T.C.

MLL ETM BAKANLII

NAAT TEKNOLOJS

ZEMNLERDE DAYANIM DENEYLER

582YIM527

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................................. ii
GR ......................................................................................................................................................1
RENME FAALYET1 ...................................................................................................................3
1. ZEMNLERDE SERBEST BASIN DAYANIMINI TAINABLR ALETLERLE SAPTAMA
DENEY..................................................................................................................................................3
1.1. Deney Ara Gere ve Ekipman Hazrlama..................................................................................3
1.1.1. Delme Aletleri .....................................................................................................................3
1.1.2. Numune Alma Aletleri ........................................................................................................4
1.1.3. Deney Numunesi Hazrlama Aletleri...................................................................................7
1.1.4. Deney Aletleri .....................................................................................................................8
1.2. Zemine Sondaj Delii Ama .......................................................................................................8
1.3. Numuneyi Alma ve Yaltma......................................................................................................13
1.3.1. Sondaj Deliinden .............................................................................................................13
1.3.2. Muayene ukurundan veya Ak Kazdan ........................................................................14
1.4. Deney Numunesinin Hazrlanmas............................................................................................15
1.5. Deney Aletinin Ayarlarn Yapma.............................................................................................16
1.6. Numuneye Basn Uygulama ....................................................................................................16
1.7. Numune Boy Deiimi Deerini Tespit Etme...........................................................................16
1.8. Numunenin Su eriini Bulma.................................................................................................17
1.9. Temizlik ....................................................................................................................................17
1.10. Hesaplamalar ve Deney Raporu Hazrlama.............................................................................17
UYGULAMA FAALYET.............................................................................................................19
LME VE DEERLENDRME...................................................................................................21
RENME FAALYET2 .................................................................................................................22
2. ARA GERE BAKIM VE ONARIMI ..........................................................................................22
2.1. Deney Aletleri ve Aralarnn Toplanmas................................................................................22
2.1.1. El Aletleri ..........................................................................................................................22
2.1.2. Mekanik Aralar ................................................................................................................23
2.1.3. Elektronik Aletler ..............................................................................................................23
2.1.4. Hassas Duyarll Olan Aletler.........................................................................................23
2.1.5. zel Temizlik ve Bakm Gerektiren Alet ve Cihazlar .......................................................23
2.2. Kaba Temizlik Bilgisi ...............................................................................................................24
2.3. Ykama Bilgisi...........................................................................................................................24
2.4. Silme Bilgisi..............................................................................................................................24
2.5. Yalama Bilgisi.........................................................................................................................24
2.6. Koruma Bilgisi ..........................................................................................................................24
2.7. Alet Ayarlarnn Kontrol .........................................................................................................25
2.7.1. El Aletlerinin Bakm.........................................................................................................25
2.7.2. Aletlerin Kalibre Edilmesi ve Kurulmas ..........................................................................25
2.7.3. Gnlk Bakmlar ...............................................................................................................26
2.7.4. Periyodik Bakmlar............................................................................................................26
2.7.5. Teknik Servis Bakmlar....................................................................................................27
UYGULAMA FAALYET.............................................................................................................28
LME VE DEERLENDRME...................................................................................................30
MODL DEERLENDRME .............................................................................................................31
CEVAP ANAHTARLARI....................................................................................................................33
KAYNAKA........................................................................................................................................34

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD

582YIM527

ALAN

naat Teknolojisi Alan

DAL/MESLEK

Beton-imento ve Zemin Teknolojisi

MODLN ADI

Zeminlerde Dayanm Deneyleri

MODLN TANIMI

Zeminlerde serbest basn dayanmn tanabilir aletlerle

saptama, ara gere ve ekipman temizleme, bunlarn
bakmn yapma uygulamalarn kapsayan renme
materyalidir.

SRE

40/32 (+40/32 Uygulama tekrar yapmal)

N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

Zeminlerin dayanm deneylerini yapmak

Genel Ama
Gerekli ortam salandnda zeminlerin dayanm deneylerini
kuralna uygun olarak yapabileceksiniz.
Amalar
1. Zeminlerde serbest basn dayanmnn tanabilir
aletlerle saptanmas deneyini kuralna uygun
yapabileceksiniz.
2. Ara gere bakm ve onarmn kuralna uygun
yapabileceksiniz.
Ortam: Snf, laboratuvar
Donanm: Zemin delme aletleri, numune alma aletleri,
numune tpleri, bak, tel testere, kumpas, elik cetvel, ince
makine ya, bilgisayar ve donanmlar, retim gereleri vb.
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.

LME VE
DEERLENDRME

retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli

test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GIRI
GR
Sevgili renci,
lkemiz corafi durumu gerei dnyann en nemli deprem blgelerinden birinde yer
almaktadr. Yaplan yaplarn (yol, baraj, havaalan, metro, hastane, konut ve i merkezi vb.)
hepsi altyap yatrmlardr ve son derecede pahal yatrmlardr. Bir lkenin gelimilik
dzeyi bu yaplarla llmektedir. yleyse yaplarmz uluslararas standartlarda ve kalitede
yapmalyz ki hem uzun mrl olsun hem de doal afetlerde zarar grmesin veya minimum
dzeyde etkilensin.
Altyap yatrmlar son derece nemli ve yaamsal deere sahiptir. Yukarda rnekler
verilen tm yaplar zemin zerine ina edilir. Dolaysyla bizim iin zemin son derece
nemlidir. Zemin davranlar, eitleri, su miktar, tama gc vb. konular iyi bilinmelidir
ki ona gre inaat hesaplar yaplabilsin ve nlemler nceden alnabilsin.
Dnyada zeminle ilgili almalar ok nceleri balam olmasna ramen yazl
kaynaklar birletirilemediinden bilgiler toplu olarak deerlendirilememitir ta ki 20. yzyla
kadar. Gelien olaylar ve sanayileen lkeler zamanla zeminle ilgili kurumlarn
kurmulardr. rnein sve demir yollar 20. yzyl balarnda raylarn altndan kayan
zeminlerin incelenmesini istemi ve bu konuda almalar yaplmtr. Yine Norveli
ATTERBERG zeminlerin kvam zerine almalar yapm ve bu bakmdan zeminlerin
snflandrlmas sistemini ortaya koymutur. Bugnk anlamyla zemin mekaniini
TERZAGHI oluturmutur. Daha sonralar laboratuvarlar kurularak zemin deneyleri yeni
cihazlarla yaplmaya balanmtr. lkemizde ise DS ve KGM ilk zemin mekanii
laboratuvarlarn kurmulardr.
Zemin mekanii laboratuvar deneylerini uygun ekilde yapmak son derece nemlidir.
nk elde edilen deerlere gre hesaplar yaplr ve yaplar ina edilir. Dolaysyla
laboratuvar teknisyenlii dikkat isteyen nemli bir meslektir.
Bu modlde sizlere zeminlerde dayanm deneylerinin nasl yapld teorik ve pratik
olarak anlatlmakla birlikte, ara gere bakm ve onarm hakknda da gerekli bilgiler
verilmeye allmtr.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Gerekli ortam salandnda, zeminlerde serbest basn dayanmnn tanabilir
aletlerle saptanmas deneyini kuralna uygun yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Bu faaliyeti tam olarak kavrayabilmek iin zeminlerde numune alma ve

hazrlama konusunda aratrma yapnz.

1. ZEMNLERDE SERBEST BASIN

DAYANIMINI TAINABLR ALETLERLE
SAPTAMA DENEY
Bu deney, kohezyonlu zeminlerde serbest basn dayanmnn tanabilir aletlerle
saptanmasn kapsar.
Deney, genellikle 38 mm apnda, 76 mm uzunluunda silindirsel numuneler zerinde
yaplr. Suya doygun, fisrsz, kohezyonlu zeminler iin elverilidir. Numuneler, bir sondaj
deliinden, sondaj ukurundan veya ak bir kazdan alnabilir (Daha fazla bilgi iin zeminin
yaps modlne baknz.).

1.1. Deney Ara Gere ve Ekipman Hazrlama

1.1.1. Delme Aletleri
Delme aletleri, numune alcsnn ierisine sokulabilecei byklkte, olduka temiz
bir delik aabilecek ve numunenin rselenmemi zeminden alnmasn salayabilecek
nitelikte olmaldr. Kullanlan delme metodu ne olursa olsun, numunenin alnaca derinliin
hemen stndeki kesim, burgulu bir aletle almaldr.

Resim 1.1: El burgular

Resim 1.2: El burgusu dndrme kolu ve

ba

Resim 1.3: Mekanik burgular

Resim 1.4: Ekleme borusu balant paralar

Resim 1.5: El burgusu balant paralar

1.1.2. Numune Alma Aletleri

Numune alma tp: ap 38 mm olan bir tptr. Tpn ii ve d dz olmal ve
bir ucu, i yzeyinde bir kesici u oluturacak biimde tornadan geirilmi olmaldr. Tpn
alan oran yeterli salaml salamak kaydyla mmkn mertebe dk olmaldr. Bu deer,
hibir zaman % 20yi amamal, yani tpn d ap 42 mmden fazla olmamaldr (Resim
1.12).

Numune alcy zemine itmek iin gerekli aletler (Resim 1.6-1.7-1.8)

Numuneyi geici olarak havadan tecrit etmek iin kullanlabilecek numune tp

kapaklar

Resim 1.6: Silindirik kalp zemine kuvvet uygulanarak itilmesi

Resim 1.7: Silindirik kalbn kesici ucu ortaya kana kadar etrafn boaltlmas

Resim 1.8: Kazdan numunenin kesici ucun alt noktasndan kesilerek kalpla beraber alnmas

Resim 1.9: Alnan numunelerin saklanmas ve ambalajlanmas

Resim 1.10: Alnan numunelerin izole edilmesi

Resim 1.11: Numune kaplar

Resim 1.12: Numune alma aletleri

1.1.3. Deney Numunesi Hazrlama Aletleri

Numuneyi rselemeden tpten karmaya yarayan alet

ap 38 mm, uzunluu 76 mm olan iki yarm silindirden olumu bir kalp
Numuneyi kesmekte kullanlacak bak, spatula veya tel testere (Resim 1.3)
0,5 mm duyarlkla okunabilen elik bir cetvel veya verniyeli kumpas
Yaklak olarak 30 cm uzunluunda, 2,5 cm geniliinde ve 3 mm kalnlnda,
bir kenar evli, elik bir cetvel
nce makine ya

Resim 1.13: Numuneyi rselemeden karmaya yarayan alet

Resim 1.14: Numuneyi kesmekte kullanlan kl testere

1.1.4. Deney Aletleri

Tanabilir basn aleti: Bu alet, elle evrilebilen sonsuz vida ve kalibre edilmi
yay vastasyla 38 mm apnda parlatlm metalden iki dz disk arasna
yerletirilen numuneye basn tatbik edebilen bir alettir. Bu alette, numuneye
uygulanan yk ve numunenin bu yk altndaki skma miktar, otografik olarak
zel bir kart zerine kaydedilir (ekil 1.1, 1.2).
Aletin kaydedici blmne gre dzenlenmi kartlar
Deiik kapasitelerde, kalibre edilmi yaylar. Genellikle 1 cmlik bir boy
deiimi iin 2 kg, 10 kg ve 20 kglk ykler gerektiren drt adet yay yeterlidir.
Su muhtevas bulmaya yarayan aletler
0,5 gram duyarlkta terazi

Resim 1.15: Hassas tart ve numunenin tpten karlmas

1.2. Zemine Sondaj Delii Ama

Zemin incelemesinin ksa zamanda ve ucuza yaplmas istendiinde sonda ubuk veya
sondalama aletleri kullanlr. Sondalama zeminin birka yerinde ve tecrbeli eleman
tarafndan kumlu, akll ve killi zeminlerde yaplabilir.

Resim 1.16: Zeminde sondalama ve numune alma noktalar

Sonda ubuu, 2-5 m uzunluunda ve 2-4 cm apnda zerinde kertikler alm ve

ucu konik olarak sivriltilmi bir elik ubuktur. ubuk zemin zeride dik olarak tutulur ve
8

st ucuna vurularak aklr. Her vuruta ubuun zemine ne kadar girdii llerek
kaydedilir, Bu bize zemin tabakalarnn derinlik ve gerilmeleri hakknda bir fikir verir.
ubuk ekildiinde kertiklere dolan paralar incelenerek zemin tabakasnn cinsi ve yaps
tayin edilebilir.
Derinlii fazla olan zeminlerde ise sondaj delii alr. Genellikle yer alt suyu olan
yerlerde ve su iinde zemin muayenesi sondaj ile yaplr. Sondaj ile yaplan muayenede
zemin tabakalarnn sk veya gevek yerleim ekilleri geirgenlii hakknda karar vermek
zordur. Zemin muayenesinde sondaj deliklerine gelen yer alt sular yapnn temel alanna
yaylacaklarndan sondaj ukurlar yap alannn dnda almaldr. Sondajn yap alan
iinde almas zorunlu ise sondajdan sonra alan ukurlar hemen kapatlmaldr.

Resim 1.17: Zeminde yaplan bir sondaj

Sondaj aletleriyle 10-100 m derinliklerdeki zeminlerin muayeneleri yaplabilir.

Resim 1.18: Zeminlerde yer alt su seviyesi

Resim 1.19: Sondaj derinlii mnferit temelde

Zeminler yaps gerei doal zeminler ve dolgu zeminler olarak ikiye ayrlr. Dolgu
zeminler genellikle insanlarn etkisiyle meydana gelir. rnein kara yolu yapmnda
gzerghn geecei eksende hem yarma hem de dolgu yaplmas gerekmektedir. Dolaysyla
yarmadan kan zemin genellikle dolgu yapmnda kullanlr.
Not: Daha fazla bilgi iin zeminin yaps modlne baknz.

Resim 1.20: Dolgu yaplm zeminlerde sondaj derinlii

10

Resim 1.21: Dnmeli sondaj makineleri

Resim 1.22: Ykamal sondaj makineleri

Resim 1.23: Darbeli sondaj makineleri

11

ekil 1.1: Tanabilir serbest basn aleti

12

1.3. Numuneyi Alma ve Yaltma

1.3.1. Sondaj Deliinden
Sondaj delii, gerekli derinlie kadar iinden numune alnacak zemini rselemeyecek
tipte bir delici ile temizlenir.
Koruma borusu kullanld takdirde bunun, numune rselenme seviyesinin altna
gememesi gereklidir. Numune alc, hafife yalanr ve itici aletlere balanr. Sondaj
deliinin dibine indirilir. terek veya basarak zemine sokulur. Bu ilem esnasnda, tpn
zemine ar miktarda itilmemesine dikkat edilmelidir. Bundan sonra numune alc,
numuneyi alt ucundan koparacak ekilde dndrlr ve delikten karlr. Alnan
numuneden, deney iin hemen numune hazrlanmayacaksa tpn iki ucuna birer kapak
geirmek veya parafin kullanmak suretiyle numuneyi geici olarak havadan tecrit etmek
gerekir.

Resim 1.24: rnek numune alc ular

Resim1.25: rnek numune alma

13

1.3.2. Muayene ukurundan veya Ak Kazdan

Numune, bir muayene ukurundan veya ak bir kazdan elle rselenmemi numune
alma tekniine gre alnmaldr.
Not: Daha fazla bilgi iin Zemin Deneyleri 1 ve 2. modlleri, Zemin modl, Alt
Yap Lab. (MEB)

Resim 1.26: Derin olmayan muayene ukurlar

Resim 1.27: Derin muayene ukurlar

Resim 1.28. ukur tabanndan numune alma

Resim 1.29: Numune etrafna hendek ama

14

Resim 1.30: Numunenin kesilerek ana

tabakadan ayrlmas

Resim 1.31: Numunenin rselenmemesi iin

ayrl madan nce kaba konmas

Resim 1.32: ukur cidarndan numune alnmas

Resim 1.34: Numunenin rselenmemesi iin

ayrl madan nce kaba konmas

Resim 1.33: Numune etrafnn almas

Resim 1.35: Alnan numunenin su ieriini

korumas iin izole edilmesi

1.4. Deney Numunesinin Hazrlanmas

Yark silindirsel kalp hafife yalanr ve numune, kabn iki ucundan taacak
ekilde tpten kalba itilir, sonra kesilir. Kalptan taan rselenmi ksm kesilip
atlr. Kalp iindeki numunenin iki ucu bak veya kl testere ile tralanp elik
cetvelle dzeltilerek silindirin eksenine dik bir ekilde hazrlanr. Numune tp
dzgn ve ular eksenine dik ise, deney numunesi ayn tp iinde
hazrlanabilir. Bu amala, nce numunenin bir ucu tp eksenine dik olacak
ekilde dzlenir, tp iinde istenilen boyda bir deney numunesi kalacak ekilde
15

ters yne itilir. Tpten taan ksm eksene dik olarak kesilir ve ucu elik cetvelle
dzlenir.

Hazrlanan deney numunesinin boyu 0,5 mm, al 0,5 gram hassasiyetle

llp kaydedilir.

Resim 1.36: Deney numunesinin hazrlanmas

1.5. Deney Aletinin Ayarlarn Yapma

Basn aletine zeminin dayanmna en iyi uyaca tahmin edilen bir yay taklr.
zel ereveye yeni bir kart geirilir.
Deney numunesi alt disk zerine oturtulur, kol elle evrilmek suretiyle st disk
numune ile temas hline getirilir.
Gerekli ayarlamalar yardmyla kaydedici kalem, kartn sfr deformasyon
ekseni zerine getirilir ve sfr yke tekabl eden balama noktas iaretlenir.

1.6. Numuneye Basn Uygulama

lgili kol, sabit bir hzla evrilmek suretiyle numuneye, krlana kadar gittike artan bir
basn tatbik edilir. Numunenin boy deiimi dakikada yaklak olarak 8 mm olmaldr, bu
deformasyon hznn amac, % 20 birim boy deiiminde krlan bir numune iin deney
sresini 2 dakikaya ayarlamaktr.

1.7. Numune Boy Deiimi Deerini Tespit Etme

Deney sonunda aletteki kart karlp tatbik edilmi olan basncn maksimum deeri ile
krlma anndaki birim boy deiimi kaydedilir. Numunenin plastik bir ekilde gmesi
hlinde, % 20den az bir birim boy deiiminde basn maksimum bir deere ulamaz. Bu
gibi hllerde, % 20 birim boy deiimine tekabl eden basn kaydedilmelidir.

16

1.8. Numunenin Su eriini Bulma

w1
wk
w
Ww

: Ya numune arl
: Kuru numune arl
: Su muhtevas (Zemin iindeki su arlnn/ zemin arlna orandr.)
: Su arl

w1 w k
Ww
=
w olduuna gre (su ierii)
w 1 Ww
wk

1.9. Temizlik
Deney bitirildikten sonra kullanlan ara gere usulne uygun olarak temizlenir.
Kullanlan ekipman laboratuvarda ilgili yerlerine yerletirilir.

1.10. Hesaplamalar ve Deney Raporu Hazrlama

Numunenin serbest basn dayanm (kg/cm) ile gme anndaki birim boy
deiimi (numunenin deney balangcndaki uzunluunun yzdesi olarak)
verilmelidir.

Zeminin ya birim arl ile su ierii belirtilmelidir.

Ayrca aadaki noktalar da raporda yazlmaldr.

Numunenin alnd ve deneyin yapld tarihler

Numunenin alnd yer ve derinlik ile numunenin dey olarak alnmad
hllerde numune ekseninin yataya gre eimi
38 mmden farkl olduu taktirde numunenin ap
Sondajn yapld noktadaki yer yzeyi kotu (ayet biliniyorsa)
Numunenin numaras, tarifi ve gerekli grlebilen vb. bilgiler

Not: Daha fazla bilgi iin TS1900e baknz.

17

ekil 1.2: Serbest basn deneyinde kullanlan kart ile iki yk deformasyon erisi rnei

18

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
retmeniniz tarafndan belirlenecek bir zemin zerinde;

Belirleyeceiniz bir yntemle numune alnz.

Deney numunesini yapacanz deney iin hazrlaynz.
Deney aletinin ayarlarn yapnz.
Zeminlerde serbest basn dayanmn tanabilir aletlerle saptama deneyini
yapnz.
Gerekli hesaplamalar yaparak deney raporunu hazrlaynz.

lem Basamaklar
Deney iin kullanlacak ara gereleri
nceden hazrlaynz.
Deney numunesini almak iin sondaj
deliini anz.
Numuneyi
usulne
uygun
alp
yaltlmasn salaynz.
Deney aletinin ayarlarn yapnz.
Numuneye basn uygulaynz.
Numune boy deiim orann lerek
tespit ediniz.
Numunenin su ieriini bulmak iin
numune (alttan ve stten) alnz.
Usulne uygun su ieriini belirleyiniz.
Deney bittikten sonra kullanlan ara
gere temizliini yapnz.
Deney bittikten sonra hesaplamalar ve
deney raporunu hazrlaynz.

19

neriler

Deneylere balamadan nce mutlaka

gvenlik nlemlerinizi alnz.
nlnz giyiniz.
Temizlie zen gsteriniz.
Deney aletleri ayarn doru yapnz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

1.

Deerlendirme ltleri
Deney iin kullanlacak ara gereleri nceden hazrladnz
m?

2.

Deney numunesini almak iin sondaj delii atnz m?

3.

Numuneyi usulne uygun alp yalttnz m?

4.

Deney aletinin ayarlarn yaptnz m?

5.

Numuneye basn uyguladnz m?

6.

Numune boy deiim orann lerek tespit ettiniz mi?

7.

Numunenin su ieriini bulmak iin numune (alttan ve stten)

aldnz m?

8.

Usulne uygun su ieriini belirlediniz mi?

9.

Deney bittikten sonra kullanlan ara gere temizliini yaptnz

m?
Deney bittikten sonra hesaplamalar ve deney raporunu
hazrladnz m?

10.

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

20

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D,
yanl ise Y yaznz.
1.

( ) Bu deney, kohezyonlu zeminlerde serbest basn dayanmnn tanabilir aletlerle

saptanmasn kapsar.

2.

( ) Deney, genellikle 38 mm apnda, 76 mm uzunluunda silindirsel numuneler

zerinde yaplr.

3.

( ) Deney genellikle rselenmi numuneler zerinde yaplr.

4.

( ) Kullanlan delme metodu ne olursa olsun, numunenin alnaca derinliin hemen

stndeki kesim, burgulu bir aletle almaldr.

5.

( ) Deney aletinde, numuneye uygulanan yk ve numunenin bu yk altndaki skma

miktar, otografik olarak zel bir kart zerine kaydedilir.

6.

( ) Zemin incelemesinin ksa zamanda ve ucuza yaplmas istendiinde sonda ubuk

veya sondalama aletleri kullanlr.

7.

( ) Sondajda koruma borusu kullanld takdirde bunun, numune rselenme

seviyesinin altna gemesi gereklidir.

8.

( ) Bu deneyde numuneler sondaj deliinden ve ak muayene ukurundan alnabilir.

9.

( ) Alnan numuneleri uzun sre kullanmayacaksak izole edip korumamz gerekir.

10.

( ) Deney sonunda aletteki kart karlp tatbik edilmi olan basncn maksimum
deeri ile krlma anndaki birim boy deiimi kaydedilir.

11.

( ) Deney, genellikle zeminin kaz anndaki doal su ieriinde yaplr.

12.

( ) Deney ile zeminlerin dane ap dalmn tespit etmek kolaydr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

21

RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Gerekli ortam salandnda ara gere bakm ve onarmn kuralna uygun
yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Bu faaliyeti tam olarak kavrayabilmeniz iin zemin deneylerinde kullanlan ara

gere ve cihazlarn bakmyla ilgili aratrma yapnz.

2. ARA GERE BAKIM VE ONARIMI

2.1. Deney Aletleri ve Aralarnn Toplanmas
Yaplan her deneyden sonra kullanlan ara gereler toplanr.

2.1.1. El Aletleri

Numuneyi kesmekte kullanlacak bak, spatula veya tel testere (Resim 1.3)
Yaklak olarak 30 cm uzunluunda, 2,5 cm geniliinde ve 3 mm kalnlnda,
bir kenar evli, elik bir cetvel
nce makine ya
Delme aletleri (el burgusu)
13-20 mm apnda ve 38 cm uzunluunda elik bir ubuk
Bir maket ba
Numunenin suda bekletilmesi srasnda yzey hareketini lecek bir alet
15 cm apnda szge kd
Yaklak 10 cm apnda geni porselen kap
Rtre kaplar
Kalnl en az 9 mm 450x450 mm boyutlarnda olan cam plaka
Cam kap
Elek takm (ASTM)
Tepsi (6 adet ap 30 cm derinlii 4 cm )
Kova, mala
Bakkal krei
Fra (elek fras veya tel fra)
Lastik tokmak

22

2.1.2. Mekanik Aralar

Numuneyi rselemeden tpten karmaya yarayan alet

ap 38 mm, uzunluu 76 mm olan iki yarm silindirden olumu bir kalp
Delme aletleri (mekanik burgu)
0,5 mm duyarlkla okunabilen elik bir cetvel veya verniyeli kumpas
Aletin kaydedici blmne gre dzenlenmi kartlar
Deiik kapasitelerde, kalibre edilmi yaylar. Genellikle 1 cmlik bir boy
deiimi iin 2 kg, 10 kg ve 20 kglk ykler gerektiren drt adet yay yeterlidir.
5 ve 20 mmlik elekler
Silindirik metal kalp: ap 15,2 cm ykseklii 12,7 cm taban ve st plaka 5 cm
yksekliinde takp karlabilen yaka
Metal disk ve sap: Numunenin statik sktrlmas iin 15 cm apnda ve 5 cm
kalnlnda 3 metal disk, disklere vidalanabilen bir sap
Metal piston: Kesit alan 19,35 cm, uzunluu 25 cm olan silindirik piston
Deney srasnda uygulanacak yk piston aracl ile zemine aktaran bir
makine. Bu makinenin yk len bir aygt olmas ve yk denetlenebilen bir
hzla vermesi gerekir.
Arlk: ap 5,24-5,4 cm, d ap 14,60-14,92 cm ve her birinin arl 2,27
kg olan halka biiminde 3 arlk
Metal tokmak: 5,1 cm apnda dairesel taban olan 4,5 kg arlnda, tokman
sert d 45,8 cmye kadar ayarlanabilmelidir.
Basn aleti: Statik sktrma iin en az 50 cm alanndaki iki yatay plakas
arasnda en az 30 cmlik bir aralk bulunan, 25000 kg kapasiteli
Elek sarsma makinesi (art deil)

2.1.3. Elektronik Aletler

Su muhtevas bulmaya yarayan aletler

Etv
Desikatr (soutucu)

2.1.4. Hassas Duyarll Olan Aletler

0,5 gram duyarlkta terazi

2.1.5. zel Temizlik ve Bakm Gerektiren Alet ve Cihazlar

Tanabilir basn aleti: Bu alet, elle evrilebilen sonsuz vida ve kalibre edilmi
yay vastasyla 38 mm apnda parlatlm metalden iki dz disk arasna
yerletirilen numuneye basn tatbik edebilen bir alettir. Bu alette, numuneye
uygulanan yk ve numunenin bu yk altndaki skma miktar, otografik olarak
zel bir kart zerine kaydedilir (ekil 1.1, 1.2).
Burulma momenti lme aleti: Bu aygtn yerden ykseklii ayarlanabilmeli ve
aygt istenilen durumda uzatma ubuklarna kenetlenebilmelidir. Aygt 0-7 kgm
arasndaki burulma momentlerine %1 duyarlkta lebilmelidir.
23

Kanatl kesici: Yksek nitelikte paslanmaz elikten yaplm olmaldr (Arazi

sondasnn ap ve ykseklii ise 10-20 cm kadardr.).
Uzatma ubuklar: Boylar 90 cm dolaynda ve eksenel kuvvetlere
dayanabilecek salamlkta olmaldr.
Yatak: Sondaj borusu iinde ubuklarn tam ortadan gemesini salayacak
nitelikte olmaldr.
Mikrometre: Piston penetrasyonunun llmesini ve penetrasyon hznn
denetlenebilmesini salayacak 0,01 mm blntl 25 mm kapasiteli
gstergelidir.

2.2. Kaba Temizlik Bilgisi

Deney aletlerinin zerinde kalan amur, ya, su, kum vb. kalntlar temizlenir veya
spatula ile kaznr. Ancak bu esnada alete zarar vermemek gerekir. Kaba temizlik genellikle
el aletleri ile mekanik aletler zerinde yaplr.

2.3. Ykama Bilgisi

Gerektiinde baz aletlerin ykanarak temizlenmesi gerekmektedir. Genellikle el
aletleri ve mekanik aletler ykanarak temizlenir. Ykanacak alet bir kap ierisine
yerletirildikten sonra temiz su ile ykanmaldr (iilebilir su).

2.4. Silme Bilgisi

Deneylerde kullanlan btn aletler silinebilir. Ancak zellikle elektronik, hassas
duyarl bulunan ve zel temizlik ve bakm isteyen aletlere dikkat etmek gerekir. Silme
ilemi el ve mekanik aletlerin ykanmasndan sonra kesinlikle yaplmaldr. Aksi takdirde
geneli metal olan bu aletler abuk korozyona urar ve paslanarak aletlerin ypranmasn
salar.
Silme ilemi iin havlu veya buna benzer bezler ya da gderi paras kullanlmaldr.
Aletlerin zerinde su zerreciklerinin kalmamasna zen gsterilmelidir.

2.5. Yalama Bilgisi

Ykama ve silme ilemlerinden sonra aletlerin yalanmas gerekmektedir. Burada
ama aletlerin korozyona uramamasn ve uzun yllar kullanlmasn salamaktr. Ayn
zamanda baz aletlerin eklem yerlerinin periyodik olarak yalanmas gereklidir.
Yalama ileminde genellikle ince makine ya kullanlr. Baz durumlarda mazotta
aletlerin yalanmasnda kullanlr.

2.6. Koruma Bilgisi

Deneyde kullanlan btn aletlerin iyi kullanlmas ve gerekli bakmlarnn yaplmas
gerekmektedir. Ancak zel ve elektronik aletlerin iyi korunmas gerekir. Bunlar hassas
aletler olduklarndan abuk bozulup ayarlar deiebilir.
24

Aletleri iyi koruyabilmek iin deneylerde ilem sralarna da uymak gerekir. zellikle
laboratuvar dnda yaplacak deneylerde aletlerin tamasna zen gsterilmelidir. Alet
bakm ve tama ynetmelii veya kurallarna uymak gerekmektedir.
Genel olarak deneylerde kullanlan aletler zel ve hassas olduklar iin kullanrken
ok dikkat etmek gerekir.

2.7. Alet Ayarlarnn Kontrol

2.7.1. El Aletlerinin Bakm
Deney el aletlerinin bakm yukardaki bilgiler nda yaplr. Burada en nemli
nokta, deney bittikten hemen sonra bu ilemlerin hemen yaplmas gerektiidir. Ksaca
zetlersek kaba temizlikten sonra ykama ilemi yaplr. Ykamas biten aletler silinip
yalanr ve laboratuvarda gerekli yerlere yerletirilir.
Burada laboratuvar artlar da nem tamaktadr. Ortamn belli bir scaklkta ve
rutubetsiz olmas aletlerin mr asndan nemlidir.

2.7.2. Aletlerin Kalibre Edilmesi ve Kurulmas

Serbest basn deneyi iin;

Basn aletine, zeminin dayanmna en iyi uyaca tahmin edilen bir yay taklr.
zel ereveye yeni bir kart geirilir.
Deney numunesi alt disk zerine oturtulur, kol elle evrilmek suretiyle st disk
numune ile temas hline getirilir.
Gerekli ayarlamalar yardmyla kaydedici kalem, kartn sfr deformasyon
ekseni zerine getirilir ve sfr yke tekabl eden balama noktas iaretlenir.

Arazide kayma dayanmnn kanatl kesici ile saptanmas deneyi iin;

Burulma momenti lme aygt, en stteki ubuun zerine geirilip istenilen

ykseklie ayarlanr ve bu ubua kenetlenir. Aletin taban yere salam bir
biimde saptanr. lme gstergesi, aletteki boluklar alndktan sonra sfra
getirilir.

Bundan sonra kanatl kesici, zemin kesilene dein dndrlr. Deney boyunca
ubuklar dndrme hz saniyede 0,1- 0,2 (dakikada 6-12) snrlar arasnda
olmaldr. Gstergenin maksimum deeri, zemini kesmek iin gerekli burulma
momentini verir.

Standart proctor deneyi iin;

Penetrometre bir platform zerinde uygulanan ortalama yk llmek suretiyle

kalibre edilebilir. Penetrometrenin ucuna ine taklarak el ile platformun zerine
25

saniyede in (10 mm) basn uygulayacak ekilde bastrlr. Bu ilem

penetrometrenin leinde bulunan izgilerin tamamn toplayacak ekilde
yaplr.
Penetrometre leinden yaplan okuma ile platform leinden yaplan okuma
arasnda herhangi bir farkllk varsa bu fark 1 kg gememelidir. Bu kalibrasyonu
daha kolay yapabilmek iin 1 in2 (645 mm2) lik ine kullanlmas tavsiye
edilir.

Proctor penetrometresinde kullanlan ular aadaki tabloda grlmektedir.

[ASTM D1558]
En kesit alan
(n2 )
(cm2)
U ap
(n2 )
(cm2)

1/3
1/5
1/10
1/20
1/30
1/40
6,45 4,84 3,23 2,15 1,29
0,65
0,32
0,22
0,16

1,124
28,55

0,976 0,795 0,651 0,505 0,357 0,252 0,206 0,178

24,79 20,22 16,54 12,83 9,07 6,40 5,23 4,52

Tablo 2.1: Proctor penetrometresinde kullanlan ular

2.7.3. Gnlk Bakmlar

Deneylerde kullanlan aletlerin gnlk bakm gerektirenleri olabilir. Bunlarn
yaplmas gerekmektedir. Bu aletler el aletleri, mekanik aletler veya elektronik aletler
olabilir. Deney aletleri belli bir sre kullanlmayabilir veya az kullanlabilir. Zamanla
aletlerdeki korozyonu ve sistem bozukluklarn nlemek iin gerekli grldnde gnlk
bakmlar yaplr.
Gnlk bakmlarda aletin retici firmasnn nerdii kurallara zen gsterilmelidir.

2.7.4. Periyodik Bakmlar

Deneylerde kullanlan aletler ister sk kullanlsn ister aralklarla kullanlsn periyodik
bakmlarnn mutlaka yaplmas gerekmektedir. Periyodik bakmlar kullanlan aletlerin
mrn uzatt gibi zamanla meydana gelebilecek kalibrasyon bozukluklarn giderir.
Elektronik aletlerde daha zor tamirat gerektiren onarmlar engeller.
Periyodik bakmlar laboratuvar ortamnda teknisyenler tarafndan yaplr. Burada
gzlem yaplarak aletlerin kontrol yaplabildii gibi baz basit denemelerle birok mekanik
ve elektronik aletin periyodik bakm yaplabilir.
Periyodik bakmlarda aletin retici firmasnn nerdii kurallara zen gsterilmelidir.

26

2.7.5. Teknik Servis Bakmlar

Deneylerde kullanlan aletlerin belli zaman aralklarnda servis bakmlarnn yaplmas
gerekmektedir. zellikle mekanik, elektronik ve zel bakm isteyen aletlerin servis
bakmlarnn tam olarak yaplmas gerekmektedir.
Servis aralklarnn retici firmann kullanma klavuzunda bulunmaldr.
Not: Btn bu bakmlarn (gnlk, periyodik ve servis) zamannda yaplmas ve
gerekli bakm karnelerinin dzenli olarak tutulmas gerekmektedir. Bu karnelerde aletin veya
cihazn ismi, en son hangi ite kullanld, en son yaplan gnlk, periyodik ve servis
bakmlarnn tarihleri ve kim tarafndan yapld gibi bilgiler bulunmaldr.

27

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Deney aletleri ve aralarnn temizliini yaparak toplaynz.

zel temizlik ve bakm gerektiren alet ve cihazlar teknik zelliklerine uygun
olarak yerlerine kaldrnz.
Alet ayarlarnn kontroln yapnz.

lem Basamaklar
Deneylerde kullanlan ara gereleri
toplaynz.
El aletlerini toplaynz.
Mekanik aralar toplaynz.
Elektronik aletleri toplaynz.
Hassas duyarl olan aletleri toplaynz.
zel temizlik ve bakm gerektiren aletleri
toplaynz.
Deneylerde kullanlan aletlerin kaba
temizliini dikkatle yapnz.
Deneylerde kullanlan aletleri dikkatli bir
ekilde ykaynz.
Deneylerde kullanlan aletleri dikkatli bir
ekilde siliniz.
Deneylerde kullanlan aletleri dikkatli bir
ekilde yalaynz.
Deneylerde
kullanlan
aletlerin
korunmasn salaynz.
Deneylerde kullanlan el aletlerinin
bakmn yapnz.
Deneylerde
kullanlan
aletlerin
kalibrasyonunu ve kurulmasn dikkatli bir
ekilde yapnz.
Deneylerde kullanlan aletlerin periyodik
bakmn yapnz.
Deneylerde kullanlan aletlerin bakm
karnelerini tutunuz.

28

neriler
Deneylerde
kullanlan
aletlerin
silinmesine dikkat ediniz.
Hassas duyarll olan aralara dikkat
ediniz.
zel temizlik ve bakm gerektiren
aletlerde daha dikkatli olunuz
Deneylerde kullanlan aletlerin bakm
karnelerini mutlaka tutunuz.
Deneylerde
kullanlan
aletlerin
bakmlarn mutlaka zamannda yapnz,
yaptrnz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1.

Deneylerde kullanlan ara gereleri topladnz m?

2.

El aletlerini topladnz m?

3.

Mekanik aralar topladnz m?

4.

Elektronik aletleri topladnz m?

5.

Hassas duyarl olan aletleri topladnz m?

6.
7.

zel temizlik ve bakm gerektiren aletleri topladnz m?

Deneylerde kullanlan aletlerin kaba temizliine dikkat ettiniz
mi?
Deneylerde kullanlan aletlerin ykanmasna dikkat ettiniz mi?

8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Evet

Hayr

Deneylerde kullanlan aletlerin silinmesine dikkat ettiniz mi?

Deneylerde kullanlan aletlerin yalanmasna dikkat ettiniz mi?
Deneylerde kullanlan aletlerin korunmasna dikkat ettiniz mi?
Deneylerde kullanlan el aletlerinin bakmna dikkat ettiniz mi?
Deneylerde kullanlan aletlerin kalibrasyonuna ve kurulmasna
dikkat ettiniz mi?
Deneylerde kullanlan aletlerin gnlk bakmn yaptnz m?
Deneylerde kullanlan aletlerin periyodik bakmn yaptnz m?
Deneylerde kullanlan aletlerin bakmlarn zamannda yaptnz
m? Yaptrdnz m?
Deneylerde kullanlan aletlerin bakm karnelerini tuttunuz mu?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

29

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D,
yanl ise Y yaznz.
1.

( ) Deneylerden sonra kullanlan aletleri toplamak gerekir.

2.

( ) Toplanan deney aletlerine bakm yapmadan laboratuvarda yerlerine dzenli olarak

yerletirmek gerekir.

3.

( ) Btn deney aletlerinin karnelerini dzenli olarak tutmak gerekmektedir.

4.

( ) Deneylerde kullanlan aletlerin belli zaman aralklarnda servis bakmlarnn

yaplmas gerekmektedir.

5.

( ) Periyodik bakmlar kullanlan aletlerin mrn uzatt gibi zamanla meydana

gelebilecek kalibrasyon bozukluklarn giderir. Elektronik aletlerde daha zor tamirat
gerektiren onarmlar engeller.

6.

( ) Ortamn belli bir scaklkta ve rutubetsiz olmas aletlerin mr asndan nemli

deildir.

7.

( ) Ykama ve silme ilemlerinden sonra aletlerin yalanmas gerekmektedir. Burada

ama aletlerin korozyona uramamas ve uzun yllar kullanlmasn salamaktr.

8.

( ) Deneylerde kullanlan btn aletler silinebilir. Ancak zellikle elektronik, hassas

duyarl bulunan ve zel temizlik ve bakm isteyen aletlere dikkat etmek gerekir.

9.

( ) Gerektiinde baz aletlerin ykanarak temizlenmesi gerekmektedir. Genellikle el

aletleri ve mekanik aletler ykanarak temizlenir. Ykama suyu olarak her trl su
kullanlabilir.

10.

( ) Periyodik bakmlar laboratuvar ortamnda teknisyenler tarafndan yaplr. Burada

gzlem yaplarak aletlerin kontrol yaplabildii gibi baz basit denemelerle birok
mekanik ve elektronik aletin periyodik bakm yaplabilir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

30

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
1. Zeminlerde basn dayanmnn laboratuvarda hangi deney ve aletlerle yapldn
aratrnz.
2. Zemin deneylerinde kullanlan btn ara gerelerin bakm ve onarmlar hakknda
bilgi toplaynz. rnek bir bakm onarm karnesi dzenleyiniz (Bilgisayar ortamnda
olabilir.). Hazrladnz karneyi (tablo) snfta arkadalarnzn hazrladklaryla
karlatrnz.

1.

Deerlendirme ltleri
Deney iin kullanlacak ara gereleri nceden hazrladnz
m?

2.

Deney numunesini almak iin sondaj delii atnz m?

3.

Numuneyi usulne uygun alp yalttnz m?

4.

Deney aletinin ayarlarn yaptnz m?

5.

Numuneye basn uyguladnz m?

6.

Numune boy deiim orann lerek tespit ettiniz mi?

7.

Numunenin su ieriini bulmak iin numune (alttan ve stten)

aldnz m?

8.

Usulne uygun su ieriini belirlediniz mi?

9.

Deney bittikten sonra kullanlan ara gere temizliini

yaptnz m?
Deney bittikten sonra hesaplamalar ve deney raporunu
hazrladnz m?

10.
11.

Deneylerde kullanlan ara gereleri topladnz m?

12.

El aletlerini topladnz m?

13.

Mekanik aralar topladnz m?

14.

Elektronik aletleri topladnz m?

15.

Hassas duyarl olan aletleri topladnz m?

16.

zel temizlik ve bakm gerektiren aletleri topladnz m?

17.
18.

Deneylerde kullanlan aletlerin kaba temizliine dikkat ettiniz

mi?
Deneylerde kullanlan aletlerin ykanmasna dikkat ettiniz mi?

19.

Deneylerde kullanlan aletlerin silinmesine dikkat ettiniz mi?

20.

Deneylerde kullanlan aletlerin yalanmasna dikkat ettiniz

mi?
31

Evet

Hayr

21.
22.
23.

Deneylerde kullanlan aletlerin korunmasna dikkat ettiniz mi?

Deneylerde kullanlan el aletlerinin bakmna dikkat ettiniz
mi?
Deneylerde
kullanlan
aletlerin
kalibrasyonuna
ve
kurulmasna dikkat ettiniz mi?

24.

Deneylerde kullanlan aletlerin gnlk bakmn yaptnz m?

25.

Deneylerde kullanlan aletlerin periyodik bakmn yaptnz

m?
Deneylerde kullanlan aletlerin bakmlarn zamannda
yaptnz m? Yaptrdnz m?
Deneylerde kullanlan aletlerin bakm karnelerini tuttunuz
mu?

26.
27.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

32

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Doru
Yanl

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru

33

KAYNAKA
KAYNAKA

GNTEKN Can H., A. ASLAN, M. DEMRAN, Alt Yap Laboratuar,

MEB, stanbul, 1992.

KUMBASAR V., F. KP, Zemin Mekanii Problemleri, alayan Kitap Evi,

stanbul, 1985.

TS

1900,

naat

Mhendisliinde

Zemin

Laboratuvar

Deneyleri,

Ankara,1987.

UZUNER Bayram Ali, Temel Zemin Mekanii, Teknik Yaynevi, Ankara,

1996.

34