JOMA NAZPARY Universily of London'da grev yapmaktadr.

Post-Soviet Chaos
2 0 0 2 J o m a Nazpary
Bu kitabn yayn h a k l a n Pluto Press Ltd.'den alnmtr.
letiim Yaynlar 9 0 3 A r a t r m a - l n c e l e m e Dizisi 1 4 7
ISBN 9 7 5 - 0 5 - 0 1 3 0 - 6
2 0 0 3 letiim Yaynclk A. .
1 . B A S K 2 0 0 3 , istanbul ( 1 0 0 0 a d e t )
EDITR K e r e m n v a r
KAPAK U t k u L o m l u
KAPAK FOTORAFI B. M i k h a l y o v k i n , detay
KAPAK FLM 4 N o k t a Grafik
UYGULAMA H s n Abbas
DZELT Serap Yeen
MONTAJ ahin Eyilmez
BASKI ve CLT S e n a Ofset

letiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 Caalolu 3 4 1 2 2 i s t a n b u l
M

21 2 . 5 1 6 22 6 0 - 6 1 - 6 2 F a x : 2 1 2 . 5 1 6 12 58

e .l l e l i s i m @ i l e t i s i m . c o m . t r web: www.iletisim.com.tr

J O M A NAZPARY

Sovyet Sonras
Karmaa
Kazakistan'da
iddet ve Mlkszleme
Post-Soviet

Chaos

Vilence and Dispossession in Kazakhstan

EVREN

Selda

Somuncuolu

NDEKLER

Teekkr

BRNC BLM

GR
Ama
Karmaa
Kargaa iinde idare tarz
Mlkszler
Kitabn yaps

9
9
12
15
28
32

KNC BLM

NSANLAR VE MEKNLAR
Yntem
Al mat
Kazakistan

39
39
48
51

NC BLM

BARDAK: KARMAANIN UNSURLARI

Servetin birka elde toplanmas
iddet
Yitirmilik duygusu
Komplo teorisi
Sonular

57
58
74
81
96
98

DRDNC BlUM

K A R M A A Y L A B A ETMEK N
K U R U L A N ILIKI A L A R
103
Tanmlar
-jq3
Geinmek iin bavurulan yollar: Karlkllk ve ebekeleme 105
ebekeleme
129
Deiimin iliki alar zerindeki olumsuz etkileri
135
Sonular
^ ^g
BENC BLM

K A D N L A R VE IZLEDIKLERI C I N S E L STRATEJILER:
IDDET V E D A M G A L A N M A
bulma
Sponsor bulma
Koca bulma
Seks iilii
Damgalanma ve iddet
Sonular

143

152
157
186
194

ALTINCI BLM

Y A B A N C N N KURULUU: S O V Y E T TOPLUMU IMGESI

197
Sovyet kimliinin olumsuzluklardan yola karak kurulmas.198
Tketimcilik ve mlkszler
216
Yabancyla gelen vahi kapitalizm
221
Sonular
222
YEDNC BLM

ETNIK GERILIM
Devletin Kazaklatrlmas
Kentsel mekn mcadelesi ve Islmf kimliin paralanmas
Sonular

225
226
261
266

SEKZNC BLM

K A R L A T R M A L SONU: KIMIN DNM?

269

Kaynaka

299

TEEKKR

ncelikle bu kitabn ilk aya olan aratrmann yaplmasnda bana yardmc olan Almatl insanlara teekkr ederim. Etik nedenlerden dolay isimlerini aklayamam, ama
onlarn cmert destekleri olmasayd bu kitap gn na kamayacakt. eitli etnik kkenlerden ve hayatn her alanndan ocuk, erkek, kadn birok kii bana kol kanat gerdi, tehlikelere kar korudu, bilgilerini paylat ve bu toplumsal-kltrel labirent iinde yolumu bulmam salad.
Umarm kitap sayesinde bu insanlarn iinde bulunduklar
kt durumla ilgili duygu ve dncelerini aktarabilir,
olumsuz koullarn bata gelen nedeni olan kresel kapitalizme kar mcadelede yer almas iin okuyucuyu cesaretlendirebilirim.
Ayrca u kiilere teekkr ederim: Nancy Lindisfarne
aratrmamn eitli aamalarnda danmanlm yapt; entelektel ve moral destei benim iin ok deerli. J o h n
Gledhill ilk metni batan sona okudu ve incelikli yorumlarda bulundu. Sarah Ashwin de ayn ekilde uyarc yorumlar
yapt. Caroline Humphrey, Stuart Thompson ve Richard
7

Tapper eitli blmler zerine eletirel yorumlarda bulundular. Jonathan Neale ilk metni byk bir dikkatle dzeltti.
F i o n a English I n g i l i z c e m i g e l i t i r m e m e yardmc oldu,
aratrmamla ilgili sevecen yaklam bana byk moral
verdi.
Ayrca Bernice Alcock, J e a n n e Cannizzo, Vahid Ghazanfari, Celyan Heaton, Tim Ingold, Hoshang Noraiee, Lena
Ryen ve Andrew Turton'dan da kitabn hazrlanmasnda
moral ve entelektel destek grdm.
Edinburgh niversitesi Sosyal Antropoloji Blm yelerine ve bu kitabn tamamlanmas iin Leach/RAl yeliiyle
beni dllendiren Kraliyet Antropoloji Enstits'ne teekkr ederim.

BRNC BLM

GR

Ama
Kazakistan'da karlatm insanlarn ou lkelerindeki
Sovyet sonras deiimi karmaa (bardak), kendilerini de
bu deiim nedeniyle mlkszlemi olarak tanmlad.
ki gen Kazakn karmaa betimlemeleri yleydi.
Gen Kazak erkek:
Burada hayat kokuyor. Herkes farknda olmadan birer
Raskolnikov oldu. O, yal bir kadn ldrm bu nedenle
delirmiti. Bugn Kazakistan'da 100 dolar karlnda birini sabahleyin ldrebilir, akam da bu parayla yannda
bir fahieyle restoranda hibir pimanlk duymadan iki
iersin. Karabasan falan grmeden de uyursun. Ertesi gn,
yine 100 dolara herhangi birini ldrmeye hazrsndr. Bu
bizim hayatmz. stelik yalnzca sekinler ve mafya iin
geerli olan bir ey deil, herkes ayn zihniyete sahip. Halkmz alktan lyor ama onlar Medeo'da 1 villa yaptr1

Almat'da zengin bir d mahalle.

yor, Mercedes alyorlar, restoranlarda fahielerle para harcyorlar.

87

Gen Kazak kadn:

nceleri, Sovyet zamannda, yetkililerin gzettii ahlaki
snrlar vard. Ahlak ltleri yksekti, parti bununla ilgilenirdi. ... Ama bugn insanlar vahi hayvanlara dnd.
Orman kanunlarna gre davranyorlar. Gl olan herkes
zayf olanlara vuruyor, tecavz ediyor, ldryor, alyor.
c

Rus bir ii de, anlatt bir olay dolaysyla karmaann

ve mlkszlemenin resmini yle izmiti: 9 Ekim 1996'da
56 yandaki Rus ii Aleksaner Petreovich Terletskii, Belikal okuluslu irket Traktebel'e ait binann nnde zerine
bir ie gaz dkp kendini yakarak intihar etti. Olay Rus
medyasnda geni yer ald, mahallede de byk dikkat ekti. Adam, bu Belikal okuluslu irket tarafndan satn alnm ok saydaki enerji kurumundan birinde src olarak
alyordu. Bir gn, iinde src belgesiyle maa bulunan czdan alnm. Adam i arkadalarndan birine polise gidip durumu bildireceini sylemi, sonra da iine dnm. Ama iletmenin yneticisi iinden izinsiz ayrld iin
ona kovulduunu sylemi. teki yetkililere bavurmusa
da hibir sonu alamam ve byk bir aresizlik iinde,
protesto iin kendisini yakm. Bu olaydan sonra zaten evrede korku salan ve nefret edilen Traktebel iyice itibarn
kaybetmi. Adamn uzun sredir orada alyor olmas,
emekliliine de yalnzca iki yl bulunmas, insanlar ileden
karm. Bu olay anlatan isiz Rus elektriki, zelletirilmi iletme yneticilerinin iilere kle gibi davrandklarn
dnyordu. Ardndan ekledi: Karmaa budur.
Kelime anlam genelev olan bardak, mecazi olarak kulla-

nldmda karmaa anlamna geliyor. Srmekte olan durumun -fesat, ahlakszlk, iddet, mafya, kural tanmayan devlet memurlarnn keyfi uygulamalar, refah devletinin ortadan kalkmas, geni halk kesimlerinin ekonomik ve toplumsal haklarn yitirmi olmalar, alkoliklik, fahielik, etnik ekimeler, mitsizlik, intihar ve gelecek korkusu gibieitli ynlerini tanmlamak iin bardak kullanlmakta. Karmaa yerine kullanlan bir baka anahtar kelime ise vahi
kapitalizmdi. Bardak birbiriyle ilikili eitli anlamlara sahip olan bir mecaz. Genel kullanmda toplumsal yaamn
olaanst yasadlna ve ahlaki bozuklua iaret ediyor.
Belli bir toplumsal iliki alann tanmlamak iin kullanldnda ise, insan ilikilerinin hile, fesat ve g kullanm ieren yasad ve ahlaksz yollara dayandn ima etmekte.
Srmekte olan durumun keyfilii, mutlak bir dzensizlik
(karmaa) olarak tarif ediliyor; kiinin zihnindeki ve yaamndaki denetim eksikliini, kargaay da betimlemekte.
Mlkszlere gre karmaa insanlar farkl ekillerde etkilemekte. Gl olanlar gszlere boyun edirmek iin
keyfi yntemler kullanyorlar. Karmaa yznden yaadklar mlkszlemeyi ve genel anlamdaki gszlklerini ise
yoksul ve yoksun terimleriyle betimliyorlar. Mlkszlerin
"karmaa" olarak tanmladklar ey, kendilerinin talan edilmesine ilikin bir durum: onlara gre bu, eski Sovyet sekinleri ile Batllar tarafndan bilerek yaratlm bir durum.
Kitabn amac Almat ve Kazakistan'da Sovyet sonras dnemde yaanan "karmaa"nm ana unsurlarn mlkszlerin
bak asndan ve verdikleri tepkiler zerinden betimleyip
zmlemek. Kitapta geen tm kiiler iin, kamuoyunun
tandklar dnda, takma isim kullanld.
Mlkszletirilmi insanlarn "karmaa" olarak adlandrd bu durumun yan sra, mlkszlemelerini kendilerinin nasl kavradklar, nasl tepki verdikleri, ba etmek
11

iin ne gibi yollara bavurduklar odaklandm balca

noktalar. zleyen iki blmde karmaa ve mlkzlemeyi
ele alacam.

Karmaa
Rusa'da bardak (karmaa) teriminin yan sra, nadiren dile
getirilen Yunan kkenli xaos'dan gelen kaos kelimesi de
kullanlyor. Bardak, kaos'dan iki nedenle farkl: Topyekn
dzensizlik anlamna geldii iin etkisi daha gl; ve dorudan ahlakdlk artryor. Bardak, bir anlamda eytann kendi yaratt Sodom olarak tarif edilmekle. Karmaann bu yredeki anlam Kaplan ( 1 9 9 6 ) tarafndan ne srlen "yeni barbarlk" kavramndan da farkl. Kaplan, Malthusu bir yaklamla, Sierra Leone, Nijerya ve krizin hkm srd dier lkelere bakarak, nfusun olaanst
artmas sonucunda dnyann geri dnlmez bir evresel
bunalma girdiinden sz eder. Bu yzden yaanan kaynak
sknts, geim koullarnda sert bir rekabete yol aar.
Trkler gibi gl kltrlere sahip halklar bu savata idare
edebilmekte, ama Nijerya ve dier Afrika lkeleri gibi zayf
kltrler, ilkel glerin egemenliinde yeni bir barbarlk
iine dmeye mahkm olmaktalar. Dolaysyla Afrika'nn
belirli blgelerinde ve Balkanlar'da srmekte olan alkantl
durum, akld ilkel glerin yeniden ortaya kmasyla
gndeme gelen yeni barbarlk olarak tanmlanr. Richards
( 1 9 9 6 ) , Richards ve Peters ( 1 9 9 8 ) ise, Sierra Leone'deki i
savala ilgili olarak, savan ve savaa katlan ocuklarn
durumlarnn hi de akld saylamayacan gsterirler.
Richards'a gre sava, ataerkil rejim bunalmnn bir sonucudur; ocuklar, partizan ordu kendilerine olan gveni arl rdg ve bir eit eitim salad iin savaa katlmaktadrlar. Dolaysyla Kaplan'n sesinin adeta emperyalistleri
12

yanklad ileri srlebilir: ona gre, eer Balkanlar'da veya Afrika'da yaayan ve aklc dnemeyen insanlar kltrel eksiklikleri nedeniyle karmaaya, dzensizlie mahkm
edilmilerse, dzen ancak aklc ve yardmsever Bat'nn
(NATO-ABD nderliinde?) mdahalesiyle yeniden kurulup kollanacaktr. Dahas, Bat kendi aklc uygarlna tehdit oluturan akld uygarlklara kar tetikte olmaldr
(Huntington, 1997). Kazakistan'da yaanan karmaann kkeni ise, mlkszler tarafndan Sovyet sonras deiime dayandrlyor. Yeni zenginler ile ABD nderliindeki kapitalizm, karmaay bir fesat ortaklna dayanarak yarattklar
iin sulanmaktalar. Yzeysel olmakla birlikte, bu tarz bir
fesat kuram znde doru. stelik bunun nemli siyasi ve
ideolojik yansmalar var; Batl ordularn ve ekonomik mdahalenin karmaaya bir zm getirecei gr pek taraftar bulmuyor. Tam tersine, Amerikan emperyalizmini temsil eden Bat'nn mdahalesi, karmaann arkasndaki balca neden olarak dile getiriliyor (bkz. nc ve Altnc Blmler). Buradaki kavraylara gre karmaa, ortaya kan
ilkel drtlerin bir ifadesi deil, vurguncu kapitalist aklcln (yalnzca kr gden mantn) bir sonucu.
Sz etmeye deer baka bir konu da karmaa kavramnn
buradaki zgl boyutlar. yle bir bakldnda, toplumsal
paralanmann Kazakistan'daki grnmnn, yani iddetin artmas, etnik gerilimler ve karmaann dier gstergelerinin kitle iletiim aralarna, Nijerya, Zaire, Somali, Pakistan, Endonezya, Afganistan, Kolombiya, Peru gibi dnyann sorunlu birok baka lkesinde olduundan daha az
yansd bir gerek. Ne var ki, buradaki ou insann karmaayla ilgili kesin ve abartl grleri var; insanlar sk sk
karmaa zerine konuuyorlar, korkularn ve gvensizlik
duygularn dile getiriyorlar. Yaamn her alanna yaylm
bir boluk duygusu var. imdiki zaman, yalnzca gemiten
13

koparlm deil, insanlarn nlerindeki zaman da tamamen

ortadan kalkm, sanki gelecek yok olmu gibi. Karmaann
bu tanm Sovyet sonras deiime zg olmakla birlikte
-piyasa d bir toplumda, birdenbire ve zalimce ortaya kan piyasa gleri- perek "karmaa"nn tanm da tpk
byledir. Toplumsal gvenin yok olmas; sermaye birikimi
uruna yabanc ve yabanclatran bir hrsn elik ettii geliigzel ve grnmez piyasa gleri mant; ve bunun byk bir iddet kullanmyla desteklenerek birdenbire ortaya
k, ok kkl bir varlksal kntye yol am (bkz.
nc Blm'deki sonular). Yaam ve olaylar olaanst
ekilde belirsiz ve ngrlemez hale gelmi, insanlarn temsiliyet duygular yok olmu. Karmaa da, mlkszlerin yeni
yeni karlatklar yamac kapitalizmin sert koullarnda
yollarn grme kabiliyetlerinin olmamas anlamna geliyor.
Ama elbette, piyasayla tanma olgusunu herkes karmaa
olarak deneyimlemiyor. Dalgalar amay baarp zengin
olan birka grup, yeni zenginler, Sovyet sonras deiimleri
servetin, gcn ve tketimin nlerine serildii keyifli bir
manzara olarak izlemekteler (bkz. Altnc B l m ) . Yeni
mlkszleen gruplar iinse bu manzara, yukarda sz
edilen Sodom ehrinin grnts.
te yandan karmaay tam bir dzensizlik olarak da anlamamak gerekiyor; tersine, kargaa iinde bir dzen sz konusu. Aralarndaki gerilimlerden ve karmak biimde birbirlerine eklemlenmelerinden doan bir keyfiliin srd
ok sayda dzenli kk alan var. rnein insanlarn dahil
olduklar iliki alar iinde karlkl bir dei toku srmekte (bkz. Drdnc Blm). Esnaftan koruma harac kesen eteler piyasada bir eit dzen yaratyorlar (bkz. nc Blm). Ya da mahalleyi denetleyen kabaday, toplumsal
ahlakn bekisi olduunu ileri srebiliyor (bkz. Yedinci Blm). Dolaysyla, karmaa kr ilkel glerin neden olduu
106 14

anlamsz bir anari olmann ok tesinde bir ey. Sovyet sonrasnda gndeme gelen tarihsel koullar, sermaye birikiminin vurguncu mantnn hizmetinde olan kargaa iinde bir
idare tarz yaratm. Aada bu idare tarzn ele alacam.

Karmaa iinde idare tarz

Sz konusu karmaann siyasi boyutunu, srmekte olan
"egemenlik bunalm"na (Gramsci, 1 9 7 1 ) kar bir zm
olarak ynetici sekinlerce yaratlm kargaa iinde bir idare tarz oluturmakta. Gramsci'ye gre egemenlik bunalm,
eski sistemin toplumsal, ekonomik ve ideolojik tm dzeylerde bunalma girdii ve sistemi dntrecek devrimci
glerin bulunmad veya yeterince gl olmad bir durumda gndeme gelir. Bunalm ncelikle siyasi ve ideolojik
temsiliyet dzeyinde ortaya kar. Geleneksel siyasi partiler
destek ve meruiyetlerini kaybederler, eski saduyu yok
olur, ynetici snflar halk zerindeki ahlaki ve kltrel etkilerini yitirirler. Bu durumda, daha iyi kadrolara ve deneyime sahip olan eski ynetici gruplar glerini yeni kisveler
altnda yeniden rgtlerler. Gramsci faizmin byle bir ara
olduunu, toprak sahiplerinin ve byk sanayicilerin orta
snfn nyarglarn ynlendirerek glerini yeniden dzenlediklerini syler.
Poulantzas ( 1 9 8 3 ) ise, Gramsci'ye ait kavram ele alarak
faizmin, egemenlik bunalmna kar ortaya kan istisnai
devlet biimlerinden yalnzca biri olduunu ne srer. Bu
tarz devlet biimlerinin belirli tarihsel koullar altnda olutuunu syleyen Poulantzas, bu anlamda devlet biimi
ayrm yapar: faizm, Bonapartizm ve diktatrlk. Bu listeye ben, Sovyet sonras cumhuriyetlerde ve dier eski Sovyet
bloku lkelerinde egemenlik bunalmna tepki olarak ortaya km olan "kargaa iinde idare tarz"n ekleyeceim.

Bu balamda kargaa iinde idare tarz, eski komnist sekinlerin sahip olduklar gc korumak, iktidarlarn ve ayrcalklarn geniletmek iin giritikleri yeni bir dzenleme
biimi olarak tanmlanabilir. Byle bakldnda bu idare
tarz, ideoloji, ahlaki etki ve liderlik yoluyla kazanlm bir
egemenlikten farkldr.
Sovyetler'de egemenlik bunalmnn bala gelen nedeni
1960'lar n sonundan itibaren yaanan ekonomik durgunluktur. Sistem bunalm ise ekonomik durgunlukla birlikte
1970'lerde balamt.

Perestroika'nn nemli savunucula-

rndan, Gorbaov'un ekonomik danman Aganbegyan'a

( 1 9 8 8 ) gre, Sovyet ekonomisi 1967'den itibaren srekli
d kaydetmi, karaborsa, rvet, mafya ebekeleri ve genel ahlaki k bu de elik etmiti. Bilebildiim kadaryla sz konusu sistem bunalmna dair yetkin bir kuram
henz gelitirilmedi. Bunun nedeni Sovyet ekonomi sisteminin btn zerine kapsaml bir kuramn hl bulunmay olabilir. Yine de, baz kuramclar durgunluun kimi temel nedenlerini dile getirdiler. rnein bu alanda sz sahibi olan Ticktin ( 1 9 9 2 ) , Sovyet tipi bymenin youn emek
ve hammadde kullanmna dayandn ileri srer. 1960'larn sonuna kadar devam eden emek ve hammadde bolluu,
hzl ekonomik bymenin teminat olur, ama rezervler tkendiinde ekonomik bymenin srdrlebilmesi iin
retim glerinin etkinletirilmesi zorunluluu doar. Makinalarn modernizasyonu, yeni teknolojilerin yaygnlatrlmas gerekmektedir, ancak rejim bu grevi yerine getiremez ve sre durgunlukla sonulanr. Castells ( 1 9 8 8 ) ise,
1970'lerin ortalarndan itibaren Sovyet toplumunun bunalma girmesine sanayilemeyi biliim teknolojilerine dayal
bir ekonomiye dntremeyen sistemin neden olduunu
ileri srer. Bat'yla girilen askeri rekabet de, ekonominin dier sektrlerine yatrm yaplmasn engelleyecek ekilde
16

savunma btelerinin bymesine yol aar, sistemin durgunlamasnda nemli rol oynar.
lke, ekonomik durgunluun yan sra, iilerin ilerine
kaytsz kalmalar, meslek disiplininin gevemesi, alkolizmin artmas, rvet ve ahlakszln yaygnlamas, ikincil
ekonominin bymesi, komnist partinin ideolojik otoritesini yitirmesi, boanma oranlarnn ykselmesi, doum orannn dmesi ve genlerin Sovyet yaam tarzna ba kaldrmalar gibi eitli ekillerde ifade bulan genel bir ahlaki bunalma da der. Btn bunlar sekinlerle halk arasndaki
toplumsal szlemenin bozulduunun gstergeleridir. zleyen yllarda, sekinlerin en duyarl kesimleri egemenliklerini yeniden kurmak iin Gorbaov nderliinde perestroika'y uygulamaya koyulurlar. Kagarlitsky'nin ( 1 9 8 8 ) gzlemlerine gre, perestroika ve glasnost'lan birbirlerine kart
iki beklenti sz konusudur. iler ve kktenci gruplar sosyalist demokrasi; sekinler ise kapitalist dnm beklentisi
iine girerler. ilerle kktenci gruplar olaylar ynlendirme
becerisine sahip politik bir g olamazlar, 2 sekinler ise tek
bir platform etrafnda birleemez, tutucularla reformcular ve
merkezcilerle evreciler eklinde ikiye ayrlrlar. Tutucularla
reformcular piyasa ekonomisine gei konusunda ayn gre sahip olmalarna karn, byle bir gei iin atlacak uygun admlar konusunda anlaamazlar. Merkezcilerle evrecilerin aralarndaki ekime ise temelde etnik niteliktedir.
ki Kafkas cumhuriyeti (Grcistan ve Ermenistan) ile
Baltk cumhuriyeti ve Moldova ayrlma taraftaryken, dier
cumhuriyetler merkezden siyasi ve ekonomik zerklik talep
ederler. Aslnda gruplarn att noktalar birbirlerine kilitlenmi durumdadr. nk tutucular daha fazla zerklik isteyen evre lkelerin taleplerine direnirlerken, reformcular

Baarsz olmalarnn yks iin bkz. Kagarlitsky ( 1 9 9 0 ) .

17

ayrlk eilimlere kar olmakla birlikte, bu lkelere daha

fazla zerklik verilmesi konusunda ayn grtedirler. Bu
atmalarn younlamas Austos 1991'de baarsz bir
darbeyle sonulanr, ayn yln aralk aynda da, Yeksin ile
Ukrayna ve Beyaz Rusya liderleri SSCB'ye son verirler.
SSCB'nin paralanma srecinin ardndan ortaya km
olan kargaa iinde idare tarznn iki ana evresi vardr: 1987
ile 1992 aras ve 1992'den gnmze kadar gelen dnem.
lk evre ( 1 9 8 7 - 9 2 ) bir yanda etki ebekeleri, dier yanda
geinebilmek iin kurulan iliki alar olmak zere Sovyet
toplumunun ahlaki temeller zerinde ayrmas olarak nitelenebilir. Bu dnemde merkezi planlama ile mal ve hizmetlerin merkez tarafndan datm kntye urar; Komnist Parti, Komsomol, KGB, Sovyet ileri Bakanl, ordu
ve tm kltrel/ideolojik aygtlar zlr. Merkez, evreye
szn dinletemez olur, yerel ve blgesel sekinler merkezden bamsz faaliyet gsteren eitli etki ebekeleri iinde
yeniden rgtlenirler (Humphrey, 1991). Krsal Rusya'da
yaananlar zerine yazan Humphrey, merkez d g ebekelerini "hkmdarlklar" olarak tanmlamt. Humphrey'nin ortaya koyduu gibi, karmaann temel zelliklerinden biri, etki alanlar genellikle akan blgesel ve yerel ebekelerin merkezin kmesiyle ellerine geirdikleri yasad
ve sua ynelik ar gtr. ebekeler keyfi uygulamalarda
bulunur, iddet, rvet, hara ve kayrmalarla ilikilerini
ynlendirirler; iddeti, ahlakszl ve yolsuzluu toplumsal
hayatn her alanna yayarlar. ebekeleri kuranlar siyasi ve
idari sekinler, karaborsaclar ve ortaya kan yeni mafyadr.
Srecin nemli unsurlarndan biri refah devletinin paralanmas olur. Toplumsal merdivenin alt basamaklarndakiler
ise yeni ahlaki birliktelikler oluturarak hayatta kalabilmek
iin kendi iliki alarn yaratrlar (bkz. Drdnc Blm).
Bamsz Kazakistan'da ikinci evreye Sovyet sonras dev106

let kurumlarnn domas ve st dzey devlet yetkilileri ile

etki ebekelerinin yeleri arasnda oluan yeni g dengeleri damgasn vurur.
Etki ebekeleri, devlet kurumlarnn glenmesiyle birlikte tamamen ortadan kalkmasa da byk lde brokrasinin emrine girer; devlet memurlar ebekelerin gzetimcileri, araclar haline gelirler. Bu dnemden itibaren de, lke
kargaa iinde idare edilmeye balanr: Devlet yetkilileri tarafndan uygulanan merkezi keyfilik ile yasad eitli etki
ebekeleri iinde yer alanlarn merkezd ve anarik keyfilikleri i ie girer. Bu iki keyfilik dzeyinin birbirine eklemlenmi olmas, aralarnda hem bir uyumun hem de gerilimlerin bulunmas ve bunun insanlara yansma biimleri, halkn karmaa olarak adlandrd durumun balca unsurlardr. Sz konusu keyfi uygulamalarn bo brakt alanlar,
kural tanmayan eitli etelerin doldurmas karmaay daha da iddetlendirir (bkz. nc Blm).
Bu tarz bir idarenin baka bir boyutu da, devlet yetkililerinin merkezi keyfiliklerine snr koymaya alan demokratik glerin gsterdii direnitir. Bu nedenle, Kazakistan'da temel siyasi g yetkilerle donatlm bir cumhurbakannn elinde bulunmasna karn, lke bir diktatrlk
olarak idare edilememekte. Cumhurbakan parlamentoyu
ve yasama kurumunu kendine balam; ou olayda kendi
verdii kararlar yasalarn yerine geiyor (Bremmer ve Welt,
1996; Olcott, 1997). Dahas, Olcott'a gre (s. 107):
Nazarbayev, komnist partinin st dzeylerinde bulunmu
olmaktan gelen ve Sovyet yanls semenleri sayesinde, yasad veya yasa st geni bir gce sahip. Cumhurbakannn yasal glerin yetersiz kald ya da yava ilerledii
durumlarda yasad mdahaleye ve gerekli ikna yollarna
bavuracak yzlerce alan var.
19

Devlet memurlarnn keyfi uygulamalarna byle bir idare izin vermekle birlikte, Gorbaov'un glasnost (aklk) dneminde ne km olan demokratik glerden gnmze
kalanlar buna kar direniyorlar. Sovyet devletinin paralanmas srecinde ortaya kan ok sayda dernek, siyasi
parti, STK, zgr basn ve dnce karsnda Sovyet sonras sekinler net tavr alabilmi deiller. Devlet iindeki
sekinler, gazetecileri taciz ederek muhalif basn, seimlere
hile kartrarak da muhalif siyasi partileri susturmaya alyorlar (Bremmer ve Welt, 1996: s. 185-93). Muhalif glerse bu nlemlere kar koyuyorlar. 3 te yandan, ynetimdekiler kendilerini totaliter Sovyet rejiminden ayrabilmek
iin demokratik grnmeye de almakta, ilerine ve ebekelerine karmadklar srece STK'larm faaliyetlerini hogrmekteler. Rejimin keyfiliine bu yolla bir lde snr
getirilebiliyor; ne diktatrlk ne de demokratik olan idare,
demokratik glerce snrlanm otoriter bir biim sergiliyor. Ne var ki, yolsuzluklar, sekinlerin kurduklar etki ebekeleri yznden demokratik glerin iktidar zerine
koymaya altklar snrlarn ok tesinde. Devlet yetkililerince desteklenen etki ebekeleri genellikle e k o n o m i k
alanda yasad ilerle urayorlar.

Kabilecilik mi?
Kazakistan'daki yerel aydnlarn ou, zellikle de Masanov (1996a ve yazarla yaplan kiisel grme) bu tarz idareyi Kazak kabileciliinin yeniden ortaya k olarak de-

Kazakistan Ekonomik Eilimler raporuna gre, 'Azamat, komnist parti ve ii

hareketinin de iinde bulunduu baz Kazak muhalif gruplar szde "halk cephesi" oluturmak iin hazrlk yapmaktalar. Muhalif "Azamat" hareketinin e
bakan, G. Abseyitov hkmeti demokratik reformlar yok etmek ve totaliter
bir idare getirmekle sulamaktadr' (Nisan-Haziran 1998: s.70).

106

erlendiriyor. Kazaklarn devleti bir gelenei olmad,

hem arlk hem de Sovyet dneminde merkeze bal olmakla birlikte kabile birliinin (cz) eskisi gibi korunmu olduu ileri srlyor (Poliakov, 1 9 9 2 , Masanow,
1996a). Bu nedenle de, bamszlktan sonra kurulan Kazak
devletinin modern bir devlet olmad, bu cz'n ittifakndan olutuu, srmekte olan kargaa ve dzensizlii yaratann bunlar arasndaki iktidar atmas olduu iddia
ediliyor.
Kabilecilik kuram ekilde tartmaya alabilir: lki,
Kazak sekinlerinin blgelere gre ayrm eski cz blnmesiyle akmakla birlikte, cz artk bir toplumsal rgtlenme biimi deil, bir mit olarak mevcut. Konutuum her
Kazak ciiz'den birine bal ya da Cengizid (Cengiz Han
soyundan gelenler) veya Koje (Muhammed soyundan gelenler) olduunun bilincinde olsa da, bu blnmeler ilikilerin asl dayana olan arkadalk veya evlenmeler iin
nem tamyor (bkz. Drdnc Blm). renciler, retmenler, niversite grevlileri ya da sokak satclar arkadalarnn hangi cz'den olduunu ne nemsiyor ne de biliyorlar. Cz hiyerarileri ve cz hareket tarz artk gndemde
deil. kincisi, karlatm Kazak sekinleri ve aydnlar,
modern dnyaya ilikin siyasal ve toplumsal konularla Kazakistan'da yaayan Rus sekin ve aydnlarndan daha ilgiliydiler. nsanlarn tm ilikilerini hl eski geleneksel sultan, han gibi hamiliklere gre kurduklarn ileri srmek,
Kazak toplumunun geirmi olduu yzyllk modernlemeyi grmezden gelmek olur.
ncs, kargaa iinde idare tarz yalnzca Kazakistan
ile snrl deil; kabile gemii olmayan Rusya ve dier
Sovyet sonras cumhuriyetler de benzer bir durumla karkaryalar.
21

Feodalizm mi? Vahi kapitalizmin ortaya k m?

106

Geni bir adan bakldnda ikili iktidar yaplar sosya-

lizm sonras toplumlarn ou iin ortak bir zellik gibi grnyor (Verdery, 1996a). Verdery'e gre bu ikilik bir eit
feodalizme dn anlamna geliyor. Gerekten de, sekinlerin kurduklar himayeci alarn anarik doas ile servetin
ele geirilmesinde devlet yetkililerinin bask altnda uyguladklar keyfi yntemler, sosyalizm sonras iktidar sistemlerini feodalizme yaklatryor. Ne var ki, bu benzetme sz konusu ileyilerin hangi karmak biimlerde ge kresel kapitalizmin bir paras haline geldiini aklamakta yetersiz
kalyor. Bu nedenle, bence, insanlarn kulland ve daha
nce szn ettiimiz vahi kapitalizm benzetmesi feodalizmden ok daha uygun. Sovyet bloku, ileri kapitalizmin
mali, askeri, teknolojik ve ideolojik basklar altnda eitli
devletlere blnmekle kalmam (Verdery, 1996a; Castells,
1998), ileri lkelerin yaylmac amalar iin de bir hedef
haline gelmitir (Gowan, 1996). Govvan'n iddia ettii gibi,
Batl gler Sovyet blokunu IMF ve Dnya Bankas gzetiminde dnya kapitalist sistemine eklemlenmi, hammadde
reten bir blgeye dntrmeyi baardlar. NATO'nun douya doru genilemesi ve Batl danmanlarn, speklatrlerin, okuluslu irketlerin, petrol baronlarnn, seks turizminin, seks endstrisinin, bankaclk sisteminin, tefecilerin,
mafyann, misyonerlerin, gizli ajanlarn, bankerlerin blgeye
akn etmi olmalar, Sovyet sonras deiimde Bat'nn etkin
mdahalesini gsteren iaretlerden sadece birka.
Kazakistan'daki durum btn bu saylanlar barndran
aklayc bir rnek oluturuyor: IMF politikalar izleniyor;
1997 itibariyle lkede 1.388 ortak yatrm ve yabanc firma
faaliyet gsteriyor (Diugai, 1998: s . 2 7 ) ; Chevron, Mobil,
Shell, British Gas, State Oil ve Traktebel yredeki yabanc

iletmelerin balcalar (Dittmann vd., 1998: s . 5 5 , 5 6 ) ; bu

firmalarda alan says, 7 7 . 8 9 3 ; Kazakistan'da alan yab a n c l a r n cretleri 1 9 9 7 ' d e 2 4 m i l y o n dolar b u l m u
(s.24); Kazak ekonomisinin toplam yatrmlarnn yzde
50'sini yabanc mali kaynaklar oluturuyor (s.23); 1997'de
yabanc yatrmlar 2.1 milyar dolara ulam (s.26). Aadaki tablo eitli lkelerin yatrm paylarn gstermekte:
TABLO 1.1
1997 tibariyle Yabanc lkelerin Yatrm Paylar
lke
Belika
Kanada
in
Fransa
ngiltere
Gney Kore
Trkiye
ABD
Virjin Adalar
Dier
Toplam

Pay (%)
2
3
5
2

15
22
5

29
2

15
100

Kaynak: Diugai, 1998: s.28.

Yabanc yatrmlar eitsiz bir gelimeye yol aarak Kazak

ekonomisini hammadde ihracatna baml hale getirmi.
Petrol, demir ve demir d madenler, ihracatn yzde 80'ini
oluturuyor (Wurzel, 1998: s.20). Hem yabanc yatrmclar
hem de devlet, geri dn abuk olan hammadde yatrmlarn yeliyor (Wurzel, 1998). Yabanc yatrmclar iin petrol, gaz, demir ve demir d madenler en ekici sektrler
(Diugai, 1998: s.26). rnein 1 9 9 3 - 1 9 9 7 arasnda toplam
dorudan yabanc yatrmlarn yzde 44'n oluturan 2.9
milyar dolar, petrol ve gaza ayrlm (Ribakova, 1998: s.44).
1 9 9 6 ' d a dorudan yabanc yatrmlarn yaklak yzde
85'ini petrol, gaz, demir ve demir d madenler oluturmu.
23

Ayn rakam 1997 iin yzde 75 (Wurzel, 1998: s. 17). Ekonominin stratejik sektrleri yabanc yatrmclarn ellerinde
bulunuyor. 1997'de toplam petrol retiminde yabanc ortakl giriimlerin pay yzde 75'in zerindeydi (Ribakova,
1998: s.44). Kazak ekonomisinin hammaddeye baml oluu, 1998'de fiyatlarn dmesiyle GSYH'nm kaydettii gerileme ve hkmetin btede yzde 20-25 dzeyinde kesintiye gitmesinden de belli. Petroln yzde 57.3' Bat Avrupa
lkelerine ihra ediliyor (Ribakova, 1998: s.43). Demir madeninin yzde 90' Birleik Devletler Topluluu dndaki
lkelere satlyor (Ribakova, 1998: s.48).
Hammadde ihrac, ekonomik bunalmla birlikte sanayisizlemenin balca nedeni: Kimyasal rn, makina imalat
ve inaat malzemelerinin retimi, 1 9 9 5 - 1 9 9 8 yllar arasnda srasyla yzde 31.8, yzde 53.3 ve yzde 29.3 oranlarnda azalm. Tarmsal retimdeki d ise yzde 50'leri buluyor (Wurzel, 1998: s.17). Btn bu gelimeler devlet yetkilileri ile yatrmclar arasnda sk ilikiler kurulmasna yol
am; yabanclar yalnzca devlete ya da devlet garantisi altndaki yatrmlara kredi veriyorlar. Ayrca, yksek mali risk
nedeniyle ounlukla dorudan devletle i yapmaya alyorlar (Diugai, 1998: s.29). Hammadde ihrac bir yandan
hkmet iin vergi geliri yaratrken, bir yandan da, petrol,
gaz, demir ve demir d madenlerin zelletirilmesiyle byk bir mali kaynak elde ediliyor. Batl firmalarla ilikiler
politikaclarla yar mafya i adamlarnn oluturduklar Sovyet sonras ebekeler araclyla kuruluyor. ebeke yeleri
ise, yalnzca Batl burjuvalarn lks yaam tarzlarn taklit
etmekle kalmyor, paralarn Batl bankalara yatrp Bat lkelerinde mlk satn alyorlar; pahal kulplere gidiyor; ocuklarn eitim iin darya gnderiyor; okuluslu firmalarla ticari anlamalar yapp bu firmalarn ve ulusar rgtlerin temsilcileriyle dostluklar, ortaklklar kuruyorlar.
106

Yerel ve ulusal iktidar ebekelerinin kresel sermayeye

nasl eklemlendiklerini ve yaanan karmaay anlayabilmek
iin, kapitalizm savunucularnn syledii gibi, yalnzca
"Sovyet gemiin kt miras"n ya da Sovyet sonras sekinlerin yolsuzluklarn deil, Batl finans, endstri ve politika kurumlarnn yaylmac mdahalelerini de gz nnde bulundurmak gerekir. Yaylmac politikalarn balca etkilerinden biri, eitsiz ekonomik yaplarn yaratlm olmasdr. Clover ve Corzine (1988: s . l ) Kazakistan'daki ekonomiyi yle tanmlyorlar:
Ekonomik reformlar iki farkl ekonomi yaratmtr. Bunlardan biri ihracata ynelik zelletirilmi petrol iletmelerini, maden ocaklarn ve bunlar finanse eden bankalar
kapsar. Bu ekonomide para boldur, dolar ve euro tahvilleri
karmakla meguldrler. Dier e k o n o m i d e ise cretler
bitkisel ya, ara lastii ve ekmekle denir; o da, denirse.
Bu ekonomik koullar altnda bulunanlar, Kashegeldin'in 4
takt isimle, Kazakistan'n "l ehirler"inde yaarlar, cret olarak aldklar mallar evlerini stmak iin kullanacaklar yakacakla takas ederler.

Sovyet sonras kapitalist ekonomilerde gndeme gelen

kargaa iinde idare tarz, ge kapitalizmin yaad elikilerden doan kresel lekteki egemenlik bunalmnn zgn bir biimidir (Gledhill, 1996; Castells, 1998). Benzer
idare tarzlar dnyann eitli lkelerinde, Afganistan, Angola, Pakistan, Meksika ve Kolombiya gibi yerlerde de geerlidir (Gledhill, 1996; Castells 1998). Sovyet sonras lkelerde sermayenin esas olarak kt stnde kalmas, ekonominin byk b l m n n de takasa dayal olmas bu

Kazakistan'n eski babakanlarndan biri.

25

ekonomilerin kresel ekonomi iinde yer almadklar gibi

bir izlenim brakmakta. Buna yantm yle: lkin, kresel
ekonomide sermaye zaten kt stndedir; ABD'de bile
kt stndeki sermaye dier sermaye biimlerinden nde
gelir. kincisi, dnya kapitalizmi Rusya ve Kazakistan gibi
lke ekonomilerini zaten sermayenin bu biimi zerinden
kendine baml klar. ncs, ikili ekonomi (dolar ve
takas ekonomileri) dorudan bu bamlln bir sonucudur. Bankaclk sistemi de dahil, kt stndeki tm kresel sermaye alar, Sovyet sonras sekinlere speklatif yatrm ve ar tketim iin yeni frsatlar salyor: Sekinlerin
hammadde satcs olmalarn, devlet mlkn ve parasn
almalarm, devlet tahvilleri zerinden vurgun yapmalarn,
ticari tekeller oluturmalarn, rvet ve zorbalk yoluyla ilkel rant araylarna girmelerini bu alar tevik ediyor. Kt stndeki sermaye abuk ve yksek kr peindedir, bu
da geri dnn yava olduu sektrlere yatrm yaplmasn engeller. Bu nedenle sz edilen sektrler ya yok olur ya
da ilemlerini takas yoluyla gerekletirirler.
Kargaa iinde idare tarz, yeni liberal ekonomi politikalarn uygulanmasnn siyasi aracdr. Sekinlerle Batl mttefikleri tarafndan halkn ounluunun servetine el konulmas bu siyasetin esasn oluturur. El koymann temel
mekanizmalar mlkszletirilenler tarafndan yle dile
getiriliyor: Yasal ve yasad yollarla devlet mallarnn zel
mlkiyete gemesi; refah devletinin ortadan kalkmas; fiyatlarn serbest braklmas; parann hzla deer yitirmesi
yznden halkn tasarruflarnn bitip tkenmesi; cretlerin
ve emekli maalarnn kesintiye uramas, demelerin geciktirilmesi. El koyma, kargaa iinde idare tarznn aamalarna kout olarak birbirini izleyen iki aamadan geer, ilk
aama 1987 ylnda Gorbaov'un kooperatifler ad altnda
zel iletmeleri yasallatrmasyla balar (Castells, 1998).
106 26

Castells'e gre bunun yapsal temelini, Sovyet devletinin

merkezi siyasal ve ekonomik kurumlarnn kmesiyle yaanan kargaa altnda piyasa ekonomisine gei oluturur.
Ekonomik karmaaya damgasn vuran, eski Sovyet ekonomisi iinde de nemli bir yeri olan kaytsz ekonominin
(Grossman, 1 9 8 5 ) mal ve hizmet datmn ele geirmesidir. Nomenklatura yeleri eitli mallar karaborsada yksek fiyatlarla satarak, takas ederek, stokuluk yaparak ksa
sre iinde inanlmaz bir servet birikimi yaratrlar. Petrol,
elik, deerli madenler ve silahlar yasad yollarla d lkelere satlr, yabanc mallar yine yasad yollarla ithal edilir,
karaborsada satlr. Talan sreci, baskc devlet aygtnn
paralanmasyla ortaya kan boluu dolduran mafya etelerinin sald iddetle desteklenir.
El koymann ikinci adm, bamszlk ertesinde devlet
mallarnn zelletirilmesi ve fiyatlarn serbestletirilmesiyle atlr. Clarke ve Kabalina'nm ( 1 9 9 5 ) Rusya iin ne srdkleri gibi, ekonominin merkezi kurumlarnn kmesiyle
yneticiler, fiili anlamda iletmelerin sahipleri olurlar. zelletirmeler bu duruma yasal bir grnt vermek amacyla
yaplr. Gnmzde de, zelletirilmi iletmeler ya kooperatiflere dntrlme yoluyla yneticilerin mal olmakta
ya da rvet karlnda dost ve akrabalara dk fiyatlarla
satlmaktadr. Yani, ksa sre iinde yeni bir zengin kesim
yaratlmaya allmakta.
Baz kaynaklara gre servet birikimi hl yasad yntemlerle yaplyor. Vergi karma, gmrk tarifelerinde sahtekrlk, zel tekellerin yaratlmas, dost ve akrabalara yasad kredi almas, rvet ve hara, yeni zenginlerin kullandklar yntemlerden bazlar. Fiyatlarn serbestletirilmesi,
fabrikalarn kapanmas, kitlesel igc fazlal, sosyal hizmetlerin kslmas ya da tamamen kaldrlmas gibi uygulamalar ise IMF ve teki Batl kurumlarn nergeleri dorul-

tuunda gerekletirilenler. Kargaa iinde bir idare tarz olmasayd, devlet mallarnn alnmas ve IMF dayatmas
ekonomi politikalarnn izlenmesi, kitlesel direnilere yol
amadan mmkn olamazd. Dizginlerinden boalm bir
iddetin, fesat ve yolsuzluklarn karsnda elleri kollar
bal mlkszler yaratm olan karmaa koullar, IMF'nin
tasarlad "vahi kapitalizm"e geii kolaylatran balca
etken. Dolaysyla, sekinlerin talan amacyla karmaay yaratmakta elbirlii ettiklerini syleyen sradan insanlar, bence byk lde hakllar, izleyen blm mlkszler zerinde duruyor.

Mlkszler
Devlet mallarna el konulmas, bir yanda servetlerin hzla
birikmesine, te yanda da yoksulluun artmasna; yeni zenginler ve mlkszler olarak adlandrlan iki yeni toplumsal
kategorinin ortaya kmasna neden olmutur. 5 "Kapitalizm"e geile birlikte meydana gelen en temel toplumsal
deiimin bu kutuplama olduu sylenebilir. Yeni zenginler dier kesimlerden yalnzca servetleri bakmndan deil,
lks yaam tarzlar (bkz. Altnc Blm) ve ulusar balantlar ile de farkllamtr. Lks arabalar almak, pahal
restoran ve kulplere gitmek, gsterili evler ina etmek,
yeni zenginlerin tketim kalplarndan yalnzca bazlar. Yeni zengin ile mlksz kavramlarnn buradaki anlamlar
Marksist snf kavramna yakn olmakla birlikte, bu kategorilerin snfsal konumlar pek belirgin deil. Belirsizliin

Mlkszlemenin yks, Marx'n ngiltere'de sermayenin ilkel birikim dnemi iin (Marx, 1906) ortaya koyduu gibi, 'kan ve atele yazlmtr' (s.786).
Marx'ta, kyl/zanat toprandan/retim aralarndan veya topluluk balarndan yoksunlar, Sovyet sonrasnn yurttalar ise devlete salanan hizmet ve
sosyal gvence haklarndan yoksunlamlardr.

28

nedeni, hem yeni zenginin hem de mlkszn retimle

ilikisinin, retim aygtnn kmesi ve pazarn gelmesiyle
bozulmu olmas. Yeni zenginler servetlerini yalnzca dorudan art deere el koyarak deil, talanla da elde ediyorlar.
te yandan, cretler gelirlerinin artk ok kk bir blmn oluturduu iin mlkszler geimlerini daha ok
kendi aralarnda yaptklar ufak apl ticaretle ve karlkl
deiimle salyorlar. Humphrey (1996: s.70), Marx'tan etkilenerek 6 Rusya'daki mlkszleri yle tanmlyor:
Mlkszler mlklerini, ilerini ve haklarn yitirmi insanlar, ama baka bir adan onlar sahip klmayan insanlar
olarak da tanmlayabiliriz. Yani, artk bu insanlar, yelerine toplumsal bir k o n u m salayan yar-feodal ortaklklar,
kolektif "evreler" gibi kilit birimler iinde deiller; ki
Rusya'da bugn bile mlkiyet ve halk bu birimlerin tasarrufundadr.

Humphrey mlkszler arasnda u kategorilerin bulunduunu syleyerek devam ediyor: snmaclar, isizler, ekonomik nedenlerle genler, terhis olmu askerler, terk edilmi
yallar, hasta ve tek ebeveynli aileler, dilenci ve evsizler.
Almal'daki mlkszler Humphrey'nin tanmnn kapsamnda olmakla birlikte, iki nedenle bunun da tesinde bir
durum sz konusu: Birincisi, tanmn dnda kalan baz
gruplar var; ikincisi, buradaki mlkszler Sovyet dnemi
ykmllklerinin bazlarndan kurtulmular, ama Sovyet
sonrasnda yaamlarn srdrebilmek iin kurduklar iliki
alar iinde bir dizi yeni ykmllkler stlenmek zorunda kalmlar (bkz. Drdnc Blm). kinci konuyu 4. blmde ele alacam iin, burada ksaca ilki zerinde dur87
6

Marx'tan sz etmese de, yapt tanm aka Mara'n proletarya tanmyla ayn.

mak istiyorum. nsanlarn byk blm kendilerini yeni

zenginler karsnda homojen, yoksul bir grup olarak tanmlasalar da, gerekte mlkszler heterojen bir kategori
oluturuyorlar. Hem eitli yoksul altgruplar var, hem de
etnik kken itibariyle farkllk gsteriyorlar. Aklayc olmas bakmndan mahallemdeki kafeteryada bir grup mahallelinin yardmyla karm olduum kaba bir snflamay aada veriyorum:
1. p kartranlar (yal Rus erkek ve kadnlar) ve dilenciler (Tacik/ingene kadn ve ocuklar, yal Rus
erkek ve kadnlar).
2. isiz alkolikler (genelde Ruslar).
3. Sokak satclar (yalnz yaayan anneler, gneyden gelen Kazak gmenler, sava mltecileri (Tacik erkekler
ve een kadnlar)).
4. Yallar.
5. Kentli ii snf (genelde Rus), memurlar (genelde
Kazak), niversite alanlar ile bilimsel ve teknik
personel.
6. Seks iileri, bavul ticareti yapanlar ve yabanc firmalarda alanlar.
7. Alt kademe devlet memurlar (temel gelir kaynaklar
rvet), orta kademedeki mafya yeleri ve bfe sahipleri.
8. Yeni zenginler (byk iletmelerin yneticileri, st dzey iadamlar, st dzey devlet yetkilileri ve st dzey
mafya yeleri (genelde erkek)).
Sonradan bu gruplar geniletip drt gruba ayrdk: ok
yoksullar/evsizler 7 (1 ve 2. gruplar), yoksullar (3, 4 ve 5.
7

30

Bu tanm olaanst yoksulluk iinde yaayan herkes iin kullanlmakta.

gruplar), orta (7. grup) ve zenginler (8. grup). 8 6. grubu,

kendileri yoksul olduklarn syleseler de, orta grup iinde
sayanlar oldu.
Humphrey'nin mlkszler tanm, yukardaki "ok yoksul" gruplarla akmakla birlikte, mahallelinin tanm
l'den 6. gruba kadar tm kesimleri kapsayacak ekilde daha geni bir yelpazeye sahip. Mlkszler yelpazesinin en alt
grubunu oluturan ok yoksullar kategorisinde yerli olmayanlarla (Tacik kadn mlteciler, ingene kadnlar) Ruslar
yer alyor (yal erkek ve kadnlar, isiz alkolik erkekler).
Bu grupta Ruslarn youn olarak bulunmalarnn nedeni,
d-gn hzlanmasyla birlikte kurduklar iliki alarnn
kopmu (bkz. Drdnc Blm), ekonomik bunalmn en
fazla sanayi iilerini, zellikle de Rus erkeklerini etkilemi
olmas. siz olmalarna karn Rus erkekleri sokak satcl
gibi "kltc" ileri yapmaktan kanyor, evlerine artk
ekmek gtremedikleri iin kendilerine olan gveni yitirip
alkole bavuruyorlar.
Yerel tanmlar balamnda mlksz ynlar genellikle 3,
4, 5 ve 6. gruplardaki insanlar oluturuyor. Aslnda ilerini
kaybetmemi insanlarn ou da, hatta evleri, arabalar,
hayvanlar ve kayk, balk a ve toprak gibi retim aralarna sahip olanlar bile, kendilerini mlksz olarak gryor8

Her gruplama gibi bizimki de biraz keyfi bir gruplama oldu. rnein, seks iileri kendilerini orta deil ok yoksul olarak tanmlyor. Gen ve 'bakml' bir
seks iisinin bir gecede kazand para bir fabrika iisinin aylk maann kat
kat stnde olabiliyor, ancak yle seks iileri de var ki, neredeyse olaanst
yoksul grup iine alnabilecek dzeyde bir yaam sryor. te yandan, sokak
satclarnn gelir dzeyleri genellikle kentli ii snfnn cretlerinin zerinde,
stelik her gnn sonunda ellerine nakit para geiyor; ii cretleri ise aylarca
ertelenmekte ya da ksmen ve ayni olarak deniyor. Bununla birlikte iilerin
de refahlarna katk salayan evleri, arabalar ve kk topraklar var. Ayrca
inaat sektr gibi canl sektrlerde alan baz iiler, zamannda denen daha yksek cretler alyorlar. Yaplan gruplamann insanlarn kurduklar iliki
alar sayesinde ulatklar ekonomik kaynaklar kapsamadn da belirtelim
(bkz. Drdnc Blm).

31

lar. Aleksander (Drdnc Blm), Bulat (Yedinci Blm),

Saken ile Amira (nc Blm), Beinci Blm'de anlatlan drt seks iisi ile teki kadnlar bu gruplardan.
Maddi durumlarn korumu ya da iyiletirmi olan 6.
gruptaki baz insanlar kendilerini kltrel ve mesleki yoksunluk ya da gvensizlik nedeniyle mlksz hissediyorlar
(bkz. nc ve altnc Blmler). Mlkszlerin tmnde
ortak olan kltrel kayp ve gvensizlik duygularn nc ve Altnc Blmler'de ele alacam.
ou insan 7. grubu zengin snfna soksa da onlar kendilerini genellikle orta grup olarak kabul ediyorlar. Ne kendileri ne de bakalar onlarn "mlksz" veya "yeni zengin"
olduklarn sylyor. Bakalarnn servetlerini ve kamu
mallarn almakla sulananlar ise 8. gruptakiler.
Aralarndaki servet farklarna karn, mlkszler sekinlere kar tutumlarnda h o m o j e n bir grup; konuya gre
kendilerini, "biz, yoksullar, halk, aadakiler, ii snf ya
da emekiler" olarak adlandryorlar. Sekinlere ise, yine
konusuna gre, "onlar, patronlar, yetkililer, nderler, yukardakiler, yeni zenginler, yeni Ruslar" diyorlar.
Mlkszler arasnda yaygn olan gl kutuplama bilinci, yalnzca farkl derecelerde de olsa paylatklar yoksulluktan kaynaklanyor; Sovyet sonrasnda uradklar kayplarn da bunda byk pay var. Kitabn izleyen blmlerinde sz konusu kavramlar tersi belirtilmedike ayn kutuplama balamnda kullanyorum.

Kitabn yaps
kinci Blm'de Kazakistan ve Almat'nn tarihsel gemii
ile alan aratrmam hakknda bilgi veriyorum.
nc Blm'de karmaann baz ynlerini mlkszlerce tanmland ekilde ele alacam, ilkin, devlet mallarnn
106 32

zelletirilmesi, rvet, hara ve kredilerin ynlendirilmesi

gibi yollarla servet farkllklarnn yaratlma srecine deiniyorum. Ardndan artan iddet olaylarn, hem servet farkllklar hem de Sovyet sonrasnda ortaya kan cinsiyeti ve
etnik ideolojiler balamnda aklamaya alyorum. Sonra
da, insanlarn kayplaryla ilgili duygularn ve yaadklar
deiimi dile getirilerini, bu deiimi Bat'nn ve sekinlerin
hesapl planlarna balamalarn ele alyorum.
Drdnc Blm'de mlkszlerin karmaayla baa kmak iin kendi iliki alar iinde gelitirdikleri dei toku
zerinde duruyorum. liki alaryla ilgili en nemli nokta,
karmaann eski "toplum" iinde biri yeni zenginlerin, dieri mlkszlerin iliki alar olmak zere iki tip ebekelemeye yol am olmas. lk ebeke kamu servetini talan etmek amacyla, ikincisi ise kaybedenlerce bu sert koullarla
ba edebilmek iin kurulmu. ebekelemenin bir aya
karmaay yaratyor, ama dier aya, yani bireyler ve aileler
arasnda kurulan iliki alar, ayn karmaann zm olarak karmza kyor. Bunun nedeni, ebekeler arasndaki
etkileimin gven ve karlkllk, ebeke d ilikilerin ise
para ve iddet zerine kurulmu olmas. Bununla birlikte,
bireylerin servetleri veya iddete bavurma eilimleri byk
lde kendi iliki alar tarafndan belirleniyor. Elbette,
mlkszlerin kurduklar iliki alarnn bu ynlerden pek
gl olduklar sylenemez.
ebekelerin kkleri Sovyet zamanna dayanmakla birlikte
(Poliakov, 1992), bugnk konumlar farkl. Sovyet dneminde devlet kurumlar iinde olumu ebekeler, devletin
ve partinin ortak karlarna dayanmaktayd. Sovyet sonrasnda devlet kurumlarna hkim olmu ebekeler ise zel
mlkiyet edinmek iin kullanlyor. Dolaysyla artk bir refah devletinden sz etmek mmkn deil.
Antropoloji yaznnda "ebeke"nin iki anlam var: birinci-

106

si, bir dizi yz yze, karlkl ilikiler a; ikincisi, insanlar

ve kurumlar arasnda elektronik ve dier iletiim aralaryla
kurulan toplumsal ilikiler a (Hannerz, 1992a: s.41; Castells, 1996: s.470). Kazakistan'da yaam kavgas iin kurulan
iliki alar ilk tanma, etki ebekeleri ise her iki tanma da
uyuyor. Sovyet sonras kapitalist dnyaya almann nemli

sonularndan biri yeni zenginlerin ilikilerinin ulusarlamas olmu. Mlkszlerin byle ayrcalklar olmad gibi,
yoksullamalar bir yana, pul, telefon ve ulam maliyetlerindeki korkun artlar nedeniyle Sovyet dneminde sahip olduklar iletiim olanaklar da artk yok denecek kadar az. Bu
farkllklara ramen, her iki iliki a da akrabalk, evlilik,
dostluk ve etnik kken tarafndan belirleniyor.
Beinci Blm'de mlksz gen kadnlarn cinselliklerini
kullanarak izledikleri e k o n o m i k stratejiler ele alnyor.
Yksek cretli ilere girebilmek iin cinsel hizmet sunmak,
sponsor (kendilerine maddi olanaklar salayan sevgililer)
veya zengin koca bulmak ve fahielik bu stratejilerden bazlar. Sovyet sonras deiim kadnlarn ounu mlkszletirmi (Einhorn, 1 9 9 3 ; Moyneux, 1 9 9 0 ; Watson, 1 9 9 3 ) .
Emek piyasasnda, nitelikli ilere ulamalarnda kadnlara
kar ayrmclk yaplyor; servet edinmeleri ve etkili konumlarda bulunmalar zengin ve gl erkeklerle birlikte
olmalarna bal. Bu koullarda kadnlar ailenin geimine
katkda bulunmak iin sokak satcl veya bavul ticareti
yapyor, kk topraklarnda tarmla urap sebze meyve
konserveleri hazrlyorlar. Yaam sava uruna yaplan ve
toplum tarafndan kabul gren bu ilerin yan sra, gen kadnlarn ou, 9 toplumun kt olarak damgalad cinsel
stratejiler izliyor. Ama bu yollardan edinilen kaynaklar aile
btesinin paras olarak grlmyor, bu ekilde kaynak
9

Orta yal zengin kadnlarn ok snrl olsa da gen erkek fahie kiraladklarm
duydum. ocuk fahielii de var, ancak bunun boyutlarn saptamak ok zor.

salayan erkekler aileden dlanyorlar. Cinsel stratejilerin

baka nemli bir boyutu da toplum tarafndan yklenen
simgesel anlamlar. nsanlarn ou bu tarz davranlar vahi kapitalizmin neden olduu ahlaki karmaann iaretleri
olarak gryor.
Cinselliin kullanld ilerin ou Sovyet dneminde de
yaplm olmakla birlikte (Posadskaya, 1992; Waters, 1989;
Dobrokhotova, 1984), yaygnlamalar Sovyet sonras dneme rastlyor (Waters, 1989; Bridger vd., 1996). Yoksulluun yan sra, gen kadnlar cinsel stratejiler izlemeye iten
nemli olgulardan biri de tketim kltr. ou kadn pahal Batl mallar alamadnda gerekli paray bulmak iin
bu yollara bavurmaktan ekinmiyor (Bridger vd., 1996).
Para karl girilen cinsel ilikilerin yaygnlamasna ve
ulusar seks endstrisinin douuna nclk eden de bu
(Shreeves, 1992; Attwood, 1996; Bridger vd., 1996).
Fahieliin artmasna kout bir gelime izleyen pornografi ve moda, reklamlar, renkli basn ile pembe diziler sayesinde yaratlan yeni kadnlk imgeleri, kadnn resmi Sovyet
simgesini dntrm. Sovyet zamannda, bol giysiler
iinde erkek grnml "kahraman ii" kadn, kadn traktr srcs ya da "kahraman anne", resmi kadnlk ikonlaryd. Bugn bunlarn yerini cinsel kadn imgeleri alm
durumda. Bu elbette kresel bir eilim (The Economist, 14
ubat 1988, s. 19-20, 23-5), ancak tepkiler kltrden kltre nemli farkllklar gsteriyor (Beller-Hann, 1995, Cox,
1993; Kapur, 1994; Waters, 1989). Kazakistan'da kadn bedeninin giderek meta haline gelmesi, kadnlara kar iddet
kullanmn da kkrtyor (Zabelina, 1996).
Cinselliin smrlmesinde, satlmasnda ve tketilmesinde iddet nemli bir unsur. Ayrca, iddet, izlenen kimlik politikalaryla onaylanyor, hatta tevik ediliyor. Cinsel stratejiler izleyen kadnlar karmaann yeniden retilmesinin esas
35

failleri olarak grlyorlar. Dahas, bu eylemleriyle yerel etnik ve Sovyet kimliklerinin itibarn zedeledikleri iin cezalandrlyorlar (bkz. nc, Beinci ve Altnc Blmler). 10
Altnc Blm'de mlkszlerin Sovyet sonras deiimler
karsnda verdikleri ideolojik ve kltrel tepkileri ele alyorum. Mlkszler eski Sovyet toplumuna ve kltrne tezat
olan her ey iin geni kapsaml bir "yabanc" kavram kullanyorlar; servetlere el konulmas ve yaamn parasallamas,
onlar iin yabanc kavramlar. Yani, yabanc terimi hem yabanc kiileri hem de yabanc olgular kapsyor. Birleik Devletler Topluluu lkeleri dndan gelen, erkek, zengin, fahielii ve cinsel hastalklar yayan kii, yabanc; yabanc, yeni
zenginlerin davran ve kltrlerini, tketimcilii ve rastgele
cinsel ilikileri temsil ediyor. Devlet malna el konulmas,
kapitalizm, servet farklar, yeni zenginlerin tketime dayal
yaam tarzlar ve toplumsal ilikilerin, zellikle de cinselliin parasallamas ise yabanc olgular. Bunlarn tm insanlarn bir zamanlar sahip olduklar eski Sovyet yaam tarzn
kerten failler olarak kabul ediliyor. Sovyet zaman bolluun, sosyal gvencenin, gvenin, ahlakn, cmertliin, istikrarn, ngrlebilir bir yaamn ve toplumsal barn olduu
bir dnem; idealize edilen bu gemie duyulan byk zlem
her frsatta dile getiriliyor. te yandan, yerel Sovyet "kimlii", mlkszlerce kadnlarn cinsel iffetleriyle ilikilendiriliyor (nc ve Altnc Blmler). Mlkszlerin cinsiyeti
Sovyet kimlii kavraylarn tartmaya amas bakmndan,
kitabn Sovyet sonras kimlik politikalarnn anlalmasnda
nemli bir katkda bulunduu sylenebilir.

10 Enik, ulusal, blgesel ve corafi kimlikler erkek ve kadna biilen farkl roller
nedeniyle cinsiyeti bir nitelik gsterir (Yuval-Davis, 1993; Greenfield, 1995;
Verdery, 1996a; Krohn-Hansen, 1997; Nagel, 1998). Ayrca bu kimlikler kadnn cinsel davranna ilikin zgn kavraylar nedeniyle yerellemitir (Mosse, 1985; Kandiyoti, 1991; Ahmed, 1992; McClintock, 1 9 9 5 ) .

106 36

Herkese paylalan Sovyet kimlii kavram, srmekte

olan etnik gerilimler balamnda ele alnacak. Yedinci Blm bu gerilim zerinde duruyor, Kazakistan'daki etnik yapy ya da etnik ilikilerin tmn deil, yalnzca etnik gerilime yol aan ilikileri ele alyorum. Karmaann gl etkenlerinden biri olarak grlen bu gerilimin balca nedeni,
devletin Kazaklatrlmas ve kentsel meknlar iin eitli
kesimlerin birbirleriyle girdikleri mcadeleler. Devletin Kazaklatrlmasnn iki nemli aya var: devlet kurumlarndaki yksek makamlarn Kazaklarca ele geirilmesi ve izlenen dil politikas. Bunlarn ikisi de Kazak sekinlerine kaynaklara ulamada ayrcalk salyor. Kentsel meknlarla ilgili gerilim de ayn ekilde iki etkene bal: gebe kabilelerden kente gelen Kazaklarla, Kazaklar da dahil, Rusa konuan kentliler arasndaki gerilim; ve dier Sovyet sonras
cumhuriyetlerden gen Kazaklarla Mslmanlar arasndaki gerilim. Gmenlerin ou, kent iinde kendilerine yer
edinmek iin serserilie ve iddete bavurmakta. Kentli Kazaklar ile dier Mslman gruplar, krsal kesimden gelen
Kazak ve Mslmanlara kar, Kazak ve Mslman olmayanlarn yannda yer alyorlar. Kazaklar anayurt kavramn
ne srerek ayrcalk talep ediyorlar; Kazakistan'n Kazak
atalarnn topra olmas nedeniyle kendilerini lkenin sahipleri olarak gryorlar. Kazak olmayanlar ise buna karlk yapsalc bir anayurt kavram ne srerek, modern Kazakistan' kurmak iin tm etnik gruplarn birlikte alm
olduklarn, herkesin kaynaklara erimekte eit yetkiye sahip bulunduunu sylyorlar.
Kitabn sonunda ulalan temel bulgular karlatrmal
bir ereve iinde yorumlayacam.

KNC BLM

NSANLAR V E M E K N L A R

Bu blmde kitapla ilgili malzeme toplamak amacyla insanlarla girdiim iliki biimlerini ele alacak, alan aratrmas yaptm mahalleyi, bakent Almat'y ve Kazakistan'
ksaca tantacam.

Yntem
Kitapta yer alan konular, insanlarn gnlk yaamlarna katlarak yaptm gzlemler ile yaamlarnn anlamlarna dair
onlarla birlikte girdiim tartmalar sonucunda belirlendi.
Almat'da kaldm sre boyunca (Temmuz 1995'ten Ekim
1996'ya kadar) dokuz ayr iliki ann yan sra, iliki alarna ulaamadm ok sayda kii ve aileyle etkileim iinde oldum. Bu insanlarn tannmalarna yol aabilecek bilgileri ak etmem etik adan doru olmaz. Bununla birlikte,
kitap boyunca ouna deinecek, toplumsal, etnik ve zyaam bilgilerini aktaracak, konumalarna yer verceim.
liki alarnn ders verdiim niversite iindeydi:
Benim blmmdeki retim yelerinin, ara sra yabanc
39

iadamlar iin evirmenlik yapan kadn rencilerimin ve

dier rencilerden hara alan erkek Kazak rencilerin
kurmu olduklar alar. Drdncsyle benimle ayn niversitede alan Glnara 1 araclyla tantm, ama an dier yeleri niversiteden deillerdi. Kalan be a yaadm
mahalle iindeydi: bunlar, birlikte iki ien kentli erkekler,
gneyden gelmi kadnl erkekli Kazak gmenler, sokak
satcl yapan iki kentli kadn ve drt seks iisi kadndan
oluuyordu. Yaadklar ilikiler konusunda her bir a iinde birka kiiden baz gizli bilgiler edinmi olsam da, hemen hepsi politik ve ekonomik konulardaki fikirlerini aka syleyecek kadar bana gveniyordu. Baz aile ve kiilerle
hem mahallemde hem de niversite araclyla iyi ilikiler
kurdum. Dorusu, benim iin ailelerin gvenini kazanmak
daha kolayd. Aileden biri tarafndan dierleriyle tantrldmda tmnn gvenini kazanm oluyordum, ama alar iinde her bir yeyle ayr ayr gven ilikisi kurmam gerekti. Aile yelerinden birinin dostu genellikle tm ailenin
dostu olarak kabul edilir. Oysa, a iinde durum byle deil; biriyle kurulan dostluk kendiliinden dierleriyle dost
olmay salamyor.
Yukarda deindiim ve dzenli etkileim iinde olduum iliki alar, aileler ve kiiler dnda, yzlerce insanla
mahallemde, niversitede ve baka yerlerde sohbet ettim.
Fabrika sat maazasnda alan iiler de baka bir bilgi
kaynayd. Hayatn her alanndan insanla ilikiye girdim,
ama mlkszlerle daha fazla zaman geirmeye, onlarn grlerini almaya ve her eyi onlarn asndan grmeye
dikkat ettim. Bunun nedeni, seslerinin yerel ve Batl basnda veya akademik yaznda yeteri kadar duyulmuyor olmas. Dolaysyla kitap, pek bilinmeyen konulan esas ola-

40

Dier lm isimlerde olduu gibi, bu da takma bir ad.

rak mlkszlerin bak asyla ele alyor. eitli saha teknikleri uyguladm: katlmc gzlem, resmi olmayan konumalar, yaam ykleri, kutlamalarda yaplan konumalarn teyp ve video kaytlar, fotoraf, resmi grmeler,
tartma gruplar, siyasi ve kltrel toplantlar ve alan aratrmas.
Gnlk yaamn eitli meknlarda sryor olmas (tmnde olmasa da birok yerde insanlar izledim) alan aratrmama okmeknl bir nitelik kazandrd. Bu nedenle almamn kapsad alan, hem iliki alar iinde ve arasnda insanlarn gerek hareketlilikleri dolaysyla, hem de bu
alara kendilerinin verdikleri anlamlar itibariyle birbirlerine bal meknlar a olarak tanmlyorum. Mahalle, niversite, fabrika sat maazas, iki ky, bir kafeterya, bir kulp ve baz baka meknlar bu an nemli paralaryd. Dier meknlarda mahallemde yaayan insanlar araclyla
bulunduum iin, an dmlendii asl yerin mahalle olduu sylenebilir. Bu nedenle nce mahalleyi tantacam.

Mahalle
Yaadm mahallede konutlar, be bfe, maaza, bir
yasad pazar, bir kafeterya-bar, bir restoran ve bir kltre vi vard. eitli zamanlarda ina edilmi tip konut bulunuyordu. Bunlardan ilki, sahipleri Rus olan, 1930'lardan ve
ncesinden kalma 13 sra tek katl evlerdi. Bu konutlarn
altyaps elektrik ve kanalizasyon sisteminden ibaretti;
merkezi stma, gaz, scak su ve telefon hatt olmad iin
insanlar bunlara pek rabet gstermiyorlard. Ev sahiplerinin ou odalarn genelde sokak satcl yapan Kazak veya Tacik gmenlere kiralamt. Almat, 1929'da Kazakistan'n bakenti olduktan sonra nemli lde genilemi ve
modernizasyona uram bir kent. 1950'lerde ina edilmi
41

sar evler, kentin bu yeni konumuna iaret ediyor. Drt be

katl olan bu yaplar ilk tip konutlarda olmayan konfora sahip. 1962'de alm olan devlet maazas, hem bizim mahallenin hem de dier mahallelerin alveri merkeziydi.
1950'lerde devlet ve parti alanlarna tahsis edilmi sar
evlerde artk onlarn ocuklar veya torunlar olan Kazaklar
oturuyor. Mahalledeki yaplarn byk blmn 1960'larda ve 1970'lerin banda ina edilmi nc tip konutlar
oluturmaktayd. Kruev evleri denilen bu yaplar be katl beton binalar. Konutlarn ou, zamannda eitli iletmelere verilmi, onlar da bunlar alanlarna datmlar.
nemli bir blm Ruslara ait, ama sahipleri arasnda baka etnik gruplardan gelenler de vard. Mahallede oturanlarn ounluunu enerji sektr, mobilya fabrikalar ve makine endstrisinde alanlar oluturmakla birlikte, retmenler, niversite mensuplar, polis ve ordu personeli, memurlar ve ticaretle uraanlar da bulunuyordu. Kendilerinin orta dzeyde kimseler olduunu syleyen be aile dnda geriye kalan ounluk kendisini yoksul sayyordu bu be aileden ikisi dierlerince zengin kabul edilirdi. Mahallenin sakinleri arasnda ok sayda alkolik Rus, ingene, Tacik ve zbek kadn dilenci vard ve hepsi de ok
yoksuldu.
Mahalledeki etnik dalm olduka karmakt. Tam sayy karmaya altm, ama 42 aile sorularma yant vermeyi
reddetti; kaplarn amayanlar bile oldu. Yant vermeyi reddedenlerin ou Mool grnmlyd, ancak etnik zelliklerini kefedemedim. 2 Sorularm yantlayan ailelerden ve
baka ekillerde elde ettiim bilgilerden aadaki tablo ortaya kt:

42

Yant vermek istemeyenler hakknda bakalarna soru sormadm.

TABLO 2.1
Mahallenin Yaklak Etnik Dalm
Etnik dalm

Aile says

een
erkez-Ukraynal
Dungan
Alman
Grc
Yunan-Uygur
Yahudi
Kazak
Koreli
Polonyal
Rus atalar olan Ruslar
Rus ve Rus olmayan atalara sahip Ruslar
Rus-Ermeni
Rus-inli
Rus-lrlandal3
Rus-Kazak
Rus-Tatar
Rus-Ukraynal
Rus-Beyaz Rusya
Rus-Alman
Rus-Polonyal
Rus-Yahudi
Rus-Uygur
Tatar
Tatar-Kazak
Uygur
Ukraynal-Kazak
zbek-Yahudi
Uygur-Kazak
Ukraynal
Bilinmeyen
Toplam

1
1
1
2
1
1
2
15
3
2
20
13
1
1
1
2
3
17
12
1
1
2
1
2

4
1
1
1
2
42
1584

3 Almat'da tantm bir lrlandal'ya gre, 1985 ylna kadar Kazakistan'da on

bin kiiden oluan bir rlandal topluluu varm. Pereslroifeadan sonra bunlarn ou Amerika'ya gmler. Adamn dediine gre, bunlar i sava srasnda ( 1 9 1 8 - 1 9 2 1 ) Boleviklere kar Beyazlara yardm eden ngiliz ordusundan
kaan rlandal askerlerin torunlarym. 1930'larda dier birok etnik grup gibi Stalin tarafndan Kazakistan'a srlmler.
4

Rakam mahallede yaayan insanlarn saysn deil, etnik kkenini sorduklarm gsteriyor. Yine de hesaplanma gre, oranlar birbirinden ok da farkl deil.

104 43

Rakamlar konutlarda oturanlar deil, sahiplerini gsteriyor. Kirac olan ok sayda Kazak gmen tabloda yer almyor.
Mahalle 1970'lerde edindii grnty 1992 ylna kadar
korumu. Bu tarihten sonra alan be yeni bfe, bir restoran, bir alk bar, bir mobilya maazas, bir gda maddesi
satan dkkn ve yasad sokak pazar ile grnm olduka
deimi. Btn bu gelimeler sayesinde mahallede artk
farkl lkelerden gelen eitli mallar bulmak mmkn. Yerli
mal satan devlet maazasnda bile baz yabanc rnler bulunabiliyor. Fiziksel grnmdeki dnmlere kout olarak, mahallede kkl demografik ve toplumsal deiimler
de gndeme gelmi. En nemli demografik deiim Kazak
olmayanlarn darya, krsal kesim Kazaklarn ise kente g
etmi olmalar. karabildiim kadaryla, 1986'dan beri 28
aile mahalleyi terk etmi. Aadaki tablo mahalleden baka
lkelere g eden aileleri ve gittikleri yerleri gsteriyor.
TABLO 2.2
Mahalleden G Edenlerin Gittikleri Yerler
Gidilen yer

Aile says

Avustralya
Kanada
Almanya
Yunanistan
srail
Rusya
Ukrayna

1
1
2
1
2
17
4

Toplam

28

Kazaklarn mahalleye gleri nemli bir olgu. Kesin sayy

bulmak mmkn olmadysa da, ounluu gen iftlerden
ya da bekr gen erkeklerden oluan 100 kadar Kazakn mahalleye tandn saptadm.
Mahalledeki toplumsal deiimin gstergeleri unlar: Ser44

best ticaret, yabanclar ve ithal mallar, yoksulluk, isizlik,

fahielik, intiharlar, sokak eteleri, elik ev kaplar ve yc
dinsel mezhepler. Serbest ticaret konusu biraz karmak,
tm lkeye yaylm ar ktlk sorununa bir zm sala
m olmakla birlikte, ou insan ticareti Sovyet bilimsel ve
endstriyel yaamna yabanc, ahlaksz ve asalaka bir geim kayna olarak gryo-rdu. Ama buna ramen, ou aile yle ya da byle ticaretin iindeydi. Yabanclarn ve ithal
rnlerin ortalkta olmas ise byk bir deiim olarak kabul ediliyordu; hatta kimlik politikalarnn nesnesi olmutu
(bkz. Altnc Blm). Sovyet zamannda da yabanc renci
ve ziyaretilerin bulunduu, ama bunlarn renci evlerinde ya da otellerde, yerli halkn gznden uzakta tutulmu
olduklar bilinmekteydi. Mahallede oturan ya da ziyaret
iin gelmi, benimle birlikte be ranl ve iki Hintli de dahil, ok sayda yabanc vard. Hatta mahalleye sk sk Gney Koreli ve Amerikal misyonerler gelmekte, her pazar
leden sonra mahallenin kltrevini kiralayp ayinler dzenlemekteydiler. Yoksulluk, isizlik, fahielik ve intiharlar,
mahallede yaayanlara gre, Sovyet zamannda grlmedik
eylerdi, ama artk, en azndan benim bulunduum sre
boyunca, mahallenin ilgi odan bunlar oluturuyordu.
nemli baka bir toplumsal deiim ise sokak serserilerinin
ortaya k ve mahallenin ahlaki btnlnn paralanm olmasyd. nsanlarn sylediklerine gre, eskiden Yeni
Yl, 8 Mart ve 1 Mays gibi gnler tm evlerde ortaklaa
kutlanrm. Kaplar herkese akm, komular birbirlerini
sk sk evlerine davet ederlermi. Kutlamalar ve yakn ilikiler artk yok. Yoksulluk yznden insanlarn byle kutlamalar iin yiyecek ve iki salayacak gleri pek kalmamt, ayrca artk birbirlerine eskisi kadar gvenmiyorlard.
Tantm herkes beni bakalarndan gelebilecek tehlikeler
konusunda sk sk uyarrd. Mahallede bulunan evlerin ne45

redeyse yarsnn ahap d kaplarnn elik kaplarla deitirilmi olmas da insanlarn birbirlerinden korktuklarnn
iareti. Korku, sokak serserileri yznden de giderek artmakta. ete yelerinin kimisi mahallede oturuyor, kimisi
mahalledeki kafeteryaya geliyor, dier bir grup ise mahalleye basknlar dzenliyordu. etelerin sokak kavgalar, ge
saatlerde giri klar hi eksik olmazd. Mahallelilere gre
btn bunlar Sovyet sonras olgular.
Deiimler mahalle yaamnda yeni toplumsal kategoriler
de ortaya karmt: yasad sokak satclar, bavul tacirleri, bfe ve dkkn sahipleri, yabanclar, fahieler, gmenler, sokak eteleri ve yoksullar. Yerli kadnlarla Kazak gmenlerden (hem kadn hem erkek) oluan yasad sokak
satclar, ana cadde stnde sebze, meyve, sigara, arap,
kibrit, hamur ii, bira gibi benzer mallar satarlard. Aralarndaki rekabet kiisel deildi, ama kentlilerle gmen Kazaklar birbirlerini kskanmaktaydlar. Ayrca, kk gruplar
kendi aralarnda birbirleriyle rekabet halindeydiler. Arkada veya komu olan iki ya da drt kadn veya akraba ya da
ayn kyden gelmi Kazak kadn ve erkekler genellikle yan
yana i yaparlard. Kk gruplar iindeki bireylerin birbirleriyle rekabet etmelerinin bir anlam yoklu, hatta birbirleri
iin sat yaparlard. Bu nemli bir nokta, nk baz mteriler zellikle ayn satcdan mal alrlar, satc da onlara
veresiye mal verirdi. rnein, adamn biri votka istediinde, kendisinde olmayan satc, ona votkas olan yanndaki
arkadana gitmesini nerirdi. Ya da belli bir mal kalmayan
satcya, arkadalar al fiyatndan mal verirlerdi.
Sokak ticareti etrafnda kurulan yeni toplumsal ilikiler,
mahallede kkl yapsal deiimlere yol amt. ncelikle,
bu ii yapan iki ana grup, eski kentlilerle gmen Kazaklar
arasnda bir gerilim yaanmaktayd; gerilimin temel ynleri
Yedinci Blm'de ele alnacak. kincisi, sokak ticareti polis106 46

ler iin yeni i alanlar amt. Polisler yasad olduu iin

sokak satclarndan rvet alyor, sk sk pazara baskn dzenliyorlard. Ticaret sayesinde mahallenin kentli sakinleri
arasnda, bir yanda satclar bir yanda alclar olmak zere
yeni ilikiler gelimiti. Mahalledeki be bfede hem aile
yeleri hem de cretli iiler alyordu. ki byk maazann sahibi Kazakt. Kk bfe Rus/Tatar birine, orta byklkteki bir Rusa, ekmek bfesi ise bir Azerbaycanlya
aitti. bfenin alanlar da, sahipleri de ayn etnik gruptand. Dier ikisinde de durum ayn olmakla birlikte, bazen
baka etnik gruplardan iilerin altrld da oluyordu.
Bunlar ya ivereni tanyorlard ya da dost ve akraba araclyla ie alnmlard.
Sokak satclnda olduu gibi, bfeler, maazalar, restoran ve kafeterya-bar evresinde de mahalle iinden ve dndan insanlarla yeni toplumsal iliki biimleri gelimiti.
Bfe sahipleriyle mahalle sakinleri arasnda kurulan yeni
ilikilere unlar rnek olarak verilebilir: Yakndan tandm bir bfe sahibinin veresiye mal verdii 14 kiilik bir listesi vard. Mterilerinin zevklerini renmiti, itikleri ikileri dolapta soutuyor, mteriler de zellikle ondan alveri ediyorlard. Hatta bfesinin etrafnda ikici bir erkek
grubu olumutu. Satclarla alclar arasnda kiisel ilikilerin kurulmu olmas ve veresiye mal sat, mahalledeki ticaretin nemli bir parasyd. Ben de bfeden ve alk
bardan veresiye alveri yapyordum. Bfeler mahalleyi darya, toptan sat maazalarna ve eitli y e t k i l i l e r e
(nc Blm'de ele alnacak) de balamaktayd. Restoran ve alk barsa erkeklerin bulutuklar yeni bir mekn
ilevi grmekteydi. Buralar ayn zamanda birbirleriyle kavga eden, etrafa zarar veren sokak etelerinin de buluma
yerleriydi.

Almat
Almat'y in'e doru uzanan yksek Tienan Dalan kuatyor. Kent, doudan batya ve gneydeki da eteklerinden
kuzeye doru geen iki ana cadde ve buna paralel caddelerle diktrtgen alanlara ayrlm. ou be, dokuz ve on iki
katl beton binalardan olumu bloklar var. Dkknlar ve
resmi binalar genellikle cadde zerlerinde. Konut alanlar,
bloklarn i ksmlarnda yer alan evlerden, oyun alanlarndan ve aalarla kapl parklardan oluuyor. Binalar kk
ve skk plan olmakla birlikte, kent yeterli miktarda yeil
alana sahip. ok sayda park var, caddelerin ou bulvar
byklnde. Mahalleler arasnda bulunan byk ak
alanlar ve evrelerindeki caddeler aalarla kapl. Kentin
homojen bir grnm var; gneydouda yer alan villalarn bulunduu yeni yerleim blgesi hari, her yer benzer
binalarla dolu. Ne var ki, kent toplumsal adan merkez ve
dier blgeler olmak zere ikiye blnm. Sekinlerin ve
ou yabancnn yaad merkez daha yeil, daha temiz ve
daha byk. Gsterili binalar, yeni i merkezleri, gece kulpleri ve dkknlarn ou burada. Kentin sokak etelerinden de arndrlm merkezi, bir zamanlar bakanlk saray olan Kazakistan Oteli'nin ve devlet dairelerinin bulunduu dou ve gneydou yakasnda.
Almat, Ruslar tarafndan 19. yzyl ortalarnda Kazak
bozkrnn gneydousunda kurulmu. O zamanki ad
Verny (gvenilir, vefakr anlamnda). 1920'lerde Bolevikler kentin adn Alma-ta olarak, "elmalarn anas" anlamnda Kazaka bir kelimeyle deitirmiler. O sralarda kent
yoksul, pis, kk bir kasabaym (Trotsky, 1930). Bakent
1929'da, Gzlarda'dan Almat'ya gemi ve 1930'larda Moskova'ya tren yoluyla balanm. Sovyet devletinin balatt
modernizasyon almalar sayesinde kent hzla genilemi
106 48

(Dombrovsky, 1991). kinci Dnya Sava srasnda Almatllar cepheye asker, silah ve yiyecek gndermiler. Alman
igali altndaki topraklardan gelen binlerce mlteciye de
yurt olmular. Sovyetler Birlii'nin Avrupa'daki topraklarndan gelen bu mlteciler kentin modernlemesine byk
katk salamlar. yle ki, Bilimler Akademisi de dahil,
cumhuriyetin nde gelen kltrel ve bilimsel kurumlar
1940'larda kurulmu.
Sava ertesinde, 1950'lerde kent hzl bir ilerleme gstermi ve 1920'lere gre ehresi tamamen deimi. 1953'te
Almat'y ziyaret eden Amerikal Marshall MacDuffie, yabanc dil bilgileri ve uluslararas politikaya olan ilgileri nedeniyle, Almatl yarm milyon eitilmi insandan ok etkilendiini yazm (MacDuffie, 1955). Kazakistan'n Sovyetler Birlii iindeki neminin artmasna kout olarak, Almat
da 1950'lerden itibaren gzde bir kent olmu; 5 1960'larn
sonundan perestroikamn balangcna

kadar

tarihinin en

byk kentleme ve modernlemesini yaam. Kentin imdiki binalarnn ve altyapsnn byk blm de bu dnemde ina edilmi. nsanlar yeni apatmanlara tanmlar,
yeni hastaneler, ocuk bakmevleri, okullar, yksekokul ve
niversiteler, spor alanlar, parklar, tiyatrolar, konser salonlar, devlet maazalar alm. Caddeler asfaltlanm, yaam standartlar ve genel eitim dzeyi ykselmi. Perestroika ile birlikte kent yaamna yeni bir zindelik ve iyimserlik
ruhu alanm, kltrel ve entelektel zenginlik daha da
artm. Ancak ekonomik bunalm ve etnik gerilimlerin balamas bu ruha glge drm ve yerini byk bir hzla
5

Kazakistan'n Sovyetler Birlii iindeki neminin artmas etkene bal: lkin,

Kazakistan Sovyetler Birlii'nin Avrupa blmne byk miktarda maddi destek salamaktayd; ikincisi, Sovyetler Birlii'nin en nemli uzay istasyonu Kazakistan'dayd; ncs, Kazakistan askeri adan nem kazanmt: Sovyet
Ordusu'nun Orta Asya'daki merkezi Almat'yd ve Sovyet nkleer fzelerinin
byk blm Kazakistan'a yerletirilmiti.

korku ve gvensizlie brakm. 1 9 8 8 - 9 2 yllar arasnda

yaanan tketim mallar ktl ekonomik bunalmla sonulanm. 1992 ylnda d ticarette devlet tekelinin kaldrlmasyla balayan yabanc mal ithalat ile ktla bir are bulunmu. 1992 yl ayn zamanda kent tarihinde nitelike yeni bir an balad dnem olmu.
D ticaret zerinde devlet tekelinin kalkmasyla, hem
yerli hem de yabanc mal satan binlerce yasad sokak satcs, binlerce bfe, onlarca orta byklkte maaza ve byk spermarket "Sum" ortaya km. En by in Pazar olmak zere ok sayda pazar hzla yaylm. Kentin dnda kurulan in Pazar'nda, in'den, Ortadou'dan, Gneydou Asya'dan, Orta ve Dou Avrupa'dan ithal edilmi
mal satan yzlerce kk ar bulunuyor. Bu mallar kent
iindeki onlarca k k pazarda da satlmakta. Avrupa,
ABD, Japonya ve Kore'den gelen markal tketim mallar
ise orta byklkteki maazalarda ya da Sum adl spermarkette bulunuyor. Volvo, Mercedes, Philips, Nike, Adidas, Sony ve teki okuluslu nl firmalarn kendi sat
yerleri var. Kentteki dier nemli bir deiim ise, tm lkenin maden kaynaklarn aratrmak ve karmakla uraan Chevron, Traktebel ve Shell gibi okuluslu irketlerin
varl. 1992 ylnda ticaretin balamasyla birlikte, zengin
yerlilerle yabanclara hizmet veren ok eitli elence mekn alm (oteller, barlar, seks kulpleri, restoranlar, gece
kulpleri, moda salonlar).
Yeni ticari yaamn damarlarnda akan kan ABD dolar.
Fiyatlar dolar zerinden, tasarruflar dolarla yaplyor. Almat'da onlarca dviz bfesi var. ABD'nin, ABD bayrann
ve parasnn simge haline gelmi olmas, halkn eitli kesimlerinde farkl duygular uyandryor. Bazlar tirtlerinde gcn, zgrln ve baarnn simgesi olarak bu iaretleri tayor, bazlarysa, zellikle mlkszler, eytann ve
50

kt glerin simgesi olduklar iin bunlardan nefret ediyor. Yeni zenginlerin ve yabanc ortaklarnn gereksinmelerini karlamak zere, kentte Hotel Ankara, Hotel Marcopolo ve Hotel Astana gibi gsterili binalar ina edilmi. 6

Kazakistan
Kazakistan, Sovyet sonras cumhuriyetler iinde Rusya Federasyonu'ndan sonra gelen ikinci byk lke. Orta Asya'da, 2 . 7 2 4 . 9 0 0 km 2 yz lmne sahip. Bat, kuzeybat,
kuzeydou ve dousu Rusya, gneydousu in, gneyi
Krgzistan, gney ve gneybats zbekistan, bats Trkmenistan ve Hazar Denizi ile evrili bu geni lke dalar,
ller ve bozkrlarla kapl. En bykleri Kazak, Rus, Ukraynal, Alman, Uygur ve Koreliler olmak zere 100 farkl etnik grup, 16,5 milyonluk nfusu oluturuyor.
Kazakistan'n ilk sakinleri, kklerini eski alarn Trk
kabilelerine dayandran Kazaklar. Ancak, Olcott'a gre Kazak ad tarihte ilk kez 15. yzylda Kazak Hanedan'nm kurulmasyla ortaya km. Hanedan 16. ve 17. yzyllarda
genilemi ve 18. yzylda kabileye (cz) blnm. Kazak toplumunun en kk birimi, kanbalar olan bir grup
ger ailenin oluturduu aul (gebe kabile). Gerlerin
yaam tarzlar Rus mparatorluu'nun 18. yzyl ortalarndan itibaren douya doru yaylmaya balamasyla deiim
srecine girmi. O tarihten sonra Kazak ekonomisi iinde
tarm nemli bir yer tutmaya balam, bu gelimeyle birlikte de yerleik krsal ve kentli Kazak nfus artm. Modern okullarn almas, yaz dilinin gelimesi, kitaplarn ve
bir Kazak gazetesinin yaymlanmaya balamas, okuryazarln artmas, modern Kazak aydnlarn yetimesi ve ulusal

lk ikisi Trkler, ncs de Franszlar tarafndan yaplm.

51

bilincin domas, deiimin teki gstergeleri (Batunsky,

1994; Kreindler, 1983; Oraltay, 1994). Blgeye yerletirilmi olan yeni topluluklar deiimin baka bir boyutu. 1916
ylnda Kazakistan'n toplam nfusunun te birinin Ruslardan olutuu, ounluun kuzey blgelerde yaad ileri srlyor (Demko, 1969: s. 169).
Kazaklar smrgeci glere kar, Kenisary isyan ( 1 8 3 7 4 6 ) ve 1916 ylndaki ayaklanmada (Olcott, 1 9 8 7 ) olduu
gibi eitli ekillerde direnmiler. Rusya'da arln devrilmesinden sonra Kazak milliyetiler Ala Orda hkmetini
kurmular ( 1 9 1 7 - 2 2 ) , ardndan Bolevikler bu hkmeti
yeleriyle birlikte Kazakistan Sovyet hkmetine dntrmler.
Sovyet yetkililerin uygulamaya koyduklar modernleme
projesi ile modern eitim yaygnlatrlm, kadnlar kamusal alana karlm (Massell, 1975; Akiner, 1997), Kazak
dili standartlatrlm ve okullarda retim dili Kazaka olmu. 1930'lar alkantl deiimlere sahne olan yllar: Siyasi
dzlemde, hem Ala Orda'ya bal aydnlar, hem de i sava
srasnda Boleviklere katlm Kazaklar siyasetin dna karlmlar. Ekonomik dzlemde ise, ger Kazaklar zor
kullanlarak yerleik hale getirilmiler, hayvanclk zorla
kolektifletirilmi. Sava srasnda Almanlarn igal ettii
topraklardan milyonlarca mlteci Kazakistan'a yerletirilmi. Bunlarn arasnda bulunan yetenekli iiler, st dzey
bilim ve niversite insanlar cumhuriyetin kltrel ve akademik dzeyini ykseltmiler. Kazakistan'daki etnik yap
srgnle gelen eenler, Kirman Tatarlar ve Volga Almanlar ile daha da eitlenmi.
Kazakistan, Stalin'in ld 1953 ylma gelindiinde, nceki yirmi yl boyunca yaanan acl olaylara karn, cumhuriyetin nemli grev yerlerini elinde bulunduran gl
bir yerli sekinler grubu tarafndan modern bir cumhuriye-

te dntrlmt. Stalin, eski Kazak sekinleri devre d

brakm, oluturduu yeni sekinler araclyla Kazaklar
zerinde kendi egemenliini kurmutu. Stalin sonras dnemdeki en nemli giriim Kruev'in uygulamaya koyduu Bakir Topraklar Projesi olmu. Bu projeyle usuz bucaksz Kazak bozkrlar tarma alm ( 1 9 5 5 - 6 3 ) , kkl ekoloj i k ve demografik deiimler meydana gelmi. Milyonlara
varan Rus, Beyaz Rus ve Ukraynal, program dahilinde lkeye akn etmi, Kazak nfus, lke iinde aznla dm
(Matley, 1969).
Buna ramen, 1960'tan 1986'ya kadarki dnemde Kazak
sekinler cumhuriyetin kilit kurumlarn giderek ellerine
geirmiler. Aslnda bu yllar Kazakistan'da hzl kentlemenin yaand, brokrasi aygtnn ve yksekrenimin yaygnlat bir dnemdir. Kazak Dekan Kunaev neredeyse
btn bu dnem boyunca komnist parti sekreterlii grevini yrten kiidir. Leonid Brejnev'in yakn arkada olan
politbro yesi Kunaev, Kazak karlarnn yan sra yakn
evresinin karlarn da gzetir. Kazaklar ve teki "sonradan olma Kazak milliyetileri", yksek renimde ve st
dzey idari grevlerde eitli kademelere getirilirler. Kunaev ynetiminin sonuna gelindiinde yksek renim ve
idare tamamen onun kurduu Kazak iliki alarnn egemenlii altnda bulunuyordu (Masanov, 1996a).
Kazakistan glasnost ve perestroikanm balamasyla nemli
siyasi, demografik, ekonomik, kltrel ve ideolojik deiimlerden geer. Siyasi deiimlerin balcalar, etnik atmalarn younlamas, devletin Kazaklatrlmas, komnist
partinin kapatlmas ve bamszln ilandr. 1970'lerin ortalarndan itibaren Kazaklarla Kazak olmayanlar arasnda
ortaya kan etnik gerilimlerin birbirine bal iki nedeni
var. Bir yandan, doum art hznn ykselmesine kout
olarak Kazak nfusu oalrken, te yandan yksek dzey53

it- i talep eden niversite mezuna Kazaklarn says artar.

Bu durum Ruslar rahatsz eder ve bir zamanlar g ettikleri lkeyi bu kez terk etmeye balarlar. 1976-80 yllar arasnda 4 1 4 . 0 0 0 Rus Kazakistan'dan ayrlr; bu say 1 9 7 9 1988 aras iin 784.000'dir (Dunlop, 1993: s.47). 17 Aralk
1986, Almat'da yaanan etnik gerilimlerde yeni bir dnemin balad tarih. Gorbaov, Kunaev'i komnist parti birinci sekreterliinden alr, yerine Kazakistan dndan bir
Rus'u, Kolbin'i atar. Bunun zerine Brejnev Meydan'nda
Kazak rencilerden oluan kalabalk bir grup gsteri yapar, protestolar Sovyet Ordusu'nun mdahalesiyle bastrlabilir. Olayn esas nedeni gdlen, devleti Kazaklatrma politikasdr; Kunaev'in grevden alnmas Gorbaov'un yolsuzlua kar giritii kampanyann bir paras olarak sunulur. Tpk dier sonradan olma milliyetiler gibi, Kunaev
de kendi iktidar ebekesini kurmu, devletin kaynaklarn
zel amalar iin kullanmt. 7 Kolbin 1989'a kadar grevde kalr, Gorbaov'un yolsuzluklarla mcadele amacn gerekletiremese de, Kazaklar baz nemli makamlardan geri
alr. Kolbin'in yerine geen Nazarbayev, Kazaklatrma politikasn daha da b y k l e k l e r d e srdrr. 15 Nisan
1991'de Kazakistan'n bamszlk ilanndan sonra, Kazaklatrma yeni bir dneme girer. Bu arada, Kazakistan'n bamszln ilan etme konusunda zorland da ileri srlebilir. nk Kazaklar SSCB'den daha fazla zerklik ve daha
etkin bir rol istemekle birlikte, pek ayrlk taraftan deillerdi. Mart 1991'de yaplan referandumda Kazakistan nfusunun yzde 80'i Sovyetler Birlii iinde kalma ynnde oy
kullanmt. SSCB daldnda, Kazaklar bamszlk ilanndan nce bir sre tereddtte kaldlar.
7

1. Svanberg'e gre, Kunaev ve evresindekiler 2 4 7 otel, 4 1 4 misafirhane, 84

sayfiye evi, 22 av evi ve 3 5 0 hastane yatana kendi kullanmlar iin el koymular (1990).

54

Bamszlkla birlikte Kazaka'nn devlet dili olarak ilan

edilmesi ve Kazak olmayanlarn devlet kurumlarndan
uzaklatrlmalar, devletin Kazaklatrlmasm hzlandrr
(bkz. Yedinci Blm). Ruslar, Rusa iin de ayn yasal stat
ve ifte vatandalk talepleriyle bu politikalara tepki gsterir. SSCB'nin dalmasnn nemli sonularndan biri de komnist partinin ve dier Sovyet organlarnn ortadan kalkmas olur. Ne var ki, Kazak komnistleri eski sekinler iin
bu bir sorun olmaz. Eskisinden daha gl bir konum elde
etmi olan ayn sekinler yeni dnemde de iktidardadrlar.
Bunun en belirgin gstergesi komnist parti birinci sekreteri Nazarbayev'in cumhurbakan seilmi olmasdr. Oysa
lke nemli bir siyasi deiimden gemi, yeni bir anayasa
yrrle girmi, parlamento kurulmu, ok sayda Sivil
Toplum Kuruluu (STK) ortaya kmtr.
nemli siyasi deiimlerden biri de d dnyaya almakla balar. Yurttalarn yabanc lkelere seyahatleri zerindeki sk denetim yerini daha gevek uygulamalara brakr,
ama tamamen kalkmaz. Yurtdna gitmek veya yabanc lkelerde yaamak isteyenlerin izin almalar ve para demeleri hl zorunlu. Kazakistan'a gelen veya burada yaayan yabanclar kayt altna almyorlar, yanlarnda pasaport tamalar gerekiyor. Ama Sovyet dneminden farkl olarak, herhangi bir mahallede ev kiralayabiliyor, yerel halkla serbeste iliki kurabiliyorlar.
En nemli demografik deiim ise g ve artan lm
oranlar. Ge ilikin farkl eilim gzlenmekte: Kazak
olmayanlarn darya gleri, Kazak ve mltecilerin lkeye
gleri ve i g. 1994 ylnda, 4 8 0 . 8 3 9 kii Kazakistan'
terk eder, 7 0 . 0 0 0 civarnda bir nfus lkeye ger, 3 3 0 . 0 0 0
kii de lke iinde yer deitirir (Masanov, 1 9 9 6 b : s.2).
2 8 3 . 0 0 0 Rus, 9 2 . 0 0 0 Alman, 3 7 . 0 0 0 Ukraynal lkeden ayrlr. lke iinde g edenlerin yaklak 310.000'ini (yzde
55

9 3 . 7 ) gebe kabilelerinden ayrlp kentlere gelen Kazaklar

oluturuyor.
Kitlesel gler tamamen Sovyet sonrasnda yaanan deiimlerin bir sonucu. Devletin Kazaklatrlmas, etnik gerilimlerin trmanmas, ekonominin kmesi ve yaam standardnn dmesi, Ruslarn, Almanlarn ve Ukraynallarn
lkeden ayrlmalarnn nedenleri arasnda saylabilir. Ruslar, nedenlerin banda Kazaklatrma politikasn sayyorlar. Kazaklarn kente glerinin temel nedeni ise krsal ekonominin km olmas.
Kazakistan toplumsal kutuplamayla sonulanan hzl bir
ekonomik deiimden gemekte; devlet mallar zelletiriliyor, zel sektr geliiyor, refah devletine son veriliyor. Baka bir kkl ekonomik deiim de devlet tekelinin kaldrlmasyla balayan d ticaret ve d yatrmlar. D dnyaya
ak bir siyaset izlenmesi beraberinde kltrel alm da
getirmekte, eitli kltrel akmlar Kazakistan'da hzla kendi yollarn buluyor. Ancak Amerikan tarz tketim kltr
hepsinin zerinde. Bata basn, elence ve tketim mallar
olmak zere eitli yaam alanlarnda Amerikan tarz kltrn damgas aka grlyor. Tketimcilik toplum iinde belirli gruplarn bir eit simgesel sermayesi haline gelmi, ama bu durum nfusun yalnzca kk bir kesimi iin
g e e r l i . n k t k e t i m k l t r n n piyasaya s r d
rnler, televizyonda gsterilen filmler dnda, ounluk
iin olaanst pahal. Mlkszler Amerikanlamaya kar
"Sovyet Kltr"ne duyduklar zlemi dile getirerek kltrel bir direni sergiliyorlar.

106

NC BLM

BARDAK KARMAANIN TEMEL UNSURLARI

Bu blmde Sovyet sonras koullarn genel grnmn

mlkszlemi insanlarn bak asndan sunmaya alacam. Birinci Blm'de sz edildii zere, insanlarn ou
yaananlar karmaa ( b a r d a k ) olarak betimliyor, balca unsurlarn ise yle sralyordu: birincisi, zelletirme, kredilerin datm, rvet ve hara gibi tm ahlak d bulunan
yntemlerle servetin ksa srede birka elde birikmi olmas; ikincisi, toplumun ahlaki btnlnn paralanm olmas, kanunsuzluk ve yaygn iddet; ncs, yeni cinsel
pratikler yznden aile dengesinin b o z u l m u olmas, insanlar karmaaya kar tepkilerini Sovyet dnemine duyduklar byk bir zlemle ve gelitirdikleri komplo teorileriyle gstermekteydiler. Aada servet farkllklar, kanunsuzluklar, kayplar ve komplo teorilerini ele alacam. Beinci ve Altnc Blmler'de ayrntl ele alnacak cinsellik
zerinde burada ksaca duracam.

57

Servetin birka elde birikmesi

Sovyet sonras deiimin en belirgin zellii bir yanda servetin, te yanda yoksulluun birikmi olmasyd. nsanlar yeni
zenginleri servetlerini yasad yntemlerle edindikleri iin
sulamaktaydlar. Refah devletinin yok edilmesi, zelletirme yoluyla devlet malnn alnp satlmas, kredi sisteminin
kar amal ynlendirilmesi, tekellerin kurulmas, rvet ve
hara alm, uyuturucu trafii ve fahieliin ulusar bir i
haline getirilmesi, kullanlan yntemlerin balcalar olarak
saylyordu. Yeni zenginlerin farkl kaynaktan tredikleri
syleniyordu: eski partililer (komnist parti ve Komsomol'un st dzey yetkilileri), eski karaborsaclar ve yeni
mafya yeleri. Bunlar, devlet yetkilileri ve mafyann birbirleriyle iliki halindeki ebekeleri araclyla siyasi g ve iddet kullanarak halk zerinde hkimiyet kurmulard. 1
Kitlelerin yoksullamasndan, cinselliklerini kullanan ocuk ve yetikin emekilerden, 2 ocuk iilerden, halk arasnda yaygn alkoliklikten, boanmalardan, umutsuzluk ve intiharlardan 3 yeni zenginleri sorumlu tutan mlkszler, kendilerini ve karlarn tamamen onlarn karsnda konumlandryorlar. Yerine gre, "biz, halk (narod), emeki halk, aadakiler" olarak tanmladklar kendileri ile, "onlar, patronlar,
nde gelenler ve yeni zenginler" olarak adlandrdklar kesimler arasnda kesin bir ayrm yapyorlar. Mlkszlerin yeni zenginler karsnda kendilerini narod olarak adlandrma1 Sovyet sonras dnemde brokratlarla mafya arasnda gelien ibirlii rnekleri
iin bkz. S. Handelman ( 1 9 9 5 ) . Kazakistan'da da ayn ileyiler gndemde,
ama burada devlet yetkililerinin mafya zerindeki denetimi Rusya'dan daha
gl. Bu nedenle eitli mafya gruplar arasndaki silahl atmalar Rusya'daki kadar yaygn deil.
2

Fahieliin yaylma nedenleri iin bkz. Bridger vd. ( 1 9 9 6 ) . Rusya zerine olan
bu kitapta sralanan ekonomik ve toplumsal nedenler Kazakistan iin de geerli.

Kazakistan'daki intiharlarn boyutlar ve nedenleri iin bkz. Buckley ( 1 9 9 7 ) .

106 58

lar nemli, nk bu terim yalnzca Sovyet sonras Kazak

halk iin deil, eski Sovyet topraklarnda yaayan tm halklar iin kullanlyor. Yani Kazakistan'daki mlkszlerle sekinler, eski Sovyet topraklar zerinde yaayan tm mlksz
ve sekinlerin bir paras olarak grlyor. Kartlk bilincinin kkleri, yeni zenginlerin neredeyse bir gecede ortaya kp halkn ounluunun da yine ayn hzla yoksullamasnda ve bunun devlet yetkilileriyle mafyann kulland olaand ekonomik yntemler nedeniyle meydana gelmi olmasnda aranmaldr. Aada mlkszlerce ska dile getirilen bu yntemlerin bazlarna deineceim.

zelletirme, yani hrszlk

1996 yl sonuna kadar Kazakistan'daki 15.101 iletme
farkl yolla ya da bu yollarn birkana birden bavurularak
zelletirilmi: iletmelerin alanlara, idarecilere ve iilere sat, dorudan alclara yaplan sat ve ihale yoluyla sat

(Kazakhstan

EconomicTrends,

1996

yl

son

eyrei:

s. 156). 1996 ylnn ocak aynda iilere ncelik tanyan uygulama kaldrlm ve bu tarihten sonra zelletirmeler yalnzca dorudan sat ve ihale yoluyla yaplmaya balanm.
Ayn yl zel sektrde alanlarn sosyal gvencelerinin korunmasna da son verilmi (Economic Trends, s.61). Mlkszler zelletirmeleri devlet malnn alnmas olarak deerlendiriyorlar. Alan aratrmas yaptm maazada alan Rus bir kadn iinin tek cmlede zetledii gr bunu net olarak aklyor: "zelletirme halkn malnn alnmasdr". Sovyet deerlere ballklarn hl srdren
mlkszler, devlet iletmelerinin zelletirilmesini hrszlk
olarak gryor, sk sk zelletirme uygulamalarnn bozukluundan sz ediyorlar.
Talan, refah devletinin yok olmas, iyerlerinde uygula-

nan sk disiplin, rnlerin ve retim aralarnn iilerce

zel amalar iin kullanmna getirilen kstlama, kitlesel isizlik, cret demelerinin geciktirilmesi ve fiyatlarn serbest
braklmas zelletirmeyle ilikilendirilen balca olgular.
Evrensel anlamda bir refah dzeyi getirmi olan devlet,
kriz ve reformlar yznden sanki bir gecede tamamen ortadan kalkmtr. Sovyet refah sisteminin karlad ihtiyalarn Bat'nn ileri dzeydeki refah devletlerinden, rnein sve'ten ok daha stn olduu biliniyor. rnein, o dnemde Almat'da gda maddesi, kira, ulam, telefon, spor,
sanat ve dier elence giderlerinin cretler iindeki oran
Stockholm'den ok daha dkt. Salk, eitim ve ocuk
bakm neredeyse cretsizdi. Humphrey ( 1 9 8 3 ) ve Clarke'n ( 1 9 9 2 ) deindikleri gibi, refah devletinin hizmetleri
iyerleri temel alnarak verilmekte, iilere barnma, ocuk
bakm, dinlenme, salk, emeklilik ve seyahat olanaklar
salanmaktayd. Fabrika sat maazasndaki ve mahallemdeki iiler artk patronlarnn bu hizmetleri yerine getirmediklerini, iletmenin gelirini kendilerine lks arabalar almak ve villalar yaptrmak iin harcadklarn, paralarn
yurtd bankalara yatrdklarn sylediler. ou iletme,
iilerine herhangi bir hizmet gtrmek bir yana, cretleri
bile zamannda demiyordu. Yneticiler bu durumu nakit
eksiklii ve ekonomik bunalm gibi d etkenlere balasalar
da, iiler bunun dzenbazlk olduunda hemfikirler.
iiler ayrca zelletirmeyle birlikte emek sreci zerindeki denetimlerini kaybettiklerini, retim aralarn ve
rnleri kendi zel amalar iin kullanma frsatlarnn da
kalmadn dnyorlard. Ticktin ( 1 9 9 2 ) Sovyet iilerin
emek sreci zerinde nemli lde denetim kurmu olduklarn belirtir. Sovyet sonras dnemde zelletirilen fabrikalarda kitlesel isizlie gvenilerek sk bir disiplin uygulanmaya baland. nceleri ok sayda iinin yapt ii ar60

tk az sayda ii yapyor. Birinci Blm'de anlatlan Aleksaner Petreovich Terletskii'nin trajik intihar uygulanan sk
disiplini yeterince gzler nne seriyor. Bana bu olay anlatan isiz Rus elektriki Sovyet dneminde hastalk nedeniyle
ie gelmemenin, hatta iyerinde iki imenin bile iten kovulma nedeni olmadn sylemiti. sizler ordusunun varl iileri ynetim karsnda yumuak bal olmaya zorluyor. Aleksander'a gre (bkz. Drdnc Blm), "fabrika kapsnda sizin gibi binlercesi bekliyor", eklinde yant alnaca bilindii iin yneticilere isyan edilmesi olanakl deil.
Mlkszler zelletirme uygulamalarnn bozukluundan
oka sz ettiler. Humphrey ( 1 9 9 1 ) ile Clarke ve Kabalina'nn ( 1 9 9 5 ) belirttikleri gibi, Rusya'.da Sovyet devletinin
k srasnda ( 1 9 8 8 - 9 1 ) yerel yneticilerle dier yetkililer fiilen iletmelerin sahipleri olmulard.
Kazakistan'da da yeni idareciler merkezi denetim yokluunda elde ettikleri gl konumlarn yasad yollarla servet edinmekte kullanm, hammadde ve dier rnleri yasad yollarla yurtdna satp, yine yasad yollarla tketim
mallar ithal ederek yksek fiyatlarla karaborsaya vermiler.
Stokuluk servet edinmede etkili bir yntem olarak kullanlm. Konutuum insanlarn ouna gre, bu dnem boyunca Kazakistan'da insanlar neredeyse alk snrnda yaamlar. Devlet maazalar bomboken, karaborsada her ey
resmi rakamlarn ok stnde fiyatlardan bulunabilmekteymi. Btn bu yasad iler tek tek bireylerce deil, yneticiler, karaborsaclar ve komnist partinin st dzey patronlar arasnda kurulmu olan ebekeler araclyla yaplm.
1991'de balayan resmi zelletirmeler hem bu hrszl yasallatrm, hem de geriye kalan devlet mallarnn da sekinler arasnda bllmesini salam. Bana sylenenlere
gre, alanlara ait kooperatiflerin elinde bulunan iletmelerin yneticileri iilerin paylarn satn almaya balamlar;
61

iilere fedakrlk yapmalar gerektii, cret demelerinin

gecikmesini ya da ayni demeleri kabul etmek durumunda
olduklar sylenmi. Yaygn bir kanya gre iletmeler, sz
edilen iki tip zelletirmenin yan sra, kt stndeki fiyatlardan ya da rvet karlnda daha dk tutarlardan dost
ve akrabalara satlm. Dier etnik gruplarla karlatrldnda zelletirmelerden en ok yararlananlar Kazaklar olmu; Kazaklar siyasi iktidar tekellerini cumhuriyet ekonomisini tekelletirmekte kullanmlar (Olcott, 1997: s. 117).
Uygulama senet sistemiyle gerekletirilmi: Halka holdinglere yatrabilecekleri senetler verilmi. Firmalar, zelletirilmesi dnlen byk devlet iletmelerinin en ok yzde
20'sini satn alabiliyorlarm. Kaytl 170 holdingden 20'si
senetlerin yzde 60'n, dier 19 firma ise yzde 20'sini ele
geirmi. Tek bana senetlerin yzde 10'unu toplayan Butia-Kapital adl holding, Buta adl bir Kazaka ait (Olcott,
1997, s . l 17-18). Buta'nn Nazarbayev'in akrabas olduu iddia ediliyor. Olcott'un (s.l 18) da syledii gibi, bu iddiay
dorulamak mmkn deilse de, bu rnek Kazak oligarisinin devlet mallarn ele geirmesinde yaygn biimde gndeme gelen akraba kayrmaclna iaret ediyor.
nsanlar zellikle yabanc alclar konusunda hassaslard.
1996 baharnda Belikal okuluslu irket Traktebel'in Almat Enerji'yi satn ald duyulduunda insanlar hem kzm hem de korkmular. Kazak bir kadn yabanclara ve hkmete yle atmaktayd: "Faturalar zamannda denmezse Belikallarn gaz kesecekleri syleniyor. Maa demeleri aylarca geciktirilirken insanlar faturalar zamannda nasl
desinler?" Sonra eklemiti: "nderlerimiz iletmelerimizi
yabanclara rvet karl satyorlar. Almat Ttn' Amerikallara, Karagandy elik'i ngilizlere sattlar, imdi de gaz Belikallara satyorlar. Bu utan verici." rnein de gsterdii gibi, yalnzca iletmelerde alanlar deil, halkn ge106

neli zelletirmeye kar kyordu. Elektrik, su, ulam ve

salk hizmetlerinin zelletirilmesinden zellikle korkuluyor, fiyatlarn serbest braklmasyla yoksulluun daha da
artaca dnlyordu.
Mlkszlerin hi olmazsa konutlarn zelletirilmesinden
yararlanm olduklar sylenebilir. Benim yaadm mahallede insanlarn ou 1992 ylnda oturduu evin sahibi olmu. Devlet her bireye alt yl orannda kupon datm.
Bu kuponlar satlabilmekte ya da oturulan evi satn almakta
kullanlabilmekteymi. Mahallemdekilerin ou ikinci yolu
semi. Ne var ki, evlerine sahip olma fikri holarna gitmi
olsa da, durumlar iyi olan drd dnda ailelerin tm uygulamann rahatlk yerine sorun getirdii grndeydi.
ncelikle, zelletirmeyle birlikte kiralar, elektrik, gaz ve telefon fiyatlar artmt. Sovyet dneminde bu maliyetler resmi aile gelirinin yzde be veya onu k a d a r k e n , Eyll
1996'da cretlerin yars bu harcamalara ayrlmaktayd,
ikincisi, insanlar artk evlerinin bakmn kendileri yapmak
zorundaydlar. Benim oturduum binada nc kattaki dairenin suyu alt kata szyordu. Daire sahipleri zaman zaman
tamir ettirdilerse de su akmaya devam etti. Birok kere aralarnda bu nedenle tartma kt, ama iki taraf da sorumlunun devlet olduu konusunda ayn grteydi. nc katta oturan, "Sovyet zamannda bir ie votka karlnda sorun hallolurdu, imdi banyo tamiri iin 2 0 0 dolar gerekli,
ama benim bu kadar param yok", diyordu.

Kredilerin

ynlendirilmesi

Mlkszler kredi datmnda yaananlar talann bata

gelen biimi olarak deerlendirmekteydiler. Rus kkenli bir
erkek Kazkomerts Bank'n iflasna ilikin yorum yaparken
unlar anlatmt:
63

Yeni bir banka kurmak iin merkez bankasndan kredi almak gerekir. Yetkililer bu i iin yalnzca kendi dost ve akrabalarna bor para verirler. Banka alnca alman kredi
bankay kuran kiiler arasnda paylatrlr. Banka yneticileri geri demeyeceklerini bildikleri halde baz insanlara
kredi veriyorlar. Diyelim ben bir b a n k a y n e t i c i s i y i m ,
merkez bankasnn st dzey bir yetkilisi beni arayp i
kurmas iin yeenine 1 . 0 0 0 . 0 0 0 dolar kredi vermemi istedi. Vermekten baka arem yok, nk bankam merkez
bankasna baml. Sonra gl bir bakan arar, o da yeeni
iin bor ister, ben de veririm. Srekli bakanlarn ve yneticilerin kuzen ve yeenlerine kredi verdiim iin bankamn ksa srede batacam bilirim. O zaman ben de kendi
kuzen ve yeenlerime bor vermeye balarm. Tabii kendi
karlarm da unutmam. svire'de kendime gizli bir banka hesab aar, milyon dolarlar oraya transfer ederim.
Sonra da bankann iflas ettiini sylerim. Banka yneticileri ve devlet adamlar bu ekilde servetlerini artrrlarken,
sradan mteriler hep kaybederler, paralarn hibir zaman geri alamazlar.

Bu senaryo biraz abartl grnse de, benim bulunduum

sre boyunca hibir iz brakmadan ortadan yok olan byk
miktarda paralara ilikin haberler yerel gazetelerde ok sk
yer alyordu. Charles Clover konuyla ilgili olarak yle yazmt: "Geen birka yl iinde devletin kasasndan byk
miktarlarda para kayboldu. ABD'li petrol irketi Mobil'in
Bat Kazakistan'daki Tengiz petrol sahasnn hisseleri iin
dedii 500 milyon dolar bunlardan yalnzca biri" (Financial Times, 17 Haziran 1998, aramba).
Mali vurgunlar da sekinlerin kamuya ait paralar alma
biimlerinden biri olarak tanmlanmaktayd. Ulusal para birimi (cngenin yabanc paralar karsnda dalgalanmaya bra64

klm olmas, vurgunlarn balca kayna. Halkn tengeye

gveni byk lde azalm. nsanlar para ilemlerini ABD
dolar ile yapyor, imkn olanlar tasarruflarn dolara yatryorlard. zellikle 1 9 9 2 - 9 3 yllar arasnda ulusal parann
byk bir deer kaybna uramas ve insanlarn tm tasarruflarn yitirmi olmalar bu gvensizliin balca nedeni.

Rvet
Almat'da i halletmenin tek yolu kiisel balantlar ya da
rvet. Hkmet politikalarna muhalifliiyle tannm Kazak profesrlerden biri konuyu yle ortaya koymutu:
Sistem tepeden aa r m durumda. Her bakanlk
rvet alma potansiyeline gre parsellenmi. rnein eitim bakan ylda 1 0 0 . 0 0 0 dolar dyorsa, adalet bakan ya
da gmrkten sorumlu bakan bunun iki katn demek
zorunda. Eitim bakan her niversitenin konumuna gre
deien miktarlarda para karlnda kendi yaknlarn
buralara ynetici olarak atyor. Bunlar yine para karlnda faklte dekanlarn belirliyorlar, dekanlar da rencilerden rvet alan kendi dost ve akrabalarna blm bakam,
profesr, retim yesi vb. olarak grev veriyorlar. Bunlarn her biri ald rvetin bir blmn kendine ayryor,
kalann yukarya geiriyor.

Profesrn gr de basitletirilmi ve abartlm olabilir. Ancak konutuum insanlarn ou rvetin sekinlerle devlet memurlarnn temel gelir kayna olduu grn paylamaktayd. Rvet, resmi olarak yasad hizmetler iin devlet memurlarna denen para ya da baka deerli eyler olarak tanmlanyor (Ozhegov ve Shvedova,
1996: s.78).
65

Eitimdeki

yolsuzluk

Saken ve Amira gneyden gelen Kazak bir renci ift.

Drt yandaki oullar, Amira'nn ailesiyle kyde yayor.
Yoksullar. Her ikisinin de kk birer bursu var. Ailelerinden et yardm alyorlar. Geinebilmek iin geceleri eskiden
Saken'in snf arkada olan bir Kazakn bfesinde sattan
aldklar yzde 5 karlnda alyorlar. Saken ve bfe sahibi eitimlerini iki yl nce tamamlamlar. Saken iyi bir i
bulamad iin eitimine devam ediyor. Eski snf arkada
Norlan ise Saken'in okuduu fakltenin dekan olan erkek
kardeinin yardmyla gmrk memuru olarak i bulmu.
Saken'in anlattna gre aabey gmrkte alan yetkili
birini tanyormu ve ona 2.000 dolar rvet vermi. Dekann bu paray nasl bulduunu sorduumda (bu soruyu sordum nk resmi dekan maa ile bu paray biriktirmek
mmkn deil), Saken glerek dekanlarn ok eitli gelir
kaynaklar olduunu syledi. Bu kaynaklardan biri, giri snavlarn kazanamayan zengin aile ocuklarnn rvet deyerek niversiteye girebiliyor olmalar. kincisi, rencilerin ou snflarn gemek iin para dyorlar: geer not
almak 4 iin 5 0 0 tenge, snavlar iin 100 dolar. Bunlardan
baka, zengin ailelerden gelen, tembel ama diploma almak
isteyen renciler var; bunun bedeli ise 5 0 0 dolara kadar
kyor. Gmrk memurluu ii, verilen rveti ksa srede
geri demi. Norlan'n resmi maa 2 0 0 0 tenge (34 dolar),
ama Saken'e gre Norlan ie girdikten sonra iki araba, birini kendi ailesi iin, dierini kiraya vermek zere iki ev, iki
de bfe satn alm. Bir akam, gecelik haslat saymak ve
satlan mallarn yerine yenilerini koymak zere bfeye geldiklerinde, Norlan, kars ve ocuklaryla tantm. Hepsi4

Snav sonular iki yolla deerlendiriliyor. Baz derslerde geer/gemez eklinde, hazlanndaysa 0 ile 5 arasnda not veriliyor.

106 66

nin zerinde yabanc mal giysiler vard. Saken, Norlan'n

rvet, gmrk memurluu, bfe ve kiradan elde ettii toplam gelirini 6.000 dolar olarak tahmin ediyordu.
Saken ve Amira'nn aylk gelirleriyle ( 1 4 8 dolar) ya da
1996'nm nc eyrei itibariyle 1.700 tenge (24 dolar)
olan asgari cretle (Scheremet, 1996: s.36) karlatrldnda bu rakam ok byk: Saken ve Amira'nn toplam gelirlerinin 40, asgari cretin 2 5 0 kat. Saken'in Almat llerine gre zengin bir adam saymad Norlan'n servetini
edinme biimi, zenginlerin bu birikimi salamak iin hangi
yntemleri kullandklarna iyi bir rnek.
Kazanl bir i yalnzca rvet vererek alnamyor, doru
balantlara da sahip olmak gerek. Bu tr iler bulmak iin
byk bir rekabet var; i, yasad ilemlerde kendisine gvenilebilecek bir arkadaa ya da tanda veriliyor. Saken,
"Arkadamn iini almak iin iki katn demeye hazr birok kii vard, ama alamadlar. I yaknlara ve tandklara
verilir, yabanclara gvenilmez", demi, gmrkteki yetkilinin dekann arkada olduunu, bu nedenle kardeinin ii
alabildiini eklemiti. Dekan gmrknn akrabalarn
niversiteye sokuyor, iyi notlar ve diploma almalarn salyor, patron da dekann kardeine i buluyor.
eitli kaynaklardan benzer ykler dinledim. Beinci
Blm'de tanacamz seks iileri Sldz ve Dana snavlarn gemek iin daha fazla para demiler. Bir niversite
rencisi, arkada grubundaki kendisi dahil sekiz kiinin
rvet ve tandk sayesinde niversiteye girdiklerini, bu durumla sk sk dalga getiklerini anlatmt. Kendisi niversiteye orada alan annesinin kuzeni araclyla girmi. Bu
kuzene para demiler, pahal ikiler ve bir de deri ceket almlar, o da bunlar kayt komitesinden birine vermi. Rvet herkesin bildii ak bir uygulama. Kazak bir kzn eski
snf retmenlerinden biri hakknda anlatt yk bu ba-

kmdan ok tipik. Kz, btn snfa eer iyi notlar almak istiyorlarsa retmene televizyon, kristal avize ve video almalar gerektiini aka sylemi. Para toplayp hepsini almlar. retmen daha sonra rencilerden evini de tamir
etmelerini istemi. Kadnn evine gittiklerinde grdkleri
pahal mobilya ve yemek takmlarna, hah ve perdelere ok
armlar.
renciler yurtd burslarnn bile balant ve rvet sayesinde verildiinden sz ettiler. Rus bir gen kz u yky anlatmt:
Almanya'da veya alt aylk dil burslar var. Bavuruda
bulunacaklar belgelerini Almanya'ya Eitim Bakanl araclyla gnderirler. rencileri Almanya'daki yetkililer
seer. Ben ve baz snf arkadalarm bu bavuruyu yaptk
ama Almanya'dan bize hibir yant gelmedi. Her zaman en
iyi renciler gidecek diye bir kural yok. Almanya'da ayrmclk yapldn sanmyorum nk bizi tanmyorlar.
Bence Eitim Bakanl'ndakiler belgelerimizi Almanya'ya
hi gndermediler, gnderseler hi olmazsa kazanamadmza dair bir cevap gelirdi. Almat'daki Alman Kltr
Evi'ne gittik ve neden yant gelmediini sorduk. Bize cevap vermekten kandlar. Galiba onlar da Eitim Bakanl ile ibirlii yapyorlar.

retmenlerin birinden edindiim bilgiye gre, Almanya'ya gitmek isteyenler 3 0 0 - 5 0 0 dolar demek zorundalarm. Bu parann kime denecei bir sr, ama elbette birileri
kime ve nasl deyeceklerini biliyorlar.
Bu ykleri anlatanlar yolsuzluun her yeri sardn syleseler de, rvete kar olan retmenler de yok deildi.
Tandklarm arasnda eitli niversitelerde ders veren alt
hoca rvete kar byk bir azimle direniyordu. Kazak bir
106

meslekdam ailesi alktan lse bile rvet kabul etmeyeceini sylemiti. Kazgu'da (Kazak Devlet niversitesi) tarih
dersi veren gen bir Kazak ise, rencilerin niversiteye girilerinde kullandklar bu tarz yntemlere direndii iin
mesleini riske atmt. Elbette, giri snavlarnda yksek
notlar alm ve rvet vermeden niversiteye girmi, snflarn rvet vermeden geen renciler de var.

Ticarette yolsuzluk
Bu blm, mahallemde bfesi olan ve 1992'den beri ticaret yapan Kazak kkenli Roslan ile baz sokak satclarnn
anlattklarndan derlendi. Sovyet sonras deiimin balca
unsurlarndan biri de, yasad sokak ticareti, bavul ticareti,
bfeler, orta byklkte maazalar ve toptan ticaretten oluan ticaret hayat. Mahalledekilere gre hepsi de devlet memurlarnn ve mafyann yasad gelir kaynaklar. yle ki:
Mahallemde yasad ticaretle uraan herkes, 3 0 0 tenge
deyen kasap dnda, polis memuruna gnde 30 tenge
dyordu. Bfe sahipleri Kendilerinin yasal olarak sattklar
mallar yasad olarak satan sokak satclardan holanmazlard. Bu atmay bilen polis memurlar, bfe sahiplerine
bir anlama nermiler. Buna gre, eer her biri gnde
1000 tenge derse sokak satclarnn bfe evresinde sat
yapmalarn engelleyeceklermi. Ama bfe sahipleri bu
miktar ok bulmular.
Almat'da bfeler 1992 ylndan itibaren mantar gibi yaylmaya balam. Alan aratrmam srasnda btn kentte
binlercesi, mahallemde ise be bfe vard. Bunlardan birinin sahibinin dediine gre, bfeler salk memurlarna, itfaiyeye, vergi memurlarna, ekonomik sularla mcadele
rgtne (OBEP), yerel polise ve mafyaya rvet vermek
zorundalar.
69

Yukarda saylan rveti kurumlarn ilk bei yasal olmasna karn, Roslan'a gre, bunlar da mafyayla ortak iki
zellie sahip: bu kurumlarda alanlar da kanund yollara bavururlar (uyguladklar iddet yasalara ve mafyaya dayanr); ve birbirine gemi etki ebekelerinin dm noktalarn olutururlar. Bfe sahibi, bfesini yasalara uygun olarak iletsin ya da iletmesin, eer ebekeler iinde etkili kiilerle iyi balantlar yoksa rvet demek zorundadr. Aksi takdirde, yasalar keyiflerine gre uygulayan yetkililer
her zaman eksik bir ey bulup ya bfeleri kapatyorlar ya
da byk para cezalar kesiyorlar. Bfe sahibinin memuru
dava etmesinin bir anlam yok, nk memur tek bana
deil; o da hukuk sistemi iindeki ebekelerle iyi balantlar olan bir ebekenin yesi. Roslan'a gre, her kuruma
denecek para iin bfe sahibinin ilikilerine gre deien
pazarlklar yaplyor. Roslan bunu gstermek iin beni yakndaki bir vergi dairesine gtrmt. Vergi memurlarnn
odalarnn bulunduu uzun koridorun duvarnda, her birinde yzlerce ismin bulunduu listeler aslyd, balarnda
ise bir sr insan. Roslan listelerde, yredeki i adamlarnn
ve bal olduklar memurlarn isimlerinin olduunu syledi. insanlar deyecekleri vergi ve rvet tutarlar zerinde
pazarlk yapabilmek iin kendilerine bakan vergi memurlarnn isimlerini bulmaya alyorlard. Pazarlk ve denecek tutar iadamnn ilikilerine gre belirleniyordu: iadam tand etkili kiileri grevliye sylyor, o da bu kiilerle balant kuruyor. Eer memur bu kiileri yeteri kadar etkili bulursa ve onlar da iadamnn kendi adamlar olduunu sylerlerse, duruma gre, ya hi para denmiyor ya da
ok kk bir miktar denerek i halloluyor. Roslan, memurun parann bir blmn kendine ayrdktan sonra kalann stlerine ilettiini syledi. Her memur amirlerine her
ay belli bir miktar demek zorunda, yoksa iinden olur.
106

Memurlar bu sisteme dahil olmak istemediklerinde kovuluyor, sonra da ortadan kayboluyorlarm. Roslan yukarda
sz edilen dier grevlilerle de ayn pazarlklarn yapldn belirtti. Kendisi ise ne polise ne de mafyaya para dyor, ama vergi memurlarna ve OBEP'e her ay 3 0 0 0 tenge
(50 dolar), salk memuruna 7 0 0 tenge (11 dolar), itfaiye
memuruna da 3 0 0 tenge (5 dolar) veriyor. Mafyayla ilgili
olarak da unlar anlatt:
Bfeyi satn aldmda gen bir Kazak geldi ve korumaya
ihtiyacm olup olmadn sordu. Ben de teekkr ederek
istemediimi syledim, boksr olan bir akrabamn adn
verdim, yani korumamn olduunu belirttim. Gen adam
onunla konuacan syleyip gitti, bir daha da gzkmedi. iler byle yryor. Hepsi birbirini tanr ve ibirlii yaparlar, polislerle haralar birbirlerine saygldrlar. Biri
birisinin adam olduunu sylerse, rahatsz etmeyip pazarla giriirler. Genellikle sorunlar bar iinde zlr.
Ama korumas olmayan biri mafyaya para demeyi reddederse, ya bfesini yakarlar ya da adam dverler.

Sonra, polis merkezini gstererek yle devam etti:

Eskiden onlarla sorunum vard, her gn maazadan 1000
tenge tutarnda bira, votka, meyve suyu falan alyorlard.
Erkek kardeim araclyla GSK'dan 5 birini bulana kadar
bir ey yapamadm. GSK'l adam polis merkezine gitti ve
adam olduumu, taciz etmemelerini syledi. Bir yldr uramyorlard. Geen gn yine gelip polis merkezine uramam istediler. Ama gitmeyeceim. Bir ey yapamazlar,
balantlarm var.

Gizli servis.

71

Bavul ticaretiyle uraanlar yukarda deinilen memurlarn yan sra gmrk memurlarna da deme yapyorlar.
Sovyet sonrasnda, bata kadnlar olmak zere binlerce insan yurtd bavul ticaretiyle uramaya balam. 20 kilograma kadar eyay snrdan gmrksz geirebiliyorlar.
Fazladan her bir kilo iinse vergi demeleri gerek, ama bunun yerine memura rvet veriyorlar. Gmrklerdeki yolsuzluklar bir sre basnda ve kamuoyunda da tartld. Ancak gmrk memurlar ve deinilen dier yetkililer iin asl
byk balk toptan mal ithalatlar. Roslan 21 farkl lkeden ithal edilmi 45 eit mal satyor. Dediine gre Almat'da "yeilev" denilen 25-30 ithalat firmann salad yabanc mallar satan binlerce bfe var. Roslan, ithalat firmalarn yalnzca yukarda sz edilen kurumlara deil,
yksek brokratlara da rvet verdiklerinden emin.
Almanya, Fransa ve Danimarka'dan gda maddesi ithal
eden bir Rus tanmtm. Devletin ald hara yznden
kendisinin ve dier i adamlarnn talan edildiinden ikyetiydi. Bir retim fabrikas kurmu, nceleri iyi i yapmaktaym, ama sonra devlet krnn yzde 90'n vergi ve
dier demeler ad altnda alnca iflas etmi. Ardnda gda
maddesi iLhalatna balam. imdi yine iflas etmekten korkuyor, nk Kazak devlet memurlarnn Kazak olmayanlara kar ayrmc davrandklarn sylyor:
Eer tepede tandklarnz yoksa b e n i m gibi batarsnz.
ok miktarda iki ithal ettim, 1 0 0 . 0 0 0 dolar vergi demem gerekti, ben de gmrklere 2 0 . 0 0 0 dolar rvet
verip mallan gmrkten ektim. Sonra fark ettim ki ikilerin parakende sat fiyat benim mal ettiimden daha dk. Bu, ancak bu ii yapann kendisine sahip kan etkili
bir amcasnn olmas durumunda m m k n olabilir. Yani
mallan gmrkten bedelsiz geirebilen, depo ve ulam gi106

deri demeyen, mafya ve devlet memurlarna para vermeyen birisi olmal. Baka trl piyasada bu kadar ucuza iki
bulmak mmkn deil. Eer balantlarnz yoksa burada
baarl olamazsnz. Krmn yzde 70'ini devlet mafyasna dyorum. nceleri devletin d ticaret zerinde tekeli
vard, imdi bakanlarn dost ve akrabalarnn kurmu olduu tekel var. Kredilerde de ayn ey geerli, kendi aralarnda blyorlar.

Bu ykleri dorulatmak mmkn olmamsa da, tm

sradan insanlarn ilerin nasl yrd konusundaki grlerini yanstmakta. yklerin de iaret ettii gibi, Almat'daki yaygn kan, devlet memurlarnn ve mafya denilen etki ebekelerinin subalarn tutmu olduklar ve kaynaklar kendileri ile yaknlar arasnda dattklar dorultusunda. Grld gibi, farkl ebekeler ayn kaynaklar
iin rekabet ediyorlar. Aralarndaki srtmeler balantlarla, rvet ve harala ya da iddetle zmleniyor. Gl
konumdakiler gleri yetmeyenlerden rvet ve hara alyorlar. Bu g odaklaryla gerekli balantlar k u r m u
olanlar ise hem rvet ve hara demekten kurtuluyor
hem de kamu hizmetlerinden bedelsiz yararlanyorlar. Bazlar da ilikilerini kullanarak daha az miktarlar dyorlar. Ne var ki, bu ayrcalklar sreklilik gstermiyor, nk
kargaa iinde idare tarznn bir gerei olarak rakip ebekeler arasndaki g dengeleri sk sk deiiyor. Devlet memurlar ebekeler iinde nemli kilit rollere sahipler. st
dzey devlet memurluklarna yeni atananlar, kendi akraba
ve dostlarn kayrmaya balyorlar, bu da ebeke iinde
resmi ve yasad ilikilerin bozulmasna yol ayor. Yani,
gcn kaybeden ebekenin yeleri hem eitli kaynaklara
bedelsiz ulama olanaklarndan yoksun kalyorlar, hem de
tekrar rvet ve hara demek durumunda braklyorlar.
73

Yeniden yaplan pazarlklar srasnda iddet de nemli bir

etken haline geliyor.

iddet
iddet byk bir tedirginlik kaynayd. nsanlar iddeti
karmaann ( b a r d a k ) bata gelen unsurlarndan biri olarak
gryorlard. ounun dediine gre, Sovyet devletinin
kt 1988-89'da yaygnlamaya balayan iddet, 199093 yllar arasnda zirveye ulam, belirli llerde iyiletirilen devlet organlarnn mafyay denetim altna almas ve
sokak etelerinin ounu ortadan kaldrmasyla 1994'ten
sonra azalmt.
Mafya ve sokak eteleri iddetin kaynaklar olarak gsteriliyordu. nsanlar k yerleri, tavrlar ve yntemleri birbirinden farkl olduu iin bu iki grup arasnda kesin bir ayrm yapyorlard. Onlara gre mafya yeleri Komsomol,
KGB, MVD, polis, ordu mensuplar, sporcular, iletme yneticileri ve karaborsaclar iinden kyor. Rus bir akademisyen bu kiilerin siyasi bilgi kaynaklarnn ve iliki alarnn
iyi olduunu ileri srmt. Ona gre, mafya gruplar daha
1988'de Sovyet devletinin kmekte olduu fark edilince,
iktidar boluunu doldurmak zere oluturulmaya balanmt. Mafya yeleri yeni zenginler iinde saylyor, devlet
memurlaryla balantl olduklar dnlyor, eitimli ve
kltrl tannyorlar. iddet kullanmalar da aklc bulunuyor. ou insan mafya yelerinin son are olarak iddete
bavurduklarn, sorunlar bar yoldan zmeye altklarn dnyor. Mafyann douu Sovyet sonras ekonomik
deiimlerin iki unsuruna, iletmelerin zelletirilmesi ve
yeni i alanlarnn ortaya kmasna balanyor.
Sovyet devletinin paraland dnemde ( 1 9 8 8 - 9 2 ) devlet
inallarnn yamalanm olmas, iddet ebekelerinin kurul106

masnn bata gelen nedeni olarak kabul ediliyor. Baskc ve

yasal devlet aygtnn paralanmas, iddet dzeyinde genel
bir arta, sululardan ve iddet yanls insanlardan kurulan
ebekelerin mantar gibi oalmasna yol am. Ynetici
konumundakilerle siyasi sekinler servetlerini korumak ve
etki alanlarn geniletmek iin iddet gruplarna ihtiya
duymular; polis tekilat yetkilileri, sporcular, ordu grevlileri, Afgan sava gazileri ve sulular, talan edilmekte olan
servetten alacaklar pay karlnda bunlara hizmet vermiler. Yneticilerin, siyasi sekinlerin ve mafya nderlerinin
hem komnist parti iinde hem de Komsomol'da yksek
konumlarda yer alm olmalar, yeni etki ebekelerinin kurulmasna katkda bulunmu.
zelletirmeyle birlikte ortaya kan ticaret sektr de
mafyann douuna ve glenmesine yardm etmi. Mafya
ticari hayatta iki ekilde yer alm. Hem cret karlnda
iyerlerine koruma salyormu, hem de alan yeni i alanlarnda boy gstermeye balam.
Alan aratrmam srasnda ( T e m m u z 1 9 9 5 ' t e n E k i m
1996'ya kadar) mafya iddeti pek fazla deildi. Ancak mafya toplum iinde derin bir korku salmt, her yerde grnmez varln hissettiriyordu. ki ayr kiiden duyduum u
cmleler buna iaret ediyor: "Haralar sokan hkimi" ve
"Kentin asl hkimi hara yiyenler". Mahkemelerin ve polisin yapmas gereken ileri mafyann yapt ska dile getirildi. Bor ald paray deyemeyenler ya da yapt iin gereklerini yerine getirmeyenler polise deil mafyaya bildirilmekteymi, nk mafya sorunu daha abuk ve etkin bir
ekilde zyormu.
Verdery'nin (1996a: s . 2 1 9 ) iddia ettii gibi, ar gl,
her yerde ve her zaman hazr, gzle grnmeyen mafyann
sald korku, yeni gelimekte olan grnmez piyasa glerinden kaynaklanan korkularn simgesi. Ne var ki, Alma75

t'daki korku 1 9 8 8 - 1 9 9 4 yllar arasnda mafyann uygulad gerek iddetle de yakndan ilgili. 1994'ten sonra polisin duruma hkim olmasyla eitli mafya gruplar arasndaki ilikiler dzene girmi ve hl srmekle birlikte, iddet eskiye gre azalm durumda. Konutuum herkes,
mafya yelerinin bfe ve dkkn yakma olaylarna, iyeri
sahiplerini dvmelerine, birbirleriyle kavgalarna, kadnlar
yakalayp tecavz etmelerine ilikin eitli ykler anlatt.
rencilerimden gen bir Kazak kz, 1994'e kadar zengin
adamlarn gen kadnlar zorla arabalarna alp tecavz ettiklerinden sz etmiti. Bu adamlarn yetkililerle ilikileri
olduu iin kurbanlar hibir ey yapamyorlarm. ikyeti
olduklarnda mahkemeler kadnlar sulu buluyormu. Kzn anlattna gre bu olaylar o kadar yaygnlam ki, baz
etkili kiiler hkmetin bu konuda mdahale etmesini istemiler. eitli giriimler sonucunda olaylar azalm ama
yok olmam. Hi abartmasz, konutuum her gen kadnn, ya kendisinin ya da bir yaknnn, bir arkadann, bir
arkadann arkadann, bir komusunun, bir snf arkadann bandan gemi bir iddet yks vard. Fiziksel ve
szel taciz ou gen kadnn gndelik hayatnda srekli
deneyimledii bir olguydu. 6
Yasad pazarda mal satan, tarih renimi grm gen
bir Kazak kadn, Glcan, u yky anlatmt:
1 9 9 0 ylyd. Snavlardan sonra iki kz arkadamla birlikte
elenmek iin iris adl bir diskoya gittik. Saat on bir gibi
eve dnmeye karar vermitik ki, bir grup gen Kazak erkek etrafmz sard, onlarla kmamz istiyorlard. Diskodaki en gzel kzlar olduumuzu, bizden holandklarn
sylediler. Biz, "Sizler gibi biz de Kazakz, ltfen Rus kzla6

Seks iilii yapan Ash'mn karlat iddet Beinci Blm'de ayrntlaryla

anlatlyor.

106

n gtrn", dedik. Yantlar, "gnlmzn istediini gtrrz", eklinde ve sertti. Bardk, yalvardk, etnik duygularna seslendik: "Biz de Kazakz, Ne istiyorsunuz? Neden bize sayg gstermiyorsunuz?" Hi ie yaramad... Her
birimizi bir arabaya soktular ve byk pazarn bulunduu
yere gtrdler. Durduktan sonra bizi arabalarda brakp
bir yerlere gittiler. Bunu frsat bilip mz de arabalardan
frladk ve kanalizasyon kanalnda saklandk. Geri geldiklerinde biraz etraflarna baktlar, yola doru katmz
dnm olacaklar ki, arabalarna binip yola koyuldular.
Biz de arkalarndan kanaldan kp komaya baladk. Sonra bir araba durdurup yardm istedik. Adam bizi arabasna
ald , evimize kadar getirdi. Saat sabahn ikisi olmutu.

iddetin asl kurbanlar gen kadnlar olmakla birlikte,

halkn tm iddetle kar karya kalyor. Konutuum
herkes korku ve tedirginliklerini sk sk dile getirmekteydi.
rnein, erkek meslektalarmdan biri yle demiti: "Birinin beni yere sermesinden korkmadan sokakta yryebileceim gnlerin gelmesini iple ekiyorum." Benim yaadm bloklarda 45 evden 22'sinin ahap giri kaplar elik
olanlarla deitirilmiti. Kendi kapsn ift kapl hale getirmi olan ev sahibim bir keresinde yle bir yorumda bulundu: "Sovyet zamannda kaplarmz neredeyse hep ak brakrdk, ama bugn kap alndnda geleni tanmadmzda kapmz bile amyoruz", bana, "Asla kapn yabanclara ama", diye de t verdi.
Sovyet devletinin paralanmas, zelletirme ve zel sektrn douu iddetin byk oranlarda artmasnn balca
nedenleri olarak saylmakta. Ancak, Sovyet ahlak anlaynn kmesi ve etnik konularn yeniden canlandrlmas da,
bu sreci niteleyen ana unsurlar arasnda. Sovyet toplumunun son birka on ylnda genel bir ahlaki bunalm yaan77

msa da, Kazakistan'da yaygn iddete katkda bulunan ahlaki paralanma Sovyet sonrasnda gndeme gelmi bir olgu. Yukarda ad geen Glcan Sovyet sonras ahlaki kle artan iddeti yle ilikilendirmekteydi:
nceleri, Sovyet zamannda, ahlaki snrlar vard. ... Aka belirlenmi ahlaki kodlar bulunuyordu. nsanlara gvenilirdi. yi yetitirilmilerdi. Ama bugn insanlar vahi
hayvanlar gibi. Orman kanunlarna gre hareket ediyorlar.
Gl olan herkes zayflara saldryor, tecavz ediyor, ldryor, soyuyor.

Btn yolsuzluklarna ve ideolojik elikilerine karn,

Komnist Parti ahlaki deerlerin olumasnda nemli bir
rol oynamt (Ticktin, 1992). Partinin paralanmas siyasi
olduu kadar ahlaki kargaaya da neden olmu, sonunda da
sokak serserilerinden oluan ebekelerin mantar gibi oalmasna yol amt. Sokak serserilerinin asl olarak gneyden ve krsal kesimden gelen Kazak gmenlerden olutuu, ama aralarnda eenler, Ruslar ve dier etnik gruplardan gelenlerin de olduu syleniyordu. Bunlar, eitimsiz,
kltrsz ve aptal/taral olarak tanmlanmaktaydlar. Sporcu olarak da bilinirlerdi; boks, gre, vcut gelitirmeyle
urarlar, salarm ksa kestirip ortalkta gruplar halinde
sporcu giysileri ve ayakkablaryla dolarlard. Kk ve
orta dereceli sular iledikleri, orta ve alt dzeydeki memurlarla ilikileri olduu dnlrd. Yedinci Blm'de
anlatlan Jambyl ve arkadalar sokak serserilerinin oluturduu bu tr ebekelerin bir rnei.
Mlkszler, mafyadan ok sokak etelerinin iddetinden
korkuyorlard. Bununla birlikte bu iki grup arasndaki iddet fark pek ak deil. Bfe sahibi Roslan'a gre nde gelen ete nderleri mafyayla balantl. Hatta mafyayla ba60

lants olan iyerlerinde koruma olarak ie alnyorlar. eteler yalnzca keyfi iddet uygulamalar yznden deil, etnik
kkenleri ve erkek olmalar itibariyle de korku salyorlar.
Kazaklarn Kazakistan topraklarnn asl sahipleri olduu
iddias, etnik uyann nemli unsurlarndan biri. eteler
bu iddiaya dayanarak kamuya ak yerlerde dier etnik
gruplardan gelen insanlar sindirmek iin iddete bavuruyorlar. Ancak Kazak olmayanlarn sindirilmeleriyle son bulmayan iddet, belirli blgeleri ele geirmek isteyen Kazak
etelerin kendi aralarndaki kavgalarda devam ediyor. iddetin etnik boyutunu Yedinci Blm'de ele alacam iin
burada cinsiyet boyutu zerinde duracam.
Beinci Blm'de daha ayrntl bilgi edineceimiz kadnlara gre, mafya yeleri kadnlarla ilgili taktiklerini deitirmiler. Artk iddet kullanmyor, "centilmen" gibi davranyorlar. Kadnlar, iek ve pahal hediyelerle, restorana ya
da yurtd gezilere davet ederek ayartmaya alyorlar. Kadnlara kar iddetin asl kayna, onlara gre, Kazak sokak
eteleri. Bu da, kimlik politikalarnn birbiriyle ilikili cinsiyeti iki sylemiyle, Sovyet kimlii ve etnik uyanla cilalanp merulatrlmakta. Kadn bedeninin ve cinselliinin
hem bir Sovyet kimlii olduu hem de etnik bir kimlik tad dnlyor, bu nedenle kadnlarn iffetlerine sahip olmalar bekleniyor. ffetli olmadklarnda da iddete ve tacize
maruz kalyorlar. Sovyet ahlak sylemlerinin kadnlara kar iddet kullanmn nasl merulatrdn Beinci ve Altnc Blmler'de ele alacam, burada kadnlara uygulanan
iddetin artmasnda etnik uyann nasl bir katkda bulunduuna deinece im. Etnik uyan hem dilde hem de cinsiyet ayrmclnda etkili. Dil, yalnzca Kazaklar ilgilendiren
bir konuyken, cinsiyet ayrmcl, farkl younluklarda olmakla birlikte, tm "etnik gruplar"n ortak sorunuydu.
Milliyetiliin ykseldii 1988-93 aras dnemde Kazak
79

dili ne karlm, kaybolan Kazak dili medyann ve halkn

tartt ana konu olmu. Hatta devlet, Rusa'nn yerine Kazaka'y geirmek zere eitli politakalar uygulamaya koymu; Kazaka dil dersleri alm, Kazaka renmek istemeyenler iten atlmakla tehdit edilmi. Bu da, hem Kazaklarla
Kazak olmayanlar arasnda, hem de Rusa konuan Kazaklarla Kazaka konuan Kazaklar arasndaki atmalar krklemi. Rusa konuan Kazaklar, hem saf Kazak olmadklar iin aalanmlar, hem de asl Kazaklarn kendileri olduunu iddia eden etelerin iddetiyle kar karya kalmlar. Bu tarz iddet zellikle kadnlara kar uygulanm. Neredeyse grtm tm Kazak kadnlar, Rusa konutuklarnda gneyden gelen Kazak erkekler tarafndan Kazaka
konumalar gerektii hatrlatlarak taciz edildiklerini sylediler. Tacizler dil milliyetiliinin gndemde olduu 198893 yllarnda zirveye ulam. Kazak bir kz renci, o yllarda gneyli sokak etelerinin gen Kazak kadnlar durdurup
Kazaka konumaya baladklarndan sz etmiti. Kazaka
cevap veremeyen kadnlar aalanm, dvlm, hatta tecavze uramlar. Kzn anlattna gre bu tr iddet o kadar yaygnlam ki, gen Kazak kadnlar yanlarnda bir erkek olmadan sokaa kamaz olmular. Yukarda ad geen
Glcan o yllar en kt zamanlar olarak tanmlyordu.
Kadnlara gre, sokak serserilerinin dil bahanesiyle uyguladklar iddet esas olarak onlara yneltilmi. eteler Kazak erkeklerle ya da dier etnik gruplarla pek uramamlar. Sylenenlere gre bunun nedeni, Kazak erkeklerin kar saldrda bulunabilecek olmalar. Etnik kkenleri baka
olan insanlarn Kazaka konuup konumamalar ise eteleri pek ilgilendirmiyor, nk onlar daha ok Kazakistan'n kendi vatanlar olduu iddiasyla taciz ediyorlar. Bu
da yine zellikle Kazak olmayan kadnlara ynelik, nk
kadnlara gre, eteler kendilerini Kazakistan topraklarnn
106 80

esas sahipleri olarak gryorlar ve Kazakistan'da yaayan

tm kadnlarn bedenleri zerinde Kazak erkeklerin tartlmaz hak sahibi olduklarn dnyorlar; bu iddialarn
pekitirmek iin de iddete bavuruyorlar.
Etnik gdlerle kadnlara yneltilen iddetin yalnzca
gneyli Kazaklara zg deil, tm etnik gruplar iin geerli
olduunu vurgulamak gerek. Etnik kimliin tayclar ve
yeniden reticileri olarak grlen kadn bedenleri, kadnlara kar iddetin yaygnlamasnda nemli bir unsur, nk
etnik uyanla birlikte asl amac kadnlar Sovyet dneminde yaananlarn ncesine, "geleneksel" rollerine geri itmek
olan erkek egemenlii de artm. Kadnlardan kocalarna
itaat etmeleri, kendilerini ev iindeki grevlerine adamalar
ve namus kurallarna dikkatle uymalar istenmekte. Bu talepler Kazakistan'daki tm etnik gruplarda dile getirilmekle
birlikte, Slav halklardan ok Mslmanlar arasnda yaygn.
Bekret, balk paras ve yaygn kz karma olaylar etnik
uyanla birlikte yeniden gndeme gelmi. te yandan,
tm etnik kkenlerden kentli gen kadnlar ge kapitalizmin tketim kltrnn yayd kadns grntlere eilim
duyuyorlar; seks pazarnda tm talep gryor. Beinci Blm'de de ele alnaca gibi, ok sayda gen kentli kadn,
hem Sovyet hem de Sovyet ncesi cinsel ahlak kurallaryla
badamayacak biimde, geinmek iin cinselliklerini kullanmakta. Bu kadnlar treleri inedikleri iin gndelik
yaamlarnda hem aalanyor hem de sk sk iddete uruyorlar. Bu konulara ilerde deineceim, imdi karmaann
baka bir boyutuna, kaybetmeyle ilgili duygulara eilelim.

Yitirmilik duygusu
Kiisel yaam alanndaki kayplar karmaann baka bir boyutunu oluturuyor. Ekonomik bunalm ve izleyen reform-

106

lar yaam koullarn olaanst ekilde ngrlemez klm. Sovyet sonras deiim kltrel adan anlalamyor,
birdenbire ortaya km bir felaket ya da salgn bir hastalkm gibi alglanyor. Kazak kkenli bir kadn durumu
yle betimlemiti: "Sovyetler Birlii'nin paralanmasna
ilikin duygularmz, evi depremle ya da yangnla birdenbire yok olan bir ailenin hissettiklerinin aynsdr." Kitlesel isizlik, yaygn seks iilii, ocuk seks iileri, ocuk iiler,
dilencilik, pte yiyecek aramak; bunlarn tm Sovyet
"yaam biimi"ne yabanc olgular. nsanlarn tek balarna
ya da topluca bunlarla ba etme gleri veya becerileri yok.
Bugn yaananlar sava srasndaki zorluklarla, sonrasnda
ekilen alkla karlatrlyor. Ama, Aleksander'n (Drdnc Blm) da dedii gibi, o zaman sorunlarla toplu olarak, dayanma iinde ilgileniliyor, gelecekten kuku duyulmuyormu. Bugnse kimse kimseyle ilgilenmiyor, gelecek
diye bir ey yok. Bugnk durumla karlatrldnda Sovyet dnemi refah dolu, mutlu, dengeli, gvenli ve umutlu
zamanlar olarak hatrlanyor.

Refahn

kaybolmas

sizlik, 7 cretlerin drlmesi, demelerin ertelenmesi

ve enflasyon yznden yaanan maddi yoksulluk kayplarn en by olarak duyumsanyor. Brejnev dnemi tketimin bol olduu bir zaman olarak zlemle anlyor. Serbest
alan ve imdi isiz olan elektriki Ivan ve ailesi, 1975 ylnda fabrikann verdii daireye tanmlar. Araba, kii7

Resmi rakamlara gre Ocak 1996'da isizlik oran yzde 4.1'di (Istileulova,
1996: s.42). Gerek rakamlar kestirmek olduka zor, ama bence verilen orann kat kat zerinde. Hem halen almakta olan iiler, hem de ilerini kaybetmi olanlar, ou fabrikann ii saysn yar yarya veya te bir orannda drdn sylediler. Ayrca ou fabrika kt zerinde ak grnse de, iileri cretsiz izne karlmt.

lik kanepe, Macar yapm bir gardrop, yine Macar yapm

ahap bir yatak, duvarlarda asl drt hah, elektrikli sprge, buzdolab, televizyon, gramofon, amar makinesi, drt
sandalyeli mutfak masas, balklk malzemeleri ve kayak
takmlar o tarihten itibaren satn alm olduklar mallar. O
zamanlar her yl yeni giysiler alabiliyor, yeterli miktarda et
ve meyvenin yan sra, ocuklara dondurma ve eker almaya da gleri yetiyormu. Ivan, yreye zg bir hareketle
eliyle boazn gsterip, "Maa buraya kadar yetiyordu", demiti. Btn bu eyalarn yan sra, mahalledeki dier aileler gibi o dnemde ok miktarda para da biriktirebilmiler.
Alan aratrmam yaptm srada ise, onlar da, mahalledeki
dier aileler de gda maddesi almakta ve kira demekte bile
zorlanyorlard. Yoksulluunun belgesi olarak ypranm
gmleini gsteren Ivan, "Bu gmlei iki yldr giyiyorum,
yenisini alacak param yok", diye yaknmt. nsanlarn ou et, sebze ve meyve alamyordu. Ivan'a gre ailesinin alm
gc Sovyet zamanyla karlatrldnda drtle bir dzeyine inmiti. Maddi yoksulluk i kaybna ve sanayi sektrnn gzden dmesine balanyordu.

kayb ve sanayi sektrnn gzden dmesi

sizlik byk bir felaket olarak yaanmaktayd. Yukarda
sz edilen Ivan'a gre Sovyet dneminde i bulma sorunu
yokmu, insanlarn istedikleri ii seme anslar varm:
Sovyet zamannda, liseyi bitirdikten sonra niversiteye gitm e k istersen giderdin. Meslek sahibi o l m a k istiyorsan
meslek okuluna ya da teknik okula gider, bir iki yl iinde
meslei renirdin. renimini tamamladnda da kolayca i bulurdun. Ama bugn yalnzca zengin aile ocuklar
niversiteye girebiliyor. ocuunu rvet vererek bir oku83

106

la gndersen bile faydas yok. nk i yok, fabrikalar kapanyor.

Artk balantlarn kullanmadan ya da rvet vermeden

i bulmak mmkn deil, nk isizlik dzeyi alan i
imknlarnn ok zerinde. 1991 ylnda kayda deer olmayan isiz says, 1996'ya gelindiinde 3 9 1 . 7 4 7 kiiye ulam (Istileulova, 1996: s.45). Bu rakam gerein ok altnda
olmasna karn hzla artan isizlii aka ortaya koyuyor.
Ayn kaynaa gre isizlik 1 9 9 6 ylnda nceki yln iki katma km. Resmi isizlik sigortas 1996'da 2.151 tengeydi
(Istileulova, s.42), ama mahallemde konutuum isizler
bana byle bir para almadklarn sylediler. sizlik oran,
ekonomik bunalmn en fazla etkiledii sanayi sektrnde
alan Slav erkekler arasnda daha yksek. Yoksulluun,
intiharlarn, ev ii iddetin ve boanmalarn balca nedeni
fabrikalarn kapanmas ve isizlikti. Alkoliklik konusunu
aadaki rnekle aklamaya alacam.
Meryem, devlet maazalarnn birinde muhasebeci olarak
alan dul bir Kazak kadn. Maa geinmesi iin yeterli olmad iin ie gitmeden nce, sabah 6:00-9:00 saatleri arasnda ve pazar gnleri yasad ticaret yapmaktayd. Birka
sabah konumak ve neler olduunu gzlemek iin ben de
onunla birlikte ie gittim. Bu erken saatte i ba yapan iki
kadn daha vard; biri Rus, dieri yal ve evli bir Dungan
kadn. Sabahn bu saatinde alveri yapanlarn ilgilendikleri mallarsa, yerli votka, bira ve sigarayd. O sabah Meryem
yedi, Dungan kadn be, Rus olansa alt ie votka satt.
Votkalar satn alan adamlarn ou akamdan kalmayd.
Bazlar ilerine gitmekteydiler, dierleri ise isizdi ama votka alabilmek iin erkenden gelmilerdi.
Meryem'e, zaten sarho olduklar halde bu adamlarn neden votka aldklarn sordum. "Akamdan kalm olmaktan

kurtulmak iin yeniden iecekler", diye yantlad. Adamlarn bazlarn tanyor, kimisine veresiye mal satyordu. unlar syledi:
Hepsinin sorunu toplumsal. Evin geimini eskiden erkekler salard, ama imdi isizler, bizim gibi ticaret yapamazlar ki, bundan utanrlar. Onurlarn kaybettiler, unutmak
iin iiyorlar.

Sovyet dneminde kadnlar da kocalar gibi altklar

halde, Meryem'in de dedii gibi, genellikle kocalar elerinden daha fazla kazandklar iin evin geimini erkeklerin
salad kabul edilirmi. Kltrel olarak erkekler her zaman ailenin reisi olarak grlm, ailelerine temiz bir hayat
salamalar beklenmi. Evin geimini saladklar iin de
evde erkekler hkimmi. i snf iinde erkek egemenliinin kurucu unsurlarndan biri bu. Cinsiyeti kavraylar
kadnlarla erkeklerin yaptklar ilere farkl anlamlar yklenmi olmasndan kaynaklanyor. Yaplan i, kadnlar iin
de hem geinmek hem de bireysellik asndan nemli olmakla birlikte (Ashvvin, 1999), aslnda erkekliin temel ls olarak grlr. i snf erkekleri toplumsal adan
deeri olan bir i yaptklar srece erkektirler. becerisi
olanlar dier erkekler tarafndan olduu kadar kadnlar tarafndan da "altn elli erkek" olarak niteleniyorlar. almayan erkeklere asalak deniliyor. Dolaysyla aile gelirine karsndan daha az katk salayan ya da hibir katks olmayan
erkek, ailesinin, akrabalarnn, komularnn, arkadalarnn, hatta kendisinin gznde bile, erkekliini kaybetme
tehlikesiyle kar karya kalyor.
Bu durum eler arasnda ok hassas ve yeni bir sorun yaratm. niversitede, fabrikada ve mahallemde kocalar isiz ya da kendilerinden daha az kazanan ok sayda kadn
85

tandm. Kadnlar bu durumdan dolay kocalarn sulu

grmeseler de, bunun aile yaam iinde eitli ekillerde
ba etmeye altklar temel bir sorun olduu kansndaydlar. Tanklk ettiim ok sayda rnekten yalnzca nde, o da kadnlar kocalarnn zedelenmi onurlar konusunda titiz davrandklar iin, eler arasndaki ilikiler bozulmamt. 50 yanda Rus bir kadn fabrikada alyor, ayda
7.000 tenge kazanyordu. Kocas ise fabrikadaki iini kaybetmi, bir yzme havuzunda ayda 3 . 0 0 0 tenge karlnda
gvenliki olarak i bulmutu. Bu durumu kocas iin byk bir kayp olarak gren kadn, bunu ona belli etmemeye
altn, bu zor zamanlarda kocasna destek olduunu
sylemiti.
Dier ailelerde kadnlar kocalarn tembel ve alkolik olmakla suluyor, boanmay dnyorlard. ok sayda kadn bu tr nedenlerle boanm, bunlardan ikisinin kocalar
intihar etmiti. Kadnlar zellikle iki eyden ikyetiydiler:
kocalarnn tek ekonomik seenek olan sokak ticareti yapmaktan kanmalar ve ok iki iip zarar vermeye balamalar.
Sokak satclar ortalama cretin zerinde para kazanmaktaydlar, ama kentli erkekler bu ii yapmay reddediyor,
zellikle ii snfndan gelenler ticareti Sovyet deerleri
balamnda olumsuzluyorlard. i ahlakd buluyor, ticaret
yapanlar da asalak ve vurguncu olarak niteliyorlard. Kentli
Kazak erkeklerin baka bir nedenleri daha vard: Ticaretin
Kazaklarn "ulusal zellii" olan drst gebe geleneine
yabanc olduunu, ama kurnaz ve vurguncu olarak grdkleri zbek ve Uygurlara yaktn dnmekteydiler.
Ticarete ilikin bu aalayc tutumlar kentli kadnlar da
paylayorlar. Sovyet sonras Almat'da sokak ticaretinden
ithalatla kadar ticaretin her tr, para kazanmann balca yollarndan biri. Ekonomik bunalm ve isizlikle birlik86

te bu durum sanayisizlemeye, insanlarn mesleki becerilerinin deersizlemesine ve hem kiisel hem de toplumsal
adan byk kayplara yol am, insanlar, lkelerinin iiler ve bilim adamlar toplumundan, asalak ve dolandrclar
toplumuna dnt duygusuna sahipler.
Sokak satcl ya da bavul ticareti yapan yksek renim grm birok kadn, geinmek iin olumsuz koullarda dk kaliteli iler yapmak zorunda kaldn dnyordu. Mahallemdeki yasad pazarda i yapan kadnlarn,
emekliler hari, yaklak yars yksekrenim grmt.
Bavul ticareti yapanlarn byk blm meslek sahibiydi
ve bu i nedeniyle ekilde aalandklarn ne sryorlard: Birincisi, daha iyi anlamalar yapabilmek iin yurtdndaki i ortaklaryla yatmakla sulanmalar. kincisi, asalak bir yol olduunu bildikleri halde, geinebilmek iin bu
ii yapmaya mahkm olmalar. ncs, mesleklerini braktklar iin kltrel ve mesleki stnlklerini kaybetmeleri. rencilerimden birinin annesi 40 yanda Rus bir kadn ile Uygur orta birlikte alyorlard. Rus olan on bir
yl doktor olarak altktan sonra Arap Emirlikleri ile Kazakistan arasnda yapt bavul ticareti iine girmiti. Olduka baarlyd, iki ayr pazarda iki dkkn vard. Dkknlarn birinde, ondan daha gen ve iyi bir laboratuvar uzman olan Uygur kadnla ortakt. Her iki kadnn da maddi
yaam standartlar eskisine gre iyilemiti, ama ikisi de
yaptklar ii utan verici buluyor, bilgi ve uzmanlklarn
yitirdiklerini dnyorlard.
Kadnlar ticarete ilikin eitli olumsuz tutumlarna ramen, ocuklar uruna bu ilere girmek durumunda kalmlar. Yerel ideolojide kadnlk asl olarak annelik ve ocuklarn bakmyla ilikilendiriliyor. Kendilerine olan gveni kaybetmi olmalar ve elerinin sulayc tavrlar, isiz
erkekleri alkolik olmaya ve intihara srklyor. siz er87

keklerin alkol almak iin paray nasl bulduklarn merak

ediyordum, kocasnn imesinden ikyet eden sokak satcs Rus kkenli bir kadna bunu sordum. Yant, "Domuz
pislii bulur", oldu. Erkekler genellikle arkadalaryla iki
iiyorlar, lerinden biri bir yerlerden para buluyor veya
maa ya da emekli ayl olan varsa, ikileri o alyor. Kimisi
de einin satt votkalara gz koyuyor. Rus bir kadn satt votkalar itikleri iin nce kocasn sonra da sevgilisini
terk etmiti. Akamlan ticaret yapan niversite hocas Kazak bir kadn da unlar anlatt:
Kocam isiz. aramyor. Evde oturup arkadalarn aryor, birlikte votkalarm iiyorlar. Ona, "Bunlar ime, onlar satyorum", dediimde, "eceim. Buras benim evim,
votkalarn al, nereye istersen oraya git", dedi. Daire onun,
benim evim yok. Evi olan ve imeyen bir adam bulursam
kocam terk edeceim.

Bo vaktin yitirilmesi
Bo vakit tamamen yitirilmi eski bir ayrcalk olarak grlyor. Sovyet zamannda insanlar bo vakitlerinde seyahat
eder, dinlenme merkezlerinde kalr, spor yapar, tiyatroya, sinemaya, konser salonlarna gider ve eitli kutlamalar yaparlarm. imdi de yurtdna gitmek mmkn, ancak halk
baka kentlere bile gidemeyecek kadar yoksul. Mahallemde
Rusya, Krgzistan, zbekistan gibi komu lkelerde yaknlar olan, ama son yllarda bir trl ziyaretlerine gidememi
pek ok insan vard. Telefon ya da mektupla bile ulama imknlar kalmamt. Tren ve uak biletlerinin, telefon grmelerinin 8 ve pul parasnn ok pahalandndan ikyetiy-

88

Sovyet zamannda telefon creti bedelsiz denecek kadar dkm.

diler. Rus bir kadn unlar sylemiti: "Basit bir iiydim.

Sovyet zamannda Moskova, Leningrad, Kiev, Takent ve Riga'ya gittim. Ama imdi Bikek'teki kzm grmeye bile gidemiyorum." Yar Rus yar Ukraynal, kocasndan ayrlm
baka bir kadn iki yl nce Ukrayna'ya dnm olan annesini gidip grmek iin neredeyse iki yldr urayor, ama ne
kendisinin ne de annesinin 2 0 0 dolar tutan bilet paras olduu iin gidemiyordu. Eski Sovyetler Birlii ya da Dou
Avrupa Bloku lkelerine eskiden ok sk yaplan seyahatler,
yeni corafi politika gerei kstlanm durumda. nsanlar
Birleik Devletler Topluluu lkeleri arasnda izilen snrlardan hi memnun deiller. SSCB lkelerinin farkl politik
blgelere yapay olarak blndn dnyorlar. Dier
lkelerde, zellikle Rusya'da polisin Kazak vatandalara sorun karmasndan ok ikyetiler. Anne babas bizim mahallede yaayan, kendisi de bavul ticareti yapan gen ve dul
bir Rus anne, iki yl oluyla birlikte yasad olarak Moskova'da yaam. Bana dediine gre, Moskova'da oturma izni
almak ok pahal, izni olmayanlarsa srekli polis tarafndan
taciz ediliyorlar. stelik Orta Asyallarla beyazlar arasnda
rk ayrmcl yaplyor. nsanlar bunun nedenini Sovyetler
Birlii'nin blnmesine balyorlar.
Sovyet zamannda her yl bir ay izin yaplrm. nsanlar
baka yerlerdeki yaknlarn grmek iin seyahat eder, Almat'dan 70 mil uzaklkta bir gl olan Kapchagai'nin plajlarna ya da Krgzistan'daki Iccyk-kul glne giderlermi.
Ayrca sendikann masraflarn byk blmn karlad
ve iyerinin dzenledii belgelerle (putevka) gidilen salk
ve dinlenme evleri varm. Buralara genellikle ilikileri iyi
olanlar gidebiliyorlarsa da ilgililere armaan ve rvet verenler ya da iyerinde iyi performans gsteren herkes bu
olanaa kavuabilmekteymi. ocuklar iinse yaz kamplar
varm. ou, zellikle en iyi olanlar, ideolojik amalarla
104 89

kullanlm olsa da, gen insanlar bu kamplarda kendilerine salanan olanaklar imdi zlemle hatrlyorlar. Yzme,
kayak ve buz pateni ok ucuz ve yaygn sporlarm. Tiyatroya, sinemaya ve konser salonlarna gitmek hi pahal olmad iin bu etkinlikler insanlarn kltrel alkanlklar
arasmdaym.
Sovyet zamannda yaplan zel ve resmi kutlamalarn
nemli bir bo vakit deerlendirme biimi olduu sk sk
dile getiriliyor. nsanlarn yaamlarndaki nemli olaylarn
yan sra, 8 Mart, 1 Mays, Yeni Yl, Sovyet Ordusu Gn ve
Ekim Devrimi gibi resmi gnler de zel olarak kutlanrm.
Sovyet devletinin trenlere verdii nem nedeniyle kutlamalar st dzeyde destekleniyor (Lane, 1981), Sovyet tipi
ekonomik ilikiler ve iktidar yaps, yemek ve ikinin trensel tketimini tevik ediyordu (Humphrey, 1983). Yiyecek ve ikinin paylalmas, zel kutlamalarda armaan alnp verilmesi, iliki alarnn yaratlp srdrlmesinin temel biimleriydi. Ayrca bu durum insanlara devlet karsnda zerk bir alan salamaktayd. Mutfak masas etrafna
oturmu dost ve yaknlarn keyifli sofralarnda Sovyet yetkililer hakknda eitli fkralar anlatlp bolca dalga geildii bilinen bir gerek.
Sovyet sonrasnda yaanan yoksulluk nedeniyle sradan
insanlarn ou artk bu tarz etkinliklerde bulunamyor.
Kazak bir retmen yle demiti: "Dinlenme hakkm yok.
Tatilim var, ama maam ancak kendime ve eime Iccykkul'a gidecek bilet almaya yetiyorken dinlenmek benim neyime." Mlkszler hl Kapchagai'ye gidebiliyorlar ama sz geen dinlenme yerlerinde kalma olanaklar yok. Buralarda 1996 yaznda kii bana gnlk fiyat ortalama 7 0 0
tenge (11 dolar), ortalama aylk cretse 5.000 tengeydi (80
dolar). Dk ve zamannda denmeyen cretlerin yan sra, artk iyerlerince putevka verilmesine de son verilmi.
106

1 9 9 6 sonbaharnda yzme havuzlarnn en dk aylk

creti 9 0 0 tenge (12 dolar), buz pateninin tek seferlik fiyat
ise 100 tenge ydi. Patenleri olmayanlar kiralamak iin ayrca
100 tenge vermek durumundaydlar. Sanatsal etkinliklere
katlm ise tamamen durmu durumda. Kutlama ve partilerin artk yaplmyor oluu ise en ackl durum, nk Almatllar elenceye dkn, yemeyi, imeyi, kadeh tokuturmay ve oyun oynamay ok seven insanlar.
Sovyet kltr aygtlarnn kmesi halk kltrel adan
yoksullatran kederli bir sre olarak tanmlanmaktayd.
Bu nedenle insanlar z kltrleri olarak grdkleri Sovyet
kltrn ok zlyorlard.

Gvencelerin

yitirilmesi

Halk Sovyet dnemini hem ekonomik hem de toplumsal

adan gvenceli olarak tanmlamakta, refah devletinin ortadan kalkmasn ekonomik gvencesizliin temel kayna
olarak grmekteydi. nsanlar o zamanlarda yaamlarnn
birok ynden gvence altnda bulunduunu, devletin herkese i, salk, yksek renim ve dier hizmetleri garanti
etmi olduunu sylemekteydiler. Uygur kkenli bir elektriki, "Bugn yaptn iin yarn elinde olup olmayacan
bilmiyorsun. Ciddi bir hastalm olsa, lrm, nk ila
alacak param yok", demiti. Psikolojik bask ve yetersiz
beslenme nedeniyle halkn salk standartlar byk lde
dm. Salk sisteminin kmesi, salgn hastalklarn
bagstermesi byk bir endie kayna. te yandan, yksekrenimde artan kayrmaclk ve ticarileme sradan insanlarn ocuklarn niversiteye gndermelerini olanaksz
kld iin, ocuklarn geleceini yoksulluun ve eitli
zorluklarn bekledii dnlyor. gvencesinin ve cret
dengesinin yok olmas, maa ve emekli aylklarnda deme91

lerin geciktirilmesi, tengenin dolar karsnda dalgalanmaya

braklm olmas ve mali vurgunlar ekonomik gvencesizliin dier nedenleri arasnda.
Gvencelerin yitirilmesinin toplumsal boyutlar halk tarafndan devletin kmesiyle ve insan ilikilerinin dalmasyla ilikilendiriliyordu. Sovyet hukuk, idare ve ahlak sistemlerinin bozulmas, su ve iddet olaylarnn sorumlusu
mafya ve sokak etelerini hayatn ayrlmaz bir paras haline getirmiti. iddet karsnda duyulan genel korku ve
devlet memurlarnn keyfi uygulamalar gvensizlik duygusunu artrmaktayd. Mahallemdeki Uygur kadnlardan biri
eteler iin, "Sovyet zamannda sradan insanlara dokunmazlard, ama bugn evlere girip istediklerini alabiliyorlar,"
demiti.
eenistan ve Tacikistan'daki etnik savalar da baka bir
gvensizlik kaynayd, nk insanlar savan kendi yurtlarnda (Sovyet topraklarnda) ve kendi halklar arasnda getiini dnyorlard. ok sayda sava mltecisinin varl,
insanlarda Kazakistan'da da etnik bir sava kabilecei endiesi douruyor. Sovyet sonrasnda gvensizlik douran bir
baka toplumsal deiim de, vahi kapitalizmin ahlak hor
gren nitelii dolaysyla yaylan mitsizlik duygusu.

Umutsuzluk
Yukarda saylan etkenler yznden insanlar yaam sevinlerini kaybettiklerini dnyorlar. Kazak bir retmen
unlar anlatmt:
Eskiden genel sekreterimiz vard... Her eyimiz olduu
halde ak ak hibir eyimiz yok diye ikyet ederdik.
Oysa imdi her eyimiz var; Snickers, Finlandia, Smirnov,
Absolut (votka markalan), etekler, ortlar (bunlar irene104 92

rek sylyor), ama aslnda hibir eyimiz yok. Her eyimiz

varken yok diye ikyet ediyorduk. imdi pazarda bir sr
mal var, ama alamyoruz. Dkknlar dolu ama yaam tarzmz kaybettik. Sovyet zamannda paramz vard, gcmz, umutlarmz vard. imdi hibir eyimiz yok, l bedenleriz. Hareket eden cesetleriz, dehet verici, ok zc.

Umutsuzluun en iyi gstergelerinden biri yaygn intiharlard. 1993'ten beri tandklarmn yaknlar ya da komular
arasndan 6'snn intihar ettiini renmitim. Tm erkekti; bei Rus, biri Kazak. Ruslar alkol, geimsizlik ve boanma
nedeniyle, Kazak olansa eroin bamls olduu iin canna
kymt. Buckley'nin ( 1 9 9 7 ) ileri srd gibi, intihar Kazakistan'da erkekler arasnda daha yaygn, nk Sovyet
sonras deiimler daha ok onlar etkiliyor, ilerini kaybedenlerin ou sanayi iisi Rus erkekler ve onlar arasnda
intihar oran daha da yksek. Mahallemde intihar eden alt
kiiden beinin Rus iiler olmas da bunu gsteriyor.

Eitliki toplumun yok olmas

Gvencesizliinin yan sra, insanlar toplumlarnn eitliki niteliinin de kaybolduu grndeydiler. Sovyet sistemi, imdiki vahi kapitalizmle karlatrldnda daha
eitliki ve toplumsal adan daha az kutuplam olarak deerlendirilmekteydi. nsanlar yeni sistemi dayanmac ve
eitliki kurumlar bozmakla suluyorlard. Eitliki yap iki
ekilde bozulmutu: Sekinlerle halk arasndaki uurumun
bymesi ve sradan insanlar arasnda oluan tabakalama.
Konutuum insanlar eski toplumun iki gruptan olutuu grndeydiler: Onlar, yani sekinler ve sradan insanlar. Eski toplumun sekinleri, parti yeleri, komnist partinin ileri gelenleri ve Komsomol nderlerinden olumaktay-

di; her yerde en st konumlan igal etmilerdi. Ayr bir yaam srmekteydiler, srad mal ve hizmetlere ulama imknlarna sahiptiler. Bunlara ramen, alttakilerin gznde
Sovyet zamanndaki toplumsal uurum bugnkyle kyaslanamaz bile. Bunu gstermek iin insanlar eski sekreter
Kunaev'in eviyle yeni ina edilmi imdiki bakanlk sarayn karlatryorlard. Bakanlk saray bir yana, Kunaev'in
evi, Medeo'ya giden Lenin Caddesi boyunca mantar gibi yaylmakta olan yeni zengin snfn yaptrd villalarla bile
karlatrlamaz bir mtevazlktayd.
Eski toplumda sekinler eitli ayrcalklara sahiptiler,
ama toplumun geriye kalan kesimi birbirlerine gre eit konumdaydlar. Evlilikler ve konutlama sz konusu eitlie
iaret eden balca olgular. Mahallemdeki konutlarn byk
blm 1960'larn sonu ile 1970'lerin banda ina edilmi
be katl beton binalard. Kruev konutlar olarak adlandrlan bu binalar yalnzca mahallemde deil, btn Almat'da mevcut. Bizim mahallede bu evlerde oturanlar farkl
toplumsal konumlardan insanlard; ounluu iiydi, ama
retmenler, yneticiler, niversite profesrleri, polis memurlar, mhendisler, doktorlar da vard ve eitli etnik
gruplardan geliyorlard. Konutlar arasnda herhangi bir fark
yoktu. Ayn ey evlilikler iin de geerliydi. Hem mahallemde hem de niversitemde iiler doktor, mhendis, retmen gibi aydnlarla evlilerdi. Bunun nedeni, Sovyet iilerinin 9 baz aydnlardan daha fazla para kazanyor olmalar
veya aydnlarn "dk" kltr dzeyleri deildi, aksine,
Sovyet iilerinin kltr dzeyi "yksek"ti; iilerle teknokrat aydnlar arasndaki kltrel uurum baka lkelere
gre ok daha azd. Hem mahallemdeki hem de fabrikadaki
9

Sovyet iileri, Sovyet halk, Kazak olmayan halk gibi terimleri ska kullanyorum, nk insanlar da kimliklerini hl Sovyet erevesi iinde grdkleri
iin byle konuuyorlar.

104 94

iiler (zellikle kadn iiler) o zamanlar sk sk (ayda iki

kez) tiyatroya gittiklerini, bale izlediklerini ya da konser salonlarnda mzik dinlediklerini sylediler. Bu, Sovyet "yaam biimi" ile olduu kadar, yaplan sanatn kalitesi ve
ucuzluuyla da aklanabilecek bir olgu. Ancak iilerle aydnlarn tm arasnda kltrel adan fark olmadn iddia etmek yine de doru olmaz. zellikle toplumbilim konusunda eitim alm aydnlarn iilere kar tutumlar
olumsuz; onlara kltrsz, taral ve geri anlamna gelen
kolhozlu (toplu retme iftlii Kolhozdan tretilmi bir kelime) diyorlar. Ama teknik ve bilimsel bir evreden gelen
aydnlar evlilikler yoluyla iilerle kaynam durumdalar,
aralarnda kltrel bir fark grlmyor. Ancak bugn bu
resim giderek deimekte. Kkleri eski sekinlere dayanan
yeni lmpen burjuvazinin ortaya kmasnn yan sra, alt
kesimler de tabakalama yolunda. Baz kiiler ticari ileri,
balantlar, yabanc i ortaklar, rvet ve orta apl mafya
ilikileri nedeniyle daha iyi konumlara geliyorlar. Onlar
maddi koullarn iyiletirirken bir yandan da yoksullama
devam ediyor. Eski komuluk, dostluk ve akrabalk ilikileri bozuluyor, nk maddi farkllklar eski paylamac ilikileri etkiliyor. imdi zenginlik giysiler, arabalar, pahal
okullar, iyi harlklar, ikolata gibi mal ve hizmetleri tketerek gsterilen ayrcalkl bir konum. Bunu yapamayanlar
kendilerini dlanm, aalanm hissetmekteler; kzgnlklarn, aclarn her frsatta da vuruyorlar.
Sovyet sisteminin eitliki nitelii bir efsane olabilir. Ancak bugn mlkszler tarafndan bu efsanenin yceltilmesinin esas nedeni eskinin iyi zelliklerinden ok, yeninin
ktlkleri.

Komplo teorisi
Sekinler btn bu olanlar birbiriyle bantl iki sylemle, kapitalizm ve bamszlk sylemleriyle merulatrmaya alyorlar. Onlara gre, kapitalizm toplumlarn doal
dzeni ve uzun vadede herkese refah ve demokrasi getirecek. Sovyet dnemi bu dzenden sapma olarak niteleniyor
ve srmekte olan ktlklerin tm sorumluluu o dneme balanyor. Trenin tekrar rayna oturtulmas, kapitalist
dzenin kurulmas iin acl bir gei dnemine gerek olduu iddia ediliyor. ekilen zorluun ksa vadeli olduu,
kapitalist Cennet'in yaratlmas iin bu dnmn gereklilii dile getiriliyor. Oysa, sekinlerin Cennet vaatlerine
karn, son on yl boyunca ounluun yaam dzeyi srekli olarak yoksulluk snrnn altnda seyrediyor. Halk
hayal krklna uram durumda; yakn gelecekte bir dzelme grlmeyeceine, her eyin daha da kt olacana
inanyor.
Daha nce sz edilen tarihi ve sokak satcs Glcan
gei dnemi ile yle dalga gemiti:
Biz, Sovyet halk 1 0 ansl bir halkz. Srekli Sibirya treninde yolculuk ediyoruz. Her zaman gei halindeyiz. 70 yldr sosyalizmden komnizme geiyorduk, imdi, bilmiyorum ka yl srecek, sosyalizmden kapitalizme geiyoruz.
Treni gtrenler hep ayn. Eskiden komnizm cenneti vaat ediyorlard, ki bizi oraya gtremediler, imdi de kapitalizm cennetinden sz ediyorlar. Ama artk onlara kimse
inanmyor.

10 Kolektif kimlikten sz ederken insanlarn kullandklar 'biz' zamiri, eer zellikle Kazakistan ya da belli bir etnik gruptan sz edilmiyorsa, genellikle 'Sovyet halk' anlamnda kullanlyor.

96

Bamszlk sylemleri ise yaanan hayal krklklarnn

stesinden gelmek iin kullanlyor. Halkn ve bireyin zgrlnn ve egemenliinin tek garantisi olarak devletin
egemenliine vurgu yaplyor. imdikilerin olmasa da gelecek kuaklarn maddi refah buna balanyor. Egemenlii
korumann, gndemin en nemli maddesi olmaktan baka,
baarl bir gelecein yaratlmas iin de tek nkoul olduu
iddia ediliyor. Gelecek, lke ve halk kavramlar sk sk kullanlyor, yeni devletle ve lkeyle zdelemi manevi bir
toplum yaratmaktan bahseden bamszlk nutuklar atlyor. Sylev, egemenliin korunmas iin ekonomik olarak
byk bir fedakrlk gerektii ve bu fedakrln gelecek
iin yaplaca sylenerek srdrlyor.
Zorluklar yaayanlara btn bu nutuklar iki nedenle
dzmece geliyor. Soyut dzeyde; yeni kapitalist ideoloji bir
yandan ekonomik etkinliklerin merkezine sekinlerin karlarn koyuyor, te yandan sradan insanlardan hayali
bir toplumun gelecei iin fedakrlk yapmalar isteniyor.
Somut dzeyde ise; sekinler zengin olmak, lks ve ar
tketime inanlmaz miktarlarda para harcamak iin her trl yola bavururlarken, sradan insanlardan toplumun gelecei uruna alk ve yoksulluk cehenneminde yaamalar
talep ediliyor.
Sekinlerin tm propagandalarna, sylevlerine ve sac
Batl analizcilerin szde kuramlarna karn, halk bunalmn eski sistemin elikilerinin sonucu olduuna hi inanmyor, yaplan piyasa reformlarn bu elikileri zecek nitelikte ve dolaysyla zorunlu grmyor. nsanlar bunalmn
ve reformlarn, hl iktidarda olan rm eski Sovyet
sekinleri ile Batllarca hazrlanm bir komplonun eseri
olduunu dnyorlar. Dolaysyla onlara gre, yzne
demokrasi maskesi takm eski sekinler yaplan reformlardan yararlanan tek kesim. "Zengin olmak iin parti yelii112

106

ni brakp demokratla soyundular", cmlesi Almat'daki

sekinler iin ska dile getirilen bir yarg.
Gemile ilgili deerlendirmelerin banda Sovyet paylam sistemine duyulan sempatiyle Sovyet sekinlerine kar
duyulan nefret geliyor. Eski sistem, sekinlerle zdeletirilmiyor; egemen sekinlerin halk istismar ettikleri, ama
sradan insanlarn karlarnn da byk lde gz nnde tutulduu bir uzlama sistemi olarak grlyor. Yaplan
reformlarla sekinlerin toplumsal szlemeyi ihlal ettikleri,
pastann tamamn aldklar, halknsa 70 yl boyunca elde
ettii haklar yitirdii dnlyor. Sovyetler'den gnmze yaanan dnm, bir fabrika iisi tarafndan yle
zetlenmiti: "Gemite alyorlard ama bize de kalyordu.
imdi yle ok alyorlar ki, artk bize bir ey kalmyor."

Sonular
Almatllara gre karmaa, yaam koullarnn olaanst
belirsiz, geleceinse hibir ekilde ngrlemez olmas demek. Belirsizlik (Hegelci anlamda) genellikle gelecee ilikin en temel kavram olmakla birlikte, toplumsal karmakln artmasyla iyiden iyiye iddetlenir. Bu nedenle modern
toplumlar sosyal gvenlik alar, sigorta sistemleri, salkla
ilgili dzenlemeler, eitli toplumsal hareketler gibi mekanizmalar gelitirip belirsizliin olumsuz etkilerini en aza indirmeye alrlar. Ne var ki, toplumsal yaam ngrlebilir klmaya ynelik bu dzenlemeler ayn zamanda denetim
ve egemenlik mekanizmalar olarak da ilev grr. Yaam
koullarnn dengelenmi belirsizliiyle olaanst belirsizlik halini birbirlerinden ayrmak durumundayz. Olaanst belirsizlik halinde yaam koullar, varolu gvenliini
ve bireysel etkinlii yok edecek dzeyde kararr; gelecekle
ilgili en ufak tasarlar bile olanaksz klar. Oysa dengelen-

mi belirsizlik bireysel etkinliin ve zgrln nkouludur. Belirsizliin tamamen ortadan kalkmas durumunda
ise, her ey nceden belirlenmi bir plana gre, yaam skc bir hapishaneye dntren demirden bir kafes iinde
(kader) gelimeye balar. Olaanst belirsizlik savuturul m a z bir tehlikeyken, dengelenmi belirsizlik, iinde macera da olan bir memnuniyet kayna olabilir. Sovyet sonras dnemde gzlenen olaanst belirsizlik iki temel alanda
yaanyor: Ekonomi politik ve varolu gvenlii.
Ekonomi politik alanndaki olaanst belirsizlik, ekonomi dzeyinde izlenen politikalarn ve srelerin (neo-liberal ekonomi politikalar, esnek birikim ve mali vurgunlar) belirli politik srelerle (devletin paralanmas, glge
devletler ve devlet d iktidar ebekeleri) eklemlenmesi yznden yaanmakta. Mlkszlere gre karmaann kkleri
devlet mallarnn zelletirilmesinde aranmal. zelletirmeden yararlananlar ncelikle kamuya ait serveti hi vicdan azab duymadan toplu olarak ve aka almakla sulanyorlar ve bu durum ahlakszlk olarak grlyor. Bu, toplumsal ilikilerin ve gvenin bozulmasnn, dolaysyla genel ahlak kntsnn nedeni. Kitabn ilk cmlesinde
(Birinci Blm) Kazak bir erkek tarafndan dile getirilen bilinsiz Raskolnikov bunu simgeliyor. kincisi, refah devletinin ortadan kalkmas, mali vurgunlar ve etki ebekelerinin
(iddet ve yolsuzluun failleri) kurulmas, zelletirmenin
meyveleri olarak tanmlanyor. Refah devletinin ortadan
kalkmas halkn ounluunu gvenceden yoksun brakm. Byle eylerin olabileceini aklna bile getirmeyen
halk saduyusunu kaybetmi. nsanlarn yaamlarn mahvetmi olan mali vurgunlar, iddet ve yolsuzluk, etki ebekelerinin g gsterme ve servet edinme yollan.
Talan dzeninin bu zellikleri u yollarla pekitirilmi:
devlet idaresinin ve kolluk glerinin talanc etki ebekele99

rinin eline gemesi; izlenen ekonomik ve sosyal politikalarn ebeke yelerinin yama yoluyla kiisel servet kazanmalarna hizmet etmesi; ve bu talann zelletirilmi devlet
tarafndan da yaplyor oluu. Devlet idaresinin ve kolluk
glerinin zelletirilmesi iki ekilde gereklemi: devlet
kurumlar ebekelerin kiisel iftlikleri haline getirilmi; i
yerlerinin gvenlii, vergilendirme, zel sektrn denetimi
ve iadamlar arasndaki anlamazlklarn zmlenmesi
(ayrca bkz. Humphrey, 1 9 9 9 ) gibi nemli devlet grevleri
devlet d rgtler (mafya) tarafndan yrtlmeye balanm. Talan, mali vurgun, para aklama ve ar tketim (bkz.
Altnc Blm), ebekelerin ekonomik "alkanlklar" arasnda. Talan yoluyla abuk para kazanmak yeni sekinlerin
bata gelen amac; zelletirilmi devletin de balca ilevlerinden biri bu. Devlet idaresinin ve kolluk glerinin ksmen zelletirilmesi ise, devlete ilikin kuramlar etkileyecek zelliklere sahip; kitabn sonu blmnde bu konuya
deineceim.
Talan oyunlarnn bata gelen kural balantlarn ve iddetin parayla satn alnabiliyor olmas. Balanty, belirli bir
etki ebekesi iinde edinilmi konum anlamnda kullanyorum. Balantlar ve iddet satn alnabilmekte. rnein bizim mahalledeki gmrk memuru imdiki konumuna para
deyerek gelmiti, iyerinin korunmas ya da ile ilgili bir
sorunun zlmesi iin bir rgt satn alnabiliyor. Balantlar ve iddet ek bir gelir kayna olarak da kullanlyor. Etki ebekelerine ye olanlar konumlar sayesinde, ya demeleri gereken paralardan muaf tutuluyorlar ya da rvet, hara, kredi ve i ruhsat alarak veya krl antlamalar yaparak
ek gelir elde ediyorlar. Koruma ad altnda iddet gstermek ise ok krl bir i. E k o n o m i k rant elde etmek iin
kullanlan bask ve hamilik aralar, servet birikiminde erkeklerin ve belirli bir etnik grubun yararna iliyor.
100

Kolluk glerinin zellemesi, kamusal meknlarda so

runlarm iddetle zlmesi (bkz. ayrca Yedinci Blm) ve
ekonomik rant elde etmede bask ve hamiliin nemi, ikl
dar ilikilerine yar feodal bir grnt veriyor. Ancak buradaki durum feodal iktidar ilikilerinden iki ekilde ayrlyor.
Birincisi, feodal toplumda balantlar ve iddet kazanl i
alanlar olarak grlmez. iddetin ve balantlarn parasal
karlnn olmas Sovyet sonras dnemde iktidar mekanizmalarna kapitalist bir nitelik katyor. Siyasal iktisadn bu tr Sovyet sonras koullara zg olmakla birlikte, baka evre lkelerdeki ge kapitalizm deneyimlerini de temsil eder
ynlere sahip (ayrca bkz. Castells, 1998). Ayrca, feodal toplumda iddet yksek bir etik deer saylr (Elias, 1978). Sovyet sonras Kazakistan'da kendini ve bakalarn korumak
iin bavurulan iddet etik deerini hl korumakla birlikte,
devlet memurlarnn, mafyann ve sokak etelerinin uyguladklar iddet eytanca bir olgu olarak grlmyor.
Yaam koullarnn olaanst belirsizlii varolusal bir
gvensizliin ve ynszln de nedeni: Koullarn ar
keyfilii dnm olasln yok ediyor. nsanlar zaman
boyutunda varolusal ynlerini kaybetmi durumdalar;
lm somut ve yakn bir tehdit. Gelecek yok olmu. Bu durum karsnda tepkiler zlem ve fesat teorileri eklinde ortaya kyor. Yok edilmi gelecein yerini eskiye zlem alm. Ne var ki, Sovyet sonras dnemin mlkszleri Walter
Benjamin'in meleinden ok farkl bir konumdalar. Geriye
bakt halde kanatlar altndaki rzgr gelecee doru estii iin melein hareket ve yn duygusu vard. Sovyet sonras dnemde ise kasrga esmekte, insanlar, rzgrn kendi
iddeti ve ynszl iinde yok olmakta. (zlemle ilgili
olarak bkz. Altnc Blm.)
Mlkszler mafya ile siyasi ve idari sekinlerin, Amerikallarn talimatlaryla, bilerek kargaa ve kanunsuzluk yarat112

tklarna ve bunu devlet ilerinde srekli klmaya altklarna inanmaktalar. Bunun nedeni, Amerikan ajan gibi davranan bir grup brokrat, mafya ve iadamnn ebekeler
oluturup temel maddi kaynaklar denetimleri altna alrken ve kayna belirsiz genel bir korku yayarak halk sindirirken, b t n bunlardan k i m s e n i n s o r u m l u t u t u l m u y o r
oluu. Bu tezde doruluk pay var, nk karmaaya yol
aan ekonomik reformlar I M F ve Dnya Bankas talimatlar
dorultusunda yaplyor ve btn bunlar yalnzca sekinler
ile ABD'nin karlarna hizmet ediyor. Ayn kuram mlkszlerin ynszlk ve acizlik duygularn da yanstyor. Biliyoruz ki, hibir politik failin, olaylar nceden belirlenmi
bir plana tpatp uyacak ekilde dzenlemesi m m k n deildir. Kazakistan'daki sekinler ile IMF politikalar iin de
ayn ey geerli. Politikalar karm, b e k l e n e n meyveler
alnamam. Mlkszlerin sekinler ile Amerikal eflerini
olaanst gl ve ktlk mihraklar olarak grmeleri
aslnda kendi ynszlk ve aresizliklerinin bir ifadesi. Endie ve umutsuzluk dolu bir ortamda kurulan iliki alar,
insanlarn hayatta kalmalarnn ve kendilerini en dk dzeyde bile olsa birer eyleyen olarak hissetmelerinin tek yolu. zleyen blmde bunu ele alacam.

10.!

DRDNC BLM

KARMAAYLA BA ETMEK IIN

KURULAN LK ALARI

Bu blm karlkllk, bunun toplumsal rgtlenme biimi

olan iliki alan ve bunlarn Sovyet sonras Kazakistan'daki
etkileri zerine odaklanyor. nsanlar Sovyet sonras koullar altnda geinebilmek iin iyerlerinden bireyler armak, ufak rvetler almak, sokak satcl veya bavul ticareti yapmak, bahelerinde sebze meyve yetitirmek, konserve hazrlamak gibi ok eitli yollara bavurmular. Bu etkinliklerin her biri ailelerin ekonomileri iin ok nemli, bu
nedenle ayrntl olarak zerlerinde durulmal. Ancak ben
sz edilen ekonomik faaliyetlerden ok, ailelerin sahip olduklar eitli kaynaklarn dier ailelerle nasl ilintili olduu, yani iliki alar iinde dei toku yoluyla nasl bir potansiyel yaratld zerinde durmak istiyorum.

Tanmlar
Sahlins'i ( 1 9 7 2 : s. 1 8 8 ) izleyerek, "yeniden datm" servetin merkezi bir yetke tarafndan toplanp yeniden bltrlmesi, "karlkllk" kavramn ise iki taraf arasnda ger103

ekleen dei toku olarak kullanyorum. Karlkllk ilikisinde taraflarn konumlarnn benzer olmas gerekmiyor;
karlkllk, piyasa koullarnda yaplan rastgele ve kaygsz
dei tokuun tersine, kiisel ilikilere dayanan bir dei toku biimi (Lomnitz, 1977: s.133). Yani, taraflar birbirlerini
asgari dzeyde de olsa tanyorlar; dei tokuun nesneleri
zaman iinde deise de ilikiler sreklilik gsteriyor
(Momnitz, 1977); iliki, piyasadaki dei tokutan farkl
olarak, taraflar arasndaki ballk, sorumluluk, gven gibi
terimlerle tanmlanyor; mal dei tokularna her zaman
selamlama, taraflarn yaamlarna ve ailelerine duyulan ilginin ifade edilmesi gibi trensel insani ilikiler elik ediyor. Mal ve hizmet dei tokuunun nedeni minnettarlk,
sevgi, sayg, hayr, nam, ayrcalk, stat, yetki veya g kazanmak olabiliyor. Bourdieu'nun az veya ok, tm dzeylerdeki karmak toplumlar iin gsterdii zere ( 1 9 7 7 ,
1984), ayrcalk ve stat gibi kltrel varlklar ile para, mal
ve hizmetler gibi maddi zenginlikler birbirleriyle deitirilebiliyor. Dolaysyla, bir ilikinin karlkl olup olmadn
belirleyen lt ne dei toku edilen nesnelerin nitelii
(maddi veya manevi), ne de ilikinin trdelii, tersine, taraflarn kiisel ilikilerinin ok boyutluluu iinde algladklar bir dei toku.
Birbirleriyle ilintili bu tr ilikiler btnn iliki alar
(ebekeleme) olarak tanmlyor, okaral iletiim anda
ilikilendirildii anlam ve ilevlerin tmn kapsamad
iin snrl kalsa da, bu tanm kitabn amac iin yeterli buluyorum. liki alarn yz yze ilikiler btn olarak dnrsek, karlkllk ilikisini bunun toplumsal rgtlenme biimi olarak ele alabiliriz. Burada antropoloji yaznnda
konunun nasl kapsandn irdelemek amacnda deilim, 1
1

Antropoloji yaznnda iliki ag kavramnn gemii Radcliffe-Brown ( 1 9 4 0 ) ve

Bares'a ( 1 9 5 4 ) kadar gitmekte. Bu isimlerin ardndan gelen eitli yazarlar

104

ancak bu blm iin nemli olan ve ilk kez Mitchell ( 1 9 8 7 )

tarafndan ortaya atlan temel kavram zerinde duracam: "ulalabilirlilik, katmanllk ve younluk" (Rogers ve
Vertovec, 1995: s. 16). Ulalabilirlilik, en az iki hattan olumu bir ilikinin kapal bir daire mi yoksa ak ulu bir izgi mi oluturduunu ler. Katmanllk, taraflar birbirlerine
balayan eitli toplumsal balar gsterir (akrabalk, dostluk, meslektalk, evlilik). Younluk ise, taraflarn iliki
iinde sergiledikleri balln veya kar ilikilerinin derecesiyle ilgilidir (Rogers ve Vertovec 1995: s.17). Alan aratrmamda edindiim deneyime dayanarak, birbirine gemi
evreler iinde kurulmu, katmanlln ve balln yksek
olduu bir iliki ann, a iinde yer alanlar tarafndan "ahlaki beraberlik" (Cohen, 1966: s.25) olarak deerlendirildiini eklemek isterim. Byle bir topluluun iindekilere dnda kalanlara gre daha farkl beklentilerle ve farkl ekillerde davranlr. Topluluk yelerinin birbirlerine daha cmert ve bal olmalar beklenir, topluluk d kiilerle girilen kar ilikileri ise merudur (aplan, 1981: s.64). Almat'da genellikle iyeri temelinde, aile ve evlilik yoluyla veya
mahalle balan zerine kurulmu, ahlaki beraberlik olarak
adlandrlabilecek iliki alar bulunmaktayd.

Geinmek iin bavurulan yollar:

Karlkllk ve ebekeleme
Sradan insanlarn refah asndan bakldnda, Kazakistan'da Sovyet sonras yaanan ekonomik deiimlerin en
nemlilerinden biri, birbirlerini dengeleyen devletin yeniden datm ilevi ile ebekeler iindeki karlkllk ilikisinin bozulmu olmasdr. Sovyet sistemi dnyadaki en gelikavram daha da gelitirmilerdir (Wolf, 1966; Mayer, 1966; Mitchel, 1 9 6 9 ,
1974, 1987; Hannerz 1980, 1992).

105

ini refah sistemlerinden birini kurmutu ve Sovyet yeniden datm sisteminin en nemli zellii, ekonomik sistem
gerei karlkllk ilikisinin tevik edilmi olmasyd.
Humphrey'nin ( 1 9 8 3 ) de gstermi olduu gibi, Sovyet sisteminde iktidar zenginlikten ok bir stat sorunuydu. Servet birikimi ve dnm yasalarla snrl olduu iin insanlar maddi olanaklarn stat kazanmak veya kaynaklara
ulamada ayrcalk tanyabilecek insanlara erimek iin kullanrlard (Humphrey, 1983).
Dei tokuun bir baka boyutu da baz mallarda grlen
(gerek ya da yapay) ktlkla ilgiliydi. Gdml ekonominin hastalkl ynlerinden birinin ktlk olduu herkese bilinmektedir. 2 Sovyet ynetimi srasnda Almat'da ktlk yalnzca araba, buzdolab, televizyon ve konut gibi belirli mallarda yaanm. Ktln, sistem dinamiklerinin 3 bir sonucu
olmakla birlikte, ayn zamanda yapay olduu sylenebilir,
nk tepedekiler eitli mallar karaborsada daha yksek
fiyatlara satmaktaydlar. Kt olan mallar temel olarak iyerleri araclyla belge karl verilmekteyse de, ayrcalkl
olanlar karaborsa ya da dei toku yoluyla bunlara eriebilmekteydiler.
Yeniden datm ve karlkllk alannda Sovyet sonras
reformlarn getirdii deiimleri daha iyi anlayabilmek iin
aadaki forml kullanacam:
2

Gdml ekonomilerde yaanan ktlklarla ilgili geni bilgi iin bkz. Komai

Sovyet ekonomisinde, her retim biriminin performansn toplam rn says

( 1 9 9 2 : s. 2 2 8 - 3 0 1 ) .
veya arl zerinden brt retim hacmine gre len ve buna gre dllendiren Val adl bir sistem vard. Her iletme, rnn gerek kullanm deerine
pek nem vermeksizin retim hacmini, dolaysyla dln maksimize etmeye
alrd. Bu nedenle lm yntemine bal olarak ya ok dk ya da ok
yksek miktarda, ama pek kullanl olmayan mallar retilirdi. Yani ktlklar
ksmen bu kullanm deeri dk rn fazlal sonucunda douyordu. Sovyet
ekonomisi bu nedenle israf ekonomisi olarak da tanmlanmt (Ticktin, 1992:
s. 10-11).

106

A=B+C+D+E+F

Burada:
A=bir ailenin sahip olduu kaynaklarn toplam
B=aile yelerinin maa ve cretlerinin toplam
C=refah kurumlarnn aileye yapt katklarn toplam
D=ev ii retimden elde edilen rnler toplam (bahede
yetitirilen rnler, b e s l e n e n hayvanlar, yaplan sebze
meyve konserveleri, balklk, toplayclk ve avclktan
elde edilen rnler)
E=dei toku yoluyla elde edilen kaynaklar toplam
F=pazarda yaplan ticaretten elde edilen kaynaklar toplam.

E'nin miktar aile yelerinin toplumsal konumlarna ve

iliki kurma yeteneklerine gre deimektedir.
Sovyet dneminde B+C ailenin sahip olduu kaynaklarn
esasn olutururken, D+E yardmc ama nemli bir ksmd. Sradan ailelerin byk blmnde ticaret geliri (F) sfra eitti. D+E aile ekonomisine byk bir katk yapm,
karlkllk ilikisi iinde kt olan mallar dei toku edilmi (E) olsa da, bunlarn yaamsal ncelikleri yoktu ve ailenin temel ihtiyalar B+C ile karlanabilmekteydi.
Perestroika ve bamszl izleyen ekonomik reformlar
yukardaki formlde kkl deiimlere yol am. ncelikle, refah devletinin zlmesiyle aile ekonomisini yakndan
ilgilendiren yeniden datm sistemi byk lde km,
kurumsal katklar (C) son bulmu. kincisi, isizlik nedeniyle maa ve cretlerin (B) katks ya hi yok ya da ilerini
kaybetmeyenlerde, enflasyon ve kesintiler yznden te
bir orannda azalm. Ayrca cret demeleri srekli ertelendii iin B, aile ekonomisi iin temel bir kaynak olmaktan km. Yani B+C artk aile ekonomisine pek bir katkda
bulunamyor. Bu nedenle ailelerin ou yoksulluk izgisi
107

altnda yaamaya balam, hayatta kalabilmek tek amalar

olmu. Geinmenin tek yolu artk D+E. Buna ek olarak bavul ve sokak ticareti yaplmaya balanm. Bu soyut ama
basit modeli rneklemek iin bir ii ailesinin geinebilmek
iin bavurduu yollara bakalm.
Aleksander krkn gemi, kendisini Rus sayan Moldavyal bir erkek. Yar Rus yar Ukraynal Ludmila ile evli, o
da kendisini Rus sayyor. ki olan, iki kz drt ocuklar
var; bir Rus ailesi iin fazla bir nfus. En byk erkek ocuk Kostia yl nce karsnn ailesiyle birlikte Rusya'ya
gitmi. Dierleri, Aleksander'n kaynvalidesi Marina ve
kara kpekleri arik ile Kruev evlerinde4 odal bir dairede birlikte yayorlar. Aleksander yetenekli bir marangoz, 24 yldr ayn fabrikada alyor. Fabrika, hisselerin
alanlara paylatrlmas yoluyla zelletirilmi. letmenin mdr nce hisselerin yzde 25'ini alm. Sonra,
bankalarn yalnzca hisselerin byk blmn ellerinde
bulunduranlara kredi verdiklerini ne srerek iilerin sahip olduklar hisselerin ounu dk fiyattan satn alm.
Aleksander'n dediine gre, mdr retim hacmi artt
halde iilerin saysn 1400'den 600'e indirmi. Aleksander'n takmndan iine son verilen kiinin yapt iler
ona yklenmi.
Aleksander haftada 6 gn alyor, maa 5 . 0 0 0 tenge.
Ekim 1995'te 83 dolara eit olan bu para, enflasyon nedeniyle Ekim 1996'da 71 dolara dt. 5 Ailenin resmi geliri
4

Kruev evleri 1960'larm sonu ile 1970'lerin banda Kruev'in uygulamaya

koyduu konut politikas erevesinde ina edilmi, be katl beton blok evler.

Kitapta sz edilen dolar ABD dolardr. Metinde ska dolardan sz edilmesinin nedeni insanlarn hemen her zaman gelir ve giderlerini ABD dolar zerinden lyor olmalar. Tasarruf edebilenler de birikimlerini dolara yatryorlar.
Yerel para tcngenin dolar karl benim Almat'da bulunduum sre boyunca
srekli deiti. 15 Temmuz 1995'te geldiimde 1 dolar 55 tetieyken, Ekim
1996'da 70 tengeye eitti.

104

onun maa ile karsnn a n n e s i n i n e m e k l i maandan

(1.400 tenge, 20 dolar) oluuyor. Aleksander imdiki maann Sovyet zamannda eline geenin te biri olduunu
sylyor. Bunu da genellikle en az drt ay gecikmeli olarak
alabiliyor; neyse ki kaynvalidesinin emekli maa dzenli
deniyor. len yemeklerini maandan kesilmek zere
fabrika kantininden veresiye yiyor. Fabrika ynetimi iileri, maalarnn bir blmnn hatta tmnn ayni denmesini kabule zorluyor. Ama iiler buna direniyor, nk
Aleksander'a gre fabrika maazasnda fiyatlar dardan
daha yksek, stelik satlanlar kalitesiz. Ynetim, retilen
pencere, kap ve mobilyalar dier fabrikalar ve byk gda
maazalar ile yiyecek, arap, eker ve baka baz mallar
karlnda takasa sokuyor. Sonra da o takas mallarn iilere para yerine kabul ettirmeye alyor. Aleksander'n iddiasna gre:
Mdr bir tala iki ku vurmaya alyor, mallarn satarken bir yandan da ek kazan elde ediyor. Bize maalarmz deyecek paras olmadn sylyor. Ama yalan, kendisine pahal bir ev yaptryor, geenlerde de Mercedes ald.

Ailenin aylk gideri en az 2 5 . 0 0 0 tenge. Bunun iinde

arlkl olarak gda harcamalar, kira, arabann benzini ve
votka ile biraya ayrlan para var. Aleksander her akam iki
ie yerel bira ile iki kk bardak votka iiyor, bunlarn
maliyeti 70 tenge. Giysileri eski, Sovyet dneminde olduu
gibi Yeni Yl iin yeni kyafetler alamadlar. K geldiinde
kzlar Nataa ( 2 1 ) ve Nastia ( 1 9 ) anneleriyle bot ve palto
ihtiyalar konusunda tarttlar. Ludmila Mikhailovna kendi eskimi ayakkablarn gstererek, "Bakn bana, param
olsa kendime bir ift yeni ayakkab alrdm", diyerek kzlara
itiraz etti. Ama Aleksander yle dnmyor, "Evlenme za109

manlar geldi, hi kimse eski giysiler iinde bir kza bakmaz", diyordu. Birka gn sonra bana botlar ve paltolar
aldn sylediinde, ne kadar dediini sordum. "demedim", dedi. Nasl olduunu merak ettim. Nikol'skii pazarnda kocasyla dkkn ileten ve bavul ticareti yapan yeeninden aldn syledi. "Ne cmert akrabalarn var", dediimde, "Evet ama ben de onlara yardm ediyorum, yaz banda para almadan pencere ve kaplarn deitirdim. ok
tehlikeli olduu halde malzemeleri mdrden habersiz fabrikadan almtm", dedi.
Aleksander'm ailesi, aile yelerinin tmnn ekonomik
etkinliklere katlmas sayesinde geinebiliyor. Aleksander,
kars ve komularnn dedii gibi, altn elli, yani ok becerikli bir adam. yi bir marangoz, kaynak ve yap ustas; iyi
bir ifti; ayrca balklk ve avclk yapyor. Btn bunlarn
yannda insanlarla iliki kurabilen biri. Mesleki bilgisi ve iliki kurma becerisi sayesinde ailenin ihtiyac olan paray kazanabiliyor. Her eyden nce hem fabrikada hem de kendisi
iin alabiliyor. Akraba ve dostlar araclyla alt fabrikaya mteri buluyor, mdr tm siparileri ona gnderdii
iin, baz ileri olmas gerekenden daha az paraya kendi hesabna yapyor, yani mteri "alyor". Ayrca baz malllar ve
aletleri fabrikadan karp dost ve yaknlarna daha ucuza satyor, hatta bazen bedelsiz veriyor. eitli kiilere malzeme
vererek, kap pencere monte edip tamir ederek yardm ediyor, kendisi ihtiya duyduunda da onlardan yardm alyor.
Aleksander btn bu iler sayesinde, ailenin aylk gelirinin byk bir blmn oluturan ve ou yasad yollarla edinilmi 12.000 ile 2 0 . 0 0 0 tenge arasnda bir para kazanyor. arkadalar yaptklarna itiraz etseler de, Aleksander fabrika bekisine rvet vererek btn ilerini hallediyor; yaptnn hrszlk olmadn, iilerin hisselerini ok
ucuza satn alm olduu ve imdi de zaten dk olan ma104

alar zamannda demedii iin, asl hrszn mdr olduunu dnyor.

Aleksander'm annesi Almat'dan 60 mil uzaklkta bir
kyde yayor. Hayat boyunca civardaki kolhozda st
olarak alm. Ayn yerde traktr srcl yapan kocas lm. Artk emekli olduu halde, kendi bahesinde
meyve ve sebze yetitirip hayvan besliyor. Ayrca patates
ektii bir topra var. iftilii kmseyen Nataa dnda
tm aile patates retimine katlyor. Tkettikleri et ve stn bir blm, sebze ve meyvelerin tm buradan geliyor.
Ailedeki kadnlar k iin yazdan sebze konservesi ve reel
yapyorlar ( litrelik ielerde yaklak 60 domates salas
ve yarm litrelik ielerde 40 kadar reel). 1 9 9 6 yaznda
2.000 kg patates rettiler. Bir blmn sattlar, bir blmn de kk bir domuzla takas ettiler. Bir uval patatesi
balk a karlnda Valeri adl bir Rus'a, iki uvaln da
kocas intihar etmi olan Aleksander'm kz kardeine verdiler. Kendilerine kalan patatesin birazn yaz ve sonbahar
iin ayrdktan sonra kalanlar gelecek haata kadar kullanmak zere kilere kaldrdlar.
Kendilerine ait topran yan sra, civar alanlar da geim
kayna olarak kullanlmakta. Aleksander'm annesinin kyne 6 mil uzaklktaki gl, baheden sonra, en byk geim kayna. Aleksander gle her gidiinde 20 kg balk tutuyor. Balklarn bir ksmn (en iyilerini) glden sorumlu
(beki) Memet adl bir Trk'e veriyor, birazn da Rus Valeri'ye. Kalanlar annesi, kz kardei, yeenleri ve kendi ailesi
arasnda paylalyor. Bazen fabrikadaki arkadalarna ve
bekiye de balk gtryor. Valeri ve Aleksander zaman
iinde dost olmular; sk sk Aleksander'm kk kaynda
btn geceyi glde geirir, birlikte balk tutup votka ierlerdi. Aleksander Memet'e balklarn yan sra meyve de veriyor, ayrca fabrikadan getirdii elektrikli testereyle onun
111

iin odun kesiyor. Aleksander Memet'le de iyi ilikiler kurmu. Birlikte her gle gidiimizde nce glden birka yarda
uzaklktaki evinde Memet'i ziyaret ederdik. O da bize votka, ay ve kavun ikram ederdi. Bala kmadan nce saatlerce oturur hep birlikte sohbet ederdik. Aleksander, balklk kadar sk olmasa da ku da avlyor. Avlad kularn
bir blm ve bir ie votka karlnda bir Rusa tamir ettirdii eski bir tfei var.
Yakndaki kolhoz da bir geim kayna. Aleksander fabrikadan ard malzemeleri kyllerden st, meyve ve et almak iin takas ediyor. Ayrca kolhozdan hayvanlar iin bedelsiz ot, ailesi iin de msr alyor. Yazlar ok msr yiyorlar, bir blmn de dost ve akrabalara veriyorlar. Aleksander' iftlikten bir uval msr alrken grdmde yasal
olup olmadn sordum, kahkahay basp, "Kolhozun civarndaki her ey bana ait", dedi. Daha sonra evde, Aleksander'n ei Ludmila piirdii msr sofraya getirdiinde, hikyeyi btn aileye anlatt. Hepsi cahilliime kahkahalarla
gld. Yazlan yredeki Korelilerden de baz hizmetler karlnda karpuz alyorlar.
Aleksander her cuma akam Almat'da toptan sat yapan bir maazadan annesi iin ucuz votka ve sigara satn
alyor. Kadn da bunlar hafta boyunca satyor ya da takasta
kullanyor. Satmadan nce miktarn artrmak iin votkalara su katyor.
46 yanda olan Ludmila omurgasn incitene kadar bir
fabrikada alm. Tamamen alamaz hale gelene kadar
iki kez ameliyat geirmi. Sigorta niyetine tek kuru almadan iinden ayrlm, stelik bir emekli maa da yok. Aile
ekonomisine katks, kk kzlar Nastia'nn yardmyla
satt kozmetik rnler. Bunlar Rusya ile Kazakistan arasnda bavul ticareti yapan byk olu Kostia getiriyor. Kostia da karlnda Rusya'da ok pahal olan meyve, yumur112

ta ve sebze alyor. Anne kz kozmetikleri arkadalarna ve

akrabalarna satyorlar. Karavan adl ok satan bir gazeteye
ilan da veriyorlar.
Nataa, Bulgar Trk bir adamla evlenip stanbul'a gitmeden nce yasad sokak satcl yapyordu. nceleri
kuzeninin dkknndan ald mallarla annesinden ald
kozmetikleri yzde 5 karlnda sokakta satard, ama bir
sre sonra kuzeniyle kocasnn ona kazk attklarndan, dier kzlarn komisyonlarnn daha iyi olduundan, k souunda sokakta durmakta zorlandndan ve neredeyse
her gn para ya da i karlnda seks talep eden erkeklerin tacizlerinden ikyet etmeye balad. Yaz sonunda, Glay adl Kazak bir kadndan ald ders kitaplarn sokakta
satmaya balad. Bir arkadann kz kardei olan Glay
okul kitaplnda alyordu. Kitaplar okul kitaplnda satlmas gerekirken karaborsada daha yksek fiyatlara satlyor. Glay ya da ailesinden birileri tannmaktan korktuklar
iin kitaplar kendileri satmaya yanamyorlard. Yasad
okul kitab sat Nataa ile snrl deil, Austos 1996'da
her yerde bu yolla satlan okul kitab bulmak mmknd.
Nataa Kazak kadnla yapt antlamadan memnundu.
Her kitap iin belli bir miktar okula dyorlar, kalan aralarnda eit olarak paylayorlard. Nataa, Almatl gen kadnlara gre ok daha drst olmasna karn, Glay'a biraz
kazk atmyor da deildi; nk Glay'n da kendisine ayn
eyi yaptn dnyordu. Glay'n satlan her kitaptan
okula ona sylediinden daha az para dediinden kukuland iin, 150 tengeye satt kitab Glay'a 120 tenge olarak bildiriyordu. Nataa aslnda ticaret yapmaktan utanyor,
ama, "Bedenimi satmaktansa orap ve kitap satarm", diyerek kendini rahatlatmaya alyordu.
Nataa 17 yanda liseyi bitirdikten sonra niversiteye
girmek istemi, ama ailesinin onu rvet karlnda bir
113

yere yerletirmek iin ne gerekli balantlar ne de paras

varm, bu nedenle akta kalm. Bunun zerine babas
teknik bir okulun mdrne 2 0 0 dolar rvet vermi ve
Nataa elektriki olmak zere bir yl eitim grm. Emekli
bir albay olan kuzenlerden birinin araclyla da orduda i
bulunmu. Yardmlar karlnda emekli albaya yeni dairesinin kap ve pencerelerinin salanaca sz verilmi. Ayrca, albay ve on kadar subay arkadana 100 dolar masraf
edilerek bir akam yemei verilmi.
Ordu mensuplar hem ikici hem de kadn dkn olarak n yapm olduklar iin, Nataa bu ii aslnda istememi. Ama sokak satcl ok istikrarsz olduundan, cinsel
tacize uramaktan korktuu halde, ii kabul etmeyi dnm. Daha ok kadn meslei olarak grlen bavul ticareti
iine de girmek istemiyormu. nk herkese kabul edildii zere, bu ii yapan kadnlar sattklar mallar daha ucuza
elde edebilmek iin yurtdndaki ortaklaryla yatyorlarm.
Nataa sk sk ekmek paras iin Arap ve Trklerle yatmayacan dile getirirdi. Sonunda ans eseri bir Bulgar Trk ile
tant ve onunla evlendi, bylece kendisi ie girmekten, ailesi de albaya rvet vermekten kurtuldu. Gen bir kadnn iyi
bir koca bulmas, hem kendisi hem de ailesi iin nemli bir
saygnlk ve geim kayna; nk damat ve ailesi yeni ilikiler kurulmasnda potansiyel bir kaynak. Albay daha sonra
sz verilen kap ve pencereleri istemi, ama Aleksander karlnda yz "kt" (kendi szleri) talep etmi. Akrabas olduu halde albaydan neden para istediini sorduumda, albayn hileci ve zengin olduunu, malzemeleri fabrikadan karmasnn da risk tadn ileri srm, "Piyasadan bunlar iki yz dolara alabilir ben yarsn istedim", demiti.
Kaynvalide Marina emekli aylna ek olarak, yaz akamlar kaldrmda sigara, votka, sakz, arap, bira ve eitli hamur ileri satarak aile ekonomisine katkda bulunuyor. B104 114

tn bu faaliyetlere karn, aile ok az para biriktirebiliyor,

geimlerini ancak salayabiliyorlar. Aleksander ve ailesi tarafndan yaplan ilerin byk blmnn yasad olduu
unutulmamal.
Yukarda anlatlan rnein de gsterdii gibi, sradan insanlar iin dei toku geinmek iin bavurulan yollarn
en nemlisi. Dei toku, alkoll ikilerden yiyecee kadar
her eyi paylamak, karlkl armaan alp vermek, iyi dileklerde bulunmak ve yardmlamak gibi ok eitli biimlerde olabiliyor.
Almat'da geinmek iin bavurulan dei tokuu iki balk altnda snflayabiliriz: 6 hem geinebilmek hem de toplumsal ilikilerin yeniden retimini ve kurulmasn salamak iin girilen dei toku ve dorudan geinmeyle ilgili
zorunlu dei toku. Yiyeceklerin ve ikinin paylalmas,
armaan alp verme ve karlkl iyi dileklerin sunulmas birinci trden, zorunlu gereksinmeler konusunda yardmlama da ikinci trden dei tokua rnek oluturuyor. lki,
sreklidir ve tekrar tekrar gndeme gelir. Deiimin karlkl olmas, mal ve hizmetleri alan tarafa beklenir ama talep edilmez, veren ise sunacaklarna kendisi karar verir. Dei toku gndelik hayatn, insanlarn ve kurumlarn yaam
dnglerinin ve kltrel olaylarn bir paras. Son yllarda
halkn yaam standardnn "Thatchervari" bir saldr yznden dmesiyle yaanan yoksulluk bu tr dei tokuu
zora sokmu olsa da, sryor. kinci tr zorunlu dei toku ise gereksinimini kendisi karlayamayan tarafa talep
edildiinde gndeme geliyor. Tuvalet tamirinden i bulmaya, niversiteye yerletirilmeye kadar her trl ihtiyacn
karlanmas burada yardm olarak tanmlanyor.
6

Sahlins ( 1 9 7 2 : s.193-6), dei tokuu dierkmlk veya zorunluluk lsne

gre e ayrmakta: genel, dengeli ve negatif dei toku. lkinde dierkmlk,
sonuncusunda zorunluluk n planda.

Karlkllk ilikisinin bu iki tr, uygulamada birbirinin

iine gemi olsa da, zmleme yapabilmek kaygsyla
bunlar ayrmak mmkn. Armaan alp vermek gibi yeniden retilen baz ilikiler alc tarafa ekonomik adan katkda bulunmay amalarken, dei tokuun her tr taraflar
arasnda var olan ilikilerin beslenmesini salyor. Ayn taraflar arasnda her iki tr dei toku ilikisi de grlebiliyor. rnein, Aleksander ve akrabalar, yeenlerinin aileleri
ve hatta albayn ailesi de dahil, birbirlerini ziyaret eder, kutlamalarda armaan alp vererek duygu ve dileklerini paylarlard. Dier taraftan, Aleksander mal ve hizmet dei tokuunda bulunduu adamlarla votka ve bira ierdi. Dei
toku trlerinin birbirlerinin nkoulu olduu sylenebilir.

Yiyeceklerin ve ikinin paylam

nsanlarn rastgele bir araya geldikleri bar ya da benzeri
yerlerle karlatrldnda, evin simgesel deeri daha yksektir. Ev, insanlarn akrabalarn ve dostlarn kabul ettikleri, yiyecek ve iecekleri, duygu ve dilekleri paylatklar bir
mekndr. Yiyecek iki ekilde paylalyor: Aile yelerinin
gnlk hayatta paylatklar nler ve tren yemekleri.
Tren yemeklerinde ve resmi kutlamalarda, bireylerin veya
kurumlarn yaamlarndaki eitli nemli gnlerin kutlanmasnda ya da birinin, bir ailenin veya bir grup insann, yaplan ya da yaplacak olan yardma karlk olarak verdii
davetlerde, veya "ayrcalkl" birinin konuk olmas durumunda yeniliyor. Yemek davetlerinde "saygn" kiiler konuk olduklarnda, bunun ev sahibinin onur ve namn da
glendirdii dnldnden ve gsteri yapmak iin,
baz akraba ve dostlar da arlyor. Yemek genellikle evde
veriliyor, ama bazen bir restoran ya da iyeri gibi resmi bir
meknda da yenildii oluyor. Kutlamann sresi, tr, ik104

ram edilen yiyecek ve iecek miktar olayn nemine, mekna ve konuk ve ev sahiplerinin zenginliklerine, toplumsal konumlarna bal. nsanlarn yaadklar yoksulluk gz
nne alndnda yiyecek ve ieceklerin bolluu alacak
bir dzeyde.
Trenlerde tketilen her ey bandan sonuna kadar denetim altnda tutuluyor: Tamada denilen biri (dnlerde
ve byk resmi partilerde) veya topluluun en yal kiisi,
olayn nemini ve ilgili insanlar tantp erefe kadeh kaldrarak treni aar, ardndan herkes kadehini kaldrr, hep
birlikte iilir. nce souk yiyecekler yani ilk yemek gelir.
Yemek yenirken, tamada eit aralklarla herkese kadeh kaldrma frsat verir. Yine hep birlikte kadehler kalkar ve iilir. Aralarda insanlar birbirleriyle sohbet edip fkralar, hikyeler anlatrlar. Bir sre sonra scak yemekler, ikinci yemek,
ikram edilir, sonra da tatl. Yemek bittiinde ve son kii de
kadeh kaldrma grevini yerine getirdiinde toplanty aan
kii ev sahibine, konuklara ve olaya deindii son konumasn yaparak trene son verir.
Kadeh kaldrma, Kazaklar arasnda hitabet yetenei gerektiren bir sanat. Konumacnn beceri ve zevkine gre konumann biimi deise de, ieriinde deimeyen baz
eler bulunur: ncelikle, evin reisi olarak ev sahibine ikram ettii yiyecekler ve cmertlii iin teekkr edilir, ikincisi, kutlama evde yaplyorsa, evin hanmna, konukseverlii ve gzel yemekleri iin vgler sralanr. ncs,
kutlama nedenine deinilir ve ilgili kiiler selamlanr. Drdnc olarak da, bu kiilerin orada bulunan insanlarla balar vurgulanr. Konumalarda genellikle akrabalk, dostluk
gibi toplumsal balarn nemine iaret edilir.
Kadeh kaldrma sras resmi kutlamalarda ve dini topluluklarda kdeme, zel partilerde ya ve cinsiyete gre belirleniyor. Erkekler ve yaa byk olanlar kdem srasnda
117

ncelikli oluyorlar. Mslman topluluklarda cinsiyet kstasna daha sk uyuluyor, Rus veya kark topluluklarda durum daha esnek. Kadeh kaldrma, topluluk iindeki iktidar
ilikilerinin merulatrlmasnda nemli bir yere sahip. Bu
da, kadeh kaldrmann sras, ierii, uzunluu ve konumacnn beden dili sayesinde gerekleiyor. nsanlarn birbirlerini selamlamalar ilikinin trde olup olmamasna
gre deiiyor; bunu selamlanann adnn nasl sylendii
belirliyor. st konumdaki kii genellikle alt konumdakine,
eer gense lakabyla hitap eder (Medina yerine Medinka,
Aleksi yerine Alea gibi). Alt konumdakiler ise her zaman
stlerine ad ve soyadlaryla, Sergey Mihalovi ya da Medina
Hosenovna eklinde hitap ederler. ahs zamirleri kullanlmas durumunda ise st veya eit kdemdeki/konumdakiler
alt/eitlerine sen derler, tersi durumda siz denir. Sen zamiri
yaknlk ve koruma, siz ise uzaklk ve sayg ifade eder. Beden dili ve konumann ierii de bu manta uyar. Kdemli
olan kendinden eminse (ya da byle grnmek istediinde)
sesi eitici, bedeni rahattr. Kelimelerini serbeste seer, konumasna hikyeler akalar katar, selamlamakta olduu
gencin baarlarn deerlendiren ama ayn zamanda onaylayan bir tavr taknr, genellikle vgler sralar; sonra ona
ahlakl bir hayatn kurallarn hatrlatr, nerilerde bulunur
ve gelecekte ondan beklenenlerden sz eder.
Alt statden bir konumac ise, mtevaz sesi ve yzyle
st konumdakini gklere karr, rnek karakterinden bahseder, ahlaki ve akademik baarlarn ne kartr (ekonomik baarlar pek dile getirilmez). Kulland kelimeler daha resmi ve standarttr. st konumdakilerin konumalar
daha uzundur, daha fazla sayda kiiye hitap ederler. Kadeh
kaldrma sras hem cinsiyetidir, hem de eer kadeh bir
kadnn erefine kaldrlyorsa ayrca cinsiyeti bir ierik
sz konusu olur. Kadn, toplumsal konumuna, mesleki ba104

anlarna baklmakszn, ncelikle aile yaamndaki ahlaki

nitelikleri dolaysyla kutlanr. rnek bir e ve anne olduu
sylenir, kocasnn ve ocuklarnn sevgisini kazanmas dileinde bulunulur. Eer evli deilse, iyi bir koca bulmas
dilenir, bir e ve anne olarak nasl davranmas gerektii konusunda t verilir.

Armaanlar
Armaan dei tokuu konusu pek ak deil, rvet ve
haratan ayrmak mmkn olmayabiliyor. Armaan genellikle bir kutlama srasnda veriliyor ve verenler alanlar adna
kadeh kaldryorlar. Kadeh kaldrma treni, yukarda anlatld gibi ilikinin trde olup olmamasna gre deiiyor.
Armaanlar ounlukla ailecek, bir grup arkada, i arkadalar ya da ayn dinden kiilerce toplu olarak veriliyor.
Arman alansa genellikle tek bir kii ya da evlilik durumunda iki kii oluyor. Baz zel durumlarda bireysel olarak
da armaan sunuluyor. Bunun en sk rastlanan rnei erkein metresine ya da nianlsna verdii armaan. Baka bir
rnek de rvet veya hara niyetine verilen armaan. Yani
armaan genellikle bir kiinin bir gruba balln simgeliyor ve bu ba armaana elik eden kadeh kaldrma srasnda aka ifade ediliyor. Armaana karlk vermekse, ilgili
kiiler arasndaki ilikinin trne gre deiiyor. Eit konumdakilerin ilikisinde armaana mutlaka karlk verilmekte ve bunun parasal deeri alnan armaanla az ok ayn. Bunun istisnas, armaan verilecek kiiye daha nce
yapt veya ilerde yapaca bir ey karlnda veriliyor olmas. Bu durumda armaanlar toplumsal konumlardaki
farklla bal olarak eit deerde olmayabiliyor. Trde olmayan ilikilerde kar armaan vermek konuya ve taraflar
arasndaki hiyerariye bal. Bu nedenle insanlarn yaam
119

dnglerindeki nemli olaylara ilikin armaan alp vermeyi dierlerinden ayr tutabiliriz.
Karlk olarak verilen armaanlar toplumsal konum ve
cinsiyet hiyerarisine gre deiiyor. nsanlarn yaamlarndaki dnm noktalaryla ilgili trenlerde her zaman armaana mukabelede bulunuluyor, ama miktar ve eidi yukarda anlan toplumsal hiyerariye gre belirleniyor. rnein, i yerlerinde (bir niversite blmnde ya da fabrikadaki bir birimde) alanlarn doum gnleri mutlaka kutlanyor ve ilgili kiiye alma arkadalarnca toplu olarak
bir hediye veriliyor. st konumdakilerin (blm bakan ya
da usta bann) ald armaanlarn deeri daha yksek.
Dnmler dndaki armaanlama hiyerariye bal olarak farkllayor. Alt konumdakiler stlerine armaan veriyorlar ama st konumdakiler armaana karlk vermek durumunda deiller. niversitedeki 8 Mart kutlamalarnda
sekreter, kadn dekana pahal iekler ve iki ie pahal (buraya gre pahal) ampuan armaan ettiler, ama karlnda
dekann takdirinden baka bir ey almadlar. Ayn gn benim kz rencilerim de karlnda bir ey almakszn retmenlerinden birine iek aldlar. Yl sonu snavlar srasnda snf rencileri, aralarnda para toplayarak retmenlerine armaan alrlar ve karlnda yalnzca iyi not
almay umarlar. Aslnda rvete ok yakn olan bu tr armaanlar Almat'da olduka yaygn. Patronlaryla iyi ilikiler kurmak isteyenler genellikle armaan veriyorlar. Erkekler armaan vererek kadnlarn konukseverliklerini, ilgilerini kazanmaya alyorlar. Sovyet sonras Almat'da erkeklerin kadnlara armaan vermeleri, yalnzca zenginler iin deil, yoksul olanlar iin de bir erkeklik simgesi olmu. 8
Mart kutlamalarnda gen bir ii tm maan sevgilisine
kpe almak iin harcamt.
Armaan, eer bir yabancya verilmiyorsa, genellikle para
104 120

veya mal gibi dorudan faydac bir zellik tayor. Yabanclara ise genellikle "geleneksel kltr" simgeleyen elsanatlar rnekleri armaan ediliyor. Yar dinsel vanov kltne
inanan bir grup arkadam vard. Grupta doum gnleri
mutlaka kutlanrd. Herkese armaan olarak para verilirken
bana geleneksel Kazak apkas hediye etmilerdi. Mahallemdeki mtevaz bir ii snf dn srasnda da, damadn annesi ve gelinin amcas dnda, herkes yeni ifte para
armaan etti. Anne geline altn kpeler, amca da yeni evlilerin St. Petersburg'a gitmeleri iin seyahat bileti vermi, en
etkili armaan ise gelinin annesinden gelmiti: verilirken
herkesin alk tuttuu, birbirine yaptrlm dolarlardan
oluan bir kuak. Dierleri para armaanlarn zarf iinde
verdiler.
Armaann miktar, faydal olmas amaland iin olduka nemli; hem armaan alanlarla verenlerin zenginlik
ve statlerine, hem de toplumsal ilikilerin ve olayn tipine
gre deimekte. Sz edilen klt grubunda her doum gnnde herkes 3 0 0 tenge ile katlyor, sonunda toplanan para
3.000 tenge yi (50 dolar) buluyordu. Armaan dei tokuu
akraba ve dostlar arasnda olduunda bu miktar daha fazla
olabiliyor.

Yardm
Kutlamalar, yiyecek iecek paylam, iyi dilek ve armaan alverii, ok eitli mal ve hizmetin dei tokuunu
kapsayan farkl iliki kurma ve srdrme biimleri. yi iliki kurma biimlerinden en nemlisi ise yardm.
Akraba ve dostlar arasndaki karlkllk ilikisinin en
yaygn biimi de yardmlama. Bu, yar takas biiminde bir
dei toku. Takas, daha nce alnan veya alnmas beklenen bir yardm karlnda yapld iin biraz daha farkl.

Yardmlamada odak noktas 7 insanlar arasndaki iliki, takasta ise yardma konu olan nesneler arasnda bir iliki sz
konusu (Humphrey ve Hugh-Jones, 1992: s . l ) . Bunu amak
iin u rnei ele alalm. Okuyucunun da hatrlayaca gibi
Aleksander'm annesi kyllerle votka takas etmekteydi. Kadn ayn kyde yaayan yeenine votka veriyor, o da Aleksander'm olmad acil durumlarda ona yardm ediyordu.
Aleksander'a, annesinin yeeni ile votkay takas edip etmediini sorduumda, "Hayr, ylesine veriyor, o da ona yardm ediyor, bu akrabalar arasndaki bir iliki", diye yantlamt. "O halde takas nedir?" diye sorduumda da, takasn
mal dei tokuu olduunu syledi. Bu rnein de gsterdii gibi, takasta taraflar dei tokuun ekonomik boyutunu
ne karyorlar, oysa yardm sz konusu olduunda bu boyut ideolojiler, sylemler ve duygularla gizleniyor; evlilik,
akrabalk, dostluk n plana geiyor. Ayrca, takasta alnan
ve verilen mallar taraflarca srayla alnp verilir (Humphrey
ve Hugh-Jones, 1992: s . l ) , yardmlamada ise bir sra gzetilmez. Yardm edenin ileride karlk olarak alaca yardm
da nceden bilinmez. Yardm alan, yardm edeni o srada biraz para, bir armaan ya da yiyecekle dllendirse de, bu taraflarca tam bir karlk olarak grlmez. rnein, daha nce szn ettiimiz Nataa'ya i bulmu olan albay, aileye
3 0 0 dolara malolmutu; 100 dolar yemek daveti, 2 0 0 dolar
da kap ve pencereler iin. Buna ramen, albay Nataa'nn
ailesine yardm ettiini, kran duymalar gerektiini ve
borlu olduklarn dnmekten geri durmad, nk ona
gre akraba olmasalar maliyet daha da fazla olacakt.
Yardmn geri dn, yardm edenin yardm alan tarafa
karlanabilecek zorunlu bir ihtiyac olana kadar bekler. Ne
ki, ge de olsa karl verilen bir yardmla sre tamamlan7

Bu tabiri Humprey ve Hugh-Jones'dan ( 1 9 9 2 : s . l ) dn aldm.

122

m olmaz, baka bir yardma vesile olacak yeni bir dng

balar. Dngsel zellik, imdiki yardmn gemi ve gelecek yardmlarla ilikisi olduu anlamna gelir. Yani iki taraf
arasndaki iliki yenilenerek srdrldnden takastan daha farkl bir anlayn sz konusu olduu sylenebilir. Zaman iinde ortaya kabilecek beklenmedik olaylar karsnda ilikinin sreklilii nemli bir gvence; yiyecek ve iki
paylam, armaan ve iyi dilek alverii ilikinin glenmesine yardm ediyor. Yine de, verme eyleminin her zaman sorunsuz bir ekilde karlk bulaca iddia edilemez. Yardm
ilk alann kar tarafn talebine nasl cevap verecei, ilikinin
zaman iinde nasl bir gelime gstereceine bal. Yardm
alan, yardm edeni artk gvenilir bulmuyor ya da karlk
olarak istedii mal ve hizmetlerin deerini aralarndaki ilikinin imdiki durumuna gre ok yksek buluyor olabilir;
bu durumda istenilenleri salamamak ya da salamas durumunda karlnda olaanst bir ey talep etmek gibi yollara bavurabilir. Ayn ey yardm alann, yardm vereni zaman iinde ilerlemi olan toplumsal konumundan dolay
daha az nemli bulmas veya bir bakasnn artk daha etkin
olduunu dnmesi durumunda da geerli.
Yardmlama, dei toku edilen nesnelerin deerleri bakmndan da takastan farkl; takasta nesnelerin deeri, znel ve farkl "deer yarglarna" gre belirlense de (Appadurai, 1986, Humphrey ve Hugh-Wones, 1992, s.l'den alnt)
eit varsaylr. Yardmlamada ise insanlar dei toku edilen " n e s n e l e r " i n deerlerini karlatrmazlar. rnein
Aleksander ve Memet balklarla odun kesmenin maliyetini
dnmezlerdi. Aleksander'm glden tuttuu balklarn deeri 100 tenge kadar olmal, nk Memet balk tutan baka insanlardan bu kadar para alyordu. Aleksander ise bu
miktar bal Almat'daki pazardan ancak 2 0 0 0 tenge deyerek alabilirdi. Bu fiyatlar ne Trkn ne de Aleksander'm
123

akllarna geliyordu. Dahas, Aleksander balklar satmaz,

ailenin tketebileceinde fazlasn akraba ve dostlarna verirdi. Elektrikli testereyle odun kesmenin ise sabit bir fiyat
yok, Aleksander bunu iyilik olsun diye yapyordu.
Yardmn ikinci nemli zellii, biat: etkili bir kiinin,
konumunu kullanarak genellikle yasad yollardan yardmda bulunmas. Karlkllk ilikisinde ounlukla el konmu, yasal yollarla edinilmemi kaynaklar kullanlyor. Etkili konumlarda bulunmak sayesinde gizlice ulalabilen bu
kaynaklar, ge Sovyet ve Sovyet sonras toplumsal dzenin
yaam biimlerinden biri olmu. Berliner'in (1957: s. 182)
ileri srd gibi, biat szc eski bir terim, ama Sovyet
sisteminde yeni anlamlar kazanm. Kelime olarak su, iltimas, etki, szdrmak ve himaye anlamlarna geliyor. Ama
gndelik kullanmda olumsuz armlar daha fazla. Toplumun alt kesimlerindekiler genellikle biat terimini st kesimlerin hrszl ve sular iin kullanrlarken, kendi aralarndaki bu trden ilikileri geim mcadelesi olarak adlandrmaktalar. Kelimenin olumsuz anlamda kullanld
bir baka balam da, etnik kken. Kazak olmayan etnik
gruplar, zellikle Ruslar, biat terimini olumsuz anlamda Kazaklar iin kullanyorlar. Kazaklarn ileri ve niversiteleri
kendi akrabalarna peke ektiklerini, hatta Kazaklarn
blatniki (rveti, hilekr) olduklarn sylyorlar. te yandan kendi biat ilikilerini geinebilmek iin bavurduklar
bir yol olarak merulatryorlar.
Kaynaklarn yasad kullanm hem Sovyet hem de Sovyet sonras dnemde yaygn bir olgu (Dallin, 1951: s. 18196; Berliner, 1957: s. 182-206; Grossman, 1985; Humprey,
1983: s.221-3, 324; Humphrey, 1991: s.9-12; Handelman,
1995: zellikle Drdnc ve Beinci Blmler; Ashwin,
1996: s.28-9). Dallin ve Berliner Sovyetler Birlii'nden kaanlardan elde ettikleri bilgilere dayanarak, biat ilikilerinin
104

1950'lerde Sovyet toplumunda yaygn olduunu gstermilerdi. ou insan da bana, biatn Kruev reformlar ncesinde byk bir su sayldn, dolaysyla o zamanlar yalnzca st dzey yetkililerin bunu yaptn, sradan insanlar
iin pek sz konusu olmadn sylediler. Biat n Kruev
iktidar srasnda yaygnlamasnn nedeni, halkn o dnemde devletten daha az korkmaya balam olmas; ama
insanlar sosyalist ahlaka hl bal olduklar iin, olduka
snrlym. On yl sonraki Brejnev iktidar srasnda blatniki
says iyiden iyiye artm; artan yokluklar ve sosyalizm hayalinin snmesiyle balayan ahlaki k, biat faaliyetini de
byk llere vardrm. Brejnev dneminde Sovyet Buryatlarn (Rusya Federasyonu'nda yaayan Mool kkenli
aznlk grup) yaad iki kolhozda toplumsal ilikiler zerine alm olan Humphrey ( 1 9 8 3 ) , kt bulunan mallara
erimek veya eitim kurumlarna girmek iin yasad yntemler kullanldn ve mallarn karaborsada satldn ayrntl olarak yazmt. Grossman da, o dnemde kamu iletmelerinden almann herkese meru kabul edildiini
ileri srmekteydi (1985: s.256).
Kunaev iktidar srasnda biat Kazakistan'da artk bir yaam biimi olmu, tepeden aa herkes "kamu mallarna"
yasad yollarla el koymaya balam. nsanlarn el koyduklar kaynak miktar toplumsal konumlarna ve iliki
kurma becerilerine gre deiiyor, herkese belli bir pay dyormu. Aleksander'm syledii, "Kolhozdaki her ey bana ait", cmlesi bunun bir rnei. Biat, Almat'da da tm
iyerlerinde etkin olan gl bir kurum. Araba ve daire gibi
kt olan birok mal iyerleri araclyla ve bir sraya gre
datlmaktayken, iyi ilikileri olanlara veya rvet verenlere ncelik verildii biliniyor. Aleksander ile kars byk
bir kzgnlkla, sra kendilerine geldii halde bakasna satlan arabalarndan sz etmilerdi.
125

te yandan, iletme yneticileri retilen mallarn byk

blmn karaborsada satp kendi ebekeleri iinde datrlarken, sradan iiler de iletme kaynaklarn yasad
yollarla deerlendirmekteydiler. Devlet ve toplu retme
iftliklerinde traktrler ve dier aralar yasad kullanlyor, hayvanlar kesiliyor, haata el koyuluyor, ot ve saman
bedelsiz alnyordu. iler rnleri ve aletleri fabrikadan
armaktaydlar. Aleksander, alt fabrikann mdrnn iileri pazar gnleri de alp karaborsa iin retim
yapmalar konusunda zorladn, buna karlk iilerin de
baz kk armalar yaptklarn anlatmt:
Sauna, garaj ve kiler yapmak iin gerekli malzemeyi fabrikadan getirdim. Herkes bir ey aryor. Biz iiler Brejnev'in, "Sovyetler Birlii iinde tuttuunuz srece fabrikalardan her eyi alabilirsiniz", szn hayata geiriyoruz.

1980'lerin banda biat ok yaygnlam, hemen herkes

bu iin iine girmi, ama kaynaklarn byk blm hl
yasal kanallardan merkezce datlmaktaym. 1980'lerde ve
1990'larn banda perestroika ile birlikte gelen ekonomik
politika deiiklikleri datm sistemini tamamyla alt st
etmi. Bu dnemde biat iki etken dolaysyla kaynak paylamnn balca yntemi haline gelmi: lki, Humphrey'inin
( 1 9 9 1 ) de "Rus taras" balamnda gsterdii gibi, merkezi
ekonomik ve politik kurumlarn kmesiyle, iletme mdrleri de dahil, tm yerel yneticilerin yetkilerinin olaanst lde artmas ve kaynak datmna onlarn karar
vermeye balamalar. kinci etkense olaanst boyutlarda
yaanan ktlk; Almat'da daha nce devlet maazalarnda
satlan st, sosis, ya, eker, tatl, votka, sigara ve sabun gibi mallar birdenbire yok olmu. nsanlar bunlarn o zamanlar "tezgh altndan" ya da karaborsada resmi fiyatlarn kat
104 126

kat stnde satldn sylediler. Ktlklar, durgunluk ve

merkezi planlamaya son verilmesinin yan sra, stokuluk
yznden de artm.
Bu durum blatm eitli ynlerde yaygnlamasn hzlandrm. Yneticiler ve partinin ileri gelenleri kendi aralarnda mal ve hizmet deiimine girmiler, iyerlerinde kayrmaclk iyice artm (Humphrey, 1991: s.9), alt dzey alanlar eitli mallara ulaabilmek iin stlerine baml hale
gelmiler. Karaborsaclarla eitli retim birimlerinin yneticileri arasndaki balar giderek sklam. Btn bunlardan
baka, biat sradan insan ilikilerini de etkilemeye balam.
Ktlk sorunu d ticaret zerindeki devlet tekelinin kaldrlmasyla zlm olsa da, biat sistemi yaygnlamaya
devam ediyor. Bunun ncelikli nedeni nakit darl ile devletin yapsndaki ve ilevindeki deiimler. Sradan insanlarn ellerinde nakit bulunmamas, cret kesintileri ve isizliin yan sra, lkede para arznn dk olmasna bal
(Scheremet, 1996: s.31-2). Bu nedenle iletmeler iilerinin
maa demelerini geciktirmeye ya da ayni demeye alyorlar. Scheremet ( 1 9 9 6 ) , iletmelerin alanlarna olan
borlarnn Kasm 1996 itibariyle 50 milyar tengeye ulatn saptam. 8 Ayn nedenle emekli maalar da srekli olarak erteleniyor. Devletin emeklilere Eyll 1 9 9 6 itibariyle
borcu 44 milyar tengeydi (Verk, 1996: s.2). Para darlnn
nedenlerinden biri de insanlarn tasarruf bankalarna yatrm olduklar paralarn, ruble den tengeyt gei srasnda
( 1 9 9 2 - 9 3 ) byk deer kaybna uram olmas. rnein
Aleksander'n ailesi 1980'lerde 6.000'i Nataa'nn eyizi, kalan da yeni bir araba satn almak iin olmak zere 18.000
ruble biriktirmi. Aleksander'n annesinin ise 7.000 ruble si
varm. Reformdan sonra iki araba fiyatna eit olan bu pa8

Ayn dnemde Kazakistan'da ortalama cretin 5 . 0 0 0 tenge olduu gz nne

alnrsa rakamn bykl daha iyi anlalabilir.

rann hepsini kaybetmiler. Bu yalnzca onlara zg bir ey

deil, yaadm mahalledeki ailelerin ou, para biriminin
deimesi sonucunda byk miktarlarda para kaybna uradklarn sylediler. 9
Nakit ktl blatm hem sekinler hem de sradan insanlar
arasnda kullanlmasna yol am. st kesimlerde farkl
gruplar para rezervlerinin paylalmas iin kredi sistemiyle
oynayarak kyasya bir rekabete girmiler. Toplumun alt kesimlerinde ise sradan insanlar ihtiyalar olan mal ve hizmetleri piyasadan satn alamadklar iin hem topraklarnda, bahelerinde almaya, hem de dost ve akrabalaryla
mal ve hizmet dei tokuuna balamlar. Dei toku ta
yasal olmayan ilikilerin nemi byk. Toplumun alt konumlarnda bulunan insanlarn kaynaklar yasad kullanm olanaklar kstl olsa da, Aleksander rneinde grdmz gibi, ellerinden geleni yapyorlar. Mahallemde Aleksander'dan baka, ayn eyleri yapan biri tamirci, ikisi inaat iisi, elektriki vard. i snfndan tek tek bireylerin el koyduu kaynak miktar olduka kk olsa da, tm
aile ve akraba yelerinin ulat kaynaklar toplam ve bu
kaynaklan bakalaryla dei tokua sokma becerileri geimlerine byk bir katk salyor. El koyulan kaynak miktar ve bunlarn baka kaynaklarla deitirilebilmesi ailenin
sahip olduu ilikilere ve bu ilikileri nasl kullandklarna
bal. Sz konusu ilikileri izleyen blmde ele alacam.
imdi biati pekitiren dier etkenlere bakalm.
ncelikle, devletin sosyal grevleri son bulduu iin insanlar iliki alarna eskisine oranla ok daha fazla dayanmaya alyor, geinebilmek iin ulaabildikleri kaynaklar
yasad kullanmaya yneliyorlar. kincisi, "devletin zelletirilmesi", yani devlet iletmelerinin idarecilerin "iftlii"
9

Sovyet ekonomisi ktlk ekonomisi olduundan, ou insann elinde harcayamadg iin biriken bol miktarda para vard.

128

haline gelmesi, herkesin blata bavurmas iin bir zemin

hazrlam. Bu kurumlar, yneticilerinin rvet ve hara
toplamalarna, iletme kaynaklarn kendi karlar iin kullanmalarna hizmet eder olmu. Bu da brokratlarn insanlarn toplumsal ve e k o n o m i k yaamlar zerindeki keyfi
uygulamalarn iyice artrm. Resmi grevliler devlet mallarnn satlmasnda, topraklarn kiralanmasnda, i ruhsatlarnn verilmesinde, vergi salnmasnda, bina ve dier meknlarn kullanmnda, kredi verilmesinde, gmrk tarifelerinin belirlenmesinde, i olanaklar salanmasnda, yksek renime yerletirmelerde ve mafya ebekeleri yoluyla
gvenliin salanmasnda ciddi rol oynuyorlar.
Devletin zelletirilmesi ve vahi kapitalizmin gelmesi,
halkn ahlaki deerlerinin zayflamasna da yol am. nsanlar kendi akraba ve dostlar dnda kimseyle ilgilenmiyor. Byle bir durumda kaynaklara erimenin balca iki yolu var: rvet ve ilikiler. Yasad karlkl deiim yoluyla
kaynaklara daha ucuza eriilebiliyor. Birok nedenle insanlar kendi dost ve akrabalarna dahi rvet vermek durumunda kalyorlar, ama bu miktar bir yabancya verilecek olandan
her zaman daha az. Btn bunlardan dolay ebekeleme Almat'da kaynaklara erimenin balca yolu olmu.

ebekeleme
Yerel dilde "ebeke"yi karlayan bir kelime yok. Anlam
olarak en yakn kelime "balant". "Balantlarm sayesinde", "akraba, dost ve tandk yardmyla" gibi deyimler iliki alar iinde yaplan dei tokua iaret ediyor. liki alar zaman ve mekna gre gelien bir dizi karmak balantdan oluuyor. En nemli ve kalc olanlar iyerleri ile
aileler arasndaki ve evlilikler yoluyla kurulmu iliki alar. Alar arasnda da ilikiler var ve dolaysyla eitli i kol129

larnda farkl konumlara sahip insanlar arasnda el konmu

farkl kaynaklarn dei tokuu iin genel ereveyi bu ilikiler belirliyor.
yerleri birok nedenle ebekeleme iin nemli bir toplumsal mekn. ncelikle, yaygn kayrmaclk nedeniyle
belli bir iyerinde alan insanlar zaten dorudan ya da dolayl olarak birbirleriyle ilikililer. 10 Bu da iyerlerinde sk
alar kurulmasn kolaylatryor.
kincisi, alan aratrmam gerekletirdiim fabrikada da
olduu gibi, iyerlerindeki her blm ve her bir alma birimi, salam ilikileri olan bir topluluk grnmnde. Bu
birimlerin her birine kolektif deniliyor ve alanlar arasnda gl bir aidiyet duygusu var. Humphrey'nin ( 1 9 8 3 ) de
baka bir yer iin ileri srd gibi, bunun nedeni Sovyet
zamannda iyerlerinde st konumda alanlarla alttakilerin birbirlerine baml olmalar. Alttakiler sttekilere eitli ayrcalklar elde etmek iin, sttekiler de alttakilere planlamann ngrd retimi gerekletirebilmek iin bamlydlar. Ayrca, her topluluun lideri kendi yelerinin karlarn iyeri dnda da hem yatay hem dikey olarak temsil ediyor. zelletirmeyle birlikte idarecilerle iiler arasndaki btnlk paralanmaya balam olsa da, blm ve takm dzeyinde ilikiler giderek gleniyor. nk zelletirilmi iletmelerde idareciler artk sradan iilerin kaynaklara erime giriimlerini daha sk denetliyorlar.
ncs, ek yardmlarn kesilmi olmas ve cretlerin
aylarca denmemesi, iilerin ve ailelerinin geinebilmek
iin iyerindeki kaynaklara el koymalarn gerekli klyor.
Bu nedenle birok kii karlkl gven zerine kurulu eitli kanund iler yapyor.
10 Alan aratrmas yaptm fabrika maazasnda alan raklarn tm orada
alan ya da daha nce alm olan iilerin ocuklaryd. altm niversitede de personelin tm, balantlar sayesinde ie girmilerdi.

128 130

Gvenin kurulmas ve devam iyerlerinde yakn bir hava

domasna neden olmu. Doum gnlerinin kutlanmas,
Sekiz Mart gibi resmi trenler, ikili yemekli sofralarn paylalmas ve armaan alverii bu yaknl daha da artryor. ou zaman ilikiler iyeri dna tanyor. Hem alma yaptm fabrikada hem de ders verdiim niversitede
emekli olmu insanlar almakta olan i arkadalaryla ilikilerini hl srdrmekteydiler. Her iki yerde de bu insanlarn ocuklar, oralarda alm ya da hl almakta olan
aileleri sayesinde i ya da eitim olanana kavumulard.
Evlenmeler ve akrabalk karlkllk ilikisinin en nemli
toplumsal rgtlenme biimleri. Ama ilikinin boyutlar etnik gruplarn zelliklerine gre deiiyor. Evlenmeyle kurulan ilikiler her trden etnik grup iin nemliyken, akrabalk ilikisi Ruslarda, Kazaklara gre daha az rol oynuyor.
Bu durum kendini akrabalk balarnda ve stlenilen sorumluluklardaki farkllklarda gsteriyor. Kazaklarn akrabalk grevleri Ruslardan daha ar. Bu da Kazak akraba
ilikilerinin daha sk olmasn, corafi uzaklklar bile amasn salyor. Kazaklar arasnda Almat dndan gelen
akrabalarn eve kabul edilmeleri, yedirip iirilmeleri, evde
yatrlmalar ok olaanken, Ruslarn uzakta yaayan akrabalaryla neredeyse hi temaslar yok. Kazaklar uzakta yaayan akrabalarna ok ballar, bu da corafi engellere ramen ilikilerin srdrlmesini salyor. Birbirlerinden
uzakta yaayan Kazak akrabalar srekli temas iindeler ve
karlkllk ilikisini srdryorlar. Oysa Rus akrabalar
arasnda corafi uzaklk byk bir sorun. Yakn akrabalaryla (kardeleriyle, ocuklaryla, ana babalaryla) iletiim
halinde olsalar da, darda yaayan uzak akrabalaryla ilikileri yok denecek kadar az. Bu nedenle Kazaklarla Ruslarn
kurduklar iliki alarnn byklkleri de farkl. Kazaklarn iliki iinde olduklar insan says Ruslarnkinden ok

daha fazla. Bunda aile geniliinin de etkisi var; Kazaklar

arasnda doum hz daha yksek. Ayn yalardaki bir Kazakla bir Rusun sahip olduu kuzen, amca, hala ve karde
says olduka farkl. liki a ne kadar genise, kaynaklara
ulama olanaklar da o kadar fazla, nk a iinde yer alan
insanlarn her biri toplumsal iblm iinde farkl dzeylerde farkl konumlara, dolaysyla olanaklara sahip.
Evlilikler elerin aileleri arasnda yaknlamaya ve gl
balar kurulmasna neden oluyor. Evlenmeyle birlikte elerin
aileleri arasnda kaynaklara yeni eriim kanallar yaratlyor,
yeni karlkllk ilikileri kuruluyor. ki aile arasnda evlerde
yaplan kutlamalar ve birlikte yenilip iilmesi ebekeleme
iin nemli bir ortam salyor. Bu nedenle aileler evlilikleri
tamamen kendi istekleri dorultusunda dzenlemeseler de,
byk lde denetliyorlar. Denetim etnik kken, zenginlik
ve etki alanlar gz nnde bulundurularak yaplyor. Ana
babalar ve akrabalar genleri kendi etnik gruplarndan uygun bir e semeye koullandryorlar. Genler, zellikle gen
kzlar, evlenecekleri kiinin zenginliine nem verirken, etnik kken Ruslar iin Kazaklardan daha az nemli.
Aile ii etnik evliliklerin nedeni genellikle yle aklanyor: lkin, etnik gerilimler iki aile arasndaki iletiimi zorlatrr. Hatta etnik bir savaa bile yol aaca iin farkl etnik kkenden gelenlerin evlilikleri ayrlmayla dahi sonulanabilir; byle zc bir eyi nlemek iin farkl kkenden
insanlarn evlenmeleri istenmez. kincisi, kltrel farkllklar karlkllk ilikisini bozabilir. Ruslarla Kazaklarn yeme
ime gelenekleri, dinsel trenleri, akrabalarla ilikileri, cinsiyetler aras ilikileri ve byklere kar davranlar arasnda byk farklar olduu dnlyor. Mslmanlar domuz yemez, Ruslar bor11 ve sebze, Kazaklar ise et ve be-

11 Rus yemei.

132

parmak12 yerler. Ruslar Paskalya, Kazaklar Kurban Bayram

kutlarlar. Kazaklar genellikle Rus kadnlarn, olumsuz anlamda, zgr, cinsel konularda rahat ve dikbal olduklarn, kocalarna ve akrabalarna pek saygl davranmadklarn dnrler. Ruslarsa Kazak kltrnn kadn dman
olduunu sylerler. Kazaklar Ruslarn yallara sayg gstermeyip onlarla ilgilenmediklerini, Ruslarsa Kazaklarda
byklerle kkler arasndaki ilikinin ataerkil olduunu
ileri srerler. Ruslar Kazaklarn ok konuk kabul ettiklerini, Kazak ailelerde kadnlarn konuklar beslemek, bulaklar ykamak gibi ar ileri olduunu sylerler. Kazaklarsa
Ruslarn bireyci ve hasis olduklarn dnrler. 13
Kazaklar kendi aralarnda evlenmeye dikkat ediyorlar,
ama baz sorunlar da yaanmyor deil. Birok gen, ailelerin isteklerine ramen giderek kendi etnik kkeni dndan
kimselerle evlenmeyi yeliyor. Evliliklerde taraflarn ikisi
de Avrupa kkenli olduunda, etnik kken pek konu edilmiyor; Tatarlar ise farkl etnik kkenden kimselerle evlenme konusundaki esneklikleriyle tannyorlar.
yeri baznda kurulan iliki alarndan daha geni bir ebekelemeyle sonulanan evlenme ve akrabalk ilikilerinin
etnik zellikler gstermesinin nedeni var: Akrabalk ile
etnik kken arasnda gl bir ban bulunmas; aile ii etnik evliliklerin yaygn olmas; iblmnn etnik zellikler
gstermesi. Almat'da akrabalk etnik kkenin bir alt blm gibi, akrabalar genellikle ayn etnik gruptan geliyorlar.
blmnn etnik nitelik tamas konusu ise yle: Sovyet
dnemi Kazakistan'da etnik gruplar farkl ekonomik sektr12 Kazak yemei
13 Kazaklarla Ruslarn her zaman birbirleri hakknda olumsuz konutuklar gibi
bir izlenim karlmamal; birok olayda her iki taraf birbirlerine kar olumlu
tutumlar da sergiliyor. rnein ou Rus konukseverlikleri nedeniyle Kazaklar verken, ou Kazak da Ruslar kltrl olarak nitelendiriyor.

133

lerde almaktaydlar. Bugnse durum deimekte, nk

Kazaklar dierlerini kendi blgelerinden uzaklatryor, eskiden baka gruplarca igal edilmi olan konumlara kendileri
yerleiyorlar. Ancak bu durum henz etnik iblmn deitirecek kadar ileri dzeyde deil. Ruslar hl endstri sektrnde orta ve alt kademede bulunuyorlar (st kademeler
ksmen Kazaklarca ele geirilmi durumda), Kazaklarsa siyasi aygtlarda ve yksek renimde yerlemiler. rnein benim altm niversitede personelin yzde 75'i Kazakt,
st dzey grevlerin tmnde Kazaklar bulunuyordu. Cysa
alan almas yaptm fabrika sat maazasnda durum tersineydi. alan 25 kiiden ikisi Uygur, Kazak, kalanlarn takmba ile ustaba da dahil, tm Rustu.
Etnik kkene dayal ebekeleme etnik gerilimlere de yol
amaya balam durumda. Kazaklar Uygur, Tatar ve Trk
olan Mslmanlar da dahil, Kazak olmayan herkese kar
ayrmclk yapmakla sulanyorlar. Kazak ebekelerin bykl, devlet aygtnn Kazaklatrlmas, brokratlarn
kaynaklar zerindeki belirleyici rolleri ve yaygn rvetilik,
yerli aydnlar tarafndan (Masanov, 1996a) "kabilecilik" olarak adlandrlan olgunun gndeme gelmesinin nedenleri.
Kabilecilik terimi, bir yandan Kazak olmayanlarn stratejik
kaynaklardan uzaklatrlmalar, te yandan da eitli Kazak
ebekeler arasnda bu kaynaklar uruna giriilen rekabeti
anlatmak iin kullanlyor. Rekabet halindeki sekin Kazak
ebekelerin cz denilen eski kabile balarna dayanmakta olduklar iddia ediliyor (Masanov, 1996a: s.47-50, 55-9). Perestroika dneminde ve bamszlktan sonra Kazak olmayanlarn dlanmas yoluyla devletin Kazaklatrlmas ve
zelletirmeler, kabilecilik yorumlarn pekitiren balca etkenler. Stratejik kaynaklarn Kazak ebekelerin tekeline gemesi ise Sovyet sonras bir olgu. liki alarn olumsuz etkileyen baka toplumsal deiim nedenleri de var.
128

Deiimin iliki alar zerindeki

olumsuz etkileri
Yerlilerin bak as itibariyle iliki alarn olumsuz ynde
etkilemi olan en nemli unsurlar unlar: servet farkllamas, kapitalist zihniyetin yaylmas, yoksulluun artmas,
g, gvenin zedelenmesi ve gizlilik sorunu.
Kent kkenli rencilerin arkada seimlerini belirleyen
balca lt snfsal konum, ikincisi ise cinsiyetti; etnik
kkenin pek bir nemi yoktu. Giyim tarzlarna, harcadklar paraya baklarak kimin zengin kimin yoksul olduunu
anlamann mmkn olduu sylenirdi. Sovyet dneminde
arkadalarn asla snf ltne gre seilmediini, erdemlerin dikkate alndn anlatan bir retmen, bugn ocuklarnn buna zorlandndan ikyetiydi.
ocuklarna Amerikan blucinleri, ikolata alabilenler, iyi
harlk verebilenler var, ama bunlarn hibirini salayamayanlar o kadar fazla ki. ocuklar bundan etkileniyorlar.
Ayrcalkl ocuklar, yoksul ocuklara kendi ailelerinin
zengin olduunu syleyip duruyorlar. Benim ocuklarm
da her gn bu tr laflar iitiyorlar.

Snf sorunu yalnzca okul ocuklaryla niversite rencilerine zg deil, dost ve akraba ilikileri de bundan etkileniyor. Aileler arasnda iletiim genellikle bir sofra etrafnda kuruluyor, konuklar yiyecek ve ikilerle arlanyorlar;
ama artk alt snflardan aileler istedikleri kadar ya da imdiki dzenden kar salayanlar kadar ikramda bulunmaya
zorlanyorlar. Yoksul aileler bu trden ilikilerini srdrmeye abalasalar da, yakm akrabalar dndaki insanlarla
ilikileri giderek bozulmu, aralarndaki dei toku byk
lde azalm durumda, insanlar birbirlerinden uzakla135

malarnn nedenini zenginlik farkna deil, zenginlie elik

eden yeni kapitalist agzlle balyorlar. nsanlarn eskiden cmert ve iyi olduklarndan ama bugn hrs ve ktln ne ktndan sz ediyorlar.
Agzllk olarak alglanan davranlar, aslnda deimekte olan Sovyet "alkanlklan"nm iareti olarak grlyor. Humphrey'nin ( 1 9 8 3 ) de Buryatlar iin syledii gibi,
eskiden zenginlemekten ok, ortak tketim n plandayd.
Kazakistan'da eskiden de servet farkllklar vard, ama
zellikle Kazak zenginler birikimlerini zel kutlamalarda ve
resmi trenlerde topluca tketime aarak paylarlard.
Ama bugn, artan yatrm frsatlar ve tketim kltryle
yaratlan yeni ihtiyalar, ulalabilen ok eitli mallar nedeniyle, insanlar artk servetlerini akraba ve dostlaryla paylamak yerine, sermayeye dntrmeye ya da ailelerinin
yeni gereksinimlerini karlamak iin harcamaya ynelmi
durumdalar.
Bu yeni zihniyet, eski alkanlklarla karlatrldnda
kkl bir kopu ve nemli bir deiim anlamna gelse de,
Bat'ya zg bireyci ve maddeci tutumlardan hl olduka
uzak. Yaanmakta olanlar eski Sovyet zihniyetinden Batl
maddeci zihniyete gei sreci olarak deerlendirilebilir.
nsanlar hl akrabalaryla Bat'da hayal bile edilemeyecek
dzeyde yardmlamaktalar: Kazak kkenli bir iadam
uzak bir akrabasnn niversiteye yerletirilmesi iin 5.000
dolar demiti. Almanya'da doktor olarak alan bir Rus
ise kuzeninin Avustralya'da renim grmesi iin destek
salamt. Ayrca, Almatl zengin bir adamn hrsn, Weber'in deyimiyle, kapitalist bir mnzevi ile kartrmamak
gerekir. ncelikle, Almatl zengin servetini salkl yollardan elde etmez, lks bir hayat yaamaktan da geri durmaz;
kendisine, ailesine ve metresine bol para harcar. Komularnn, dostlarnn veya akrabalarnn onu hrsl grmelerinin
128 136

nedeni onlardan kendini uzak tutmas, beklentilerine artk

yeteri kadar cmerte yant vermemesidir.
Yaadm mahallede komularn hrsl olarak niteledikleri iki aile, orta dzeyde i sahibi kimselerdi. Her iki ailede
de hem erkekler hem de eleri i hayatndaydlar. Ailelerin
birinde kadn zbek, kocas Yahudi, ikincisinde kadn Kazak, erkekse Koreliydi. Her iki aileye yardmlama konularnda soru sorduumda, yakn akrabalarna (ana baba ve
kardelerine) yardm ettiklerini ama komulara, dostlara ve
uzak akrabalara glerinin yetmediini sylediler. Kadnlar
kendi ailelerinin harcamalarnn okluundan yakndlar.
zbek kadn byk bir gururla 19.000 dolara aldklar yeni
talyan mobilyalar gstererek yle demiti: "Kendi evimizi
yaptracak kadar para biriktirdik ama hara Kazak devletinden korkuyoruz. yi bir eve her an el konabilir." Ayrca
bu ailenin evinde bir hizmeti, kzlarna saati 10 dolara ingilizce reten bir de zel retmen vard. kinci ailenin evi
o kadar etkileyici deildi, ama onlar da yandaki daireyi satn alp evlerini odaldan alt odal bir eve dntrmlerdi. Kzlarn da her yaz Cambridge'e gnderiyorlard.
Zenginlerin yoksullara kar ilgisiz olmalarnn tesinde,
halkn byk bir ounluunun yoksullam olmas da iliki alarn zayflatyor. nsanlarn ou hayatta kalma abasnda, dolaysyla dost ve akrabalarn davet etmek ya da ihtiyac olanlara yardm etmek iin ayracak kaynaklan yok.
Toplumsal tabakalama ve yoksulluun yan sra, etnik g
nedeniyle artan fiziksel uzaklklar da ilikileri olumsuz etkileniyor. Kazak olmayanlarn kitle halinde gleri (ylda
5 0 0 . 0 0 0 kii), balantlarn kaybedilmesine neden olmu.
Baz gmenler gittikleri Almanya, Ukrayna, Rusya ve srail'den eski dostlarna ve yaknlarna mektup ve para yolluyor,
hatta onlar oralara davet ediyorlar, ama Almat'da yaadklar zamanki kadar yardm eli uzatamyorlar. Bu durum iliki-

lere ulusar bir boyut katsa da, uygulamada iliki alarn

zayflatan bir olgu. Gn ilikiler zerindeki olumsuz etkileri yaa ve etnik kkene gre de deiiyor. Genellikle yal
ve Slav kkenliler gten byk zarar grm durumdalar,
nk Kazakistan'dan ayrlan orta yal birok Rus ve Ukraynal, yal ana babalarn yanlarnda gtrememi. Alman ve
Yahudilerle evlenerek Almanya ve srail'e gm Ruslarsa,
g kurallar nedeniyle ailelerini yanlarna alamyorlar.
liki alarn olumsuz etkileyen bir baka konu da, genel
toplumsal kargaann yol at ahlakd davranlar nedeniyle insanlarn birbirlerine gvenlerinin kalmam olmas.
Daha nce deinildii gibi, refah devletinin kmesi ve bunun yaratt yoksulluk, alkolizm, dalan aileler ve fahielik, bireysel kar peinde koulmaya balanmas ve rgtl
sularn yaygnlamasyla kendini gsteren vahi kapitalizm, bu kargaann balca unsurlar. Refah devletinin ortadan kalkmas toplumsal ahlakn tmyle bozulmas olarak
yorumlanmakta. nsanlarn kendi ilikileri dnda hibir
toplumsal ballk duymamalarnn nedeninin bu olduu
dnlyor. Dolaysyla belirli bir iliki a iinde olmayan insanlarn tm dlanyor, hatta tehdit olarak grlyorlar; dardakiler aldatlyor, oyuna getiriliyor, soyuluyor,
antaj ve hatta fiziksel iddete maruz kalyorlar. liki alar
iinde yrtlen ilemlerin byk blmnn kanund
olmas ise, ilikilerin gven duygusu zerine kurulmasn
zorunlu klyor. Yasad ilikilerden haberdar olduklarnda
susmalar iin yetkililere rvet veriliyor, aksi durumda byk sorunlar kyor. Dolaysyla ilikiler, antaj ve ispiyon
tehlikesine kar, ilgisiz insanlardan gizleniyor. Bir akrabasnn yardmyla i bulmu Rus bir kadn, kimin yardm ettiini sylemeyi reddetmi, yle demiti: "Herkesin iini
balantlar araclyla bulduunu biliyoruz, ama bunu birbirimize sylemiyoruz. Bindiin dal kesemezsin."
128 138

Yabanclardan korkulduu ve kukulanld iin yeni

ilikiler kurulmas eskisine gre ok daha zor. Toplumsal
karmaa, isizlik, yoksulluk, boanmalar, alkol ve uyuturucu bamll, tm insanlarn birbirlerine olan gvenini
sarsyor. Eski dost ve komular deiimin getirdii basklar
sonucunda birbirlerine yabanclamlar; henz dostluklarn koruyanlar da ayn sonla karlamaktan korkuyorlar.
Geinebilmek iin iliki alarna muhta olunduu bir ortamda ilikilerin belirsizlii, ahlaki bir sylem gelitirerek
almaya allan varolusal bir ikilem yaratyor. Almat'da
gndelik hayatn en arpc yan ahlaka yaplan ar vurgu.
Vefakr, gvenilir, sadk, doru, drst, mtevaz, erefli,
sorumlu, naml, kurnaz, gven vermeyen, saf gibi kelimeler
farkl etnik gruplar veya insanlar tanmlamak iin ska
dile getirilen nitelemeler. nsanlarn ne kardklar balca
erdemler drstlk, sorumluluk, gven, iyi nam ve sr tutma becerisi. Dost ve akrabalardan vgyle sz edilirken
kullanlan tamlamalar ise, "drst, namuslu ve saygn kii".
"erefsizlik", hakaret olarak kullanlyor. Kadeh kaldrrken
ve eitli trenlerde drstlk ve ballk zerinde durulmakta, iyi bir isim yapm olmann nemi dile getirilmekte.
yi isim yapmak "simgesel bir sermaye", ama cinsiyeti bir
yaklam ieriyor. Kadnlara gre gvenilir bir adam, alkolik ve kadn dkn olmamal. Hem kadnlar hem de erkekler iin gvenilir kadnsa namuslu, yani cinsel davranlar gevek olmayan kadn. 14

Sonular
Bamszlktan sonra Almat'da geinmenin balca yolu
iliki alar iinde yaplan dei tokutan geiyor. Yeniden
14 Kadnlar genellikle alkolizmle ilikilendirilmiyorlar.

retilen ve zorunlu olarak bavurulan eklinde iki tip dei

toku sz konusu. lki, insanlar arasndaki toplumsal balarn korunmasyla, ikincisi ise dorudan geim kaygsyla ilgili. Ulalabilen her trl kaynak, hayatta kalabilmek iin
kanund kullanlyor.
Dei tokuun erevesini izen toplumsal balar dostluk, tanklk, akrabalk ve evlilik. Geni ailelerde her bireyin kurduu iliki, evlilik ile akrabalk ve iblm ile etnik kken arasndaki sk balar nedeniyle etnik bir nitelik
kazanm durumda. Etnik balan olmayanlar arasnda da
iliki alar oluuyor ancak ebekelemede etnik balar daha n planda.
Kazak iliki alarnn daha geni olmas ve balca kaynaklar hl denetiminde tutan devlet aygt iinde Kazaklarn hkimiyeti, etnik gerilimlere neden oluyor. Ruslar yaanan ekonomik sorunlar genellikle rvetilie, kayrmacla ve i bilmeyen Kazaklara balarken, Kazaklar sorumluu smrgeci gemie yklyor. Etnik gerilim artm olmakla birlikte, henz ne Ruslar ne de Kazaklar arasnda
gl bir etnik dayanma ya da ittifak var.
nsanlarn ballk gsterdikleri balca kiiler, aile yeleriyle ailelerinin ilikide olduu insanlar. Akraba ve dost
evresi dnda kalan herkesten, etnik kken ayrm yaplmakszn korkulup kukulanlyor; bu kiiler aldatlabiliyor, haklarna tecavz edilebiliyor. liki alar geinebilmenin tek koulu olduu iin, insanlar, etnik kken dahil, her
trl "hayali beraberlikken ok, ebekeler iindeki rolleriyle tanmlanyorlar. ebeke iindekilere kar duyulan sorumluluk her trl ballktan nde geliyor.
Geimi salamada! , nemine karn, iliki alar d dnyadan gelen basklar nedeniyle zlme tehlikesiyle kar
karya. Bununla ba edebilmek iin insanlar ahlaki sylemlere snyorlar.
128 140

Ne var ki, iyi ahlak tm yurttalar karsnda deil, yalnzca dost ve akrabalar karsnda gsterilen bir davran.
Bu tarz bir ahlak anlay toplumun alt katmanlarndan gelen insanlarn ulus devlet veya halk devleti "hayallerini"
yok ediyor; alt kesimler refah devletinin ortadan kalkm
olmas ve devlet yetkililerinin yolsuzluklar yznden sekinlerden giderek uzaklayorlar. Bireyler, her birini kendilerine kar bir tehdit olarak grdkleri yabanclardan olumu bir kalabaln tesinde, genel bir toplum kavram tasarlayamyorlar. nsanlar kendi iliki alarna snarak yaygn iddet ve su olaylarnn karanlndan korunmaya alyorlar. Bu durum, mlkszlerin karmaa diye adlandrdklar olgunun bir ifadesi. Byle bir ortamda karlkl hak
ve sorumluluklar nedeniyle birbirlerine bal, egemen bireylerden oluan bir sivil toplum kavramndan bahsetmek
mmkn deil. Herkes anahtar kelimenin "balant" olduunu biliyor. Ne yazk ki, karmaaya kar gelitirilen ebekeleme bunu daha da pekitiriyor.

BENC BLM

KADNLAR VE IZLEDIKLERI CINSEL STRATEJILER:

DDET VE D A M G A L A N M A

Bu blm birbirine bal iki konuya odaklanyor: Kadnlarn bak asndan Almat'da izlenen cinsel ekonomi politik; ve bu politika balamnda sergilenen cinsel edimler
karsnda halkn gsterdii ahlaki tepkiler. lk b l m d e
deinildii gibi, Sovyet sonras Kazakistan'da zengin olmak
ancak erkeklerin kurduklar iliki alar iinde yer alarak
mmkn. Kendilerine ve yoksul ailelerine e k o n o m i k gvence salayacak zengin ve etkili yaknlar olmayan gen ve
ekici kadnlarn byk b l m n n zenginlie ulamak
iin cinselliklerini kullanmaktan baka bir seenekleri yok.
Kadnlarn bu k o n u d a bavurduklar yollarn balcalar
unlar: iverenin cinsel talepleri dorultusunda davranmak;
zengin bir koca bulmak; mali destek verecek bir sevgili,
"sponsor" bulmak; ve seks iilii.
Yoksulluun yan sra, tketim kltrnn gen kadnlarda kkrtt arzular da cinsel stratejiler izlenmesinin
balca nedenlerinden biri. Almat'da bulunan restoranlar,
barlar, diskolar ve moda giysiler gen insanlarda pahal mal
ve hizmetleri tketme istei uyandryor. Bu tr tketim
143

gen kltrnn ve kimliinin bir paras olmaya baladka bu ynde talepler de artyor. Zengin ailelerden gelmeyen
gen kadnlarn ou iin, "serbest" pazarn sunduu zevklere ulamann tek yolu kendi bedenlerini satmak. Bu yola
bavuran kadnlar, izledikleri cinsel stratejileri geim kayna olarak gryorlar; oysa toplum asndan bu, karmaann nde gelen unsuru. Kadnlarn sunduu cinsel hizmetleri alabilenler hem yerli hem de yabanc zengin erkekler.
Kadnlar bu erkekleri, kullandklar pahal arabalarna binerek, sokaklarda ya da i merkezi, restoran, gece kulb ve
otel lobileri gibi zengin erkeklerin ska gittikleri yerlerde
buluyorlar.

bulma
Drdnc Blm'de deinildii gibi, i ancak balantlar
araclyla bulunabiliyor. Genel kan, uygun balantlar
olmayan ok sayda gen ve gzel kadnn daha yksek cretli iler bulabilmek iin cinselliklerini satmaya zorland
ya da batan kt dorultusunda. Byle iler zel sektrde bulunabiliyor. Ticaret ve elence sektrnn gelimesi
danslk, striptizcilik, garsonluk, tezghtarlk, sekreterlik
ve evirmenlik gibi yeni kadn ileri yaratm. Ancak bu iler herkese verilmiyor, yalnzca gen ve gzel kadnlar seiliyor. Kadnlarn ii alabilmek iin iverenlerine cinselliklerini sunduklar gr olduka yaygn. Sz konusu gr,
aslnda kadnlar "geleneksel rolleri" iinde tutmay hedefleyen lkedeki egemen ataerkil ideolojinin bir paras, yine
de kadnlarn yaadklar cinsel smr bir gerek. Aadakiler kadnlarn endielerini ve yaadklar zorluklar
gzler nne seren rnekler.
Ev sahiplerim Rus ii snfndan bir aileydi; imdi benim
oturduum daireyi alabilmek iin birisiyle baka bir daire128 144

lerini deitirmiler. ste vermeleri gereken paray da bir

akrabalarndan bor almlar. 21 yandaki kzlar ile kocas
onlarla oturuyordu. Kzn ngilizcesi iyiydi, az bir bedel
karlnda mahallede ders veriyor, bir Yahudi'nin Rusa'dan ngilizceye evirdii karmak hukuk metinlerinin
transkripsiyonunu yapyordu. Ona yabanc firmalarda ya da
fuarlarda iadamlarna evirmenlik yaparak daha fazla kazanabileceini sylediimde, "adamlaryla alan kadnlarn patronla yatmalar gerek, annem ve kocam byle iler
yapmama izin vermezler", demiti.
Cana adl bekr bir Kazak kz arkadam da benzer bir
tutum iindeydi. K geldiinde kendime elektrikli bir stc almak iin ondan yardm istemitim. Beni Almat'daki en
byk spermarket, Sum'a gtrd. Her bir katnda ok sayda maaza bulunan bu drt katl binada Trkiye'den hallar, Calvin Klein marka giysiler, Christian Dior parfmler,
Japon televizyonlar trnden her eit mal bulmak mmkn. Maazalar arasnda dolayorduk, "Ne ok gzel kadn
var!" dedim. "Elbette gzel olacaklar, hepsi seilmi metresler", dedi ve maaza sahiplerinin cinsel amalarla gen
ve gzel kadnlar ie aldklarm ekledi. Cana'nn bu gr, mahallemdekiler de dahil herkese paylalyordu.
Karavan'n 23 Austos 1996 tarihli saysnda "i aryoruz"
balkl sayfadan aldm u ilan da bu anlay destekliyor:
Kadn, 36 yanda, i aryor. Seks sunulmaz. Tel: ...
Yetenekli kadn, hizmetilik, evirmenlik gibi iyi cretli iler aryor. Seks sunulmaz. Tel: ...
Gen kz i aryor. Seks yok. Tel: ...

kinci ilan genellikle hizmeti ve evirmen arayan yabanclara ynelik. lan verenin temizlik ii iin yksek cret talep etmesi ilgin.

ok sayda gen kadn i vaadiyle cinsel ilikiye zorlanmaktayd. Drdnc Blm'de Nataa'nn erkeklerin cinsel
tacizlerinden ikyetlerine deinmitim. Aadakiler onun
kendi kelimeleri:
Sokakta tak satarken bir Kazak yaklat ve "i ister misin?" diye sordu. Ne tr bir i olduunu sordum, "Okulun
birinde kafeterya tezghtarl", dedi ve adresi verdi. Konumaya gittiimde sevgilisi olmam istedi. Ben hem onu
hem de ii reddettim, ama birbirimizin telefon numarasn
aldk. Bir sre sonra arad ve onun namna yzde 5 komisyonla anta, ampuan, ceket vs. satabileceimi syledi. Kabul ettim. Grmeye Kazak bir kz arkadamla gitmitim. Birka gn sonra arayp bireyler satp satmadm,
sonra da arkadamn ne yaptn sordu, "Sevgilim olur
m u ? " dedi. Ben olmayacan syledim. "Onun yerine konuma", diye kt. Ben de, " O n u tanyorum, istemez",
dedim. Yalnzca bir ceket satabilmitim, geriye kalan ceketlerle antalar iade ettim. Sonra tekrar arad ve baka
bir ehirde i kuracan onunla gitmek isteyip istemediimi sordu. Ben yine reddettim.

niversitede ngilizce retmeni olan baka bir gen Kazak kadn da benzer bir hikye anlatmt. Dekann Avrupa'daki Tacis programna 1 yaknlarn gnderdiini sylyor, kendisinin de iki kez bavurduunu, ama gitmi olanlardan daha nitelikli olduu halde bursu alamadndan ikyet ediyordu. Avrupa'ya gitmeyi ok istediini biliyordum; uluslararas bir firmada alrsa onlar araclyla gidebileceini nerdiimde, yle yantlad:

Tacis program, eski Sovyet blokundan niversite hocalarna eitim vermek

zere Avrupa Topluluu tarafndan dzenlenmekte.

128 146

Onlarla yatmadn srece ii alamazsn. Bir keresinde

KLM'de almak iin bavurmutum. Benimle gren
Pakistanl adam iyi bir kz olursam ii alabileceimi syledi. yi bir kz olmann anlamn sorduumda, onu memnun edecek ekilde davranmam gerektiini syledi. Odadaki sekreter glp duruyordu, ne yapacam bilemedim.
Bir kda "seks" yazp adama uzattm. Okuyup kafasn
sallad. ok kzdm, "zgnm o kadar iyi olamam, bakasn bul", dedim ve odadan ktm.

Cinsel smrye ve damgalanma tehlikesine karn, gen

kadnlarn ou byle iler peinde, nk dier geleneksel
ilere gre bu ilerde iki veya drt kat daha fazla para kazanyorlar. rneklemek iin mahallemde oturan Mira ile kz
kardei Gula'nn kazanlarn karlatracam.
Kzlarn babas Uygur, anne Rus. Yllar nce boanmlar,
ocuklar anneleriyle kalm. Mira 28 yanda, boand
Rus kocasndan bir olu var. Gula ise 21 yanda ve bir
Rusla evli. Mira, bir Tatar ile perestroikadan sonra israil vatanda olmu bir Yahudi'nin sahip olduu, iinde restoran,
bar ve gazino olan bir iletmenin kafeteryasnda garson olarak alyor. Gula ise Trkiye'den bir Trkn yeni am
olduu frnda ii. Mira 24 saat alyor, 24 saat izin yapyor, Gula ise haftann yedi gn, sabah sekizden akam sekize kadar frnda. Mira ayda 2 0 0 dolar, Gula ise 3 . 0 0 0 tenge (50 dolar) kazanyor. Mira iini Mafya yesi olan ve iletmenin sahiplerini tanyan gen Kazak sevgilisi sayesinde
bulmu. Gula'ya, neden onun da bir kafeteryada i bulmadn sorduumda, "Kocam asla izin vermez, ok kskantr", diye yantlad.
Mira'nn alt iletmenin mterileri, uluslararas i
merkezlerinin aksine, Almatl ya da eski Sovyetler Birlii'nin eitli blgelerinden gelen erkekler. Mira'ya gre

hepsi mafya yesi veya iadam. Kazak bir erkek araclyla

i bulmu olmas konusunda Mira'nn tutumu belirsiz. Bir
yandan maann iyi olduunu, idarecilerle mterilerin
onun sayesinde kendisine sayg duyduklarn dnyor,
gvenlik grevlisi olarak alan Kazak gstererek, "Beni rahatsz eden biri olursa, bunlar hallederler, onun adamlar", diyor. te yandan, artk adam sevmedii halde onu
terk etmeye korkuyor.
Bata seviyordum. Ama evli ve bir ocuu olduunu rendiimde aldatldm dndm, ona duyduum ak
yok oldu. Bir gn karsn ve olunu kafeteryaya getirip
benimle tantrd. Karsyla arkada oldum, artk gerei
syleyemem. Btn gece bende kalaca zaman karsna ii
olduunu sylyor. Onu artk sevmediimi anladnda,
beni sevdiini syledi, gidersem evimi yakmakla, kz kardeimle annemi ldrmekle tehdit etti. O bir antajc; ama
dediini de yapar.

Metres kavram Almat'da bir damga. Metresler ahlaksz

ve deersiz kadnlar olarak grlyor. Ama Mira'nn annesi, kz kardei ve kz arkadalar onun Kazakla olan ilikisini biliyor, kabul ediyorlar. Mira da, onu hl seviyor olsa
bakalarnn yarglarna aldrmayacan sylyor. Ama artk sevmiyor. Yine de, bence, Mira kendi konumunu merulatrmaya alyor, nk bir keresinde, irendii sesinden belli olacak ekilde, "Evli bir kadn buraya asla gelmez,
bu kzlar ya fahie ya da metres", diyerek alt yere gelen gen kadnlarla ilgili dncelerini ak etmiti. Metres
olmay benimsemiti, ama bu bir seim deil bir zorunluluktu. Adamn iddetinden ve iini kaybetmekten korktuu
iin kendisini bir rehine gibi hissediyordu.
Bu tr iler yapanlarn hibir g vencesi yok; iveren her
148

an onlarn yerine yenilerini alabilir ya da sadece onlara

duyduu cinsel ilgiyi kaybettii iin ilerine son verir.
rnein Mira yle demekteydi, "Geleceim yok, patron
istedii an beni kovabilir, hasta olsam kimse benimle ya da
olumla ilgilenmez. Sigortam yok." Sendika yesi olup olmadn sorduumda, kapitalistlerin (kendi szleri) sendika sevmediini, Sovyet dnemindeki sendikalarn artk bulunmadn syledi. 2
Bar, restoran ve gazinolarda alan kadnlar dier sektrlerde alanlara gre daha fazla kazanmakla birlikte, buralara gelenlerin ou mafya ve sokak etesi yesi olduu iin
ileri ok tehlikeli. Mira'nn, yiyip itikten sonra para demeden kamaya alan sokak serserilerine engel olmak durumunda kalna ben de birka kere tank oldum. Kazak
gvenlik grevlilerinin olduunu bildikleri iin demeyi
yaptlar, ama Mira kendini hi gvende hissetmiyor. Baka
bir yerde karsna kmalarndan ve dvlmekten korkuyor.
Cazino Plaza'da alan Viktoria ise iinde karlat
olaylar u szlerle anlatt:
Ben bir krupiyeyim, mterilerle konumam yasak, tek kelime edemem. Para kaybettiklerinde ne yapacaklar belli
olmaz. Bizim gazino yeni; eyllden beri alyoruz. Balarda mteriler arasnda her ay iki veya kavga kard.
Patron polisten koruma istedi. Mteri para kaybettiinde
delirir, cinayet bile ileyebilir. Olay ktnda baka biriyle
yer deitirebilirsin, ama o zamana kadar 20 dakika yerinde kalman, akrabalarn ve ailen hakknda sylenen kt
laflan iitmen gerek. ... Bazen yalnzca kfr ederler. Bazen de silah ekerler, baka bir gazinoda bunu yaptlar.

Yanl biliyordu, nk sendikalar hl var, ama eski sosyal ilevlerinin byk

blmn kaybetmi durumdalar.

149

Gazinonun yneticisi Trk vatanda olmu bir ranl, dier grevlilerin hepsi gen Trk erkekler, krupiyeler de Kazak kzlar. Mteriler ise hem yabanc hem de yerli erkeklerden oluuyor. Yabanclarn ou Almanca konuan lkelerden, yerliler ise genelde Kazak. Viktoria'ya gre gazinoya
gelen kadnlar erkeklere elik eden fahieler veya metresler.
Sum'da alan kadnlar ktleyen Cana ile kz arkadalarndan bazlar, fuarlarda yabanc iadamlarna evirmenlik yapyorlard. Fuarn alacan basndan ya da arkadalarndan renirler, ilk gn erkenden fuar alanna gider, kaplar aldnda standlarmda bekleyen iadamlarna doru
hcum ederlerdi. adamlar da dakikalk grmeler sonucunda, uygun bulduklar kzlar seerlerdi. Cana yle
anlatmt:
Kzlar dil bilgilerine ve gzelliklerine gre seerler, ama
gzellik elbette daha nemli. Ben gzel deilim, ama ekici olmay rendim. Onlara doru yaklarsn, ilerinden
birinin sana k olmas, yani adam batan kartman iin
yalnzca be dakikan vardr.

Cana'nm uzun boylu Ukraynal arkada Valentina ii almak iin diiliini kullandn aka sylyordu. Onlara
kur yapp ii alyormu, sonunda eer ilerinden biri houna giderse yataa da giriyor, deilse reddediyormu. Valentina duruma hkim gibi gzkyor, ama Cana kendinden
pek o kadar emin deildi.
iadamlarndan nefret ediyorum, her zaman beni satn almaya kalkyorlar. Bana, Valentina'ya, Malena'ya onlarla
yatmamz iin para teklif ediyorlar. imdiye kadar hep
reddettik. n c e 1 0 0 dolarla balyorlar sonra 2 0 0 , 3 0 0
dolara kyorlar. Bir keresinde Rus bir iadam bana 5 0 0
128

dolar teklif etti. Ben reddettim. O kadar irkin ve imand ki, onunla yatsaydm herhalde lrdm. Bazen birbirimize ne kadar aptal olduumuzu sylyoruz, eer adamlarla yatm olsaydk imdiye kadar binlerce dolar biriktirmi olurduk.

Cana ve arkadalar yabanclarla, fuarlarda evirmenlik

yaparak ya da uluslararas i merkezlerini ziyaret ederek
iliki kuruyorlar. Bir keresinde Cana Kbrsl iki iadamyla
alyordu, ben de iki kez ziyaretine gittim. Okulda iki iadam ayarladndan bahsetmiti. Bunlardan 55 yalarnda
olan Cana'y akam yemeine davet etmi. Tekliften rahatsz olduumu gren Cana biraz sinirlendi ve, "Bana kzmaya hakkn yok. Benim bedenim, senin deil. Onunla istediimi yaparm", dedi. Haksz deildi. Sonra unlar anlatt:
Marco Polo'da yedik. Yemek srasnda srekli dokunmaya
alyordu. Bir ey anlatrken elini koluma, ellerime, baka yerlerime koyup duruyordu. Bunu her yaptnda btn bedenimi titreme alyordu. Sonunda pis ellerinin ulaamayaca ekilde, iyice uzana oturdum.

gn sonra, bir ign sonunda ileden kmt:

Tanrm! Kendimi korumak iin ne ok aba harcadm
tahmin edemezsin. ... Arkadalarmla aylarca para karl
yatp yatmamay tarttk ve sonunda yapmamaya karar
verdik. ... Bu fikir beni kkrtmyor deil. Dn deri bir
etek grdm, fiyat 100 dolar, bayldm, ama alacak param
yok. Biriyle yatarsam etek iin gerekli paray bulurum. ...
Kendi bama iyi yerlere gidecek param yok. Marco Polo'ya ya da talyan restorana gtrmeleri iin onlar kandryorum, sonunda da bamdan savyorum.
151

Kzlar yabanclar reddedebiliyorlar ama ayn eyi yerli

erkeklere yapacak gte deiller. Onlara ayn oyunlar oynayamyorlar. Yerli bir iadamna yakalandklarnda cinsel
taleplerine olumlu yant vermekten baka areleri yok, aksi
halde onlar kandrm olduklar bahanesiyle fiziksel iddete ya da tecavze uramalar kanlmaz. Gen bir Kazak
retmen unlar sylemiti: "Bizim erkeklerimiz sana bir
kutu ikolata verdiklerinde bile onlarla yatman isterler. Savuturmaya kalkarsan, 'sana onu bunu aldm, yatmak zorundasn', derler."

Sponsor bulma
zellikle boanm gen kadnlarn maddi refaha kavumak
iin bavurduklar bir baka yol da sponsor bulmak. Almat'ya geldiim ilk ay ben kendim de byle bir olayla karlatm. Yasad sokak satcl yapan bir grupla arkada olmutum; grupta yalnz yaayan, een, Kazak, Rus kark
asll bir anne, evli bir ift (erkek Kazak, kadn Uygur) ve
ilikileri yeni balam baka bir ift (erkek yerli Koreli, kadn Karagandili Kazak) vard. Mesleim (etnografya) holarna gidiyor, Avrupa'y merak ediyorlard; birlikte hemen
her akam kar ucuz bira ve votka ierdik. Grubun tek bekrlar olan yalnz anne Nina ile benim aramda, evli iftin
de dikkatini eken bir yaknlama oldu. Bir gn Talgar, erkeklerden Kazak olan, "Joma, bir kadna sponsor olmak ister misin?" diye sordu. "O ne demek?" dedim. "Bir kadna
hem mali hem de duygusal anlamda destek olmak", diye
yantlad. Kendimi ok garip hissettim, nk hem kadnlarla ilikilerimde nc bir kiinin araclk etmesinden
holanmam, hem de sponsorluu "kapatma" eklinde anlamtm. stelik bu, hem kendim hem de kadn iin kk
drc bir durumdu. Ona dosta bu fikri sevmediimi,
128

bir kadnn kendi kendisinin sponsoru olabileceini dndm syledim. Ama hem Nina hem de ben zor durumda kaldk, nk dierleri kadn istemediimi sandlar.
Oysa kzdan gerekten holanmtm, yalnzca sponsorluu
reddediyordum. Neyse ki baka bir olay yardma kotu. Bir
arkadam Avusturya'dan arayarak bursumla ilgili bir sorunu halletmem iin hemen gelmemi syledi. ki hafta sonra
Avusturya'dan dndmde, ikimiz de olay unutmutuk.
Aylar sonra kz rencilerimle yaptm bir tartma srasnda ortaya kana kadar da sponsor kavram zerinde dnmedim. Sponsorluun Almat'da olduka yaygn bir kurum olduunu ancak o zaman anlayabildim; 15 ile 50 ya
arasnda olan her iki cinsten ve her etnik gruptan herkesin
bildii bir kurummu.
Sponsorluk, bir erkekle (sponsor) bir kadnn para ya da
dier eyler karlnda girdikleri cinsel iliki; olduka yaygn bir karlkllk ilikisi. niversite rencisi gen bir Tatar kz, sponsoru kadna maddi yardm salayan erkek olarak tanmlamt. Sponsor olmak Sovyet sonras toplumsal
deiimlerden ekonomik kar salam zengin erkeklere
zg bir ayrcalk. 22 yanda yar Rus yar Kazak bir renci olan Olga'nn sponsor tanmnda bu aka dile getiriliyor: "Kadna para veren, moda giysiler ve baka armaanlar alan ya da bunlar yapabilecek kadar zengin olan ve
onunla yatan erkek."
Kadn meslektalarmdan biri bu tr karlkllk ilikisinin Sovyet dneminde de belli bir lye kadar bulunduunu sylemiti. Yaygnlamas ise, Olga'nn da belirttii gibi Sovyet sonras bir olgu:
Sovyetler Birlii'nde yaarken byle kelimelerimiz yoklu...
Bu yeni bir szck. Nasl ortaya ktn anlataym. Gsteriler, byk partiler ve mzikli toplantlar yaptmzda
153

bunlar finanse edecek birilerini aramaya balamtk. Bu

insanlara sponsor anlamna gelen metsenat diyorduk. Sonra kzlar sevgililerine de sponsor demeye baladlar, nk
sevgililiin de parasal, maddi bir yn var.

Sponsorluk herkese biliniyor, kadnlarn konuyla ilgili

tutumlarysa kuaktan kuaa deiiyor. 40 yan gemi
kadnlar sponsor bulan gen kadnlar eletiriyor, iyi gzle
bakmyor, kendi kzlarnn yle olmasn istemiyorlar. Gen
kadnlarsa sponsorluu onaylamak talar. Krupiye olan Viktoria bunu, erkeklerin elde etmi olduklar zenginliin bir
blmn paylamak iin gen kadnlarn bavurduu yollardan biri olarak gryor. Olga ise zgrle balyor:
Sponsor, bir kadn haftada iki ya da kez ziyaret eden,
ona moda giysiler ya da gzel eyler almaya yetecek kadar
para veren adamdr. Bazen araba ya da altn yzk alacak
kadar zengin olanlar bile olur. Koca ise, her gn grdn
adamdr, bazen seni rahatsz eder ya da zamanla sinirine
dokunmaya balar... Kocalarndan ayrlm ok sayda arkadam, k o m u m var. Tekrar evlenmek deil, sponsor
bulmak istiyorlar. Bekr kadnlar da koca yerine sponsorlar yeliyorlar. Kadnlar hem zgr hem de paral olmak
istiyorlar. Sponsorlukta hibir sorumluluun yok, nk
adam kocan deil. Gerekten sevecein baka biriyle ilikiye bile girebilirsin. Paray sponsordan alrsn, ruhun iin
de ikinci bir erkein olur.

Baka bir gen Kazak r e n c i m , iki kz arkadann

nnde aka be sponsoru olduunu (arkadalar bazlarn biliyorlard), kendi aralarnda onlara czdan dediklerini sylemiti. Gerekten sevdii bir erkek arkadann olduunu da eklemiti. Sonra yle bir aklama yapt: "Kz128 154

lar genellikle ok sayda erkekle grr, ama yalnzca biri

kalpleri iindir, dierlerinin paralarn alrlar."
Olga ile arkadalar birbirlerine sponsorlarn anlatmaktan ekinmezlerdi. "Sponsorumuz olduunu gizlemeyiz.
Sk sk sohbet ederiz: kimler evli, kimler boanm, kimlerin sponsoru var, ne kadar para veriyorlar, kendimize bu
parayla neler alyoruz." unlar Olga'nn szleri:
Kadnlar sponsorlar gece kulplerinde, i merkezlerinde
ve sokaklarda bulurlar. Sokaktaysan ve pahal bir arabayla
gezen birini grdysen ok kolay olur. Bilirsin ki, bir iadamdr, zengindir. Arabay sanki taksi aryormusun gibi
durdurursun. Zaten onlar da gzel bir kz grdklerinde
arabay durdurup tanmak isterler. Evli olmalar nemli
deildir, nk baka bir kadna da bakacak gte olduklar bellidir.

ou kadn sponsorlar kocaya yelese de, sponsor bulmann da riskleri var. Ayrca ilikinin geicilii ve yabanclatrc nitelii eitli sorunlar yaratyor. Olga'nn Sovyet
dneminde olduunu varsayd iliki biimlerine duyduu
zlemde bu konu dile getiriliyordu:
Sovyet zamannda bir erkekle tantnda cinsellikten nce ruhsal bir iliki srdreceini dnrdn. Bir iki ay
grrdn. Ama imdi biriyle tantnda hemen ilk grmede seni yataa gtrmeye alyor. Kimse ruh arkada aramyor; yalnzca cinsellik istiyorlar. Oysa Sovyet zamannda erkekler tantklar kadnlarda ruhsal birliktelik
ararlard. imdi her ey ok deiti.

Sponsorlar olan onlarca kzla konutum. Onlar Circus'daki ya da yukarda sz edilen Mira'nn alt kafe-

teryada tanmtm. 3 ou sponsorluk zerine ya da kendi

sponsorlar hakknda ok rahat konumakla birlikte, tpk
biraz nce deinilen Kazak kz gibi, onlar da duygusal bir
ilikiyle sponsorluk arasnda kesin bir ayrm yapyorlard.
Sponsorluk ilikisi de paraya dayalyd, ama iliki sresinin
uzunluu ve arkadalk sz konusu olduu iin, onlara gre fahielikten farklyd. ou sponsorlarndan memnundu,
ama onlar duygusal nedenlerle deil, maddi konumlarn
dikkate alarak semilerdi. Sponsorluu yabanclatrc ve
aalayc buluyorlar ama geinmek iin zorunlu gryorlard. ou, sponsorlar olan kadnlarn gerek sevgililerinin de olduunu ve bunun giderek yaygnlatn syledi.
Onlara gre, kadnlar sponsorlarna bedenlerini, sevgililerineyse kalplerini ve ruhlarn veriyorlard.
Kadnlarn kiiliklerini bir yanda bedenleri, te yanda
kalp ve ruhlar olmak zere ikiye blmeleri, kendi onurlarn bir lde koruyabilme abalarnn bir iaretiydi. Mlkszler gelien ticari ilikilerin eski insani deerleri kirlettiini dnyorlard. Cinsel ilikilerin parasallamasndan
zellikle rahatszlard. Sponsorlar olup da byle dnen
kadnlar da bedenleri ile ruhlarn/kalplerini birbirinden
ayrarak metalamann getirdii yabanclamayla ba etmeye almaktaydlar. Kiiliklerinin znn, yani ruh ve
kalplerinin satlk olmadn, ancak k olduklarnda ruhlarn verdiklerini iddia etmekteydiler. Onlara gre insann
yzeyi, yani bedeni, kalbi smrtmeksizin metaa dnebilirdi. Bu ikilem, ou gen kadnn tketim kltrnden ve
yeni cinsel alkanlklardan etkilendiini, ama bunlar ayn

Genellikle gnlk notlanm almak iin bu gibi yerlerde saatler geirirdim. Yaptm ilgilerini eker, beni olas bir sponsor olarak grdkleri iin de sk sk
masama gelirlerdi ya da ben onlarnkine giderdim. Onlara en sevdikleri Danimarka ya da Hollanda biralarndan birka ie smarladmda saatlerce konuurduk.

128 156

zamanda korkun bir smr olarak deerlendirdiini gsteriyor. Olga'nn Sovyet zamannda var olduunu dnd gerek kadn-erkek ilikisine duyduu zlem bunu aka ortaya koyuyor.
Kadnlar asndan balca sorun, fahielik olarak grlmedii halde, sponsorluun onursuzluk saylp damgalanmas; ayrca aile iine sokulacak bir iliki deil, stelik sreklilii de yok. Bu nedenle bir kadn iin en ideal olan
zengin bir koca bulmak. Gen kadnlar iyi bir koca bulmak
iin ellerinden geleni yapyorlar. Konutuum btn gen
kadnlara gre, koca bulmann tek yolu yine kendi gzellikleri ve diilik becerileriydi.

Koca bulma
Evlilik konusunu ders verdiim birinci, nc ve drdnc
snflardaki rencilerimle konutum. 4 Tartmaya katlanlarn yalar 17 ile 22 arasndayd. Aralarnda erkekler de bulunmasna karn, tartmalarda kzlar ba ektiler. Kzlarn
evlilik konusunda ve evlenmek istedikleri kiiler hakknda
erkeklerden daha net grleri vard. Tartmann banda birinci snf rencilerimden yar Tatar yar Rus bir kz, kendi
yalarndaki olanlar yetikin bulmadklarn, kendilerinden
yaa byk olanlarla iletiim kurabildiklerini syledi. Bunun zerine yar Rus yar ingene bir "olan" yle dedi:
"Yallar istiyorlar, nk para onlarda." Sonra snf kart.
Kzlarla olanlar yksek sesle ve byk bir kargaa iinde
birbirleriyle tartmaya baladlar, herkes kendi grn dile getirmeye alyordu. Sonunda normal konumamza
dndmzde, kzlarn tm e seiminde parann temel
unsur olduunu kabullendi. Bu konuya tekrar dneceim.

ikinci snftan rencim yoktu.

Tartmann sonucunda kzlarn konuya ilikin tutumlarnn u iki etkenden kaynakland ortaya kmt: lki,
Ukraynal bir babadan ve zbek bir anneden gelen babasz
bym bir kz dnda, btn kzlar evlilii ve annelii
yaamlarnn balca amac sayyorlard. kincisi evlenme
yalar gelmiti ve koca aryorlard.
Tartmalarn tmnde gen kzlar koca aradklarn ve
evliliin ncelikle ekonomik bir konu olduunu, akn daha sonra geldiini belirttiler.
Kz rencilerimden biri, dierlerinin de katld u gr ne srd: "Evlenmek bir kadnn hayatnn en nemli
kariyeridir." yi bir anne ve e olmak bir kadnn yaam boyunca elde edebilecei en nemli stat olarak grlyor. Kadnlar adna kadeh kaldrlrken de ayn ey belirtiliyor. Drdnc Blm'de deinildii gibi, kadn toplumsal ve akademik baarlar nedeniyle deil, ncelikle ocuklarna ve kocasna ilikin aile ii baarlaryla takdir gryor. Evlilik, kltrel neminin yan sra, cinsiyeti zenginleme koullar nedeniyle de Sovyet sonras Kazakistan'da yeni ve nemli bir
ekonomik rol stlenmi durumda. Gen kadnlarn ounun
zenginlie ve refaha kavumasnn tek yolu zengin bir adamla evlenmek. Evlenme ya 17 ile 22 arasnda deiiyor. 22
yana gelmi bir kzn kendisine uygun bir koca bulmu olmas bekleniyor. Aksi halde annesinin basksyla karlayor; arkadalar dalga geiyor, komularn dedikodular eksik olmuyor. Nataa'ya gre (Drdnc Blm'deki), "25'ine
gelmi ve hl evlenmemise komular kza evde kalm derler". Bir anne iinse kznn evlenmesi hayatnn en nemli
olay (Altnc Blm'deki Nataa gibi). Evliliin gereklemesiyle kz bekretini kaybedip kadna dnyor. Kz ocuk, gen kz ve kadn arasnda dilsel bir ayrm var.
ou gen kadnn ryalarnn prensi iyi geliri olan, fizii
gl bir erkek. Gen kzlara gre yoksul bir adamn ahlak
128 158

da zayf olur; belli ki para kazanacak kadar istei, becerisi ve

niyeti yoktur. "dlek adam" da, yani kendisini ve karsn
korumak zere fiziksel iddet gsterme gcne ve becerisine
sahip olmayan bir erkek de makbul deil. Kzlara gre paras
olan erkekler fiziksel olarak da gller. Bunlar ya mafya
yesi ya da mafyayla ilikisi olan erkekler. Erkein fiziksel
gcne verilen nem biraz da Sovyet kltrnden miras. 23
ubat hem Erkekler Gn hem de Sovyet Ordu Gn; kadnlar o gn tm erkekleri kutluyorlar. Bu kltrel-tarihsel
ilintinin yan sra, Sovyet sonrasnda artan iddet nedeniyle
de kadnlar "gl erkekler" aramaya mecbur kalyorlar.
Kadnlar sokak serserilerinden hi holanmyorlard. deal erkek, birok gen kadn tarafndan centilmen, yani iyi
giyinen, paras ve pahal arabas olan erkek olarak tanmlanyordu. Centilmen bir erkek sevgilisini ya da karsn arabasyla alt ya da okuduu okula gtrr; arabaya binerken ve inerken elinden tutar; paltosunu giymesine yardm eder; saldrganlardan korur; ona iekler, moda giysiler
ve pahal armaanlar alr; restoranlara davet eder.
Gen kadnlarn centilmen erkekleri nasl bulduklarn,
gen Kazak rencim ve arkadam Glmira'yla yaptm
konumalardan edindiim bilgiler zerine anlatmaya alacam. Bana syledikleri ou kadn tarafndan paylalyor,
benim gzlemlerimle de uyuuyor, (izleyen blm onun
azndan yazld.)
Kzlar zengin kocalar bar, restoran, parti ve sokaklarda
ararlar. Sokakta en iyi yol pahal bir arabay durdurmaktr.
Ama pahal arabalar durdurmak ya da pahal gece kulplerine gitmek tehlikelidir, nk bu arabalar kullananlar
ya da o yerlere gidenler M rgtler 5 iindedirler. Kzlar as-

Almat'da mafyaya 'M rgt' deniliyor.

lnda mafya yesi bir koca ya da sponsor sahibi olmaya

kar deiller. ki tip mafya var: soylu mafya ve kaba mafya. Soylu mafya kentlidir, iyi eitim almtr, halka ak
yerlerde iddet ieren tavrlar sergilemez, su iler ama daha aklc, uygar ve incedir. Herkesin iinde kadnlara centilmence yaklar. Bunlar genelde, aralarnda birka Rus da
olsa, kentli Kazak erkeklerdir.
Kaba mafya yeleri iki farkl gruptan gelirler: krsal kesimden Kazaklarla kentli beyazlar. lk grup sporcudur, salarn ensede ksa, nde ve tepede uzun tra ederler, kot
pantolon ve spor ayakkab giyerler. Grup halinde dolar,
barlara, restoranlara ve diskolara giderler. rgtldrler,
iadamlarndan hara alr, vermezlerse iyerlerini yakarlar.
st dzey yetkililerle balantlar vardr, hemen her sektrde faaliyet gsterirler.
Beyazlarsa soylu mafya yeleri gibi giyinirler ama davranlar kabadr. Kzlar kaba olanlara yz vermezler, koca ve
sponsor olarak soylu mafya yelerini tercih ederler. Ama
kaba mafya yelerini batan savmak hi de kolay deildir.
Tek bana ya da kz arkadalaryla bir kz grdklerinde
bunlar hemen yanar, masalarna oturmak, dansa kaldrmak, iki smarlamak isterler. Bu durum kzla iin byk
bir tehlikedir, nk serseriler gruplar halinde dolarlar,
her grup birbirini tanr. Tanmadklarnda bile aralarnda
bir kadn iin birbirlerinin ilerine karmayacaklarna dair
yazl olmayan bir anlama vardr. Yani kadnlar kavga etmeye demezler.
Kzlar onlarla eitli ekillerde ba etmeye alrlar. En
nemli ey susmak, dans etmemektir. Ama bunun saldrgan biimde yaplmamas gerekir; utanga davranlmaldr.
Konumaya veya glmsemeye balarsan ya da yemek, iki veya dans tekliflerini kabul edersen arkasn da getirmen gerekir. Yoksa dayak yer, zorla gtrlrsn. Yz ver-

mesen de gtrdkleri olur. Kulpte masum grnmek

ok nemlidir. Sessiz olunmal, etrafa baklmamak, batan
karc giyinmemeli, sigara ve iki iilmemeli, yksek sesle glnmemelidir. Bunlarn tersini yaparsan onlara gz
krpm olursun.
Baka bir yol da aptal grnmektir. Erkekler zaten kadnlarn genellikle aptal olduklarn dnrler, sen de bunu
onlara kar kullanr, ne istediklerini anlamyormu gibi grnebilirsin. srar ederlerse dans tekliflerini kabul edersin,
ama sonra tuvalete gitme bahanesiyle yanlarndan kaarsn.
Bu durumda ok hzl davranmak gerekir. Baka bir yol da
Dolet Turlikanov, Serik Kunakbayev gibi tannm mafya
yelerinin adlarn vermektir. Kz bunu kendinden emin bir
ekilde yapabilirse serseriler ona inanr, ekip giderler.
Tehlikeler serserilerle snrl deildir. Soylu mafya yeleri de zaman zaman ok tehlikeli olurlar. Herkesin iinde
ou soylu davranr; ama kz bir kez eve gtrdklerinde
tamamen deiip tecavz edebilir, dvebilirler. Hatta kz
bir tek onun tarafndan deil birka erkek tarafndan tecavze urayabilir, ldresiye dvlebilir. Erkekler sarho
olduklarnda her eyi yaparlar. Taksi paras bile vermeden
tecavz edip kap dar ederler. Bu sefer de baka bir tehlikeyle kar karyasmdr; baka erkekler seni sokakta grp alrlar, yine tecavz ederler. Bunlar her yerde baka
trl davranrlar. Evde iyi bir baba ve kocadrlar, ama bazen da mola almak isterler; o zaman diskodan bir kz gtrp tecavz ederler.
Koca bulmann en gvenli yolu dnlere ve doum
gn partilerine katlmaktr. Tandn bir erkek sana kolayca tecavz edemeyecei iin gvendesindir. Ama bu
partilerde zengin birini bulmak zordur.
Koca bulmayla ilgili baka bir sorun da erkeklerin bakire kzlarla evlenmek istemeleridir; seks yapmak iin bakire

161

olmayan kzlar isterler, ama evlenmeye karar verdiklerinde masum kzlara bakarlar. Baka erkeklerle yatm kadnlarla evlenirlerse ilerde bunu yine yapacaklarm dnrler. Ama eer kz gzel ve akllysa adam batan kartp
kendisine k eder, bakire olmasa bile evlenmeyi becerir.
Aslnda evlenmek isteyen iyi bir erkek bulduunda bile
ona tmyle gvenemezsin. Zengin erkeklerin evli olsalar
da sevgilileri vardr. Almat'da bu bir moda. Her iki taraf
da birbirlerine oyun oynuyor, kandryor, bakalaryla seks
yapyor 6 ama bunu gizliyorlar. Evlilikler uzun srmyor.
Kadn dkn erkekleri sevmiyorum, ama kocam yeteri
kadar zenginse bakalaryla ilikiye girmesine izin veririm.
Zengin deilse bunu hak etmez.

Koca ve sponsor bulmann zorluu bakire olmayan yoksul kadnlarn ounu fahielie srklyor.

Seks iilii
Almat'da seks iilii ok yaygnd. Mahallemde alt kadnla 14 yanda bir kz seks emekisiydi. Civar evlerin birinde
oturan ve uyuturucu bamls olan gen bir ift, geimlerini uyuturucu satclndan, kumardan ve fahielikten
(adam kadn satyordu) salyordu. Mahallede kaldm
son ay, aslnda genelev olan bir yerin masaj servisi vermeye
baladna dair ilanlar grdm. En az be kadnn da Karavan gazetesine seks ilanlar verdiini biliyordum. Almat'da
yaygn seks iiliinin bir gstergesi de bu haftalk gazeteye
verilen ilanlarn okluu. 23 Austos 1 9 9 6 tarihli sayda
yer alan i arayanlar listesinde 136 ilandan 75'i cinsel konulardayd. Fahielere genellikle Karavan kz denilmekte. Ay6

Rusa'da yasad seksin iki anlam var: Kelimenin asl anlam mola, dinlenme
ya da tatil.

128 162

n gn i arayanlarn yalnzca 50'si erkekti. "Sradan" iler

arayan kadnlardan ok az seks istemediini ilanda belirtmiti. Bu, Almat'daki yaygn inanla yakndan ilgili bir konu; kadnlar patronlarnn cinsel isteklerine yant vermek
durumundalar.
izleyen blmde seks iisinin hikyesini anlatacak,
yaam ve i koullar ile yasad cinsel davranlar nedeniyle uradklar iddet ve damgalanma zerinde duracam.
Mays aynda gzel bir gnn akamyd. Her zamanki
gibi evimin bulunduu sokan kaldrmnda dolayor, yasad satclarla, bfe ve kafeteryadakilerle sohbet ediyordum. Bir ie Coca Cola alp eve gitmeye karar verdim.
Dkkn sahibiyle laflarken sigara almakta olan gen ve gzel bir Kazak kadn glmseyip selam verdi. Ben de onu selamladm, "Sizi daha nce grmedim, burada m oturuyorsunuz?" diye sordum. "Evet, yeni tandk", yolun karsndaki bloklar iaret ederek, "orada, birinci katta oturuyoruz", dedi. Alveriimi bitirmitim, birlikte kp yrmeye
baladk. Eve yaklatmzda ayrlmaya yeltendim, ama kz
beni dairesine davet etti. Ben de onu izledim.
Kap akt, biz ieri girerken baka bir gen kadn, "Sigara imek istiyorum, neden bu kadar ge kaldn?" diye bard. Sonra bir an beni grd ve ters bir suratla kza dnp, "Bu kim? Mterileri buraya getirmemeni sylememi
miydim?" diyerek onu azarlad. Elik ettiim kz zr dileyen bir sesle, "Mteri deil, komu, bir yabanc", dedi. Yabanc szn duyan kadn hemen yatt. Deimi tavryla
dnd ve, "zr dilerim Beyaz olduunuzu sandm. Nerede oturduumuzu renirlerse bir daha onlardan kurtulamayz. Srekli gelmeye kalkar, saatlerce oturup ierler, bedavadan bizi becermek isterler", dedi. Sonra bana ay ikram ettiler. Kzlardan ilki ne i yaptm sordu. Ben de iadam olmadm, antropolog olduumu syledim. Antro-

poloji z e r i n e v e A l m a t ' d a k i iim h a k k n d a s o r u l a r s o r d u lar. n s a n l a r h a k k n d a y a z m a k istediimi s y l e d i i m d e e t k i lendiler. B i r s r e s o n r a , y i n e ilk kz para k a r l o n u n l a

y a t m a k isteyip i s t e m e d i i m i s o r d u . B e n t e e k k r e d i p h a y r
diyerek, bir sevgilim o l d u u n u belirttim. Sonra b e n i m
evimde

Tropikankay

(bir Brezilya

dizisi)

izleyip

izleyeme-

y e c e k l e r i n i sordular. T e l e v i z y o n l a r y o k t u . K a b u l e t t i m . B e
a y b o y u n c a b a n a gelip h e r g n p e m b e dizi izlediler; n c e
Tropikanka,

sonra

Kassandra

ve

Novaia

Zhertva.

Zaman

i i n d e g r u b a iki k a d n d a h a e k l e n d i . K z l a r n i s i m l e r i S l dz, Asl, D a n a v e Alma'yd. A a d a k i Asl'nn y a a m y k s. Yer o l m a d iin d i e r l e r i n i n k i n i b u r a y a a l m a d m , a n cak Asl'nn hikyesi h e m seks iiliine, h e m de Yedinci
B l m ' d e ele a l a c a m R u s kart, S o v y e t yanls m l k s z
K a z a k g m e n l e r i n y a a m y k l e r i n e iyi b i r r n e k . Ayrca,
Sovyet sonras "cinsel devrim" k o n u s u n d a Almatl kadnlarn b u l a n k ve elikili t u t u m l a r n o l d u k a iyi sergiliyor.

Asl
1973'te Taldkorgan'da dodum. kz, bir erkek kardeim var. Erkek kardeim benden byk, kzlarsa kk.
Annem ve babam emekli. Babam ustabayd. Aabeyim
kendi ailesiyle ayr yayor, ticaret yapyor. T a l d k o r gan'dan Almat'ya eker getirip satyor. Kz kardelerimden
biri 22 yanda ve evli, dierleri okula gidiyorlar. Ailem
ok yoksul, ben ve aabeyim onlara destek oluyoruz.
17 yamda, Taldkorgan'dayken benden birka ya byk bir Kazakla kmaya baladm. Bir sre sonra beni becermek istedi. Bata direndim, ama srekli beni sevdiini,
evlenmek istediini sylyordu. Sonunda kabul ettim, ilk
yattmzda ok ac duydum, bilincimi kaybetmiim. Arlar bir ay srd, sonra altm, artk ac duymuyordum.
128 164

Genellikle geceleri sokaklarda ya da o evde olmadnda

kardeinin dairesinde seviiyorduk.
nceleri bekretimi kaybettiim iin ok utanyordum,
hi kimseye bundan sz etmedim. Bir yl sonra aabeyimin karsyla konutum. 7 Ona, "Saken'le yattm, benimle
evlenmeye sz verdi", dedim. Anneme hibir ey sylemedim, ama galiba biliyordu. Babamdan ise zellikle saklyordum, duysa beni dverdi. likimiz ailesiyle baka ehre
gene kadar srd. Ondan sonra beni hi aramad; beni
kandrdn, tek isteinin beni becermek olduunu ylece
anladm. Onu ok sevmitim, ama o beni sevmemi. ok
zldm, bunalma girdim. Sonra Almat'ya gelip bir niversiteye girdim. Burada, kazadan nce, biri Kazak biri
Koreli, ayn anda iki sevgilim vard; ikisini de seviyordum.
1993 ylyd. Kuzenimle yurtta kalyorduk. Ben 19, o 17
yandayd. Bir akam biri Kazak biri een iki gen yandaki odada kalan kz ziyarete geldiler, ama kz evde yoktu. Buna ramen gitmediler, kalp yemek yediler. Kuzenim
bir ara, gece ge vakit ortak kullandmz mutfaa gitti,
iki adam onu takip etmiler, bizim odaya kadar geldiler.
eri girmesinler diye onlar durdurmaya alrken biri
kuzenimin suratna bir tokat att. Esrar imilerdi, umu
haldeydiler. Yardm armak iin barmaya baladm.
Adamlardan biri boazm skp beni bomaya kalkt. Kuzenim bakireydi. Onun peindeydiler. Ben kar koydum,
sarho ve umu olduklar iin ellerinden kurtulmay baardm, ikinci katta oturan kzn odasna kotum. Birlikte
yukar ktk, adamlar kuzenimi brakmalar iin ikna ettik. Hep beraber kzn odasna gidip kapy kapadk. Kapatr kapatmaz vurmaya baladlar. Amadk. Bunun zerine
kapy krmakla tehdit ettiler. Odann sahibi kz korktu ve
7

Kazak geleneklere gre bekr kadnlar sorunlar olduunda kz karde olarak

grdkleri aabeylerinin elerinden t alrlar.

at. Ben de, kedeki bfede alan iki gen adamdan

yardm istemek amacyla pencereden atladm. Ama dtm ve belimi incittim. Derken kan grlty duyan
bfeli genler hemen gelip neler olduunu sordular. Her
eyi anlattm, yukar kp kzlar kurtardlar, beni hastaneye gtrdler. Saat sabahn ikisiydi, ortalkta ne hemire
ne de doktor vard. Acdan btn gece bardm.
Ertesi gn bunlar bamza aan iki adam hastaneye
geldi; eer onlar polise bildirirsem beni ldreceklerini
sylediler. Ben de gelen polislere dtm syledim.
Ama ay sonra ziyaretime gelen aileme btn olanlar
anlattm. Hemen polise gittiler ama kimse yakalanamad.
Alt ay hastanede, bir alt ay da evde yattm. Normale dnene kadar iki ay koltuk denei ile yrdm. Hl da tam a m e n iyilemi saylmam. Kn havalar souduunda
srtmda ve bacaklarmda ar oluyor. Ayrca srekli ba
ars ekiyorum.
Bunlar olduunda hemirelik okulunun ilk snfndaydm. Sonra okulumu bitirdim, alt ay ncesine kadar da bir
hastanede hemirelik yaptm. Bizim birimde, yedisi gen
kadn olmak zere toplam 25 hemire ve doktor birlikte
alyorduk. Yal olanlar dnda hemen herkes ii brakt. cretler ayda 3 . 0 0 0 lenge kadard ( 5 0 dolar). Hibir eye yetmiyordu. Ayrlanlarn bazlar ticarete, bazlar da bedenlerini satmaya baladlar. Marttan beri ben de para karl seks yapyorum. Bu ii yapan tandklarm vard, bir
gn altklar otele beni de gtrdler. Ailemden ya da
aabeyimden para almak istemiyordum. Okurken veriyorlard, ama artk bir yetikinim. imdi ben onlara destek
oluyorum. Ayrca Taldkorgan'a dnmek de istemiyorum,
oras ok skc. Almat ok daha heyecanl. ok seviyorum, burada bir sr kafeterya, restoran, dans salonu var.

128 166

S l d z v e D a n a ' n m y a a m y k l e r i d e b i r o k y n d e n Asl ' n n k i n e b e n z i y o r , y a l n z o n l a r r e n c i v e b u n u n fahie olm a l a r n d a k i pay b y k . S l d z y l e a k l y o r :

Snavlarda yksek not alabilmek iin hocalara para vermem gerekti. Yazl snav iin 100 dolar, szl iin 50 dolar. O kadar param yoktu, ne yapacam bilemez halde kz
arkadalarma dantm. almam nerdiler. Sonra ilerinden biri beni otele gtrp Alman bir kadn sancsyla
tantrd. O gnden beri o adam benim pezevengim, bana
mteri buluyor. Mteri bulduunda arayp adamn adresini veya telefonunu veriyor. Mterilerimin ou Alman
ya da Almanca konuan kiiler. Bazen ngiliz mterilerim
de oluyor. Onlarla geirdiim her gece iin ben 100 dolar,
pezevengim 50 dolar alr. niversite rencilerinin yzde
doksan alyor. Benim snfmda alan alt kz var.
D a n a da k e n d i s i y l e ilgili b e n z e r eyler a n l a t t .

Nedenler
Y u k a r d a k i y a a m y k l e r i n i n d e g s t e r d i i gibi f a h i e l i k
yapmann balca nedeni e k o n o m i k . B u n u n l a birlikte ackl
g e m i l e r i k a d n l a r n s e k s iiliini s e m e l e r i n d e b a l c a rol o y n u y o r .
S z edilen k z l a r d a n n n o n u r l a r n a ilk d a r b e y i v u ran b e k r e t l e r i n i k a y b e t m e l e r i o l m u . S l d z s e k s i i l i i n den ok, bekretini kaybetmi olmaktan piman. Her
d e sevgilileriyle yatyor, a r d n d a n s u l u l u k d u y u y o r l a r ; b e n
onlar t a n d m d a bile b u d u y g u l a r y l a b a e d e b i l m i deillerdi. B e n l i k l e r i n i n o k deerli v e t e m e l b i r p a r a s n k a y b e t m i h i s s e d i y o r l a r d . lk k e z b i r l i k t e o l d u k l a r , sevdikleri
v e e v l e n m e y i u m d u k l a r e r k e k l e r i k a y b e t m i o l a n Asl v e

Dana'da bu duygu daha da glyd. Her ikisi de aldatldn dnyordu. Dana'nn bandan da ayn eyler gemiti; bekretlerini kaybettiklerinde evlenme anslar azalmt. Her ikisi de birden fazla sevgiliyle yaadklar cinsellikten memnun olsa da, aslnda evlilik dnda yaanan cinsellik hakkndaki duygularn bir eit sapkn ve srad
zevkle ilintilendirmekteydi. Bakire olmayan bekr kadnlar
olarak kendilerine kar olumsuz bir benlik gelitirmilerdi;
seks iilii yapmalarn kolaylatran da buydu. Asl, Alma
ve Sldz cinsellik ile para iin yaplan seksi ayr tutuyor,
ama Dana byle bir ayrm gzetmiyordu. Yine de, drd de
yaptklar ii ahlakszlk olarak deerlendirmekteydi.
Ekonomik nedenler ayn olsa da, kadnlarn amalar birbirlerinden farkl. Dana, geinecek ve retmenlerinin ondan talep ettikleri tutar deyecek kadar para kazanmak istiyor; gelecee ynelik belirgin bir ekonomik plan yok.
imdilik bu ii yapan arkadalaryla bir arada olmaktan
memnun. Yani, iinde pek etkin olduu sylenemez. Okulunu bitirince doktor olarak alp maayla geinmek istiyor. Alma, Asl ve Sldz'nse ekonomik amalar var. Sldz hem retmenlerine deme yapacak kadar kazanmay
hem de para biriktirmeyi istiyor: "imkent'de bir evim,
evimde iyi mobilyalar, televizyon ve video olsun; diploma
sahibi olaym, spanya'ya gidip plajlarda dinlenebileyim istiyorum. zgr olmak istiyorum. Evlenmek istemiyorum."
Asl'nn da benzer hedefleri var, ama o evlenmek istiyor.
"Yeterli param ve iyi mobilyalar olan bir evim olursa kendime bir koca da satn alabilirim", diyor. Alma ise 4 . 0 0 0
dolar biriktirip kendi iini kurmak arzusunda. Kzlarn drd de imdi yaptklar ii geici gryor; bunun ekonomik
zgrlkleri iin bir basamak olduunu, gereksindikleri
paray toplaynca ii brakacaklarn sylyorlar. Bu nedenle de ok tutumlu davranyor, ok alyorlar. Kzlar fante128

zi dzeyinde tketimci olsalar da (Turner 1 9 9 4 ) , aslnda

ok zor bir hayatlar var, ok alp para biriktiriyorlar.
Drt kz, tek odal, kk bir mutfakla banyosu olan bir
dairede oturuyorlar. Onlara ilk gittiimde mobilya olarak
yalnzca bir yataklar, bir de kanepeleri vard. Geceleri Asl
yatakta, Sldz kanepede uyuyordu. Battaniye ve rtler eskiydi. Dana geldiinde Asl'yla ayn yatakta yatmaya baladlar. Alma da onlarla oturmak zorunda kalnca ev sahibinden bir yatak daha istediler, o da verdi. Dairelerinde ileri
iin elzem olan bir telefon vard. Mzik dinlemeyi ok severlerdi ama Sldz'n mterilerinden biri teyp armaan
edene kadar bundan da yoksundular. Televizyonlar da yoktu, pembe dizileri bende izliyorlard. Gnde yalnzca iki kez
yemek yerlerdi. Bunlar da genellikle leye doru bir omlet,
akamlar da etli sebze yemekleri ve makarnayd. arap, bira
falan almazlard. Harcamalarnn byk blmn kira, sigara ve taksi paras tutuyordu. Ev sahibi Kazak adama her
ay eit olarak bltkleri 130 dolar kira dyorlard. Kozmetik, giysi, sa boyas ve peruk iin para harcarlard. Makyaj yapmay, iyi giyinmeyi sevdikleri halde, yaptklar i iin
gerekli olmasa bunlara bu kadar para vermeyeceklerini sylerlerdi. Kz rencilerimin okuduklar Kakado, Cosmopolitan ve Speed gibi dergileri almazlard. Bazen bunlar benden
alp byk bir merakla okurlard. Mteri aramak iin gittikleri restoran ve hamburgercilerde iki ve yemek almazlar,
erkeklerin onlar davet etmelerini beklerlerdi.
Kzlar mterilerinden genellikle 100 dolar alyorlar, ama
Asl ile Dana ok ortalkta olmadklar iin daha az paraya
da alyorlar. 100 dolar, ortalama aylk cretin kat kat stnde, ama kzlara gre yaptklar ie gre ok da byk bir
para deil; iin zor ve tehlikeli olduunu, emekliliinin, sigortasnn bulunmadn, bir seks iisinin alabilecei
srenin ok ksa olduunu sylyorlar. Bir keresinde Asl,
169

"Eer kadn 30'unu gemise baarl bir fahie olamaz,

nk ondan gen bir sr rakibi olur", demi, dierleri de
onaylamlard.
Sldz'n dndaki kzlar haftada mteriden fazlasn alamyorlard. nk altklar evrede ayn ii yapan
kzlarn says talep edilenden daha oktu. Asl'ya gre oteldeki talep azlnn nedeni, Almatl erkeklerin telekzlar
fahielere yelemeleri; fahieler restoran.arda i yapyorlar,
erkeklerse herkesin iinde bir fahieyle grlmek istemiyorlar, ayrca telekzlarn birinci snf fahie olmak gibi bir
nleri var. Asl, kendi ilerinin daha zor ve tehlikeli olmasna ramen, telekzlardan ok daha az aldklarn sylyor.
Dediine gre gecelii 5 0 0 dolar olanlar bile varm. Ona
nerden bildiini sorduumda, "Ara bir Karavan kzn kendin gr", diye yantlad. Numarasn nasl bulacam sorduumda da, "Git bir haftalk Karavan al, gstereyim", dedi. Gidip aldm. " aryoruz" bal altndaki ilanlardan
dikdrtgen iine alnm olanlar gsterip, "Bunlarn hepsi
telekz, ara ve sor", dedi. Numaralardan birini evirdim, telefonu gen bir kz at. "Karavan'da ilannz grdm, ne
tr bir i aryorsunuz?" diye sordum. "Seks ii", diye yantlad. creti sorduumda 2 5 0 dolar gibi bir ey syledi. Sonra baka yerleri de aradm, cretler saati 50 dolar ile gecesi
3 0 0 dolar arasnda deiiyordu.
Mterileri kzlara genellikle satclar buluyor, ama telefonla veya otele giderek kendileri de i tutmaya alyorlar.
Oteldeki odalara ait bir sr telefon numaras biliyorlar.
Mteriye gittikleri zaman odann telefon numarasn alyor, yeni birini bulmak iin bu numaralar tekrar aryorlar.
Sanrm yeni konuklar geldiinde otelde onlar arayp mteri olabileceklerin isim ve numaralarn veren bir tandklar da vard. Kzlarn her biri leden sonralar en az 45
dakika telefon grmesi yapard. Akam saat yedi gibi de
128 170

ie giderlerdi, iyerleri, tannm yabanc bir iadamnn sahip olduu, nl bir ikinci veya nc snf otelin, otele
bal bir restoran-gazinonun ve bir hamburgercinin bulunduu byk bir merkez. Otelin ve restoran-gazinonun konuklar yabanc ve yerli iadamlaryla zengin Almatl erkekler. Kzlar evredeki sokaklarda dolar, lobideki kafeterya, restoran ve hamburgerciye urarlard. Geceleri ben
de civarda yry yapyordum. Dikkatimi eken, kzlarn
erkeklerden fazla olmasyd. Kzlar da bunu dogruladlar,
yalnzca temmuz aynn ikinci yarsnda yaplan "Asya'nn
Sesi" adl mzik festivali srasnda durum deiiyormu. O
zaman otel dolu oluyor, her akam i bulabiliyorlarm.
u szler Dana'ya ait: "Yabanc erkeklere yaklap 'para
karl seks ister misiniz?' diye sorarz, bizden olanlarsa
bize gelir, 'Kzlar elenmek ister misiniz?' diye sorarlar, biz
de evet deriz". Kzlarn Rusa ve Kazaka'dan baka dil bilmemeleri byk bir sorun. ngilizce renmek gerektiini
ama bunun iin zaman bulamadklarn sylerlerdi. Yine de
benden ileriyle ilgili baz temel cmleleri renmeye aba
gsterdiler.

Mteriler
Kadnlarn Alman, ngiliz, Amerikal, ek, Litvanyal,
Trk, ranl, inli, Rus ve Kazak mterileri var. Erkekleri
zenginliklerine, beenilerine, davranlarna ve cinsel baarlarna gre snflandryorlar. Mterilerini "bizimkiler ve
yabanclar" olmak zere iki ana gruba ayryorlar. Bizimkiler dedikleri ( Baltk cumhuriyeti hari) eski Sovyetler
Birlii lkelerinden olanlar; bunlar da Almat'da yaayanlar
ve ziyaretiler eklinde ayrlyor; kzlara gre Almatllar telekzlar yeliyorlar. Yabanclar da Batl ve Doulu olanlar
olarak, Doulularsa inliler ve Mslmanlar olarak bl-

nyor. Sovyet erkeklerin ounluunu baka kentlerden

Almat'ya gelenler oluturuyor.
Asl, "Yabanclar yeliyoruz nk onlarn (cebini gstererek) dolarlar var. Almatllar seni becerip sonra da hibir
ey demeden gidebilirler", diyor. Dana ise yle anlatyor:
Yabanclar iinde Avrupallar Asyallardan daha iyi; onlar
Rus kzlardan daha gzel olduumuzu sylerler. inlilere
greyse Ruslar bizden gzel; bizle yatarlar sonra da onlara
Rus kzlar bulmamz isterler. "Biz yeterince iyi deil miyiz?" diye sorduumuzda, "Siz iyisiniz, ama bizim kzlarmz da tpk size benziyorlar, sarn ve beyaz kzlar denemek istiyoruz", derler. Almanlarla ngilizler bizden daha
ok holanrlar, nk kendi kzlar Ruslara benzer. Araplar, Trkler ve iranllar Rus kzlar severler. Bu yzden iimizden Rus kzlar da, onlar da dvmek gelir.

Bunun zerine Sldz ayaa frlayp havaya bir yumruk

savuruyor ve "Rus kzlar ite byle dvmeliyiz", diyor.
Asl'ya gre Avrupallar daha kltrl. Evlerine davet ettiklerinde romantik olmaya alyorlar. Iklar kapatp
mum yakyor, arap ikram ediyorlar.
Alma, Ruslarn seks manya olduunu, nce bedenlerinin her yerine dokunduklarn sonra uzun uzun sevitiklerini, sylyor. "inliler ise kpekler gibi seviir", diyor. Bacaklarn ayrp dizlerinin stne kyor, azn ap dilini
karyor ve "kpek gibi" nefes alp vermeye balyor. Buna
btn kzlar kahkahalarla glyorlar. Sldz, "Ben Kazaklar sevmem, porno film izleyip aynsn yapmamz isterler,
ama biz bunu yapmay reddederiz, nk Mslmanz. O
zaman da Rus kzlara giderler. Onlar ok severler, diyorlar
ki, Rus kzlar ok deneyimliymi, her eyi yapyorlarm",
diye anlatyor. Dana da gururla, "Rus erkekler de Kazak
128 172

kzlar sever, ta Rusya'dan buraya Kazak kzlar becermeye

gelirler", diyor.
Kzlarn mterileriyle ilgili dnceleri, mterilerin
kzlar, ayn ekilde kzlarn da mterileri ne kadar nesnelletirmi olduklar zerine kurulu. Her ikisinde de kiiliklerin yabanclamas ve tektipletirme sz konusu.
Mteriler kadnlarn grnmlerini ve renklerini Ruslarla karlatrarak nesnelletirmekteler. Bu durum ve seks
arznn talepten daha ok olmas, kzlarda Rus seks iilerine kar bir nefret gelitirmi. Rus kartl toplumun geneline has bir tutum olmakla birlikte, bu drt seks iisi kz
gl Rus kart duygularn aka ifade etmekten geri
durmuyordu. zellikle de Rus kadnlara karydlar. nk
her gn ayn karlatrmayla yz yze kalyorlar, bu da
dorudan ekonomik kazanlarn etkiliyordu.
Mterilerini tektipletiren kadnlar da erkekleri kendi
bilgilerinin nesnesi haline getiriyorlar. Bu sayede erkekleri
arasallatryor, ba etmek iin eitli edimler iine giriyorlar. Bunlarn banda da, ii gsteriye dntrebilme becerileri geliyor. Aada anlatlanlar bununla ilgili.
Evlerinde olduum bir gn Alma ile Sldz bir sevime
sahnesi oynadlar. Kalalarn hzla ileri geri hareket ettiriyor, orgazm oluyor gibi baryorlard. Dier iki kz buna
glp dururlarken ben utantan lmtm. Skldm anlayan Asl, "Endielenme Joma! Bunun seninle bir ilgisi yok,
yalnzca bir prova", dedi. Nasl, diye sorduumda da, her fahienin bir oyuncu olduunu syledi. Dana ise, "Neden yalnzca fahieler olsun ki", diye sze karp her kadnn
oyuncu olduunu ileri srd. Asl, "imizi yaparken sevimekten mutluymu, orgazm oluyormu gibi davranmay severiz, ama bunu tpk profesyonel oyuncular gibi ok iyi oynamalyz, yoksa erkeklerin ilgisini ekmez ve bizi bir daha
istemez ya da arkadalarna nermezler", diye aklad.

Kzlar oyunculuu baka kzlardan, genellikle mterileriyle izledikleri porno filmlerden ve eitli dergiler okuyarak renmilerdi. "Kurgusal seks" sayesinde mterilerine
"gerek seks" yaatyor olmalar onlara olan bitene hkim
olma duygusu veriyor. Marksist terimlerle syleyecek olursak, kzlar cinsel iglerini satarlarken emek srecini bir
lde denetlemeye alyorlar. Etkinlik ve stnlk duygular, mterilerinin cinsel zevkleri ve davranlaryla sk
sk dalga gemelerinden de anlalyor.
Yaadklar youn cinsel deneyimlere karn, kzlardan
(Sldz, Alma ve Asl) mterileriyle yatmaktan hibir
ekilde cinsel haz almadklarn sylediler. Mesleklerini yapyorlar; mterilerinin bedenleri de ilerinde kullandklar
prezervatif, yatak, araf ve yastk gibi, ilerinin maddi koullarndan biri. Asl, "gerek seks" ile mterileriyle yaptn birbirinden ayryor. Haftada iki kez bulutuu Kazak
bir sevgilisi var. Onun varlndan ve sevimelerinden holanyor. Dana ise kzn tersine daha duygusal. Alayc bir
ses tonu ile ve glmseyerek yle anlatyor:
ou sevitikten sonra konumak ister. Ltfen konu derler. Ama konuacak halde deilsindir. Elbette mteriye de
bal, eer holanmsam konuurum, gerekten seviirim.
Ama holanmamsam yatakta inek gibi yatarm. O zaman
niye byle yaptm sorarlar. Ben de elimde deil derim.
Aslnda sevimeyi seviyorum. Bir keresinde holandm
bir mterim oldu, btn gece sevitik. Sabaha doru yorgunluktan uyuyakalmz, akamst uyandmzda bir
kere daha sevitik, sonra da ayrldk.

Kzlar Dana'nm istisna olduunu, seks iilerinin mterileriyle duygusal ilikiye girmediklerini sylediler.
Mterilerinden nefret etmiyorlar, ama sayg da duymu128 174

yorlar, nk onlarn da kendilerine sayg duymadklarn

dnyorlar. Asl, "Her yattmda kt oluyorum, nk
saymyorlar, seni kadn olarak grmyorlar", demiti.
Kzlar mterilerinin kendilerine daha insanca davranmalarn bekliyorlar. Onlara gre en ideal mteri Pretty
Woman filmindeki Richard Gere. Hepsi filmi grm. Sldz czdannda Richard Gere ile Julia Roberts'n bir fotorafn tayor. Kazara fotoraf grdmde dncelerini
sordum. Alma, adamn gerek bir erkek olduunu, kzn fahie olmasna aldrmadn, onu sevip sonunda da evlendiini syledi.
Aslnda Sldz'n kendi Richard Gere' vard. Mterilerinden birine, bir Alman'a k olmutu. Sldz'e gre o iyi
biri, nk tand yoksul bir Kazaka yardm etmek istiyor;
buradaki ii bitince jipini ona balayacak. Alman adam Almat'nn en iyi blgesi Samal'da bir daire kiralamt. Sldz
haftada iki kez oraya gidiyor, her seferinde 100 dolar alyordu. Bunun yannda adam ona saat, teyp, giysi, hatta bir
de elektrikli piyano gibi armaanlar vermiti. Bunlar bana
gsterir, "Benim Almanm", diyerek ilikisinden gururla sz
ederdi. Alman ona piyano almay, o da ona Rusa retmiti. Doum gnnde sz verdii halde aramadnda Sldz ok zld. Ama ertesi gn kzlar grmeye gittiimde
neeli bir yzle, "Alman geldi, bana armaan olarak bu piyanoyu getirdi. Dn arayamam nk Takent'teymi", dedi.
Alman'n lkesine dnme vakti yaklatnda Sldz ok
hznlenip sessizleti. Yatanda yatyor, kimseyle konumuyordu. Sonunda bir leden sonra gzyalarna bouldu. Alman'n yarn gideceini, alt ay gelmeyeceini, onu
sevdiini ve ok zleyeceini syledi. "Onunla evlenmek
ister misin?" diye sordum. Evet, dedi. "O zaman ona bunu
syle", dediimde, "Utanrm, onunla para iin yattm, ben
bir fahieyim", diye yantlad.

M t e r i l e r i n yan sra, s a l d k l a r k o r k u y z n d e n p o l i s l e r
ve sokak serserileri de kzlarn ilerinde karlatklar
n e m l i kiiler.

Polis
Kzlarn altklar yer polis tarafndan s o k a k serseriler i n d e n k o r u n d u u iin g v e n l i y d i . A n c a k k i m i z a m a n p o lisler de kzlar rahatsz e d e b i l i y o r d u . Asl yle a n l a t m t :
Polisler pek ie karmazlar, genellikle satcyla pazarlk
ederler. Kzlardan birini tutukladklarnda satc gidip birimizi becermelerini, bizi rahatsz etmemelerini syler. Onlar da yle yaparlar.
P o l i s i n para alp a l m a d n s o r d u u m d a , Asl b i l m e d i i ni, s e v i m e n i n o n l a r a y e t t i i n i , s y l e d i . F a h i e l i i n yasad
o l d u u n u , f a h i e n i n b i r yl, p e z e v e n g i n i s e yla k a d a r
hapisle cezalandrldn ekledi. D a n a da ayn grteydi:
Otelin evresinde dolarken sk sk polisle karlarz. Onlarla ilikimiz dosta. Selamlanz. Mterimiz olup olmadn sorarlar. Onlarla bedava yatarz, bizi rahatsz etmezler.
B y l e syledii h a l d e iin i i n e p o l i s g i r d i i n d e b a z tehlik e l e r i n d e e k s i k o l m a d n yle anlatt:
Yaptmz ok ilgin ama tehlikeli bir i. lgin n k
dnyann her yerinden insanlarla tanyor, eitli konularda onlarla sohbet ediyoruz. Tehlikeli nk srekli polis denetimi altndayz. Bir keresinde dolarlarn gsterip
beni becermek istediini syleyen bir Arapla konuuyordum. O Rusa bilmiyordu, ben de ngilizce. steini elle148

riyle gstererek anlatyordu. Biraz ilerde de sivil giysili iki

polis bizi seyrediyordu. Polislerden biri bana "buraya gel"
diye seslendi. Yanatm, "Demek fahielik yapyorsun", dedi. "Ben yle biri deilim, fahielik nedir bilmiyorum", dedim. "Demek bilmiyorsun, ben sana gslereyim! Seni daha
nce de grdm, kzlardan biri senin fahie olduunu syledi", dedi. "Kim syledi? Bu adam benim i arkadam,
ayn firmada alyoruz", dedim. "Hangi firma?" diye sordu. Bir isim uydurdum. Hepsi Arabm suuydu. Ona otele
gidip b e k l e m e s i n i , oraya geleceimi sylemitim. Ama
Rusa anlamyor, dolarlarn gsterip duruyordu, polisleri
de fark etmemiti. Sonra polislerden biri fahie olduumu
syleyen kz getirmeye gitti, tam o srada gen bir Kazak
ortaya kt ve beni kurtard. Arabasn durdurup polise,
"O benim kz arkadam, beni bekliyordu", dedi. Polisin
de beni brakmaktan baka seenei kalmad. Arabaya atladm ve oradan ayrldk. Sonra b e n i m l e yatmak istedi.
Ben reddettim. "Seni kurtardm, yoksa hepsiyle yatmak
zorunda kalacaktn", dedi. Doru sylyordu, yaptklar
iin teekkr edip teklifini kabul ettim. Arabada hallettik.
S l d z ' n d e b e n z e r b i r p o l i s tacizi d e n e y i m i o l m u t u .
B i r g n , b e n d e o r a d a y k e n e v l e r i n e talyan b i r a d a m g e l m i ti. E r t e s i g n o n u nasl t a n d n s o r d u m . y l e yantlad:
Dn otelde tantk, ama polis bizi durdurup adamn kimliini sordu. Gsterince onu braktlar ama beni tuttular
(polisin eliyle kalasn yakalaym gsteriyor). talyan 50
dolar verdi de polis beni brakt.
Polisin neden onu tuttuunu sorduumda, " n k ben
b i r f a h i e y i m , o da b u n u b i l i y o r " , diye y a n t l a d .

177

Sokak serserileri
Kzlar sokak serserilerinden gelen tehlikelerle de sk sk
kar karya kalyorlar. Sokak serserileri mafya yelerinden
farkl; daha nce deinilen "kaba mafya yesi" ile benzer
zellikleri var. Asl'nm dedii gibi, mafya yesi kadnlar rahatsz etmez, centilmendir; arzu ettii kadn restorana davet eder, ona iekler alr. Oysa genellikle krsal kesimden
gelmi gen Kazak erkeklerden oluan sokak serserileri kadnlar ve yabanclar taciz ediyorlar.
Bir akam, saat on bir sularnda eve geldiimde binann
giriinde karanlkta sigara ien bir kadn grdm. Selam
verdim. O da beni selamladnda sesinden Asl olduunu
anladm. Neden orada durduunu sordum, yant vermeyip,
"Niye bu kadar geciktin? Dokuz gibi kapn aldm evde
deildin, o saatten beri seni bekliyorum", dedi. Sonra, "Sldz eve iki een getirdi. Onun mterileri. Yalnzca bir saat kalacaklard ama saatlerdir oradalar, votka iiyorlar. Beni
bedava becermek istediler, ben istemedim. Buraya Sldz'n boksr arkada Bahit'i armaya geldim. O altmz biliyor, bizi sokak serserilerinden koruyacana sz
vermiti. Ama evde yok", diyerek olanlar anlatt.
Sonra bana, "Ltfen benimle gel, Sldz' kapya ar.
Seni Bahit sanp giderler", dedi. eenlerle karlamak istemiyordum, "stersen Sldz' telefonla arayp Bahit olduumu syleyeyim", dedim. eenlerin aksanmdan yabanc
olduumu anlamalarndan korkuyordum. Kazaklarn tersine Beyazlarn Rusas ktdr. Yine de, tehlikeyi gze alp
numaray evirdim, kimse amad. kinci kez aradmda
eenlerden biri kt. Kzgn bir sesle Sldz'le konumak
istediimi syledim. een yanl numara olduunu syledi ve telefonu kapatt. nc kez arayacakken, Sldz bizi arad ve adamlarn gittiklerini syledi. Asl'ya haberi ver128

dim, ama hl eve yalnz gitmekten korkuyordu, ona elik

etmemi istedi. Mutfaktan bir bak aldm ve ktk. eenler gitmilerdi. Tedirgindim, Sldz'e neden sokak serserilerini eve getirdiini sordum. "Ne yapaym gidecek baka
yer yoktu, ben de almak istiyordum. Bir saat kalacaklard
ama oturup votka imeye baladlar", dedi. Asl konumamz kesip beni perek, "Joma, sen ok tatlsn", dediinde
biraz yattm, ama, "Biliyorsunuz bu delilerle dvemem", demekten de kendimi alamadm.
Bu olaydan hafta sonra bir gn sabahn ikisinde kapm alnd. Kim olduunu sorduumda, "Ben Asl. Bizim
evde kt adamlar var, biraz ieri girebilir miyim", diyen
bir yant aldm. Kapy atm. Korku ve sinirden yaz ortasnda tir tir titriyordu. Bende kalmak isterse kanepede yatabileceim syledim.
Teklifimi seve seve kabul etti ve yatmaya hazrland. Bir
sre sonra uyumuum, ama Asl beni uyandrp, "Joma korkuyorum, sesler geliyor, adamlar galiba bana sesleniyorlar",
dedi. Adamlarn grltlerini ben de duydum. Giderek sinirli ve daha yksek sesle Kazaka barp aryorlard.
Sonra bir araba alt ve gittiler, ama ksa bir sre sonra
tekrar geldiler.
Asl'ya bu salaklar neden evlerine aldklarn sordum.
"Bunlar Karagandi'den Alma'nn tandklar", diye yantlad.
O halde neden buraya katn sorduumda, "Biri benimle
yatmak istedi, reddettim", dedi. Olaydan ksa bir sre sonra
da Alma'y dairesinde soydular. Uyuturucu bamls Koreli bir tand giri kattaki dairenin penceresini krm, boazna bak dayayp 5 0 0 dolar istemi. Ayn adam Alma'y
daha nce de 200 dolar demeye zorlamt.
Bu tr olaylar kzlarn yaamlarnn bir parasyd. Gnn birinde dvlebileceklerini, tecavz edilebileceklerim
hatta ldrlebileceklerini bile bile seks iisi olarak al179

maya devam ediyorlard, nk yoksulluk iinde yaamak

islemiyorlard.

le ilgili dnceleri
Kzlar ilerini sevmiyorlar. (Alma, Sldz ve Asl)
yaptklar iin para kazanmann en aalk yolu olduunu
dnyor. Sldz bir keresinde, "Gururum kalmad", diye
yaknmt.
Dana'nn tutumu daha belirsiz. Hem dierleri gibi iinde
pek etkin deil, mteri peinde komuyor, hem de yaptklarna bir anlam bulmaya alyor. ncelikle ilerinin fedakr bir boyutunun olduunu dnyor:
Dn gece imkent'li evli iki mdrle birlikteydim. ok
memnun kaldlar, Almat'ya geldiklerinde beni yine arayacaklarn sylediler. Yani gerek bir i yapyoruz, onlara
karlarnn veremediklerini veriyoruz.

kincisi, daha nce de deinildii gibi mterileriyle iletiim kurmaktan holanyor. ncs seks iisi arkadalarn seviyor.
Bu ii yapan kzlar ok iyi kalpli ve drstler. likilerimiz
ok iyi, dayanma iinde alyoruz. Bizim grubumuzda
drt kz var. Baka kzlar grdmzde selamlap ilerimiz hakknda konuuruz. Otel civarnda, ayn yerde alyoruz. Bazen birbirimize mteri bulduumuz da olur. rnein bir akam Asl'yla yryorduk, baka gruptan bir kz
yaklap fazla mteri nedeniyle iki kza daha ihtiyalar
olduunu syledi.

le yandan aka ve tekrar tekrar yapt ii sevmediini

syleyen de yine Dana'yd. Bir keresinde, "Kzmn fahie
180

olmasn istemiyorum. Kzm olsun istemiyorum, bir olan

istiyorum", demiti. Dier kzlar ileriyle ilgili olumsuz tutumlarn daha dolayl ekillerde dile getirmekteydiler. Sldz, ii yznden Alman'a duyduu ak aka syleyecek
kadar kendini deerli bulmuyordu ("Utanrm, onunla para
iin yattm. Ben bir fahieyim."). Almann gitmesine zldnde, "Yaamak istemiyorum", demi, nedenini sorduumda, bacak arasn iaret ederek, "Bunu yapmaktan bktm, bu dnyada bana bakacak kimsem yok, tek banaym", diye yaknmt.
Asl seks iiliine ilikin olumsuz tutumunu evli bir Kazak kadnn asla fahielik yapmayacan syleyerek gstermiti (aada). Kzlarn olumsuz yaklamlar Sovyet dnemine duyduklar zlemle de su yzne kyor. Dana ile
Asl Sovyet dnemindeki cinsel safl takdir ederlerdi. Asl
bunu, "Sovyet zamannda fahie kelimesini asla duymazdk. Her kadnn normal bir ii ve iyi bir maa vard. Fahielik yapmasna gerek yoktu", diye aklamt.
Bununla birlikte, kzlar evli ve normal ilerde alan kadnlardan daha zgr olduklarn dnmekteydiler. Zamanlarn istedikleri gibi ayarlar, ok az ev ii yaparlard.
leden sonra ikide yataktan karlar; biri ekmek, et, sebze
ve sigara almaya gider, biri kahvalt iin omlet yapard.
Kahvaltdan sonra biri bulaklar ykar, dieri evi sprrd. Birka saat mterileri zerine konuup dalga geerler,
sonra da yenilerini bulmak iin telefon bana otururlard.
Saat be gibi biri basit bir akam yemei hazrlamaya balar,
altda bana gelip bir pembe dizi izlerler, ardndan akam yemei iin eve dnerlerdi. Sonra da giyinip makyaj yapar, bir
taksiyle otele giderlerdi.
lerinin salad zgrlkten m e m n u n , mterilerle
alay edip dalga geerek hayat kendileri iin elenceli klmaya alyorlard. zgrlklerini yakn evreleriyle girii

dikleri ilikilerinde de sergilemekteydiler. leriyle ilgili

tm olumsuzluklara karn hi kimseye kendilerini ezdirmezlerdi. Dana bir konumamz srasnda yle sylemiti:
Trk bir mterim vard. yi bir adamd, bir hafta birlikte
dolatk ama benimle yatmad. Sonunda, "Neden bu ii yapyorsun?" diye sordu. Ben de, "Sen bir mterisin, bu da
benim iim", diye yantladm. Niye yaptm soran mterilerden holanmam.

Kzlarn zgrle verdikleri nemi aydnlatacak baka

bir rnek de Dana'nm seks iiliini brakmasn isleyen ablasna verdii tepki:
Arkadalarmdan biri altm ablama sylemi. Bana
sorduunda bata inkr ettim, ama srar edince doruyu
syledim. zld, kzd ve "Neden yapyorsun? Brak bu
ii", dedi. Ben de ona 28 yanda yetikin bir kadn olduumu, baka birinin yaptm ie burnunu sokmasn istemediimi syledim.

Bizi dinleyen Asl, kzgnca dnm, "Doru, ocuk deiliz, bakasndan izin alacak deiliz", diyerek onu onaylamt.
Kzlarn zgrle dair baka bir edimleri de akamlar,
gece yars, hatta sabaha kar grltl giri klaryla
mahalledeki erkeksi zaman ve mekn dzenini altst ederek varlklarn hissettirmeleriydi. Mahalledeki insanlarla
kzlar hakknda konumaktan zellikle kandm iin dncelerini bilmiyorum. Kzlar da baka insanlarla onlar
hakknda konumamam rica etmilerdi. Ama meydandaki
Kazak kasaplar sanrm kzlar tanyorlar, onlara bedava et
veriyorlard.
148

Kafeterya'da alan iyi tandm gneyli bir Kazak da

bir keresinde, "Sldz' tanyor musun? yi kz", demi,
Sldz'le karlatm bfenin sahibi baka bir Kazak ise
kzlar hakkndaki olumsuz grlerini aka dile getirmiti. Bfede oturmu laflarken Sldz bir ey almaya geldi. O karken, gzleriyle kz izleyip aalayc bir ses tonuyla, "Fahie", dedi. Ardndan, "O ve arkadalar fahielik yapyorlar, ismimizi lekeliyorlar, insanlar Kazak kadnlarn kt olduklarn d n e c e k l e r " , diye ekledi. Ben,
"Belki de baka seenekleri yoktur", dediimde, kaldrmda satclk yapan kadnlar gsterip, "Onlar da byle eyler satabilirler", dedi.
Bir zaman sonra kzlara Kazak ismini lekeleyebileceklerinden endie edip etmediklerini sordum. Dana, "Fahieliin milliyetilikle bir ilgisi yok. Her lkede fahie var. rdn de fahie yok mu?" diye yantlad. Evet, dedim. "Avusturya'da da var deil mi?" Yine evet dedim. "ngilizlerin de
var deil mi?" Bam sallayarak kabul ettim. Dana szlerini
bitirdiinde Sldz'le Asl, "Doru", diyerek ona katldlar.
Kzlar yaptklar ii kz arkadalarndan gizlemiyorlar. Asl'nun okul arkadalar sk sk eve gelirlerdi. Kzlarn bilip
bilmediklerini sorduumda Asl olumlu yant vermi, "Tepkileri nasl?", diye sorduumda da, "Normal buluyorlar",
demiti. "Sana kar davranlar deiti mi?" diye sordum,
"Neden deisin? ou kzn bunu yaptn biliyorlar. inize karmayz, diyorlar", diye yantlad. Kzlarn drdnn de daha nce bu ite alan arkadalar varm. Kzlar
otele getirip kadn satcsyla tantranlar da onlar. Sk sk
ziyarete gelen Asl'nn 22 yanda eski bir arkada Aygl de
dncelerini yle dile getirmiti: "Dn Asl ve Sldz'le
bulutum. nceki gece her birinin 100 dolar kazandn
rendim. Benim aylk maamn iki kat. ok kkrtc.
Ben de para kazanmak istiyorum, ama bunu yapamam."
183

Kzlar, akrabalarndan gen kadnlarn yaptklar ii biliyor

olmalarna pek aldrmyorlar, ama yal kadnlardan ve erkek
akrabalarndan iddetle gizliyorlar. Asl yle sylyor:
Kuzenim iimi biliyor. Ona, "Biliyorsun zengin adamlar var,
seks iin ok para deyen yabanclar; bazen onlarla yatyorum", dedim. "Normal, sen bekrsn, kocan yok, zengin erkeklerden para kazanyor olman iyi", demekle yetindi.

Ona kuzeninin para karl biriyle yatp yatmayacan

sorduumda ok sinirlendi ve "Asla, o evli", diye yantlad.
"Ama daha nce evli kadnlarn da bunu yaptn sylemitin", dediimde, "Evet ama onlar Rus, Kazak deil. Evli
Kazak kadnlar kocalar dnda biriyle asla yatmazlar. Ruslar yaparlar, onlar ok erkek isterler, tek bir erkekle tatmin
olmazlar", dedi.
Asl'nn akrabalarndan hibiri yapt ii bilmiyor. Almat'da hemirelik yaptn sanyorlar. "Annem renirse ok
zlr, ahilerim duysa beni dver, Taldkorgan'a geri gtrrler", diyor. Dana'nn annesi ile erkek kardeleri de bilmiyorlar. "rendiklerinde umarm beni ldrrler, ama biliyorum, bunu yapmayp kardelikten reddedecekler", demekle yetiniyor. Asl'nn Kazak sevgilisi de bilmiyor. Bir keresinde, "teki kzlarn kardeim olduklarn syledim.
Ltfen ona bir ey syleme beni dver", demiti.
Yaptklar ii en azndan kendilerine kar merulatrm
olsalar da, kzlarn mutlu bir yaam srdkleri sylenemez.
Asl sk sk bann ve bacaklaryla srtnn arsndan yaknr, Dana ise yaantsna ilikin iki cmleyi sklkla dile getirirdi: "Hayatm bir cehennem" ve "kklerimden koparlm gibiyim".
Sldz bu dnyada tek bana olduunu dnyor, Alma da her zaman mutsuz. Mutsuzluklarn, hayal krklkla128

rn bastrmaya alsalar da, baz durumlarda bu duygular

aniden su yzne kyor. rnein, kz rencilerimden birinin dnnden sz ettiim bir gn, birdenbire sessizletiler, zldler, moralleri bozuldu, bir sre sonra da kp
gittiler. Kzlarn drd de gl kiiliklere sahip, bununla
birlikte, ne seks iilii gibi toplumsal bir damgayla, ne de
toplumdaki "namuslu kadn" tiplemesiyle ba edecek gleri var. Onlara gre olmas gereken, bir erkee k olmak
ve baarl bir evlilik yapmak. Byle bir anslarnn olmadn bilseler de, bu tr umutlar besliyorlar. Kasandra adl
Meksika dizisindeki ba karakterlerin ak ilikisini byk
bir hayranlkla izlemelerinden de bu aka grlyor. Kasandra ve David Luis birbirlerini seven, evlenmeyi dnen
bir ift, ama David Luis ilemedii bir cinayetten sulanp
gzaltna alnyor. Kasandra'nn evlenecekleri gece David'e
olan ak yznden terk ettii adamsa savc rolnde.
Kzlar diziyi byk bir merakla izlerlerken dramatik anlarda sevgi ve nefretlerini ak ak ifade ederlerdi. rnein,
Kasandra alarken zlyor, "Canm, alama", gibi szler
sylyorlard. Kasandra ile David hapiste buluup ptklerinde kzlar da seviniyor, hayranlkla bakyorlard. Savcnn erkek kardei olan doktora David'in yarasn iyiletirdii iin hayrandlar. Doktor, savc Roberto'yu David'in susuzluuna ikna etmeye alp da Roberto bunu reddedince,
Asl parmayla gsterip sinirli bir sesle, "Bu adam bir aptal. David'in susuz olduunu anlayamyor", diye barmt. "Kasandray ok seviyorum nk ok nazik ve gzel.
Ondan sonra en ok David Luis'i seviyorum", diyordu. Yani, kzlar dizide izledikleri ak zerinden kendi balarndan
geen ak ilikilerini yeniden yaayarak filmle birlikte ryalarn da grselletiriyorlar. Asl, "Onlarn akn grdke
kendi sevgilimi dnyorum", Alma ise, "David Luis'e m, beni ok etkiliyor, ok nazik ve ekici", derdi. Kzlar
185

bir gn David Luis gibi gen, yakkl ve zengin bir adamn

kendi ellerinden de tutacan hayal ediyorlard.
Oysa gerek ok daha sert. Cinselliklerini satan kadnlar
bunu yapmayan kadnlardan ekonomik adan daha iyi durumdalar, ama srekli bir aalanma ve damgalanmayla
yz yzeler.

Damgalanma ve iddet
Bu blmde ekonomik nedenlerle izlenen cinsel stratejilere
ilikin ahlaki tutumlar ve bunun aile iinde ve dnda kadna kar uygulanan iddeti nasl kkrtp merulatrdn ele alacam.
nsanlarn kadnlarn izledikleri cinsel stratejilere kar ahlaki yaklamlar deiken: bir yandan resmi Sovyet ideolojisinin szm ona cinsel devrimi, dier yandan yeniden canlandrlan "etnik-geleneki" cinsel ahlak anlay arasnda
kalm olmaktan doan bir belirsizlik var. ster daha serbest
cinsel sylemler ve uygulamalar olarak anlalan cinsel devrim olsun, ister ticarilemi yeni cinsellik olsun, her ikisinin
de temelde erkein haz almasna ynelik olduunu ileri srebiliriz. 8 Sovyet ve etnik cinsel ahlak anlaylar tmyle remeyle ilikilendirilmekte. Hem Sovyet zamanndakine, hem
de gnmzn etnik-geleneki cinsel ahlakna bal olanlar,
kadnlarn ekonomik nedenlerle izledikleri cinsel stratejileri
arpk ve yoldan km olarak deerlendiriyorlar. Byle kadnlar e ve annelik rollerinden saptklar iin ktleniyor,
damgalanyorlar. Damgalanma da ardndan, kadna kar gi8

Sovyet sonras cinsel devrim de Sovyetler Birlii'nde 1920'lerde yaanan veya

Reich ( 1 9 7 2 ) ve Marcuse ( 1 9 6 6 ) gibi yazarlarca ileri srlen ya da 1960'larda
Bat'da szmona kar-kltr savunucularnca deneyimlenen zgrleme gibi
haz ynelimlidir. Ama, kadn bedeninin ve cinselliin piyasa ve basn araclyla reklam edilerek ticariletirilmi olmas, Sovyet sonras cinsellii bunlardan tamamen farkl klyor.

128

riilen ve ok yaygn olan aile ii ve d iddeti merulatryor. Cinsel devrimi yalnzca kendilerine yaktran ve evlilikd cinsel ilikilere giren kadnlar karsnda ikiyzl bir tavr iinde olan erkekler ise iddeti zellikle onaylyorlar.
Bunlar, hem byle kadnlar arzu nesnesi ve haz kayna olarak gryor, hem de onlar ahlaki sapknlar olarak deerlendiriyorlar.9 Bu ikiyzllk zengin erkeklerin yeni cinsel devrimden yararlanma biimleriyle dorudan ilintili. Zengin erkeklerin yeni yaam tarzlarn belirleyen tketim kltrnde
cinsellik en bata gelen unsur. Gen ve gzel kadnlara metres ve e olarak sahip olmak Sovyet sonras erkekliin temel
simgesi. Sevgililer edinmek hem zengin erkekler hem de
yoksul olanlar iin bir ayrcalk konusu. Orta gelirli, ou evli bir grup erkekle sk sk grrdm. Bunlarn beni ve dier erkekleri etkileme yollarndan biri de, kadnlar ayartma
becerileri zerine hikyeler anlatmakt; onlara gre, bu ite
baarl olmak bir erkeklik gstergesiydi. Kadn erkek herkese sk sk sylenen, "Zamparalk yapmayan erkek erkek
deildir", cmlesi de bunun bir iareti. eitli insanlara bu
szn anlamn sorduumda ou, "E dnda baka bir kadn aramak erkekliin doasnda var", eklinde yantlad.
Tketim kltrnn nemli bir unsuru olan ticari cinsellik, ekonomik anlamda her kesimden erkein bir ekilde
yarar salad milyonlarca dolarlk bir sektr. Gazetelerini
plak kadn resimleri yaymlayarak satmaya alan renkli
basn kurulularnn sahipleri, pornografik film yapmc ve
datmclar, otel, gazino, restoran sahipleri ve kadn satclar, tmnn bundan kar var. Elence yerlerinde ka9

Gen, gzel, iyi giyimli ve parfm srm bir kadnn hem uyandrd tutku
ve arzu, hem de bedeniyle salad tatmin Almat'daki yeni tketim kltrnn simgesi. Otellerde, restoranlarda, i merkezlerinde ve benzeri yerlerde kadn, kymetli bir ta gibi. Restoranlara davet ediliyor, iekler ve pahal armaanlar veriliyor, gzelliine vgler sralanyor. Ama bu ayrcalklarn bedeli
ok ar, kadnlar damgalanyor, iddete uruyorlar.

187

din bulundurulmas para harcayan erkekleri ekmenin ilk

koulu. Zaten kadnlar da, daha nce deinildii gibi, Sovyet sonras dnemde yaadklar ar yoksulluk nedeniyle
yeni cinsel devrimin balca esi olarak grlen bu ileri
yapmaya mecbur kalyorlar.
Erkekler bu smr ilikisinde kadnlara kendi kurallarn dayatabiliyorlar, nk onlar da, cinselliin metalamasyla kkrtldklar iin evlilik dnda cinsel ilikilere giren kadnlar hedef alan ahlaki sylemleri kullanyorlar.
Geinmek iin cinselliklerini kullanan kadnlarn bak asndan ise, Sovyet tipi de, onun kart ticari cinsel devrim
ahlak anlay da, birbirini arkalayarak gl erkeklerin karlarna hizmet ediyor. Namus kurallarna uymayan kadnlarn toplumca damgalanmas ise hem cinsel hem de
ekonomik anlamda onlar smren erkeklere kar kadnlar savunmasz brakyor. Kadnlara uygulanan ve ahlaki
sylemlerle merulatrlan yaygn aile ii ve d iddet bu
smrnn balca arac durumunda.
Aada, ahlaki sylemlerin baz unsurlarn ksaca anlattktan sonra, bu sylemin kadnlara kar iddeti nasl merulatrdn ele alacam.
Kadnlar iin kullanlan yerel cinsiyeti kelimeler unlar:
Namuslu (kadn, kz)/adi (kadn, kz); iyi kadn/kt kadn;
ahlaksz kadn (yosma); kadn/kz; bakire kadn; masum kz;
temiz kz; evde kalm kz; e/metres; nianl/sevgili; fahie.
"Namuslu olmak" kadn iin bir erdem; namus, kadnn
cinsel davran, bedensel ifadesi, zaman ve meknla ilikisi
zerine kuruluyor. Namuslu kadn ncelikle evlilik dnda
cinsel iliki yaamaz. kincisi, kkrtc giyimiyle, herkes
iinde dolamak ve yksek sesle glmek gibi davranlarla
cinselliini sergilemez. Ortalkta iki ve sigara imez, restoran ve barlara ei ya da yaknlar olmadan gitmez, geceleri
tek bana sokakta dolamaz, yabanclarla konumaz. Sov188

yet devleti aile ilikilerine mdahil olmu, cinsiyeti ilikileri modernletirmiti (Massell, 1975; Akiner, 1997). Sovyet sonras milliyeti sylemlerin en nemli unsurunu ise
"geleneksel aile"nin ve deerlerinin canlandrlmas oluturuyor (Akiner, 1997: s.284). Namuslu kadn bu geleneki
sylemin bata gelen kavram. Adi kadnsa yukarda saylan
davranlar sergileyen kt kadn. "Adi kadn" iin kullanlan bir baka kelime de suka. Suha yasad iliki yaayan
kadnlara vurulan bir damga. Kelime anlam yosma olmakla birlikte, fahie kadar gl deil.
Cinsel k o n u m a gre kurulan kz/kadn kartl ise
nem verilen bir konu. Kz henz almam bir dii, kadn
ise bunun tersi. Grme yaptm ou gen kadn almam kadn masum ve temiz olarak adlandrd. Bakire bir
kadna atfedilen masumluk ve temizlik nitelemeleri, bir
yandan da evlilik ncesinde cinsel deneyim yaayan kadnn hem gnahkr hem pis olduuna iaret ediyor. Gnahkrlk dinsel olmaktan ok, kadnlarn yola getirilemez
olularyla ilgili. Konutuum erkekler, evlenmeden nce
cinsel iliki kuran kadnn evlendikten sonra da kocasndan
baka erkekleri istemekten geri duramayacan dnyorlard.
"Bekret", evlenmemi kadn iin byk bir erdem; kaybedilmesi tm etnik gruplarca kadnn kendisi ve ailesi iin
utan kayna olarak grlyor. Bununla birlikte, Asyallarla Mslmanlar arasnda etkisi daha gl. Evli olmayan
bir kadnn hamile kalmas bir Rus ailenin de ismini lekeliyor, ama ailenin kzlarnn doum yapmasn kabul etmesi
ve ocua bakmas daha olaan. Hem Mslmanlar hem de
Mslman olmayanlar, Mslmanlarn byle bir eyi byk bir utan sayp kadn cezalandracaklarn sylediler.
Cinsellii yaamann tek meru yolu evlilik. Kadnlara e
ve anne olarak en yksek konumu da yine evlilik salyor.
128 188

25 yan getii halde evlenmemi bir kadn baskyla karlayor, "evde kalm" olarak adlandrlyor.
Evlilik d cinsel iliki kadnlarn damgalanmalarnn
bata gelen nedeni. Erkek rencilerim "sevgili" ile "nianl" arasnda ayrm yaparlard. Sevgililerine deer vermekle
birlikte, onlara gvenmezlerdi. Sylediklerine gre sevgilileri baka erkeklerle de yatyor olabilir; yani onlarla evlenmeyi pek dnemezler. Ama nianllarna ve elerine gvenebiliyorlar. Gen kadnlar erkeklerin byle dndklerinin farkndaydlar.
Ayn ayrm "e" ve "metres" iin de yaplmakta. Eler
remeyi salayanlar ve aile ilikilerinin srdrlmesine
hizmet edenler olarak vlyor, sayg gryorlar. Metresler
ise yasad cinsel ilikilere giren ve aileyi bozan kadnlar
olarak damgalanyorlar. Fahieler de ayn ekilde deerlendiriliyor, ama daha kt grlyorlar.
Yasad cinselliin eler arasndaki cinselliin tam kart
olarak kurulmasnn bir gstergesi de evlilik dnda yaanan cinsel ilikilerin tmnn guliat' kategorisi altnda toplanmas. Guliat' kelime itibariyle dolamak anlamna geliyor, ama her trl yasad cinsellik iin benzetme olarak
kullanlyor. rnein, bir kadn byle nitelendiinde, balamna gre ahlaksz, kocasn aldatan veya fahie olarak yorumlanabilmekte.
Bu ikili ztlklar yaygn ikiyzllkle paralel. Yani ok sayda insan eitli cinsel hazlar peinde kosa da, bunu gizlilik iinde yapyor. Gizliliin nedenleri unlar: ncelikle,
kendi adlarn korumak; iliki alar bakmndan nemli bir
nitelik olan ad, cinsel davranla yakndan ilgili. Ahlaksz
davranlar sergileyen erkekler kadn dkn, kadnlarsa
suka olarak etiketleniyorlar. Ama bu etiketlerin etkileri kadn ve erkek iin farkl. Kadnlar kadn dkn bir erkee
her ne kadar gvenmeseler de, erkekler byle adlandrl128

dklarnda daha erkek olduklarn, erkek arkadalar ve tandklar arasnda stnlk yakaladklarn sanyorlar. Oysa
suka hem erkekler hem de kadnlar tarafndan gvenilemeyecek, yoldan km bir kadn olarak grlyor. Byle
damgalanm kadnlar, buna aldrmayan arkada ve akrabalar olsa da, kendilerine duyduklar gveni yitirmelerine yol
aan byk bir ahlaki bask altnda kalyorlar.
Cinsel ilikilerin gizli tutulmasnn ikinci nedeni eler ve
ailelerle ilgili. Aile ilikisinin bozulmas ya da daha da kts evliliklerin boanmayla sonlanmas, istenmeyen bir
durum. liki alarnn kurulmasnda ailenin tad byk
nem ve ayrlk durumunda elerin salad kaynaklara artk ulalamayacak olmas bunda balca etken. Boanma
konusundaki grler snf, cinsiyet ve kuaklara gre deiiyor. Zengin bir adam ya da kadn, ayrlmaktan ok daha
az korkuyor. Kadnlar ailenin gelecei ile ok daha ilgililer,
ayrca sadakatsizlikleri aa ktnda kocalarnn fiziksel
iddetine uramaktan korkuyorlar. Genlerse boanmaktan
pek korkmuyor, ayrldktan sonra ailelerinin yanna dnebileceklerini dnyorlar. Gen erkekler eer zenginlerse
yeniden evlenebiliyorlar, oysa boanm gen bir kadnn
zengin bir adamla tekrar evlenmesi olduka zor, ama onun
da sponsor bulmak veya baka cinsel stratejiler gtmek gibi
seenekleri var.
Cinsel ilikilerin gizlenmesinin nc nedeni toplumsal
dzen. Bu konuyu, biri dnda hepsinin evlilik d ilikisi
olduunu bildiim bir grup erkekle tarttmda, tm bunun ak ak yaplmasnn toplum iin tehlikeli bir ahlakszlk olduunu syledi, ilerinden biri, "Herkes cinsel ilikisini aka anlatsa kargaa kar. Herkes herkesle kpekler gibi dzmeye balarsa toplum bozulur. Hayvanlara
dneriz. Kimse kimseye sayg duymaz", diye aklad.
Namus kurallarn aka ineyen kadnlar hem aile
191

hem de toplum iin tehlikeli grenler ve bu nedenle disiplin altna alnmalar gerektiini dnenler iddet kullanmn merulatryorlar. Dolaysyla, kurallara meydan okuyan gen kadnlar hem aile iinde hem de dnda iddete
uruyorlar.
ou kadnn dediine gre, Sovyet zamannda da nemli bir olgu saylan aile ii iddet, Sovyet sonras toplumsal
deiimlerin ertesinde daha da younlam. Alkolizm ve
isizlik gibi toplumsal ve ekonomik sorunlar ile ailelerin ve
kocalarn gen kadnlarn cinsel edimlerinden kuku duymaya balamalar, aile ii iddeti trmandran nedenler. Ticari cinsel devrim ile geleneksel Sovyet cinsel ahlak anlay
arasnda yaanan bocalama kukular iyice artryor. Bu konuyu aklayabilmek iin aadaki olay inceleyelim.
Drdnc Blm'de anlatlan Aleksander'n ailesinde dzeni srekli bozan balca sorun, anne Ludmila ile kzlar
Nataa ve Nastia'nm gece eve ge gelmeleri konusunda aralarnda kan tartmalard. Zamanla anneleri kzlara yaz
aylarnda saat onda, klar ise yedide evde olmalar kaydyla izin verdi. Ama kzlar, zellikle de daha bamsz ve ak
szl olan Nataa, kurala uymamakta srar ediyorlard.
Ludmila'ya neden endielendiini sorduumda:
Sovyet zamannda gen kzlar iin sokak gvenliydi. Ama
imdi barlarda, restoranlarda, sokaklarda gen kz peinde
koan iadamlar, zengin yabanclar, mafya yeleri ve serseriler dolayor. Darda olduklarnda hep endieleniyorum; yabancnn biri dolarlaryla kzlarm kandrabilir ya
da sokak serserilerine yakalanp tacize urayabilirler. ok
genler, anlamyorlar. Onlarn itibarlarndan ve evlenmelerinden ben sorumluyum. Syle, kim, affedersin, bakire olmayan bir kzla evlenir? Bu zamanda anne olmak ok zor.
Eskiden kolayd, kzlar da olanlar da saft, tanr, k
128

olur, evlenirlerdi. Ama imdi erkekler ahlaksz, yalnzca

seks istiyorlar.

Kzlar anneleriyle ayn fikirde deillerdi. Nataa, "Annem

kyde bym bir kadn, taral gibi davranyor, kent hayatn anlamyor", diyordu. Nastia ise gece darda olmann
tehlikelerini kabul ediyor, ama u Rusa ataszn sk sk
hatrlatyordu: "Kurttan korkan ormana giremez."
Kocalarla ailelerin dertleri ayn; gen eleriyle gen kzlarn ayn tavrla denetliyorlar. Bu arada, baz gen kzlar bir
"mazeret" uydurup erkeklerle kma konusunda birbirleriyle yardmlamaktan geri kalmyorlard. rnein, erkek
arkadayla kmak isteyen bir kz, kz arkadalarndan birinin annesini aryor ve kzyla birlikte bir baka kz arkadalarna gidebilmek iin izin alyor. Gideceklerini syledikleri
arkadalarna da nceden haber veriyorlar. Sonra da erkeklerle buluuyorlar. Eer anne kzlarn gitmi olduklarn
sand arkadalarn ararsa, kz, "Bir ey almak iin bakkala kadar gittiler", diye yalan sylyor. Garsonluk yapan Mira, ayn yntemin evli kadnlarca kocalarna kar kullanldn sylemiti. Bekrlarla gen evli kadnlar, boanm
gen kadnlardan ok daha fazla denetim altnda tutuluyorlard. Mira'nn durumunda olduu gibi, bazen erkek arkadalarn aileyle tantrldklar da oluyor.
Gen kadnlar, nc Blm'de deinildii gibi, ailenin
dnda uradklar denetim ve iddetten daha fazla korkuyorlar. Kadnlar bu iddeti Sovyet sonras bir olgu olarak
gryorlar. Gerekten de, neredeyse konutuum gen kadnlarn tm, szl taciz ve temas gibi "ufak" apl iddetten, soyulmak, tecavze uramak ve dvlmek gibi daha
tehlikeli olanlara kadar, ok eitli biimlerde dorudan
cinsel tacize uramt.
Kadnlarn aile dnda uradklar iddetin eitli neden193

leri var. Sorun, genel toplumsal karmaadan, mafya ve sokak serserilerinin ortaya kndan ve iddetin artm olmasndan (nc Blm) ayr dnlemeyecek bir konu. Her trl maln alnp satld bir ortamda kanlmaz
olarak gndeme gelen rgtl iddetin ayrlmaz bir paras
olarak, bedenleri ticariletirilen kadnlar da iddetin hedefi
oluyorlar. rgtl iddetin failleri olan Mafya yeleri ile
polisler kadnlar hem ekonomik hem de cinsel ynden smryorlar. Ama yukarda deinildii gibi, kadnlar sokak
serserilerinin rgtl olmayan iddetinden daha fazla yaknyorlar. Kadnlarn darda karlatklar iddet de, ahlaki
konulara dayanlarak merulatrlyor. Buna gre, cinsellie ilikin ahlaki kurallar kran, ak sak giyinen, uygun
olmayan meknlar ziyaret eden, erkeklere ait olduu varsaylan gece vaktinde ortalkta dolaan kadnlar, iddeti kendileri davet ediyorlar. Byle kadnlar yoldan km kabul
ediliyor; bu nedenle disiplin altna alnmallar ya da ortadan kaldrlmallar. stelik, gl erkeklerin elinde bulunan polis ve hukuk sistemiyle ve bunlar zerinde de hibir
toplumsal basknn olmad bir ortamda, kadnlar darda
koruyacak herhangi bir merci yok.

Sonular
Kadnlar cinselliklerini kullanmaya iten nedenlerin bir ksm yoksullukla, bir ksm da tketim kltrnn kkrtt
pahal mallara eriebilme arzusuyla aklanabilir, insanlarn
cinsel stratejiler izleyen kadnlara kar ahlaki tutumlar ise
belirsiz. Byle kadnlar hem kapitalizmle gelen "modernite"nin gstergesi olarak vlyor, ama ayn zamanda "geleneksel" ahlak llerine gre yoldan km olarak damgalanyorlar. Kadnlara kar kullanlan iddet de bylece tetiklenip merulatrlyor. Cinsel devrim ile szm ona ge128 194

leneksel Sovyet ahlak birbirlerine ztm gibi grlse de,

kadnlarn gl erkeklerce smrlmesi bakmndan birbirlerini tamamlayan kutuplar. Cinsel stratejiler izleyen kadnlarn toplumun kendilerini damgalamas konusundaki
tutumlar da pek belirgin deil. Bir yandan edimlerini ekonomik gereksinimler, cinsel zgrlk ve bedenleri zerindeki haklar balamnda onaylyorlar. te yandansa, hayatlarnn nihai amac, tpk resmi ideolojide olduu gibi, e ve
annelik rollerini oynamak olduu iin, ou kadn yapt
ile ilgili olumsuz duygular beslemekten kendini alamyor.
Cinsel stratejiler de, cinsel devrim de, hayallerindeki Sovyet
toplumuna hl bal mlkszlerce reddediliyor, kltrlerine yabanc olgular olarak grlyor. zleyen blm bu konuyla ilgili.

ALTINCI BLM

YABANCNN KURULUU:
SOVYET TOPLUMU MGES

n c e k i blmn sonunda fahielik, yasad cinsellik ve

yabanc kavramlarnn olumsuzlanmas zerinden ikna edici bir Sovyet kimlii imgesi yaratmaya alldn iddia ettim. Bu imge insanlarn vahi kapitalizme (karmaaya) kar verdikleri tepkinin bir paras. Bu blmde konuyla ilgili
eitli bak alarn ele alacam.
Almat'da insanlarn halklar, toplumsal tavrlar, rnleri
ve lkeyi Sovyet, bizim ya da yabanc, d, dardan, bizim
olmayan gibi terimler kullanarak grupladklarna srekli tank oldum. Bu gruplamalarn anlamlarnn tartld konumalar, makro dzeyde gncel politik ve toplumsal deiimler ile bunlara verilen tepkiler zerineydi.
Beklentimin tersine, etnik, krsal ya da kentli gemilerinden bamsz olarak mlkszlemi insanlarn byk
blm Sovyet yanlsyd. Mlkszler arasnda Sovyet kart duygular besleyen insanlarn olmadn iddia etmiyorum. Tam tersine, Sovyet gemi karsndaki tutumlarn
kutuplam olduu ilk bakta sezilebiliyordu. Yeni zenginler, baz aydn evreleri ve orta snftan gen kuaklar,
197

Sovyet dnemini baskc, skc ve tekdze diye niteleyip

reddetmekteydiler. Toplumun geriye kalan ise gemie
olumlu bakyordu. Bununla birlikte bu kutuplama, her
iki taraf iinde de tutumlarn trdelemesine veya sabit
fikirlere yol amamt. Her iki tarafta da, Sovyet kimlii
zerine dile getirilen duygularn younluu, bir yandan snf, cinsiyet, kuak, etnik kken, krsal veya kent kkenli
olmak gibi sosyolojik etkenlere, te yandan da gr bildirenlerin konumlarna ve etkinliklerine gre deiiklik gstermekteydi.
Sovyetlik zerine grler birbirini ren yaygn ret ve zlem duygularndan kaynaklanyor ve ska dile getiriliyor.
nc Blm'de Sovyet dnemine duyulan zlemden sz
etmitim, imdi Sovyet toplumuna ilikin imgelerin olumsuzluklardan yola karak nasl kurulduunu grelim.

S o v y e t kimliinin o l u m s u z l u k l a r d a n
y o l a karak kurulmas
Sovyet kimlii esas olarak yabanc kavramnn tersi zerinden tanmlanp kuruluyor. Yabanc kavramysa, yabanc bir
kimse ve onun farkl tavrlar ile yabanc olgu ve rnlerin
birbirlerine eklemlenmesinden douyor.

Yabanc kavram
Yerli olup da yabanc bir yaam biimi benimsemi insanlar iin de kullanlmaya balanan bu kavram, aslnda yerel
imgelemde eski Sovyet lkeleri dndan gelen, erkek olan
ve zengin olduu varsaylan yabanc birini temsil ediyor.
Yabanc, herhangi bir i nedeniyle lkeye gelen, fahielii,
ADS dahil tm cinsel hastalklar ve tketimci yaam tarzn yayan, bulatran kii.
198

Yabanclarla ilgili bu olumsuz genellemeyi ounlukla

mlkszler yapyor. Aydnlarla zenginlerin daha farkl ama
yine basitletirilmi bir yabanc kavramlar var: Yabanclar
uygar, kltrl Amerikallar ve Avrupallar; yar uygar
Araplar, Trkler, ranllar; ve dier Asyallar ile uygarlkd, kltrsz zenci Afrikallar olarak ayryorlar. Afrikallara
ilikin rk tutumlar aka dile getiriliyor; Amerikal ve
Avrupallarla ilikilerinde ise genellikle gvensiz ve bamllar, ama kltr ve uygarlk temsilcileri olarak grdkleri
bu insanlarla girmi olduklar her trl ilikiyi simgesel
sermayeleri olarak kullanmaktan ekinmiyorlar.
Burada, aydnlarn yabancy kavraylarna da ara sra
deinecek olmakla birlikte, daha ok mlksz insanlarn
grlerine yer vereceim. Mlkszlere gre yabanc, ncelikle Baltk cumhuriyeti dnda kalan eski Sovyet topraklarna bal Sovyet halklarnn yesi olan bir kimsenin
tam tersi. Sovyet sonras cumhuriyetlerin halklar aka
yolda kabul edildikleri halde, Baltk halklar aka darda
braklyor. Bunun nedenini sorduumda, insanlar genellikle Baltk devletlerinin her zaman ayrlk olduklarn, hibir zaman gerek Sovyet olamadklarn sylediler. rencilerimden gen bir Kazak kadnn szleri buna tipik bir rnek: "Baltk halklar bizden farklyd. Hibir zaman yrekten Sovyet olmadlar. Sovyet zamannda bile biz hi bilmezken onlar iklet inerlerdi." 1
Her eit etnik kkenden insan "bizim halkmz" dediinde, genellikle "Sovyet halkf'na iaret etmi oluyordu.
Kazak halkn kastetmek iin kullanldn da duydum.
rnein, insanlar halkn ektiklerinden veya zaferlerden
sz ederlerken ya da halk kandrd iin Gorbaov'u la-

iklet Sovyet zamannda nadir bulunan, pahal bir rnd; Bat simgesi bir
lks olarak kabul edilmekteydi.

148

netlerken ilkini, ama Nazarbayev'i halk iin bir ey yapmamakla eletirirken ikinci anlamn kullanyorlard.
Mlkszler arasnda geerli olan gven ve karlkllk
kurallar Sovyet olanlara farkl, yabanclara farkl uygulanyor: Yabanclar kurnaz ve hrsl grlyor, Sovyet olanlaraysa bunun tersi nitelikler bahediliyor. 2 Yabanclarn kandrlmalar ya da tuttuklar evlere daha fazla kira demelerinin istenmesi bu nedenle meru kabul ediliyor.
Yabanc, hem kt olarak grlyor, hem de eitli kaynaklara sahip olduu varsayldndan peinde kouluyor.
Bu kararszln temel nedeni yabancnn zellikle erkek ve
zengin olarak tanmlanyor olmas. Yabanc, lkeleraras i
alarna eriebilecek varlkl bir adam, dolaysyla potansiyel bir kaynak. Ancak hem varlkl hem de erkek olmas
onu ayn zamanda seks piyasasnda bir rakip, her trl tehlikenin de kayna haline getiriyor.

Kaynak olarak grlen yabanc

Mahallemdekiler de dahil eitli yerlerde karlatm insanlar, yabanclar hem dorudan ekonomik bir kaynak,
hem de dil renmelerine, bilgi edinmelerine ya da iliki
alarna ulamalarna yardm edebilecek kimseler olarak
grmekteydiler.
rnein, Almat polis merkezinin vize blmne gelen
bir yabanc, her gn orada kuyrua giren onlarca insan
iinde birka kii dnda hi yabanc olmamasna armadan edemez. Oturma belgemle ilgili ilemler iin ben de belirli srelerle oraya gitmek zorundaydm. Bir keresinde yzden fazla insann oluturduu kuyrukta, ben, gen bir inli

Abartlm olumlu Sovyet insan imgesi, gerek hayatta birbirlerine gvenmeyen ve hileci davranan insanlarn tutumlaryla pek akmyor.

128

kadn ve bir Alman erkek dnda, baka yabanc yoktu. Kalabal yabanclara ait pasaportlar vermek ya da almak iin
gelmi yerliler oluturuyordu. 3
Sraya girenler eitli etnik gruplardan gen yal yerli erkek ve kadnlar, ilerinin hallolmas iin yerlerine onlar
gnderenler ise dnyann her kesinden yabanclard. ounluu Amerikal, Avrupal, Trk, Arap ve ranl olan iadamlar yabanc veya yerli kurumlara bal firmalar iin alyorlar. Yabanclar yerlilerle iverenleri veya kiraclar 4 olarak ya da altklar kurumlar dolaysyla iliki halindeler.
Srada bekleyenlerin birka da yabancyla evlenmi kadnlar
veya kzlarn yabancyla evlendirmi babalard.
rnekten de anlalaca gibi, yabanclarla ok eitli kesimden yerliler arasnda zellikle ekonomik bir ba var.
Mlkszler, sekinler, gmenlik brosu ile polis merkezi
alanlar, vergi denetileri, mafya yeleri, sokak eteleri,
yerli iadamlar, barda alan kzlar, fahieler; yani toplumun byk bir kesimi, yabanclar okynl ve potansiyel
bir ekonomik kaynak olarak gryor. Mlkszler onlar araclyla i bulmak ya da evlerini onlara kiralamak peindeler. Bazlar kzlarn onlarla evlendirmeye, kimileriyse Avrupa ve ABD'de okumak zere onlar araclyla burs almaya bakyor. Kimileri yabanclar bilgi edinmek ya da dil renmek iin kullanyor. Vergi ve polis memurlaryla benzeri
grevliler iinse yabanclar birer rvet kayna. evrelerinden bazlar onlar araclyla yurtdnda yasal veya yasad i balants kurmaya alyor. Mafya ve sokak eteleri yabanclar tehdit ederek veya koruma ve seks taleplerini yerine getirerek kar salamaya alyorlar. Barda al3

nsanlar iti kak iinde, grevliler kaba ve saldrgand. Sra gelene kadar saatlerce kuyrukta beklemek gerekiyordu. Yabanc iadamlar ve yerli kurumlarla
i yapan yabanclar ilerini halletmeleri iin yerlileri kullanyorlar.

insanlar evlerini daha yksek tutarlara yabanclara kiralamaya gayret ediyorlar.

201

an kzlar ve fahielerse onlar bonkr bir sponsor ve mteri olarak gryorlar.

Mahallemde iki erkek DHL iin, bir bakas da Amerikan
eliliinde src olarak almaktayd. Yalnz yaayan bir
anne Trklere ait bir kafeteryada, Beinci Blm'de ad geen Gula da yine Trklerin ilettii bir frnda almaktayd. rencilerimin ou yabanclara evirmenlik yapyordu.
Hem mahallemdekiler hem de niversiteden tandklarm
benden de onlar iin yabanc iverenler, kzlarn evlendirebilecekleri ya da i ortakl yapabilecekleri gvenilir yabanclar bulmam isterlerdi. Bat'ya ilikin verebileceim
bilgiler iin de bana ilgi duyarlar, oradaki refah sistemi, cretler ve evler hakknda sorular sorarlard. Ama yine de, yabanclara kukuyla yaklalr, varlklar her etnik kkenden
mlksz tarafndan ktlklerin kayna olarak grlrd.

Ktlklerin kayna olarak yabanc

Mlkszlere gre ktlklerin balca kayna yabanclar. Kadnlar ayarlt, fahielerle dp kalkarak cinsel
hastalklar yayd iin korkulan, nefret edilen yabanc,
(yerli veya dardan olabilir) zengin ve ne yapt belirsiz
bir adam simgeliyor. Genellikle Sovyet yaam tarzna uymayan, hatta onu kirleten, yabanc ve tketimci bir yaam
tarzyla ilikilendiriliyor. Ayrca Sovyet halkna komplo dzenleyerek Sovyetler Birlii'ni kertmi, yerine vahi kapitalizmi getirmi kt d glerin temsilcisi.
Ne zaman bir kadnla ksam, erkekler, kimi zaman kadnlar da, gzlerini diker, laf atarlard; fiziksel tacizde bulunmaya kalkanlar bile oldu. Tantm baz ranl ve Trk
erkekler de ayn eyleri yaamlar. Bu, zihinlerdeki hem
kadn erkek, hem de yabanc imgesinin deimekte oluundan kaynaklanan olduka karmak bir davran. Yabanc
128 202

"tm ktlkler"in temsilcisi ve taycs olarak kabul ediliyor. Her eyden nce, fahieliin "ortaya kndan" ve
yaylmasndan yabanclar sorumlu tutuluyor. nsanlar Sovyet toplumunun temiz olduunu, o zamanlarda elerin birbirlerini aldatmadklarn, iki insan arasndaki ilikilerde
esas drtnn sevgi ve aile olduunu, hibir kadnn aklna
bedenini satma fikrinin gelmediini iddia ederlerdi. Eskiden evlilikd cinsellik diye bir ey olmad anlatlrd.
Ama yabanclarn ellerinde dolarlartyla gelip herkesle dp kalkmaktan ekinmeyerek bulatrdklar cinsel hastalklarla halk hem ahlaki adan hem de fiziksel olarak kirlettikleri sylenirdi.
Sovyet dnemindeki cinsel ahlak zerine bu sylenenlerin tm elbette doru deil. imdi sapkn olarak deerlendirilen baz cinsellik biimleri o zaman da yaanmaktayd
(Stern, 1981), yaygn olmasa da fahielik vard (Posadskaya, 1992; Waters, 1989; Dobrokhotova, 1984). Bununla birlikte, burada benim esas olarak ilgilendiim konu, insanlarn iddialarnn doru olup olmamas deil, cinsellik zerine yaptklar bu konumalarn ama ve etkileri.
Srekli dile getirilen ahlaki kntden ve yaylan hastalklardan yalnzca Almat'da bulunanlar deil, yabanc erkeklerin tm sorumlu tutuluyordu. Bavul ticareti ya da fahielik iin yurtdna giden kadnlarn bulac cinsel hastalklar dardan (eski Sovyet topraklar dndan) tadklar ne srlrd. Sovyet sonrasnda geinebilmek iin kadnlar tarafndan en ok bavurulan yollardan ikisinin bavul ticareti ile yabanc lkelerdeki seks iilii olduuna deinmitim. Sovyet sonras reformlarn ardndan mantar gibi
yaylan pazarlarda satlan yabanc rnleri getirenler, arlkl olarak bavul ticareti yapan, sk sk Pakistan, ran, Trkiye ve Birleik Arap Emirlikleri'ne (BAE) gidip gelen, ou
da eskiden doktor, retmen, mhendis gibi mesleklere sa-

hip olan kadnlar. nc Blm'de sz edildii zere, bu

kadnlarn rnleri daha ucuza alabilmek iin dardaki i
ortaklaryla yattklar dnlyor, bu nedenle adlar ktye karlyordu. Kadnlar Emirlikler'e ve Trkiye'ye fahielik yapmak iin de gidiyorlar. Elimde istatistiksel rakamlar
yok, ama insanlara gre bu herkese bilinen bir gerek. Beller-Hann (1995), Trkiye'deki Rus fahielerin varlyla ilgili sorunlar aratrmt. Almat'dan bu iki lkeye giden
kadnlar filmlere (Rus yapm), arklara, gazetelere ve gnlk konumalara da konu olmu, neredeyse tmnde, yasad seksle ilikilendirilmilerdi.
Bavul ticareti yapan kadn arkadalara veya akrabalara sahip olanlar bile, yurtdna gidip gelen kadnlar, kendi yaknlarn ayr tutarak, aalamaktaydlar. Konuya yaklamlar tmyle cinsiyetiydi. Erkekler hem kadnlar hem
de yabanc erkekleri ayn ekilde sulamaktaydlar; kadnlarsa daha belirsiz, esnek ve elikili tutumlara sahiplerdi.
Yal kadnlar damgalayc, gen olanlarsa daha empatiklerdi; lke dnda fahielik yapan kadnlar iin hem yerli hem
de yabanc erkekleri sulamaktaydlar. Aadaki iki rnek
bu cinsiyeti tutumlar sergiliyor.
Eskiden Pakistan'la Kazakistan arasnda ticaret yapm,
imdi Almat'da bir Trk firmasnda alan bir kadnla evli
olan Kore kkenli yerli bir erkek yle demiti: "Bavul ticareti yapanlar Trkiye ve BAE'de kadnlarmzn adn ktye kardlar. Para iin herkesle yattlar. imdi baka lkelerdeki insanlar da btn kadnlarmzn fahie olduunu
sanyorlar."
Beinci Blm'de ad geen rencilerimden Viktoria, Pakistan'a gitmiti; erkek kardeiyle kars da BAE'de bavul ticareti yapyorlard. Viktoria bavul ticareti yapan kadnlarn
ounun i ortaklaryla yattn kabul ediyor, unlar syleyerek de onlar savunuyordu:
128 204

Burada iki ocuklu ailelerin geiminden kadnlar sorumlu, nk kocalarnn geliri ok az. Dul ya da henz
evlenmemi kadnlarn koca bulmalarysa zor. Paras olan
erkeklerimiz o kadar zenginler ki ne yapacaklarn bilemiyor, her gn elerini deitiriyorlar. Rus kadnlar bir yabancyla tantklarnda Tanr'nn yzlerine gldn dnrler.
Dou lkelerinde kadnlar iin erkeklerle i bitirmek bir
erkee gre daha kolaydr. Kadnlar bazen iyi bir anlama
yapmak, bazen de para kazanmak iin bir Arapla bile yatarlar. Onlarla yatmak krldr, nk Araplar zengin insanlardr, Rus kadnlarla yatmak onlar iin de heyecan vericidir. Uzun sre, hatta sevgili olarak onlarla birlikte olmu, onlar iin alm veya para iin yatm kadnlar tanyorum. Aslnda Araplar da smrr, ok az para derler.
Yine de bizim erkeklerimizden daha iyiler. Burada erkekler
kadnlara her trl ktl yaparlar. Arap Emirlikleri'nde insan incitmezler. Buradakiler dverler bile! Hatta
ldrrler. Bazen para bile vermeden istediklerini alrlar.

Bu szlerin de iaret ettii gibi, yabanclarla yerli gl

erkekler arasnda bir kar atmas olduu iddia edilebilir.
Yerli gl erkekler Almat'da bulunan yabanclardan ekonomik kar salamakla birlikte, 5 kadnlar denetim altnda
tutmak iin, "kt yabanc" fikrini alamaktan geri durmuyorlar. Kadnlar gl erkekler iin ynden kaynak
oluturuyorlar: Sevgili ve fahie olanlar cinsel haz kayna;
yasad seks iilii yapanlar genelevlerin ve elence merkezlerinin yneticileri ile kadn satclarnn ekonomik kayna oluyorlar; e olduklarnda da evlerinin idaresini stle5

Etkili kiiler Almat'da bulunan yabanclardan eitli ekillerde ekonomik kar

saglamaktalar: onlarla i ortakl kuruyorlar, koruma harac ve rvet alyorlar;
ayrca yabanclar elence yerlerinin ve seks hizmetlerinin balca mterileri.

niyorlar. Dolaysyla yabanc erkek bir rakip; yerli erkeklerin kadnlar zerindeki hkimiyetine kar bir tehdit. Geinmek iin cinsel yollara bavuran kadnlar iinse Almal'da bulunan yabanc erkekler bir alternatif; saladklar d
lkelere seyahat etme olanaklar da yerli erkekler karsnda kadnlarn hareket kabiliyetlerini artrmakta. Yabancnn
paral oluu ve kadnn gzndeki yeri, yerli erkein hkimiyetini tehdit eden balca unsur. Fahielik yapanlar da
dahil birok yerli kadn, yabanc erkeklerle kendisini gvende hissettiini syledi. Yabanclarn onlar kendi istekleri dnda cinsel ilikiye zorlamayacaklarn, iddet kullanmayacaklarn dnyorlard. Kadnlarn yabanc erkeklere yaklam, kadn dostu olduklarn dndkleri iin deil, koullar gerei onlara kar iddet gsteremeyeceklerini
varsaydklar iin olumluydu. Beinci Blm'deki Asl bunu
yle aklamt:
Yabancnn polis ve mafyayla balants olmaz. Kimseyi tanmaz, arkada yoktur. Polisin ve dier yetkililerin yasad bir ey yapmas iin onu gzlediini, o durumda polise
ya da cezaevinde ar bir rvet demesi gerekeceini bilir.
Polis, sokak serserileri ve mafya yabancya kar bizden yana tavr alr, ama yerli erkekler karsnda bizi korumazlar,
nk hepsi birbirini tanr, kadnlar iin birbirleriyle kavga etmezler.

iddet kullanamyor oluuna ve kendi gvenlii iin bile

gl yerli erkeklere baml olmasna karn, zengin yabanc erkek srf paras olduu iin bile yerli zenginlerin rakibi. Asl'nm yabanc mterileri iin syledii gibi: "Onlar
daha iyi, yeil dolarlar var."
Yerli gl erkekler, "kt yabanc" kavramn yayarlarken kadnlarn da paylat Sovyet kimliine dayanyorlar;
128 206

bu yolla kadn bedeni zerinde karar hakk elde etme abas iindeler. Kadn bedeni kolektif Sovyet kimliinin taycs olarak kabul edildiinden, kadnlarn kt ve herkesle
dp kalkan yabanclarla ilikiye, hele de cinsel ilikiye
girmeleri, bu kimlie zarar veriyor. Kolektif kimlii cinsellikle ilikilendirip kadnlar denetim altna alma gayretleri,
en azndan Mslman ve Hristiyan dnyada, sk ele alnm bir olgu (Ahmed, 1992; Kandiyoti, 1991; McClintoc,
1995). Ancak konuyu Almatl kadnlarn bak asndan
irdelediimizde iki farkl zellik daha ne kyor. lki, kadnn cinsel edimleri zerine kurulmu kolektif Sovyet
kimlii anlay tamamen ikiyzl. Kadnlarn ouna gre,
byle dndkleri halde, para veya baka karlar sz konusu olduunda erkekler kadnlar yabanclara satmaktan
hi de geri durmuyorlar. stelik Sovyet sonras deiimlerden yarar salayarak, pervasz bir cinselliin yaand tketimci yaam tarzn benimseyenler de yine bu erkekler.
Bunlarn eski Sovyet cinsellik ahlakyla hibir ilgileri olamaz; stelik onlar da bununla alay ederler, ilke olarak yabanc erkeklerle yerli kadnlarn ilikilerine kar deiller,
hatta buna araclk etme gayreti iindeler. balantlar
yapmak amacyla veya dorudan satc olarak yerli erkeklerin yerli gzel kadnlar yabanclara nasl tantrdklar
zerine, hem yabanc hem de yerli iadamlarndan bolca
hikye dinledim. Burada herkes iyi bir i anlamas imzalayabilmek iin cinsellik kullanmann kanlmaz olduunu
biliyor. kincisi, bir yanda kadnlarn farkl etnik kkenden
erkeklerle ilikilerini dahi denetim altnda tutma abalar
varken, te yanda yabanclarla girdikleri ilikiler nedeniyle
btn kadnlarn sulanmas, konunun etnik kken sorununu atn gsteriyor. Kazak erkekler Kazak kadnlarn
baka etnik gruplardan erkeklerle ilikilerinde sz haklar
olduunu ileri srerlerken, ayn hakk, Sovyet halk olarak

grdkleri tm etnik gruplardan kadnlarn bedenleri zerinde de yabanc erkeklere kar iddia ediyorlar.
Kt yabanc syleminin hedefi yalnzca yerli kadnlarla
birlikte olan paral yabanclar deil. Zaman zaman gndeme gelen taciz olaylaryla kar karya kalanlar zengin ve
etkili olanlardan ok, Afgan mlteciler, yabanc renciler
ya da sivil toplum kurulularnda alan yabanclard. adam ya da okuluslu bir firmann yetkilisi olan bir yabanc
zaten iyi korunan bir blgede yayor, gvenlii salanm
kulplere gidiyor, devletin veya mafyann korumas altnda
bulunuyor. Oysa onunla birlikte olan yerli kadn bu ayrcalklarn hibirine sahip deil. Yerli gl erkekler, kadnlarn yabanclarla ilikilerini hem ideoloji hem de iddet yoluyla denetim altnda tutmaya alyorlar.
Kadnlarn yabanc erkeklerle girdikleri ilikileri damgalamak, yalnzca cinselliklerini denetim altna almaya deil,
kadnlarn da ak ekonominin sunduu frsatlar kariyerlerini yerli erkeklerden bamsz olarak gelitirmek zere
kullanmalarn nlemeye de ynelik. Beinci Blm'de deinildii gibi, servet etkili erkeklerin ellerinde birikmekte,
kadnlarn zenginlie kavumalarysa byle erkeklerle kurduklar ilikilere bal. Bununla birlikte, yabanc erkeklerle
"dolu" olan yabanc iyerlerinin ve okuluslu firmalarn
varl, bunlarn d lke balantlar, kadnlara kendi ekonomik edimlerinde kullanacaklar baz frsatlar da yaratyor. Mahallemden bir kadn iran'a turist yolluyor, altm
niversitede de ok sayda kadn, rencilerim ve yabanc
dil dersleri veren retmenler, yabanc firmalarda evirmen
olarak alyordu. Cemile adl Kazak kadn bunlardan biri.
Hikyesi hem bir baar hem de bir damgalanma rnei:
Onunla tantmda krkl yalarnn bandayd, Avusturyal bir adamla evliydi ve yine Avusturyal bir firmada alyordu. Kazak olan eski kocasndan alkoliklii ve iddet
128 208

gstermesi yznden boanmt. Ald maa kendisini ve

kzn geindirmeye yetmedii iin niversitedeki ngilizce
retmenlii grevinden 1 9 9 0 ylnda ayrlm, dili sayesinde o firmada temizliki olarak i bulmutu. Bir gn patronun odasndaki p boaltrken, atlm mektup taslaklarn grm ve ona yazlarn dzeltebileceini sylemi.
Avusturyal ngilizce yeteneini grnce nce onu sekreterlie getirmi, sonra o da iinde giderek ykselmi. Cemile
yaadklarn yle anlatmt: "Drsttm ve ok alyordum, Avusturyallar bana gvendiler, ykselmeme izin verdiler. Avusturyallar kendilerini memnun etmek iin onlara
kz getiren gen Kazak erkeklere hi gvenmezler. Yine de
enitem onlarla yatmasam bu ii almayacama, byle ykselemeyeceime inanyor." Niye byle dndn sorduumda, glerek, "Aptal bir Kazak olduu iin", demiti.
Cemile buna ramen ona kzmyordu, tam tersine onu ve
ailesini yoksulluktan kurtarmt: adama ayn firmada, ortalamann alt kat dzeyinde, 4 0 0 dolar maala srclk ii
ayarlam, hem kendi dairesini hem de onlarnkini daha
byk bir daireyle deitirip Avusturya'dan getirttii mobilyalarla demiti. Ben onunla tantktan birka gn sonra
da eski dairesine ayda 1000 dolar verecek bir ingiliz kirac
buldu. Cemile bu parann tmn kz kardeine veriyor,
cmertliinin nedenini yle aklyordu: "Kocamdan ayrldmda beni yanlarna aldlar, destek verdiler. Kardeimin
kocas Kuzey'de Ruslarn arasnda bym. Kazak erkeklerine benzemez. Bana yardm etti, imdi de ben onlara yardm ediyorum." Cemile'nin aile ekonomisindeki liderlik rol onu aile ilerinde tek yetkili klyordu. O da bu yetkisini
eskiden kz kardeine ektirdiklerini adama detmek iin
kullanyordu. unlar onun szleri: "nceleri kardeimi
hem fiziksel olarak hem de szle aalard; aptal Kazakn
biri; imdi daireyi kz kardeimin stne yaptrdm, ona da

kardeime kt davranmaya devam ederse kendisini sokakta bulacan syledim. Ciddi olduumu, iyi avukatlar tandm bildii iin ayan denk alyor."
Bu rnein de gsterdii gibi, kadnlarn bazlar yabanclarla girdikleri ilikileri aile iindeki ekonomik rollerini artrmak, bylece kendi konumlarn salamlatrmak iin
kullanyorlar. Yani, kadnlarn yabanclarla kurduklar balar hem yerli gl erkeklerin kadnlar zerindeki cinsel tekeli, hem de genelde erkek egemen ilikileri altst ediyor.
Cinsel ilikileri nedeniyle kadnlar damgalamak onlar ideolojik adan denetlemenin uygun bir yolu, nk aada
da greceimiz gibi, amalanan etki kolaylkla salanabiliyor. Ancak, zellikle gen kadnlar damgalanmaya meydan
okuyorlar, bu da denetimlerini glendirmek iin erkekleri
iddet kullanmaya yneltiyor. Aada anlatlanlar bu konuyla ilgili.
Bir gn ben, gen bir Kazak kadn meslektam, onun bir
kz arkada ve bir ngiliz erkek, drdmz kafeteryada
oturmu Kazaklarla Ruslarn ilikilerini tartyorduk. Bir
sre sonra yan masada oturan Kazak erkein dikkatle
bizi izlediini fark etlik. Allahtan olay karmadlar. Ama
giderlerken masamzn yanndan geip kadnlara Rusa,
"Utanmazlar", dediler. Kadnlar korktular, yant vermeyip
sessizletiler; balarn nlerine emilerdi. ktklarnda
hepimiz rahat bir nefes aldk, ngilizce retmeni kadn
unlar syledi:
Ne yazk ki erkeklerimiz kltrsz. Almat'ya gneyden,
krsal blgelerden geliyorlar. Boks, beden gelitirme gibi
sporlar yapp su olaylarna karyorlar. Kazak kzlara fahielermi gibi davranyorlar. Bizi bir yere davet ettiklerinde, onlarla yatmamz beklerler. Redderseniz, "Sana para
harcadm. unu bunu aldm. demen gerek", derler. Bir
128

para ikolata alm olsalar da bu byle. Kabul etmediinizde zorlarlar. Bir yabancyla grseler fahie olduunuzu
dnrler. Size, yannzdakine laf atar, saldrrlar. Eer
yannzdaki yabancnn devlet veya mafya tarafndan korunduunu anlarlarsa ona bir ey yapmazlar, ama sonra sizi yalnz yakaladklarnda dverler.

Yukarda anlatlanlardan da anlalaca zere, kadnlarn

yabanclarla ilikiye girmelerini nlemek iin kullanlan
iddet, egemen erkeklerin kadnlara ynelttikleri genel iddetin bir paras. Gsz erkeklerin ve ou kadnn bu
iddeti soruturmayp tersine, yabanc, namus, utan gibi
kavramlara bavuruyor olular bu iddete meruluk kazandryor. Aada bunun nedenlerini ele alacam.

Gsz erkekler ve yabanc

Servet ve iddet aralarndan yoksun gsz erkekler,
seks piyasasnda yerli ve yabanc zengin erkeklerle rekabet
edebilmek iin "kt yabanc" kavramn kullanyorlar.
Yabanc kavram zengin ve herkesle dp kalkan erkei
zetlemek iin istismar ediliyor. Konu tamamen cinsel
ilikilerin ticarilemesiyle ilgili. Beinci Blm'de betimlendii gibi, para ve iddet, Sovyet sonrasnda evlilikten
fahielie kadar yaanan tm cinsel ilikilerde belirleyici
bir rol oynuyor. "Gsz erkek", eer olaanst yakkl
ya da ok ansl deilse, Almat seks piyasasnda pek bir
baar gsteremiyor. ansszl, daha nce sz edildii gibi, Sovyet sonrasnda ortaya kan ve kar cinsin peinde
kotuu centilmen erkek imgesine uymamasndan kaynaklanyor.
Almatl erkeklerin ou iin ok para harcamay gerektiren centilmen konumuna gelmek olanaksz olsa da, onlarn
211

da sevgililerine ya da gelecekteki elerine armaanlar almak, yemee karmak gibi zorunluluklar var. Konutuum gen kadnlarn tm evlenecekleri erkeklerden byle
eyler bekliyordu. Beklentileri yerine getirmeyenler gerek
erkek olarak kabul edilmedii iin, sradan erkekler byk
bir bask altnda kalyorlar. rnein, gen bir Kazak rencim sevdii kz yemee karmak iin o ayki bursunun tamamn harcamt. Baka bir Rus/Alman gen ii de kz
arkadana altn kpe almak iin tm maan vermiti. 6
Ama her erkein bu harcamalar yapma gc, dolaysyla
sevgili veya e bulma ans yok. Grtm bir grup yoksul erkek, sevgili bulmann ve elinde tutmann pahal olduundan srekli yaknrd.
zellikle bekr ve krsal kesimden gelmi Kazak erkekler
paraszlk yznden cinsel bunalm iindeler. 7 Yalnzca onlar da deil, etnik kkenleri ne olursa olsun yoksul kentli
erkeklerin tm ayn durumda. Komum olan 25 ve 28
yalarnda iki Rus erkek karde paraszlktan yllardr bir
kadnla birlikte olmadklarndan sz etmilerdi. Gen olan
ayda 2 . 5 0 0 tenge (37 dolar) kazanan bir elektriki, dieri
ise imdi isiz ve alkolik olan eski bir ordu mensubuydu.
Anneleriyle bir arada yayor, gen olanmkine annenin maan ekleyip geiniyorlard.
Yoksul erkekler yaam tarzlar ve ileri nedeniyle de arzulanmyorlar. Almat'da imdi en cazibeli i, iadaml. iler, akademisyenler, memurlar, niversite hocalar, "gerek
erkek" saylmyorlar. ekici bir erkek olmak iin takm elbise ve parlak ayakkablar giymek, kravat takmak gerekiyor. Parasz genlerin ou srf byle giyinebilmek iin kk apl sulara yneliyor. 19 yanda bir Kazakla yar Ta6

Her ikisi de aileleriyle yaad iin bunu yapabilmiti.

Cinsiyet, snf ve rk farkllklarndan kaynaklanan cinsel bunalmlar her yerde

yaygn olduu halde, inceleme konusu edilmedii gibi, dikkate bile alnmyor.

128

tar yar Rus bir arkada, bana hrszlk gibi kk sular ilemedikleri srece kzlara ulaamadklarn, hapis cezas
alabileceklerini bildikleri halde su ilemeye devam edeceklerini sylemilerdi.
Yerli ve yabanc zengin erkekler, hem yoksul bekr erkeklerin e bulma anslarn engelliyorlar, hem de evli olanlar iin tehdit oluturuyorlar, nk gzleri yoksul erkeklerin elerinde.
Yoksul erkeklerin eleri bu talebe pek direnemiyorlar
nk mlkszler arasnda karkoca ilikileri zaten ok istikrarsz. Yoksul, kocasyla ilikileri bozuk, gzel bir kadn
ayrlmaya da, ona bakacak, durumu iyi bir erkek aramaya
da eilimli.
Beinci Blm'deki garson kz Mira'ya gre, gen Rus kadnlar arasnda sevgili edinmek sk rastlanan bir olgu. Ayn
blmde sz edilen Viktoria da, evli kadnlarn ounun
sponsoru olduunu sylemiti. Tketimci kltrn getirdii cinsel devrim ve uyandrd tutkularn etkisiyle geveyen eski cinsel ahlak, kadnlarn boanmalarn veya sponsor bulmalarn tevik ediyor. Yoksulluk yznden karsn
kaybetmek, erkek iin onu intihara kadar srkleyen byk bir bozgun. Mahallemde biri ii, dieri elektriki iki
erkein bu nedenle intihar ettiini biliyorum. Komular her
ikisinin de ok yoksul olduunu, eleri baka adamlarla
ilikiye girdii iin ruhsal kntye uradklarn, alkolik
olup sonunda intihar ettiklerini sylemilerdi. Sonu olarak, zengin erkekler hem yoksul bekr erkeklerin e ve sevgili bulma frsatlarn engelliyor, hem de yoksul evli erkeklerin elerini ellerinden alyorlar.
Yoksul erkeklerse, cinsel konularda zengin adamla ba
edebilmek iin, yeni zenginleri ve genelde Sovyet sonras
deiimleri sorgulayan baz sylemler gelitirip Sovyet halkna zg bir ahlak iddiasnda bulunuyorlar. Sovyet toplu213

unu genel bir yabanc kavramyla kar karya getiren bu

sylem, cinsellik alannda rekabet edemeyen gsz erkeklere uygun bir dayanak salyor. Sylemin zeti ise, herkesle dp kalkmak ve hi bilmedikleri tketim kltr.
Buradan hareketle mlksz kadnlara ahlaki ve cinsel grevler biiliyor. Kadnlardan cinsel ilikilerini kendi toplumlar iinde kurmalar isteniyor, aksi durumda kolektif saygnl zedeledikleri iin ayplanyorlar; cinsel davranlar ve
toplumsal ilikileri, Beinci Blm'de anlatld zere, namusla llyor. Ahlakl (Sovyet) toplum anlaynn temelinde cinsel ahlak yatyor. Bu keskin ban bir yz gl
zengin erkeklere meydan okumaya, dier yzyse mlksz
erkeklerin mlksz kadnlar zerinde egemenlik kurmalarna hizmet ediyor. Yani kimlik iddialar bir kez daha erkeklerin kadn bedenleri zerindeki iddialarna dnyor.
Kadnlarn topluluk sylemleriyle zerlerine yklan grevlere tepkileri kuaklara gre farkllk gsteriyor. Gen
olanlar omuzlarna yklenen byle bir cinsel ahlak anlayna meydan okuyorlar. Yal kadnlarsa bu ahlakn bekisi
konumundalar. Beinci Blm'deki Ludmila ile kzlar Nataa ve Nastia arasnda yaanan atmalar bunun bir gstergesi. Ludmila'nn da dedii gibi, anneler kzlarnn adndan, iyi bir evlilik gerekletirmelerinden sorumlular, bu
nedenle kzlarn sk skya denetliyorlar.
Gen kadnlar Sovyet cinsel ahlak anlayna karlar,
nk tketim kltrnn ekiciliine kaplyorlar; yeni
rnlere ve byle bir hayata ulamak iin cinselliklerini
kullanmaktan ekinmiyorlar. Mlkszler iinde tketimci
kltrn ekiciliine kaplanlar yalnzca gen kadnlar.
Hem mahallemde hem de altm niversitede Kakadu ve
Speed gibi dergileri okuyanlar ile kulp ve diskolara gidenler yoksul gen kadnlard.
Anneler kzlarnn yabanclar veya yerli zengin erkekler
214

tarafndan istismar edileceklerinden endie duysalar da,

kzlar bunlar iinden kendisine iyi bir koca bulursa sevinmekten de geri durmuyorlar. Aleksander ile Ludmila'nn
kzlar Nataa'nn Bulgar Trk bir adamla evlenmesi buna yalnzca bir rnek; stelik Nataa'nn kocas hem iyi
hem gvenilir bir adam. Bu evlilik arkadalar ve komular arasnda Nataa'nn iyi bir koca bulabilen akll bir kz
olarak isim yapmasna da yol at. Kocasnn iyi zellikleri
yaknlarnn gzndeki yabanc imgesini deitirdi, hatta
Nataa'nn iki arkadann anneleri, bana kzlaryla evlenecek, gvenilir yabanc arkadalarmn olup olmadn sordular.
Ne var ki, insanlarn ou, yabanc erkeklerin saf yerli
kzlar evlilik bahanesiyle kandrp yabanc lkelerde genelevde altrdklarna inanmaktayd. Nataa'nn evlilii
zerine sylenmi u szlerde olduu gibi: Nataa'yla birlikte yasad mal satan bir Kazak erkek, "Bu Trk, kz satar. Ailesi nasl izin verdi bilmem. Gazetede okudum, Rus
kzlar Almanya ve Trkiye'de satyorlarm", demi, Nataa'y tanyan baka bir yar Rus yar Tatar kadnsa, "Doru
sylyor, kzlarmz darda satyorlar. Ben kzm asla bir
yabancya vermem", diyerek onu onaylamt. Bunlar Nataa'nn ailesine aktardmda, Ludmila, kendi kzn kimse
almad iin kadnn onlar kskandn syledi.
Gen kadnlar her ne kadar cinselliklerini kullanmaya ve
tketim kltrne eilimli olsalar da, yal kadnlarla erkeklerin vahi kapitalizme ilikin duygularn paylayorlar;
doruluk, ak, sayg ve gven zerine kurulu Sovyet dnemi kadn erkek ilikilerinin bozulduunu dnyorlar.
Aada mlkszlerin tketimcilik ve vahi kapitalizmle ilgili grleri zerinde duracam.

148

Tketimcilik ve mlkszler
Uzun sre her cuma akam, Almat'daki uluslararas i kulbn ziyaret ettim. Sk sk, yabanclarla girdikleri ilikiler
yznden ADS dahil tm cinsel hastalklardan "fahiel e r i n sorumlu olduuna dair szler duyuyordum. Daha
nce de deindiim gibi, cinsel hastalklar, fahieler, fahielik gibi imgeler ve bunlarn yabanclarla ilikilendirilmesi,
daha genel bir yabanc syleminin, yabancnn olumsuzluklar zerine kurulan bir Sovyet "kimlii"nin paras. kulb yabanc erkeklerin yerli kadnlarla bulutuklar balca
meknlardan biri olduu iin, ben de "sorumlular"n bazlaryla karlaabilmek amacyla oraya gitmeye baladm.
Kulbn sahibi ve iletmecisi Trkler, alanlar ise birka Kazak, ounluu Rus olan yerli, gen ve gzel kadnlard. Gelenler ise genelde Avustralya, Avrupa ve Amerika'dan beyaz erkekler 8 ile her tr etnik kkenden gen yerli
kadnlard. Erkek ziyaretiler eliliklerde ya da Shell, Chevron, Volvo, KLM, Lufthansa gibi okuluslu irketlerde alanlar, hkmet danmanlar, kendi ilerini kurmu olanlar ya da Almat'ya ksa bir sre iin, rnlerini sergilemek
zere gelmi olan yabanclard.
Kulbe gelen yerli gen kadnlar drt farkl grup altnda
toplamak mmkn: lk grup, beyaz adamlarn sevgilileri.
kinci grup beyaz adam iin sekreter ya da evirmen olarak
alanlar. nc grup yabanc koca veya "sponsor" (sevgili)
ya da i bulmaya gelmi olanlar. Son grup ise gen fahieler.
Kulpte ara sra da olsa Ortadou ve Gney Asya'dan
gelmi erkeklere, az sayda Amerikal veya Bat Avrupal kadna da rastlanabiliyor. Gittiim sre boyunca yalnzca bir
kez bir zenciye rastladm, o da ABD'dendi.
8

Derilerinin rengi 'beyaz'.

216

Konuklar kulbn kapanma saati olan gece yarsna kadar orada yiyip iiyor, eleniyorlar. Sonra kadnlarn yanlarna alp pahal arabalaryla eve ya da Manhattan'a (disko),
KIMEP'e (Amerikallarca iletilen baka bir disko) veya
Trklerin ilettii Marco Polo'nun iindeki Casino Plaza gibi yerlere gidiyorlar.
Ad geen btn bu meknlar yeni ekonomik, toplumsal
ve kltrel hayatn bir paras. Paras bol, yannda gzel bir
kadn olan zengin bir yabanc veya yerli iadamnn ya da
tarafl bir Batl gazetecinin gznde bu meknlar, Almat'y
"skc" bir Sovyet kentinden, "canl ve enerjik" bir kente
dntren unsurlar. ehrin yeni yzn oluturan alveri merkezleri, irket ofisleri, yabanc rnler iin kurulan
geni fuar alanlar, moda salonlar, restoranlar, kumarhaneler ve otellerin tm zel sektre ait. Sahipleri ise gen ve
gzel yerli kadnlarla birlikte olan, elence merkezlerinde
hesapszca para harcayan yerli ve yabanc erkekler. Bu meknlar iinde en etkileyici olanlar Trklere ait Marco Polo
oteli ile Dostluk adl bir restoran. Trkler, Amerikallar,
talyanlar, yerli Koreliler ve dier yerli zenginlerin tm,
bu kk Babylon'un yaratlmasnda pay sahibi.
Gen ve gzel kadnlar dnda, mlkszlerin ou bu
yerleri ziyaret etme gcnden yoksun (alveri merkezlerine gidebiliyorlar); zaten onlar da buralar yabanc olmakla,
fahielikle, ahlakszlkla ilikilendiriyorlar. nk onlara
gre, bu meknlarn sahipleriyle iletmecileri servete, iddet aralarna ve dolaysyla gzel kadnlara ulaabilen insanlar; toplumsal ahlak bozan, cinsel hastalklar yayan ve
halkn yaamn altst eden vahi kapitalizmi simgeliyorlar.
Mlkszlerin tketim ile tketimcilik arasnda kesin bir
ayrm yaptklarn ileri srmek mmkn. Tketim fiziksel
ve maddi rnlerin kullanm deeri olarak almlanyor. Tketimcilik ise, bu rnlere toplumsal "farkllk" (Bourdieu,
217

1984) yaratmak iin moda ve reklam araclyla yklenen

ayrcalk/simge deerleriyle ilikili. Mlkszlerin tketimle
ilgili yaklamlar elbette kltrel tarihlerinden soyutlanm,
doal bir sre deil. Tersine, mlkszlemi insanlar arasnda Sovyet sonrasnda da Sovyet tipi tketim, iki ve yemein
paylalmas, trensel bir etkinlik olmaya devam ediyor
(Humphrey, 1983; kitabn 4. blm) ve yine bedenle ilikili
(kitabn 4. blm; Appadurai, 1997; Bourdieu, 1077); ayrca, toplumsal iliki alarnn kurulmasna hizmet eden karlkllk uygulamalarndan biri. Bu nedenle ge kapitalizm
dnemi tketimciliin, mlkszler arasnda hl geerli olan
Sovyet tipi tketimden kopuu temsil ettii sylenebilir.
Bu krlmann en belirgin gstergesi de, tketimcilikte
rnlere moda ve reklam yoluyla yklenen ayrcalk deeri
ile maddi ve fiziksel rn deeri arasndaki ilikinin bulanklam olmas. Bat'dan ithal edilen ayrcalkl rnler
tketim dnyasna yeni bir boyut kazandrm durumda:
artk "simge ve imgeler de tketiliyor".
Simge ve imgeler kurgulanm rol modelleri etrafnda
ykselen kurgulanm kimlikler yaratmak iin tketiliyor.
Mercedes kullanmak, pahal Batl rnler tketmek, restoran ve kumarhanelerde dolarlar harcamak, villalar yaptrmak, lks mobilyalar almak, Bat lkelerine seyahat etmek,
ocuklar Bat niversitelerinde okutmak, gzel sevgililer
ve Amerikal dostlar edinmek farkl kimliin simgeleri.
Tketimcilikte, bedenin Batl mallarla giydirilmesi, Batl
nllerle hayali birliktelikler kurulmas ve bylece Bat'yla,
zellikle ABD ile zdeleme sz konusu. Yeni zenginler
ABD'yi uygarln beii olarak kabul ediyor, gz kamatrc buluyor, zenginlik ve g terimleriyle tanmlyorlar. Gl Amerika imgesinin gemii eski deil; iki nedenle bu etki yaratlm: lki, Amerika'nn Sovyetler Birlii'ni yenilgiye
uratt dnlyor; ikincisi, ABD dolar artk lkede
128

gndelik ilemlerde bile kullanlan esas para birimi. Yani

Bat ile zdelik, fantezi dzeyinde uygar, gz kamatrc,
zengin ve gl olduu dnld iin, maddi anlamda
da Batl mallar kullanlarak kuruluyor.
Amerika'nn cazibesi, erkeksilii ve zenginlii, yerli zengin erkeklere de yklenen nitelikler. Simge mallarn kullanlmasyla edinilen sahte cazibe ve g, basn ve pazar araclyla ehvet sektrne balanyor. Aslnda hem piyasa hem
de basn, simge mallar gz kamatrc biimde sergileyerek
arzular kkrtt iin kendileri de erotik seyirlikler haline
geliyorlar. Televizyon, video ve yazl basn gzel kadnlar
lks mallarla birlikte sunarak yalnzca dergi ve gazetelerin
kapak sayfalarnda deil, daha da ak sak halleriyle i sayfalarnda da kullanarak grsel hazlar sunuyor. Kadn bedenleri de dahil her trl mal, kitle iletiim aralar tketilirken
grntleri itibariyle tketiliyor (Jameson, 1991: 8. blm).
Simge rnler sunan lks maazalar ile yabanc tacirler tarafndan dzenlenen fuarlar ayn seyirlii tekrarlyorlar. Bu
sergilerde, bol kl, kkrtc bir mekn; gzel kokan, moda giysiler iinde ve makyajl yzleriyle gzel kadnlar; simge deeri tayan eit eit mallar; hepsi birlikte sunuluyor.
Lks maazalar, restoranlar, i merkezleri, kumarhaneler,
barlar ve discolar; btn bu pahal meknlar tketim asndan ikili bir ileve sahip: bir yanda grsel haz, dier yanda ayrcalkl rn ve hizmet sunuluyor.
zetleyecek olursak, piyasann ve kitle iletiim aralarnn oulcu bir yapya kavumas ve benzer etki ve uygulamalarla birbirlerine eklemlenmeleri, uygarl, cazibeyi,
zenginlii ve gc temsil eden Bat dolaymyla, birbirinin
iine geen fantezi ve ehvet sektrlerini yaratyor. Yeni
zenginin ideolojisi, vizyonu bununla snrl.
Mlkszler bu ideoloji karsnda, tketimi ve onun getirdii birbirini besleyen fantezi ve ehvet dnyasn yabanc219

larla, fahielikle, hrszlkla ve genel bir ahlakszlkla ilikilendirerek tutunmaya alyorlar. Bu tutumu alan kesimlerin ataletine ya da toplumsal deiime ayak uyduramamalarna balamak anlamsz. Mlkszleri ilke olarak tketimcilie kar gibi gstermek de o kadar anlaml deil. nk
mlkszler de pembe dizileri seyretmekten, fuarlar ziyaret
etmekten holanyorlar, ama politik olarak tketimcilie
karlar. Walter Benjamin'i izleyerek syleyecek olursak, yeni zenginler snf farkllklarna moda ve cazibe boyutu katarken, mlkszler de cazibe ve moda dnyasna snf farkllklarn sokuyorlar, diyebiliriz. Yeni zenginler simge rnleri kendi kimliklerini kurmak iin kullanrken, alan kesimler de hrsz ve sulular etesi olarak grdkleri yeni
zenginlerle yabanc ortaklarnn kstah yaam tarzlarm sorgulamak iin tketimcilii ktlyorlar. alan kesimlerin
Batl rnlerle ilikisi karmak; yiyecek ve iki dnda kalan ve daha stn kalitede olduunu dndkleri baz
rnleri gleri yeterse satn alyorlar, ama yeni zenginlerin
onlara ykledii ideolojik deerleri reddediyorlar.
Mlkszler sahip olduklar ahlaki ve estetik ilkelere dayal Sovyet kltr ile tketimciliin birbirlerine zt olduunu
dnyorlar. Sovyet yaam tarznn ve Sovyet kltrnn
cinsel safiyet ve sadakat gzeten insancl ve dayanmac bir
ahlaka sahip olduunu; Sovyet sanatnn da daha zgn ve
stn nitelikler tadn iddia ediyorlar. Bu iddialar Sovyet
dneminin "gereine" uymuyor ya da yalnzca mlkszlerin yeni zenginlere kar fkelerini yanstyor olabilir. Bununla birlikte, Almatl alanlarn Sovyet kltr iinde
saydklar tiyatro, klasik mzik, bale, opera, edebiyat ve sinema gibi "yksek kltr" eleri konusunda Batllardan
daha derinlikli bir zevk anlaylar ve bilgileri olduu kesin.
Sovyet rejiminin, kuruluundan itibaren sanatn bu kollarn
ajitasyon, politik eitim ve trenlerde bir ara olarak kullan128 220

d biliniyor. Devlet trenlerinin nitelii (Lane, 1981) gz

nne alndnda, yksek kltrn Sovyet "kitle kltr"nn nemli bir paras haline gelmi olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle, Sovyet kitle kltrnn km olmas
mlkszler asndan byk bir trajedi. Mlkszler, kltrel
mcadele iindeki nemine karn, tketimcilii vahi kapitalizmin paras olduu iin tamamen reddediyorlar.

Yabancyla gelen vahi kapitalizm

Komnizmden "serbest" pazar ekonomisine gei, soyut anlamda eitli rnlere daha demokratik yollardan ulamay
mmkn klm. Halk artk baz rnlere kavumak iin kayrmac iliki alarna gereksinim duymuyor; paras olan istedii rn alabiliyor. Ama Almatllarn byk blm iin
bu demokrasi ve eitlik kurgusal olmaktan teye gemiyor.
nk artk yoksullar ve o fiyatlar deyemiyorlar. Mlkszler yoksullamalarnn nedenini, beraberce Sovyetler Birlii'ni ykp yerine kltrlerine yabanc ve vahi bir kapitalizmi getiren, stelik namusd bir yaam tarzna (herkesle dp kalkan ve tketimci) sahip olan yabanclara ve yerli sekinlere balyorlar. Yabanclar, yerli yeni zenginler, bunlarn
herkesle dp kalkmalar, tketimci alkanlklar, fahielik,
mafya; cinsel ilikiler dahil hayatn her alannn ticarilemesi,
bu kesimlerin ayrcalkl konumlarn destekleyen tm dier
toplumsal koullar; ve devlet mallarnn zelletirilmesi; tm birden kt yabanc gleri temsil ediyorlar.
Yeni zenginler hem Sovyet halknn dnda tutuluyor
hem de vatan haini olarak niteleniyorlar. Sovyet kltrn
kirletmekle, ahlakd ve Sovyet halkna yabanc alkanlklar savunmakla, Sovyetler Birlii'ni ykmakla sulanyorlar.
Sonuncu sulamay, Gorbaov nderliindeki Sovyet sekinlerin yabanclarla birleerek Sovyetler Birlii'ni parala-

dklarna dair herkese paylalan komplo teorileri erevesinde dnmek gerek. Perestroika hem ok byk bir hainlik hem de byk bir aldatmaca olarak grlyor. Bu nedenle, Bat'da byk bir tarihi figr olarak hayranlk uyandran Gorbaov, burada hain ve bozguncu olarak kabul ediliyor. Almatl sradan insanlar arasnda en fazla nefret edilen kii yine Gorbaov. Yabanc kavram evresinde gelitirilen tm olumsuz duygular Sovyet dnemine duyulan byk bir zleme eklemleniyor.

Sonular
Kt yabanc kavramnn gemi zlemiyle baglantlanmas, vatan eski Sovyet topraklan olan bir Sovyet halk duyumsamas yaratyor. Yabanc, yeni zengin, herkesle dp
kalkmak, fahielik, cinsel hastalklar, toplumun bozulmas,
tketimcilik, vahi kapitalizm, aldatmaca, dzenbazlk; zgrln, gvencelerin, mutluluun ve gvenin kaybedilmesi; mitsizlik ve gelecek korkusu sz konusu ilikilendirmeyi biimlendiren balca kavramlar.
Yabancnn reddedilmesi ile Sovyet gemiin idealletirilmesi ayn zamanda toplumsal karmaaya kar verilen "tepk e n i n (bkz. Birinci ve nc Blmler); ideolojik "snf
mcadelesi" dinamiinin gnlk hayattaki grnmnn
bir paras. Yeni zenginler mlkszleri "uygarln" dnda
tutmak iin tketimcilii kullanmakta, mlkszler de yeni
zenginleri Sovyet halkndan koparmak iin onlarn alkanlklarn ve ekonomik konumlarn yabanc glerle ilikilendiriyorlar. Para, herkesle dp kalkma, tketimcilik ve
vahi kapitalizm hem yeni zenginlerin ayrcalklarn, hem
de Sovyet sonras deiimler sonucunda oluan toplumsal
gereklii temsil ediyor. Bu olgunun mlkszlerce reddedilmesi Sovyet gemiiyle ilgili romantik bir imge douruyor.
128 222

imge kurulurken gemiin kt ynleri byk lde unutuluyor. nsanlar KGB ve ekonomik ktlklar hatrlamak istemiyorlar. Ama elbette totaliter rejime dnmeyi ya da ktlklarn geri gelmesini arzulamyorlar. Tek istedikleri eski refah devletine yeniden kavumak. Gemiin az da olsa arptlmasyla mutlu, zgr, gvenceli ve gvenli bir Sovyet dnemi imgesi yaratlmasnn asl kayna, bugn ekilen sefalet, nlerinde daha iyi bir gelecek umudunun olmamas.
Yalar, cinsiyetleri, etnik kkenleri ne olursa olsun, alan
halkn byk blmnn hibir gelecek beklentisi yok. nsanlarn imdi ile gelecek zaman kavramlar Sovyet dnemine gre kuruluyor. Sanki onlar iin zamann ak Sovyetler
Birlii'nin paralanmasyla durmu. nc Blm'de aktarlan Kazak retmenin szn hatrlayacak olursak: "imdi
birer hiiz. l bedenleriz, hareket eden l bedenler."
insanlarn vahi kapitalizmin nlerine koyduu karanlk
gelecee arkalarn dnerek ve gemie bakarak, hem Sovyet dneminin ktlklerinden hem de imdiki sefaletlerinden kurtulacaklar baka bir gelecek hayal etmeleri elbette elikili bir durum. Sovyet dnemine ilikin arptlm ve romantikletirilmi imgeler kullanarak daha eitliki
bir gelecein snrlar belirlenmeye allyor. Eskiye duyulan zlem topyalarken, bu topyann bir gn gerekletirileceine dair ipular yine gemite aranyor.
Halk kapitalizmle sosyalizmi bu balamda karlatryor;
sosyalizm eitlikilikle, kapitalizmse imdi yaadklar sefaletle zdeletiriliyor.
Ne var ki, cinsiyetleraras ilikiler konusuna gelindiinde
sergilenen otoriter tutumlar, bu eitliki sylemin zayf
noktasn gn na karyor. Kadnn namusu zerinden
tanmlanan kltrel zgnlk kavramlar, ataerkil cinsiyet
ilikilerini pekitiriyor. Hem erkekler hem de kadnlar tarafndan paylald iddia edilen Sovyet kimlii, cinsiyetler

sz konusu olduunda erkeklerin kadn bedenleri zerindeki iddialarna dnyor. Kadnlarn namus kurallarn
amalar asla istenmiyor. Atklar anda damgalanp iddete
uruyorlar. Oysa cinsiyeti yaklamlardan en ok yararlananlar, tam da sradan insanlarn Sovyet toplumundan dladklar bir grup gl erkek. Ahlak kurallarn kendi karlar iin kadnlara dayatanlar da yine bu gl erkekler.
Bununla birlikte, mlkszlemi erkekler de Sovyet kltrnn cinsiyeti kavramlarn kullanyorlar; n k onlar
da, isizlik, cret kesintileri, yabanc ve yerli zengin erkeklerin tketimci ve kuralsz yaam tarzlar gibi Sovyet sonras deiimlerin kendi erkekliklerini dlam olduunu dnyorlar. Sovyet sonrasnda erkeklik ile zenginlik arasnda sk bir ba kurulmu; deiimle birlikte mlksz erkelerin erkeklikleri kmsenmeye zengin olanlarnki yceltilmeye balanm.
alan kesimler iinde bulunduklar koullardan yalnzca lkedeki sekinlerle yabanclar sorumlu tutuyorlar, bylece, yaanan karmaa iinde ortaya kmas o k muhtemel
olan byk etnik atmalar imdilik nlenebiliyor. eitli
kaynaklara ulaabilmek iin kurulan etnik k k e n e dayal
iliki alar arasndaki rekabet giderek younlarken, buna
devletin Kazaklatrlmas da eklendiinde, etnik gerilimlerin artmas kanlmaz grnyor. Ancak hem Kazaklarn
hem de Kazak olmayanlarn paylatklar ortak bir Sovyet
kimlii duygusu etnik atmalarn bymesini ve iddetlenmesini engelliyor. rnein, Ruslarla krsal kesimden gelen Kazaklar arasndaki etnik atmalar zaman zaman zirveye ulat halde, iki taraf da imdiki durumdan birbirlerini deil, sekinleri sorumlu tutuyor. Daha dindar, daha
"geleneksel" olan krsal kesim Kazaklar Sovyet kimliinin
en sadk savunucular, n k Sovyet sonras deiimler
tam anlamyla onlarn hayatlarn perian etmi durumda.
128

YEDNC BLM

ETNK GERLM

Bu blmde etnik konularn tmne girmeksizin, Almatllarca karmaann balca unsurlarndan biri olarak grlen etnik gerilimi ele alacam. Onlara gre gerilimin asl
nedeni, etnik kkene dayal iliki alarnn kurulmu olmas, devletin Kazaklatrlmas ve her ikisiyle de yakndan ilgili olan k a y n a k p a y l a m . D e v l e t k u r u m l a r n n
kendileri zaten nemli birer kaynak, nk bu kurumlarn
birinde elde edilecek st dzey bir grev, etki ebekeleri
iindeki dei toku yoluyla daha baka kaynaklara ulam salyor. Kazak olmayanlar eitli devlet makamlarn
ve niversitelerdeki st dzey grevleri Kazaklarn kendi
tekellerine aldklarn dnyorlar. Konut ve pazar yerleri gibi kentsel alanlar iin de srekli bir mcadele gndemdeyken, sanayi sektrndeki iler iin byk bir rekabet yoktu. n k sanayi k m , cretler d r l m ,
maa demeleri ertelenmiti ve ne g m e n ne de kentli
Kazaklar fabrikalarda almaya istekliydiler. Aada devletin Kazaklatrlmas ve kentsel alan mcadelesi zerinde duracam.
225

Devletin Kazaklatrlmas
Sovyet dneminde de Sovyet sonrasnda da Kazakistan'da
yzden fazla farkl millet olduu halde, cumhuriyet hep
Kazaklarla ilikilendirilegelmi. Sovyet dneminde lkeye
ismini veren ulus Kazaklar olduu iin cumhuriyet de byle adlandrlmt ve Kazaklarn hem yksekrenimde hem
de idari grevlerde yasayla belirlenmi kotalar vard. Ne
var ki, o dnemde cumhuriyetin Kazaklarla ilikilendirilmesi Kazak olmayan halk iin byk sorunlar yaratmyordu, nk Kazakistan'da yaayan herkes fiilen Sovyetler
Birlii vatanda saylyordu. SSCB'nin paralanmasndan
sonra Kazak olmayanlara iki seenek tannmt: ya yeni
devletin yurtta olacaklard ya da kendi "memleketleri"nin
"vatandalgr'n alacaklard. 1 Ancak insanlar verilen bu seeneklerden pek memnun kalmamlar. Aleksander, Kazak
olmayanlarn elikili konumlarn yle dile getirmiti:
"Burada ben ikinci snf vatandam, ama Moldava'da da beni bekleyen yok."
Kazak olmayanlar kaygllar. Bunun balca nedeni ise bamsz yeni devletin eitli ekillerde Kazaklatrlmaya allmas: lkin, anayasada devletin dili Kazaka olarak ilan
edilmi (madde 7.1, s.7). kincisi, devlet adab, tatiller ve
lke kahramanlarnn tm Kazaklarla ilikilendirilmi.
n c s , cadde ve yer isimleri Kazaka'ya evrilmi,
banknotlar zerindeki resimler de Kazaklara ait. Kazak olmayanlar sistemli bir ekilde devletin yksek ve orta dzey
makamlarndan alnp yerlerine Kazaklar atanm. Parlamento gibi seimle gelen bir devlet organnda bile, seimler
srasnda nfusun yalnzca yzde 42'sini oluturduklar hal1

Vatanda ve memleket kavramlar resmi dilde kullanlan kelimeler. Konutuum Kazak olmayan halktan ou insann grne gre, terimlerin ikisi de
yanl kullanlyor, nk onlar da Kazakistan' kendi vatanlar sayyorlar.

128 226

de ounluu Kazaklar ele geirmi. Kazaklarn devlet kurumlarnda hkimiyeti ele geirmeleri Kazak olmayanlarca
yolsuzluklarn asl nedeni olarak grlyor. Onlara gre,
devlet yetkilileri eitli makamlar, kredileri ve yksek renimdeki grev yerlerini dost ve yaknlarna datyorlar.
Kazak olmayanlar bu hkimiyetin meruluunu, anayasaya
ve devleti yalnzca Kazaklarla deil Kazak halkyla zdeletiren Nazarbayev'in konumalarna dikkat ekerek sorguluyorlar.
Anayasa, devleti Kazak halknn devleti olarak tanmlanyor. Bununla birlikte, hem anayasann kendi dili, hem de
Kazaka'nn anayasayla devlet dili ilan edilmi olmas, Kazaklara ayrcalkl bir konum verildiini gsteren balca
unsurlar. Anayasa'nn girii yle:
Biz, Kazakistan halk,
bizi birletiren ortak tarihi kaderimiz sayesinde,
bizim olan Kazak topraklarnda bir devlet kuruyor,
kendimizi zgrlk, eitlik ve b e r a b e r l i k l k l e r i n e
bal, barsever sivil bir toplum olarak gryor,
dnya birlii iinde hak ettiimiz yeri almay diliyor,
mevcut ve gelecek kuaklar nndeki byk sorumluluumuzun bilinciyle, hkimiyet hakkmz kullanarak,
birinci anayasamz kabul ediyoruz. (Anayasa, 1995: s.3,
ab.)

Anayasa'da devletin yalnzca Kazak kkenlilerle deil,

Kazakistan halkyla zdeletiriliyor oluu, "bizim olan Kazak topraklarnda" ibaresiyle bozulmu. Devletin kt zerinde tm etnik gruplarla ilikilendirilmesine karn gerek
hayatta Kazaklarn elinde olmas bir tutarszlk gstergesi
ve bu durum Kazakistan'daki etnik gruplarn devletle ilikilerini de aka ortaya koyuyor. Kazaklar asndan, lke

topraklarnn kendileriyle ilikilendirilmesi Kazak olmayanlarn Kazakistan'da kalmak istiyorlarsa devlet iindeki
Kazak egemenliini kabul etmeleri anlamna geliyor. rnein, Kazak bir meslektam Kazakistan'da etnik ayrmclk
olmadn iddia ettiinde, "O halde neden bu niversitedeki rencilerin yzde 75'i Kazak?" diye sormu, yle bir
yant almtm: "nk, Kazakistan'dayz. Rusya veya zbekistan'da olsak, rencilerin yzde 75'i Rus ya da zbek
olurdu".
Kazak olmayan halk ise bu tutarszl baka trl yorumluyor; Kazaklarn "bizim topraklarmz" iddialarna
kar onlar da "vatan topra" kavramn ileri sryor, Kazaklar iktidar gasbetmekle suluyorlar. Kazaklarn cahil,
sorumsuz, tembel olduklarn, devleti kendi kabile kltrlerine gre ve kt idare ettiklerini sylyorlar. Mahallemde yaayan Rus bir ailenin anlatm olduklaryla konuyu
amaya alalm: Baba 44 yanda ve bir g istasyonunda
alyor. Anne 40 yanda bir mhendis, grevli olduu
fabrika yarm kapasite alt iin o da yar zamanl alp
yarm maa alyor. Kzlar 21 yanda, evli ve niversitede
Franszca okuyor; kocas da renci. Hepsi ayn evde oturuyorlar. Hibiri "saf" Rus olmad halde, kendilerini Rus
kabul ediyorlar. Aile yelerinin tm Kazak sekinlerin
Ruslara kar ayrmclk yaptklarn dnyordu. Baba,
resmi yerlerde ayrmclk hakknda konumaktan korkulduunu sylediinde, Kazak meslektalarnn kendisine ayrmc davranp davranmadklarn sordum, "Hayr, onlar da
benim gibi aresizler. Yalnzca yksek makam sahiplerinin
buna gc yetiyor. Kazaklar yalnzca Ruslara deil, kendi
milletine kar da ayrmc davranyorlar. Birbirlerine rakip
ayr cz (kabile konfederasyonu) var", dedi. Ona gre
rvet alma frsatlar devlet aygt iindeki ileri cazip klyor. Anne de konuyla ilgili olarak unlar belirtti:
128 228

Kazaklar kabilelerinden omuzlarna bir koyun atp kente

gelirler. niversitede grevli bir Kazaka bunu rvet olarak verir, kendilerine bir yer ayarlarlar. Diploma alana kadar birka koyun daha verilir. Mezun olunca olann babas, baka bir Kazaka birka koyun daha verir, oluna i bulur. Ama ocuk iin altndan kalkamaz, nk bir ey renmemitir. Tek yapt orada oturup rvet yemektir.

Kzlarnn anlattklar da unlar:

niversiteye girmek iin ya snavlarn tmnden 5 almak
ya da her yl 5 . 0 0 0 dolar gibi yksek bir cret demek gerek. Yazl, okuma, konuma ve teypten dinlenen bir hikyeyi anlatma gibi eitli snavlardan gemek zorunlu. Ben,
ilk nden 5 aldm ama drdnc snavda teypten gelen
ses ok ksk olduu iin hibir ey duyamyordum. Rus
kadm gzlemciye derdimi syledim. Bana, sesin gayet iyi
olduunu, dikkatle dinlersem d u y a b i l e c e i m i syledi.
Ama ses hl bozuk geliyordu, ben de hikyeyi yeterince
iyi anlatamadm. Bana 2 verdi, ayrmclk yapt.

"Neden? O da Rus deil miydi?", diye sorarak araya girdim.

Evet ama o da kendi konumu iin kayglanyor, Kazaklar
memnun ederek kendi yerini salamlatracan sanyor.
Sonra snav komitesine gidip, "Dier snavlardan 5 aldm,
dinleme snavndan 2 almam hi de mantkl deil", dedim. Hak verdiler ve bir kere daha dinlememi istediler. Ses
yine ktyd ama 4 almay baardm. Daha fazlasn hak
ettiimi bildikleri iin de 5 verdiler, bylece blme girebildim. Oysa Kazaklara farkl davranyorlard. rnein yazl snavda Kazak bir kzn kurallara aykr olduu halde
szlk ve kitap kullanmasna izin verdiler.

Kazak olmayan ou kiinin benzer yaknmalarna tank

oldum. Bir keresinde, bir Kazakla evli olan Tatar bir kz rencim, Kazakistan'daki etnik ayrmclk zerine yazd
makaleyi snfta okumu biz de tartmtk. Metninde Kazaklarn kamu sektrnde ayrmclk yaptklarn, ama yeni
oluan zel sektrde krllk (ussallk) mantna uyulduunu, ayrca bu i yerlerinde alanlarn ounluunun
Kazak olmayan kesimlerden gelmesine bal olarak etnik
ayrmcln daha az grldn ileri sryordu. Ona gre zel firmalar alanlarn etnik kkenlerine gre deil,
yeteneklerine gre ie alyorlard. Kazaklar da dahil tm
renciler onunla ayn grte olduklarn belirttiler. Kazaklar kredileri kendi aralarnda paylamakla da sulandlar
(bkz. nc Blm). Mahallemden yal bir Rus kadn bu
konuda unlar anlatmt: "D lkelerden bor alyorlar
ama paralar hibir iz brakmadan yok oluyor. Akrabalarna
datyorlar." Torunlarn iaret ederek, "lerde bu paralan
onlar demek zorunda kalacaklar", diye de eklemiti.
Kazak arkadalarmla Kazak olmayanlarn bu sulamalar
hakknda konutum. Tm Kazaklarn iktidar ele geirdiklerini kabul ediyordu. Ancak gerek iktidarn Kazak sekinlerin kurduklar iliki alarnda aranmas gerektiini, geriye
kalan Kazaklarn byk blmnn dier etnik gruplarla
karlatrldnda ok daha fazla mlkszlemi olduunu
ileri srdler. rnein karsyla birlikte baka bir Kazakm
bfesinde alan Saken, Kazakistan' idare edenlerin Kazak
olduunu kabul ediyor, ama lkedeki en yoksul halkn da
yine Kazaklar olduunu sylyordu. yle aklamt:
Etrafna bak. Kazaklarn milliyeti olduundan yakman
Ruslarn evleri arabalar var. Ama Kazaklarn ounun hibir eyleri yok. Yedi yldr Almat'daym, hl yurtta kalyorum. Arabam yok. Ruslar bizim tembel olduumuzu
230

sylyorlar. Sen biliyorsun, Amira ve ben geceleri bile altmz halde para biriktiremiyoruz. Almat bir Rus kenti, Kazaklarn ou yurtlarda kalan renciler ya da kiralk
evlerde oturan gmenler. Bu insanlarn geldikleri krsal
kesimlerde alk kol geziyor. Kazakistan'n her yerinde insanlarn Almat'daki gibi yaadklarn sanma. Oralarda hayat ok daha zor, ekmek ve ayla besleniyorlar, ocuklar
ayakkabsz dolayor.

Roslan, mahalledeki bfe sahiplerinden bir baka Kazak,

srekli Kazak sekinlerin yaptklar yolsuzluklar ve kayrmacl eletirmekteydi. Yine de Kazak olmayanlarn ounun, zellikle Ruslarn, Kazaklardan ok daha iyi durumda
olduu grne katlyordu. Devlet kaynaklarnn Kazak
sekinlerin elinde olduunu kabul ediyor, Ruslarn, Tatarlarn, Yahudi ve Korelilerin de zel ticaret sektrne hkim
olduklarm ileri sryordu. Dediine gre, kendisi gibi perakendecilere mal satan toptanclarn tm Rus, Tatar ve
Yahudi. Kumarhanelerin ou da Korelilere ait. Koreliler
Gney Kore tarafndan destekleniyor, dierlerinin de Rusya'yla ilikileri var (Yahudiler ayrca srail'le de balantl).
Oysa, Kazaklar bu frsatlarn hibirine sahip deiller. stelik, Kazaklarn ou krsal kesimden geliyor, zel sektrde
ie girebilmeleri iin gereken yabanc dil bilgileri yok. Rusalar da yeterli deil; Ruslar, Yahudiler ve Tatarlar baka
yabanc diller biliyorlar. 2 Kazaklarn zel sektrde alan
yeni emek piyasasnda Ruslarla rekabet edebilmelerini salayacak mesleki becerileri falan da yok. Roslan Rus arkadamz Nikolaevi'in alt okuluslu bir firmadan sz ederek, orada ortalama cretin ( 5 0 0 dolar) bir niversite hocasnn maann on kat olduunu da eklemiti. Firmada a-

Ona gre Rusa yabanc dil deildi.

148

Ianlarn tm Rusmu, buna ramen hl Kazaklarn her

eyi aldklarndan ikyet ediyorlarm. 3
Devletin Kazaklatrlma giriimleri, hem Kazak olmayanlar iinde hem de Kazak sekinlere kar olan Kazaklarn ou arasnda, farkl boyutlarda da olsa, yaygn ama genellikle rgtsz ve edilgen bir muhalefete yol ayor. Kazak olmayanlar Kazaklatrma projesinin kendisine, Kazaklarsa Kazaklatrma biimine karlar. Olduka baarl bir
muhalefet rnei kentli halk tarafndan dil politikas konusunda verilmiti (ilerde ele alnacak). Baka bir rnek de,
Kazak olmayan halkn devlet trenlerine katlmyor olmas.
Ben oradayken kutlanan Abay Kunanbayev'in 150. doumgn trenlerini mahallemdeki Kazak olmayan kesim hi
de cokuyla karlamamt. Abay, oulculuktan yana bir
kii olarak nlendii iin aslnda kutlamalara kar deillerdi. Ama insanlarn ou gen bir Ukraynal kadnn u sorusunu paylamaktayd: "Halkmz yoksulluk iinde yaarken Nazarbayev neden kutlamalara bu kadar para harcyor?" Dier bir muhalefet rnei de insanlarn yeni sokak
isimlerini kullanmay reddetmeleriydi. Bu o kadar yaygn
bir eilimdi ki, ben bile yeni isimleri rendiim halde,
imdi ana caddelerin yalnzca eski isimlerini anmsayabiliyorum. sim deiikliklerinden hem Ruslar hem de Kazak
olmayan Mslmanlar hayal krklna uramlard. Ma-

Bu firmaya birka kez gittim. alanlarn tm, yar zbek yar Tatar bir kadn ile een bir erkek dnda, Rus'tu. Bir keresinde, Nikolaevi'in odasnda
baka bir Rus meslektayla ay ierken, onlar kzdrmak iin, 'Siz Ruslar burada 500 dolar alyorsunuz, oysa benim niversitemde Kazak meslektalarm
yalnzca 50 dolar kazanyorlar, buna ramen hl Kazaklara milliyeti diyorsunuz', dedim. Nikolaevi'in meslekta glmseyerek, 50 dolarn onlarn kt
stndeki maalar olduunu, gerek gelirlerinin rencilerden aldklar rvellerle kendi maalarnn ok stne ktm syledi. Sonra, 'Neden burada
hi Kazak yok?' diye sordum. Nikolaevi glerek, 'nk onlar tembel, almay sevmezler, devlet dairesinde oturup rvet almay tercih ederler', diye yantlad.

128 232

hailemden Uygur bir elektriki bana Dzerzhinsky Caddesi'nde bir i bulduunu sylediinde ona caddenin yeni ismini sormu, yle bir yant almtm:
Bilmiyorum. Neden deitirdiklerini de anlamyorum. Komnistlerin isimleri olduu iin deitirdik diyorlar. Yalan.
Deitirdiler n k b u k a h r a m a n l a r K a z a k deillerdi.
Zhambyl 4 ve Kunaev 5 de komnistti, ama adlannn verildii
caddelerin isimlerini deitirmediler nk onlar Kazak.

Muhalefetin en nemli biimi halkn byk blmnn

sorgulad yeni devletin kimlii konusunda ortaya kyor.
Sekinler kurduklar devleti "Kazakistan Halk" kavram
zerinden tanmlyorlar. Buradaki Rus aydnlardan birine
gre bunun amac var: Sekinlerin meruluunu salamak, Sovyet gemiten kopulduunu gstermek ve Kazakistan'n yalnzca Kazaklara deil, bu topraklarda yaayan
herkese ait olduunu syleyerek etnik atmalar nlemek.
"Kazakistan Halk" kavramn herkes kabul ediyor, bununla birlikte halkn kavram kullanma biimi Kazak sekinlerinden farkl, insanlar bu kavram Sovyet halklar iinde Kazakistan'da oturanlar kastetmek iin kullanyorlar,
Kazaklar Sovyet halknn bir alt blm olarak deerlendiriliyor. Kazak bir kz renci, "Yabanclar karsnda biz
Sovyet halkyz, ama Rusya karsnda Kazakz", demiti.
Bu cmleden yola karak halk kavramnn nasl kurulduunu incelemek mmkn: lkin, halklk yabanclar ve Rusya karsnda farkl tanmlanyor. kincisi, Rusya halk ile
Kazakistan halk aslnda Sovyet halk iinde saylyor.
ncs Kazakistan Halk imgesi Kazakistan'daki Ruslara

Kazak air.

Kazakistan komnist parti genel sekreteri ( 1 9 6 2 - 8 6 ) .

234

gre deil, Rusya halkna gre oluturuluyor. Peki, neden

Kazakistan'n toprak btnl, baka bir Sovyet sonras
cumhuriyetle deil de Rusya ile karlatrlarak ifade ediliyor? nk insanlarn Baltk cumhuriyetleri dnda kalan
dier Sovyet sonras cumhuriyetlerle zdelik ve ayrlk
duygulan ayn ve Rusya bu imgelemde merkezi bir rol oynuyor. Moskova eskiden olduu gibi imdi de odak noktas.
nsanlar Moskova'da olan biten her eyin kendi kaderlerini
de belirlediine inanyorlar. Bunun en iyi gstergesi de
1 9 9 6 ylnda Rusya'da yaplan iki turlu devlet bakan seimlerinin Kazakistan'daki anayasa referandumu ve parlamento seimlerinden daha fazla ilgi uyandrm olmas.
Mahallemdeki insanlarn ou, etnik kkenleri ne olursa
olsun, Kazakistan ulusal televizyonunu deil, Moskova'dan
yayn yapan ORT (Rus devlet televizyonu) ile NTV'yi (zel
bir kanal) izliyordu. ou Argumenty i fakty gibi Moskova'da yaymlanan gazeteleri okurdu. Moskova ve St. Petersburg, zellikle kentli Kazaklarn kltrel adan ilgisini eken balca kentler. niversite hocas Kazak bir kadn, "Leningrad ve Moskova bizim Mekke ve Medine'mizdir", demiti. Moskova'da moda olan sanat, mzik, mafya eylemleri
ve yeni i alanlar Almat'da da aynen taklit ediliyor.
Ayrca, sradan insanlarn Kazakistan Halk anlay iki
nedenle sekinlerden farkl: hem Kazak kimliini Sovyet
kimliiyle btnleyerek gemile olan balarn koruyorlar,
hem de halk kavramn sekinler, mafya ve yeni zenginlerin
karsna koyarak kendilerini onlardan ayr tutuyorlar. Sekinlerce dayatlan yeni devlet kimlii bu yolla sorgulanyor.
Alt kesimlere gre, devletin Kazaklatrlmas ve bu amala
yaplanlar halkn devletle zdelemesine engel oluyor. Yalnzca Kazak olmayanlarn deil, Kazaklarn ounun da
devlete yabanclam olduu syleniyor. Devlet, eski komnist parti st dzey yetkililerden oluan imdiki Kazak

sekinlerin kurduklar kk ama gl ve birbirine rakip

iliki alar kullanlarak tekelletirilmi. Kazak sekinler
gemiteki glerini yeni piyasac grlere dayanarak ve
eski devlet aygtn yeniden yaplandrarak artryorlar. Yeniden yaplanmann balca zellii ise her eyin demokratik bir sre iinde deil, eski Kazak komnist sekinlerin
kurduklar ebekeler arasnda geen sert rekabet koullarnda, cambazlk ve el altndan yaplan ilemlerle gerekletiriliyor olmas (Masanov, 1996a).
Anayasa ve seimlere ramen, yeni devlet otoriter eilimlere sahip (Bremmer ve Welt, 1996; Olcott, 1997). Yalnzca
Kazak olmayanlar deil Kazaklarn ou da devletten dlanm durumda. Almat'da da sekinlerin tekelinde bulunan devlet yapsndan hem kentli Kazaklar hem de krsal
kesimden gelmi Kazaklar yaknmaktaydlar. Kentli Kazaklarn en byk sorunu dil politikasyd. Krsal kesimden gelenler ise, Sovyet sisteminin paralanmasndan sonra ekonomi kt halde kendi yaadklar yerlerde sekinlerin
hibir ey yapmam olmalarndan ikyetiydiler. Devletin
Kazaklatrlmasna kar gsterilen tepkilerin banda devlet mallarnn zelletirilmesiyle ilgili konular geliyordu
(nc Blm). ou insann paylat baka bir gr
de, devlet yetkilileri ile mafyay birbirine balayan ebekelerin temel kaynaklarn byk blmn ele geirmi olmalar yznden geriye halkn geimini salayacak pek bir
eyin kalmam olmas. Mafyayla, devletle iliki kuranlarn
zengin olduklar, dier kesimlerinse yoksullukla, devlet ve
mafyann zorbalklaryla boutuklar iddia ediliyor.
Bu srete kendilerini ayrcalksz konumlarda grenlerden hem kentli hem de krsal kesim Kazaklar tm sorumluluu sekinlerin yolsuzluklarna ve mafya balantlarna,
Kazak olmayanlarsa, zellikle Ruslar, Kazak ounluun
dlanm olduunu kabul etmekle birlikte, Kazaklara yk235

lyorlar. nk, mlkszlemi Kazaklarn bile en azndan

dil politikasndan ve kentsel mekn mcadelesinde devletin
onlardan yana kmasndan yararlandklarn dnyorlar.
Aada bu konular ele alacam.

Dil politikas
Glasnost ile tetiklenen ulusal hareketlerin tmnde etnik
dillerin yeniden canlandrlmasna verilen nem ortak bir
zellikti. Kazakistan'da, air Solemenov gibi Kazak aydnlarca da ifade edildii gibi, dil konusu bamszlktan sonra
yeni bir ivme kazanr. Yeni devletin vatanda olabilmek
iin Kazak dilinin bilinmesi art koulmasa da kamu sektrnde ie girmek iin Kazaka resmi nkoul olur. Balarda
Kazak sekinler halk ksa zamanda Kazaka renmeye
zorlarlar. Ancak ngrlen ksa dnemli programlar
ana sorun engeller: altyap eksiklii, ekonomik teviklerin
yetersizlii ve siyasal muhalefet.
Sovyet dneminde Kazak okullarn bulunmasna ve niversitelerde Kazaka eitim verilmesine karn, Almat'da
Rus dili Kazaka'dan nde gelmekteydi. Krsal kesimdeyse
kitaplar ve retmenler Kazaka konuan halka ynelikti
ve arlkl olarak Kazak okullar bulunuyordu. Almat'da
evlerde ve iyerlerinde iletiim dili halen de Rusa. Kazaka
ikinci dil olarak retiliyor, ama bunun iin gerekli kitap,
szlk ve retmen yetersiz. Kazak dili devletin temel simgelerinden biri olduu halde, sekinler bu ama dorultusunda gerekli yatrm yapmyorlar. yi retmenlerin ve kitaplarn bulunmamas Kazaka renmeyi zorlatran balca etkenler. ocuklarn Kazak okullara gndermi olan
birok Kazak bir sre sonra Rusa eitim veren okullara
dnmek zorunda kalm, nk dili iyi renemeyen ocuklar dier derslerde de baarsz olmular (Dave, 1996).
128

Altyap eksikliinin yan sra, Kazaka renmenin nndeki baka bir engel de uygulamaya ynelik teviklerin olmamas. Rusa gnlk iletiimde kullanlyor, ngilizce ve
dier yabanc dillerse ekonomik getiri salyor, ama insanlarn Kazaka renmelerini tevik edecek pek bir uygulama alan yok. Kamu sektrnde idari grevler iin nkoul
olmakla birlikte, Kazaka bilmek tek bana bu ileri alabilmek iin yeterli deil, nk bu makamlar sekinlerin elinde ve onlar tarafndan datlyor.
Kentli Kazaklar da dahil, kentte yaayan etnik gruplarn
tmnn devletin dil politikasna kar olmalar da ksa dnemli baary engelleyen baka bir etken. Kentteki kltrel
egemenliklerine tehdit oluturaca ve Kazaklatrma srecinin bir paras olduu iin, Slavlar dil politikasna muhalif olan balca kesim. Almanca renen gen bir Ukraynal
kadnn tutumu bu durumu aklamaya yeterli:
Kocam Kazaka'nm l bir dil olduunu sylyor. Zamanmz kimseye yaramayacak bir dili renmekle neden
harcayalm. Nazarbayev bize Kazaka renmemizi emrettiinde ne ben, ne kocam, ne de kz kardeim bunu ciddiye aldk. Eer yeni bir dil reneceksek, ingilizce, Almanca ya da baka bir Avrupa dili reniriz dedik. Ama annem
fakltedeki grevini kaybetmemek iin Kazaka derslere
gitti ve ok zorland. Gzel bir dil olmadm, kulaa yabanc geldiini sylyordu. Kazaka modern zamanlara
uymayan geri kalm bir dil. Kazaklar iktidarda olduklarm
gstermek iin bizi Kazaka renmeye zorluyorlar.

En fazla kar kanlar Slav kkenliler olmakla birlikte,

kentli Kazaklar da dahil, kentte yaayan herkes Kazak dilinin yeni konumuna karyd. ou, kullandklar dil Rusa
olduu iin yeni dil politikasnn ayrmc olduunu d237

nyor. Koreli bir niversite hocas honutsuzluunu yle

dile getirmiti:
Sovyet dneminde niversitelerde Kazaklara yzde 50, dier gruplara yzde 50 yer ayrlyordu. imdi Kazaklara ayrlan yerin oran yzde 8 0 . Kazaka b l m l e r i n 6 yzde
50'sini Kazaklar dolduruyor. Rusa'ya ayrlm yzde 50'lik
yerin de yzde 30'u yine Kazaklarca igal edilmi durumda.

Kentli Kazaklarn dil politikas karsndaki tutumlar dier gruplara gre daha belirsiz, elikili ve karmak; karlar da var, kayplar da. Etnik kimlikleri ve az da olsa Kazaka bilmeleri devlet aygt iinde ayrcalkl konumlara
gelmelerini salyor. Devletin yksek ve orta kademe grevlerinden Kazak olmayanlarn srlmesiyle ve Rusa'nn
devlet kurumlarnda ve gndelik hayatta hl kullanlyor
olmas nedeniyle Rusa'y da iyi bilen kentli Kazaklar, boalan makamlara getirilmiler. Ancak, ayn zamanda Kazak
sekinlerin Kazak dilini kendi yaknlarn st dzey grevlere getirmek iin bahane olarak kullandklarndan da yaknlyor. Kentli Kazaklarn ana dili Rusa ve Kazaka bilgileri st dzey kamu grevleri iin yeterli deil. Dolaysyla
kentli Kazaklar ikili bir konuma sahipler. Bir yandan Ruslar
karsnda saladklar ayrcalklar merulatrmak iin Kazak dilini biliyor olmalarn kullanyorlar, ama te yandan
daha st dzey grevler elde etmek iin yeterli olmayan
Kazaka bilgileri nedeniyle bu politikalar desteklemiyorlar.
Kentli Kazaklarn Kazaka ve Rusa'yla duygusal ilikileri de karmak ve elikili. ou, Kazak dilini iyi bilmedii
iin esef duyuyor; smrgeci politikalar yznden Ruslar
suluyor. Yine de kentli olanlar duygusal olarak Rus diline
6

Kazakistan'daki niversitelerde genellikle her blm iinde Kazaka ve Rusa

olmak zere iki alt blm var. retim dili birinde Kazaka dierinde Rusa.

128

Kazaka'dan daha ballar. rnein, bir keresinde rencilerimden birinin Kazak annesi tarafndan verilen kk bir
aile yemeine davet edilmitim. Kzn ablas ve ailesi ile iki
erkek kuzeni ve aileleri de davetliydi. Daha nce bu hanmn Ruslarn smrgeci politikalar yznden ana dillerini
kaybettiklerinden yaknmasna tank olmutum. Oysa yemek srasnda srekli Rusa konutular, Rusa kadeh kaldrdlar ve sarho olduklarnda hem kadnlar hem de erkekler Rusa arklar sylemeye baladlar. niversitede de
yalnzca iki kii birbiriyle Kazaka konuurdu. Onlar Kazaka selam verirler ama kar taraftan Rusa yant alrlard. Ders verdiim snflardan ikisi Kazaka blmdeydi;
her birinde kz erkek 16 Kazak renci vard. renim dili
Kazaka olmasna karn, imkent ve Kzlordu'dan gelen
iki kz dnda, renciler kendi aralarnda Rusa konuurlar, ou Kazak olan retmenleriyse derslerini yine Rusa
verirlerdi. Snflarmn birinde, "Madem Kazaka konumuyorsunuz, dersler de Kazaka yaplmyor, neden Kazaka blm setiniz?" diye sordum. Almatl erkek rencilerden biri dalga geerek, "nk biz Kazaklar zekiyiz",
dedi ve tm snf kahkahaya bouldu. Aklamasn istediimde unlar anlatt:
Rusa blmlerde olabildiince Kazak renci olsun istiyoruz. Ama o blmlerde okumak isteyen bakalar da var,
Kazaka blmlerin yars bize ayrlm durumda. Ayrca
diplomada Kazaka blm bitirdiimiz belirtilirse gelecekte daha iyi iler bulma ansmz olacak.

Snfa bu gre katlp katlmadklarn sordum. Tm

onaylad. "Peki yleyse neden Kazaka konumuyorsunuz?" diye sorduumda snf sessizleti. Sonra imkentli
kz sessizlii bozup, "Kazaka konumaktan utanyorlar",
239

dedi. Bunun doru olup olmadn sorduumda, yine bir

sre sessiz kaldlar, sonra Almatl evli bir gen kadn utanga bir sesle, "Almat'da genler Kazaka konumazlar nk Gneyli denmesinden korkarlar", dedi. Kazak dilini ve
"gelenekleri"ni iyi bildikleri dnlen Gneyli Kazak erkekler Almat'da toplumsal anlamda damgalanm bir grup
(ilerde deinilecek). Kazak dilinin ktlenmesi ise Sovyet
dnemine zg bir konu. Rusa uygarlk, ilerleme ve kentlemeyle ilikilendirilirken, Kazaka geri bir kabile dili olarak tanmlanyor. Kazaka'y yeni renmi Kazak rencilerimden bir kz heyecanla unlar sylemiti:
Annem, ben kk bir kzken Kazaka konutuumu ama
kendisinin beni bu dili unutmaya zorladn pimanlkla
hatrlyor. ki yama gelene kadar kyde a n n e a n n e m l e
oturmuum, sonra ailem beni Almat'ya getirmi. Orada Kazaka konuulduu iin ben de renmiim. Kente geldiimde herkesin iinde Kazaka konumamdan annem ok
utanyormu, bu nedenle Kazaka konumam engellemi.

Ayn aalamann Almat'da halen sryor olmas Rus

kltrnn egemenliini koruduunun bir iareti. Kltrel
egemenlik siyasi ya da ekonomik egemenlik anlamna gelmese de, devletin Kazaklatrlmasna ramen Ruslarn ve
dier Kazak olmayan kesimlerin kendilerini Almat'da evlerinde gibi hissetmelerine bir dayanak salyor. Yukarda deinildii gibi, Rusa yalnzca Ruslar tarafndan deil kentli
nfusun byk bir blm tarafndan konuuluyor. Bu durum devletin Kazaklatrlmasn sorgulayan basnda ve entelektel evrelerde "Rusa konuan nfus" eklinde yeni
bir kavram ortaya karm. 7 Rusa Konuan Nfus (Russian
7

Bu kavram ve anlamn kendisiyle yaptm bir grme srasnda Kazak toplumbilimci N.Masanov'dan rendim.

128

Speaking Population - RSP), Kazaklatrmaya kar olan ve

haklarn savunmak amacyla ortak politik karlar etrafnda
bir araya gelmi bir kesim. Kavram henz sradan insanlar
arasnda yaygnlam deil, ama hem devletin dil politikasna, hem de krsal kesimden gelmi gmen Kazaklara kar
olanlar arasnda paylalan duygular dile getiriyor.
RSP'nin etkin muhalefeti karsnda sekinler baz nemli
kararlar almak zorunda kalmlar. lki, herkesin bir an nce
Kazaka renmesi gerektii, aksi halde ilerinden atlacaklar eklindeki ilk uygulamalara son verilmi. kincisi, Kazaka devlet dili olarak yksek konumunu korumakla birlikle, anayasada Rusa'nn da resmi dil olduu belirtilmi
(madde 7.2, s.7, 1995). Kazak dilinin devletin tren dili olma konumu gndelik hayattaki Rusa egemenlii ile dengeleniyor. Nazarbayev 1996'nn ylba akam ulusal televizyonda Kazak halkna Kazaka seslenirken, Rus bir erkek
yle sylemiti: "Gr bak, ilk be dakikay Kazaka, sonraki yarm saati Rusa konuacak."
Atlan geri admlara karn, Kazak sekinlerin uzun vadede Kazak dilini gndelik hayatta kullanlan balca dil yapma tasarlarndan vazgetiklerini ileri srmek mmkn deil. Bilimler Akademisi'nin bakan ile yine nde gelen niversitelerden birinin rektrnn sylemi olduklarnda bu
aka grlyor. Her ikisi de Kazak dilinin gelecei konusunda ok emindi. Akademinin bakan Kazak okullarn saysnn bamszlktan bu yana hzla arttn ve gelecek yllarda bunun daha da hzlanacan sylyor, eer Kazaklar
ocuklarn Kazak okullara gndermeye devam ederlerse
bunun eitim altyapsn da gelitireceini dnyordu.
unlar onun szleri: "Krsal blgelerden Almat'ya g eden
Kazaklar, Ruslarn lkeden ayrlmalar, Kazaklar arasnda
doum hznn ykseklii ve Kazak nfusunun Ruslara
oranla daha gen olmas Kazaka'nn gelecekteki baar
241

ansn artrmakta. Almat'ya on yl nce gelseydin Kazaka

konuan hi kimse bulamazdn. Ama imdi her yerde, pazarda, sokakta Kazaka duyuyorsun. On yl sonra ok daha
iyi olacak."
Rektrse bu grlere iki nokta daha ekleyerek katlmt. Birincisi, kentli Kazaklara ilerde bu kadar hogr gsterilmeyecei zerineydi: "Bugn bakanlar Kazaka konuuyorlar, ama onlarn emrindekilerin ou Kazaka'y doru
dzgn bilmiyorlar. Bir sonraki kuakta buna izin verilmeyecek. ocuklar ilerde iyi iler edinmek istiyorlarsa Kazaka renmek zorundalar." kincisi, niversiteye girite Kazaka konuanlara pozitif ayrmclk yaptklarn kabul ediyor, bylece Kazaka'nn bir iki kuak sonra Rusa'nn yerini alacan umuyordu. Oysa btn bunlar Rusa konuanlar arasnda ocuklarnn gelecei asndan byk bir kayg yaratmaktayd. Gelecekte Kazaka bilmemelerinin zararn grecek olmaktan endieliydiler.
Akademi bakannn da dedii gibi, Kazaka konuanlar
yalnzca Kazak sekinler deil, gneyden kente gelen Kazaklar ile oralarda yaayan krsal kesim Kazaklar da Kazaka konuuyorlar. Krsal kesim Kazaklar arasnda alan almas yapmadm iin tartmam kente gelenlerle snrl
tutmak durumundaym. Perestroikadan nce krsal kesimden kente g eden Kazaklarn says yok denecek kadar
azm. Bunun nedeni hem Kazaklarn kendi soyundan insanlarla bir arada yaama istekleri, hem de kentte oturma
izni almalarnn zor olmasym. Perestroika ile uygulamaya
konulan ekonomik politikalar sonucunda Kazak kolhozlar
gerilemeye, paralanmaya balam ve buralarda alanlar
geimlerini salayabilmek iin kentlere g etmek zorunda
kalmlar. Bunlara krsal kesimden renim iin kente gelen renciler ile baka lkelerde yaayan Kazaklarn gleri de eklenmi. Kazaka konuan Kazaklarn kente akn,
128 242

elbette beraberinde Almat'ya yeni kltrel unsurlar ve toplumsal atmalar tam.

Hem Kazaklarn hem de Kazak dilinin ve "kltr"nn
varl bugn eskiye gre daha fazla telaffuz edilmekte. Rus
bir kadn yle yaknmt: "Almat bir Kazak kentine dnt. Otobse bindiinizde yolcularn ounun Kazak olduunu gryorsunuz. Perestroikadan nce insanlarn Kazaka konutuuna nadiren tank olunurdu, ama bugn
her yerde Kazaka duyuyoruz." Almat'da konutlar ve kentsel meknlarn denetimi iin atmalar karanlar da gmen Kazaklar.

Konut atmas
Konutlar 1 9 9 2 ylnda zelletirilmi. Rusa konuan
kentlilerin kiraclar olan Kazak gmenler bundan en ok
zarar gren kesim. zelletirmeden nce devlet konut salamaktan sorumluyken, bugn konutlar satn alnabiliyor.
Beinci Blm'de ele aldmz gibi, gen fahielerin seks iilii yapmalarndaki asl ama kendi evlerini satn alabilmek. Krsal kesimden gelen Kazaklar konutlarn zelletirilmesinden yalnzca Ruslarn yararlandklarn dnyorlar.
Rus bir ailenin evinde kirac olarak oturan krsal kkenli
Bulat unlar sylemiti: "Ruslarn kpekleri iin kulubeleri
varken Kazaklarn yaayacak bir evleri bile yok." Gerekten
de, kpekleri yavruladnda Bulat kokudan holanmad
iin Rus aileyi terk etmiti. yle diyordu: "Sovyet zamannda biz Kazaklar kolhozlarda tuttular, Ruslarsa kentlerdeki
dairelerde yayorlard, imdi de bu evlerin sahibi oldular."
Bfede alan ve yedi yldr kocasyla birlikte yurtta yaayan Amira da unlar eklemiti: "Buras bizim topramz,
Ruslar Rusya'ya gitsinler, evleri biz Kazaklara braksnlar."
Gmen Kazaklar Ruslarn ve dier kentli ev sahiplerinin

yksek kiralar isteyerek kendilerini smrdklerinden de

ikyetiydiler. rnein Bulat'n ev sahibi isiz bir alkolikti
ve o yle yaknyordu: "Bu alkolik Rusa ayda 50 dolar
dyorum, onu ve ailesini ben besliyorum. Bu para benim
gelirimin yars".
te yandan ev sahipleri de Kazak gmenleri kendileri
iin bir tehdit olarak gryor. Drdnc Blm'de sz
edilen zbek kadn annesi iin bir daire alm, ama anne
bir Rusla evli olan baka bir kzyla Vladivostok'a tanmt. Kadn evini benim bir arkadama kiralamak istiyordu.
Eve bakmaya gittiimde elik kapy gstererek, "Kapy deitirdim, nk Kazaklar bo evlere girip oturuyorlar, sonra onlar atabilmek iin hkime yksek rvetler demek
zorunda kalyoruz", demiti. Ayrca, Kazak olmayanlar Kazaklara dairelerinin tamamn deil, yalnzca bir odasn kiralamay yeliyorlar. Rus bir aile de bo dairelerini bir yabancya 130 dolara kiralamt, oysa o srada 2 0 0 dolar demeye hazr gen bir Kazak erkek vard. Nedenini sorduumda oullar, "Daireyi Kazaklara kiralarsan nce kiray
deyip demeyeceklerinden emin olamazsn, sonra senin
ihtiyacn olduunda kp kmayacaklarn bilemezsin",
diye aklamt. Drdnc Blm'deki Aleksander da, bir
arkada ile daireyi boaltmak istemeyen Kazak kiracs arasnda kan sorunlar anlatmt. Konuyu mahkemeye gtrmler ve ev sahibinin ald kiralardan 1.200 dolar vergi borcu km. Vergi dairesi adama borcunu deyebilmesi
iin belli bir sre tanm, aksi halde daireye haciz geleceini bildirmi. Kazaklar da bu sre boyunca dairesinde oturmaya devam etmiler. Yar Kazak yar Rus baka bir kadn
da yine Rusya'ya giden annesinin dairesini bir Kazak aileye
kiralamt. Aile paraszlktan ay boyunca kira deyemedi. Kadn bir baka Kazak adamn yardmyla evini boalttrabildi.
244

Kentsel alanlarn denetimi iin kan atmalar

Konuyu ayrntl bir rnekle ele almaya alacam:
26 Haziran 1996 gnnn akamyd. ehir merkezinde
Trklere ait bir kafeteryada gnlk notlarm yazdktan
sonra mahalleme dnmtm. Hemen eve girmeyip mahalledeki alk bara uramaya karar verdim. Yol stnde, ekmek bfesini kapatp evine gitmeye hazrlanan Azerbaycanl bir kz beni selamlad ve saati sordu. Ben de selam verdim, saatin on buuk olduunu syledim. Sonra kz, mahallede yaayan ve akamlar kaldrmda bireyler satan
yal Rus kadna bir ekmek verdi. Kadn teekkr edip kz
kucaklad, pt. Sokak satclarnn ou gitmiti, bazlarysa toparlanyordu. Bfelerden birinin nnden geerken
ierdeki Kazak kadn selamladm. O da beni selamlayp,
"Bu ge saate kadar neredeydin?" diye sordu. Evimin scak
olduunu, ehir merkezinde bir kafeteryada oturup notlarm yazdm syledim.
Sonra ikinci bfenin etrafndan dolap alk barn olduu meydana ktm. Arkadam Nikolaevi biraz sarho,
daha nce grmediim baka bir Rus erkekle votka iip
sohbet ediyordu. Beni grnce her zamanki gibi seslendi:
"Hello arkadam! Naslsn? Gel bir iki i." Masalarna
gittiimde Nikolaevi beni kendisinden gen ve tamamen
sarho olmu arkada Kolia ile tantrd. Bir trafik kazasndan ve kan bankasyla kan bir anlamazlktan sz ediyorlard. Birka metre uzamzda Zhambyl'den iki hafta
kadar nce kente gelmi Kazak bir adam alk hazrlyor,
Bulat, kz arkada Madina'ya sarlm, ayakta bu gen Kazakla konuuyordu.
Nikolaevi konumaya devam ederken, yal bir Rus bize
yaklat ve sigara istedi. Sigaray uzatan Nikolaevi dosta,
'Tura nerelerdeydin?" diye sordu. Ama Kolia yal adam148

dan, belki de sigara istedii iin, holanmamt. Birdenbire

ayaa frlayp adam itti. Iura kat. Nikolaevi Kolia'ya dnp "Sakin ol", dedi. Ama o hi aldrmayp lura'nn arkasndan gidip onu yakalad ve sarsmaya balad. alk hazrlamakta olan gen Kazak Iura'ya yardm etmek iin davrand ve yanlarna gidip Kolia'ya, "Onu rahat brak", diye bard. Kolia hibir ey sylemeden, tpk okul ocuklar gibi
syleneni yapt. Iura'y brakp masaya dnd. Nikolaevi
ona kzmt, "Git Iura'y geri getir", dedi. Kolia getirmeye
gittiyse de Iura artk gelmek istemiyordu. Sonra Nikolaevi
yanna gitti ve adam masaya gelmeye ikna etti. Bana dnp, "Joma insanlar hakknda yazyorsun, Iura'nm hayatn
yaz. ki yldr evsiz", dedi. Iura buna bozuldu, "Hayr, kuzenimde kaldm", dedi. Nikolaevi ona aldrmayarak adamn
hikyesini anlatmaya balad: Eskiden nl bir sporcuymu, sonra nce kars, ardndan da dairesini satp Rusya'ya
gen sevgilisi tarafndan terk edilmi.
Bu arada Bulat'la Madina, onlara katlan gneyli sokak
satcs baka bir Kazak ile birlikte, bizden uzak olmayan
bir masaya oturmular, bir ie votka amlard. Bir sre
sonra, kadn erkek herkesin sokak serserisi veya ete olarak
tanmland trden be gneyli Kazak erkek bara geldi.
Arabalarn meydann kesine park edip indiler. Masalardan birine oturdular, iki ie votka ap alk smarladlar.
Kolia yakndaki bfeye gitmi, kendisi, Nikolaevi ve Iura iin bir ie votka, benim iin de bir cola almt. Nikolaevi ieyi aarken, Kolia kolumdan tutup be Kazakm bulunduu masay iaret etti ve glerek, "Bak sandalyesinden
dt!" dedi. Dndm, Kazaklardan biri yerden kalkm,
sandalyesini dzeltiyordu. yle bir bakm hemen yzm
masaya evirmitim. ki dakika sonra den adam masamza yaklat ve kibar ama sinirli bir sesle, "Dostum, dtm
diye gldnz. Sizle biraz konumak istiyorum", dedi. Ko148

lia'y elinden tutup kaldrd, o da sessizce onu izledi. Adam

Kolia'y barn ortasna kadar gtrd, karsna geip bir
dakikalna sakince konutu. Kolia kalakalmt. Sonra
aniden ensesinden yakalayp onu itip kakmaya balad. Kolia direnmeye alyordu, ama bir saniye sonra yere dt.
Kazak vahice suratna vuruyordu. Masalarnda oturan drt
Kazaktan , birden kalkp onlara doru yneldi. Drdnc yerinde kalm, seyrediyordu. Ben arkadalarn durdurmaya geldiklerini sandm, ama onlar da Kolia'y tekmelemeye baladlar. Ardndan Bulat ve erkek arkada da onlara
katld; hep birlikte saldryorlard. Bulat'n sevgilisi Madina
masasnda olanlar izliyordu. Sonra barda alan gen Kazak kavgay durdurmak iin araya girdi. Ama adamlarn saldrgan tepkileriyle karlanca yerine dnmek zorunda kald. Alt adam Kolia'y tekmeliyor, ayrm yapmakszn her
yerine vuruyorlard. Bir sre sonra Kolia bilincini kaybetti,
artk hi hareket etmiyordu. Ama alt Kazak hl vurmaya
devam ediyorlard. Neden sonra, olan biteni masasnda izlemekte olan yaa dierlerinden byk Kazak araya girdi,
yanlarna geldi ve "Brakn", diye bard. Adamlar hemen
durdular. Kolia'y yerde, bilinsiz ve kanlar iinde ylece
brakp masalarna dndler.
Nikolaevi'le ben Kazaklardan korktuumuz iin mdahale etmemitik. Sonra sanki hibir ey olmam gibi, Nikolaevi bana dnp, "Iura ile grme yap, onun hayat ok
ilgin, imdi evsiz", diye kald yerden konumaya balad.
Iura, "Hibir zaman evsiz olmadm", diyerek onun szn
kesti. "O halde neden btn bir k barakada yaadn?" diye soran Nikolaevi'e, "nk karmla anlaamadm", dedi
ve cebinden bir demet anahtar karp, "ite anahtarlarm",
diye gsterdi. Nikolaevi camdan yaplma dikdrtgen anahtarla iaret ederek ve alayc bir tonla, "Bak Joma, bu onun
kredi kart", dedi. kimiz de bu akadan holanmamtk.
247

Nikolaevi Iura'y aalamak niyetinde deildi ama saygszca davranyordu. Buradaki geleneklere gre, yaa kendinden byk olduu iin ona ismiyle hitap etmemeliydi.
Ayrca yaamndan da o kadar kaytsz bir ekilde bahsetmesi uygun deildi. Biz konumaya devam ederken bir ara
Bulat masamza geldi ve Iura'ya onunla gelmesini emretti.
Iura itiraz etmeden onu izledi. Bilinsizce yerde yatmaya
devam eden Kolia'nm yanna gittiler. Bulat Iura'dan Kolia'nn bacaklarndan tutmasn istedi. Iura reddetti ama Bulat byk bir sinirle bard: "Aalk herif dediimi yap."
Bylece o bacaklarndan, Bulat kollarndan tutarak Kolia'y
alann ortasndan kaldrdlar, karanlk bir duvara dayadlar;
Bulat polisin Kolia'y o halde grmesini istemiyordu. Sonra
Iura bizim, o da kendi masasna dnd. Bulat Nikolaevi'e
kzgn kzgn bakyordu. Bunun zerine onu bizim masaya
ardm. Gelip dosta beni selamlad, ben de onu. Sonra
hl bilinci yerinde olmayan Kolia'y iaret ederek, "Senin
arkadan m?" diye sordu. "Deil, ama ltfen sakin ol", dedim, o da masasna dnd.
Bir sre sonra, Iura kede yatmakta olan Kolia'mn yanna gitti. Elinden tutup kaldrmaya alyordu. Kendine gelen Kolia, o kzgnlkla Iura'nn stne atlad ve onu pataklamaya balad. Iura yerde direnmeye alyor, kimse onlar
ayrmaya gitmiyordu. Iura Kolia'nm sandan tutmu ekiyor, Kolia da, artk yumruk atamad iin, Iura'nm boazn skyordu. Bunun zerine etenin oturduu masadaki
yaa byk Kazak onlar ayrmaya gitti. Kolia'y omuzlarndan tutup ekmeye alt ama o brakmyor, Iura'nm
boazn skmaya devam ediyordu. Sonunda Kazak adam
bileinden tutup kolunu serte kvrnca Kolia Iura'nn boazn brakt. Birinin yardma kotuunu fark eden Iura,
Kolia'mn gsne bir tekme atp ayaa kalkt. imdi Kolia
yerdeydi. Iura masaya gelip onun alm olduu votkay i128 248

meye balad. Sonra, benim ve Nikolaevi'in tand baka

bir gen Rus ieri girdi. Be Kazakm lideri konumundaki
adam emredici bir sesle ona, "Buraya gel", dedi. Yeni gelen
hemen sylenene uydu ve masalarna yneldi.
Bu insanlkd olayda yer alan aktrlerle izleyiciler ve
her birinin davran Almat'daki kamusal meknlarn denetimi konusunda kan atmalarn temel zelliklerini yeterince ortaya koyuyor. Oynanan roller, eitli meknlarda
srdrlen iktidar oyunlarn temsil ediyor. ncelikle, meknlarn denetimi kaba iddet kullanlarak salanyor. kincisi, mcadele erkekler arasnda geiyor; Madina'nn davranndan bunu aka anlyoruz. Erkekler oyunun eitli
anlarnda mdahale ederlerken, Madina tamamen seyirci
kalmt. ncs, atmada etnik kkenler ok nemli;
erkek egemenlii Kazak egemenliine eklemlenerek atmaya yn veriyor. Drdncs, stat, zenginlik, etkili kiilerle balantlar byk bir neme sahip.
imdi her bir aktrn olaya dahil olmasn belirleyen bu
etkenleri tek tek ele alalm. Iura'y aalayan Kolia, burann nemli detlerinden yaa byk olana duyulmas gereken sayg kuraln bozdu. Bununla birlikte, Iura'nn evsiz
olmas Kolia'y daha kaba davranmaktan bir lde alkoyuyordu. Iura'nn saygnln yitirmi olmas, Nikolaevi'in
ona kar davranlarnda daha da belirgindi. Rus olmas ise
onu Kolia'mn gznde kolay bir hedef yapyordu: Iura'y
aalamas kendi aralarnda halledilebilecek bir sorun.
Eer Iura Kazak olsayd, Kolia onu rahatsz etmeye cesaret
edemez ya da davrannn bedelini derdi. Tpk bu olayda
bir Kazak aalamasnn Kazaklarn tmn birden kkrtm olmas gibi.
Kolia'mn, Iura ile arasn bulmaya alan Nikolaevi'e
aldrmayp alk yapan gen Kazakn szne uymas da
ayn mantn sonucu. Eer dediini yapmasayd Kolia

yumruu yer, yine dier Kazaklar kavgaya karrd. Mahalle meydannda ve kafeteryann bahesinde Kazaklarn
egemenlii Kazak olmayan erkeklerin tm tarafndan tannr, herhangi bir olay kmamas iin ok dikkat edilirdi.
Bunun tek istisnas, Afganistan sava gazisi olduu iin Afgan diye arlan Ahmet adl bir Bakrd; Kazaklar ona
ok sayg duyuyorlard. Den Kazak adama iaret ederek
glen Kolia, szl Kazak egemenlii yasasn inemiti.
Ne var ki, o bunu sarho ve dikkatsiz olduu iin yapmt,
meydan okumak gibi bir niyeti yoktu. Ama Kazak olan,
belki de sarho olduunu bildii iin, bu dikkatsizlii cezasz brakamazd. Kolia'y dverek onun istemeden zedelemi olduu konumunu geri kazand. Dier Kazaklarn
olaya katlmalar ise Kazak egemenliini korumaya ynelik
bir davrant.
Iura, Nikolaevi ve benim aramdaki farklar ile dayaa katlmayan dier iki Kazakn durumunu da Kazak egemenlii
balamnda ele alabiliriz. Tm etnik gruplarca paylalan
yerel geleneklere gre, bizimle birlikte iki itii iin Kolia'y savunmak benim ve Nikolaevi'in greviydi. Ama her
ikimiz de Kazaklarla istemediimiz bir kavgaya tutumak
zorunda kalacamz bildiimiz iin mdahale etmemitik.
Dolaysyla biz de Madina gibi yalnzca seyirci olmaya mahkm olduk. Kadn gibi davranm olmamz benden ok Nikolaevi iin nemliydi. nk, bir yerli olarak erkeklik
oyunlarnda yer almas, bir yabanc olarak benden deil,
ondan beklenen bir davrant. kincisi, Nikolaevi bir Rus,
bense "Mslman"dm. Olayda yer alan Kazaklarla selamlayordum, bazlarysa dostumdu. Bir Mslman olarak
benim bir Rus iin kavga etmemi beklemezlerdi. Oysa kavga etnik bir boyut kazand iin Nikolaevi'in kendi etnik
grubundan Kolia'y savunmas beklenirdi. Bunu yapmamas
onu Kazaklarn gznde bir korkak yapt.
128 250

Iura'nn evsiz olmas onu erkeklik ve etnik grevlerinden

zaten zgr klyordu, erkeklii oktan gzden dmt.
mz dnda kalan iki Kazaksa mdahale etmeye alarak erkekliklerini gstermiti. Gen olan araya girmeye alm ama kavgay balatan Kazakn tehditkr davran
karsnda geri ekilmiti. Adam soydann bu davrann
bir saldr olarak grmemi, genliine vermiti. Nikolaevi
ya da benim araya girmeye kalkmamz durumunda bunun
bir saldr ve kavgaya davet olarak anlalacana hi kuku
yok. Araya girme ve atmaya son verme hakk elbette etenin en yal yesi ve patronu olan Kazakn oldu. stelik
mdahalesiyle liderlik konumunu da pekitirmiti. Kendisinden izin alnmakszn balamayacak olan bu kavgada,
dayaa katlmamakla kendisini emrindekilerden ayrm,
kavgay bir rpda durdurarak da egemen konumunu gstermiti.
Kolia'nn topluca dvlmesi mahalle meydannda ve bar
meknnda Kazaklarn hkimiyetinin yeniden tesisi anlamna geliyordu. Ama bu egemenlik Kazaklarn tmnn evrede eit denetim sahibi olduu ya da kendi aralarnda hi
mcadele olmad anlamn tamyor. Polis memurlar,
devlet yetkilileri, mafya eteleri, mekn sahipleri ve yasad sokak satcl yapan gneyli Kazak gmenler denetimi
farkl dzeylerde ellerinde bulunduran kesimler. Kazak
egemenliinin eitli katmanlarna gre ayn Kazak bir dieri karsnda bazen st bazen de ast konumunda olabiliyordu. Genellikle Kazak olan polis memurlarnn evrede
her gn varlklar hissedilirdi. alk barda deme yapmakszn yemek yer, sokak satclarn ve alkolikleri taciz eder,
satclardan ve bfe sahiplerinden rvet alrlard. Yalnzca
Kazak olmayanlar deil, yoksul ve etkili kiilerle balantlar olmayan Kazaklar da onlardan ok korkarlard. Bulat bu
yzden baygn Kolia'y karanlk bir keye srklemiti.

252

Birka gn sonra bana eer polis Kolia'y o halde bulsayd

kendisinin ve arkadann byk sorun yaayacan, ceza
almamak iin polise ykl bir rvet demek zorunda kalacaklarn sylemiti. Ona etenin neden polisten korkmadn sorduumda, ete liderinin o evredeki tm polisleri
tandn, polislerin sarho bir Rus iin onun ve arkadalarnn bana i amayacaklarn eklemiti. Resmi olarak kafeterya ile bahesi, yandaki maaza ve meydan devletin malyd; tmnden bunlar devletten kiralam olan Kazaklar
sorumluydu. Mahalleliye gre, genelde Kazak kkenli mafya yeleri de evredeki bfe ve maazalardan hara keserek
denetimden pay alyorlard. ki iip kavga karan sokak
serserileri ise insanlar en ok bezdirenlerdi. Bedava yemek
salad iin polisle aras iyi olan ve gmen Kazak satclardan destek gren meknlarn sahibinin de evrede sz
geiyordu. Ama yine de srekli kavga karan eteleri ve
mterilere verdikleri tedirginlii nleyemiyordu.
evrenin denetimini ellerinde bulunduran fark Kazak
gler arasnda kan gerilimler ve atmalar eitli pazarlklarla veya iddet kullanlarak zlrd. Gerilim daha
ok Kazak eteler arasnda sk sk kan kavgalardan kaynaklanyordu. Bfelerin ve alk barn sahipleri hem Kazak
devlet memurlarn hem de Kazak mafyasn kendilerinden
faydalanmakla suluyorlard. GSK ile ilikileri iyi olan bir
bfe sahibi ise ne polise ne de mafyaya aldryordu. Kazaklar arasndaki ekimelerden en ciddi olan kafeteryay kiralam olan bir Kazak, baka bir Kazaka iyerini devretmek
zorunda brakldnda gndeme geldi. Hem yerinden edilen Kazak hem de bunu bana syleyen baka bir Kazak, yeni sahibin daha etkili kiilerle balantlar olduunu dnyordu.
evrede egemenlik kurmu son grup ise gebe kabilelerden ya da gneyden kente gelmi sradan Kazaklard.

Bunlar her ne kadar daha alt dzeyde olduklar iin yukarda ad geen gruplardan ekinseler de, zellikle yasad sokak pazarnda baka etnik kkenlerden insanlar taciz etmekten geri durmazlard. alk barda Kolia'nm itaat ettii
ve onu dven Bulat ile arkada bu sradan gmenlerdendi. Meydanda ve mahallenin yasad pazarnda gmen Kazaklarla Kazak olmayanlarn ilikileri pek dosta deildi;
zaman zaman atmalar kt oluyordu. Her iki meknda
da kentlilerle gmenler arasnda gzle grlr bir ayrm
vard. Bardaki ayrm birlikte iki ienlere bakarak fark edilecek dzeydeydi. Gneylilerle krsal kesimden Kazaklar
mutlaka bir arada iki ierler, bakalarna katlmazlard.
Kentliler de onlara katlmaya hevesli deillerdi. Kentli erkeklerin masalar tm etnik gruplara akt ama asla gmenleri davet etmezlerdi. Rus Nikolaevi ile kentli bir Kazak olan Serek, davranlarn beenmedikleri krsal kesimden Kazaklarla iki imenin her zaman atmalara yol aacan dnyorlard. Ben bu konuda ayrm yapmazdm.
Ama krsal kesim Kazaklar benim Ruslarla iki imemden
holanmazlard. Bir keresinde bir grup Rusla birlikteyken,
gnn yarsnda sokakta bira satan, geri kalan zamanda
alk barda barmen olarak alan eski bir Kazak madenci
bana yaklap elimi tuttu ve beni gruptan uzaklatrmaya
alarak, "Ruslarla iki iiyorsun, Mslman dostlarn
u n u t t u n " , dedi. Grme yaptm syleyerek durumu
aklamaya altm. Baka bir gn de, akam zeri kafeteryada kzlarnn doum gnn kutlayan, beni de fotoraf
ekmem iin davet etmi olan gmenlerle birlikteydim.
Bir sre sonra Nikolaevi ile bir arkada ieri girdiler ve
beni grnce yanlarna ardlar. Gmen ailenin buna bozulacan bildiim iin Bulat'a Ruslarn masasna gidip gidemeyeceimi dantm ve ancak onun onayn aldktan
sonra gittim. Buna ramen, masaya dndmde gmen253

lerden biri yle kzmt ki, nerdeyse benimle kavgaya tutuacakt. Neyse ki Bulat ona engel oldu.
Yasad pazarda gmenlerin iliki alar kentli sokak satclarnmkinden ayryd. Bu iki grup arasnda genellikle yer
kapma kavgalar kard. atmalarn her zaman bir bahanesi vard; birisi dierinin ya plastik torbasn alm, mterisini alm ya da yerini igal etmi olurdu. Gmenler Kazak olmayanlara kendi lkelerine dnp orada sat yapmalarn sylerlerdi. Kentli satclarn tm eitli etnik kkenlerden kadnlard ve kendi iliki alar vard. Onlar da uzun
sredir bu mahallede oturduklar iin sat yapmaya haklar
olduunu, oysa gmenlerin yeni geldiklerini sylerlerdi.
Yine de gmenlerden korkarlard, nk gmenlerin ou
erkekti ve birbirlerine ok bal olduklar iin topluca savunmaya geerlerdi. Kentli Kazak kadnlar sokak satcl
yapan dier kentli kadnlarn kurduklar alar iinde yer alyorlard. Kentli satclar arasnda sayg duyulan bir kadn
olan Halide, gmenlerin Kazaka kfr ettiklerini, bakalarna ait yerleri igal ettiklerini, geceleri ileri bitince soka
temizlemediklerini, dank olduklarn sylemiti.
Pazarda i yapan kentli kadnlarla gmen Kazak satclar
aralarndaki kavgay farkl deerlendirmekteydiler. Kazak
olanlar da dahil kentli kadnlar atmalar, Rusa konuanlarla Kazaka konuanlar veya kentte oturanlarla gmenler arasndaki genel atmalarn bir paras olarak gryorlard. Gmenlerse Kazaklarla Kazak olmayanlar, zellikle
Ruslar, arasndaki ekimelere balyorlard. Onlara gre
kent, Ruslar, gebe kabileler ise Kazaklar temsil ediyordu. Kentliler sokak satclarn da sokak serserilerini de gneyli ya da gebe Kazaklar olarak niteliyor, kan olaylardan onlar sorumlu tutuyorlard. te yandan, Kazak sokak
satclar da Rusa konuan halka kar etelerle ibirlii halindeydiler. eteler de genellikle gmenlerden olutuu
128 254

iin varlklar fiilen Kazak olmayanlar karsnda gmenleri desteklemekteydi. Bulat, yukardaki olaydan sonra bana
etelerle bir olarak Kolia'y dvdn, nk onun Kazak
kardeine hakaret ettiini sylemiti.
Gmen Kazaklarn, zellikle de iddet yanls etelerin
sald korku Almat'nn her yerinde yaygn olmakla birlikte, varlklar ve etkileri blgenin tipine ve devlet yetkilileriyle mafyann ie karmasna gre farkllk gsteriyor.
alanlarn ounun Rus olduu fabrika iyerlerinde ise
ne etnik kesimler arasndaki iddet, ne de Kazak egemenlii var. Alan almam yrttm fabrika maazasnda
gen erkek iilerin fabrika dnda Kazaklarla baz kavgalara girmi olduklar, ama fabrika iinde byle bir eye rastlanmad sylendi. Mahallede konutuum baka fabrika
iileri de ete kavgalarnn fabrikalarda olmadn onayladlar. Bu konuda gen iilerle yal olanlarn ileri srdkleri nedenler farklyd. Gen iiler Ruslarn Kazaklarn aksine bar bir halk olduunu; yallar ise kavga etmek iin
bir neden bulunmadn, herkesin ayn gsz halkn yesi olduunu sylyorlard. Gr fark, fabrika dnda
gndeme gelen etnik kken kavgalaryla daha ok gen erkeklerin kar karya kalmalarndan kaynaklanyor olabilir.
Hem idarecilerin hem de rencilerin byk blmn
Kazaklarn oluturduu niversite gibi yerlerde ise, Kazak
egemenlii g kullanarak deil resmi kanallarla salanyor.
Bu yerlerin bandakiler etkili Kazaklar; polis ve dier yetkililerle iyi balantlar var ve ete kavgalarna izin vermiyorlar. altm enstitnn yneticisi balantlar iyi olan
byle bir Kazakt. Bununla birlikte, gen Kazak erkekler kurum iinde birka ebeke oluturmular, dier rencileri
taciz ediyor, hara alyor ve kendi aralarnda kavga ediyorlard. Benim niversitemde de bir ebeke olduundan haberdardm; burs alan ok sayda renciden hara alyorlar-

d, ama etki alanlar snrlyd. yle ki, ou rencinin

bundan haberi bile yoktu. Erkek rencilerin bazlar kendilerinden hara isteyenler olursa para vermeyip kavga edeceklerini, kzlarsa yetkililere ya da ailelerine ikyet edeceklerini sylyorlard. Zaten ebekenin lideri de rektrden ve
dier Kazak yneticilerden ekiniyordu. Bana, "Ltfen blmdekilere bundan sz etme, onlar kadn, panie kaplp
polis arrlar", demiti. Erkek Rus rencilerse onlardan
korkmazlard. yeleri arasnda yaa byk sporcu bir
Rusun da bulunduu Almatl bir renci grubundan biri,
etenin hesabn iki dakikada grebileceklerini iddia etmiti.
niversitenin tersine mahallemdeki insanlar sokak serserilerinden fazlasyla rkerlerdi. Mahallede iki serseri kayna olduundan bahsedilirdi: mahallede oturan gmen Kazaklar ile dardan gelip olay karanlar. Mahalleye yerlemi Kazak gmenlerin bulunmas ve mahallenin merkezden uzak oluu korkuyu daha da artryordu. Bakanlk saraynn civarndaki Samal gibi sekin mahallelerde genellikle etelere rastlanmyor. Bizim mahallede ise hem yerleik
olanlar hem de dardan gelen eteler i bandayd. Benimle ayn apartmanda oturan Jambyl, mahallenin dndan gelen Kazak etelerin yardmyla Ruslar srekli taciz ederdi.
Onun bu davran ve gsterilen tepkiler erkek egemenlii ile etnik grup egemenliinin birbirlerine eklemlenmi olduunun kant. Jambyl'in saldrganlnn arkasnda, Kazakistan'n Kazaklara ait olduunu ve Ruslarn lkeyi terk etmeleri gerektiini iddia eden milliyeti bir sylem var. Mahallede kurduu stnl Kazaklarn Kazakistan'a hkim
olmalar gerektiini syleyerek merulatrr, sk sk yle
derdi: "Ben Kazakm, yani efendi b e n i m . " Kazak olmas
korku salmas iin yetiyordu. Daha nce sz ettiim gibi,
mahalle dndan gelen Kazak etelerden destek alyor, polis
ve orduyla balantlar olmas da insanlar ayrca rktyor128 256

du. Bir sorun olduunda polisin ve yarglarn srf Kazak olduu iin onun tarafnda olaca herkese biliniyordu.
Mahalle meydannn ve yasad pazarn dnda, evlerin
evresindeki park ve alanlar da dardan gelen gen Kazak
erkeklerin igali altndayd. Bir keresinde bir grup Kazak
erkek, bir Rus ailenin kpeini ldrme giriiminde bulunmu, hem Kazaklar hem de Kazak olmayanlar evlerinden
kp saldrganlar kovalamlard. Kentin d mahallelerinde gmen Kazak nfus daha youn, bu nedenle gerilim bizim mahallede olduundan daha fazla. Barlar, kafeteryalar,
diskolar, restoranlar, sokaklar, parklar ve pazarlar iki kavga
"nesnesi"nin -kadnlarn ve parann- dolamda olduu yerler olduklar iin atma meknlarnn nde gelenleriydi.
Mafya tarafndan korunduu sylenen elence merkezlerinde Kazak eteler pek grlmezdi. Buna karlk, ok sayda Kazak gmenin dier gruplardan satclarla birlikte i
yapt yasal ve yasad pazarlar atmalarn meydana geldii balca alanlar. Buralarda ete yesi olmayan gmenler de etelerin egemenliinden kar salyorlar. Her ikisi
de gneyli ve sokak satcs olan Bulat ve arkada, Kolia'y
serserilerle birlikte bu nedenle dvmlerdi.
Kentli nfus ile gmenler arasndaki dmanln nedenleri gmenler, Kazak olmayanlar ve kentli Kazaklarca
farkl farkl sralanyor. Gmenler Almat'y Rus kltrnn ve dilinin hkim olduu, bu nedenle kendilerinin aaland yabanc ve dman bir kent olarak grmekteler.
Rusa konuanlarla kendileri arasndaki sava etnik bir atma olarak yorumluyor, krsal blgelerin Kazaklar, kentinse Ruslar temsil ettiini dnyorlar. kincisi, kendi istikrarsz yaamlar kentli insanlar kskanmalarna yol ayor. Kentte yaayan ve Kazak olmayan kesimlere besledikleri dmanln bir nedeni de oturacak bir eve sahip olmamalar; yksek kiralar istedikleri iin kentlileri suluyorlar.

Bulat gelirinin yarsn hi almayan, "ikici bir Rus"a

verdiinden srekli yaknrd.
Kazak olmayanlarsa atmalarn nedenini ykselen Kazak milliyetiliine balamaktaydlar, iki tr milliyetilikten
sz ediyorlard: devlet memurlarnca gdlen resmi milliyetilik, ki bu yzden Kazak olmayanlara niversite ve devlet kurumlarnda ayrmclk yapldn iddia ediyorlard; ve
her kkenden kentlilerce dile getirilen sokaktaki milliyetilik. Gneyden ve gebe kabilelerden gelen ve Kazaka konuan Kazaklar milliyetiydiler. Kazak olan yarg ve polislerin atmalarda sokak serserilerini ve gmenleri kayrdklar dnldnden milliyetiliin iki tr birbiriyle
balantlyd. Konutuum kentli Kazaklar gmenlerin gtt milliyetilii hibir ekilde savunmuyorlard. Bu nedenle tek bir Kazak kimlii bulunmadn ileri srmek
mmkn. zleyen blmde bunun zerinde duracam.

Kazak kimlii ve sorunlar

Ruslarla dier Kazak olmayan kesimler genellikle kentli
ve krsal kesim Kazaklar arasnda ayrm gzetirlerdi. Ayn
ayrm Almatl Kazaklarla gneyli Kazaklar iin de geerliydi. Kentli ya da Almatl Kazaklar Almat'da uzun sre yaam olanlar, krsal kesim Kazaklar ise Gney'den ve gebe
kabilelerden gelmi Kazaklard. Kentli Kazaklar Kazak olmayanlarca barsever, uygar ve eitimli olarak bilinir, Kazaklar da dahil tm kentli nfus ise Kazak gmenlere, onlar da kentlilere kukuyla yaklarlard. Gney'den gelmi
Kazaklar iin ok sayda aalayc terim kullanlmaktayd.
Gneyli erkekler iin kullanlan terimlerden ilkini (Iuzhanin) eitli etnik kkenlerden kz ve erkek rencilerimle
evlilik konusunu tartrken duydum. Kazak kzlardan biri,
bir Kazakla evlenmek istediini ama bunun bir gneyli
128 258

(Iuzhanin) olmayacan sylemi, konumaya devam ettiimizde ayn terimi herkesin kullandn ararak grmtm. Gneyli erkekleri dindar, geleneksel, geri, zengin,
hilekr, mafya, saldrgan, ataerkil olarak niteliyorlard.
rencilere gre, gneyli erkekler kltrleri ve davranlar itibariyle zbeklere, Almatl ve kuzeyli Kazaklarsa
olumlu niteliklerle tanmlanan Ruslara yaknlard. Sonra
kentte yaayan herkesin ayn gr paylatn rendim.
Kuzeyli olan ve genlik yllarn imkent'te geirmi bir
meslektam, bu terimin Kazak kltrnn en kt ynlerine iaret ettiini sylemi, kentli Kazaklarn zbekler iin
kullandklar gvenilmez, frsat, banaz gibi sfatlar gneyliler iin sralamt. Korkak olduklarn, tek kiiye topluca saldrdklarn, yere dt halde saldrdklar kiiyi
dvmeye devam ettiklerini eklemiti. Gebe kabilelerden
gelmi Kazaklar iin kullanlan ve aptal, geri anlamna gelen baka bir terim ( M e n b e t ) ise, Kazak bir arkadamn
sylediine gre, eskiden Kazaklar aalamak iin Ruslarca kullanlrm. Ama ben Almat'da kaldm sre boyunca
hibir Rusun azndan byle bir ifade duymadm. Ruslar
bundan ekinirken, kentli Kazaklar kabilelerden gelmi
gmenlerin iddia ettikleri aptallk ve geriliklerinden sz
ederlerken bu terimi sk sk kullanrlard. Bu tr tutumlara
kar gneyliler ve gmenler de kentli Kazaklar kendi tarih ve kltrlerini kmseyen, melezlemi Kazaklar olarak nitelerlerdi. Kazak dilini iyi konuan ve Kazak "gelenei"ni koruduklarn, yeniden kurmaya altklarn iddia
eden gneyliler, kentli Kazaklar ruhlar Rus, grntleri
Kazak olmakla eletirirlerdi. Eskiden Tatarlarla Kazaklarn
evlenmesinden doan ocuklar iin kullanlan melez terimi, imdilerde gmenlerce kentli Kazaklarn gerekle ilikisi olmadn syledikleri taklit kltrlerini anlatmak iin
kullanlyor. Gmenler Ruslar aalamak iin de iki ayr

terim kullanyorlar: Rus erkekler iin aptal anlamna gelen

bir terimle ( I v a s k a ) , Rus kadnlar iin kaba, duygusuz ve
namussuz anlamna gelen baka bir terim (Russaka).
Kazaklarn kendi etnik gruplarndan insanlar iin kullandklar olumsuz nitelemeler tek bir Kazak kimlii olmadnn iareti, bununla birlikte hem kentli Kazaklar hem de
gmen olanlar kendilerinin "gerek Kazak" olduunu iddia etmekten de geri kalmyorlar: Kentli olanlar gmen
Kazaklar zbeklerle, gmenlerse kentlileri Ruslarla ilikilendiriyorlar. Yine de, Kazaka, aul (kabile), yurt (adr) ve
Kazak etnik kimliinin baka simgeleri gnlk kltrlerinin bir paras olduu iin gebe kabile Kazaklar sylemlerinde daha tutarllar. Kentli Kazaklarn bu simgelerle ilgili
tutumlar ise elikili ve karmak; aralarnda kan gerilimlerde bunlar gericilik sulamalar iin kullanyorlar. Ama
ayn terimlere ulusal kimlik ve kltrel sermaye kazanmlar balamnda bavurulduu da oluyor. altm niversitede grev yapan kentli Kazaklar iin de benzer elikili tutumlar geerliydi. Benim egzotiklikten yana bir tavrm olmadn bildikleri iin bana kar, Avrupal ve gelimi saydklar Rus kltrn benimserler, kabileye zg olduunu
varsaydklar geleneksel yaam biiminden uzak olduklarn iddia ederlerdi. rnein blm iinde yaplan doum
gn kutlamalarnda Kazak olan herhangi bir ey gndeme
getirilmezdi. Kazak kltrn temsil eden tek ey herkes
tarafndan hi itirazsz yenen at etiydi. Oysa, Tacis program erevesinde baz retim yelerine ingiltere ve Belika'ya gidebilmeleri iin verilecek burslar ayarlamak zere
bir haftalna okula konuk gelmi iki Belikaly olabildiince iyi arlamaya altlar. rencilerden birinin babas
Eitim Bakanl'nda st dzey bir grevliydi. Bu sayede
Belikallar Almat dnda bir yurta davet ettiler ve Kazak
geleneklerine uygun olarak kuzu eti sundular. Bu tr gele128 260

neksel Kazak kltr eleri niversitede yalnzca 8 Mart,

Nevruz, Zhambyl'm 8 150. doum yl gibi trenlerde ya da
st dzey yabanc konuklar geldiinde (Hint, Alman ya da
Amerikan elileri gibi) sergilenirdi.
Ksacas kentli Kazaklarn Kazak geleneinin simgeleri
karsndaki tutumlar pek belirgin deil. Bu tr unsurlar
genelde gericilik olarak grlmekle birlikte, zel durumlarda bunlar ulusal kimliin simgeleri olarak kullanmaktan
ve kendilerine kltrel pay bimekten geri durmuyorlar.
Ayn belirsizlik kabile Kazaklar balamnda da sergileniyor. Kentli Kazaklarn ou, birinci, ikinci ya da c kuak gmen olduundan halen gebe kabilelerde yaayan
akrabalar var. Kazaklarda soy balar ok gl ve aileler
arasnda kurulmu iliki alar kent ve kabile ayrmn aan
bir nitelik tayor. rnein, sokak satcl yapan kentli Kazak kadnlarn kabilelerdeki akrabalaryla dei toku ilikileri halen srmekteydi. Ayn ey niversitedeki kadn meslektalarm iin de geerliydi. te yandan, kentli Kazaklar
gmen Kazaklar karsnda Rusa konuan dier gruplar
destekledikleri halde, farkl bir Kazak kimliine sahip olduklar iddiasyla kendilerini onlardan ayrmaktaydlar. Bu
iddialar daha ok devlet kurumlarnda bir makama erime
giriimi srasnda kendilerine gsterilen ayrcalklar merulatrmak iin kullanlrd. Kent meknlar zerindeki rekabet slm! kimlii de paralyordu.

Kentsel mekn mcadelesi ve

slm? kimliin paralanmas
Sovyet Mslman ile bir baka lke Mslman herhangi
bir lkede karlatklarnda hi yabanclk ekmezler. Her
8

Sovyet zamannn nl bir airi.

ikisi de ayn millete, ayn islm Dnyas'na aittir, gnlk

hayatlarn belirleyen ayn ruhsal gemii paylarlar (Bennigsen, 1980: s.2).

nde gelen bir Orta Asya kuramcsna ait bu szler, Batl

akademisyenlerin ounun, hi de masum olmayan biimde, Souk Sava srasnda gndemde olan siyasi amalar
iin uydurduklar ve gerekmi gibi yansttklar Orta Asya
slm kimliinin bir rnei. Bugn Orta Asya zerine yazanlarn ou da onlar izliyor; slm herkesi kucaklayan
bir kimlik olarak sunulmaya devam ediliyor. Kazakistan'da
ulatm ilk sonulardan biri, emsiye grevi gren bir slm kimlii anlaynn yanlsamadan baka bir ey olmadyd. Mslman olduklarnn bilincinde olan eitli gruplarn slmiyet'le kurduklar ban, kaynaklar zerindeki
mcadelelerinde hibir ncelik tamadn ksa srede
grdm. Rusa konuan kentli Mslmanlar kendilerini
Ruslarla ayn konumda grdkleri gibi, ayn zamanda ve
daha da nemlisi, Trk, Azeri, Uygur, zbek ve Tacikler gibi daha dindar Mslmanlar da Ruslara olumlu bakyor,
gebe Kazaklara ve gneylilere olumsuz yaklayorlard.
Oysa Ruslarn Kazaklar karsndaki tutumlar daha olumsuzdu; eenler ise en olumsuz yaklalan Mslman grup.
Aadaki iki rnek bu tutumlar aydnlatacak nitelikte.
Mahallemde Azerilerce iletilen bir restoran ile bir alk
bar vard. alanlarn tm Azeri ve Ruslardan oluuyordu. Bir gn ortaklardan birine, "Neden Ruslarn yerine
Mslman Kazaklar ie almyorsunuz?" diye sordum. yle yantlad:
Hangi Mslmanlar? Kazaklar hrsz ve tembel olur. Almaktan baka bir ey bilmezler. Kazakm birini ie alsam
dost ve akrabalar gelip bedava yer ier giderler. ten at128 262

sam yine dost ve akrabalarn toplar, saldrrlar, elimden de

bir ey gelmez, nk polis onlar kayrr. Ruslarla hibir
sorunumuz yok, drstler, alkanlar.

kinci rnek, alan aratrmas yaptm fabrikada alan

gen bir Rus iiyle ilgili. Bana ok yaknlk gsterdii iin
ksa srede arkada olduum bu gen, birlikte yemek yediimiz, satran oynadmz, beni dier iilerle tantran,
iimle ilgili sorular soran, benim sorularma da ayrntl yantlar veren Vasili adl bir iiydi, iyi huylar sayesinde herkese sevilirdi. Ancak bandan beri onda bir gariplik olduunu dnyordum. Ceketinin koluna tkenmez kalemle
byk bir gamal ha resmi izmiti. Bana ok nazik davrand ve ayn yerde alan iki Uygur iiyle de aras iyi olduu iin onun Nazi olmadndan emindim. Bir gn, "Bu han anlam ne?" diye sordum. "Bilmiyor musun? Faistlerin
amblemi, ben faistim!" dedi. "Nasl?" diye sorduumda,
"Kazaklara kar savayoruz", diye yantlad. Sonra da bir
arkada gruplar olduunu, kendilerine faist dediklerini ve
saldrdklar zaman Kazaklarla kavga ettiklerini syledi; daha
nceki kavgalarna dair eitli hikyeler anlatt. Dediine gre bu "faist" ebekenin yelerinin ou Slav kkenliymi,
ama aralarnda Ermeni, Tatar ve Uygurlar da varm. Yalnzca Kazaklara m yoksa tm Mslmanlara m kar olduklarn sorduumda, Vasili, "Neden Mslmanlarn tmne
kar olalm?" dedi ve uzun sredir annesiyle birlikte Almat'nn dnda bir Uygur mahallesinde yaadklarn, Uygurlarn cmert ve konuksever olduklarn anlatt. Onu ve annesini tm kutlamalarna davet ediyorlar, komular Kurban Bayram'nda onlara bolca et veriyorlarm. En iyi arkadalarnn
Uygur olduunu, Kazaklara kar birlikte savatklarn ekledi. Sulad ve kavga ettii Kazaklarn kendi yanda, yakn
zamanda in ve Moolistan'dan gm genler olduklarn,

Kazak hkmetinin onlar mahallelerinin yaknnda bir kye yerletirdiini syledi. Vasili'ye gre bunlar gruplar halinde dolayor, yalnz yakaladklarna saldryorlarm.
Kazak olmayan Mslmanlarla Ruslarn birbirlerine kar
duyduklar yaknlk ve iki kesimin kabile Kazaklarna kar
besledikleri olumsuz duygular, zellikle toplumsal alan
mcadelesinde ve kaynaklara ulamda ortaya kan etnik
ynelimli gerilimlere dayanyor. Bu, mahallemdeki yasad
pazarda da izlenebilmekteydi. Krsal kesimden gelmi Kazaklar, Trklerle Tatarlar taciz eder, Taciklerle zbekleri
ise pazara bile sokmazlard.
Tank olduum bir olayda, meyve sebze satan iki Kazak
erkek, bir Trk satcya baka bir yere gemesini emretmi,
Trk olan onlarn szne uymaynca adamn domateslerini
ve salatalklarn yere dkmlerdi. Mallarn toplayp yeni
bir yer bulmaktan baka bir seenei olmayan Trke yardm ettim. Konumamz srasnda, mteriler ondan alveri yapt iin Kazaklarn onu kskandn, akrabalarnn
bulunduu Kaskelen'den getirdii kendi sebzelerinin daha
taze ve ucuz olduunu syleyip yle devam etti:
Kazaklar hep byle yaparlar, hi yoktan kavga karrlar.
Be sarho Rus kendilerini arabama almam isteseler hemen
alrm, ama tek bana bir Kazak iin bile durmam. Bir Kazaktan, be Rustan korktuumdan daha fazla korkarm.
Uzakta bir Kazak grsem karlamamak iin yolumu deitiririm. Kabileden gelip, "Ben Kazakm, sen deilsin. Buras benim lkem. Benim hibir eyim yok. Senin niye evin,
araban var? Neden?" diye sorarlar. Bilmezler ki ben arabam
ve evim iin mrmce almm. Bir ey sylemeye kalkarsanz daya yersiniz. Polise ya da mahkemeye de gidemezsiniz, nk onlar da Kazak, Kazak olmayanlarla kan
sorunlar iin Kazaklar aleyhine dava amazlar.
128 264

Tacik ve zbekler yalnzca krsal kesimden gelmi Kazaklarca deil, polis tarafndan da taciz edilmekteydiler. Kabile Kazaklar satc da mteri de olsalar, sattklar meyve
sebzelere el koyarlar, polis onlara daha sert davranr, gmen Kazaklarsa yasad pazara sokmazlard. Gmen Kazaklar, zbek ve Taciklere kar besledikleri dmanl bamszlktan sonra zbeklerin de onlar Takent'teki pazarlardan srdklerini syleyerek merulatrmaya alyorlard. (Dorusu ben de Almat'daki yasal pazarlarda aileleri
halen zbekistan'da yaayan ve zbeklerin kendilerinin
Takent'te sat yapmalarn engellediklerini syleyen Kazaklara rastladm.) Taciklerle zbekler daha ok yasal pazarlarda yer kiralamaya veya sokak satclarnn polise dedikleri 30 tengenin ok stnde bir cret demeye zorlanmaktaydlar. Orada bile srekli taciz edilirlerdi. Almat'daki
pazarlarda i yapan birok Tacik ve zbek'le tantm, ilikilerim ben ayrlana kadar da srd. Tacikistan ve zbekistan'dan getirdikleri meyve, sebze, prin ve kuruyemileri
satar, polis tacizinden bir trl kurtulamazlard. Taciklerin
dediklerine gre, polis memurlar her gn onlardan bol
miktarda meyve sebze alp hi para demiyorlar, dzenli
olarak haftada iki ya da kez de hara alyorlard. Bir keresinde de, akam olup da pazar kapandnda Tacikler her
zamanki gibi evlerine dnerlerken, polis Taciklerden birini
durdurmu ve belgelerini gstermesini istemi. Oturma belgesi olduu halde adam polis otosuna almlar ve sessiz bir
yere gtrp parasn almlar, sonra da orada brakmlar.
Polisin yakaladklarna szl ve fiziksel iddet uygulamas
olaand. Onlarn yan sra, Kazakistan'n baka blgelerinden gelmi Kazak ordusunun erleri de Tacik ve zbeklerden bedava meyve alr, hara keserlerdi.
Kazak gmenler kentteki hkimiyetlerini Kazakistan'n
kendi vatanlar olduu iddiasyla merulatrmaktaydlar.

Sonular
Almat'daki etnik atmalar ve gerilimler ok eitli biimlerde gndeme gelmekle birlikte, bunlarn balcalar devlet
kurumlarnn ve kentsel alanlarn ele geirilmesi srasnda
ortaya kyor. nk ufak apl ekonomik karlarn yan
sra, byk krlar ve dier toplumsal ilikiler de bu iki
alanda gerekleiyor. Eskiden beri Ruslarn alt endstriyel i alanlar iin nemli bir rekabet olduu sylenemez.
Kazaklar bu ilere rabet etmiyorlar, nk cretler ok
dk ve dzensiz, hatta kimi zaman ayni deniyor. Brokrasi ile yksekrenimin st kademelerinin Kazaklar tarafndan igal edilmi olmas Kazak olmayanlar arasnda byk bir gerilim kayna. Bu durum ayrca Rusa konuan
Kazaklarla Kazaka konuan Kazaklar arasnda, gdlen dil
politikalar uzun vadede ikincilerin karma olduu iin,
rahatszlklara yol ayor. Kentsel meknlar iin giriilen rekabet ise krsal kesim Kazaklarn kente aknlar yznden
youn. Gerilim daha ok Kazaka konuan gmenlerle
Rusa konuan kentli nfus arasnda boy gsteriyor. Bu atmada Rusa konuan Kazaklar, Kazak olmayanlarn yannda yer alyorlar. Kent meknlarnn ele geirilmesinde
yaygn biimde kullanlan iddet ve ete kavgalar, Kazaklarn egemenliinin zerine bir de Kazaklar arasnda yaygn
olan erkek egemenliini eklemekte. Kazak eteleri belirli
meknlar ele geirmek iin kullandklar iddeti Kazakistan'n kendi atalarna ait olduunu ileri srerek merulatryorlar. Kentli Kazaklarn Rusa konuan dier gruplarla
dayanma iinde olmalar durumu daha da karmak hale
sokuyor. Kentli Kazaklar Kazakistan' tarihi vatanlar olarak
kabul ediyorlar ama etelerin ve devlet yetkililerinin etnikdil milliyetiliklerine genellikle karlar ve onlara kar Kazak olmayanlar destekliyorlar.
266

Etnik kkene dayal ete savalar, egemenlik bunalmnn ve Birinci Blm'de tartlan karmaa iinde ynetim
tarznn bir yan rn. Ekonomik bunalm ve krsal kesim
Kazaklarn topluca yerlerinden edilmi olmalar byk bir
lmpen Kazak proletarya ortaya karm. Karmaa iinde
idare tarz bu kesimlerin atmalarna ortam hazrlayan
balca unsur. Karmaann nemli nedenlerinden biri de
etelerin kendisi. Kazak olmayanlar, ounluu Kazak
olan devlet grevlilerinin kendilerine kar eteleri desteklediklerini dnyorlar. Kent meknlar zerindeki etnik
mcadelenin nemli boyutlarndan biri de Kazaklarn hem
kendi aralarnda hem de Kazak olmayanlara kar kullandklar iddet. nc Blm'de karmaann balca unsurlarndan biri olarak ele alnan iddet, bylece etnik ve
cinsiyet ayrmclnn ortak paydas durumuna geliyor.
Kent meknlarnn denetimi iddet yanls Kazak erkeklerin elinde. Kazak kkenlilerin egemenlii gl Kazak erkeklerin egemenlii anlamna geliyor; erkek egemenlii ile
etnik egemenlik birbirlerini pekitiriyor. iddetin hedefi
dier erkeklerin yan sra, her trl etnik kkenden tm
kadnlar.
Gerilimin baka bir ilgin boyutu da Mslman/Hristiyan ve Slav/Trk ayrmm ayor olmas. Kazak egemenlii,
hem Mslman olmayanlar ile Trk olmayan etnik gruplar
arasnda, hem de Kazak olmayan Mslmanlarla Kazak olmayan Trk etnik gruplar arasnda bir dayanma duygusu
yaratm. Baka nemli bir nokta da Kazakistan'daki etnik
gerilimin tarihsel kltrel farklar tarafndan belirlenmemi
olmas. Gerilim izlenen politikalar ve ekonomik bunalm
nedeniyle belirli kaynaklara kavumak iin verilen toplumsal mcadelenin sonucu olarak ortaya kyor. Bununla birlikte, mlkszler arasnda geen bu atmalar baz entellektel evrelerin iddia ettii gibi etnik milliyetilikle ek267

lemlenmi durumda deil. Aralarndaki etnik gerilimlere

ramen, Kazak, Rus ve dier etnik gruplardan btn mlkszler kendilerini ayn halkn, Sovyet halknn bir paras
olarak gryorlar, insanlarn ou etnik atmalarn vahi
kapitalizmin bir sonucu olduu grnde.

128 268

SEKZNC BLM

KARILATIRMALI SONU:
KMN DNM?

Mlkszler karmaay kresel ve vahi kapitalizmin Kazakistan topran igal etmesi ve bu igalin etkileri balamnda tanmlyorlar. Baka bir deyile karmaa, kresellemenin Kazakistan'daki zgl biimi. Ben de, kresellemeyi
dnya sisteminin Kuzey Amerika emperyalizmi tarafndan
yeniden yaplandrlmas ve tm dnyada hkimiyet kurmas olarak alyorum (Panitch, 2 0 0 0 ) . Yani kreselleme
yalnzca okuluslu irketleri, Amerikancl ve sekinler
arasnda kurulmu ulusar balantlar temsil etmekle kalmyor, ayn zamanda IMF, Dnya bankas, Birleik Devletler
ve Avrupa Topluluu gibi kurumlarn bu lkelerde kapitalist deerleri sistemli olarak beslemelerine ve kapitalizme
gei srecine gzclk etmelerine de iaret ediyor. Milyonlarca insann temel e k o n o m i k ve kltrel haklardan
yoksun kalmas, karmaa iinde bir idare tarznn domas,
iddet ve yoksulluun artmas, toplumsal ilikilerin parasallamas ve seks endstrisinin yaygnlamas ise, bu srecin nemli sonularndan bazlar.
Baz akademisyenlerce cokuyla izilen muhteem imgele-

rinin tersine ve Almat'da yaayan mlkszlere gre, kreselleme vahi kapitalizmin, karmaann, yoksullamann,
kayplarn, gzyalarnn, dehetin, iddetin ve korkunun
hikyesi. Bunlarn tm de refah devletinin zlmesiyle
gndeme gelen vahi kapitalizmle dorudan ilintili sonular. Sovyet toplumunda insanlarn ok eitli ekonomik haklardan yararlanm olmalar, bu lkelerde pazar ekonomisine geii ok daha byk bir trajedi haline getiriyor. Bu trajedinin derinliini anlayabilmek iin, konuya Sovyet toplumunun kendileri iin eitli yararlar salam olduunu ska dile getiren mlkszlerin asndan eilmemiz gerekir.
Bu, Stalinist terr, temizlik h a r e k e t l e r i n i , toplama
kamplarn ve siyasi esareti anmsatmakta gecikmeyecek
Batl akademisyen ve basn evrelerinin tepeden bakan ana
akm sylemlerine aykr bir duru olsa da, bizzat byle bir
terrn kurban olmu milyonlarca mlksz, Sovyet tipi
toplumlarda sosyal devlet olarak adlandrlabilecek bir sistemin baaryla kurulmu olduunu tekrar tekrar ve zlemle vurguluyor. Yenilenmi komnist partilerin seimlerde
elde ettikleri baarlar da bu zlemi gsteriyor. Refah devletini zleyen ynlarn bunu Stalin rejimiyle ilikilendirmediklerini, byle bir idarenin yeniden gelmesini elbette istemediklerini eklemeye ise gerek yok.
Gerekten de, ekonomik haklar Sovyet yurttalarna Stalin tarafndan altn bir tepside sunulmam, tersine, halk
bunu rejime dayatmt. Sovyet toplumunda Stalinci siyasi
rejim ile sosyal devlet yaps birbirleriyle elien ve hibir
ekilde birbirlerini arkalamayan iki ayr olguydu. Sovyet
sistemi Ekim Devrimi'nin Stalinci bir kardevrimle yenilgiye uratlmas sonucunda domutu. Ve sonunda kardevrimciler bunun hesabn verdiler.
Kitlesel temizlie girien, cinayet ilemekten ekinmeyen
kardevrimciler, devrimin gerek miraslar olduklar id128

diasyla izleyen on yllar boyunca ii snf adna lkeyi

idare ettiler. Stalinciler gl ii snf sayesinde devrimi ve
ii snfn resmen reddedecek bir iktidara sahip olamadlar. Bu g dengesi Stalinci sekinlerle ii snf arasnda
kurulmu olan tarihsel uzlamann kaynayd, ii snf siyasi ve ekonomik egemenlii yeni Stalinist gruba verdi, buna karlk Stalinist idareciler de iilere tarihte bir rnei
grlmemi dzeyde bir refah saladlar. 1930'larda yaratlan ve 1980'lerin ortasna kadar sren sistem, bu ksa tarihinde dnyann en geni kapsaml sosyal devletinin doduu, geniledii ve paraland bir sre olarak tarif edilebilir. Hayat boyu i imkn, cretsiz eitim, ucuz konut,
elektrik, merkezi snma, gaz, telefon, ulam, salk hizmetleri, spor, kitaplar, tiyatro ve daha birok sosyal hizmet,
sava dnemi hari, 1930'lardan balayarak srekli yaygnlatrlmt (Corrigan, Ramsay ve Sayer, 1981: s.16-18). 1
Refaha ynelik btn bu iyiletirmeler retim aralarnn
devletin mlkiyetinde olmasyla yakndan ilgiliydi. Mlkiyetin bu biimi ayn zamanda yukarda sz edilen elikiyi
de aklayan bir zellik tayordu: resmen sosyalist mlkiyet geerliydi, ama uygulamada art rne el koyulmas ve
idaresi sekinlerin elindeydi (Ticktin, 1 9 9 2 ) . Yani, iiler
retim aralarna ve rnlere yabanclamlard, ama kolektif mlkiyet ii snfna eitli haklar tanyordu. letmelerin alanlarna sosyal hizmetler salamalarnn yan
sra, iiler de hem retim aralaryla ve rnlerle, hem de
emek sreciyle dorudan iliki kurabiliyorlard. Drdnc
Blm'de bahsedilen Rus ii Aleksander'm da tanmlad
gibi, Sovyet iiler retim aletlerini ve rnleri belli l1

Bu makaleyi ilk kez 1983'te okumu ve revizyonist bir gr olarak kmsemitim. Ancak, bata iiler olmak zere, Sovyet sonrasnda mlkszlemi insanlar Sovyet toplumunda elde edilmi olan kazanmlar konusunda ayn grlere sahipler.

271

272

lerde kendi a m a l a n iin kullanabiliyorlard. Daha da

nemlisi, emek sreci zerindeki denetimleri kapitalist

dnyann iilerinden ok daha yksekti (Ticktin, 1992).
Stalinizm ile ii snf arasndaki toplumsal szlemenin
bir baka boyutu da, sekinlerin ayrcalklarnn snrl olmasyd. Kapitalist dnyann mlk sahibi snflar ile karlatrldnda bu ayrcalklar ekilde farkllk gsteriyordu: Sekinlerin servetleri toplam ulusal servetin ok az bir
blmn oluturuyordu; ayrcalklar siyasi konuma gre
belirlendii iin srekli deildi; ve sekinlerin ocuklar genellikle bundan yararlanm olsalar da, ayrcalklar miras
yoluyla ocuklara braklamyordu. Sekinler Sovyet sonras reformlar sayesinde bu tarihsel szlemeyi emeki kitlelerin zararna bozdular. Bu nedenle, piyasa reformlarnn
bir kopu olmadn, Stalinizmin yeni bir ehreyle srdn, bitirilmemi Stalinist kardevrimin amacna ulatn iddia etmek mmkn. Dolaysyla, bugnn piyasa ekonomisi kahramanlarnn ounun eski Stalinciler olmasna
amamak gerek.
1980'lerin banda sistem byk bir bunalma dtnde sekinlerle ii snf arasndaki tarihsel uzlamann yeniden ele alnmas kanlmaz oldu. Radikal iiler ve sosyalistler artk hem sosyal devleti korumak hem de bunu daha
da ileri gtrmek istiyorlard; retim zerinde denetim hakk ve balangtaki Sovyet demokrasisi talep ediliyordu (Kagarlitsky, 1988). Gerekten de, konutuum mlkszlerin
ou, perestroiha ile glasnostun gelecee ilikin byk beklentiler yarattn, yaam standartlarnn Batl lkeler dzeyine ykseleceini ve demokrasi geleceini umduklarn
syledi. Ne var ki, yaananlarn da gsterdii gibi, sekinler
ve onlarn Batl yol gstericileri baka eyler tasarlyorlar,
sosyal devleti tamamen ortadan kaldrmak istiyorlard. Byk bir siyasi g olma potansiyeli tayan radikal sosyalist-

lerin baarszl (Kagarlitsky, 1990), ki bunun sorgulanmas kitabn amac deil, sekinlerle yandalarna bu tasarlarn gerekletirme frsat verdi. Tarihte grlmemi bir sratle vahi bir smr dzenini uygulamaya koyuldular. 2
Low ( 1 9 9 7 : s . 4 0 3 ) , kresel srelerle gndelik hayatn
kesitii yerler olan kentlerin tm dnyada ayn zamanda
iddet, tecavz ve marjinalleme alanlar olduunu iddia
eder. Kentlerdeki sert koullan insanlar kutuplara, cinsiyetlere ve etnik kkenlere blen kresel srelerle ilikilendirir. Sermayenin esnek birikimi, bir yanda zenginliin, te
yanda yoksulluun birikmesine yol amakla kalmaz, etnik
gettolar yaratr, kadnlar ve gmenleri yoksulluk ve iddete mahkm eder. Almat'da bu kutuplama, toplumun yeni
zenginlerin ve yoksullarn kurduklar iliki alarna blnmesinde kendini gsteriyor. retim ilikileri balamnda snfsal konumlar belirsiz, nk her iki taraf da maddi kaynaklarnn byk blmn retimin dnda elde ediyorlar. Bunun temel nedenlerinden biri, sanayi ve tarmn kmesiyle gndeme gelen sanayisizleme. Yeni zenginler servetlerinin nemli bir blmn hammadde satndan ve
retim aralarnn zelletirmesinden elde etmi olmakla

Batl gazetecilerle akademisyenlerin ou, tarihteki bu en byk, en sert kitlesel smrnn zerini kapatmak iin ellerinden geleni yapt. Mlkszlerin
protestolarn ya kzl-kahverengi (komnist-faist) canavarlarla ilikilendirerek kmsediler ya da Sovyet sonras sekinlerin yolsuzluklar zerine hurafeler dzerek yaplanlar arpttlar. Oysa mlkszletirilen kitleler yaplan yolsuzluklar piyasa ekonomisine geiten ayr dnmyorlar. Eski bildik kapitalizm yerine, uygar ve ahlakl bir kapitalizm iddias, kapitalizm yanllarnca kefedilmi yeni bir arlatanlktan baka bir ey deil. Kapitalizmin bildii tek ahlak ilkesi krdr. Talan, katliam, emperyalizm, sava ve ikence, krn garanti
etmek iin sermayenin uygulamaktan ekinmedii 'romantik' yntemlerden
yalnzca birka. Kapitalist sertlik Avrupa'da (hem Dou hem Bat Avrupa)
ikinci Dnya Sava ertesinde gndeme gelen ii snf hareketleri sayesinde
yumuatlabilmiti. Ama, 'esnek birikim mekanizmalar' ad altnda yeni para
politikalarnn uygulamaya sokulmasyla, sermayeye eski sert ve ar smr
biimlerine geri dnme frsat domu oldu.

273

birlikte, bu servetin asl kaynan vurgunlar, rvet, hara

ve tekelleme oluturuyor. te yandan, mlkszler de, demeleri srekli ertelenen cretler geinmelerine yetmedii
iin bahecilik, avclk, toplayclk gibi iler yapmak, kk
apl ticaretle uramak, iyerlerindeki kaynaklara el koymak ve en nemlisi, kendi iliki alar iinde dei tokua
girmek gibi ok eitli yntemler kullanyorlar.
Her iki tip iliki a da, genellikle etnik temele dayanan
evlilik, akrabalk ve dostluk zerine kurulu. Her iki taraf
da, aplar farkl olsa da, kaynaklara yasad biimde el
koyuyor. ebekeler iindeki sorumluluklar dier ballklarn zerinde, bireylere anlam ifade eden tek ahlaki topluluk, iinde bulunduklar ebekeler. Baka bir deyile karmzda tek tek yurttalardan olumu bir toplum yok. ebekelemede izlenen mantk, Margaret Thatcher'n kelimeleriyle aklayacak olursak, u: "Toplum yoktur. Yalnzca bireyler ve iliki alar vardr." ebekelerin dnda kalanlara
gvenilmiyor, hatta onlardan korkuluyor, ama ayn zamanda dardakileri kandrmak, iddete uratmak meru. Bu
tr bir ahlak anlay, devlet memurlarnn, mafya ve sokak etelerinin keyfi uygulamalar da gz nne alndnda, karmaann en gl unsuru. Yani, bir zamanlar toplum denilen ey, gce, rvete ve haraca dayal bir dizi ebekeye blnm durumda. Paylatklar bu niteliklerin
yan sra, ebekeler eitli alardan birbirlerinden farkl
zellikler de gsteriyor.
lkin, yeni zenginler toplumun ebekelere ayrmasn zgrlk ve zenginlik vaat eden kapitalizm dorultusunda
atlm nemli bir adm olarak alklarken, mlkszler asndan bu, byk bir sefalet kayna. Eski refah toplumlarn geri istiyorlar, kendi ebeke ilikilerini ise imdilik tek kar yol olarak gryorlar. kincisi, yeni zenginlerin kurduklar ebekeler bask aygtlarn ele geirmi durumdalar.
128 274

ncs, iki tr ebekenin, ulusar iletiim aralarna

ulama olanaklar ve kltrel ynelimleri asndan byk
farklar var; Kazakistan'da "eitsiz" gelien bir kreselleme
sz konusu. Kreselleme sreci, zengin kesimin ekonomik
ve kltrel etkinliklerinin "dnyayla btnlemesi", geriye
kalanlarnsa bundan dlanmakla kalmayp kresellemeyle
birlikte mlkszlemesi, marjinallemesi, bask altnda tutulmas ve smrlmesi olarak cereyan ediyor. Yeni zenginler kresellemeyi dnyann metropolleri arasnda dolaarak, pahal kulplere, maazalara giderek, lks rn ve hizmetleri tketerek ve byk bir cokuyla, deneyimliyorlar.
Oysa geriye kalan kesimler iin btn bunlar ktlklerin,
yolsuzluklarn temel nedeni. Mlkszler bu lkslerin hibirine sahip deil. Almat dndaki dnyayla iletiimleri neredeyse tamamen kesilmi durumda; ulam, telefon, posta
cretleri olaanst artm, cretler ise dm. Yeni zenginlerin ilikilerinin gerekten kreselletii, buna karlk
yeni yoksullarn dnyalarnn kld sylenebilir. Yeni
zenginlerin oluturduklar ebekelerin ulusarlamasnn
baka nemli bir boyutu da, okuluslu irketler, IMF, Dnya Bankas, Batl devletler, uluslararas bankaclk sistemi
ve dier kurumlarn temsilcileriyle girdikleri yakn ilikiler..
Elbette mlkszler de kresellemenin etkilerinden tamamen bak deiller; onlar da pembe diziler izliyor, yabanclarla, seks endstrisiyle tanyor, komularnn g etmelerine tank oluyorlar; seks iileriyle bavul ticareti yapanlarsa yabanc lkelere gidebiliyorlar. Ama, onlar pembe diziler hari, tmn olumsuzluyorlar.
Toplumun yeni zenginlerle mlkszlerin kurduklar ayr
ayr ebekeler yznden paralanm olmas, srmekte olan
egemenlik bunalmn pekitiren balca neden. Sekinlerin
mlkszler zerinde ahlaki ve ideolojik hibir yetkileri
yok. Tam tersine, mlkszler sekinleri hrsz ve sulular

276

etesi olarak gryorlar. Sekinler toplumun ebekelere blnmesini egemenlik bunalmnn tek aresi sayyor, oysa

etki ebekelerinin gc ve keyfi uygulamalarn yaratt

korku, mlkszleri politik olarak edilgenletiriyor. stelik
devlet yetkilileri insanlar herhangi bir toplumsal rahatszln bunalm iddetlendirecei konusunda srekli uyaryorlar. Nazarbayev bu nedenle her konumasnda istikrarn
cumhuriyetin ilk ncelii olduunu sylyor. nsanlar da
buna inanyorlar. Etki ebekelerinin ve sokak etelerinin etnik nitelii yznden, halk herhangi bir i karklkta etnik iddetin yaygnlamasndan ve karmaann daha da artmasndan korkuyor. eenistan'da, ardndan da Tacikistan'da yaanan sava ve buralardan kaarak Kazakistan'a snm olanlar byle bir iddetin sonularn herkesin gz
nne seren olgular. Mlkszler geinmek iin kurduklar
ilikiler sayesinde koullarla ba etmeye alyorlar. Ne var
ki, iliki alar kayrmacl ve etnik gerilimi daha da pekitirmekle kalmyor, sekinlere kar mlkszlerin bir araya gelmelerini de engelliyor.
Castells'e ( 1 9 9 7 ) gre, toplu olarak hareket etmek mlkszlerin kresellemenin getirdii smr karsnda gsterdikleri muhalefetin bir paras. Kazakistan'da da mlkszler eitsiz kresellemeye kar hem toplu olarak, hem
de bireysel tepkiler veriyorlar. Toplu muhalefet iliki alarnda gzetilen etnik kimlikte; bireysellik ise Sovyet kimlii
kurulurken ifade buluyor. ebekeler iindeki etnik ilikiler
olduka karmak: Etnik balar gzetilmesine ve gerilimi
artran kayrmac ilikilere girilmesine karn, insanlar ebekelemeyi dorudan etnik kkenle ilikilendirmiyorlar.
ebekelere etnik grntsn akrabalk, evlilik ve dostluk
sayesinde kurulan karlkl gven ilikisi veriyor.
Etnik kkenleri ne olursa olsun, mlkszlerin tm ekonomik ve kltrel kreselleme sylemlerine zgn bir

Sovyet kimlii ina ederek kar geliyor. Kreselleme kt

ve yabanc bir g olarak grlyor: Yabanc insan, yabanc
kltr ve vahi kapitalizm bu gcn temel bileenleri. Yabanc olarak adlandrlanlar, ncelikle zengin, herkesle dp kalkan ve kapitalizmin taycs erkekler. Sovyetler Birlii'nin ve Sovyet kltrnn paralanmasndan, fahieliin, cinsel hastalklarn ve tketimciliin yaygnlamasndan yabanclar sorumlu tutuluyor. Yabancnn erkeklerle ve
cinsellikle ilikilendirilmesi, hayatta kalabilmek iin kurulan iliki alarnn temeli olan ailenin paralanmasndan
duyulan korkunun bir yansmas. Cinselliin piyasa ynelimli serbestlemesi ve piyasa ekonomisine geile birlikte
kadnlarn mlkszleerek kt yola dmeleri, aile zerindeki tehdidin balca nedeni.
Sovyet dneminde, 1920'li yllar dnda, cinsellik resmi
bir tabuydu. Kamusal, popler ve entelektel sylemlerde
hi yer almad gibi, cinsel yaam da ok sk ahlaki kurallara gre belirleniyordu. Gorbaov reformlarnn sonularndan biri de cinsel konularda getirilen aklk oldu. Cinsellik kitle iletiim aralarnda tartlmaya baland, erotik
ve pornografik yaynlar hzla artt. Evlilik d cinsellik de
ayn zgrleme erevesinde eitli biimlerde yaygnlat.
Cinsiyeti ekonomik koullar altnda yaanan bu zgrleme, hem pornografik rnlerin satld hem de kadnlarn
bedenlerinin metaa dntrld byk bir seks endstrisi yaratt. Kadn bedenlerinin meta olarak grlmesini
salayan koullarn nde geleni, Sovyet sonrasnda ortaya
kan zenginlik farklarnn cinsiyet ayrm gzeten bir yapda olmasyd. Yeni zenginlerin tm erkeklerden oluurken, kadnlarn ok byk bir blm mlkszlemiti.
Seks piyasas mlksz gen kadnlara geinebilmeleri iin
cinselliklerini kullanabilecekleri eitli frsatlar tanyordu.
Kadnlar cinsel edimlere bavurmaya iten nedenlerden
277

278

ilki, isizlik ve yoksulluk nedeniyle mlksz kar kocalar

arasnda kan srtmeler. Ne var ki, kadnlar bedenlerinin cinsel meta olarak sunulmas yznden byk bir aalanma ve iddetle kar karyalar. Sovyet sonrasnda ortaya kan ve kargaann hkm srd, mafya iddetinin
kol gezdii piyasalarda, dier tm metalar gibi, kadn bedenleri de ou zaman iddet kullanlarak smrlyor, satlyor ve tketiliyor. stelik uygulanan iddet, kadnlarn
toplum tarafndan damgalanmasyla merulatrlyor. Kadnlar desteklenmeyi hak eden bireyler olarak deil, "sapkn" ve "yoldan kmlar" olarak grlyorlar, dolaysyla
cezalandrlmalar meru. Sovyet sonrasnda ortaya kan
yeni zenginler, tpk dier mallar gibi retken ve krl bir
ekilde kullanmak amacyla, kadn bedenlerini de disiplin
altnda tutmak istiyorlar, bunun iin iddete ve toplumsal
damgalara bavurmaktan ekinmiyorlar.
Mlkszlerse para karl girilen cinsel ilikileri kt
yabancnn bir baka niteliine, piyasa ve kitle iletiim aralarnn birlikte kkrttklar Batl tketim kltrne, balyorlar. Tketimcilik kart sylemlerin en belirgin zellii,
insanlarn ncellikle Sovyet rnler tketme eiliminde olmalarnda kendini gsteriyor. Bunu, yabanc mallarn kullanm deerlerini kmsemeden ve tketmeye kar olmadan, ama bu rnleri ve tketimcilii yeni zenginlerin ayrcalk gsterisi yapmalarna kar olumsuz bir tutum gelitirerek ifade ediyorlar. Lks mallar pervaszca tketmek yeni zenginlerin toplumsal varlklarn gsterme biimlerinden bata geleni. Tketim kltrne kar olan mlkszler,
imdi bozulmu olan eski "Sovyet kltr"nn insani deerler zerinde ykselmi olduunu iddia ediyorlar. Yeni
zenginlerin ve yabanclarn rastgele cinsel ilikiye girmeleri
ve tketimci kltrleri karmaann (vahi kapitalizmin)
unsurlar olarak kabul ediyorlar. Mlkszler fahieliin

Sovyet toplumunu bozmak iin sekinlerle yabanclarn el

birlii ile kurduklar bir komplonun paras olduu grndeler. Sovyet gemie zlem duyuyorlar, ama bu bir geri
dn talebi deil. nsanlar refah devletinin yeniden kurulmasn, ama ayn zamanda demokrasinin gelmesini istiyorlar; Sovyet dnemindeki ktlklar ise elbette reddediliyor.
Eskiye duyulan zlem ncelikle knanan vahi kapitalizmin
ve eitliki bir toplum talebinin ifadesi. Geinebilmek iin
kurulan iliki alar ya da seks iilii, karmaayla baetmek iin bulunan zmler deil, tersine onun dourduu
olgular olarak deerlendiriliyor; gemie bu nedenle zlem
duyuluyor.
Mlkszler eitliki bir (Sovyet) toplum imgesini yabancy reddederek kuruyorlar. Ancak topluma ilikin duygular cinsiyeti ve etnik bir nitelik tad iin eitli sorunlar
barndryor. Mlkszlemi gen kadnlar cinsel edimleri
ve tketimci eilimleri dorultusunda Sovyet cinsel ahlak
anlayn sorguluyorlar. Ne var ki, ataerkil cinsiyet ilikileri ieren Sovyet cinsel ahlak anlay, eski sofu cinsiyet kurallarn krmaya kalkan kadnlara kar iddet kullanmn hakllatryor. te yandan, Sovyet toplumuna ait olma
duygusu etnik ekimelerin patlamasn engelleyen en byk etken. Etnik kken ayrm olmakszn mlksz kesimlerin tm yaadklar sefaletten sekinleri ve Bat'y sorumlu tutuyor, bu nedenle henz birbirlerini gnah keisi
haline getirmiyorlar. Bununla birlikte, Kazaklatrlan devletin ve krsal kesim Kazaklarn kitle halinde kente glerinin etkisiyle, iliki alar arasndaki rekabet ve etnik gerilimler giderek ykseliyor.
Rus bir kadnn veciz bir ekilde dile getirdii gibi, "Kazakistan'da etnik ekime alev ald, ama henz patlamad".
Halk, etnik atmalar Sovyet toplumunun paralanmasyla
ortaya kan karmaann dourduunu dnyor; bunun
279

iin de yabanclar ve Sovyet topraklarna giren kapitalizmi

suluyor. Yani, srmekte olan etnik gerilimleri farkl ktr
ve dinden insanlar arasndaki ekimelerin bir sonucu olarak gren akademisyenlerle (Smith, 1992) tamamen kart
bir tutum iindeler.
Bu blmn baln oluturan "Kimin dnm?" sorusuna gelecek olursak: Mlkszlerin karmaa olarak adlandrdklar eyi sekinlerle Batllar, yaamn doal geliimi olarak gklere kardklar kapitalizme gei sreci olarak alklyorlar. Onlara gre Kazakistan'daki kresellemenin ana etkeni bu gei sreci. Batllarn sava sonras dnemde meydana gelmi kkl teknolojik, e k o n o m i k ve
kltrel deiimlere dikkat eken kreselleme sylemlerinin ou aslnda gl bir politik sylev ieriyor. Kreselleme kltrel deneyimin eitlenmesi ve "gkkua renklerinde" farkl kltrlerin ortaya kmas olarak kabul edilip olumlanyor. Ekonomik dzeyde ise, "esnek birikim"
dolaysyla sermayenin nnde durulamayacag iddia ediliyor. Oysa Almat'da yaayan mlkszler asndan bu sylemlerin her ikisi de yeni zenginlerin ve onlarn yabanc ortaklarnn konum ve ayrcalklarn dile getiriyor; meydan
okumaya altklar da zaten bu. Onlara gre kreselleme
renkli kltrlerin deneyimlenmesi ya da internet eriimine
sahip olmak veya ingiliz Havayollaryla Paris, Roma, Londra ve New York'taki kulplere gitmek deil. Onlar iin kreselleme, aalanmann, iddetin, yoksulluun ve insafsz bir smrnn kol gezdii gerek bir cehennem. Ve bunu karmaa (bardak) olarak adlandryorlar. Dnya kapitalizmi kresel bir genelev olarak nitelendiriliyor. Bu "kresel
genelev" ve onu temsil eden her ey, mlkszlerce iinde
bulunduklar toplumsal sefaletten sorumlu tutuluyor, yabanc ve er gler olarak lanetleniyor.
Kazakistan'daki koullarn ne kadarnn Sovyet dnemi280

nin miras, ne kadarnn ABD, Dnya Bankas ve IMF'ce dayatlan yeni liberal reformlarn rn olduu sorulabilir.
lk bakta, yeni giysiler iindeki komnist sekinlerin hl
iktidarda olduklar ve bu iktidarn tpk Sovyet dnemindeki gibi hamilik kurallarna gre iledii dikkate alndnda,
Sovyet sonras reformlar savunanlarn yaanan tm ktlklerin kknn komnist partide aranmas gerektii eklindeki iddialar geerli gibi grnyor. Ancak, IMF'nin yeniden yaplandrma programlarnn dayatlm olduu gelimekte olan dnyada yer alan ama sosyalist olmayan dier
lkelerle karlatrldnda, reformlarn tm dnyada ve
eski Sovyet lkelerinin tmnde yaratt kargaann baz
ortak ynleri ortaya kacaktr:
Bretton Woods kurumlarnca uygulanan makro-ekonomik reformlar ve bor dzenleme mekanizmalar yznden
Bat'ya, zellikle ABD'ye, ekonomik ve politik adan bamllk.
Bir yanda servetlerin te yanda yoksulluun birikmesiyle gndeme gelen toplumsal kutuplama.
Gndelik hayatn toplumsal dokusunun paralanmas,
iddet, etnik gerilimler ve kitlesel glerin toplumlarn tanmlayc zellikleri olmaya balamas.
Devlet mallarnn zelletirilmesi, sanayisizleme, cret
kesintileri, tarmn kmesi, eitim ve salk altyaplarnn
bozulmas.
Fiyatlarn dolara balanmas.
Su ekonomilerinin, glge devletlerin olumas ve sermayenin para aklama yoluyla lkeden ka.
Bir tarafta ihracat ynelimli, dier tarafta okuluslu firmalarca krl grlmeyip durgunlaan tarm ve sanayi sektrlerinden oluan ikili bir ekonomik yap.
ok sayda yazar Dou Avrupa lkelerinde ve eski Sovyetler Birlii'nde yaanan gelimeleri Batl glerin emper281

yalist politikalarna balyor (Gowan, 1 9 9 6 ; Kagarlitsky,

1995; Chossudovsky, 1 9 9 8 ) . Gowan'a gre, Dou Avrupa
lkelerini baml klmak iin u yollara bavuruldu: Comecon rejimi sona erdirildi ve ye lkeler SSCB'den koparld; neoliberal ekonomik politikalar dayatld; ve bu ekonomiler Bat'ya ynlendirildiler. Bat'nn gtt strateji,
uyumlu devletlerin dllendirilmesi, kurallara uymayanlarnsa cezalandrlmasyd. Burgess ( 1 9 9 7 ) , Bat'nn Dou
Avrupa'da sinsi bir smrge politikas uygulam olduunu
gsterir. Chossudovsky ( 1 9 9 8 ) ise, Dnya Bankas ile dier
uluslararas mali kurulularn dayatt kredi koullar erevesinde, IMF'nin uygulad makro-ekonomik reformlarn, sz edilen yaylmac politikann esasn oluturduunu ortaya koyar. 1970'lerden beri tm dnyaya dayatlmakta olan reformlarn asl amac kresel bir ucuz emek ekonomisi yaratmakt. Devlet mallarnn zelletirilmesi, sk bte politikalar, fabrikalarn kapatlmas ve iilerin karlmas, sosyal hizmetlerin kslmas, fiyatlarn serbestletirilmesi ve yabanc mallar zerindeki gmrk vergilerinin kaldrlmas bu reformlarn temel uygulamalaryd.
1 9 8 0 ' d e n beri olaanst artan gelimekte olan lke
borlarnn bir blm, ou zaman fiyatlarn ar dk
tutulduu ihra rnlerinden elde edilen gelirlerle denebilmekteydi. Borlu lkeler geriye kalan aklarn kapatabilmek iin uluslararas mali kurumlardan kredi almak zorunda kaldlar. Alnan yeni kredilerin byk blm eski
borlarn demesinde kullanld iin de bor yk srekli
artt ve yeniden kredi almak gerekti. Dnya Bankas ile dier mali k u r u m l a r b o r l u l k e l e r e kredi v e r m e k iin
IMF'nin makro-ekonomik reformlarnn uygulanmasn art
kotular. Bu koullar kabul etmeyen lkeler kara listeye
alnd. Reformlarn uygulanmasna halk tepki gsterdiinde
de, ou lkede diktatrce veya demokratik olmayan yn128

temler kullanlmaya baland: Yeltsin'in, IMF reformlarn

onaylamayan Rus parlamentosuna, ABD ve Avrupa'nn desteini de alarak, saldrmas (4 Ekim 1993), Nazarbayev'in
ayn nedenle Kazak meclisini kapatmas ( 1 9 9 3 ) gibi.
Chossudovsky ( 1 9 9 8 ) , bu politikalar sonucunda dnya
apnda felaketlerin yaandn, kanunsuz ekonomilerin
ortaya ktn, bunalm yaratlarak devletlerin paralandn ve etnik atmalarn hzlandn belirtir. IMF mdahalesinin Somali'yi ala srklediini; hayvancla dayal
ekonominin veterinerlik hizmetlerinin zelletirilmesi, tarmn kertilmesi ve devlet btesinin kltlmesi sonucunda bozulduunu gsterir. IMF ve Dnya Bankas'nm
dayatmalar yznden girilen ekonomik bunalmn Ruanda'daki i sava ve ardndan gelen al nasl tetiklediini
anlatr. Ruanda eski smrge devletlerin en zayflarndan,
borlarn deyebilmek iin kahve ve ay ihracatndan elde
ettii gelire baml bir lkeydi. 1987 ile 1991 yllar arasnda kahve fiyatlarnn yar yarya dmesiyle 3 krsal kesimde
alk ba gsterdi. IMF'nin dayatt politika ticaretin serbestletirilmesini, ulusal para deerinin drlmesini, tarma verilen destein kaldrlmasn, devlet iletmelerinin
zelletirilmesini ve devlet memurlarnn iten karlmalarn kapsyordu (Chossudovsky, s.l 15-16). Uygulamalar sonunda petrol ve dier temel mallarn fiyatlar aniden frlad,
bor yk yzde 34 orannda artt ( 1 9 8 9 - 9 2 ) , devlet iletmeleri iflas etti ve memurlar harap oldular. Eitim ve salk
hizmetlerinin kmesiyle okula giden renci says inanlmaz llerde dt, stma gibi hastalklar hzla yayld.
Btn bunlar 1992 ylnda zirveye ulaan byk bir ekonomik bunalmla sonuland; o yl iftiler 3 0 0 . 0 0 0 kahve
aacn sktler (Chossudovsky, s. 116). I savan ortasn3

Kahvenin perakende sat fiyat reticilere denenin 20 katyd (Chossudovsky,

1988: s . l 11).

283

da IMF ikinci bir devalasyon ngrd ve fiyatlar daha da

artt. Ruanda'daki etnik atmalarn balangc smrge
dnemine dayansa da, patlamas ekonomik bunalmdan
sonra gndeme geldi.
rneklerden biri de Balkanlar'da yaanan trajediydi.
Chossudovsky'nin (s.43) de gzledii gibi, Bat'nn sistem
yanls gazetecileri ile politikaclar kamuoyunu yanlttlar
ve bu trajedinin arkasnda eski kimliklerin yeniden gndeme getirilmesinin ya da nefret dolu Srp milliyetiliinin olduunu iddia ettiler. Bu iddialar aslnda Batl glerin atmalar kendi karlar dorultusunda sinsice kkrtm,
izlemi ve y n l e n d i r m i olmalarn gizliyordu. W o o d ward'n ( 1 9 9 5 ) gsterdii gibi, Yugoslavya'nn paralanmasnda IMF'nin dayatt ekonomik reformlar ile 1980'lerin
sonuyla 1990'larn banda deien uluslararas ortamn byk rol vard. Woodward yle devam eder: canl, dengeli
ve grece ak bir toplum olan "sosyalist" Yugoslavya, sava
sonras uluslararas g dengelerinin bir meyvesiydi. Siyasi
ve ekonomik yaps iki temel soruna zm getirmiti: tarm ekonomisinin girdii bunalmn ve milliyetilik sorununun stesinden gelinmiti. Denge, uluslararas ilikiler,
sosyal devlet, yurttalarn bireysel haklarnn gvence altnda olmas ve okuluslu anayasal bir dzen zerine kurulmutu. Tarafsz bir lke olan Yugoslavya birinci, ikinci ve
nc dnya lkeleriyle ekonomik ve politik ilikiler kurdu. Bat'nn ve Sovyet blokunun ekonomik rgtlerinden
dlanm olsa da, bu iki kamp arasnda bir denge gzeterek
her ikisiyle de ticaret ilikilerini gelitirdi, Batl lkelerden
kredi salad. Yurttalarn kiisel haklar ve refah geni
kapsaml uygulamalarla gvence altna alnmt. stelik
Yugoslavya'ya zg z-ynetim, alanlara iletmelerin idaresinde sz hakk tanyordu. Btn bunlara karn refah
sisteminin iki nemli eksii vard: gvenceler yalnzca dev148

let iletmelerinde alanlar iin geerliydi ve isizlik yasald. 4 Dolaysyla zel sektr alanlar ile isizler devletin
salad gvencelerden yoksundu. Bu nedenle, devlet sektrndeki iler ve kt rnlerle hizmetlere ulamak iin giriilen rekabet, kayrmacln, rvetin ve karaborsann
yaygnlamasna yol at. Bununla birlikte, btn bu olumsuz etkenlere karn, halkn byk blm refahtan uygun
bir pay almaktayd.
okuluslu anayasal dzen Yugoslavya Federasyonu'nu
oluturan kurucu cumhuriyetlere eit haklar ile siyasi ve
ekonomik zerklik salyordu. Federal hkmet ordu, dileri ve parasal politikalardan sorumluydu; cumhuriyetler ise
kendi ekonomik, kltrel ve siyasi ilerini zerklik iinde
ynetiyorlard. retimle ilgili varlklar cumhuriyetlerin malyd ama federal hkmetin hazinesine vergi deniyordu.
1960'larda toplam federal btenin yzde 67'sini oluturan
savunma btesinin milli gelirin yalnzca yzde 4 veya 6's
kadar olmas da, iktidarn byk lde cumhuriyetlere
devredilmi olduunu gstermekte (Woodward, s.39). Ordu
federal kurumlarn en nemlisi olmakla birlikte, cumhuriyetlerin de kendi sivil savunma sistemleri vard. Federal hkmetin genel politikalar tm cumhuriyetlerin oybirliiyle
belirleniyor, uygun grlmeyen kararlar veto edilebiliyordu.
Uygulamaya konulan IMF reformlar nce var olan bireysel
gvenceleri andrmaya balad, ardndan anayasal bir bunalm tetikledi ve btn bunlar etnik milliyetiliin artmasnda rol oynad. Yugoslavya'ya Bat'dan gelen krediler,
1980'lerde btn dnyada ekonomik durgunlua yol aan
1975 krizinden sonra, 1979'da kesintiye uramt (Woodward, s.47). Hkmet, IMF'ye bavurmaktan kanarak sk
politikalara soyundu; ithalat kst, ihracata yneldi. Ne var

Ayn dnemde isizlik Sovyet bloku lkelerinde yasadyd.

285

ki, bu nlemler mali zorluklar zmede yeterli olmad.

1982 ile 1989 yllar arasnda birbirini izleyen eitli hkmetler bor almak iin I M F y e gittiler. IMFnin dayatt kredi koullar, fiyatlarn serbest braklmas ve sk para politikas uygulanmas eklindeki nl reetesinin yannda, anayasal bir deiimi de ngryor, cumhuriyetler arasndaki
oybirliine dayal szlemenin yerine, ounluk idaresini talep ediyordu. IMFye gre bu deiim cumhuriyetler karsnda federal hkmetin konumunu glendirecek, cumhuriyetlere parasal disiplin getirilecekti. Sk politikalar isizlik
ve enflasyonun artmasna, milli gelirin ve i tketimin dmesine ve baz rnlerde ktlklarn ba gstermesine yol
at. Btn bunlar cumhuriyetlerde yaayan yurttalarn sosyal gvencelerini ksntya uratt, ardndan da etnik milliyetilik ve dini uyan hz kazand.
I M F n i n talep ettii anayasal deiikliklere Slovenya'dan
gelen gl muhalefet etnik ayrlklar ne kard ve anayasal bunalm bagsterdi. Slovenya ve Hrvatistan, hem
anayasal deiime kar kyor, hem de fonlarn kendi
cumhuriyetleri iin harcayacaklarn ileri srerek, federal
hkmete daha yoksul cumhuriyetlere aktarlmakta olan
vergileri demeyi reddediyorlard. Woodward'm da belirttii gibi, I M F programlarnn tetikledii siyasi kavgalar
1 9 8 0 ' l e r boyunca srd ( s . 5 0 ) . Ardndan da 1980'lerin
uluslararas koullarnn da pekitirdii ayrlk milliyetilik geldi. Batl gler o srada Yugoslavya'nn btnlnden ok, Sovyet blokunun paralanmasyla ortaya kan
Orta ve Dou Avrupa'daki dengelerle ilgileniyorlard. Almanya'nn destek verdii Slovenya ve Hrvatistan'n federasyondan ayrlma giriimleri sava, yama ve etnik temizlikten oluan bir trajediye zemin hazrlad. Bundan kar
salayanlar, Batl glerle eitli etnik kkenlerden sava
baronlaryd. Hrvatistan Almanya ve ABD'nin kuklas hali128

ne geldi. Bosna (Chossudovsky, 1 9 9 8 ) ve Kosova ABD smrgesi oldu. Srbistan ise eski Yugoslav devletinin st dzey yetkililerinin kurduu birka yolsuzluk ebekesinin
iftlii olmutu.
Rusya'da yaananlarsa Kazakistan'da olanlarn benzeriydi. Yaplan piyasa ynelimli reformlar Rusya'da, tpk dier
Sovyetler Birlii lkelerinde olduu gibi, baz yazarlarca
(Kagarlitsky, 1995; Chossudovsky, 1 9 9 8 ) "Afrikalama" ya
da "ncdnyalama" olarak adlandrlan bir durum yaratt. Sovyet lkeleri eitim, sanayi ve sosyal altyapnn yklmasyla bu hale getirildiler. Rusya'nn bu duruma dmesi ilk bakta imknszm gibi grnse de, daha yakndan yaplacak bir karlatrma Rusya'da ileyen ekonomi
politika sreleriyle birok nc dnya lkesinde olanlarn arpc benzerlikler gsterdiini ortaya karacaktr. rnein Castells'in (1998: s.83) yapt gibi, Rusya ile Afrika
l'nn gneyindeki lkelerin durumunu karlatracak
olursak, bu lkelerin ortak zelliklerini yle sralamak
mmkn: devletin ve toplumlarn paralanmas, ekonomilerin kmesi, iddetin artmas, ayrlk savalar, insanlarn
kitleler halinde yerlerinden edilmeleri, salgn hastalklarn
ve yoksulluun hzla yaylmas ve toplumsal, politik karmaann bymesi. Yine Castells'e gre, btn bunlar birbiriyle ilikili iki sre sonunda meydana gelmiti: Kresel
kapitalizm bir yandan birka yerde ve dzeyde btnleirken bir yandan da marjinallemekteydi; ve sahneye yamac devletler kmt, ilk srecin anlam uydu: bir tarafta
"bilgi a" sayesinde birka lke ve grup ekonomik ve kltrel adan btnleirken, te yanda dnya lkelerinin ve
nfusunun byk blm bilgi teknolojisinin meyvelerinden yoksun kalp yoksullua itildi. Kresel kapitalizm bilgi
teknolojisi sayesinde eski toplumsal ve corafi yarklar derinletirmiti. Afrika l'nn gneyindeki lkelerde yaa287

nanlar bu sreci aka gzler nne seriyordu. Blgedeki

ok kk bir sekin aznlk, hammadde ihracat, tketim
mallar ithalat, uluslararas krediler, Batl bankalarda para
aklama ve mal mlk edinme gibi ilemler sayesinde kresel
ekonominin mali ve ticari ebekeleriyle btnleirken, ekonominin geriye kalan sektrleri bozuluyor, halkn byk
bir blm sefalete srkleniyordu.
Bu ikili srece 1970'lerden itibaren ortaya kan yamac
bir devlet biimi de elik etti. Castells, bu yamann "tahsisatlk" olarak adlandrd eski siyasi hamilik ve rvet biimlerinden nitelik olarak farkl olduunu ileri srer. Tahsisatlkta da rvet snr tanmaz, ama iktidardaki belli
evrelerin kiisel karlarnn tesinde, devletin veya iktidardaki snflarn karlar gzetilirdi. Oysa yamac ynetimlerde devlet, kurumlarn kendi servetlerini biriktirmek
iin kullanan sekinlerin kurduklar ebekelerin eline geer. stelik devlet kurumlarndaki makamlar balca talan
aralar haline gelir, kiisel

ervet biriktirmenin mant

ekonominin mantndan farkl almaktadr. Castells'in

de belirttii gibi, "lkenin ekonomik geliimi ve siyasi istikrar asndan anlamsz olan her ey, yneticiler asndan mantkldr" (Castells, 1998: s.98). Bunun sonucu, bazlarnca yanl biimde adlandrld gibi Afrika'nn yeniden kabilelemesi deil, devletin paralanmas, ulusalln
kaybetmesi olur. Ortaya kan devlet bunalmlarnn nedeni, kurduklar himayeci ebekeler yoluyla toplumun eitli
kesimlerini harekete geirerek birbirleriyle savatran eitli
sekin evrelerin oluturduu ittifaklar veya askeri diktatrlklerdir. Sekin gruplarn yandalar ise eitli kaynaklara ulaabilmek drtsyle onlara baml hale gelirler.
Rusya rneine dnecek olursak; Sovyet sonras Rusya'da
da hem kresel btnleme ile marjinalleme, hem de yamac dzen iliyordu. Jeffrey Sachs gibi Batl danmanlar288

ca tlenen ve IMF ve Dnya Bankas'nca denetlenen neoliberal politikalar Rusya'da da Afrika lkelerine benzer bir
durum yaratmt. Ocak 1992'de balatlan "ok tedavi" ani
kle sonuland, sanayi retimi yzde 27 orannda derken Rus ekonomisi yzde 50 kld. Tketici fiyatlar
yz kat artt, cretler yzde 80 orannda azald (Chossudovsky, 1998: s.225-6); enflasyon nedeniyle halkn biriktirdii paralarn deeri ise neredeyse sfra indi. Eitim, salk,
ocuk bakm, kltr ve sanata verilen devlet destei kaldrld; halkn byk blm bir gecede yoksullat. Rus parlamentosu ve merkez bankas, reformlarn Rusya'y felakete
srklediini anlad, 1992 sonuna doru neo-liberalizmden
dnmeye karar verildi. Reform programna direnen parlamentoyu etkisizletirmek isteyen Yeltsin parlamentonun
her iki kanadn da 21 Eyll 1993'te askya ald. Ask kararn reddeden parlamento Yeltsin tarafndan (G7 lkelerinin
ak desteiyle) kanl bir darbe ile 4 Ekim 1993'te yerle bir
edildi. lm ve yaralanmalar olduu halde Bat basn Yeltsin'e alk tuttu; ayn parlamentonun iki yl nce, Austos
1991'de sertlik yanllarnn darbe giriimi srasnda Yeltsin'in arkasnda durduu unutulmutu; parlamentonun zaten bir Sovyet kalnts olduu ne srlyordu. Parlamentonun kapatlmasndan sonra Yeltsin, IMF politikalarnn
uygulanmas iin kendisine inanlmaz yetkiler tanyan anayasa deiikliini gndeme getirdi. Sonunda, Gneydou
Asya krizinin ncesinde, 1998 sonbaharnda Rusya tamamen iflas etti.
Neo-liberal reformlarn Rusya'daki genel sonularna
Castells'in kelimeleriyle, yani ayklamac btnleme ve
marjinallemeyle yamac dzen olgularna, daha yakndan
bakacak olursak; Sovyet ekonomisi bandan beri eit gelimemiti. leri teknoloji kullanan askeri bir savunma sanayi
vard, ama hafif sanayi ve tarm sektrleri Bat'yla karlat289

rldnda geri kalmt. Reformlar bu nitelikteki bir ekonomiye ve toplumun geneline eitsizlii daha da artracak yeni etkilerde bulundu. Artk ekonomi, biri ABD dolarna, dieri takasa dayal iki sektrden oluuyordu. Uluslararas piyasalarda rekabet ans olmad ilan edilen sanayi ve tarm
sektrlerinin ou tahrip edildi. Uluslararas piyasalarda talep gren gaz, petrol ve dier asal madenlere ise eski nomenklatura'nn kurduu ebekelerce el konulup zelletirildi. Marjinallemi sektrlerdeki iletmeler kapatld. Kapanmayanlar dk kapasiteyle ve yetersiz sermayeleriyle
takasa ynelik retim yapyorlar, ihracata ynelik sektrler
rnlerinin byk blmn uluslararas piyasalara dolarla satyorlar; buradan elde edilen gelirlerin nemli bir blm ky bankacl yapan bankalarda kiisel hesaplara yatrlyor (Chossudovsky, 1 9 9 8 ; Haynes ve Glatter, 1 9 9 8 ) .
Ekonomik kutuplamaya paralel bir toplumsal kutuplama
sz konusu. Kk bir sekin aznlk inanlmaz servetler
edinirken, halkn byk blm yoksullua mahkm, isizlik, alkolizm, ar yoksulluk, intiharlar ve ortalama yaam sresinin giderek ksalmas Rusya'daki gndelik hayatn ayrlmaz paralar.
...UNICEF'in Rusya'ya ilikin raporlarnda "demografik knt" gstergelerinden bazlar yle dile getiriliyor: "korkun" lm oranlar ( 1 9 9 5 ) ; Hindistan'dan daha alt dzeye
dm olan erkeklerde ortalama yaam sresine ait "artc" rakamlar ( 1 9 9 6 ) ; intiharlar da dahil genler arasndaki
lm orannda grlen "trajik ykselme" ( 1 9 9 8 ) . ... 1990
ile 1997 arasnda Rusya'da lm oranlarnda byk bir art olmu, dnmn balad 1989'a gre 2.6 ile 2.9 milyon fazla lm kaydedilmitir. Doum rakamlarndaki toplam d ise ayn dnem iin 4 , 5 ile 5 milyon arasnda
tahmin edilmekte (Haynes ve Glatter, s.64).
128 290

Ekonomideki genel d, sanayinin kmesi, tarmn

tahribi ve altyapnn bozulmas Rusya'nn birok blgesini
harabeye evirmi durumda. Rusya'nn uluslararas piyasalarda satabildii rnler yalnzca silah, petrol ve asal madenler. Dnya silah ticaretinde Rusya'nn pay yzde 35'ten yzde 10'a dt iin (Haynes ve Glatter, 1998: s.51) lkenin
dviz gelirinin en nemli kaynan artk hammadde satlar oluturuyor. Bu mallarn satlarndan elde edilen dolarlarn byk blm Bat'daki gizli banka hesaplarna aktarlyor. SSCB'nin paralanmasndan nce balayan sermaye ka, reformlardan sonra inanlmaz boyutlara ulam. eitli
tahminlere gre SSCB'nin zlmesinden sonra yzlerce
milyar dolar Rusya'dan karlm. Yeterli nakit rezervi olmad iin iletmelerin ve ailelerin byk blm takasa
bavuruyor. "1992'de sanayi retimin yzde 6'sn oluturan
takas, 1993'te yzde 9'a ykselmi, 1994'te yzde 17'ye sram, 1995'te yzde 22, 1996'da yzde 35 olmu, 1997 iin
bu orann yzde 41 olaca tahmin ediliyordu" (Haynes ve
Glatter, s.58). Toplumsal kutuplamann ulat boyutlar,
Castells'in dnya ekonomisindeki ayklamal btnleme ve
marjinalleme tanmyla tamamen akyor. Yeni zenginler
Batl mali kurumlarla sk ilikiler iindeler, 5 paralarn Batl bankalarda aklyor, Batl rnlerin ithalatndan byk
krlar elde ediyor, Bat kentlerinin lks semtlerinde evler
alyorlar. Oysa Rus halknn byk blm Sovyet zamannda edinmi olduu ayrcalklarn tmn kaybetti.
Sovyet dneminin nomenklatura'smdan gelip iktidara yerleen yeni ebekelerin kurduu dzenin ad yamaclk.
1995'te hkmetin yzde 74', Yeltsin'in yakn evresinin
ise yzde 75'i eski sekinlerden oluuyordu (Haynes ve
5

Rus iadam Boris Berezovsky'nin Rupert Murdoch'un geenlerde yaplan dnne katlmas, Rus mafyas ve lmpen burjuvazisinin Batl sekinlerle yakn ilikilerinin ak bir gstergesi.

Glatter, s.65). Rvet ve kayrmaclk yaygnlamaya daha

Brejnev dneminde balamt. Hem yneticiler hem de sradan insanlar, elbette farkl leklerde, devlet mallarn yasad biimde zel karlar iin kullanmaktaydlar (Grossman, 1985; Ledeneva, 1998). Yneticilerin byk ayrcalklar vard. Ne var ki, Sovyet devleti yamac deildi. Devletin
ve partinin karlar, iktidardaki sekinlerin kiisel karlarndan daha ndeydi. Yamac dzen perestroika ile birlikte
geldi. O zamandan itibaren sekinler, devlete ait serveti talan etme yolundalar. Kullanlan yamac ynLemler ise unlar: dviz rezervlerinin ve altn stokunun alnmas, maden,
petrol, gaz ve silah kaakl, bu rnlerin devlet iletmelerinden ruble karl ucuza alnp dolar karl yurtdna on kat fazla fiyatlarla pazarlanmas, yasad ithal edilen
rnlerin karaborsada sat ve ithalat tekelleri oluturulmas (Handelman, 1995; Chossudovsky, 1998; s.228-9). Bu ilemlerden edinilen servetler Mays 1988'de yasallatrld
(Chossudovsky, 1 9 9 8 ) , 1992'den itibarense yamann asl
yntemi devlet mallarnn zelletirilmesi oldu.
Bakanlklardan biri kapatlyor, ykntlar zerine (ayn bina, ayn mobilyalar, ayn personelle) bir anonim irket kuruluyor; bakan istifa ediyor; hisselerin bir blmnn denetimi devlete geiyor, kalan paylar bakanln st dzey yetkililerine datlyor; kural olarak, kapatlan bakanln ikinci ya da nc yetkilisi iletmenin ba oluyor (Kyrshtanovskaya'dan aktaran Haynes ve Glatter, 1998: s.65-7).

Dnyann en byk firmalarndan Gazprom, gazdan sorumlu son Sovyet bakan ve daha sonra babakan olan Viktor ernomirdin tarafndan bu yntemle zelletirilmiti.
nde gelen petrol firmalarndan, Lukoil ve Yukos da ayn
ekilde oluturuldu (Haynes ve Glatter, s.67). En krl ilet292

meler zelletiriliyor, ama devletin hazinesine hibir vergi

denmedii gibi, yetkililerle kurulan ilikiler kullanlarak
devletten kredi alnyor ve eski altyap hibir cret demeden kullanlyordu. IMF ve Dnya Bankas politikalarnn
Rusya'daki uygulaycs Anatoly Chobias zelletirmelerdeki yamay u szlerle teslim ediyor:
... srekli alyorlar. Her eyi sonuna kadar alyorlar, onlar durdurmak m m k n deil. Ama brakalm alsnlar
kendi mlkleri yapsnlar. Ancak sahip olduklarnda iyi bir
idareci olacaklar... "Mafya" zelletirmeden yararlanmaya
baladnda yasallatrma zaman gelmiti (aktaran Haynes ve Glatter, 1998: s.56).

Yamann bir baka yntemi de, yeni oluan bankaclk

sistemini kullanmak, bu yolla dviz ve devlet tahvili vurgunlar yapmak, para aklamak ve hkmetin (IMF ve Dnya Bankas'ndan aldklar da dahil) d lkelerden ald
kredileri almakt. Banka saysnn birka taneden 1994'te
2.500'e ulamas da bunu gsteriyor (Hayens ve Glatter,
1998: s.56). Hkmet 1995 ylnda bte an kapatmak
iin bankalardan ald krediyi geri deyemeyince, bu bankalar enerji sektrndekiler de dahil devletin en iyi iletmelerine el koydular. Bu olay Rus ekonomisinin finans/endstri "oligari"sinin kskacna girmesine neden oldu. Oligarinin t e m s i l c i l e r i n d e n biri olan B e r e z o v s k i ' y e gre
1996'da Rus ekonomisinin yars yedi oligarik grubun
elinde bulunuyordu (Haynes ve Glatter, s.57).
Yamann baka bir biimi de hara almlaryd. Sovyet
zamannda kendi ahlak kurallarna gre davranan, belirli
altkltrlerin temsilcisi su evreleri vard. Sovyetler Birlii'nde 1970'lerden beri hara gndemdeydi (Handelman,
1995; Humphrey, 1 9 9 9 ) . Bununla birlikte, tpk Kazakis293

tan'daki gibi, hara alm Rusya'da da zel sektrn bymesiyle k o r k u n b o y u t l a r a ulat ( H a n d e l m a n , 1 9 9 5 ;

Humphrey, 1999). Yine Kazakistan'daki gibi, Rusya'da da
bu yntem eitli ebekeler ile devlet yetkilileri arasnda geen pazarlklar, ibirlii ve iddetli atmalar yoluyla yaama geiriliyor (Handelman, 1995; Humphrey, 1999). iddetin ve ilikilerin parayla satn alnabiliyor oluu iki taraf
birbirlerine balayan ana unsur.
Rus mafyasnn su eylemleri ve kltr hem lke iinde
hem de darda byk lde bilinmesine karn, hara alm, st dzey sekinler tarafndan yasa korumas altnda
uygulanan yntemlerden ekonomik adan daha az nemde
bir talan biimi olduu iin, darya pek yansmyor. Oysa,
lke kamuoyu iin hara alm yamann tm biimleri
iinde en ortalkta olan ve aka yaplan, bu nedenle insanlar zerindeki etkisi byk. Onlar iin sokaktaki hara, oligarinin ve devletin (Berezovski, Yeltsin, ernomirdin
ve benzerlerinin) simgesi. Hkmet ile mafya veya devlet
adam ile hara arasndaki gerek ya da mecazi ilinti, Rus
devletinin paralara blnp canilemesi biiminde ortaya
kan kargaa iinde idare tarznn da gstergesi. Sovyet
devletinin kmesi ve ardndan gelen neo-liberalizm uygulamalar, beraberce yeni yama dzeninin hem nedenini
hem sonucunu oluturuyor. Artk devlet mallar alnmakla
kalmyor, devletin kendisi de zel sektr. Devlet iki cephede zelletirilmi: ilki, artk devlet kurumlar ve kaynaklar
zel amalarla kullanlyor; ikincisi, eski devletin temel ilevlerinden kent asayii ve vergi toplama gibi ileri (imdi
koruma creti diye adlandrlyor), polisle sk ibirlii iindeki zel gvenlik kurumlarna (haralara) ve mafya ebekelerine devredilmi durumda. Bu da hara ebekelerin; merkezdeki oligari/politikac ebekelerin; ve dier blgelerdeki yamac dzen yanda ebekelerin domasna;
294

ardndan aralarnda iddetli bir rekabetin ba gstermesine

yol am. Hara alanlar ile zel gvenlik gleri resmi rgtler olmamakla birlikte, uygulamada devletin bask aygtnn bir paras olarak hizmet veriyorlar. Bu konuyu aacak olursak; Gramsci ( 1 9 7 1 ) , Poulantzas ( 1 9 8 3 ) ve Althusser ( 1 9 9 4 ) devlet egemenlii ile ideolojisi zerine yazarlarken, devletin hem resmi hem de sivil evrelere nfuz ettiinden sz etmilerdi. Onlara gre, iktidar oluturan snflarn egemenlii hem resmi hem de devletin ideolojik aygtlarn oluturan sivil kurumlarn birbirlerine bal uygulamalarndan gelmekteydi. Siyasi partiler, aile, kilise, kitle iletiim aralar ile burjuva ideolojisinde sivil toplum olarak
adlandrlan her ey bu aygtn parasyd. Rusya'da gndemde olan egemenlik bunalm ideolojik aygtlarn bu
amala kullanlmasn engelliyor. Ama bu, hkmetlerin
bazen meruiyete gereksinim duyarak demogoji kullanmadklar ya da basn yoluyla gz boyamadklar anlamna gelmiyor. Yeltsin idaresinin ilk yllarnda ve daha sonra gl
adam Putin'in srdrd kaba sava srasnda, yamac
sekinlerin sahneye koyduklar demokrasi ve kapitalizm
oyunlar bu grevi stlenmi, hkmetlerin meruluunu
salamt. Yine de, yamac dzen ebekelerinin tam bir
egemenlik kurduklar sylenemez. Zaten, ebekelerin egemenlik kurmalar da mmkn deil, nk hem kendi aralarnda iddetli bir rekabet var, hem de, daha da nemlisi,
kullandklar yamac yntemler halk tarafndan benimsenmiyor, tersine hrszlk olarak kabul ediliyor. Bu nedenle iktidardakilerin mlkszleri egemenlikleri altnda tutmak
iin bavurabilecekleri tek ey bask aygtlar.
Rusya'da yamac dzeni srdrmek amacyla devletin
bask aygtlar byk bir deiiklie uram: lkin, hem
resmi rgtler hem de devletle karmak balar kurmu
olan ok sayda ebeke, bugn bask aygt olarak i gr295

yor. Bask, servet biriktirmenin de dorudan arac. Sivil

bask rgtleri (mafya ile zel gvenlik firmalar) devletin
bask aygtnn bir paras durumunda; onlar da yamac
dzenin halka dayatlmasna hizmet ediyorlar. Merkezdeki
bakanlk rejiminin temsil etui st dzey devlet yetkililerinin keyfi uygulamalar ile, mafya eylemleriyle zetlenen eitli etki ebekelerinin merkezden bamsz keyfi uygulamalar arasndaki karmak iliki ve gerilim, ki kargaa iinde idare tarzn mmkn klan tam da bu, ayn madalyonun, yani baskc devlet aygtnn iki yzn oluturuyor.
Mafya ile zel gvenlik firma elemanlarnn byk blmnn ordu, KGB ve polis yetkilileri arasndan seilmi olmalar da bask aygtnn kamu ve zel sektr arasndaki
balar ortaya koyuyor. Bu iki sektr, her ikisini de denetimi altnda bulunduran yamac ebekelerin eitli etkinliklerinde birbirlerine arka kyorlar. iddetin ve ilikilerin
parayla satn alnabiliyor olmasnn yamann bata gelen
kural olduunu bir kez daha hatrlatalm. Ayrca, bask aygtnn ksmen zelletirilmesi ve bu yzden iddetin parayla alnabilen bir meta haline gelmesi, siyasi ve ekonomik
sistemde kkl bir dnme de iaret ediyor: Metalaan
iddet satn alnabilen bir ey olduu halde, pazarda yine
bizzat iddetin kendisi dzenleyici bir rol oynuyor. Baka
bir deyile, bir yandan siyasi iktidar Sovyet sonras pazar
ekonomisinin ebeliini yapar ve ekonomik ilemlerin byk blmnn denetimini stlenirken, iktidarn kendisi
de metalayor. Kargaa iinde idare tarznn nemli bir
zellii de bu. Rusya'nn sahip olduu geni topraklar ve federal yap, Sovyet sonras karmaann btn bir lkeye yaylmasna, byk kitlelerin korku iinde ve gvencesiz bir
yaam srdrmelerine yol ayor. Bu nedenle Ruslar arasnda gl bir adama, kk kabadaylar idaresi altna alp
belli bir dzen getirebilecek byk bir "kabaday"ya zlem
128 296

duyuluyor. Putin'in bu duruma Bonapartvari bir zm getirip getirmeyeceini nmzdeki gnler gsterecek. Ayrca, bu durum yalnzca Rusya'ya veya dier Sovyet sonras
lkelere zg de deil; Nijerya, Zaire, Meksika, Kolombiya,
Peru ve Pakistan gibi birok nc dnya lkesinde de
ayn gstergeler sz konusu.
Her eye ramen, Kazakistan, Rusya ve eski Yugoslavya'y
Afrika l'nn gneyindeki lkelerle karlatrarak Sovyet sonras karmaann arkasnda yalnzca Batl politikalarn olduu sonucuna ulamak niyetinde deilim. Rusya ile
Kazakistan'daki durumun o lkelerle ayn olduunu da iddia etmiyorum. Amacm Sovyet sonras deiimleri dnya
leine oturtabilmek. Ve, bu kapsamda ele alndnda
belki deiimin ynnn, dnyann kendisini de altst
edebilecek bir ekilde, d ve i gler arasndaki karmak
mcadeleler iinde belirlenecei iddia edilebilir.

Kaynaka

Aganbegyan, A. ( 1 9 8 8 ) "New Directions in Soviet Economics", Nevv Left Review,

169, s. 89-96.
Ahmet, L. ( 1 9 9 2 ) Women and Gender in slam, New Haven ve Londra: Yale University Press.
Akiner, S. ( 1 9 8 3 ) Islamic People of the Soviet Union, Londra: Kegan Paul International.

( 1 9 9 7 ) "Between tradition and modernity: the dilemma facing contemporary

Central Asian W o m e n " ,

Post-Soviet

Women: From

The Baltic to Central Asia,

der. M.Buckley, Cambridge: Cambridge University Press.

Alhvorth, E. ( 1 9 6 7 ) "Encounter", Central Asia: Century ofRussian Rule, der. E.A11worth, New York ve Londra: Columbia University Press, s. 1-59.
Alhusser, L. ( 1 9 9 4 ) "Ideology and Ideological State Apparatus", Mapping the Ideology, der. S.Zizek, Londra: Verso.
Anderson, B. ( 1 9 9 1 ) Imagined Communities, Londra: Verso (ilk bask 1 9 8 3 ) .
Appadurai, A. ( 1 9 8 6 ) The Social Life o/Things, Cambridge: Cambridge University
Press.

( 1 9 9 0 ) "Disjuncture and Difference in Global Cultural Economy", Pblic Culture, 2: 2.

(1997)

Modernity

at Large:

Cultural Dimensions of Globalisation,

Minneapolis

ve Londra: University of Minnesota Press.

Armstrong, J.A. ( 1 9 9 2 ) "The Autonomy of the Ethnic ldentity", Thinking Theoretically

about

Soviet Nationalities:

History

and

Conparison

in

the Study

of the

USSR, der. A.Motyl, New York: Columbia University Press.

299

Ashwin, S. ( 1 9 9 6 ) "Forms of Collectivity in a Non-Monetary Society", Sociology,

30: 1, s. 21-39.

( 1 9 9 9 ) Russian Workers, Manchester: Manchester University Press.

Attwood, L. (1996) "Young people, sex and sexual identity", Gender, Generation
and identity in Contemporary Russia, der. H.Pilkington, Londra ve New York:
Routledge.
Barnes, J.A. ( 1 9 5 4 ) "Class and committees in a Norwegian island parish", Human
Relations, 7, s.39-58.
Basilov, VN. (1987) "Popular islam", Journal of Institute of Mslim Minority Affairs, 8: 1.
Batunsky, M. (1994) "Russian clerical studies in the late 19 lh and early 20 l h centuries", Central Asian Survey, 13: 2.
Beller-Hann, I. (1995) "Prostitution and its effects in Northeast Turkey", The Euopean Joumal ofWomen's Studies, Cilt.

2.

Benjamin, W. (1973), llluminations, Londra: Fontana.

Bennigsen, A. (1980) "Soviet Muslims and the World of slam", Problems ofCommunism, XXXIX: 2.
Bentley, G.C. (1987) "Ethnicity and Practice", Comparative Studies in Society and
History, 29: 1.
Berliner, J.S. ( 1 9 5 7 ) Factory and Manager in the USSR, Cambridge, Mass: Harvard
University Press.
Bettelheim, C. (1979) Class Struggle in tle USSR, Cilt. 1, Tahran: Pezhvak.

( 1 9 8 0 ) Class Struggle in the USSR, Cilt. 2, Tahran: Shabahang.

Bettelheim, C. ve Chavance, B. ( 1 9 8 5 ) , "Stalinism as the Ideology of State Capitalism",Andiche-Rhai,

5.

Bettelheim, C. ve Sweezy, P.M. ( 1 9 7 5 ) Socialism or State Capitalism, Tahran: Chappakhsh.

Block, M. ( 1 9 8 6 ) From Blessing (o Violcnce, Cambridge: Cambridge University
Press.
Bourdieu, P. (1977) Outline of a Theory of Practice, Cambridge: Cambridge University Press.

( 1 9 8 4 ) Distinction, Cambridge, Mass: Harvard University Press.

Brass, P (1992) "Language and National identity in the Soviet Union and India",
Thinking Theoretically about Soviet Nationalities: History and Comparison

in the

Study of the USSR, der. A.Motyl, New York: Columbia University Press.
Bremmer, I. (1993) "Reassessing Soviet-nationalities Theory", Nations and Politics
in the Soviet Successor State, der. I.Bremmer ve R.Tara, Cambridge: Cambridge
University Press.

( 1 9 9 4 ) "Nazarbaev and the North: State Building and Ethnic Relations in Kazakhstan", Ethnic and Racial Studies, 17: 4.

128 300

Bremmer, 1. ve Welt, C. ( 1 9 9 6 ) "The trouble with democracy in Kazakhstan",

Central Asian Survey, 15 (2).
Bridger, S., Kay, R. ve Pinnic, K. ( 1 9 9 6 ) No More Heroines? Russia, Women and The
Market, Londra ve New York: Routledge.
Bromley, Y.V ( 1 9 8 4 ) Theoretical Ethnography, Moskova: Novka Publisher.

(1990a) "Ethnic Process in the USSR", The Soviet Multi-Ethnic State, der. M-B.
Olcott (1990), New York: Sharpe.

( 1 9 9 0 b ) "Improving National Relations in USSR", Olcott ( 1 9 9 0 ) iinde.

Brubaker, R. (1994) "Nationhood and the National Question in the Soviet Union
and Post-Soviet Eurasia: an instilutionalist account", Theory and Society, 23: 1.
Buckley, C. ( 1 9 9 7 ) "Suicide in Post-Soviet Kazakhstan", Central Asian Survey,
16(1).
Burgess, A. (1997) Divided Europe, London: Pluto Press.
Butler, W.E. ( 1 9 9 3 ) Foreign Investment in Kazchhstan, Londra, Moskova: Interlist.
aplan, L. (1981) "Morality and Polyethnic identity in Urban South lndia", Culture and Morality, der. A.C. Mayer, Delhi: Oxford University Press.
Castells, M. (1996) The Rise of Networh Society, Oxford ve Massachusetts: Blackwell.

(1997) The Power of dentity, Oxford ve Massachusetts: Blackvvell.

(1998) EndofMillennium, Oxford ve Massachusetts: Blackwell.

Chossudovsky, M. (1998) Globalisation ofPolicy, Londra: Zed Press.

Chylinski, E.A. (1984) Soviet Central Asia, Esberg: South Jutland University Press.
Clarke, S. (1992) "Privatisation and the Development of Capitalism in Russia",
Nevv Le/t Review, 196 (1).
Clarke, S. ve Kabalina, V ( 1 9 9 5 ) "Privatisation and the Struggle for Control of
Enterprises", Russia in Transition, der. D. Lane, Nevv York: Longman.
Cliff, T. (1980) The State Capitalism in the USSR (Farsa evirisi), Tahran: yaynevi bilinmiyor.
Clover, C. (1998) "Bold Steps to Independence", Financial Times Survey, Kazakistan, aramba, 17 Haziran 1998.
Clover, C. ve Corzine, R. ( 1 9 9 8 ) "One flag ver two economies", Financial Times
Survey, Kazakistan, aramba, 17 Haziran 1998.
Cohen, A. (1996) "The Politics of the Kola Trade", A/rica, 36.

(1974) "Introduction: the lessons of ethnicity", Urban Ethnicity, der. A. Cohen, Londra: Tavistock.

( 1 9 8 2 ) The Politics of Elite Culture: Exploration in the Dramaturgy ofPower in a

Modem African Society, Berkeley: University of California Press.

Connell, R.W. (1996) "Nevv Directions in Gender Theory, Masculinity Research,

and Gender Politics", Ethnos, 61 (3-4).

Conquest, R. ( 1 9 9 3 "Forward", Nations and Politics in tle Soviet Successor States,

der. 1. Bremmer ve R. Tara, Cambridge: Cambridge University Press.
Cornwall, A. ve Lindisfarne, N. ( 1 9 9 4 ) Dislocating Masculinity, Londra ve New
York: Routledge.
Corrigan, P, Ramsay, H. ve Sayer, D. ( 1 9 8 1 ) "Bolshevism and the USSR", New Lc/t
Revievv, 125, (I).
Cox, T. ( 1 9 9 3 )

The Badi: Prostitution as a social norm among an mtouchable caste

of\Vest Nepal, Katmandu: Asian Hthnographer Society Press.

Dallin, D.J. ( 1 9 5 1 ) Tle Soviet New Empire, New laven: Yale University Press.
Dave, B. ( 1 9 9 6 ) "Language Shift and Identity Change", Post-Soviet Affairs, 12: 1.
Demko, G.J. ( 1 9 6 9 ) The Russian Colonisation of Kazakhstan
ton: Indiana University Press.

1869-1916, Blooming-

Dienes, L. ( 1 9 8 7 ) Soviet Asia, Londra: Westview Press.

Dittman, K., Kengerer, H. ve Hirschhausen, C. ( 1 9 9 8 ) "Much Ado A b o u t . . . Little:
Disenchantment in Kazakh and Caspian Oil and Gas Sectors", Kazakhstan Economic Trends, Temmuz-Eyll 1998.
Diugai, N.N. ( 1 9 9 8 ) "Balance of Payments of the Republic of Kazakhstan: Extemal
Payment Position Prospects", Kazakhstan Economic Trends, Ocak-Mart 1998.
Dixon, A. ( 1 9 9 4 ) Kazahhstan: Political reform and economic development, Londra:
Royal Institute of International Affairs.
Dixon, S. ( 1 9 9 0 ) "The Russians: the Dominant Nationality", The Nationalities Question in the Soviet Union, der. G. Smith, Londra: Longman.
Dobrokhotova, V. ( 1 9 8 4 ) "Woman Worker", Women and Russia, der. T. Mamonova, Oxford: Blackwell.
Dombrovsky, Y. ( 1 9 9 1 ) The Keeper of Antiquities, Londra: The Harvill Press.

( 1 9 9 6 ) The Faculty ofUseless Knowledge, Londra: The Harvill Press.

Dragadze, S. ( 1 9 8 0 ) "The Place of Ethnos in Soviet Anthropology", Soviet and Westem Anthropology, der. E. Gellner, New York: Westview Press.
Drobizheva, L.M. ( 1 9 8 0 ) "Ethnic Sociology of Present-day Life", Soviet and Westem Anthropology, der. E. Gellner, New York: Westview Press.

( 1 9 9 1 ) "The role of Intelligentsia in developing national consciousness among

the people of USSR under Perestroika", Ethnic and Racial Studies, 14: 1.

( 1 9 9 2 ) "Perestroika and Ethnic Consciousness of Russians", From Union to

Commonvealth: Nationalism and Separatism, der. G.W. Lapidus, V Zaslavsky ve
P Goldman, Cambridge: Cambridge University Press.

Dunlop, J. ( 1 9 9 3 ) "Russia: Confronting the Loss of Empire", Nations and Politics

in the Soviet Successor States, der. 1. Bremmer ve R. Tara, Cambridge: Cambridge University Press.
Easton, P ( 1 9 8 9 ) "The Rock Music Community", Soviet Youth Culture, der. J. Riordan, Bloomington: Indiana University Press.

128 302

Eberwen, W. ve Tholen, J. ( 1 9 9 7 ) Market or Mafia, Brookfield USA, Singapore,

Sydney: Ashgate.
Einhorn, B. ( 1 9 9 3 ) Cinderella Goes to Market, Londra ve New York: Verso.
Eisenstat, N. ( 1 9 9 2 ) "Centre periphery relations in the Soviet Empire", Thinking
Theoretically about Soviet

Nationalities:

History

and Comparison

in

the Study

of

the USSR, der. A. Motyl, New York: Columbia University Press.

Elias, N. ( 1 9 7 8 ) Civilising Process, Cilt. 1, Oxford: Blackwell.
Eller, J.D. ve Coughlan, R.M. ( 1 9 9 3 ) "The Poverty of Primordialism: The Demystification of Ethnic Attachments", Ethnic and Racial Studies, 16: 2.
Enloe, C. ( 1 9 8 6 ) "Ethnicity, State and the New International Order", The Primordial Challenge, Ethnicity in the Contemporary World, der. J.R. Stack, New York:
Greenwood Press.
Epstien, A.L. ( 1 9 7 8 ) Etlos and Identity, Londra: Tavistock.
Pardon, R.

(1995)

"Introduction", Counterworks,

Managing Diversity of Knowled-

ge, der. R.Fardon, Londra ve New York: Routledge.

Fischer, M. ( 1 9 8 6 ) "Ethnicity and the Post-Modern Art of Memory", Writing Culture, der. J. Clifford ve G. Marcus, Berkeley: University of California Press.
Foucault, M. ( 1 9 7 8 ) The History of Sexuality, Cilt. VI, New York: Random House.
Fox, R.

( 1 9 9 0 ) Nationalist Ideologies and the Production of National Cultures, Was-

hington: The Association of American Anthropologists.

Furtado, C.E. ve Hechter, M. ( 1 9 9 2 ) "The Emergence of Nationalist Politics in the
USSR: A Comparison of Estonia and Ukraine", Thinking Theoretically about Soviet Nationalities:

History

and

Comparison in

the Study

of the USSR,

der.

A.

Motyl, New York: Columbia University Press.

Geertz, C. ( 1 9 6 3 ) "Primordial Sentiments and Civil Politics in the New States",
Old Societies and New States, der. C. Geertz, New York: Free Press.
Gellner, E. ( 1 9 8 3 ) Nations and Nationalism, Oxford: Blackvvell.

( 1 9 8 8 ) State and Society in Soviet Thought, Oxford:Blackwell.

( 1 9 9 2 ) "Nationalism in the Vacuum", Thinking Theoretically about Soviet Nationalities: History and Comparison in the Study of the USSR, der. A. Motyl, New
York: Columbia University Press.

Gledhill, J. ( 1 9 9 6 ) "Putting the State Back in Without Leaving the Dialectics Out:
Social Movements, Elites and Neoliberalism", http://les.man.ac.uk/sa/jgepubs.htm.
Gowan, P ( 1 9 9 6 ) "Eastern Europe, Western Power and Neo-Liberalism", New Left
Review, 2 1 6 (I).
Gramsci, A.

( 1 9 7 1 ) Selections from the Prison Notebooks, Londra: Lawrence and

Wishart.
Grant, B. ( 1 9 9 5 ) n the Soviet House of Culture: A Century of Perestroika, Princeton:
Princeton University Press.

Greenfield, K. ( 1 9 9 5 ) "Self and Nation in Kenya: Charles Mangua's Son of Woman", The Journal of Modern African Studies, 33: 4.
Grosby, S. ( 1 9 9 4 ) "The Verdict of History: lnexpungeable Tie of Primordiality - A
Response to Eller & Coughlan", Ethinc and Racial Studies, 17: 1.
Gross, J. A. ( 1 9 9 2 ) Muslims in Central Asia, Durham: Duke University Press.
Grossman, G. ( 1 9 8 5 ) " T h e Second E c o n o m y of the USSR", The Experience of
Work, der. C.R. Littler, Hampshire: Gower Publishing Company.
Handelman, S. ( 1 9 9 5 ) Comrade Criminal, Nevv Haven ve Londra: Yale University
Press.
Hannerz, U. ( 1 9 8 0 ) Exploring the City, Nevv York: Columbia University Press.

( 1 9 9 2 a ) "The global ecumene as a network of netvvorks", Conceptualising Society, der. A.Kuper, Londra: Routledge.

(1992b)

Cultural

Complexity:

Studies

in

the

Social

Organisation

of Meaning,

New York: Columbia University Press.

Harris, N. ( 1 9 9 0 ) National Liberation, Londra: Penguin Books.
Hastrup, K. ve 01wig, K.E ( 1 9 9 7 ) "Introduction", Siting Culture: The shifting anthropological object, der. E Olvvig ve K. Hasrup, Londra ve Nevv York: Routledge.
Haynes, M. ve Glatter, R ( 1 9 9 8 ) "The Russian Catastrophe", International Socialism, 31.
Hechter, M. ( 1 9 7 5 ) International Colonialism: The Celtic Fringe in British National
Development, Londra:

Routledge.

Hobsbavvm, E. ( 1 9 9 4 ) Nations and Nationalism since 1780, Cambridge: Cambridge

University Press.
Humphrey, C. ( 1 9 8 3 ) Kari Marx Collective, Cambridge:

Cambridge University

Press.

( 1 9 9 1 ) "icebergs' barter, and mafia in provincial Russia", Anthropology Today, 7: 2.

( 1 9 9 5 ) "Creating a culture of disillusionment: Consumption in Moscow, a

chronicle of changing time", Worlds Apart: Modernity througl the prism of the
local, der. D. Miller, Londra ve New York: Routledge.

( 1 9 9 6 ) "Myth making, narrative and the dispossessed in Russia", Cambridge

Anthropology,

19: 2.

( 1 9 9 9 ) "Russian protection racket and the appropriation of law and order",

States and illegal Practices, der. J. Heyman, Oxford: Berg.

Humphrey, C. ve Hugh-Jones, S. ( 1 9 9 2 ) 'Introduction', Barter, Exchange and Value,

der. C. Humphrey ve S. Hugh-Jones, Cambridge: Cambridge University Press.
Huntington, S.

(1997)

The Clashes of Civilizations and the Remaking of the World,

Londra: Simon&Schuster.
Istileulove, E. ( 1 9 9 6 ) "Unemployment and the social security system in Kazakhstan", Kazakhstan Economic Trends, Drdnc eyrek 1996.

128 304

Jameson, E

(1991)

Postmodemism or cultural logic of Late Capitalism, Londra ve

Nevv York: Verso.

Kagarlitsky, B. ( 1 9 8 8 ) "Perestroika: The dialectic of change", New Left Review,
169, (I).

( 1 9 9 0 ) Farewell Perestroika, Londra: Verso.

( 1 9 9 2 ) The Disintegration of the Monolith, Londra: Verso.

( 1 9 9 5 ) Restoration in Russia, Londra: Verso.

Kandiyoti, D. ( 1 9 9 1 ) Women, islam and State, Basingstoke: Macmillan.

Kaplan, R.

( 1 9 9 6 ) The End of the Eartl: ajourney to the dawn of the 2lst century,

Nevv York: Random Flouse.

Kapur, R ( 1 9 9 4 ) The Indian Cali Girls, Yeni Delhi: Orient Paperbacks.
Keesing, R. ( 1 9 8 7 ) "Anthropology as Interpretive Quest", Current Anthropology,
28.
Kellas.J. ( 1 9 9 1 ) The Politics of Nationalism and Ethnicity, Londra: Macmillan.
Khazanovv, A. ( 1 9 8 3 ) Nomads and the Outsidc VVorld, Cambridge: Cambridge University Press.
( 1 9 9 5 ) After the USSR, Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commomvealth
of States, The University of Wisconsin Press.
Konstitutsiia

Republihi

Kazakhstan,

1995.

Kornai, J. ( 1 9 9 2 ) The Socialist System, Oxford: Clarendon Press.

Kreindler, 1. ( 1 9 8 3 ) "brahim Altysarin, Nikolai ll'minski and Kazakh National
Avvakening", Central Asian Sur\'ey, 2: 3.
Krohn-Hansen, C. ( 1 9 9 7 ) "The Construction of Dominican State: Povver and
Symbolism of Violence", Etlnos, 62 (3-4).
Lane, C. ( 1 9 8 1 ) The Rites of Rulers: Rituals in lndustrial Society The Soviet Case,
Cambridge: Cambridge University Press.
Latin, D., Petersen, R. ve Slocum, J.W. ( 1 9 9 2 ) "Language and the State: Russia
and The Soviet Union in Comparative Perspective", Tllinking Theoretically about Soviet Nationalities: History and Compa ison in the Study of the USSR, der. A.
Motyl, New York: Columbia University Press.
Leach, E. ( 1 9 6 4 ) Political Systems ofHighland Bunna, Londra: Athlone Press.
Ledeneva, A. ( 1 9 9 8 ) Russifli Economy of Favours, Cambridge: Cambridge University Press.
Lemarchand, F ( 1 9 8 6 ) "F.thnic Violence in Tropical Africa", The Primordial Challenge: Ethnicity in the Contenporary Wold, der. J.R. Stack, New York: Greenvvood Press.
Liber, G. ( 1 9 9 1 ) "Korenzatsiia: Restructuring Soviet nationality policy in the
1920s", Ethnic and Racial Studies, 14: 1.
Lomnitz, L.A. ( 1 9 7 7 ) Netvvorks aul Maginality, Nevv York: Academic Press.

Low, S. M. ( 1 9 9 7 ) "Theorising the city; Ethnicity, gender and globalisation", Critique of Anthropology,

17 (4).

MacDuffie, M. ( 1 9 9 5 ) The Red Capet, Londra: Cassell&Co Ltd.

Mandelbum, M. ( 1 9 9 4 ) Central Asia and tle World, New York: Council of Foreign
Relations Press.
Marcus, G. E. ( 1 9 9 5 ) "Ethnography in/of the World System: The Emergence of
Multi-Sited Ethnography", Anual Rcvievv of Anthropology, 24.
Marcuse, H. ( 1 9 6 6 ) Eros and Civilisation, Boston: Beacon Press.
Marx, K. ( 1 9 0 6 ) Capital: A Critique of Political Economy, New York: The Modern
Library.
Masanov, N. ( 1 9 9 6 a ) "Kazakhskaia politcheskaia I intellektualnaia elita: klanovaia
Prinadlezhnost" 1 vnytrietnicheskoe copernichectvo', Vestnih Evrazii, 1: 2.

(1996b)

Eitnopoliticheshii Monitring v Kazaklane, Almaty:

Tsentr Monitorin-

ga Mezhoeinicheckikh otnoshenii v Kazakhstane.

Massell, G.

(1975)

The Surrogate Proletariat, Princeton: Princeton University

Press.
Matley, M. ( 1 9 6 9 ) "Agricultural Development", Central Asia, a Century of Russian
Rule, der. E. Allworth, New York: Columbia University Press.
Mayer, A. ( 1 9 6 6 ) "The Significance of Quasi-Groups in the Study of Complex Societies", The Social Anthropology of Complex Societies, der. M. Banton, Londra:
Tavistock.
McClintock, A. ( 1 9 9 5 ) hnperial Leather: Race, Cender and Sexuality in the Colonial
Contest, Londra: Routledge.
Miller, D. ( 1 9 9 5 ) "Introduction", World Apart: Modemity through the prism of the
local, der. D. Miller, Londra ve New York: Routledge.
Mitchell, J . C . ( 1 9 6 9 ) "The Concept and Use of Social Netvvorks", Social Networls
in Urban Situations, der. J . C . Mitchell, Manchester: Manchester University
Press.

( 1 9 7 4 ) "Social Networks", Annual Revievv of Anthropology, Cilt. 3.

( 1 9 8 7 ) Cities, Society and Social Perception, Oxford: Clarendon Press.

MoIyneux, M. ( 1 9 9 0 ) "The 'Woman Question' in the Age of Perestroika", New

Left Revievv, 183, (I).
Mosse,

G.

(1995)

Nationalism

and

Sexuality:

Middle-Class

Morality

and Sexual

Noms in Modern Europe, Madison, WI: University of Wisconsin Press.

Nagel, J. ( 1 9 9 8 ) "Masculinity and Nationalism: gender and sexuality in the making of nations", Etlime and Racial Studies, 21 (2).
Nahaylo, B. ve Swoboda, V. ( 1 9 9 0 ) The Soviet Discussion, Londra: Hamilton.
Olcott, M-B. ( 1 9 8 1 ) "The Emergence of National dentity in Kazakhstan", Canadia Revievv of Studies in Nationalism, 8: 2.

( 1 9 8 7 ) The Kazalhs, Stanford: Hover Institution.

128 306

( 1 9 9 3 ) "Kazakhstan: a Republic of Minorities", Nations and Politics in the Soviet Successor State, der. I. Bremmer ve R. Tara, Cambridge: Cambrigde Universtiy Press.
( 1 9 9 7 ) "Kazakhstan: Nursultan Nazarbaev as strong president", Postcommuist Presidcnts, der. R. Tara, Cambridge: Cambrigde University Press.

01wig, K.F. ( 1 9 9 7 ) "Cultural sites: Sustaining a h o m e in a deterritorialized

world", Siting Culture: The Shifting antlropological Object, der. K.E Olvvig ve K.
Hastrup, Londra ve New York: Routledge.
Oraltay, H. ( 1 9 9 4 ) "The Alash Movement in Trkistan", Central Asian Survey, 4: 2.
Orman, Y. ( 1 9 9 4 ) " E c o n o m i c s and Nationalism: The Case of Mslim Central
Asia", Central Asian Survey, 13: 4.
Ozhegov, S.N. ve Shvedova, N. ( 1 9 9 6 ) Tollobyi Slovr' Russhogo Iazyla, Moskova:
Az'.
Panitch, L. ( 2 0 0 0 ) "The New lmperial State", New Left Revievv, 2 (II).
Pilkington, H. ( 1 9 9 4 ) Russian Youth and its Culture, Londra: Routledge.

( 1 9 9 8 ) Migration, Displacement and identity in

New York: Routledge.

Poliakov, S.

(1992)

Post-Soviet Russia, Londra ve

Everyday islam: Religion and Tradition in Rural Central Asia,

New York ve Lor<Jra: M.E. Sharpe.

Posadskaya, A. ( 1 9 9 2 ) "Self-Portrait of Russian Feminist", Nevv Left Revievv, 195, (1).
Poulantzas, N. ( 1 9 8 3 ) Fascism and Dictatorship, Tahran: Pezhvak.
Radcliffe-Brown, A.R. ( 1 9 4 0 ) "On social strueture", Journal of the Royal Antlropological Institute, 70.
Reich, W. ( 1 9 7 2 ) The Sexual Revolufion, Londra: Vision Press.
Ribakova, T. ( 1 9 9 8 ) "Export Performance of the Economy of Kazakhstan", Kazakhstan Economic Trends, Ocak-Mart 1998.
Richards, R ( 1 9 9 6 ) Fightingfor the Rain Forest, Oxford: James Curry.
Richards, P ve Peters, K. ( 1 9 9 8 ) "Why fight: voices of youth combatants in Sierra
Leone", Africa, 68 (2).
Richmond, A.H. ( 9 8 4 )

c t h n i c Nationalism and Post-lndustrialisation", Etlmic

and Racial Studies, 7: 1.

Rigi, J.

( 1 9 9 5 ) Russias National dentity it Kazahhstan, Baslmam Aratrma

Raporu.
Rogers, A. ve Vertovec, S. ( 1 9 9 5 ) "Introduction", Urban Context, der. A. Rogers ve
S. Vertovec, Oxford: Berg.
Sahlins, M. ( 1 9 7 2 ) Stone Age Economics, Londra: Tavistock.
Scheremet, W ( 1 9 9 6 ) "ndustrial Relations and Wage Bargaining in Kazakhstan",
Kazal/stan Economic Trends, Drdnc eyrek 1996.
Shils, E. ( 1 9 5 7 ) "Primordial, Personal, Sacred, and Civil Ties", British Journal of
Sociology, 8:

2.

Shreeves, R. ( 1 9 9 2 ) "Sexual revolution or 'exploitation'? The Pornography and

erotica dcbate in the Soviet Union", Women in the Face of Clange, der. S.Raj, H.
Pilkington ve A. Phizacklea, Londra ve New York: Routledge.
Smilh, A.D. ( 1 9 9 6 ) The Ellmic Origins ofNations, Oxford: Blackwell.

( 1 9 9 1 ) National dentity, Londra: Penguin Books.

( 1 9 9 2 ) "Ethnic dentity and Territorial Nationalism in Comparative Perspeclive", Thinling Theoretically about Soviet Nationalities: History and Conparison in
the Study of the USSR, der. A. Motyl, Nevv York: Columbia University Press.

Srith, G. ( 1 9 9 9 ) "Introduction", The National Question in the Soviet Union iinde,

der. G. Smith, Londra: Longman.
Stern, M. ( 1 9 8 1 ) Ses in the Soviet Union, Londra: WH Ailen.
Suny, R. ( 1 9 9 2 ) "State, Civil Society and Ethnic - Cultural Consolidation in the
USSR: The Roots of the National Question", From Uion to Commonwealth: Nationalism and Separatism, der. G.W. Lapidus, P. Goldman ve V. Zaslavsky,
Cambridge: Cambridge University Press.
Svanberg, I. ( 1 9 9 0 ) "Kazakhs", The National estion in the Soviet Union, der. G.
Smith, Londra: Longman.
Ticktin, H. ( 1 9 9 2 ) The Origin of Crisis in the USSR, Nevv York: Sharpe.
Trotsky, L.D. ( 1 9 3 0 ) My Life, Londra: Thomton Butterworth.
Turner, B. ( 1 9 9 4 )
York: Routledge.

Orientalism,

Post-modernism and Globalism, Londra ve Nevv

Van den Berge, P ( 1 9 8 1 ) The Ethnic Plenomenon, Nevv York: Elsevier.

Verdery, K. (1996a) What Was Socialism, and What Comes Next?, Princeton: Princeton University Press.

( 1 9 9 6 b ) "Whither 'Nation' and 'Nationalism'?", Mapping the Nation, der. G.

Balakrishnan, Londra ve Nevv York: Verso.

Verk, V. ( 1 9 9 6 ) "Uzhel 'mgnovennoe prozrenie'?", Karavan, 30 Eyll 1996, No.

192 (487).
Wladingar, R.H. (der.) ( 1 9 9 0 ) Ethnic Entrepreneurs, Londra: Sage.
Waters, E. ( 1 9 8 9 ) "Reslructuring the 'Woman Question': Perestroika and prostitution", Feminist Review, No.33.
Watson, R ( 1 9 9 3 ) "The Rise of Masculinism in Eastern Europe", Nevv Left Rcvievv,
198, (1).
VVheeler, G. ( 1 9 6 0 ) Racial Poblems i Soviet Mslin Asia, Londra: Oxford University Press.
Williams, B. ( 1 9 8 9 ) "A Class Act: Anthropology and race to nation across ethnic
terrain", Annual Revievv of Anthropology, Cilt. 18.
Williams, R. ( 1 9 7 7 ) Marxism and Literatre, Londra: Oxford University Press.
Wolf, E. ( 1 9 6 6 ) "Kinship, Friendship and Patron - Client Relations in Complex
Societies", The Social Anthropology of Complex Societies, der. M. Banton, Londra: Tavistock.

308

Woodward, S. ( 1 9 9 5 ) The Balkan Tragedy: chaos and dissolution after the Cold \Var,
Washington DC: Brookings nstitution.
Wurzel, U.G. ( 1 9 9 8 ) "Natural Resources, Geostrategic lnterests and Necessily of
A Nevv Economic Policy for Kazakhstan", Kazakhstan Economic Trends, Temmuz-Eyll 1998.
Yuval-Davis, N. ( 1 9 9 3 ) "Gender and Nation", Ethnic and Racial Studies, 16: 4.
Zabelina, T. ( 1 9 9 6 ) "Sexual violence tovvards vvomen", Gender, Generation and
dentity in Contemporary Russia, der. H. Pilkington, Londra ve Nevv York:
Routledge.

309