PROBLEM KOREGENCJI MIDZY THOTMESEM III

A AMENHOTEPEM II
Filip Taterka
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Universit Paris-Sorbonne
aragorn2@interia.pl
The Question of the Co-Regency between Thutmose III and Amenhotep II
It has long been believed that the institution of co-regency was introduced at the very
beginning of the 12th dynasty and, with some abruptions, continued to function to the
end of pharaonic civilisation. Recent research has, however, raised serious doubts with
respect to the traditional theory of co-regencies, which strongly suggest that Middle
Kingdom co-regencies never actually existed. By analysing the textual and iconographical material of the reign of Thutmose III and Amenhotep II, the author attempts to
demonstrate that the same is true as far as the alleged co-regency between both rulers in
question is concerned. The detailed analysis of sources evoked in the discussion of coregency between both kings shows that Thutmose III and Amenhotep II never reigned
together, the latter having assumed kingship after the death of his father. The author
argues that the hypothesis of the co-regency of both kings was based, on the one hand,
on the inappropriate or insufficient analysis of the sources, and, on the other hand, on the
unproven theory of the existence of the institution of co-regency since the Middle Kingdom period.

Hipoteza o istnieniu instytucji koregencji w staroytnym Egipcie zostaa

sformuowana w poowie XIX wieku. Dokonali tego, niezalenie od siebie,
Emmanuel de Roug1 oraz Karl Richard Lepsius2 na podstawie analizy jednej z
inskrypcji skalnych z czasw XII dynastii, ktra, jak sdzono, datowana bya na
3. rok panowania Senusereta II, odpowiadajcy 36. rokowi panowania Amenemhata II3. To wanie owe podwjne daty, odkrywane na kolejnych monumentach, zdaway si wspiera hipotez o istnieniu instytucji koregencji w staroytnym Egipcie. Wedug klasycznej interpretacji, w pewnym momencie swego panowania starzejcy si krl, czujc si coraz bardziej przytoczonym obowizkami, wyznacza jednego ze swych synw na wspwadc, ktrego koronowano jeszcze za ycia starszego monarchy4. Miao to prowadzi, z jednej
strony, do waciwego przygotowania modego wadcy do samodzielnych rzdw, z drugiej za rozwia wszelkie ewentualne wtpliwoci w kwestii sukce1

de Roug 1849-1850: 572.

Lepsius 1853: 447.
3
de Morgan i in. 1894: 25 (nr 178); Jaritz 1993: Taf. 24c.
4
Simpson 1956: 214-219; Murnane 1977: 239-265.
2

59

sji wadzy. Nic wic dziwnego, e tego rodzaju hipoteza, dowodzca wielkiej
roztropnoci i dalekowzrocznoci faraonw w porwnaniu z wadcami innych
krajw staroytnych, spotkaa si z pozytywnym odzewem i w krtkim czasie
zostaa powszechnie przyjta przez egiptologw1.
Mimo i koregencji prbowano niekiedy dopatrywa si ju w okresie
Starego Pastwa2, to jednak za inicjatora instytucji koregencji uznawany jest
Amenemhat I, zaoyciel XII dynastii, ktry w 20. roku swego panowania wyznaczy mia na swego wspwadc swojego syna Senusereta I. Obaj wadcy
mieli rzdzi razem a do mierci Amenemhata I w 30. roku jego panowania
(byaby to wic najdusza ze wszystkich redniopastwowych koregencji). Koregencja istnie miaa przez cay czas panowania XII dynastii, a take, po jej
odnowieniu po kryzysie II Okresu Przejciowego, przez cay okres Nowego
Pastwa (cho w tym okresie wprowadzono pewne zmiany w sposobie jej funkcjonowania)3.
Za modelowy przykad nowopastwowej koregencji uznaje si wsprzdy midzy Thotmesem III a Amenhotepem II, mimo i trwa ona miaa zaledwie kilka lat. Wedug klasycznej interpretacji w ostatnich latach swego panowania Thotmes III, obawiajc si tego, e po jego mierci moe powtrzy si
sytuacja z pocztku jego panowania kiedy to wadz w kraju sprawowaa jego
ciotka, a zarazem macocha Hatszepsut, najpierw jako regentka w imieniu Thotmesa III, a nastpnie jako jego koregentka postanowi rozwiza wszelkie
ewentualne problemy z sukcesj, wyznaczajc swego syna Amenhotepa II na
wspwadc4. Niektrzy badacze przypuszczaj nawet, i to wanie Amenhotep II nakoni starego krla do rozpoczcia akcji wymierzonej przeciwko krlewskiemu statusowi Hatszepsut5.
Nowsze badania nakazuj jednak podchodzi z wiksz rezerw do klasycznej interpretacji, podaj one bowiem w wtpliwo samo istnienie koregencji w okresie redniego Pastwa, a tym samym, porednio, take w czasach Nowego Pastwa. Suszna wydaje si bowiem opinia, e instytucja koregencji niezbyt dobrze wpisuje si w to, co wiemy o egipskiej ideologii wadzy krlewskiej, w ktrej faraon, jako wcielenie Horusa na ziemi, zastpuje na tronie swego
1

Do zwolennikw teorii o istnieniu koregencji w staroytnym Egipcie nale midzy

innymi: Eaton-Krauss 1982: 17-20; Helck 1982: kol. 155-161; Blumenthal 1983: 104121; Simpson 1984: kol. 890; Lorton 1986: 113-120; Franke 1988: 113-138; Awadalla
1990: 7-14; F. Arnold 1990: 30-31; Do. Arnold 1991: 14, 18 oraz 42-43, przyp. 47;
Jansen-Wilkeln 1991: 241-264; Thriault 1993: 151-160.
2
Kanawati 1981: 203-217.
3
Przegld egipskich koregencji daje Murnane 1977.
4
Zwolennikami tego rodzaju hipotezy s Golnischeff 1913: 3; Redford 1965: 107-122;
Parker 1969: 75-82; Murnane 1977: 44-57; Zivie 1980: 178, przyp. 36; Helck 1982: kol.
156; Van Siclen III 1986: 1; 2001: 71; Der Manuelian 1987: 19-40; 2006: 413-429; von
Beckerath 1994: 93; 1997: 109.
5
Blyth 2006: 52.
60

zmarego ojca Ozyrysa; w takim przypadku nie ma jednak miejsca dla dwch
Horusw panujcych jednoczenie1.
Co wicej, badania Roberta Delii2, a przede wszystkim Claudea Obsomera3, wykazay ponad wszelk wtpliwo, e hipoteza o istnieniu koregencji
w staroytnym Egipcie zostaa oparta na mylnych przesankach. Wspomniano
ju wyej, e hipoteza ta sformuowana zostaa w oparciu o tak zwane podwjne daty. I rzeczywicie, w wikszoci ksiek o staroytnym Egipcie mona
dzi spotka informacj, e istnienie koregencji wynika z faktu, i posiadamy
monumenty noszce podwjne daty. Zwykle nie dodaje si jednak, e tego
rodzaju daty wystpuj wycznie na monumentach z okresu redniego Pastwa
(nie ma bowiem adnej podwjnej daty z czasw Nowego Pastwa, w ktrych
koregencja rwnie miaa istnie), lub, mwic cilej, z czasw panowania XII
dynastii. Co wicej, wszystkie podwjne daty pochodz wycznie z monumentw prywatnych, nie ma bowiem adnego monumentu krlewskiego, ktry
nosiby tego rodzaju podwjn dat. Nie bez znaczenia jest rwnie fakt, e w
caej historii Egiptu znane s jedynie trzy monumenty noszce podwjne daty4.
Badania Roberta Delii i Claudea Obsomera wykazay jednak, e tak
zwane podwjne daty, w rzeczywistoci nie s wcale podwjne, lub, w jednym przypadku, w ogle nie s dat. Brak hieroglifu zp, stanowicego stay element formu datacyjnych, na steli Intefa, pokazuje bowiem, e w rzeczywistoci
nie mamy tu do czynienia z 30. rokiem pod panowaniem Majestatu (krla Grnego i Dolnego Egiptu Sehetep-ib-Ra)|, yjcego wiecznie, (i) 10. rokiem pod
panowaniem Majestatu (krla Grnego i Dolnego Egiptu Cheper-ka-Ra)|, yjcego wiecznie, ale z 30 latami pod panowaniem Majestatu (krla Grnego i
Dolnego Egiptu Sehetep-ib-Ra)|, yjcego wiecznie, (i) 10 latami pod panowaniem Majestatu (krla Grnego i Dolnego Egiptu Cheper-ka-Ra)|, yjcego
wiecznie5. Mamy tu zatem nie jeden i ten sam rok okrelony wedug panowa
dwch krlw, Amenemhata I i Senusereta I z XII dynastii, ale okres obejmujcy 40 lat pod panowaniem obu krlw, w ktrym prawdopodobnie Intef sprawowa swj urzd6. W dwch pozostaych przypadkach dwie rne daty odnoszce si do panowa dwch nastpujcych po sobie krlw, jak wykazali
1

Christophe 1951: 371; von Beckerath 1979: kol. 306; Spalinger 1979: 189; Redford
1983: 181.
2
Delia 1979: 15-28; 1980: 187-253; 1982: 55-69. Ostatnia praca jest odpowiedzi na
krytyk ze strony Murnanea 1981: 73-82.
3
Obsomer 1993: 103-140; 1995: 35-145.
4
S to stela Intefa z Abydos (CG 20516; Lange, Schfer 1909: 108-111); stela Up-uautaa (Leiden V 4 Boeser 1909: pl. IV, Simpson 1974: pl. 30) oraz wspomniana ju
inskrypcja Hepu (de Morgan i in. 1894: 25, nr 178; Jaritz 1993: Taf. 24c).
5
Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Lange, Schfer 1909: 108.
6
Delia 1979: 20-21; 1980: 206-209; 1982: 55-56; Obsomer 1995: 45-54.
61

wspomniani wyej badacze, nie okrelaj wcale jednego i tego samego roku, ale
s odbiciem dwch rnych wydarze, z ktrych jedno miao miejsce w czasach
panowania jednego krla, a drugie za rzdw jego nastpcy1.
Wszystkie inne dokumenty, przywoywane na rzecz hipotezy o koregencji, zawieraj zazwyczaj jedynie imiona lub wizerunki dwch wadcw zestawione razem, lecz uywanie ich w dyskusji nad istnieniem koregencji wynika ze
swego rodzaju bdnego koa. Imiona dwch krlw wystpujce razem na jednym monumencie wiadcz o istnieniu koregencji, poniewa wiemy, e istniaa
koregencja, o ktrej wiadcz podwjne daty. Jeli jednak podwjne daty
nie istniej, to czy wci wolno nam uznawa owe zestawienia imion lub wizerunkw dwch wadcw za dowody wiadczce o istnieniu koregencji2?
W wietle tego, co powiedziano powyej, naley zatem raz jeszcze przeanalizowa rda przywoywane przez zwolennikw hipotezy o istnieniu krtkotrwaej koregencji midzy Thotmesem III a Amenhotepem II.
Jako jedno ze rde majcych potwierdza hipotez o istnieniu koregencji midzy Thotmesem III a Amenhotepem II przywouje si czsto Papirus
z Ermitau 1116B3, ktry datowany jest na czasy panowania tego ostatniego4.
Mimo to, w dwch miejscach papirus wspomina krla Thotmesa III, kiedy to
wrd inwentarza rozmaitych towarw wymienia si wag rczn z Domu
(Men-cheper-Ra)| oby y, oby mu si wiodo, oby by zdrw! wraz z bark
krla oby y, oby mu si wiodo, oby by zdrw! oraz heban z [] dla rzemielnikw Domu (Men-cheper-Ra)| oby y, oby mu si wiodo, oby by
zdrw!5. Wystpowanie tradycyjnej formuy oby y, oby mu si wiodo, oby
by zdrw! po imieniu tronowym krla Thotmesa III interpretowane jest czsto
jako dowd, e w czasie spisania papirusu w pocztkach panowania Amenhote-

Delia 1979: 22-27; 1980: 209-220; 1982: 56-68; Obsomer 1995: 137-143 oraz 149153.
2
Do przeciwnikw teorii o koregencji w czasach XII dynastii, oprcz wspomnianych ju
badaczy, nale Helck 1983: 43-49; 1989: 315-317; 1992: 174; Vandersleyen 1995: 5052, 57, 61-62; Franke 1994: XI-XIII; Callender 2002: 137-171; Tallet 2005: 265-272;
Favry 2009: 31-50. Jak wida z powyszego zestawienia, cz badaczy zmienia swoje
wczeniejsze pogldy. Znamienne s rwnie sowa Williama Kellyego Simpsona
(1996: 441), ktry pod wpywem argumentw Claudea Obsomera (1993: 130-140),
stwierdzi, i rda przytaczane na rzecz teorii o 10-letniej koregencji midzy
Amenemhatem I a Senuseretem I rzeczywicie jej nie dowodz.
3
Golnischeff 1913: pl. XXIII-XXVIII. Papirus znany jest dzi przede wszystkim z
tego, i przechowuje on jedyn kompletn wersj tekstu literackiego z czasw redniego
Pastwa zwanego Proroctwem Nefertiego. Na temat tego tekstu zob. Blumenthal 1982:
1-27; Helck 1992; Giewekemeyer 2013: 285-365.
4
Imi tronowe krla pojawia si w nazwie barki w pErmitage 1116B, vrs. 56;
Golnischeff 1913: pl. XXVII..
5
pErmitage 1116B, vrs. 61 i 66.Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w
Golnischeff 1913: pl. XXVIII.
62

pa II, Thotmes III musia wci y, a zatem obaj wadcy musieli przez jaki
czas wsprzdzi krajem1.
Tego rodzaju interpretacja wydaje si jednak bdna. Po pierwsze, w
tym przypadku formua oby y, oby mu si wiodo, oby by zdrw!2 nie odnosi si do samego krla Men-cheper-Ra (Thotmesa III), ale do Domu (Mencheper-Ra)|, a wic najprawdopodobniej do jego wityni grobowej Heneqetanch w Tebach Zachodnich3. Po drugie, nawet gdyby formua ta odnosia si do
samego Thotmesa III, to jednak samo wystpowanie formuy oby y, oby mu
si wiodo, oby by zdrw! po imieniu wadcy nie musi wcale oznacza, e
dany wadca wci yje. Najlepszym tego dowodem mog by teksty odnoszce
si do rabunku grobowcw z czasw pnej XX dynastii. Dla przykadu na Papirusie Abbotta znajdujemy nastpujce sowa: Jeli cieszycie si z powodu
miejsca, w ktrym bylicie, by dokona jego inspekcji, i odkrylicie, e nie zostao ono naruszone, to (jednak) naruszono (grobowiec) <krla> (Sechem-Raszed-Taui)|, syna Ra (Sebek-em-safa)| oby y, oby mu si wiodo, oby by
zdrw! oraz (Nebu-chas)| oby ya, oby jej si wiodo, oby bya zdrowa!
jego krlewskiej maonki4. W tym przypadku zatem formu oby y, oby mu
si wiodo, oby by zdrw! zapisano po imionach krla Sebek-em-safa II i jego
maonki Nebu-chas z XVII dynastii, ktrzy w momencie spisania tekstu z Papirusu Abbotta, w 16. roku panowania Ramzesa IX z XX dynastii, od kilku wiekw spoczywali w grobie. Papirus z Ermitau 1116B nie moe wic by uyty
jako dowd na rzecz hipotezy o koregencji midzy Thotmesem III a Amenhotepem II5.
W kontekcie domniemanej koregencji midzy Thotmesem III a Amenhotepem II czsto wymienia si rwnie papirus BM EA 10056, dotyczcy przystani w Peru-nefer w Dolnym Egipcie6. Pierwszym badaczem, ktry zwrci
uwag na wspomniany papirus by Vladimir Golnischeff, wydawca papirusw
z Ermitau. Jego interpretacja danych przekazanych przez papirusy jest jednak
do skomplikowana. Ot, zdaniem badacza, papirus 1116B, jak wspomniano
wyej, wiadczy o tym, e Thotmes III wci y w momencie, gdy jego syn
Amenhotep II by ju krlem. Z kolei na innym papirusie o numerze inwenta1

Golnischeff 1913: 3; Der Manuelian 1987: 21.

Warto zaznaczy, e zaproponowane niegdy przez Antoniego mieszka i stosowane
take przez Tadeusza Andrzejewskiego tumaczenie formuy anx.w wDA.w snb.w w
postaci oby y w szczciu i zdrowiu! jest nietrafne, podobnie jak czsto stosowane w
literaturze tumaczenie ycie, pomylno, zdrowie!.
3
Na temat tej wityni zob. Ricke 1939; Seco lvarez 2014: 21-25; 2015: 240-253.
4
pAbbott 6,2-3; tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Kitchen 1983: 477,5-8.
5
Por. take szczegow dyskusj na ten temat w Redford 1965: 107-110.
6
Lokalizacja Peru-nefer pozostaje przedmiotem sporw wrd badaczy. Cz badaczy
pragnie widzie w Peru-nefer nazw przystani w Auaris (Bietak 2005: 13-17; 2009a: 1517; 2009b: 16-17), inni za lokalizuj Peru-nefer na terenie Memfis (Pasquali 2007: 7781). Por. take Kamish 1986: 32-36; Jeffreys 2006: 36-37; Forstner-Mller 2014: 32-35.
2

63

rzowym 1116A, rwnie przechowywanym w Ermitau1, a ktry na podstawie

analizy paleografii znakw hieratycznych datowany jest na ten sam okres co
papirus 1116B, wystpuje urzdnik o imieniu Aa-cheperu-er-neheh, co prawdopodobnie jest zepsut wersj imienia Aa-cheperu-Ra-neheh2. Jest oczywiste, e
tego rodzaju imi, zawierajce w sobie krlewskie imi tronowe, nie mogo
wszak zosta nadane adnemu czowiekowi przed koronacj Amenhotepa II.
Imi to wskazuje, e rok 18., wspomniany w innej czci papirusu3, odnosi si
wanie do Amenhotepa II. Jeli zatem papirus 1116A pochodzi z 18. roku panowania Amenhotepa II, a papirus 1116B datowany jest na ten sam okres, to
pokazuje, e koregencja midzy Thotmesem III a Amenhotepem II musiaa
trwa co najmniej kilkanacie lat, a to oznacza, e Thotmes III musia wyznaczy swego syna na wspwadc w do wczesnym okresie swego panowania.
O tym, e Amenhotep II by dojrzaym mczyzn ju w poowie panowania
swego ojca wiadczy z kolei papirus BM EA 10056, ktry wspomina o synu
krlewskim i kapanie sem Imen-hetepie, ktrego naley identyfikowa z przyszym wadc Amenhotepem II4.
Ju z samego opisu wida, jak bardzo zagmatwana i oparta na wielu
niepewnych zaoeniach jest powysza interpretacja. Po pierwsze, jak wspomniano wyej, nie ma adnego powodu, aby uwaa, e formua oby y, oby
mu si wiodo, oby by zdrw! obecna na papirusie 1116B oznacza, e Thotmes
III wci y w momencie spisania papirusu. Po drugie, w odniesieniu do papirusu BM EA 10056, jego datowanie pozostaje przedmiotem sporw wrd badaczy, poniewa w kluczowym miejscu zawiera on luk. Stephen R. K. Glanville,
ktry jako pierwszy opublikowa wspomniany papirus5, uzna, e obecn na nim
dat naley odczytywa jako rok 30.6. Wspomniane ju wzmianki o synu krlewskim i kapanie sem Imen-hetepie doprowadziy go do wniosku, i data ta
odnosi si do panowania Thotmesa III. Z kolei zdaniem Donalda B. Redforda,
dat naleaoby odczytywa raczej jako rok 20., przy czym data ta odnosi si,
wedug niego, nie do Thotmesa III, lecz do Amenhotepa II7. Zgodnie z t interpretacj syn krlewski i kapan sem Imen-hetep to nie przyszy Amenhotep II,
lecz syn tego ostatniego, ktrego Donald B. Redford pragnie identyfikowa z tak
zwanym Ksiciem B, znanym ze steli odnalezionej w pobliu Wielkiego

Papirus ten znany jest przede wszystkim z tego, i przechowuje on najpeniejsz znan
wersj Nauk dla (Meri-ka-Ra)|. Na temat tego tekstu zob. Quack 1992.Parkinson 2002:
248-257.
2
pErmitage 1116A, vrs. 50; Golnischeff 1913: pl. XVI.
3
pErmitage 1116A, vrs. 19; Golnischeff 1913: pl. XV.
4
Golnischeff 1913: 3.
5
Glanville 1931: 105-121; 1932: 7-41.
6
Glanville 1931: 106 i 120. Data znajduje si na pBM EA 10056, vrs. 9.8.
7
Redford 108-116.
64

Sfinksa w Gizie1. Przez dugi czas interpretacja ta bya powszechnie przyjmowana przez badaczy2. Ostatnio jednak zostaa ona zakwestionowana przez
Stphanea Pasquali, wedug ktrego papirus BM EA 10056 powinno si datowa na czasy Thotmesa III, z tym, e nie na rok 30., jak chcia Stephen R. K.
Glanville, ale na rok 523.
Niezalenie od tego, ktra z powyszych propozycji jest waciwa,
zwizek papirusu BM EA 10056 z problemem koregencji midzy Thotmesem
III a Amenhotepem II jest niewielki. Jeli papirus pochodzi z czasw Thotmesa
III, to dowodzi on, e w 30.4 lub 52. roku panowania Thotmesa III Amenhotep II
by kapanem sem, ale nie by jeszcze krlem. Jeli za papirus naley datowa
na czasy Amenhotepa II, to papirus nie ma adnego zwizku z koregencj, nie
wspomina on bowiem w ogle o Thotmesie III.
Innym, czsto przywoywanym argumentem w dyskusji nad istnieniem
koregencji midzy obydwoma wadcami jest rozbieno midzy dat mierci
Thotmesa III a dat koronacji jego nastpcy. Koronacja Amenhotepa II, jak dowiadujemy si z inskrypcji krlewskiego syna z Kusz User-Saczeta miaa miejsce pierwszego dnia czwartego miesica pory achet5. Data mierci Thotmesa III
znana jest natomiast z biografii Imen-em-heba: Byo tak, e krl wypeni czas
swego ycia w licznych (i) piknych latach w mstwie (i) potdze jako usprawiedliwiony gosem, poczwszy od roku 1. a do roku 54., 3. miesica (pory)
peret, dnia ostatniego pod [Majestatem] krla Grnego i Dolnego Egiptu (Mencheper-Ra)|, usprawiedliwionego gosem. Unis si (on) do nieba, czc si z
dyskiem sonecznym, (a) boskie ciao zjednoczyo si z tym, ktry je stworzy.
(Gdy) rozjania si ziemia (i) nasta ranek, stao si tak, e dysk soneczny rozbysn (i) niebo zajaniao, (albowiem) krl Grnego i Dolnego Egiptu (Aacheperu-Ra)|, syn Ra (Amenhotep-neczer-heqa-Uaset)|, obdarzony yciem, zosta utwierdzony na tronie ojca swego6. Skoro Thotmes III zmar ostatniego
dnia trzeciego miesica pory peret, to koronacja Amenhotepa II powinna nastpi nastpnego dnia, a wic pierwszego dnia czwartego miesica pory peret, a
1

Na temat steli Ksicia B por. Zivie 1976: 96-104.

Der Manuelian 1987: 174-178; Van Siclen III 1986: 2; Dodson 1990: 93, nr 12. Por.
jednak Schmitz 1976: 299-300; Bryan 1991: 49-52 oraz 57-64. Natomiast Wente, Van
Siclen III 1976: 227-228 datuj papirus na 30. rok panowania Amenhotepa II.
3
Pasquali 71-83. Warto zauway, e sam badacz nie wierzy w koregencj midzy
Thotmesem III a Amenhotepem II.
4
Warto w tym miejscu zaznaczy, e interpretacja Glanvillea, zgodnie z ktr
Amenhotep II w 30. roku panowania swego ojca peniby urzd kapana sem wydaje si
nieprawdopodobna. Matka Amenhotepa II, Merit-Ra Hatszepsut zawiadczona jest
bowiem na monumentach z drugiej poowy samodzielnego panowania krla; Gitton
1984: 75-78; Marujol 2007: 103-106.
5
Sethe, Helck 1906-1958: 1343,10.
6
Sethe, Helck 1906-1958: 859,14-896,8. Na temat biografii Imen-em-heba zob. Redford
2003: 167-172
2

65

nie pierwszego dnia czwartego miesica pory achet. Zdaniem badaczy uznajcych koregencj midzy obydwoma wadcami rozbieno ta oznacza, e waciwa koronacja Amenhotepa II odbya si jeszcze przed mierci Thotmesa III,
co pokazuje, e obaj wadcy przez jaki czas rzdzili razem1.
Problem jednak w tym, e biografia Imen-em-heba wyranie stwierdza,
e przejcie wadzy przez Amenhotepa II nastpio ju po mierci Thotmesa III 2.
Jak zatem wytumaczy powstajc rozbieno? Podobiestwo obu dat, przypadajcych na ostatni dzie ostatniego miesica danej pory roku, skonio niektrych badaczy do uznania, i w jednym ze rde mogo doj do pomyki, w
wyniku ktrej zapisano niewaciw nazw pory roku. Nie ma jednak zgody co
do tego, czy rzeczywista koronacja Amenhotepa II przypada pod koniec pory
achet3, jak chce stela User-Saczeta, czy te raczej pod koniec pory peret4, jak
podaje biografia Imen-em-heba. W rzeczywistoci nie ma jednak potrzeby, by
poprawia ktrekolwiek ze rde, sprzeczno midzy nimi jest bowiem tylko
pozorna. Przejcie wadzy przez nowego krla, ktre dokonuje si waciwie
natychmiast po mierci poprzednika, nie jest bowiem rwnoznaczne z oficjaln
koronacj, ktra z rnych powodw moga nastpi jaki czas pniej5; bya to
bowiem niezwykle istotna ceremonia, ktrej waciwe przygotowanie wymagao
czasu. Prawdopodobnie tego rodzaju sytuacja miaa miejsce w pocztkach panowania Thotmesa III, kiedy to, za spraw Hatszepsut, celowo opniono oficjaln koronacj, aby poczy j z obchodami wita Pierwszego Miesica
Pory Szemu i tym samym wzmocni wadz modego faraona6. W przypadku
Amenhotepa II opnienie oficjalnej koronacji spowodowane byo, jak si wydaje, chci poczenia koronacji wadcy z obchodzonym w Tebach witem ku
czci bogini Hathor7, co rwnie miao na celu wzmocnienie wadzy nowego
krla przez nadanie mu boskiego autorytetu8. W ten sposb biografia Imen-em1

Redford 1965: 121; Parker 1969: 75-82; Helck 1982: kol. 156; Der Manuelian 1987:
20-21; 2006: 420-421; von Beckerath 1994: 93.
2
Murnane 1977: 51-52. Badacz ten jest jednak zdania, e wynika to z faktu, i biografia
Imen-em-heba dotyczy kosmicznego porzdku rzeczy, w ktrym jeden krl nastpuje po
drugim. Jego zdaniem nie wyklucza to wcale historycznoci koregencji. Tego rodzaju
argumentacja nie wydaje si jednak przekonujca.
3
Tak sdz Krauss 1978: 173-175 oraz Laboury 1998: 53.
4
Tak uwaaj Vandersleyen 1995: 319-323 oraz Pasquali 2007: 72-74.
5
Fairman 1958: 78-85; Barta 1980: 33-53.
6
Taterka 2014: 77-93.
7
Schott 1950: 89.
8
Warto w tym miejscu zauway, e podobny zabieg, majcy na celu poczenia krlewskiej koronacji z obchodami wita religijnego zastosowa wiele lat pniej krl
Horemheb z XVIII dynastii, wyznaczajc sw koronacj na czas wita Ipet (Gardiner
1953: 13-31; Taterka 2015: 82). Tego rodzaju postpowanie byo rwnie powszechn
praktyk wrd krlw Francji, ktrzy sw oficjaln koronacj i sakr w Reims
urzdzali niemal wycznie w niedziel lub w wane wito liturgiczne (Bonnofin 1988:
66

heba rwnie nie moe by uznana za argument na rzecz hipotezy o koregencji

midzy Thotmesem III a Amenhotepem II.
Koregencja midzy obydwoma krlami miaaby rwnie znajdowa
odbicie na Wielkiej Steli Sfinksa Amenhotepa II. Tekst steli stwierdza, e oto
teraz ukaza si Jego Majestat jako krl bdcy piknym modziecem, ktry
osign dojrzao cielesn, ukoczywszy 18 lat1. Nieco dalej dodaje za: Po
tym ukaza si Jego Majestat jako krl, (a) Wielka Bogini zaja miejsce swe na
czole jego2. Poniewa w pierwszym przypadku na okrelenie krlewskiego
ukazania si uyto sowa cha (xa), znaczcego wanie ukazywa si, pojawia
si, a w drugim secha (sxa), oznaczajcego dosownie powodowa pojawienie
si, skonio to niektrych badaczy do uznania, e w rzeczywistoci tekst mwi
o dwch rnych wydarzeniach. Pierwsze ukazanie si Amenhotepa II jako krla odnosioby si wic do wyznaczenia go na koregenta przez Thotmesa III,
natomiast drugie do objcia samodzielnych rzdw po mierci starego krla3.
Tego rodzaju interpretacja jest jednak zupenie nieprzekonujca. Poza uyciem
odmiennego, lecz jednak wywodzcego si ze wsplnego rdosowu czasownika nic w samym tekcie nie wskazuje na to, aby oba krlewskie ukazania si
byy w jakikolwiek sposb zrnicowane w samym tekcie steli. Dopatrywanie
si w nim aluzji do koregencji wydaje si wic zbyt daleko posunit interpretacj4.
Jeszcze innym argumentem zwolennikw hipotezy o koregencji midzy
obydwoma krlami jest tak zwany problem pierwszej zwyciskiej wyprawy
Amenhotepa II do Syrii. Bliniacze stele odnalezione w wityni w Amadzie na
terenie Nubii5 oraz w wityni Chnuma na Elefantynie6, z ktrych pierwsza datowana jest na rok 3., 3. miesic (pory) szemu, dzie 15.7, opisuj odnowienie
obu wity w sposb nastpujcy: A byo tak, e Jego Majestat ukoczy t
wityni, ktr wykona ojciec jego, krl Grnego i Dolnego Egiptu (Mencheper-Ra)| dla ojcw swych, wszystkich bogw. Zostaa ona zbudowana z ka152; wicej o podobiestwach midzy monarchi faraosk a francusk pod wzgldem
ideologii wadzy krlewskiej zob. Mathieu 1994: 215-227).
1
Sethe, Helck 1906-1958: 1279,8-10.
2
Sethe, Helck 1906-1958: 1283,5-6.
3
Redford 1965: 117-1178; Zivie 1976: 76-77.
4
Zivie 1980: 278, przyp. 36. Warto zauway, e badaczka tym samym zmienia swj
wczeniejszy pogld (por. wyej), mimo i uznaje ona istnienie koregencji midzy
obydwoma wadcami.
5
Gauthier 1913: 19-23 oraz pl. X-XI.
6
Grna cz steli przechowywana jest w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu (von
Bergmann 1883: 33-38), dolna za w Muzeum Egipskim w Kairze (CG 34019= JE
28585; Lacau 1909-1957: 38-40).
7
Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 1289,1. Data
steli z Elefantyny niestety si nie zachowaa, cho przypuszcza mona, e bya ona
identyczna z t zachowan na steli z Amady.
67

mienia jako dzieo wiecznoci: mury wok niej (wzniesiono) z cegy, wrota z
cedru ze szczytu Tarasw, a bramy z kamienia piaskowcowego, aby trwao
wielkie imi ojca jego, syna Ra (Thotmesa)| w tej wityni na zawsze i na
wieczno1. Na pamitk tego wydarzenia, Amenhotep II nakaza wystawi
wanie owe stele, co zdobicy je tekst opisuje w sposb nastpujcy: Wtedy
sprawi Jego Majestat, (e) sporzdzono t stel, by utrwali (j) w tej wityni
w miejscu postoju Pana oby y, oby mu si wiodo, oby by zdrw! wykuwajc (na niej) wielkie imi Pana Obydwu Krajw, syna Ra (Amenhotepaneczer-heqa-Iunu)| w domu ojcw swych, bogw, po tym, jak powrci Jego
Majestat z Grnego Retenu2, powaliwszy wszystkich swych przeciwnikw, rozszerzajc granice Czarnej (Ziemi)3 podczas pierwszej zwyciskiej wyprawy.4.
Z kolei inna stela, pochodzca z Memfis5, datowana na rok 7., 1. miesic (pory) szemu, dzie 25.6, opisuje jak to uda si Jego Majestat do Retenu
na sw pierwsz zwycisk wypraw, aby rozszerzy granice swe, aby da co
tym, ktrzy (s) na jego wodzie7. Oblicze jego (byo) potne niczym Bastet (i)
niczym Seth w swej chwili gniewu.8. Natomiast w roku 9., 3. miesicu (pory)
achet, dniu 25. uda si Jego Majestat do Retenu na sw drug zwycisk wypraw, do miasta Ipeq9.
W ten sposb mamy zatem dwie pierwsze zwyciskie wyprawy: pierwsza odby si miaa w 3. roku panowania Amenhotepa II (jak zawiadczaj stele
z Amady i Elefantyny), natomiast druga pierwsza zwyciska wyprawa odby
si miaa w 7. roku panowania krla (jak zawiadczaj stele z Memfis i Karnaku). Dlaczego jednak wadca zdecydowa si w pewnym momencie swego panowania rozpocz od nowa numeracj swych zwyciskich wypraw do Syrii?
Zdaniem zwolennikw hipotezy o koregencji wynika to z faktu, e pierwsza
pierwsza zwyciska wyprawa odbya si w czasach wsprzdw z Thotmesem III (prawdopodobnie krtko przed mierci starego krla), natomiast druga
pierwsza zwyciska wyprawa odbya si ju po mierci starego krla. Amen-

Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 1294,131295,8.

2
Retenu (zwane te Reczenu) to jedno z egipskich okrele Syrii.
3
Jest to jedno z okrele Egiptu.
4
Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w 1296,7-16.
5
Badawy 1943: 1-23. Te same wydarzenia, cho w nieco odmienny sposb upamitnia
rwnie stela odnaleziona na terenie Karnaku (Legrain 1903: 126-132.). Nie podaje ona
jednak dat opisywanych wydarze.
6
Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 1301,3.
7
Badacze nie s zgodni co do tego, czy idiom by na czyjej wodzie (wnn Hr mw)
oznacza by zalenym od kogo (Westendorf 1974: 47-48), czy te raczej by
lojalnym wobec kogo (V. Davies 1975: 45-46).
8
Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 1301,15-17.
9
Tumaczenie nad podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 1305-13-15.
68

hotep II, zmieniajc numeracj wypraw, zaznacza wic dobitnie fakt objcia
cakowitej i niepodzielnej wadzy nad krajem1.
Powysza interpretacja wydaje si jednak pozbawiona sensu. Jeli
Amenhotep II zosta koronowany na krla jeszcze za ycia Thotmesa III, to
przecie by penoprawnym wadc, a to oznacza, e jego kampania wojskowa,
w ktrej osobicie dowodzi egipsk armi bya jego zwycistwem, a nie zwycistwem jego ojca. Nie ma wic adnego powodu, dla ktrego Amenhotep II
musiaby rozpocz od nowa numeracj swych wypraw wojskowych po mierci
swojego ojca. Jak zatem rozwiza problem dwch pierwszych zwyciskich
wypraw?
W rzeczywistoci cay problem jest fikcyjny wynika on bowiem z
niewaciwej interpretacji rde. Data zachowana na stelach z Amady i Elefantyny nie odnosi si bowiem do momentu wykonania obu monumentw, ale do
decyzji o odnowieniu wity, na terenie ktrych wspomniane stele zostay odnalezione. Oznacza to, e w 3. roku swego panowania Amenhotep II podj decyzj o odnowieniu wity w Amadzie i Elefantynie, prace musiay jednak
trwa duszy czas. W midzyczasie krl uda si na sw pierwsz zwycisk
wypraw do Syrii, ktra, jak zawiadczaj stele z Memfis i Karnaku, odbya si
w sidmym roku panowania. Prace nad odnowieniem obu wity ukoczono
ju po powrocie krla z Syrii; wtedy te wystawiono obie stele upamitniajce
dzieo Amenhotepa II. Zapisano na nich jednak dat 3. roku panowania, poniewa to wanie w tym roku wadca zdecydowa si na odnowienie obu wity.
W rzeczywistoci istniaa wic tylko jedna pierwsza zwyciska wyprawa,
ktra miaa miejsce w 7. roku panowania Amenhotepa II2. A zatem take ta
kwestia nie ma adnego znaczenia w dyskusji nad koregencj midzy Thotmesem III a Amenhotepem II.
Sama witynia w Amadzie, a waciwie jej dekoracja, rwnie przywoywana jest czsto jako argument na rzecz istnienia koregencji midzy omawianymi tu wadcami. W caej wityni bowiem Thotmes III i Amenhotep II ukazani zostali w sposb konsekwentny razem, we wszystkich pomieszczeniach. Dekoracja musiaa zatem zosta wykonana w jednym czasie, w przeciwnym przypadku cz pomieszcze zdobiyby bowiem wizerunki Thotmesa III, a pozostae Amenhotepa II. Wystpowanie obu krlw razem we wszystkich pomieszczeniach wiadczy o tym, e artyci dziaali wedug konsekwentnego planu, a
wizerunki obu wadcw od pocztku miay znajdowa si obok siebie w caej
wityni. Zdaniem zwolennikw koregencji midzy Thotmesem III a Amenho1

Redford 1965: 118-121; Der Manuelian 1987: 21-23 oraz 32-40; 2006: 420-422.
Murnane 1977: 44-48; Bryan 2002: 244. Z kolei Vandersleyen 1995: 323-324 sdzi, e
pierwsza zwyciska kampania odbya si w 3. roku panowania Amenhotepa II. Jego
argumenty nie wydaj si jednak przekonujce. W trzy wyprawy Amenhotepa II do Syrii
wierzy natomiast Grandet 2008: 305-311.
2

69

tepem II dekoracja wityni w Amadzie stanowi niepodwaalny dowd na rzecz

hipotezy o wsprzdach obu wadcw1.
Problemem jest jednak to, dlaczego obaj wadcy przedstawieni zostali
razem jedynie w tej wityni; wydaje si bowiem, e nie da si zrzuci tego wycznie na karb krtkotrwaoci domniemanej koregencji. Co wicej, dokadniejsza analiza dekoracji wityni w Amadzie pozwala zwrci uwag na pewne
niezwykle istotne szczegy, ktre, jak dotd, byy cakowicie pomijane przez
badaczy. Ot w przypadku, gdy obaj wadcy reprezentowani s wycznie
przez swoj tytulatur, to imiona Amenhotepa II umieszczone s zawsze po
lewej stronie, natomiast imiona Thotmesa III zawsze po prawej2. W ten sposb
hieroglify tworzce imiona Amenhotepa II zwrcone s zawsze w prawo, natomiast znaki tworzce imiona Thotmesa III za kadym razem zwrcone s w
lewo. Dokadnie taka sama sytuacja ma miejsce w przypadku fasady kaplicy
numer 30 z Gebel es-Silsila3, ktra rwnie przywoywana jest jako argument na
rzecz hipotezy o koregencji4. Co ciekawe, jeli porwna to z analogicznymi
monumentami z czasw koregencji midzy Thotmesem III a Hatszepsut5, to
okazuje si, e imiona Thotmesa III w wityni w Amadzie i w kaplicy z Gebel
es-Silsila znajduj si po tej samej stronie, po ktrej znajdoway si w czasach
Hatszepsut, natomiast imiona Amenhotepa II znajduj si po tej stronie, po ktrej kiedy znajdoway si imiona Hatszepsut. Wynika to z faktu, e naturalnym
dla sztuki egipskiej zwrotem jest zwrot w prawo; z tej przyczyny postacie waniejsze ukazywane s zwykle po lewej stronie danej sceny tak, aby mogy by
zwrcone w prawo, postacie mniej wane natomiast, z reguy umieszczane s po
prawej stronie z twarz zwrcon w lewo6. W ten sposb umieszczanie imion
Thotmesa III w symetrycznych zestawieniach po prawej stronie w czasach koregencji z Hatszepsut miao na celu podkrelenie jego podrzdnej pozycji w stosunku do jego macochy i ciotki7. Nie inaczej jest w przypadku dekoracji wityni w Amadzie i kaplicy z Gebel es-Silsila; w tym przypadku imiona Amenhotepa II znajduj si po lewej stronie, a tworzce je hieroglify zwrcone s w prawo, aby w subtelny sposb zaznaczy nadrzdn rol Amenhotepa II w stosunku
do Thotmesa III.
Wiodca rola Amenhotepa II zostaa rwnie w sposb nie mniej subtelny podkrelona w przypadkach, gdy obaj wadcy reprezentowani s na cia1

Murnane 1977: 54-57; Der Manuelian 1987: 25.

Aly i in. 1967: passim.
3
Caminos, James 1963: 93-94 oraz pl. 73.
4
Der Manuelian 1987: 27.
5
Por. na przykad wejcie do Dolnej Kaplicy Anubisa (Naville 1896: pl. XL) czy
wejcie do Gwnego Sanktuarium Amona (Naville 1906: pl. CXX) w wityni w Deir
el-Bahari.
6
Fischer 1977: 6-8; Peck 2015: 360-374; Sankiewicz 2015: 88-90.
7
Karkowski 2003: 59-60; Sankiewicz 2010: 142; 2015: 259-261.
2

70

nach wityni w Amadzie przez swe wizerunki. Niezalenie od tego, ktry z obu
krlw wystpuje jako pierwszy w szeregu, nad Amenhotepem II w kadym
przypadku unosi si ptak symbolizujcy bogini Nechebet, zwizan z Grnym
Egiptem, a wic z poudniem, natomiast nad Thotmesem ptak bdcy symbolem
bogini Uadet zwizanej z Dolnym Egiptem, a wic z pnoc1.
Kierunek poudniowy uwaany by przez Egipcjan za waniejszy od
pnocnego2, w zwizku z czym poudniowa cz kraju zawsze wymieniana
jest jako pierwsza w oficjalnych tytuach (dla przykadu faraon jest krlem Grnego i Dolnego Egiptu3, a jego maonka Pani Poudnia i Pnocy4), podczas
koronacji faraon przyjmuje najpierw Bia Koron Grnego Egiptu, a dopiero
pniej Czerwon Koron Dolnego Egiptu5, a bstwa zwizane z poudniem
wystpuj przed bstwami pnocnymi (to ostatnie zjawisko najlepiej ilustruje
zapis tytuu wprowadzajcego imi Dwch Pa, w ktrym przedstawienie bogini
Nechebet wystpuje przed wizerunkiem bogini Uadet6). W ten sposb powizanie Amenhotepa II z kierunkiem poudniowym, a Thotmesa III z pnocnym, w dekoracji wityni w Amadzie stanowi kolejny subtelny sposb podkre1

Aly i in. 1967: passim.

Posener 1965: 69-78; Raven 2005: 37-53; 2007: 1567-1573; Sankiewicz 2015: 83-87.
3
Egipski tytu n(j)-swt bjt.j interpretowany jest jako Ten, ktry (naley do) Trzciny (i)
Pszczoy jako symboli odpowiednio Grnego i Dolnego Egiptu. Z drugiej strony
podkrela si, e sowo nswt lub n(j)-swt odnosi si do ponadczasowej instytucji
krlewskiej, podczas gdy sowo bjt.j zwizane jest raczej z osob aktualnie sprawujc
wadz; von Beckerath 1984: 10-16; Leprohon 2013: 17.
4
Chodzi tu o tytu nb.t Sma mH.w; Seipel 1980: kol. 474.
5
Dla przykadu w Proroctwie Nefertiego o majcym si narodzi w przyszoci krlu
mwi si, e: Przyjmie on Bia Koron (i) woy Czerwon Koron! Poczy on Dwie
Potne (Boginie i) zaspokoi Dwch Panw, z pomoc tego, czego pragn (pErmitage
1116B 59-60; tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Helck 1992). Z kolei w
inskrypcji wykutej na jednym z obeliskw wzniesionych przez Hatszepsut midzy IV a
V pylonem w Karnaku wadczyni powiada o sobie Nosz Bia Koron (i) ukazuj si
w Czerwonej Koronie, poczywszy Dwch Panw (i) przydziay ich (tumaczenie na
podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 366,1-3). Wydaje si jednak, i
niekiedy przyjcie samej Biaej Korony byo rwnoznaczne z objciem wadzy nad
caym krajem. Dla przykadu w Naukach krla (Amenemhata)| krl zwraca si do swego
syna w nastpujcych sowach: Spjrz, oto uczyniem pocztek, (abym mg)
uksztatowa dla ciebie koniec (i) ja (byem) tym, ktry przywid dla ciebie do
(szczliwego) portu to, co byo w sercu moim, (gdy) ty nosisz Bia Koron, (bdc)
nasieniem boga (pSallier II 12,5-6 z drobnymi zmianami na podstawie innych wersji;
tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Helck 1969). Natomiast w jednej z
inskrypcji z Deir el-Bahari Amon-Ra tak mwi o majcej si narodzi Hatszepsut: Ba
moje dla niej! [Sia] moja dla niej! Chwaa moja dla niej! Moja wielka Biaa Korona dla
niej! Ona bdzie wada Obydwoma Krajami (i) przewodzi wszystkim yjcym!
(tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck 1906-1958: 221,10-15).
Wicej na ten temat w Collier 1996: 16-36.
6
von Beckerath 1984: 10-16; Leprohon 2013: 13-15.
2

71

lenia pierwszestwa Amenhotepa II wzgldem Thotmesa III1. Tego rodzaju

delikatne eksponowanie wiodcej roli Amenhotepa II, przynajmniej na pierwszy
rzut oka, moe wydawa si dziwne. Gdyby obaj wadcy rzeczywicie wsprzdzili w momencie wykonania dekoracji w wityni w Amadzie, to naleaoby
si raczej spodziewa, e to krl Thotmes III, nie tylko jako wadca starszy i
panujcy duej, ale te jako wielki wojownik i budowniczy, przedstawiany
bdzie jako waniejszy z dwch monarchw. Wytumaczenie takiego stanu rzeczy moe by tylko jedno: wiodca rola Amenhotepa II w dekoracji wityni w
Amadzie wynika z faktu, i w momencie jej wykonania to wanie on jest samodzielnie panujcym krlem, Thotmes III ukazany zosta natomiast jako mniej
wany, poniewa w owym czasie od kilku lat spoczywa ju w swym grobowcu
w Dolinie Krlw. Obecno Thotmesa III w dekoracji wityni w Amadzie
wynika prawdopodobnie z faktu, e to wanie ten wadca rozpocz dzieo odnowienia wityni, ktre nie zostao doprowadzone do koca w czasie jego panowania2. Moliwe jednak, e Amenhotep II pragn rwnie w jaki sposb
wzmocni wasn wadz przez odwoanie do swego zmarego ojca, cho w
takim wypadku trudno powiedzie, dlaczego zdecydowa si na to wycznie w
tej jednej wityni3.
Inaczej przedstawia si sytuacja w grobowcach dostojnikw, ktrzy
sprawowali swe urzdy w czasach Thotmesa III i Amenhotepa II4. W tym przy-

Podobne zabiegi zastosowano rwnie wczeniej w czasie koregencji Hatszepsut i

Thotmesa III, by podkreli wiodc rol wadczyni w stosunku do jej modszego
wspwadcy; Sankiewicz 2010: 142; 2015: 251-279.
2
Nie bez znaczenia wydaje si fakt, e wspomniana wyej stela opisujca ukoczenie
budowy wityni w Amadzie okrela dziaalno krla sowem snfr. To samo sowo
uyte jest w inskrypcjach Thotmesa III zdobicych posgi Amenhotepa I i Thotmesa II,
ktre pierwotnie wykonane zostay dla Hatszepsut, lecz z jakiego powodu, nie zostay
ukoczone. cile rzecz biorc, sowo snfr oznacza zatem pokry inskrypcjami lub w
sensie bardziej oglnym pokry dekoracj (Tefnin 1983: 106; Laboury 1998: 31-32;
Laskowski 2006: 221-223). W ten sposb uycie tego sowa na steli z Amady moe
stanowi kolejny argument na rzecz tezy, e cao dekoracji tamtejszej wityni zostaa
wykonana przez Amenhotepa II ju po mierci Thotmesa III.
3
Imiona obu wadcw pojawiaj si, co prawda, take w wityni w Kummie oraz w elKab, lecz w obu przypadkach jest to raczej efekt dodatkw wykonanych przez
Amenhotepa II do pierwotnej dekoracji z czasw Thotmesa III; Redford 1965: 116;
Murnane 1977: 57; Der Manuelian 1987: 25.
4
Imiona i wizerunki obu wadcw ukazano na cianach grobowcw Imen-mesa (TT 42;
No. Davies 1933: 33 oraz pl. 39); Nefer-renepeta (TT 43; Baud 1935: pl. 8); Imen-emheba (TT 85; Porter, Moss 1960: 171 [9] oraz 172 [17]); Menczu-iui (TT 172; Porter,
Moss 1960: 280 [3]); Dediego (TT 200; Porter, Moss 1960: 303 [3]) oraz Neb-enKemeta (TT 256; Porter, Moss 1960: 341 [3] i [5]). Por. take Redford 1965: 116;
Murnane 1977: 53; Der Manuelian 1987: 23-24.
72

padku bowiem wiodc rol zdaje si odgrywa Thotmes III1. Wbrew pozorom
nie stoi to w sprzecznoci z tym, co powiedziano powyej. Pierwszestwo
Thotmesa III w grobowcach prywatnych zdaje si bowiem wynika z faktu, e
to wanie za czasw panowania tego krla rozpocza si kariera urzdnicza
wspomnianych dostojnikw. Poniewa jednak pozostali oni na urzdzie za czasw panowania nastpcy Thotmesa III, w dekoracji ich grobowcw przedstawiono take krla Amenhotepa II. Dlatego te ani dekoracja wityni w Amadzie, ani obecno obu krlw w grobowcach prywatnych nie mog by uyte
jako argument na rzecz istnienia koregencji midzy Thotmesem III a Amenhotepem II. W obu przypadkach obecno obu krlw wynika z odmiennych przyczyn oraz jest odzwierciedleniem odmiennych zaoe ideologicznych.
Pozostae rda przywoywane na rzecz hipotezy o koregencji midzy
obydwoma krlami, to zwykle mniejsze lub wiksze zabytki (jak stele czy skarabeusze), na ktrych znajduj si imiona lub wizerunki obu wadcw2. Tego
rodzaju rda nie mog jednak same w sobie stanowi dowodu na istnienie
koregencji3, zwaszcza w wietle tego, co powiedziano powyej na temat innych,
z pozoru bardziej jednoznacznych, rde przywoywanych na potwierdzenie
wspomnianej hipotezy. Samo wystpowanie imion i wizerunkw dwch wadcw, zwaszcza tych nastpujcych bezporednio po sobie, w dekoracji monumentw prywatnych jest bowiem rzecz do powszechn i nie naley si w tym
dopatrywa wiadectwa koregencji.
Na szczegln uwag wrd tego rodzaju rde zasuguje stela naleca
do Henut-neferet, na ktrej ukazano obu wadcw, Thotmesa III i Amenhotepa
II w bkitnych koronach i z berami heqa w rkach, zwrconych do siebie twarzami; nad wadcami przedstawiono uskrzydlony dysk soneczny4. Thotmes III
przedstawiony zosta po lewej stronie z twarz zwrcon w prawo, a wic jako
posta waniejsza. Ponadto, pomidzy krlami znajduje si st ofiarny, ktry
jednak, jak wynika z orientacji znajdujcych si na nim produktw, zwrcony
jest w kierunku Thotmesa III; do niego nale zatem zoone na nim ofiary. I
chocia imionom obu wadcw towarzyszy epitet obdarzony yciem niczym
Ra, na wieki, to jednak w momencie wykonania steli Thotmes III bez wtpienia
ju nie y. wiadczy o tym nie tylko fakt, e to wanie dla niego przeznaczone
s ofiary, ale take, a moe przede wszystkim to, e formua ofiarna, zapisana w
1

Dla przykadu w grobowcu Imen-mesa (TT 42) imiona i wizerunki Thotmesa III
umieszczono po lewej stronie, przez co s one zwrcone w prawo (No. Davies 1933: 33
oraz pl. 39), natomiast w grobowcu Nefer-renepeta (TT 43) Thotmes III ukazany zosta
przed Amenhotepem II (Baud 1935: pl. 8).
2
List wszystkich tego rodzaju zabytkw podaje Der Manuelian 1987: 24-32.
3
Redford 1965: 116-117.
4
Stela Leiden V, 11; Boeser 1913: pl. 7, nr 8. Jako argument na rzecz teorii o koregencji
midzy Thotmesem III a Amenhotepem II zabytek ten przywouj Murnane 1977: 53
oraz Der Manuelian 1987: 28.
73

dwch poziomych rzdach u dou steli skierowana jest do Amona-Ra, krla

bogw, ale take do krlewskiego ka (Men-cheper-Ra)|, obdarzonego yciem,
tak, aby dali wszystkie dobre (i) czyste rzeczy, ktre wychodz przed oblicze
(zmarego) kadego dnia dla ka pani domu Henut-neferet1. Thotmes III wystpuje tu wic jako ubstwiony krlewski przodek, z czego wynika, e, jako bg,
zajmuje on wysz pozycj w boskiej hierarchii, od aktualnie panujcego krla,
Amenhotepa II, dlatego te zosta umieszczony po lewej, a nie prawej, stronie
przedstawienia. Stela Henut-neferet, podobnie jak inne zabytki zawieajce imiona lub wizerunki Thotmesa III i Amenhotepa II, nie moe by uznana za dowd
na rzecz hipotezy o koregencji midzy obydwoma wadcami.
Ze wszystkiego, co powiedziano powyej, wynika, e nie istniej adne
przekonujce dowody na rzecz hipotezy o koregencji midzy Thotmesem III a
Amenhotepem II. W rzeczywistoci hipoteza ta zostaa bowiem sformuowana
na podstawie niewaciwej analizy rde, ktra z kolei w duej mierze opiera
si na, jak wskazuj nowsze badania, nieuzasadnionym i nieznajdujcym potwierdzenia w materiale rdowym przekonaniu o istnieniu koregencji ju w
okresie redniego Pastwa. Jeli jednak spojrze na rda z czasw panowania
Thotmesa III i Amenhotepa II z perspektywy, ktra eliminuje koregencje we
wczeniejszym okresie, to okazuje si, e aden z dotychczas przywoywanych
argumentw z osobna, ani wszystkie zebrane razem, nie pozwalaj na wysnucie
przypuszczenia, i obaj krlowie, choby przez krtki czas, kiedykolwiek
wsprzdzili Egiptem. Wszystko wskazuje bowiem na to, e Amenhotep II
wstpi na tron dopiero po mierci swojego ojca Thotmesa III2, a jedyn pewn i
niebudzc adnych wtpliwoci co do swego istnienia koregencj w staroytnym Egipcie (z wyczeniem Okresu Grecko-Rzymskiego3) pozostaj wsprzdy Thotmesa III i Hatszepsut, ktre jednak stanowiy powany wyom w egipskiej tradycji sprawowania wadzy krlewskiej4.

Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Boeser 1913: pl. 7.

Tego rodzaju idea pojawiaa si ju wczeniej w literaturze egiptologicznej (Krauss
1978: 173-175; Vandersleyen 1995: 319-323; Laboury 1998: 53-54; Pasquali 2007: 74
lub w mniej stanowczy sposb Hornung 2006: 203), nigdy jednak nie zostaa ona
wyraona w sposb systematyczny i caociowy.
3
O koregencjach z Okresu Grecko-Rzymskiego zob. Murnane 1977: 94-109.
4
Na temat niezgodnoci koregencji Hatszepsut i Thotmesa III w stosunku do
tradycyjnego modelu domniemanych egipskich koregencji zob. Dorman 2006: 39-68
oraz Sankiewicz 2010: 131-144.
2

74

BIBLIOGRAFIA
ALY M. I IN., 1967, Le temple dAmada IV, Le Caire.
ARNOLD Do., 1991, Amenemhat I and the Early Twelfth Dynasty at Thebes,
MMJ 26: 5-48.
ARNOLD F., 1990, The Control Notes and Team Marks, New York (= The South
Cemeteries of Lisht 2).
AWADALLA A., 1990, Un document prouvant la corgence dAmenemhat et de
Ssostris I, GM 115: 7-14.
BADAWY A., 1943, Die Neue historische Stele Amenophis II., ASAE 42: 1-23.
BARTA W., 1980, Thronbesteigung und Krnungsfeier als unterschiedliche
Zeugnisse kniglicher Herrschaftsbernahme, SAK 8: 33-53.
BAUD M., 1935, Les dessins bauchs de la ncropole thbaine, Le Caire 1935
(= MIFAO 63).
VON BECKERATH J., 1979, [recenzja bez tytuu] W. J. Murnane, Ancient Egyptian Coregencies, Chicago 1977, BiOr 36: kol. 305-306.
VON BECKERATH J., 1984, Handbuch der gyptischen Knigsnamen, Mainz,
wyd. II (= MS 49).
VON BECKERATH J., 1994, Chronologie des gyptischen Neuen Reiches, Hildesheim (= HB 39).
VON BECKERATH J., 1997, Chronologie des pharaonischen gypten. Die Zeitbestimmung der gyptischen Geschichte von der Vorzeit bis 332 v. Chr., Mainz (=
MS 46).
VON BERGMANN E., 1883, Ein Denkmal aus den Zeiten Amenophis II., RT 4: 3338.
BIETAK M., 2005, The Thutmoside Stronghold of Perunefer, EA 26: 13-17.
BIETAK M., 2009a, Perunefer: The Principal New Kingdom Naval Base, EA 34:
15-17.
BIETAK M., 2009b, Perunefer: An Update, EA 35: 16-17.
BLUMENTHAL E., 1982, Die Prophezeiung des Neferti, ZS 109: 1-27.
BLUMENTHAL E., 1983, Die erste Koregenz der 12. Dynastie, ZS 110: 104-121.
BLYTH, E., 2006, Karnak. Evolution of a Temple, London-New York.
BOESER P. A. A., 1909, Beschreibung der gyptischen Sammlung des Niederlndischen Reichsmuseum der Altertmer in Leiden I, Leiden.
BOESER P. A. A., 1913, Beschreibung der gyptischen Sammlung des Niederlndischen Reichsmuseum der Altertmer in Leiden VI, Leiden.
BONNOFIN A., 1988, Sacre de Rois de France, Limoges.
BRYAN B. M., 1991, The Reign of Tuthmosis IV, Baltimore-London.
BRYAN B. M., 2002, The 18th Dynasty before the Amarna Period (c.1550-1352
BC), [w:] I. SHAW (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford-New
York, wyd. II: 207-264.

75

CALLENDER V. G., 2002, The Middle Kingdom Renaissance (c.2055-1650 BC),

[w:] I. SHAW (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford-New York,
wyd. II: 137-171.
CAMINOS R. A., T. G. H. JAMES, 1963, Gebel es-Silsilah I. The Shrines, London.
COLLIER S. A., 1996, The Crowns of the Pharaoh: Their Development and Significance in Ancient Egypt, rozprawa doktorska, University of California, Los
Angeles.
CHRISTOPHE L., 1951, La carrire du Prince Merenptah et les trois rgences
ramessides, ASAE 51: 335-372.
DAVIES NO. DE G., 1933, The Tombs of Menkheperrasonb, Amenmos, and Another (Nos. 86, 112, 42, 226), London.
DAVIES V., 1975, Readings in the Story of Sinuhe and Other Egyptian Texts,
JEA 61: 45-53.
DELIA R. D., 1979, A New Look at Some Old Dates: A Reexamination of
Twelfth Dynasty Double Dated Inscriptions, BES 1: 15-28.
DELIA R. D., 1980, A Study of the Reign of Senwosret III, rozprawa doktorska,
Columbia University.
DELIA R. D., 1982, Doubts about Double Dates and Coregencies, BES 4: 55-69
DODSON A., 1990, Crown Prince Djhutmose and the Royal Sons of the Eighteenth Dynasty, JEA 76: 87-96.
DORMAN P. F., 2006, The Early Reign of Thutmose III: An Unorthodox Mantle
of Coregency, [w:] E. H. CLINE, D. OCONNOR (red.), Thutmose III: A New Biography, Ann Arbor, Massachusetts: 39-68.
EATON-KRAUSS M., 1982, Middle Kingdom Coregencies and Turin Canon,
JSSEA 12: 17-20.
FAIRMAN H. W., 1958, The Kingship Rituals of Egypt, [w:] S. HOOKE (red.),
Myth, Ritual and Kingship: Essays on the Theory and Practice of Kingship in
the Ancient Near East and in Israel, Oxford: 74-104.
FAVRY N., 2009, Ssostris Ier et le dbut de la XIIe dynastie, Paris.
FISCHER H. G., 1977, Egyptian Studies II: The Orientation of Hieroglyphs, New
York.
FORSTNER-MLLER I., 2014, Avaris, Ist Harbours and the Perunefer Problem,
EA 45: 32-35.
FRANKE D., 1988, Zur Chronologie des Mittleren Reiches (12.-18. Dynastie)
Teil 1: Die 12.
Dynastie, Orientalia 57: 113-138.
FRANKE D., 1994, Das Heiligtum des Heqaib auf Elephantine. Geschichte eines
Provinzheiligtums im Mittleren Reich, Heidelberg (= SAGA 9).
GARDINER A. H., 1953, The Coronation of of King aremab, JEA 39: 13-31.
GAUTHIER H., 1913, Les temples immergs de la Nubie: Le temple dAmada, Le
Caire.
GIEWEKEMEYER A., 2013, Perspektiven und Grenzen der Nutzung literarischer
Texte als historische Quellen. Zu Versuchen Geschichte aus der Geschichte

76

ber die Vorhersagen des Neferti herauszulesen, [w:] G. MOERS I IN. (red.),
Dating Egyptian Literary Texts, Hamburg (= LingAeg-StudMon 11): 285-365.
GITTON M., 1984, Les divines pouses de la 18e dynastie, Besanon-Paris.
GLANVILLE S. R. K., 1931, Records of a Royal Dockyard of the Time of
Tuthmosis III: Papyrus British Museum 100056. Part I, ZS 66: 105-121.
GLANVILLE S. R. K., 1932, Records of a Royal Dockyard of the Time of
Tuthmosis III: Payrus British Museum 10056, ZS 68: 7-41.
GOLENISCHEFF V., 1913, Les papyrus hiratiques NoNo 1115, 1116 A et 1116 B
de lErmitage imprial St-Ptersbourg, St-Ptersbourg.
GRANDET P., 2008, Les pharaons du Nouvel Empire (1550-1069 av. J.-C.). Une
pense stratgique, Paris.
HELCK W., 1969, Der Text der Lehre Amenemhets I. fr seinen Sohn, Wiesbaden.
HELCK W., 1982, Mitregentschaft, [w:], W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der
gyptologie IV, Wiesbaden: kol. 155-161.
HELCK W., 1983, Schwachstellen der Chronologie-Diskussion, GM 67: 43-49.
HELCK W., 1989, Nochmals zur angeblichen Mitregentschaft Sesostris I. mit
seinem Vater Amenemhet I., Orientalia 58: 315-317.
HELCK W., 1992, Anmerkungen zum Turiner Knigspapyrus, SAK 19: 151-216.
HELCK W., 1992, Die Prophezeiung des Nfr.tj, Wiesbaden, wyd. II.
HORNUNG E., The New Kingdom, [w:] E. HORNUNG I IN. (red.), Ancient Egyptian Chronology, Leiden-Boston (= HdO 83): 197-217.
JEFFREYS D., 2006, Perunefer. At Memphis or Avaris?, EA 28: 36-37.
KAMISH M., 1986, Problems of Toponymy with Special Reference to Memphis
and Prw-nfr, Wepwawet 2: 32-36.
KANAWATI N., 1981, Deux conspirations conre Ppy Ier, CdE 56/112: 203-217.
KARKOWSKI J., 2003, The Temple of Hatshepsut. The Solar Complex, Varsovie
(= Deir el- Bahari 6).
KITCHEN K. A., 1983, Ramesside Inscriptions Historical and Biographical VI,
Oxford.
KRAUSS R., 1978, Das Ende der Armarnazeit. Beitrge zur Geschichte und
Chronologie des Neuen Reiches, Hildesheim (= HB 7).
JANSEN-WILKELN K., 1991, Das Attentat auf Amenemhet I. und die erste gyptische Koregentschaft, SAK 18: 241-264.
JARITZ H., 1993, The Investigation of the Ancient Wall Extending from Aswan
to Philae, MDAIK 49: 107-127.
LABOURY D., 1998, La statuaire de Thoutmosis III. Essai dinterprtation dun
portrait royal dans son contexte historique, Lige (= Aegyptiaca Leodiensia 5).
LACAU P., 1909-1957, Stles du Nouvel Empire I-III, Le Caire (= CGC 3400134189).
LANGE H. O., H. SCHFER, 1909, Grab- und Denksteine des Mittleren Reichs II,
Berlin (= CGC 20400-20780).

77

LASKOWSKI P., 2006, Monumental Architecture and the Royal Building Program
of Thutmose III, [w:] E. H. CLINE, D. OCONNOR (red.), Thutmose III: A New
Biography, Ann Arbor, Massachusetts: 183-237.
LEGRAIN G., 1903, La grande stle dAmenths II Karnak, ASAE 4: 126-132.
LEPROHON R. J., 2013, The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titulary, Atlanta.
LEPSIUS K. R., 1853, ber die zwlfte Aegyptische Knigsdynastie, APAW
1852: 417-436.
LORTON D., 1986, Terms of Coregency in the Middle Kingdom Egypt, VA 2:
113-120.
DER MANUELIAN P., 1987, Studies in the Reign of Amenophis II, Hildesheim (=
HB 26).
DER MANUELIAN P., 2006, The End of the Reign and the Accession of Amenhotep II, [w:] E. H. CLINE, D. OCONNOR (red.), Thutmose III: A New Biography,
Ann Arbor, Massachusetts: 413-429.
MARUEJOL F., 2007, Thoutmosis III et la corgence avec Hatchepsout, Paris.
MATHIEU B., 1994, Pharaons et rois de France. Profanation et rsurrection, [w:]
C. BERGER I IN. (red.), Hommages Jean Lecland IV: Varia, Le Caire (= BdE
160/4): 215-227.
DE MORGAN J. I IN., 1894, Catalogue des monuments et inscriptions de lgypte
ancienne I: Haute gypte I: De la frontire de Nubie Kom Ombos, Vienne.
MURNANE W. J., 1977, Ancient Egyptian Coregencies, Chicago (= SAOC 40).
MURNANE W. J., 1981, In Defence of the Middle Kingdom Double Dates, BES
3: 73-82.
NAVILLE ., 1896, The Temple of Deir El Bahari II London.
NAVILLE ., 1906, The Temple of Deir El Bahari V, London.
OBSOMER C., 1993, La date de Nsou-Montou (Louvre C 1), RdE 44: 103-140.
OBSOMER C., 1995, Ssostris Ier. tude chronologique et historique du rgne,
Bruxelles 1995 (= CEA 5).
PARKER R. A., 1969, Once Again the Coregency of Thutmose III and Amenhotep II, [w:] G. E. KADISH (red.), Studies in Honor of John A. Wilson, September
12, 1969, Chicago (= SAOC 35): 75-82.
PARKINSON R. B., 2002, Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt. A Dark
Side to Perfection, London-New York.
PASQUALI S., 2007, La date du papyrus BM 10056. Thoutmosis III ou Amenhotep II?, RdE 58: 71-85.
PECK W. H., 2015, The Orientation of the Figure, [w:] M. K. HARTWIG, (red.), A
Companion to Ancient Egyptian Art, Oxford-Maiden-Chichester: 360-374.
PORTER B., R. L. B. MOSS, 1960, Topographical Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs, and Paintings I: The Theban Necropolis I: Private Tombs, Oxford, wyd. II.
POSENER G., 1965, Sur lorientation et lordre des points cardinaux chez les
gyptiens, NAWG 2: 69-78.
QUACK J. F., 1992, Studien zur Lehre fr Merikare, Wiesbaden (= GOF IV/23).
78

RAVEN M. J., 2005, Egyptian Concepts on the Orientation of the Human Body,
JEA 91: 37-53.
RAVEN M. J., 2007, Egyptian Concepts on the Orientation of Human Body, [w:]
J.-C. GOYON, CH. CARDIN (red.), Proceedings of the Ninth International Congress of Egyptologists, Grenoble, 6-12 septembre 2004 II, Leuven-Paris-Dudley
MA (= OLA 150): 1567-1573.
REDFORD D. B., 1965, The Coregency of Tuthmosis III and Amenophis II, JEA
51: 107-122.
REDFORD D. B., 1983, [recenzja bez tytuu] W. J. Murnane, Ancient Egyptian
Coregencies, Chicago 1977, JEA 69: 181-183.
REDFORD D. B., 2003, The Wars in Syria and Palestine of Thutmose III, LeidenBoston (= CHANE 16).
RICKE H., 1939, Der Totentempel Thutmoses III. Baugeschichtliche
Untersuchung, Kairo (= BBA 3).
DE ROUGE ., 1849-1850, Lettre M. Leemans, Directeur du Muse
dAntiquits des Pays-Bas, sur une stle gyptienne de ce Muse, RAr 6: 557575.
SANKIEWICZ M., 2010, The co-regency of Hatshepsut and Thutmose III in the
light of iconography in the temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari, [w:] M.
HORNI I IN. (red.), Current Research in Egyptology: Proceedings of the Eleventh
Annual Symposium Leiden University 2010, Oxford-Oackville: 131-144
SANKIEWICZ M., 2015, Ikonografia Hatszepsut i Totmesa III w wityni
Hatszepsut w Deir el-Bahari jako odbicie relacji midzy wspwadcami,
rozprawa doktorska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
SCHMITZ B., 1976, Untersuchungen zum Titel sA-ncwt, Knigssohn, Bonn.
SCHOTT S., 1950, Altgyptische Festdaten, Mainz-Wiesbaden.
SECO LVAREZ M., 2014, The Temple of Millions of Years of Tuthmosis III, EA
44: 21-25.
SECO LVAREZ M., 2015, The Henket-ankh Temple of Thutmosis III in Luxor
West Bank: Five Years of Investigation, [w:] A. JIMNEZ-SERRANO, C. VON
PILGRIM (red.), From the Delta to the Cataract: Studies Dedicated to Mohamed
el-Bialy, Leiden-Boston (= CHANE 76): 240-253.
SEIPEL W., 1980, Kniginnentitel, [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der gyptologie III, Wiesbaden: kol. 473-475.
SETHE K., W. HELCK, 1906-1958, Urkunden des gyptischen Altertums IV: Urkunden der 18. Dynastie, Leipzig-Berlin.
SIMPSON W. K., 1956, The Single-Dated Monuments of Sesostris I: An Aspect
of the Institution of Coregency in the Twelfth Dynasty, JNES 15: 214-219.
SIMPSON W. K., 1974 The Terrace of the Great God at Abydos: The Offering
Chapels of Dynasties 12 and 13, New Haven-Philadelphia.
SIMPSON W. K., 1984, Sesostris I., [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der gyptologie V, Wiesbaden: kol. 890-899.

79

SIMPSON W. K., 1996, Belles Lettres and Propaganda, [w:] A. LOPRIENO

(red.), Ancient Egyptian Literature: History and Forms, Leiden-New York-Kln
(= P 10): 435-443.
SPALINGER A. J., 1979, [recenzja bez tytuu] W. J. Murnane, Ancient Egyptian
Coregencies, Chicago 1977, JARCE 16: 189-192.
TALLET P., 2005, Ssostris III et la fin de la XIIe dynastie, Paris.
TATERKA F., 2014, Data koronacji Thotmesa III a regencja Hatszepsut, Medat
Studia Egiptologiczne 3: 77-93.
TEFNIN R., 1983, Une statue de reine British Museum et Karnak et les paradoxes
du portrait gyptien, JEA 69: 96-107.
THRIAULT A., 1993, The Instruction of Amenemhat as Propaganda, JARCE 30:
151-160.
VANDERSLEYEN C., 1995, Lgypte et la Valle du Nil II: De la fin de lAncien
Empire la fin du Nouvel Empire, Paris.
VAN SICLEN III CH. C., 1986, The Alabaster Shrine of King Amenhotep II, San
Antonio.
VAN SICLEN III CH. C., 2001, Amenhotep II, [w:] D. B. REDFORD (red.), The
Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt I, Oxford: 71-72.
WENTE E. F., CH. C. VAN SICLEN III, 1976, A Chronology ot the New Kingdom,
[w:] J. H. JOHNSON, E. F. WENTE (red.), Studies in Honor of George R. Hughes,
January 12, 1977, Chicago (= SAOC 39): 217-261.
WESTENDORF W., 1974, Auf jemandes Wasser sein = von ihm abhngig
sein, GM 11: 47-48.
ZIVIE CH. M., 1976, Giza au deuxime millnaire, Le Caire (= BdE 70).
ZIVIE CH. M., 1980, La stle dAmenophis II Giza. propos dune
interprtation rcente, SAK 8: 269-284.

80