisaTvis... fefos mwuxareba
gvawuxebs yvelas. xom ici, tyveoba da sikvdili Cvens dedakacebs erTi hgoniaT. metadre,
lekis tyveoba...~(fefo _ efemia orbeliani, da grigolisa da ilikosi, deda nikolozisa).
rogorc werilidan Cans, leqsis lirikuli gmiris monologi viTomc ilia orbelianis
tkiviliani da maRali fiqria: `amas ambobs ilia tyveobaSi da ara me~.
kritikosi rostom CxeiZe miiCnevs, rom tatom, ubralod, SeniRba leqsis namdvili
`warmomTqmel-adresati~ _ aleqsandre bagrationi _ kavkasiis ruseTisagan gaTavisuflebis mowadine, SviliSvili ereklesi da ...mama Samilisa (arsebobs aseTi versiac).
aleqsandre batoniSvils ara mxolod qarTvelebi, Crdilo-kavkasielebic udides pativs scemdnen da TeTr cxenze amxedrebuls `mfrinav iskandarad~ (`mfrinav aleqsandred~)
ixseniebdnen.
visac ar unda eZRvnebodes `merani~, es nawarmoebi Tavisuflebis sagalobelia.
13
***
iona meunargia, cxovreba da poezia nikoloz baraTaSvilisa, Tb., 1968
`baraTaSvili mainc baraTaSvilia, rac unda ZonZi Caicvas am kacma, is aris `meranis~
avtori.
sxva rom ara daewera ra, mainc mefe eTqmis mecxramete saukunis qarTuli mwerlobisa.
`merani~ ar aris srulad originaluri leqsi baraTaSvilisa, rogorc `sadRegrZelo~
ar aris originaluri poema orbelianisa. Tavi da pirveli azri leqsisa ekuTvnis poloneTis didebul poets mickeviCs. baraTaSvilis cxovrebis aRweris dros Cven vnaxeT, rom
im dros, roca is gimnaziaSi swavlobda, iq aswavlidnen mickeviCis leqss `fariss~, `Cems
merans~ (`merani~) am leqsis mibaZvaa.
farisi niSnavs mxedars, rainds.
mickeviCma dawera Tavisi poema poloneli orientalistis, v. rJevuskis saxsovrad,
romelsac is bedi ewia, rac poemis mxedars. veneceslav rJevuski samecniero gamokvlevisaTvis arabeTs iyo wasuli, sadac 15 weli dahyo. mcire xniT evropaSi Camosvlis Semdeg
xelaxla ganSorda samSoblos, TvisTa da megobarTa. da wavida arabeTs, saca daiRupa ise,
rom col-Svilma ambavic ver Seityo misi.
farisSi gamoxatulia arabi (rJevuskis eZaxdnen `emir Tajul-fexrs~), daulevel udabnoSi gavardnili, sadac arc wyalia, arc mcenare, arc kacis suli moiZebneba, saca marto
qviSa da mzea, marto mze da qviSaa. arabi sZlevs yovelgvar dabrkolebas, romelic imas
xvdeba gzaze da ganagrZobs win-qrolvas.
Suagul udabnoSi saSineli CxaviliT aedevneba Zelqori, romelsac mxedrisa da cxenis
leSis mada aSlia, magram arabi imasac daaRwevs Tavs.
mfrinavis Semdeg daeweva cis Rrubeli. es afrTxilebs mxedars, rom win ar wavides,
radganac win arc erTi cvari wyali ar aris, magram verc es muqara SeaSinebs Tavganwirul
mxedars.
gza-gza is Seeyreba udabnoSi daRupul qaravans, magram verc es Zvlebi moiyvans gonze
arabs.
bolos atydeba saSineli qariSxali, romlis mZvinvarebasac gadaurCeba mxedari. Semdeg is ganerTxeba dedamiwaze da moisvenebs. dauwyebs cqeras varskvlavebs. misi fiqrebi
ikargebian zecas da fiqrebTan erTad, misi sulic.
` ~, _ aTqmevinebs poeti
udabnoSi daRupul mxedars.
Cvenma poetma gadmoitana Tavis leqsSi mxolod dedaazri leqsisa: mxedari, merani
da CaurTo Siga da Sig elementebi `farisisa~: `TvalbediTi Savi yorani~, `gaswi, merano~,
`kldeni~ da `mxolod varskvlavTa, TanamavalTa~ da sxv. (es elementebi mickeviCsac arabuli leqsebidan aqvs gadmoRebuli, rogorc lagranJis anTologiidan Cans). magram Sinaarsi
misi leqsisa sul sxvaa, vidre Sinaarsi `farisisa~.
baraTaSvilma Cinebulad gamoiyena mickeviCis leqsis saerTo foni. `farisSi~ aravin
icis, ratom gadmoWrila arabi, sad miiswrafvis igi! baraTaSvilis leqsSi ki mxedris ganzraxva cxadia. is mifrinavs, rom gaeqces kacs, sworTa da megobarsa, mamuls, romelTanac
yofna moswyenia, rom an niavs misces Savad mRelvare fiqri, an Tan gaatanos mernis giJur
ltolvas. arabul meranze baraTaSvilma suliT oboli kaci Sesva, romelsac, rogorc
viciT, kacTa Soris yofna ezareba. es merani ugzo-ukvlod miafrens mxedars, romelic
beds ar eurCeba.
baraTaSvilis `merani~ dawerilia imgvarsave SemTxvevis gamo, romlis gamoc dawerilia
mickeviCis poema. rogorc am ukanasknelma dawera `farisi~ rJevuskis dakargvis gamo, baraTaSvilmac, rogorc is TviTon aRniSnavs gr. orbelianTan miweril erTs baraTSi, `Cems
merans~ dawera maSin, rodesac Seityo, rom misi sayvareli biZa ilia orbeliani dakarguliyo, _ Samilis miuridebs moetacnaT da tyved waeyvanaT...~ (gv. 78-80).
14
al. yazbegi
xevisberi goCa~
(mwerliseuli minaweri: `es moTxroba sityviT-sityvamde miambo friad moxucma moxevem, Rinja xulelma~).
solomon yubaneiSvilis azriT, `xuleli xuleliZidan aris warmoebuli, xuleliZeebi
cxovroben xevis or sofelSi gaibotensa da ToTSi. gaiboteni (lelT Runias mSobliuri
sofeli _ n. k.) mdebareobs Tergis kideze marcxena mxares, xolo ToTi _ cota zemoT
gaibotnidan. am Rinjas soflad, irakli Cqareulis cnobiT, sofel gaibotens asaxeleben,
magram, zogi cnobiT, Rinja sofel ToTidan yofila, es ukanaskneli cnoba ufro swori
unda iyos. al. yazbegi ToTSi aZovebda cxvars da albaT am dros gaicno da dauaxlovda
Rinjas. xevSi Rinjas `dinjas~ uwodeben, magram al. yazbegs `elgujasa~ da xelnawerebSic
is Rinjad hyavs moxsenebuli. es saxeli arc erTi formiT dRes ar cocxlobs~ (al. yazbegi, Txzulebani or tomad, t. II, variantebi da SeniSvnebi sol. yubaneiSvilisa, gv. 519).
`xevisberi goCa~ pirvelad daibeWda `droebaSi~ 1884 wels (# 171-238), meored _ al.
yazbegis TxzulebaTa IV tomSi 1892 wels. arsebobs `xevisberi goCas~ xalxuri variantebi.
al. yazbegis cnobiT, folkloruli wyaro mas Rinja xulelisagan hqonia mosmenili (qarTuli proza, t. XI, Tb., 1986, gv. 767).
***
oTar CxeiZe, barnovi, Tb., 1989
xevisberi goCa: `(aleqsandre yazbegis `elgujas~ personaJi) abdia jalabauri aris goneba xalxisa, sindisi xalxisa, siwminde da moudrekloba xalxisa, es igive xevisberia, xalxis rCeuli, romelic ganagebda yovelives Temisa _ sasulieros, sasamarTlos, samxedro
saqmeTa.
is rCeuli iyo da Zalovani, aRsavse Wkua-gonebiTa, zneobrivi siwmindiTa, pirdapirobiTa, yovelgvari sikeTiTa. is iyo rCeuli swored am RirsebaTa gamo, iyo suliT maRali da
amamaRlebuli Temisa... es istoriuli saxe pirvelad `elgujaSi~ amotivtivda, TavisTavad
wamovida, xalxi amRelvardeba da winamZRoli, cxadia, win moeqceva, romanis siuJetSi sxva
ram adgili ar moepoveba, xalxi daiSleba, isic gadis xalxTan erTada, _ rogorc Semodis, iseve gadis. saxe mxatvrulad moTavebuli ver aris. magram mainc sagulisxmoa, etyoba, abdia jalabaurma sxva ram moagona aleqsandre yazbegsa, sxva amozida, xevisberobis
didi tradicia amoitana, es wminda saxalxo saxe amoativtiva da daupirispira ukuRmarT
mmarTvelebsa, ara arCeul, aramed daniSnul moxeleebsa, romlebic kidev ufro aukuRmarTebdnen isedac ukuRmarT kanonebsa. ase unda gazrdiliyo saxe abdia jalabaurisa,
ase unda Sobiliyo saxe xevisber goCasi; ase unda Sepirispirebuliyo awmyo da warsuli,
istoria da Tanadrouloba.
grigol orbelianma yazbegs homerosi Searqva, diadi saxeli metsaxelad Searqva da
beberi Zvlebi dauamda, ocdaTormeti weli gaaxsenda da dauamda beberi Zvlebi..
Turme isev cocxali yofiliyo guli erisa, iseva feTqavda da goCasaviT xelapyrobili imave sityvebs imeorebda: `ar daiviwyo, rom sadac Seni mama-papa gaCenila da damarxula, sadac maTi Zvlebia Cafluli, imas gedavebian da ar daanebo... maTac cota Wiri
ar unaxavT TavianT miwa-wylis dacvis dros, maTis sisxlis nakaduls miwa qvesknelamdis
gauJRenTavs... axla Tqven iciT, rasac iqT~...
yvelafers Tavisi dro undoda, xolo dromdisin goCasnairi brZeni undoda, goCasnairi mrisxane da wminda, goCasnairi foladi unda hqonoda xmaSi, ro uTavbolod Serxeuli
xalxisaTvis, udrooda da vnebianad SeqanebulTaTvis SeeZaxna da SeeCerebina, _ gaxsovdeT, visi gorisani xarTo!...
aSkaraa, aleqsandre yazbegma dramebiT ro daiwyo mxatvruli Semoqmedeba, iolad veRar daaRwia Tavi dramaturgiul kompozicias, romanSic veRar daaRwia Tavi. es arc Tu
15
cudi ram gamovida, kompoziciuri simkvrive Tu simkveTre mis romanebs Tavisebur emociebs matebs da STabeWdilebas aZlierebs. magram romani mainc romania, gaSlili dineba
uyvars, ambavTa siuxve sCvevia. Tumca wyaluxvia mTis mdinareca, oRond Cqaria, kalapoti
aqvs daqanebuli, viwro, da lamazi, momxiblavi yovel kuTxidana. yazbegic mTis mdinareebs dasdarebia, mTis bunebas damsgavsebia, xasiaTiTa, SemoqmedebiTa, Tavisi gmirebiTa,
aragviviT daqanebula da mtkvars ro dasjaxebia, gaupia, aqeT-iqiT miuyria imisi mRvrie
Cqerebi~ (gv. 123-127).
nugzar erisTavi: (gard. daaxl. 1618w.) _ misi asuli rusudani colad hyavda giorgi saakaZes. 1603 w. aujanyda kaxeTis mefes da qarTlis mefis, giorgi X-is qveSevrdomi gaxda. 1612
w. g. saakaZesTan erTad iranSi gaiqca, magram maleve dabrunda ukan (igive wyaroebi, aseve,
saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. 4, Tb., 1973); nugzar erisTavia mama zurab erisTavisa.
`istoriidan `xevisber goCaSi~ nugzar erisTavi Semodis. am saxels kargad icnobs `qarTlis cxovreba~, ixseniebs vaxuSti, beri egnataSvili; icnoben da ixsenieben kaxeTs mefe
aleqsandresTan mimavali rusi elCebi.
beri egnataSvili nugzariaanT warsulsac igonebs mokled, mokveTilad, rogorc
hferobs istorikossa: `nugzar aragvis erisTavis mama-papaTa amoswyvites patroni xevisa TeqTurmanisZe da daiWires xevi da mieriTgan misca mefeman... romelTame mTiuleTi,
romelTame duSeTi da ananuri da iqmnes xevis mis erisTavad~ (qarTlis cxovreba, s. yauxCiSvilis gamocema, t. II, Tb., 1959, gv. 390)...
sisxliT daiwyes aragvis erisTavebma, sisxli Tqrialebda aragvis saerisTaoSi...
nugzar erisTavi, sabuTTa mixedviT, xevsa batonobs, imisi samflobelo CerqezTa batonis samflobelos ebjineba, dariali SemokalTavebuli aqvs, darials imisi kacebi icaven,
uimisod darials veravin gamoaRwevs, verc rusTa elCebi, mefe aleqsandresTan momavalni;
damoukidebelia mTis aqeTa da gadamTiel mefeTagan, Zlieria da Seuvali, xolo romanis
mixedviT sxva ram gamodis _ TiTqos xevi ubatono yofiliyos, TiTqos nugzar erisTavs
moendomebinos xevis damorCileba, gaelaSqros, damarcxebuliyos, ukuqceuliyos. mwerals TiTqos abuCad augdia mematianeni, miurev-mourevia imaTi monaTxrobi, ... mxolod saxeli SeunarCunebia, mrisxane saxeli _ nugzar da imis garSemo sxva ram ambavi gamouxlarTavs _ xevisberis umtkices saxes rac gamohkveTda... nugzari Sah-abazis drois moRvawea,
aragvis mrisxane erisTavi, romelic TamaSobs qarTlisa da kaxeTis mefeebiT, rusTa xelmwifes Tavs acnobs, Sah-abasTan axlo urTierToba aqvs... misi cxovreba saxelmwifoebriv
saerTaSoriso movlenebs gadasjaWvia, magram mwerals ar unda amxela asparezi, esoden
didi da rTuli movlenebi. misi nawarmoebi mokveTilia, dramatulia da ara epikuri, amitom mxolod erTi mkveTri, Tu umkveTresi epizodi undoda imis cxovrebidana... epizodi
bevri iyo am mRelvare cxovrebaSi, oRond ar iyo laSqroba xevis winaaRmdeg...
aragvis erisTavTa sisxlian matianeSi, moyolebuli vanaTeli aznauridan, sidamonidan, romelman mosrna adrindeli ganmgebelni xevisa da maTs magier Tavisi STamomavalni
daamkvidra... XVIII saukunis 40-ian wlebamdis _ aragvis saerisTaos gauqmebamdis erTaderTi nugzar erisTavi icis istoriam...
aragvis erisTavebi erTimeoreze ufro saSiSarni iyvnen,... aqeT qsnis saerisTaos
epotinebodnen, iqiT _ kaxTa mamulebsa...
nugzars xevis winaaRmdeg ar ulaSqria, samagierod, CerqezTa winaaRmdeg ilaSqra,
laSqarma xevze gadaiara Tu gadmoiara, Tagaurelnic CerqezTa winaaRmdeg axldnen nugzarsa, avtorma nugzari Tagaurelebianad aqeT, xevisken Semoabruna da brZolis asparezi
CerqezeTidan xevs gadmoitana...
SesaZloa, arc CerqezeTs gulisxmobda, arc xevsureTs, arc romelime sxva kuTxes
saqarTvelosi _ yvelas aerTebda, erTsaxed warmoidgenda... xevi iqceoda simbolod maradiuli brZolisa erTianobis, simtkicis, TviTmyofelobisa da damoukideblobisaTvis...
mxatvruli konfliqti zogaddeboda, Sordeboda farglebs feodaluri Tu kuTxuri
omebisa, Sordeboda sazRvrebs istoriisa da Tanadroulobas univTdeboda~ (gv. 128).
16
vaJa-fSavelas poemebi
`baxtrioni~
baxtrionis brZola kaxeTis 1659 wlis ajanyebis gmiruli epizodia, romelsac vaJafSavelam poema `baxtrioni~ (1892), akaki wereTelma ki moTxroba `baSi-aCuki~ (1895) miuZRvna.
oficialur istoriografiaSi am brZolis Sesaxeb mwiri cnobebia Semonaxuli, zepirsityvierebaSi ki mdidari masalaa daculi.
cixe baxtrionisa md. alaznisa da iltos SesarTavis maxloblad iranelebma XVII saukunis 50-ian wlebSi aages, Sah-abas II brZanebiT. cixesimagre umTavresi dasayrdeni iyo
kaxeTSi sparselTa batonobis gansamtkiceblad da Camosaxlebul momTabare TurqmanTa
uSiSroebis uzrunvelsayofad.
1616 w. Sah-abas pirvelis mier 300 000 kaxelis ayrisa da fereidanSi gadasaxlebis Semdeg Camosaxlebul iqna 80 000 eli (momTabare Turqmani), rogorc sparselTa dasayrdeni
kaxeTSi. xalxur leqsSi konstatirebulia:
`axmetas sxedan TaTrebi, sityvas amboben Znelsao,
axmetas CavWriT venaxsa, Sig CavasaxlebT elsao~.
kaxeTis ajanyebis dros mTavari brZola baxtrionis cixesTan momxdara. sparselebs
alaverdis monasteric ki cixesimagred eqciaT. kaxeTi orad gaeyoT _ nawili yarabaRis
beglarbegis, nawilic naxiWevanis mmarTvelisaTvis gadaecaT.
Camosaxlebulma Turqman-elebma kaxeTi gadagvarebis safrTxis winaSe daayenes. daiwyo
didi saxalxo moZraoba, romelsac saTaveSi biZina ColoyaSvili, Salva da elizbar qsnis
erisTavebi, zaal aragvis erisTavi Caudgnen. ajanyebaSi aqtiuri monawileoba miiRes TuSfSavel-xevsurebma zezva gafrindaulis, nadira xoSaraulis, gogolauris meTaurobiT.
qarTvelebi RamiT, mtrisTvis moulodnelad, dasxmian Tavs baxtrionisa da alaverdis
17
***
grigol kiknaZe, vaJa-fSavelas Semoqmedeba, Tb., 1957
`baxtrionis~ cnobili luxumi xalxur leqsSi warmodgenilia, rogorc marjvenamokveTili:
`mesamed gamoxtomaSi luxums muxl mastyda mglisao...
xeli marjvena maaWres, wesic ar iyo mTlisao...
simSiliT daRonebulma quCi moZova mTisao;
wyurviliT daRonebulma cvari aloka cisao.
luxums gvel SamaeCvia, muxls uloks, ukurnisao.
ori kvira ro wavida, luxums muxl eqna mglisao~.
vaJam marjvenis mokveTis mxriv ar gamoiyena xalxuri leqsi, magram poemis erTi saukeTeso adgili uTuod am leqsiTaa nasazrdoebi (`ityvian: maRlis mTis Zirsa..~).
`baxtrionSi~ rom vaJas aqauri (am _ n.k.) luxumis saxe aqvs gamoyenebuli, aRniSnuli
aqvs akademikos akaki SaniZes (gv. 173).
***
vaxtang razikaSvili, mamaCemi _ vaJa-fSavela, Tb., 1973
vaJas gmirebi sinamdvilidan arian aRebulni... suyvela gmiri qarTveli, namdvilad
erTguli, samSoblos damcvelia.
luxumi namdvili Cargleli iyo, afxuSos mcxovrebi. igi baxtrionis gmiri iyo. laSqrobaSi is uZRoda fSavlebs win, rogorc beladi.
22
zezvai TuSebis gmiria... CaRma TuSi iyo, gvarad gafrindauli. dResac aris TuSebSi
gafrindaulis modgma.
gogoTuri fSavSi, sofel yofCaSi, cxovrobda. aseve, zviadauri da mindia-gvelismWa
meli xevsurebi iyvnen, arxotis axlo sofel axieladan (gv. 149).
***
zurab kiknaZe, `baxtrionis~ dasasruli, Jurn. `balaveri~, #1-6, 1989
roca brZola damTavrda, iZlia istoriuli mteri _ yizilbaSi, roca `gadmodga borbalazeda Tavisuflebis mTvarea~, Sinmimavali gamarjvebuli fSavelTa razmi Tavis Soris
ver xedavs ber luxums, romelic saxelianTa Soris mesamea kviriasa da lelas Semdeg.
luxumi, xevisberi, uCinardeba saswaulebrivad da iwyeba esqatologiuri legenda (esqatologia _ mistikuri moZRvreba samyarosa da adamianis saboloo bedze) : `ityvian: maRlis
mTis Zirsa..~. (T. XIX). amieridan luxumi aRar ekuTvnis baxtrionis gmirTa, Tundac gamarjvebulTa, wres, arc maT epoqas; is kacobriobis momavalSia gadasrolili, ukan darCa
xana, roca batonobda `mTavari igi amis soflisai~ anu Zveli mteri, romelmac istoriis
dasabamSi SeacTuna adami, mTeli istoriis manZilze rom Tesavda mtrobas da gveleSapis
saxiT warmoudgeboda kacobriobas. kvirias sabediswero sizmarSi xom gveleSapi ganigmira,
kacis xeliT ganadgurda, magram kaci ki imsxverpla, axla ki, maradisobis karibWesTan, es
`gveli, morTuli jagriTa, bevrisa codvis moqmedi~, `adamis tomis mteri~, gardaiqmneba,
bunebas icvlis adamianis kvnesis xmaze (aseTi Zala eniWeba kacis kvnesas). umweod darCenili adamis Zis winaSe gvelma daibruna is buneba, romelic Seuqmna mas RmerTma, roca
qmnida yovel arsebas (da rasac qmnida, keTilad qmnida), gaexsna cremlis sadinari imis
niSnad, rom siyvarulis Teslma gaixara kacobriobis mtris gulSi. `veSapi igi didi, gveli
dasabamisai~ (gamocx. 12, 9), aRadgens Tavis TavSi RvTis qmnilebas.
`borotebis gza gauSvav,
keTili dauWeria..~
borotma miiRo is saxeli _ `keTili gveli~, rogorc qristes moixseniebdnen, tertulianes cnobiT, adreuli qristianebi. gvelma gamoisyida saukuneTa uwinares Cadenili
codva, wamoayena fexze uflis mxedari da Tavadac zeaRimarTa. gankurnebul luxumTan
erTad im droSi varT, roca `ukanaskneli mteri igi ganqarda sikudili~ (I kor. 15, 26).
kvlav daismis kiTxva im pirveli SemkiTxvelis kvalze, Tu ras gulisxmobda poeti,
poemis dasasruls rom ambobda: `eRirsebao luxumsa laSaris gorze Sadgoma~
laSaris gori `baxtrionis~ dasasruls is samudamo simaRlea, saidanac Camosvla lu
xums _ kacobriobis ukeTes natamals _ ar uweria (gv. 120).
kviria maTureli
kviria maTureli vaJa-fSavelas `baxtrionis~ personaJia, `kai yma~, uCinari, maRali,
Cumi msaxuri RvTisa da mamulisa, zvaraki da tarigi.
vaJa pirvelad sajareSi _ xatis alagSi _ warmoaCens kvirias:
`kaci gamoCnda ucxo ram, Camoglej-Camowewili,
erTi yaribi, uSno ram...~
sacnauria misi `ucxooba~, `yariboba~ _ ucxoa, `cxoa~ _ sxva, sxvanairi, gansxvavebuli;
yaribia _ mwiri, msxemi, meroWike berT mimsgavsebuli.
kvirias Camoglejil-Camowewili samosi, `uSnooba~ warmoaCens mis siglaxakes, magram
maTureli, upirvelesad, suliTaa glaxaki _ ese igi, netaric (`netar iyvnen glaxakni suliTa, rameTu maTi ars sasufeveli caTai~ (maTe 5, 3)), rac poemaSi mogvianebiT dadasturdeba _ kvirias `siglaxake~ wmindanis SaravandiT Seicvleba.
23
kviriasnairni Tu ityvian: `yovelsa Sina viWirviT, aramed ara iwroeba gviCns, warRaTu-wirul varT, aramed ara ganwiruleba gviCns~ (II kor. 4, 8), radgan mas samyaros mSvenierebis Wvreta obloba-siglaxakeSic xelewifeba _ nislebsa da weroebTan mosaubres...
wminda mamebis ganmartebiT, `Wiri yvela marTals poulobs cxovrebaSi gakeTebuli
arCevanis gamo, radganac Wirni swored imaTi xvedria, vinc ganiersa da farTo gzas gverdi
auqcia da viwrosa da naRvlians daadga~ (wm. basili didi, Txzulebani, Tb., 2002, gv. 160).
vaJa kvirias gansakuTrebulobas warmoaCens detaliT: `sanTlisa Suqze wamodga datanjulisa feriTa~.
maTureli TiTqos Tavidanve sanTlis, naTlis SaravandSi, wmindanis nimbiT warmoCndeba. `datanjuli (mgloviare) ieric~ mis gansakuTrebulobas amkveTrebs (`netar iyvnen mglovareni guliTa, rameTu isini nugeSinis-cemul iqmnnen~ (maTe 5, 4)).
mxarze Tofi gadaugdia, wveri `gahbudebia~, wels wneliT akravs danjRreul qarqaSSi
Cagebuli xmali (ioane naTlismcemelsaca hgavs Tmagabudebuli, welSemosartyluli...).
(wminda werili gvmoZRvravs: `moirtyeniT welni gonebaTa TquenTani,... sruliad esevdiT mowevnulsa mas Tquenda madlsa gamocxadebisa iesu qristessa, viTarca Svilni
morCilebisani~(I petre 1, 13)).
fSavloba ierze etyoba. Tofis tuCs dayrdnobili, dafiqrebuli umzers sajareSi
martoka mofusfuse `ber diacs~, sanaTas. kviria
`cremlebs iwmendda xeliTa,
iziarebda bebris dards
saxis SeWmuxvniT xmeliTa~.
saxis sixmelec adasturebs, rom kviria xorcs ar alaRebs. misi cremlic maRali sulierebis warmomCenia (aki cremli madlia suliwmidisa).
TanalmobiT, tkiviliT ismens diacis godebas:
`srul Cven rada varT tanjvaSi, kvnesa rad ismis CveniTa?
rodemdis unda vstirodeT, miwa vasveloT cremliTa,
an miwa rad ara ZReba damdnaris gulis wveniTa?!~
sanaTas amonakvnesi Tavad kvirias satkivaricaa. aTrTolebuli xmiT gamohkiTxavs qals
Tavsdamtydari ubedurebis Sesaxeb.
xatis wyalobad aRiqvams `beri (moxuci) diaci~ mamakacis sajareSi gamoCenas. xatisav
wyalobas usurvebs kviria sanaTas, dedaSvilobis madls daaficebs da sTxovs, auxsnas,
`sajares diacs ra unda~.
gulCaTuTquli ismens sanaTas monaTxrobs da Semdeg, dawvrilebiT mouTxrobs Tavis
Tavgadasavalsac.
`bevri Wiri~ unaxavs, Txrobisas reti esxmis (rarig hgavs es pasaJi tarielis gancdebs
WirTa Txrobisas) :
`ocs wels srul sxviSvilada var, samSoblo gamiwiria,
maTureli var Zirada, saxelad mqvia kviria~.
maRalTa TavmdablobiT ityvis: `Cemfera ukeTurebi yunWebic bevri hxiria~ (CemsaviT
usargeblo `kunZic bevri gamoxirulao~).
fSavs `ubinadrod~ darCenili, bedis saZieblad wasula, `metismeti tanjva~ unaxavs,
`obloba-beCaobis obi~ sdebia. `or-kviraobiT mSier-Semcivnuli gdebula~... gaWirvebis
gamo naadrevad dasdeboda drouli kacis ieri...
oc weliwads mwyemsad yofiliyo TuSeTSi.
tkiviliT hyveboda, magram lamazad:
24
`yoiliT~ mofenili gza rCeulTa savalia, maTi Sinagani didebis gamoxatuleba, SeiZleba, sikvdilis gzaa, ukanmouqceveli, magram, imave dros, es samoTxisdar samSobloze
gamavali gzacaa, romelic kvirias unda gadaeRoba gveleSapisTvis (galaktioni ityvis:
`sikvdilis gza arra aris, vardisfer gzis garda~ _ n.k.).
kviria imasac grZnobda, rom kosmiuri gamarjvebis zeimis monawile ver iqneboda, magram ixilavda mzes axali cxovrebisa, romlis dadgomaSic lomis wili hqonda: `mzec
amobrwyinda, meCvena..~ kvirias daenaxveboda mze, rogorc dasturi axali dRis gaTenebisa,
magram ver datkbeboda misi WvretiT, ver moeswreboda mis gaZlierebas SuadRisas.
kvirias mklavi, roca is gveleSaps utevda, uflis xelma gaaZliera, RmerTi Seeweoda
mas da niSansac aZlevda gamarjvebis sasod: `Suqi ciuri jvarada gamomesaxa farzeda~
kviria mimxvdariyo, rom sizmari ueWvelad axdeboda, sizmari mTlianad, da ara mxolod misi sasikeTo nawili _ Tu acxaddeboda gveleSapis Zleva, mZlevelis daRupvac
unda acxadebuliyo. ufali jer Tu Seeweoda mtris ZlevaSi, gamarjvebuls miatovebda.
`RmerTo Cemo, RmerTo Cemo, raisTvis damiteveb me?!~ _ es fiqri Tu gaielvebda kvirias
sizmareul gonebaSi.
`ras fiqrobs obol kviria, amis gamgebi vin ari?~ _ kiTxulobs avtori... kviriasTvis
cxadi gaxda, rom is msxverplad iyo gawiruli uflis mier, swored is, oboli, usaxlkaro.
uTvistomo, uSvilZiro, TiTqos araamqveyniuri suli, saidanRac Semoxiznuli, glaxaki
suliTa, romelic arafers moiTxovs am wuTisoflisgan, romlis upatio garegnobis miRma
(`Camoglej-Camowewili, erTi yaribi, uSno ram~) qristes mxedris dideba imaleboda.
sizmarma Caagona kvirias kadnieri azri, rom mas hqonda sakuTari gza, unda garideboda laSqars, Tundac moRalatis saxeli daegdo (`Tu kacma ver scno Cveni guli, xom icis
RmerTma..~. _ ityoda ilia _ n.k.), sizmarma aCvena mas oblobis daniSnuleba da ganwirulebac _ niSani rCeulobisa...
aha, modis qalwuli Tavisi sizmriT da laSqari ismens am sizmars, magram mxolod
kvirias SeuZlia, Caswvdes mis azrs... mxolod kviria mixvdeboda, rom lelas sizmriseuli
`kaci ram kupriviT~ sxva aravin SeiZleba yofiliyo, Tu ara Tavad kviriaseuli sizmris
Savi veSapi. RvTismSobeli _ `diaci mzisa feria~ _ qalwuls akisrebda Surisgebas.
laSqari Tavis Tavze iRebs Surisgebis tvirTs da Seubraleblad istumrebs ukan qalwuls...
Tu Zveli miTosis gveleSapis msxverplad gawirul qalwuls gamoixsnis gmiri, `baxtrionSi~ Tavad gmirs, romelic qalwulis mxsneli unda yofiliyo, Tavisi xeliT mihyavs
igi msxverplad gveleSapisTvis, raTa misi mSvenebac da sicocxlec ufro maRali RirebulebisaTvis gaiwiros.
qal-vaJi Sedis xaxaSi im veSapisa, romelic vaJis sizmarSi `yoilTan miwas mohlokda
cecxlis msrolelis eniTa~... maT imave xerxiT unda sZlion baxtrionis cixes, rogorc
preistoriuli gmirebi Zleven gveleSaps: marduqi, amirani, indra, herakle, iasoni, vidre
gaimarjvebdnen, jer STainTqmebian, gveleSapis mucelSi moxvdebian, raTa Signidan gakveTon igi... gveleSapi garedan uZlevelia, is Signidan unda gaipos. `jer Sasvla ari saWiro,
rom kacm ixmaros danao~, ambobs kviria, TiTqos gulisxmobdes amiranis danas, romliTac
gveleSapis ferdi gaikveTa (gv. 116-119).
28
aluda qeTelauri
vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb., 1985
(kritika b. ip. varTagavasi)
`aluda qeTelauri~... aris aSenebuli sruliad ubralo martivs ambavze, ubralo SemTxvevaze. aluda qeTelaurs qistebma cxeni mohpares. qurdebs mdevrad gamoudgeba, erTs
maTgans TofiT mohklavs, xolo moklulis amxanagi vaJkacurad dauxvdeba, Tumca esec
msxverpli xdeba aludasi, magram moxiblavs mas Tavis vaJkacobiT da, roca Camovardeba
saubari mucalis mokvlaze, xandaxan Sesandobars dahlevs aluda qistisas _ luds an
arays.
marjvenis moWra-mouWrelobaze zepirgadmocema arafers gveubneba.
xalxuri Tqmulebisa mTeli Tavi da bolo es aris (gv. 736).
***
fSavlebis Zveli samarTali da saojaxo wesebi
fSavlebis CveulebiTi samarTali ar aris mravalmuxlovani da rTuli... fSavlebis
samarTals is xasiaTi aqvs, rom yoveli saqme adgilobriv gairCeoda, sofels, Tems... ar
gascildeboda... sasjels damnaSavisaTvis mTeli Temi, sofeli daadgenda.
sasjeli ornairi iyo: 1) fizikuri (Caqolva); 2) zneobrivi (mokveTa, sazogadoebidam
gaZeveba).
Caqolvas gamoiwvevda xatisa da Temis moRalateoba, qalisa da kacis siyvaruli, rodesac am siyvarulis nayofi gamoCndeboda...
sazogadoeba moikveTda Tavis wevrs qurdobisaTvis, xatis wesis daklebisaTvis, Temis piris gatexisaTvis, anu upirobisaTvis, mayvedrobisaTvis. mokveTils saxlSi aRaravin
SeuSvebda, aRarcavin imasTan gaivlida; moukvdeboda vinme _ Zvelis Cveulebisamebr aRaravin mihxedavda, Temi arafriT Seeweoda, wisqvilica da samWedlos karebic daxSuli iyo
mokveTilisaTvis; xatSi, yrilobaSi aRar gaatarebda xalxi mokveTils.
soflisagan mokveTili xatisganac mokveTili iyo: xevisberi saklavs ar dauklavda,
saxvewars ar `daudidebda~, wyalobas ar gamosTxovda xats.
mokveTils... eZleoda saSualeba TemTan Serigebisa... unda mieyvana xari da cxvari
xatSi, soflisaTvis Seewira isini da Sehxvewnoda sofelsa, daedo piroba, fici _ SemdegisaTvis gafrTxilebuliyo da aRar Caedina samarcxvino saqme... yrilobis Tamjdomare
iyo xevisberi.
Zveli da axali fSavlebis poezia
igiv saqme, rasac dRevandeli moxeleebi mravlisagan-umravlesni akeTeben didis vaivaglaxiT, aurzauriT, davidarabiT, maSin ubralod keTdeboda: gqonda saCivari vizedme,
iqve mezoblebic iyvnen; dauZaxebdi or-sam kacs, `dahsxamden~ kacebs da saqmes xelad
gaarCevdnen (gv. 624).
gigi xornauli, cxovreba vaJa-fSavelasi, Tb., 1987
ilia werda vaJas Sesaxeb: `rusTvelis Semdeg Cven aseTi poeti ara gvyolia~.
arc rusTveli da arc vaJa ar iZlevian personaJTa portretul aRweras... ar aqucmaceben TavianT idealur gmirebs... raime erTi moqneuli fraziT, `geniosuri kalmis mosmiT~ (ilia) aRweven gaugonar STambeWdaobas...
roca vaJa erT-erTi Tavisi sayvareli personaJis, aluda qeTelauris mimarT ityvis,
`kacia davlaTianio~, Tvalwin warmogvidgeba RmerTTan wilnayari, dinji vaJkaci, warmogvidgeba Tavisi xasiaTiTac da garegnobiTac.
garegnul daukonkreteblobasTan erTad, vaJas gmirebi Sinaganadac ar arian konkretulni. miuxedavad didi socialuri tkivilebisa, misi gmirebi ar arian socialurni. isini
ar arian CvenTvis nacnobi konkretuli epoqisa da sazogadoebrivi fenis SexedulebaTa
29
matarebelni, es ki maT TiTqos droisa da sivrcis miRma ayenebs da monumentur zogadadamianur xasiaTs aniWebs~, _ n. naTaZis mosazrebas imowmebs g. xornauli (gv. 125) (n. naTaZe,
vaJa-fSavelas warsuli da momavali, `ciskari~ #7, 1961).
***
grigol kiknaZe, vaJa-fSavelas Semoqmedeba, Tb., 1957
`mklavis moWra ar warmoadgens adaTobrivi simarTlis normas. TviT Temsac aluda
imitom ar gauZevebia, rom man mklavi ar mosWra mucals. aludas gaZeveba am niadagze ar
momxdara. saqme isaa, rom aludas qcevam, misma moqmedebam sxva sibrtyeze gadainacvla _
sarwmunoebriv sibrtyeze...
mklavis moWra araa norma, misgan gadaxveva SesaZlebelia, es ar iwvevs sasjels saerTod da arc kerZod aludas mimarT gamouwvevia. metic,... aris SemTxvevebi, rodesac am
Cveulebisagan gadaxveva pirovnebis RirsebaTa simaRlesac ki aRniSnavs.
magaliTad, `ivane kotoraSvilis ambavSi~ vaJa ase axasiaTebs ivane kotoraSvils: `...
metad lamazad icoda wesi da rigi omisa.
mas ara hqonda wesada mtrisad moeWra marjvena.
mters ro mokvlidis, ityodis: `veRara vjijgni, mrcxvenia,
mkvdars ro marjvena movaWra, ra WkvaSi mosaxdenia!
ra biWobaa, usulos leSs kidev sisxli vadino~... (gv. 64)
`namdvili pirovneba cxovrebis yvela movlenisadmi Tavisi damokidebulebis garkveulobiT sxvebsac garkveulobas aiZulebs~ (gv. 66).
`aluda qeTelaurSi~ aludas momavals gansazRvravs mucalis vaJkacoba. poemis cnobili adgili, sadac aludasa da mucalis pirispir Sexvedra da mucalis sikvdilia gadmocemuli, Seesatyviseba am motivis xalxur leqsebSi gansaxierebas... mTeli poema vaJam
daafuZna im mudaris Zalaze, rac xalxur leqsSi asea gadmocemuli:
`ivane Tofsa Caujda, gulze dahxvia alia,
waiqca qalundauri, iremma dasxna rqania.
xelsa nu mamWri, ivane, saxeli mainc Senia.
mxarzeiT Tofsa nu mamxdi, _ WiuxSi jixvTa mteria;
welzeiT xmalsa nu Samxsni _ xevsurTad kais mqnelia~...
erTi xalxuri leqsi luxumze aseT striqonebs Seicavs: `ar SaSindebis luxumi, feri
daido mglisao~... mteri moxibla, gaaoca luxumis vaJkacobam: `ar gind, luxumo, ar mogklavT, bralia kais ymisao~... (gv. 171).
iuza evgeniZe, vaJa-fSavela, Tb., 1989
`mucalis sulieri Zalebisadmi aludas Tayvaniscema imdenad didia, rom es grZnoba
arRvevs yvelaze Seuvals _ sxvadasxva rwmenis matarebel adamianTa Soris aRmarTul religiur kedels~ (gv. 278).
akaki gawerelia, rCeuli nawerebi, t. II, Tb., 1965
`aluda qeTelaursa~ da `stumar-maspinZelSi~ vaJam gviCvena Tavisi sayvareli gmirebis
zneobrivi martooba TanamoZmeTa Soris (gv. 186).
akaki baqraZe, vaJas mrwamsi, `ganTiadi~ #2, 1989
zneobrivad aluda marTalia, magram marTalia sazogadoebac _ igi icavs dadgenil
wes-Cveulebas.. es wes-Cveuleba garkveul istoriul periodSi sazogadoebis erTianobis, simtkicisa da Zlierebis safuZvelia. amitom sazogadoeba ver dauSvebs, rom yoveli
pirovneba, rarig marTalica da Zlieric ar unda iyos igi, iqceodes ise, rogorc mis guneba-ganwyobas moesurveba. amgvari Tavisuflebis dros sazogadoebis erTianoba-mTlianoba
daiSleba da qaosi gamefdeba. qaosi ki daRupviT daemuqreba rogorc pirovnebas, aseve
30
sazogadoebas. amas kargad xedavs da grZnobs TviT aludac (`jvars ar awyinoT, Tems nu
swyevT~), magram mas ar ZaluZs, moerios Tavs da dahmorCildes sazogadoebis mier miRebul wess.
`aluda qeTelaurSic~ ori simarTle upirispirdeba erTmaneTs _ simarTle pirovnebisa da simarTle sazogadoebisa. aqac sazogadoeba imarjvebs da pirovneba marcxdeba...
sazogadoeba imarjvebs xorcielad, magram marcxdeba sulierad... sazogadoebas SeuZlia
moikveTos, gaaZevos aluda qeTelauri, magram ar xelewifeba misi damorCileba, damoneba...
axali simarTle, romelic sazogadoebis cnobierebas cvlis, pirovnebas moaqvs (gv. 198-199).
***
Tamaz Cxenkeli, mSvenieri mZlevari, Tb., 1989
jer kidev leqsSi `devebis qorwili~ Semzaravi misteriis monawile ganicdis Zmis
xorciT ZRomis saSinelebas. am leqsiT eziara ocdaxuTi wlis vaJa samyaros tragikuli
pirveldasabamis, sikeTisa da borotebis dionisur saidumlos. vaJasav `eTerSic~ kaciWamiuri zeimia warmoCenili.
`devebis qorwilSi~ `Zmis xorci rogora vWamoo~, _ kivis `vinme yma~ da es vinme yovel
adamianSi davanebuli sindisia. am kiTxvaSia moqceuli adamianis pirovnuli meobis, misi
kacuri Rirsebis, misi, rogorc adamianis, yofna-aryofnis alternativa. am Tavzardamcem
SeZaxilSia koncentrirebuli vaJas `devebis qorwilis~ ideuri dvrita.
es `dausrulebeli~ kivili Tu kvnesa tragikul eqosaviT ismis vaJa-fSavelas poeziaSi.
`devebis qorwilis~ xmierebidan iRebs saTaves vaJas qveskneluri vizionebi (xilvebi), romlebic Tavisi Semzaravi sicxadiT dantes jojoxeTis sisxlian Cvenebebs gvagonebs.
vaJaseuli `Zma~ qristianulad moazrebuli moyvasia, romelic iseve unda giyvardes,
rogorc Tavi Tvisi.
vaJas `devebis qorwilis~ miTosuri arqetipi (kacis xorcis Wama) `aluda qeTelauris~
mxatvrul-ideur struqturaSi pirovnebis Sinagani gardaqmnis aRmniSvnel masalad aris
gamoyenebuli (gv. 74).
vaJas poemebs Soris pirovnebis Sinagan feriscvalebas, gardaqmnasa Tu zneobriv axlad
Sobas yvelaze Rrmad da srulad `aluda qeTelauri~ gamoxatavs. aludas saxe `Soreulad
avtoris sulier midrekilebaTa anarekli da misi xasiaTis oreulia~ (simon Ciqovani).
poemaSi mkveTrad saCinovdeba ori plani _ fabuluri da siRrmiseuli... poemaSi
gaSlili moqmedebisa da koliziebis Sinaarsis gageba mxolod am ori planis swori urTierTSepirispirebis Semdeg xdeba sacnauri.
aludas moqmedeba gaugebaria fabuluri planis farglebSi, raki misi fesvi aludas
qvecnobierebaSia dafaruli, rac poemaSi vizioniTa da sizmriT aris proecirebuli. `aluda qeTelauris~ Sinagan centrs swored es adgilebi warmoadgens (gv. 87).
vaJa-fSavela Tavisi poeturi miznebis Sesabamisad modificirebul Tems gvixatavs,
Tems, romelic ... gacilebiT ufro arqaulia, vidre vaJas Tanadrouli fSav-xevsureTis
sazogadoeba iyo.
`aluda qeTelaurSi~ gamoxatuli Temi sakraluri sazogadoebaa, romlis `Suaguls~
satomo RvTaeba _ gudanis jvari warmoadgens.
gudanis jvari xevsurTa uzenaesi mfarvelia iseve, rogorc fSavel-TaTvis _ laSaris
jvari, moxeveTaTvis _ samebis xati, xolo mTiulTaTvis _ lomisis xati (sakuTriv Sati
lionTa mfarveli anatoris jvaria) (gv. 89).
SatilionTa Temis TiToeuli wevri xatis, RvTisSvilis anu batonis winaSec Tanasworia. batonis winaSe TavianT erTianobas xevsurni xatobaze gamoxataven... batons (xats)
da ymas (adamians) Soris Suamavali xevisberia... SatilionTa Temis religiuri kanoni statiurad daxSuli da Seuvalia _ igi ver itans xelyofasa da saxecvlilebas.
poemis mixedviT, sakraluri sazogadoebis upirvelesi dogma kacobriobis `rjulianad~ da `urjulod~, `monaTlulad~ da `mounaTlavad~ dayofaa. `rjuliania~ ... xevsurTa
qristiani tomi, kerZod, gudanis jvris uzenaesobiT gaerTianebuli SatilionTa Temi,
31
`mounaTlavi~, `urjulo~, da `rjulZaRlia~ mTeli danarCeni kacobrioba, romelic poemaSi qistebis saxiTaa dakonkretebuli.
SatilionTa Temis cnobierebaSi `urjulo~ ganasaxierebs samyaros bneli, boroti Zalebis saxes _ eSmaks, als, devs (`ara varT xevsurT Svilebi ymani eSmakis, alisa~).
Temur sazogadoebaSi ucxo tomis kaci iseTive mtruli da TiTqmis gausulierebeli
an borotebis ganmasaxierebeli Zalaa, rogorc bunebis stiqiuri Zalebi... SatilionTaTvis
mteri arakaci da `rjulZaRlia~, imTaviTve codviani da `kuprSi mielis qSenani~.
`magram tradicia Cvengan faravs swored imas, rasac igi, erTi SexedviT, sayovelTaod
gasagebsa xdis, raki sayovelTaod gasagebia swored dafaruli... is, rac yvelasTvis gasagebia, calkeulad aravisTvis araa gasagebi. is, rac yvelasaTvis xelmisawvdomia, aravis
Sinagan monapovrad ar iqceva. tradicia stereotipul, standartul pasuxebs iZleva kiTxvebze, romlebsac TiToeulma kacma Tavisi pasuxi unda gasces~ (haidegeri)...
`aluda qeTelaurSi~ sami, erTmaneTTan mizezobrivad dakavSirebuli, didmniSvnelovani nawili SeiZleba gamoiyos: brZola, sizmris gamocxadeba da xatoba.
brZolaSia fesvi aluda qeTelauris feriscvalebisa,
sizmarSia naCvenebi am feriscvalebis Sinaarsi,
xolo xatobaze _ misi Sedegi.
mucalTan brZolidan dabrunebuli, `bunebagadabrunebuli~, Sinaganad ferSecvlili
aluda TandaTan uaxlovdeba Satils, magram Satili isev iseTia, rogoric aludas brZolad wasvlamde iyo. mas `ca axuria kldisa~ da ar uSvebs `SuadRis mzes~... imedas qavis
(adamianTa sacxovrisis) simbolo mzis mwveli sxivebiT damdnari mtris moWrili marjvenaa...
antikur zneobriobas (Surisgebas) upirispirdeba qristianuli (miteveba)... mxolod
codvis gamosyidviT SeiZleba aRixocos Tavdapirveli codva.
imis gageba, rom SurismaZiebeli mkvleli marTali ar aris, uZnelesi ramaa. amis gamgebs
jvars acvamen. amis gageba surs kacTa maradi mtrobis morevSi CaTreul aludas.. `Sen
ro sxva mahkla, Senc mogkvlen, mters ar SaarCens gvaria~ _ es daxSuli wre unda gaarRvios qeTelaurma, raki xedavs, rom dabadebidan sikvdilamde sisxlSi dgas, sisxlsa svams
Rvinod da sisxlsa sWams purad kacismkvleli kaci, raki grZnobs, rom aseTi kacis xvedri
maradi sisxlisRvra da bolos mtris xeliT miRebuli sikvdilia (gv. 111).
xazgasmiT unda aRiniSnos, rom Temis tradiciul, sayovelTaod aRiarebul religiur
WeSmaritebaSi aludas daeWveba RvTis, anu gudanis jvris RvTaebriv WeSmaritebaSi daeWvebas ar gulisxmobs.
RvTisadmi sruli rwmenis (da ara misdami dapirispirebis) safuZvelze uaryofs qeTelauri manamde misTvisac gaSinaganebul Temis religiur TvalTaxedvas (gv. 112).
aluda gudanis jvris nebisa da WeSmaritebis gaTvaliswinebiT, misdami rwmenis safuZvelze da am rwmeniT gulavsili moiTxovs xevisberisagan mucalisaTvis samxvewros dawyalobnebas... aludas ara marto isa swams, rom gudanis jvrisaTvis `urjulis~ Saxvewebaa
SesaZlebeli, aramed isic, rom xevisberi, rogorc RvTis nebis aRmasrulebeli, Tanadgomas gauwevs...
gudanis jvari, rogorc qristianuli RvTaeba, sxvadasxvanairad esmiT xevisbersa da
aludas: berdiasaTvis gudanis jvari erTxel da samudamod dadgenili tradiciuli RmerTis gaqvavebuli saxea, aludasaTvis _ uSualod wvdomili cocxali RmerTi.
aluda eziara im universaluri RmerTis WeSmaritebas, romlisTvisac ar arsebobs
mtrad da moyvrad, rjulianad da urjulod, codvilad da ucodvelad gaTiSuli kacobrioba. yovelive erTi da igivea da yoveli erTiani RmerTis saufloSia Seyvanili...
mzisebr amomxdari maxviliT qeTelauri angrevs Satilis Tavze damxobil... `kldis cas~,
raTa daanaxos TvistomT usasrulo, maradiuli ca qristianuli RmerTisa (gv. 132).
pirovnebebi warmoadgenen ukunis gamarRvevel sinaTlis sxivs... mas Semdeg, rac aseTi
kaci gaivlis Cven winaSe, Cven metad aRar SegveZleba, iseTnairebi viyoT, rogorebic manamde viyaviT _ ali yovelTvis cecxlsa Sobs.
pirovneba SekumSuli, dawuruli saxiT mocemuli sazogadoebaa da pirovnebis zneoba
sazogadoebis Sinagani sawyisia.
32
aZlevdes Tem-sofels~ (`kai yma~), safixvnos (Temis sakrebulos) TavSi (!) zis. sityvagzians
frangulic uWris.
kargi rom aris, mteric imad hyavs mravlad.
raSic gamorCeuli hyavs, `fTiani~ (tatos meraniviT mxedris `bedis samZRvris~ miRma
gardamtarebeli).
aseTs warmoaCens vaJa aludas poemis dasawyisSi.
qeTelauri tradiciis erTgulia: `bevrs qists maaWra marjvena~.
erT dResac, swored `fTiani~ (soflis remasTan erTad) mostaces qistebma (mucalma
da mucalis Zmam) aludas. qeTelaurma jerac ar icis, rom es dRe sabedisweroa misTvis;
swored am dRes xdeba is, rac mis suls feriscvalebas ganacdevinebs.
aluda daedevneba gamtaceblebs, erTs umalve gamoasalmebs wuTisofels. meores
didxans esroda, erTmaneTs `rjulZaRlod~ uxmobdnen. guli gaunaZoZa qeTelauris nasrolma `RilRvels~.
sikvdils ar epueboda mucali, arca swadda, wyluls brZams (mTis balaxs) `ifevda~,
mglis fers ar kargavda. rodesac sikvdilis garduvaloba igrZno, Rirseul metoqes _
aludas gadugdo Tofi, Seni iyos, mters xelT ar Cauvardeso.
`aludas Tofi ar unda, atirda, rogorc qalio,
ar ahyris iaraRebsa, ar exarbeba Tvalio~.
qaliviT atirebuli aludas sulSi iwyeba didi feriscvaleba. tirili, cremli _ niWi
da madli suliwmidisa ganwmends suls (cremls `Tvalis wylad~ ganmartavs sulxan-saba
orbeliani). cremliT ganwmendili Tvali alafs ver dahxarbdeba.
jer cremlia, Semdeg _ gadawyvetileba:
`marjvenas ar sWris mucalsa, ityoda: `codva ario;
vaJkaco, Cemgan moklulo, RmerTma gacxonos mkvdario!
mklavzedav gebas marjvena, Senzed alali ario!
Sen xel Sens gulzed damiwdes, numc xarobs qavis kario!~
mteri mters ibralebs, codvaa, RmerTma gacxonoso, mimarTavs mokluls.
tradicias pirvelad Ralatobs aluda, pirvelad ebraleba xelis mosakveTad mteri,
radgan vaJkacma vaJkaci Seicno mosisxleSi, rCeulma _ rCeuli.
sofels dabrunebuls moklulze fiqri ahkviatebia, ar exsneba WrilobaSi brZamfCafenili mucalis aCrdili (`stumar-maspinZelSi~ vkiTxulobT: `kacis kacurad sikvdili
gulidam ara hqreboda~).
Tems gamoutydeba fernacvali (jer bolomdis arca aqvs gacnobierebuli es feriscvaleba):
`im cxonebulsa mucalsa rkina sdebiyo gulada,
...miT vaqeb vaJkacobasa, ar iyideba fulada~...
TiTqos TavisTvis fiqrobdes, Tanac, Tems afxizlebdes, imavdroulad:
`Cven vityviT, kacni Cvena varT,
martoT Cven gvz(r)dian dedani,
Cvena vscxondebiT, urjuloT
kuprSi mielis qSenani...
amis TqmiT vwara-maraobT~...
mtrisa vaJkacoba xiblavs aludas, sikvdilis sazar wamsac Rirsebis SenarCunebis unari. qeTelauri acnobierebs tanjvis universalurobas (T. vasaZem rom `gamaerTianebel
35
feriscvalebis ganmcdeli, SaragziT ver ivlis. viwroa sasufevlisken savali gza). ojaxi,
deda-col-Svili, siciviT `aboJirebuli~, Sestiris qeTelaurs. gamwarebuli moxuci mSobeli godebs:
`vahme, ra ugzod davdivarT, vahme, rogora bnelao!
netav ar dasWirdebaa xevsurTa Seni Svelao?!
vis ra wyal-Wala gvistumrebs, sad ra-ra davileviTa?
ubino, usax-karoni sxvakanac daviwyeviTa~.
aluda aCumebs awrialebulT. misi didi simSvide uflis winaSe simarTlis winaswari
gznebidan modis.
qeTelaurma icis, rom marTalia RvTisa da sakuTari sindisis winaSe:
`modiT, momyeviT, vidinoT, RmerTm es gvarguna bedada.
jvars ar awyinoT, Tems nu swyevT~...
Temisgan mokveTilsac ar dascdeba Temis sayveduri. `win midis mgzavri, mihkvalavs...
Txrili aRar Cans kvalisa~...
aluda winmavali mgzavria, gzis gamkvalavi.
nakvalevs qari da Tovli Slis (`Txrili ara Cans kvalisa~). sofel-TemSi mindiaRa
darCa Tvalawylianebuli, sxva _ aravin. iqneb, odesme isic moikveTon, ezedmetoT...
Temi zrdis balRebs, romelnic kaviT aTreven mokveTil marjvenas...
***
vaJa-fSavela, ra aris Tavisufleba? Txzulebani, Tb., 1985
Tavisufali adamiani unda iqceodes ise, rom Tavis yofaqceviT sxvas ar hvnebdes, miT
umetes, sazogadoebas, aramed misi moqmedeba unda iyos mimarTuli qveynis sabednierod...
unda yovels sityvas da moqmedebas saerTo, sazogado bedniereba edvas sarCulad...
Tavisufleba da bedniereba sinonimebia...
marto qonebrivi uzrunvelyofa ar aris garantia, erma SeinarCunos Tavisufleba,
ukeTu Tan ar axlavs eris saerTo gonebrivi simwife, ganaTleba da codna... (gv. 758).
mindia
mindia, aluda qeTelauriviT, Satilionia. igi odnav gvian Cndeba `aluda qeTelaurSi~, rodesac mucalis mkvleli ukve sofelsaa dabrunebuli, Rirseuli mtris sikvdiliT
SeZrul-Sefiqrianebuli, Tems ki ar sjera qistis sikvdili, radgan dasturs _ warkveTil
marjvenas _ ver xedavs.
Cndeba fiqri: mindia rom sofelSi yofiliyo, martos ar gauSvebda aludas qistTa
sadevnad, Tavadac eaxleboda. Cans, igi ar iyo Satils, da, rodesac dabrunda, mosaxdeni
ukve momxdariyo.
mindias cxeni _ `wiTlai~ _ zerdagia (wiTel-oqrosferi), aludasi _ `fTiani~ (am detalebiTac vaJa TiTqos xazs usvams, rom mindia jerac miwisaa, Temisa, aluda _ ukve
TiTqmis cisa).
wels franguli artyia mindias, fari aqvs. igia `Tormetis qistis mamklavi SubiTa
tarianiTa~.
mindia rom Rirseuli kacia, naTlad warmoCndeba, roca Satilionni aludas augs etyvian
`eniTa SxamianiTa~(unasis, uxseneblis SxamTan igivdeba wamqezeblis boroti sityva).
aludas augma guli atkina mindias (dRes Tu aludas wiravs Temi, xval mindias jeri
dadgeba), `iwyina, Subli dakeca naoWiT zarianiTa: `nu ityviT vaJkacis augs eniTa qarianiTa!~
38
simarTle `mklaviT~ daadastura. man, aludasagan gansxvavebiT, jer ar icis, rom simarTles dadastureba, Temis beWedi ar sWirdeba (`WeSmaritebam gangaTavisufloT Tquen~ _
macxovriseuli damoZRvra).
aludasagan gansxvavebiT, mindias jer ar SeuZlia, win aRudges Tems, roca is rCeuls
usamarTlod moikveTs.
jer...
mindias sulSic, albaT, dawyebulia is didi feriscvaleba, rac aludam ganicada. Tuki
aludasaTvis mucalis sikvdili iqca feriscvalebis mizezad, mindiasaTvis, albaT, aludas gankveTa iqceva umniSvnelovanes tkivilad, kaTarzisis, feriscvalebis dasabamad.
`win midis mgzavri, mihkvalavs~ aluda. vin icis, egeb odesme, mindiac aludas kvals
gauyenos xSirad umadurma, xSirad sastikma Temma?!
(Tumc, ra Tqma unda, Temsac aqvs Tavisi simarTle _ igi adaTis ganuxreli dacviT
Tavis Seuvalobasa da TviTmyofadobas icavs...).
***
vaJa xornauli, `safixvnos TavSi dajdebis~... mindia, gaz. `libo~ #4, 1997
aluda qeTelauri gaZevebulia. SatilSi aRaraa pirovneba, uromlisodac sofeli Ronieri ver iqneba...
sofeli erTi kacis imediTaa. sofeli gulgrili da daundobelia _ man aluda qeTelauri sasikvdilod gawira, rodesac martodmarto gauSva qistebTan sabrZolvelad.
nuTu SatilSi ar arsebobs meore kaci, romelic aluda qeTelaurTan erTad gaedevneba qistebs?!
arsebobs SatilSi aseTi kaci. es kaci mindiaa.
poemis dasawyisSi mindias `sxvagan yofnis~ mizezi mxolod mTavari gmiris moqmedebisTvis aucilebeli pirobaa (aluda marto unda Seebas qistebs). mindia arc maSin Cans, roca
SatilSi macne movardeba da arc maSin, rodesac sofeli beberi uSiSas piriT hkiTxavs
`aludas ambavs cdisasa~. arc isaa SemTxveviTi, rom qistTagan moparul cxenebSi ar urevia
mindias `wiTlai~.
vaJa-fSavelasaTvis (da mkiTxvelisaTvisac) mindia `sxva~ aris _ aludaze naklebi,
xolo danarCenebze _ meti. macnis gamoCenisas rom mindia sofelSi yofiliyo, qistebs
aludasTan erTad daedevnebodao, fiqrobs mkiTxveli da, marTlac, Zneli warmosadgenia
mindia im xevsurTa Soris, mouTmenlad rom elian aluda qeTelaurisa da sakuTari cxenebis dabrunebas.
roca gudanis salocavSi aludas sastiki ganaCeni gamoutanes, `Tormeti qistis mamklav~ mindias `mauwyliandis Tvalebi~...
mindia cremliT gvelaparakeba. misi cremli, aluda qeTelaurTan erTad, mucalsac
ekuTvnis, radgan aluda mucalis gareSe warmoudgenelia...
`aluda qeTelaurSi~ ar Cans, magram gonier mkiTxvels ar gauWirdeba warmodgena imisa, Tu rogor gaitanjeba mindia, rodesac aludas saxl-kars dauqceven da mravalTaTvis
uxilav simaRleebs ziarebuli Satilioni Tovlian aRmarTs auyveba ojaxTan erTad.
albaT, aluda qeTelauris nacvlad, `safixvnos TavSi dajdebis~... mindia.
albaT, arc is iqneba moulodneli, Tu erT mSvenier dRes mindiasac moikveTs Temi _
mxolod imitom, RmerTs rom sxvebze metad miuaxlovda...
mere ki...
`win midis mgzavri, mihkvalavs~... (gv. 2).
40
`stumar-maspinZeli~
`stumar-maspinZeli~, tragikuli da lamazi poema vaJa-fSavelasi, maradiul `wyevakrulvian sakiTxavze~ daafiqrebs mkiTxvels. mravalia es `sakiTxavi~: Temisa da pirovnebis
urTierTmimarTeba, mtroba da dandoba, tradicia da gamonaklisi, vaJkacoba da sisastike.
1893 w. dawerili poema maradisobisaTvisaa Seqmnili, raTa adamianebma gaacnobieron
uflis maRali sibrZne: `wyaloba mnebavs da ara msxverpli~; is, rom miteveba SurisZiebaze
maRalia.
`Ramis wyvdiadSi Cafluli, gamtknarebuli~ qisteTis aRweriT iwyebs poemas vaJa, da
Rameuli foni, sibnele aq simbolur datvirTvas iZens, bnelsav xevSi myefari mdinarec
_ Sebindebis, Tu ukuni Ramis sibnele verc Seedreba adamianTa sulSi Camdgar wyvdiads,
romelic sxvagvari madliT gasxivosnebulT iwiravs.
`stumar-maspinZelSi~ aRwerili midamo qisteTisa iseTive bnelia, rogorc `aluda
qeTelaurSi~ daxatuli Satili (qisteTi `Ramis wyvdiadSia Cafluli~, Satils `jer ar
Caswdomia Suqi SuadRis mzisao,.. ca axuria kldisao~). orivegan brmani aRmoCndnen, sxvisi
Rirsebis verdamnaxvelni da orsav TemSi mxolod TiTo pirovneba ganwmida bediswerulma
SemTxvevam, rac, ra Tqma unda, uflismieri kanonzomierebaa.
monadire monadires miiwvevs Sin; uZvelesi adaTis Tanaxmad, gamarjvebuli xelmocaruls naalafarSi Seiziarebs.
qistma, jaregelma joyola alxastaisZem jerac ar icis, rom stumari Wieli nunua ki
ara, bisoeli zviadauria, is, vinc `qistebs bevrs sisxli avala~.
mTis tradiciisamebr, stumris wvevas RvTis wyalobad miiCnevs qisti. ulamazes
meuRles, cidan moclili varskvlaviT mSvenier aRazas wveulis sakadrisad gamaspinZlebas ubrZanebs. imdenad moewoneba maspinZels stumari, meore dRes masTan Zmad gaficvas
ganizraxavs, magram...
vaJa momWirned hyveba tragikul ambavs: joyolas ojaxSi stumrad myofi drouli qisti zviadaurSi mosisxles Seicnobs, Tems aSlis, mziri xevsuris sawol adgils dainamdvilebs da qistebi Suris saZieblad dajardebian: `unda Saswiron Tavis mkvdars zviadauris
Tavia~.
vaJa-fSavela warmoaCens drouli qistis daokebul mrisxanebas (`stumari sxvis saxlSi
ver gaSlis xaTabalasa~), magram, rasac ver ikadrebs, Tu ver gabedavs erTi, gabedavs da
ikadrebs Temi: `Tems rac swadian, mas izams Tavis Temobis wesiTa~.
Temi araTu `xaTabalas gaSlis~ joyolas saxlSi, Tavad joyolasac ki emuqreba `mTeli
qisteTis amomgde~ zviadauris maspinZlobisaTvis:
`am giauris gulisTvis Zmebsac epyrobi mterada,
ar ici, rom Seni saqmec dReidan wava cerada?!~
(Temis saTqmels kvlav musa ambobs).
gansakuTrebiT daundobelia Temi zviadauris darlasaTvis (mokluli qistisaTvis)
msxverplad Sewirvisas. qistebs rom umal moeklaT xevsuri, romelmac `bevrs qists moaWra marjvena, udrod saflavSi Calala~, es gasagebic iqneboda (`baxtrionSic~ vkiTxulobT:
`sikvdili TviTon ufalsa gauCenia mtrisada!~), magram Temi ar kmayofildeba mosisxaris
mkvlelobiT, man es mokvdineba msxverplSewirvis sazar ritualad unda aqcios.
vaJa ZiriTadi siuJeturi xazidan lirikul gadaxvevas akeTebs, sakuTar damokidebu
lebas warmoaCens sikvdilisadmi:
`sikvdili yvelas gvaSinebs, sxvas Tu hkvlen, cqera gvwadian;
kacni ver hgrZnoben bevrjela, rogor dids codvas sCadian~.
sanaxaoba ar Sedga, `ZaRl iyos Tqveni mkvdrisada~-s meti, vera wamoacdenines ra `warbdaRrublulsa, qedCaJangebul mTasao~ _ zviadaurs.
41
42
joyolas didbunebovnebas, maRal sulierebas adasturebs TemisaTvis Tqmuli: `uiaraRos awvalebT, guli rasa hgrZnobs Tavada?~
joyola winaaRmdegia pirovnebis, Tund mosisxaris, Seuracxyofisa, damcirebisa. igi
Tems upirispirdeba, rodesac brbo adamianis Rirsebas amcirebs;
magram rodesac xevsurni qisteTs moejarebian, dakluli TanamoZmis cxedari rom Sin
waasvenon, joyola, mTeli soflis dasanaxad, martoka SeebrZoleba mters, raTa sofelma
naxos, `vin erTgulia, vin ara~. moRalated miCneuls saflavis qva cocxlad dasdgmia
guls.
brma (guliT!) Temi mainc ver (Tu gangeb ar) acnobierebs joyolas erTgulebas, misi
daRupva uxaria kidec:
`mohklan, Tu mohkles, axia!
exlac masxarad agvigdo,
winad xom bevrjel agvria,
soflisa gadra indoma, Cven ki talaxSi gagvria~.
rCeuls swored rCeulobas ver `Seundobs~ Temi.
gansakuTrebiT aRamaRlebs qists aRazasaTvis Tqmuli:
`itire?! madli giqnia, me ra gamge var magisa?
diacs mudamac uxdeba glova vaJkacis kargisa~.
TemSi mxolod aRazam icis joyolas simaRle, mitomac `ekereboda gul-mkerdze qmars
margalitis Rilada~...
aRazave acnobierebs srulad zviadauris simaRles. uiaraRo tyve ar udrkeba jagaraSlili brbos mrisxanebas. `ZaRl iyos Tqvenis mkvdrisada!~-s mets, veras wamoacdenineben xevsurs.
`ra mosdreks warb-daRrublulsa, qed CaJangebul mTasao...
sicocxle hqreba, sisxli dis, zviadauri kvdeboda,
guli ver mohkla mtris xelma, guli guladve rCeboda~.
Tems imedi gaucruvda, Tavis mkvdars ver Seswira mosisxari. avad gaRizianebuls, ewada, xanjlebiT daesera micvalebulis neSti, magram Sercxva, ver gabeda. TiTqos, sinanulic igrZno, magram mainc gaimarTla Tavi:
`xom magas ar movuklavdiT mtrebs, avs rom ar sCadiodnen?
kargi vaJkaci yofila, _ yvela allahsa hficavda,_
imitom vefxvebr gvebrZoda, Tavis miwa-wyals icavda.
magram `mters mtrulad moeqec~, _ TviTon ufalma brZanao,
is sjobs, rac male vecdebiT gulSi CavurWoT danao~.
zviadauris vaJkacobis aRiarebis miuxedavad, Temi saflavs ar gauWris micvalebuls,
Selaxul Tavmoyvareobas (Tu pativmoyvareobas) imiT ikmayofilebs, rom yvav-yoranTa sajijgnad daagdebs cxedars.
aRazaRa daitirebs upatrono cxedars.
`erT mxriv, xaTri aqvs Temisa, meoriT _ RmerTi aSinebs...
es fiqri gonebisaa, guli Tavisas Svreboda,
kacis kacurad sikvdili gulidan ara hqreboda~.
Tavis `codvas~ acnobierebs aRaza: `me ufro didi codva maqvs, ucxosTvis cremli
vRvaria~.
45
***
iuza evgeniZe, vaJa-fSavela, Tb., 1989
vaJas Tavdapirveli mizandasaxulobiT, ZiriTadi datvirTva zviadauris pirovnebazea
gadatanili. amas mowmobs Tundac is faqti, rom variantSi poemis saTauria ara `stumarmaspinZeli~, aramed `zviadauri~. etyoba, Tavisi poeturi Canafiqris winaswari Sefasebis
safuZvelze vaJa zviadaurisa da joyolas mxatvrul saxeTa gawonasworebis axdens. Semdgom ukve emociuri TvalsazrisiT es saxeebi tolfasovanni arian, rac asaxulia kidec
poemis saboloo saTaurSi `stumar-maspinZeli~ _ miT umetes, rom emociuri daZabulobis
saTave sworad stumarmaspinZlobis ambavs emyareba, misgan momdinareobs... (gv. 365).
Temisa da pirovnebis urTierTobis sakiTxisaTvis
(`aluda qeTelaurisa~ da `stumar-maspinZlis~ mixedviT)
Temi da pirovneba, mTeli da calkeuli, `Cven~ da `me~ _ maradisi erTianoba, maradisi
dapirispireba. Temi adamianebisagan Sedgeba, magram adamianTagan yoveli rodia pirovneba.
upirovnebod Temi usaxuria, uferuli. pirovneba qmnis Temis saxes, saxierebas, saxels.
iqneb swored pirovnebis saxiereba, rCeulis gamorCeuloba aRizianebs Tems da moikveTs
mas, visSic Suqia?!
pirovneba RvTiuri saxierebis dammarxvelia, saxe da xati uflisa, viszec ityvis maxa
rebeli: `cxoreba igi iyo naTel kacTa. da naTeli igi bnelsa Sina Cans da bneli igi mas
ver ewia... sofelsa Sina iyo, da sofeli mis mier Seiqmna, da sofelman igi ver icna. TvisTa
Tana movida, da TvisTa igi ara Seiwynares~ (ioane 1, 4... 10-11).
`win midis mgzavri, mihkvalavs~..., _ hyveba vaJa aluda qeTelaurze da swored es `winmavloba~, gzis gamkvalavobaa bediswera pirovnebisa.
Temisa da pirovnebis sakralur-bedisweruli erToba da dapirispireba sityvis bibliuri momWirneobiT aRwera vaJa-fSavelam `aluda qeTelaursa~ da `stumar-maspinZelSi~,
warmoaCina, rom, erovnebis miuxedavad, Temi xSirad erTnairad mkacria (rom ara vTqvaT,
46
47
joyolas mrCevelic gulia, rodesac zviadauris mosaklavad azvirTebul TanasoflelT, romelnic usisineben, Seni Zmac magan moklao, mSvidad, tkiviliT etyvis:
`dRes stumaria eg Cemi, Tund zRva emarTos sisxlisa,
miTac me ver vuRalateb, vficav RmerTs, qmnili imisa...
uiaraRos awvalebT, g u l i rasa hgrZnobs Tavada?~
pirovnebas ZaluZs, ifiqros guliT, dahyves nebas gulisas, magram Temi (Satilica da
jaregac) guls ver (Tu ar) daemorCileba, igi gonis morCilia. goni ukarnaxebs: `mosisxle
stumris gulisTvis ZuZus vin mosWris dedasa?!~ an: `wesi ar aris mtris mokvla, Tu xel
ar masWer daniTa~.
Tavisi simarTle aqvs Tems, Tavisi _ pirovnebas.
cal-calke, TiTqos, orive marTalia: Temi Tavis Seuvalobas, Seuryvnelobas icavs;
pirovneba grZnobs, rom am `dacvisas~ raRac ibzareba, aris raRac auxsneli sisastike Seuvalobis dacvaSi.
da modis tkiviliani, mtanjveli fiqri:
`visac mteroba maswyurdes, gaaRos saxlis karia,
sisxl daigubos keraSi, TviTanac Sigve mdgaria.
Rvinodac imas dahlevdes, puradac mosaxmaria.
pirjvari daiwerodes, miTam saydarSi aria.
sisxlSia hqondes qorwili, iq daiweros jvaria,
daipatiJos stumrebi, daamwkriodis jaria,
sisxlSi daigos logini, gverds daiwvinos calia~...
`mterobis~ Semzarav absurdulobas saocari simZafriT warmoaCens vaJa.
maRlamxedis tkiviliTa da sinanuliT ityvis aluda:
`Cven vityviT, kacni Cvena varT, martoT Cven gvzdian dedani,
Cvena vscxondebiT, urjuloT kuprSi mielis qSenani...
amis TqmiT vwara-maraobT~...
zviadauris mokvdinebisas aRtkinebuli brbos aRwerisas ityvis vaJa: `sikvdili yvelas
gvaSinebs, sxvas Tu hkvlen, cqera gvwadian;
kacni ver hgrZnoben bevrjela, rogor dids codvas sCadian~.
qisti mucali, TiTqos, aludas `alter egoa~ (meore me, oran-oreuli), zviadauri _
joyolasi.
rom ara sakraluri Sexvedra, arc aludas, arc joyolas konfliqti ar eqnebodaT
TemTan, magram ufali bedisweruli gansacdeliT warmoaCens Satilionisa da qistis simaRles, Temisagan aRuqmels.
`Tems rac swadian, mas izams Tavis Temobis wesiTa~.
SatilionTa `Temobis wesi~ mokluli mtris marjvenis qavis kars mikvras brZanebs,
qistebisa _ mtris moklulis saflavze dakvlas.
`vai, egeTsa samarTals, monaTluls codva-braliTao~, sinanuliT ityvis aluda.
Tems ar swadia, gaicnobieros, rom `vaJkacoba ar iyideba fulada~. Satilionni ar anebeben aludas, ufals `axvewos (mucali), ZaRli, ZaRlebis jiSisa~ ; qistebi, Tumc ixiblebian zviadauris udrekobiT, daunaneblad sWrian yels (`Tav-Tavqve Camodiodnen~ _ esec
simboluria!) TiTqos Tavs imarTlebdnen fiqriT: `xom magas ar movuklavdiT mtrebs, avs
rom ar sCadiodnen?~
grZnobdnen:
`kargi vaJkaci yofila, _ yvela allahsa hficavda, _
imitom vefxvebr gvebrZoda, Tavis miwa-wyals icavda.
48
`gadarebT mzesTana~
qalTa saxeebi vaJa-fSavelas poemebSi
`vaJas SemoqmedebaSi qali SaravandediT aris mosili,... vaJasTvis qali aRtacebis sagania: `Tqven rom ar gvyvandeT, qalebo, ra iqneboda qveyana?! visac ra unda, isa sTqvas, me
ki gadarebT mzesTana~ (`qalebs~)...
ara mgonia, romelime poets qalis nawnavebi Seedarebinos im sanTlebisaTvis, romelTac qvesknelSi gza unda gaunaTon mamakacs, `SaveTSi kelaptrad mindano~ (`mwyemsis anderZi~) (akaki baqraZe, vaJas mrwamsi).
vaJa-fSavelas poemebSi (`baxtrioni~, `stumar-maspinZeli~, `aluda qeTelauri~) qarTvel (da ara mxolod) qalTa umSvenieresi saxeebia warmoCenili _ sanaTa, lela, aRaza _
`samoTxis yvavilTa~ darni.
`yvelaze maRali dedaa sanaTa, balaxis Reri~ (l. gulisaSvili).
fSavelTa salocavSi, xatis dReobaze
`martos aunTav sanTlebi da xatic udidebia,
martos dauklav saklavi, TviTonve utyavebia,
martod-martokas diacsa xat-RmerTi uxsenebia~.
vaJa Tavadve ikiTxavs, `sajares diacs ra undao~.
sanaTa afxuSouri im `goris~ qalia, vaJa-fSavelas didi Tanamosagre, ilia, `dedakacad~ rom uxmobs: `sityva `qali~ gana imodens gvetyvis, rasac gveubneba didebuli sityva
`deda~ da masTan erTad `kaci~? sad qaloba da sad dedakacoba! qali Sesanaxia da ara Semnaxveli, bargia da ara Wirnaxuli, pepelaa da ara futkari... qali ufar-uxmlo dedakacia,
dedakaci farxmliani qalia. vai, rom dedakacni wavidnen, aRar gvyvanan da marto qalebiRa
dagvrCnen... aq aris, sxvaTa Soris, saTave Cvenis ubedurebisa~ (`patara saubari~).
dadardianebuli sanaTa, `beri diaci~ emduris xoSarelTa bedisweras, xats Sestiris:
49
52