Adilbaktiaya PDF

1830: Fransann Cezayiri gali,
Abdlkadirin Ykselii ve Amerikan

Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl*
Adil BAKTIAYA**
z
19.yzyln pek ok nl yazar ve politikacsnn kendi alarnn en et-
kili simalarndan biri olarak Abdlkadir adnda, btn resimlerinde slami-
geleneksel giysiler iinde grnen bir Kadiriye eyhini gstermesi bugn-
den bakldnda son derece ironiktir. 19.yzyln ikinci eyreinde zellikle
ABDde Abdlkadir adndaki bu eyhin kamuoyunda yaygn olarak bilindii
ve takdir edildii, onun onuruna beste yapld ve hatta yeni kurulan bir kente
onun adnn verildii grlmektedir. Bu almada 1830daki Fransz igaline
kar Cezayir halkn rgtleyen ve onlara liderlik eden Emir Abdlkadir el
Cezayiriye Avrupa ve ABDde bu n kazandran tarihsel sre ele alnm,
ardndan ABDdeki Abdlkadir imaj bu lkenin eski dnyann olaylarna git-
tike artan ilgisiyle ilikilendirilmitir. Buna gre Abdlkadirin ABDde bu denli
sevilmesi, Fransann Cezayirde iledii katliamlara kar duyulan insani bir
tepkinin yannda Amerikada oryantalist literatr de douran ve gittike ar-
tan genel siyasi ve ekonomik bir ilginin ve Avrupann eitli gleriyle eitli
alanlarda ortaya kmakta olan rekabetin ilgin bir sonucu olarak grlebilir.
Anahtar Kelimeler: Cezayir, Abdlkadir, Oryantalizm, Amerika-Avrupa

Rekabeti.
1830: French Occupation in Algeria, the Rise of Abd el Qadir and the
Abd el Qadir admiration in USA.
Abstract
It is ironic how many of the distinguished writers and politicians of the 19th Cen-
tury have depicted a Qadirian Sheikh named Abd el Qadir wearing traditional
clothes as one of the most influential figures of the time. This Qadirian Sheikh
was well known and much admired in the second quarter of the 19th Centu-
* Bu yazda kullanlan Franszca metinlerin evirisindeki yardmlarndan tr sayn hocam Prof. Dr. Cemil
Oktaya ve Dr. lker Aktkne, ayrca John Conrad Viereckle ilgili bilgileri salayan Library of Congress Music
Divisionda alan uzman aratrmaclara teekkr ederim.
** Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi.
Adil Baktaya, 1830: Fransann Cezayiri gali, Abdlkadirin Ykselii ve

Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl,
Ortadou Ettleri, Ocak 2010, Cilt 2, Say 2, ss. 143-169.
Adil Baktaya
ry, particularly in the USA. Songs were written to honor him and a city was
named after his name. This study deals with the historical period when Abd
el Qadirs fame spread throughout Europe and USA for organizing the Alge-
rian people against the French occupation of 1830. Also the image of Abd
el Qadir was identified with the ever-mounting interest of USA to the affairs
of the Old World.Ykselii
, Abdlkadirin The Abd-el Qadir admiration
ve Amerikan in USA
83: fransann canigali
Cezairi be considered as
theKamuoyunun
outcome of human response
Abdlkadir to the massacre carried out by the French
Hayranl
in Algeria. But besides this fact, it can also be considered as the interesting
Adil Basktaya
outcome of the advancing US-European competition in many fields and the
ever-mounting political and economical interest which also paved the way for
the emergence of oriental literature in USA.
Keywords: Algeria, Abd-el Qadir, Orientalism, USA-Europe Competition.
" "
" "

.
.

.

83
.

.

.
. . . . :
Ortadou Ettleri, Ocak 2010

144
Cilt 1, Say 2
Abdlkadirin Ykselii ve Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl
1
860 ylnda Lbnanda Drzilerle Maruniler arasnda sonradan btn
mezhepleri iine ekecek bir i sava patlak vermi, olaylarn haberi
ama vardktan ksa bir sre sonra olaylar ama da sramt. An-
cak Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda Lbnandakine benzer bir g den-
gesi olmadndan, amda, sonradan Osmanl Devletinin sorumlularn ok
iddetli bir ekilde cezalandraca bir katliam yaanmt. Katliam srasnda
kentteki baz Mslman nde gelenler Hristiyan komularn korumaya
alm, bu amala evlerini snaklara evirmilerdi. Olaylarn kmas ve
bymesinde pay olan eraf blgeye olaanst yetkilerle gnderilen Fuat
Paa tarafndan cezalandrlrken Hristiyanlarn cann kurtaranlarsa hem
Osmanl Devleti hem de baz Avrupa devletlerinin hkmdarlar tarafndan
dllendirilmiti. dllendirilen Mslman liderler arasnda Emir Abdlkadir
el Cezayiri en ok onore edilendi. rnein am kenti durulduktan sonra pek
ok devlet veya hkmet bakannn gnderdii hediyelerin yannda ngiliz
kraliesi de Emire hediye olarak bir kutu iinde deerli bir silah gndermiti.
Emir Abdlkadir ayrca kimlerin dllendirilmesi gerektii konusunda bir re-
ferans kayna olarak da kullanlmt. Osmanl Devleti de Abdlkadiri Birinci
Dereceden Mecid nianyla dllendirmi; ardndan 1865te stanbula gel-
en Abdlkadir padiah tarafndan kabul edilmi, bu kez Birinci Dereceden
Osman nianyla yeniden dllendirilmitir. 1860 olaylar Masonlarn da
Emire teekkr etmesine ve bylece kendisiyle irtibata gemelerine vesile
olmutur. Emire Henri Quatre of France Farmason Locas tarafndan zeri
elmasl bir mason nian gnderilmi ve kendisi kardeliin yesi olmaya
davet edilmiti.1
Olaylara dair pek ok belgede Abdlkadirin ad mehur Abdlkadir olarak

gemekteydi. Abdlkadirin hayatna ksa bir bak onun otuz yl ncesinden
yani 1830lardan itibaren Avrupada tanndn gstermektedir. Bu alma
19.yzyln ikinci eyreinde uzun yllar boyunca gazetelerde ismine rastla-
nan, Fransann eitli yerlerinde sokaklarda portreleri satlan Abdlkadiri
bir kahraman haline getiren sreci ele alacak, yalnzca Avrupada deil At-
lantik tesinde de yaygn bir ekilde tanndn ve sekin bir siyasi ya da
akademik zmrenin haricinde kamuoyunda da bilindiini rneklerle gster-
1 Bu alma Abdlkadirin Osmanl Devleti topraklarna g etmesine kadar ki yaamn konu etmektedir.
Beklenenin aksine Abdlkadir bu gten sonra kendi kabuuna ekilmemi, amda son derece ihtiyatl da
olsa siyasi olarak nemli ve etkili bir ahsiyet olarak yaamn srdrmtr. Abdlkadirin 1860 olaylar
srasndaki tutumu ve sonraki yaam bir baka almada ayrntl olarak ele alnmtr. Bkz. Adil Baktaya,
19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-Cezayiri, Bilgi ve Belge, Bilgi niversitesi
Y., stanbul, Yaz 2004, s.197-210.

145
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
ecek, ardndan ABDde Abdlkadire ynelmi bu ilginin nedenlerine dair

yantlar bulmaya alacaktr. Bu amala hem Abdlkadirin ykseliini hem
de Fransann ABD kamuoyu nezdinde itibar kaybediini hazrlayan srelere
deinmek, dolaysyla 19.yy Cezayir tarihiyle ilgili baz gelimelere yer vermek
kanlmaz olmaktadr.
nceden belirtmek gerekirse Abdlkadir (Emir Abdlkadir bn Muhyiddin El

Cezayir, 1807-1883), Cezayiri 1830da igal eden Fransaya kar Cezayir
halknn yrtt ve uzun sre baarl olmu olan bir direni hareketinin lide-
ridir.
Gerek igal, gerekse buna kar rgtlenen direni zerine dnemin pek
ok nl dnr fikir beyan etmitir. rnein Friedrich Engels Komnist
Manifestonun yaynlanmasndan bir ay kadar nce kaleme ald bir yaz-
snda Fransann Cezayiri igalini ve Abdlkadirin yenilgisini medeniyetin
ilerlemesi adna nemli ve talihli bir olay olarak alklamt.2 Engels dokuz
yl sonra 1857de grlerini tamamen deitirmi, Fransz smrge yneti-
mini knamaya ve Fransz igaline kar oluan bu direnie sempati duyma-
ya balamtr.3 Victor Hugo da ayn ekilde balarda barbarlara aydnlk
gtrmekten yanayd. Ancak sonradan bar yaylma taraftar olacak,
Fransadan srldkten sonra Fransz ordusunun Cezayirde yaptklarn
bir skandal olarak niteleyecekti.4 Srgndeki Victor Hugo, Abdlkadire,
1852de yazd Orientale adl bir iirinde vgler dzecek kadar sempati
duymaya balamt.5
2 August Nimtz, Class struggle under Empire: in defence of Marx and Engels, International Socialism
Journal, International Socialism, Say 96, K 2002.
3 Ibid.
4 Hugo 1830larda yazmaya balad Sefiller romanna uzun bir sre ara vermi, 1862de ilk blmn
yaynlamtr. Kimi eletirmenlere gre Sefillerde Hugo, Cezayir igalinin bir sonucu olan sefalet ve
dknl anlatmaktadr. Hugo Cezayirdeki asker operasyonu yrten Mareal Bugeaud ile 1841 ve
1846da olmak zere iki kez grm, Bugeaud Cezayir btesi iin o sralarda Yksek Meclis yesi
olan Hugodan destek istemitir. Hugo bu grmelere dair hibir not almamtr, ancak ei Adle Hugo
bu grmeleri dorulamakta ve bilgi vermektedir. Hugo bu yllarda hala barbarlara uygarlk gtrme
misyonuna sahip kmaktadr. Ancak Abdlkadir teslim olduktan sonra Fransann verdii sz tutmayp
onu hapse atmas Victor Hugoyu rahatsz etmitir. Kendisi srgndeyken eski bir askerden Fransann
Cezayirde yrtt vahete dair duyduklar onun grlerinde nemli deiikliklere yol am
grnmektedir. Bkz. Gilles Manceron, Victor Hugo et la colonisation de lAlgrie, http://ldh-toulon.
net/spip.php?article138, 14 Aralk 2004.
5 O, palmiyelerin altnda doan sultan/ Kzl kurtlarn dostu / Dingin gzl vahi hac / Dnceli, yrtc,
lkin yumuak Emir / O, soluk fakat kar konulmaz kiilik / ...Malak beyazlnda solgun hayalet / O,
mkemmel asker, mkemmel din adam... Bkz. Victor Hugo, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie.
IV, Les Chtiments, Paris: J. Hetzel, A. Quantin, 1881, s.147-149. (Dizelerin Trke evirisi u eserden
alnmtr: Raphael Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, ev. Tuba Elgn, stanbul: Akabe Y., 1998, s.i.

146
Cilt 1, Say 2
Cezayir zerine dncelerini beyan edenler arasnda Alexis de Tocquevillein

ayr bir yeri bulunmaktadr. Tocqueville yalnz bir dnr deil bir siyaseti-
dir ve igalin hem gerekliliine hem de icra biimine dair ne srd d-
nceler son derece etkili olmu, denilebilir ki sertlik dozu artrlmak suretiy-
le Cezayirdeki Fransz ordusu tarafndan hayata geirilmitir. Tocquevillein
Abdlkadirle ilgili dncelerine direniin geliimine paralel olarak aada
biraz daha yakndan deinmek yararl olacaktr.
Fransann Cezayiri gali ve Abdlkadirin Ykselii
Osmanl hakimiyetine 16. yzylda giren Cezayir, Osmanl Devletinin 17. yz-
yldan sonra gl bir donanmaya sahip olmay nedeniyle Msr ve Suriye
gibi vilayetlerden hep daha bamsz olmutur.6 19.yzylda Cezayir gr-
nte Osmanl Devletine tabi olmakla birlikte fiili olarak bamsz olan, ya-
banc lkelerin anlama imzalamak zere resmi olarak tandklar bir devletti.
Cezayirin Osmanl devletine sadakatinin srmesinin nedeni devlet tekilatnn
Osmanl sultannn rzasyla Dou Akdeniz kylarndan devirilen Yenierilere
(Cezayirin banda Yenierilerin arasndan seilen bir Day bulunmaktayd)
dayanmasyd.7
Cezayirdeki Day ynetimi, 1798deki Msr seferine hazrlanan Napolyon

Bonapart, ihtiya duyduu buday kredili olarak satmak suretiyle destekle-
mi, ama sonradan alacaklarn tahsil etmekte glk ekmiti. Bu konudaki
tartmalar Cezayir Daysnn Fransz konsolosuna hakaret etmesiyle yeni bir
boyut kazanm, sonuta bunu bahane eden Fransa 1830 ylnda Cezayiri
igal etmiti.
Andre Raymond (Marsilyal iadamlar hari olmak zere) Fransann Cezayiri

smrgeletirmekte aslnda ok istekli olmadn belirtmektedir. Buna gre
Fransz hkmeti, daha ok, Cezayirde elde edilecek bir zaferi i politika-
daki bir zafere tahvil etme niyetindeydi. Ancak elde edilen zaferin monariyi
kurtaramad grlecekti.8 Fethedilen durumundaki Cezayir Days Fransaya
getirilirken tacn kaybetmi olan fatih Fransay terk ediyor, X.Charles ayn ay
iinde Cezayiri kazanrken Fransay kaybediyordu.9
6 Carl Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara: TTK, 1992, s.328.
7 Andre Raymond, Smrge ncesi Dnemde Kuzey Afrika, slam Tarihi: Kltr ve Medeniyeti, cilt 3
iinde, P.M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, ev: H. Akta, . Pamuk vd,stanbul: Kitabevi Y., 1997, s.
169.
8 Raymond, s.172-173.
9 The War in Algeria, The Littells Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran 1853, s.237

147
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
X.Charles ngiltereye srekli igalden saknacana ve sadece korsanlar ce-

zalandrmak niyetinde olduuna dair verdii szde samimi olsa bile onun ye-
rini alan Louise Philippe iin Cezayiri elde bulundurmak ciddi bir zorunluluk-
tu. te yandan Yunan bamszlk savann Akdeniz dengelerini Fransann
aleyhine deitirdii hatrlandnda, Fransann Cezayiri igalinde bu etkeni
de gz nnde bulundurmu olmas gl bir ihtimal olarak belirmektedir.
Bu dnemde hem Yunanistan hem de Osmanl Devleti (dolaysyla Akdeniz)
zerinde ngilterenin etkisi ok artmtr. te yandan Fransa Cezayiri istek-
sizce igal etmi ve yalnzca i politikada kullanlabilecek bir zafer elde etmek
istemi olsayd sz verildii zere Day ynetimini cezalandrmakla yetinip
sratle ekilmesi beklenirdi. Cezayirin igalinin sonraki geliimi Fransann
kararlln gstermitir. Fransann bir kararszl varsa bunun, igalin ky
eridiyle mi snrl kalaca yoksa lkenin ilerine de yaylp yaylmayaca ve
bunun zamanlamasyla ngilterenin gsterecei muhalefetin ne ekilde ste-
sinden gelineceiyle ilgili olduunu dnmek daha akla yatkndr. Herhal-
karda Eyll aynda Cezayire kan Franszlar Ekim aynda ilk rnek iftliklerini
kurmulard bile.10
Osmanl Devleti o sralarda ordusuz, donanmasz kalm ve diplomatik olarak

da elleri kollar balanm bir lke olarak tarihinin en byk bunalmlarndan
birini yaamakta olduundan Cezayirin Fransa tarafndan igaline ciddi bir
tepki gsterememitir. 11
galin Geliimi ve Abdlkadirin Devleti
lk hamlenin baars zerine Fransa, lkeyi kolay bir ekilde igal edebileceini
dnmeye balamken i kesimlerde hi beklemedii bir direnile karlat.
Yirmili yalarnn ortalarnda bir gen olan Abdlkadir el Cezayir lkesinin
Fransaya kar yrtt ve balangta babasnn liderlii altnda rgtle-
nen direni hareketinin bana gemi, dank kabileleri birletirip 1832de
bamsz Cezayiri ynetmeye balamt. Kazand asker zaferlerin ardndan
10 Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s.329.

11 Henz Yunanistann bamszln kazanmasnn oku yaanrken Msr sorunu patlak vermi, Osmanl
ordusu 1831de ihtirasl valisi Mehmet Ali Paayla Suriyede savaa tutumutu. Msrla ksa aralklarla
yaplan savalarda Osmanl Devletinin her seferinde bozguna urad grlecek, sonunda mparatorluun
bakentini korumaya yetecek kadar dahi gc kalmayacakt. ngilterenin Osmanl padiahna verdii
Mehmet Ali Paaya kar destek sz Yunanistann bamszlnn tannmasnda da etkili olmutu. Bkz.
M. Smith Anderson, Dou Sorunu (1774-1923): Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, ev. dil Eser,
stanbul: Yap Kredi Y., 2001, s.95.

148
Cilt 1, Say 2
Abdlkadir, Fransayla yaplan Desmichels (1834) anlamasyla lkenin

batsndaki iktidarn iyice glendirmi, 1836da Bugeaud komutasndaki
Fransz ordusuna yenilse de bunun bir yl sonrasnda yeniden kendi lehine
bir anlama (Tafna Anlamas-1837) yapmay baarmt.12 1834 tarihi zel-
likle nemlidir. Zira Fransa bu tarihte Cezayirdeki varln resmiletirmi,
Cezayirin bana askeri bir genel vali atamtr.
Abdlkadir Fransayla yapt bu anlamalar kendi egemenliine braklan

topraklarda hakimiyetini salamlatrmak ve liderliini pekitirmek iin
kullanmtr. 1839a gelindiinde Abdlkadir artk Cezayirin te ikisini ynet-
mekteydi; hkmetinin ileyen bir brokrasisi vard; vergi topluyor, eitimi
destekliyor, kamu hizmetlerini yrtyor ve ekonomiyi canlandrmak zere
tarm ve imalat alanlarnda koperatif tr birlikler kuruyordu.
Abdlkadirin hkmetinin baars Alexis de Tocquevillein fikirlerinin dei-

mesinde de etkili olmutur. Daha nce Abdlkadiri ve ailesini yeni yeni ortaya
kmaya balayan milli bir aristokrasi olarak grp saygyla sz eden Tocqu-
eville, onunla ba etmenin gl ortaya ktktan sonra, 1841de yazd
bir yazda, artk, Abdlkadirin vakit kaybetmeden imha edilmesi gerektiini
dndn belirtmektedir.
...biz Abdlkadir hkmetinin sahilde kendine bir yer edinmesini kabul ede-
meyiz ve o da bunsuz edemez. Dolaysyla salam ve srekli bir bar tesis
etmek mmkn olmayacaktr.13
nk bu tarihe gelindiinde, Tocquevillein ifadesiyle modern yntem ve

teknikleri ithal edip uygulayan Abdlkadirin hkmeti, daha merkez, daha
atak ve nceki btn Trk ynetimlerinden daha gldr.14 Bylece balar-
da Fransz ve Cezayir rklarnn karmasn savunan Tocquivelle bu fikrinden
vazgeip Fransann Cezayirde uygulad iddeti tasdik etmeye ve gerekli
grdn beyan etmeye balamtr.
12 Anlamalarn metinleri ve ilgili yorumlar iin bkz. Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, s.317-328.
13 Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts, Baltimore: Johns Hopkins
University Press, 2001, s. 68.
14 Jennifer Pitts, Introduction, Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, iinde haz. Jennifer
Pitts, Baltimore: Johns Hopkins University Press, , 2001, xxxvi; Tocqueville, Writings on Empire and
Slavery, s.17,18 ve 64.

149
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
Abdlkadir Tocquevillein de gzledii gibi slamn ilk yllarndaki ynetimi tak-

lit etmekteydi, Emir el Mminin sfatn kullanyordu ve kurduu devlet slam
bir devletti. Fransaya kar cihat ilan etmesi nedeniyle Mslmanlar arasnda
prestiji yle bykt ki en yakn destekisi olan Fas Sultan bir sre sonra
Abdlkadirin kendisini tahtndan edip yerine gemesinden endie etmeye
balamt.15 Ancak Abdlkadir lke ynetimi szkonusu olduunda kendisi-
ni eriatla snrl tutmamt. Ira M.Lapidusun Abdlkadir iin kulland Dini
prestiji, peygamberin hayatn taklid etme ve Kadiriyye tarikatini yayma a-
balarndan tr, blge kabilelerinin ou onun otoritesi[ni] benimsemiler-
di ve memurlarn nde gelen dini nderlerden semekteydi16 gibi ifade-
ler Abdlkadirin izledii i politikann zn tam olarak yanstmamaktadr.
Abdlkadirin biyografisini kaleme alan Ralph Danziger aka yle syle-
mektedir:
Ben ne Emirin stnln salamak iin Kadiriye [efi sfatn] kullandn

gsteren bir dkmana [rastladm], ne de yerleik halkn Abdlkadirden Ka-
diriye efi diye sz ettiini [duydum].17
Ayrca Danziger Abdlkadirin st dzey memurlarn ounlukla dinsel sfat-

larndan dolay deil etki ve ynetim tecrbelerinden yola karak setiini
gstermitir.18
Razzia ve Fransann tibar Kaybetmesi
Fransz ordusu elbette Abdlkadirin kuvvetlerinden ok daha iyi rgtlen-

mi, daha iyi eitilmiti. Ancak bariz bir teknolojik stnl bulunmamak-
tayd. Fransa Cezayirde kendilerinkinden geri kalmayan silahlarla savaan
direniilerle karlam, bunun zerine asker saysn gittike artrmt. 1846
ylna gelindiinde Franszlar Abdlkadirin 2.000i ngiliz tfei (bunlar Fas
zerinden gelmitir) olmak zere 8.000 tfee sahip glerini yenmek iin
asker saysn 108.000e, yani Fransz ordusunun te biri dzeyine karmak
zorunda kalmlard. Bylece Fransann Cezayiri igali, teknolojik stn-
15 Franszca gazetelerde de Fas Sultannn bu korkusundan sz eden haberler yaynlanmaktayd. Cezayirde

yaynlanan Franszca Afrique gazetesinden yaplan bir aktarma iin bkz. Littells Living Age, Cilt 4, Ocak-
ubat-Mart, 1845, s.391-392.
16 Ira M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slam, ev: . Safa stn, stanbul: M FVY, 1996, s.152.
17 Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, s.209-210.
18 Ibid., s.206-209.

150
Cilt 1, Say 2
lkten mahrum bir emperyalizm versiyonunun sergilenmesi olmutu; sonu

hazineyi seferber edip, asker gcn muarznn katlarca kat stne kacak
ekilde ymak ve kuralsz, merhametsiz bir sava yrtmekti.19 1845te baz
gazetelerde bu faturann yksekliiyle ilgili fikir veren haberler grlmekteydi.
rnein bunlarn birinde 15 yl iinde Fransa 40 milyon sterlinden fazla para
harcad ve 250.000 askerin kemiklerini Cezayirde brakt denmekteydi.20
Fransz ordusunun Cezayiri igali Fransz subaylarnn ifadeleriyle de des-

teklenip zenginleerek belgelenmi olan byk bir vahet gsterisi eklinde
ilerlemiti. Daha 1834te bir parlamento komisyonu yapt incelemelerin ar-
dndan ciddi itiraflarn yer ald bir rapor yaynlamt. Raporda tek kelimeyle
uygarlatrmak istediimiz barbarlar, barbarlkta atk, ondan sonra kalkm-
z, niye baarl olamadk diye yaknyoruz deniyordu.21
1837den itibaren Achille de Saint-Arnaudnun komuta ettii lejyonlar

Cezayire akmaya balad ve General Bugeaudnun komutas altnda bu kuv-
vetler daha da byk katliamlara giriti. Aka ilan edilen hedef Cezayiri
Cezayirlilerden soykrmla temizlemek, boalan yerlere de Fransz kolonilerini
yerletirmekti. Bunun iin zenle kullanlan deyim Araplar belli bir noktaya
komprime etmekti (Comprimer les Arabes). Tocquivelleden alnan bu te-
rim Amerikada yerliler iin kullanlan kknn kaznmas (extermination)
deyimine tercih edilmitir. General Bugeaudya gre ama Araplarn peinde
komak deildir, zaten bunun hibir yarar da yoktur. nemli olan Araplarn
ekmesini, bimesini, otlatmasn, arazilerinden, krlarndan yararlanmasn en-
gellemektir. Her sene gidip onlarn rnlerini yaknz ve en sonuncusuna
kadar kklerine kibrit suyu dknz! Bu askeri stratejinin ad silip sprmek
anlamna gelen razziayd. Razzia giderek rutinleti.22
Razzialara katlan asker ve komutanlarn anlar ve mektuplar bu stratejinin

niteliine dair ak bir fikir vermektedir. rnein Cezayire astemen olarak
19 Daniel R. Headrick, The Tools of Imperialism: Technology and the Expansions of European Colonial
Empires in the Ninenteenth Century, The Journal of Modern History, Cilt 51, No. 2, Haziran 1979,
s.253.
20 The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.243. Bu haberdeki l says
abartl olmakla birlikte maliyet hesabnda pek ok kaynak birbirine yakn rakamlar vermektedir.
21 Lounis Aggoun ve Jean-Baptiste Rivoire, Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : une logique
gnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete, Dela Guerre dIndependance a la
Troiseme Guerre dAlgerie, dAlgerie, http://www.algeria-watch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.
htm, 01 Austos 2004.
22 Ibid.

151
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
gelip 15 yl sonra Fransaya general rtbesiyle dnen Montagnac yle de-

mektedir:
Garabalar kabilesinin bir blm tamamen soyulup soana evrildi. 900 k-

sur kz 3000 koyun, 300 kei, 60 at, 3 katr, 20 deve, ok sayda tavan ve
tavuk, buday, arpa, adr, hal, yedi kadn, birka erkek. Sanyorum ki bun-
dan daha iyi bir razzia yapmak ok gtr. ok keyifli bir i.23
Montagnac kadnlar, ocuklar, amak zorunda kaldklar o sk makilere sap-

lanp kaldlar. Bize teslim oldular diye devam etmektedir.
ldrldler, boazlandlar; lm korkusuyla canhra barmalar yan taraf-

taki hayvanlarn brmelerine karyordu. Hemen her asker adeta bir hay-
van gibi avlad birka ocuk ve kadnla geliyordu Bana soruluyor bunlar
ne yapacaz diye; birka tanesini rehin olarak tutunuz, onlar atlarla deiti-
ririz, geri kalanlar hayvan gibi pazarda satlr, aralarnda birka tane de gzel
kadn vardr.24
Montagnacn yarbay ise bir mektupta unlar yazmaktadr:
Her taraf her ey harap edilmeli; ya, cins, cinsiyet ayrm gzetilmemelidir.
Fransz ordusunun getii yerde ot bitmemelidir. Bizim hayrseverler ne der-
lerse desinler amaca ulamak iin btn vastalar mbahtr. Komuta etmekten
eref duyduum btn askerlere ilan ediyorum: bana bir Arab canl getirir-
lerse onlara klcmla vururum. te aziz dostum Araplarla nasl savalmas
gerektiini anlatyorum. 15 yana kadar btn erkekler ldrlmelidir. Geri
kalanlar vapurlara doldurularak Markiz adalarna veya baka adalara gnde-
rilmelidir. Tek bir szckle her ey yok edilmelidir. Bizim nmzde kpek gibi
durmayan herkes yok edilmelidir.25
Dnyada ok tepki toplayan olaylar arasnda (aada sz edilecek olan

Abdlkadiri Yakalamak adl iirde de anlmaktadr) Fransz ordusunun birka
yerde savatan kap maaralara saklanan sivillerin -maara giriinde ate
yakmak suretiyle- dumanla boulmalarn salamas da yer almaktadr ki d-
23 Ibid.
24 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, Paris:Plon, 1993, s.193ten aktaran bid.
25 Ibid.

152
Cilt 1, Say 2
nemin baz Fransz subaylar bunu tilki av olarak adlandrmaktadr. Bir ba-
ka rnek gen ressam ve yazar Eugne Fromentinin Un t dans le Sahara
(Saharada bir Yaz) adl kitabnda yer almaktadr.
Mteakip gnlerde 2000 kadar ceset vard. te ikisi ehirdeydi. Kann ze-
rinde yryorduk, cesetlerden ilerlemek mmkn deildi. Hayli bir zaman
ehir ceset koktu. Sanmyorum ki koku tamamen ortadan kalkm olsun. e-
hirde kimse kalmad, garnizondakiler dnda. Canl kalanlar katlar. Sahipsiz
kalan kpekler bile korkularndan kitle halinde oray terk ettiler.26
Bugeaudun razzialar merkez hkmete bilinmiyor deildi; hatta parlamen-

toda bunlara muhalefet edenler ve Napolyonun spanya seferinin baarszl-
nn bir nedeni olarak Fransz askerlerinin orada sergiledii vahet olduunu
hatrlatanlar da vard.27 Buna karn igalin en bandan itibaren, yaplanlar
Mareal Soultun ifadesiyle Avrupada uygarla kar bir su olarak sayla-
bilecek bir eylem Afrikada acil bir gereklilik olabilir diye savunulabiliyordu.28
Pelissier de Reynaudun ifadesi de ayn lde aktr: Fransz ynetimi,
inanm olduu gibi, Cezayir halkna genel iliki ve toplumsal tekilatlanma-
dan mahrum fertler topluluu olarak demekteydi.29
Bugeaudya destek tartmalarla birlikte devam etti. Bu iddet senelerinin so-

nunda Cezayir, nfusunun drtte birini kaybetti. 1830-1849 aras 3.000.000
olduu tahmin edilen Cezayir nfusundan 700.000 kii ld. Bu olaylar
Fransada hibir zaman sevilen biri olmay baaramam olan Bugeauda olan
antipatiyi daha da artrd. Hatta 1847de Parise gelip Sava Bakanln zi-
yaret ettiinde onun Mareal Soultun yerini alp yeni Sava Bakan olaca
dedikodular dolat ve Fransay Cezayire evirecei korkusu yayld. An-
cak Bugeaud aslnda Tocquevillein dncelerine klcyla gereklik kazan-
drmaktan baka bir ey yapmyordu. Nitekim Tocqueville savan sonunda
General Bugeaudun baarlarn vmtr.30
26 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, s.230dan aktaran ibid.

27 Algeria, Littles Living Age, cilt 10, Boston, Temmuz-Austos-Eyll, 1846, s.240.
28 The War in Algeria, Littles Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran, 1853, s.244
29 Aktaran Andr Noushi, Smrgecilik Dneminde Kuzey Afrika: Cezayir (1830-1962), slam Tarihi
Kltr ve Medeniyeti, ev: Yusuf Yazar, Cilt 3, s.189.
30 Alexis de Tocqueville, Rapports sur lAlgrie, in Oeuvre compltes, op cit, p 806.den aktaran Olivier Le
Cour Grandmaison, Torture in Algeria: Past Acts that Haunt France: Liberty, equality and colony, Le
Monde Diplomatique, Haziran, 2001.

153
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
Abdlkadirin Yenilgisi
Fransz kuvvetleri 1839da Konstantiyyiyeyi igal ederek 1837de yaplan

ikinci anlamay bozdular. Abdlkadir Miticaya saldrarak buradaki yerle-
imleri imha etti. Zayf olduklar yerlerde Fransz kuvvetlerine saldryor, gl
olduklar yerde kayordu. Abdlkadirin hkmeti ordusuyla birlikte srekli
baka bir yerde kamp kuran seyyar bir hkmete dnt. Ancak Fransz
hkmetinin Cezayire yd mali ve askeri g karsnda kabile ittifakla-
rnda da meydana gelen zlmeler sonucu Abdlkadirin gc gerilemeye
balad. 1840tan itibaren Cezayirdeki Fransz kuvvetleri daha byk bir hzla
takviye edildi, sonunda Bugeaudun kuvvetleri, yukarda da deinildii gibi,
108.000 kiiye yani Fransz ordusunun te biri dzeyine ulat. Bir keresinde
Abdlkadirin kamp/seyyar hkmeti basld ve en iyi komutanlarndan bazlar
ldrld, bazlarysa esir dt; sonuta 1843te Abdlkadirin devleti kt.
Abdlkadir kendisini srekli destekleyen Fas Kral II. Abdurrahmann yanna
kat ve Fastan Cezayire aknlar dzenlemeye balad. Ancak 1847nin son-
larnda Abdlkadir, Msr ya da Suriyeye gitmesine izin verilmek artyla (bu
art Cezayir genel valisi Duc dAumale tarafndan kabul edildi) Oran vilayeti
komutan General Louis de Lamoriciree teslim olmak zorunda kald. Emir,
Fas Sultannn askerleriyle General Lamoricire komutasndaki Fransz sva-
rilerinin eliinde Fransz hkmetine ait bir gemiye bindirildi. Yaplan ak-
lamaya gre Msr Valisi Mehmet Ali Paann kendisini alp almayaca ve
lkeden kmasna izin vermeyecei konusunda garanti verip vermeyeceine
dair cevap gelene kadar Abdlkadir Fort Lamalquede hapiste tutulacakt.31
Ancak Abdlkadir, anlamaya aykr olarak, biraz da 1848 devrimlerinin neden

olduu karklk nedeniyle Fransada be yl boyunca esaret hayat yaamak
durumunda kald. Fransann szn tutmam olmasndan pek ok kii gibi
Victor Hugonun da byk rahatszlk duyduu bilinmektedir. III.Louis Napo-
leon 1851deki darbe ile tahtn salamlatrdktan bir yl sonra Cezayirnin
salverilmesini emretmitir. Napoleon kendisine ykl bir maa da balamtr.
Napoleonun bu karar almasnda uluslararas kamuoyu basksnn da etkisi
olmutur. rnein Vane Londonderry adnda bir lord ayn amala birka kez
Morning Postta Napoleona ak mektup yazmt.32 Gazetelerde yaynlanan
bu mektuplarla Abdlkadirin ho, hznl ve grkemli yz dnyaya ta-
31 Foreign Miscellany, The American Review, Cilt 7, New York, 1848, s.343-344.
32 Abd-el-Kader-Londonberry-Louis Napoleon, The Living Age, cilt 35, say 437, 2 Ekim 1852, s.40-42.

154
Cilt 1, Say 2
ntlm, her ne kadar bu giriimde Londonderry naif slubu nedeniyle kimi

yazarlar tarafndan alaya alnsa da zamanla Abdlkadir daha da poplerle-
mi, Pariste ok sayda Abdlkadir portresi bulunur olmu ve Abdlkadirin
serbest braklmas gndemde tutulmutu.33
Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir
Abdlkadirin D Destek Aray ve ABD
Fransann igaline kadar ABDde Cezayir ad, karlan ve fidye istenen

ABD vatandalaryla ve el konulan ABD gemileriyle birlikte anlmaktayd.
ngilterenin korsanlara verdii haralar Amerikan Devrimi sonrasnda doal
olarak, artk, Amerikan ticaret gemilerinin korunmasn iermez olmutu. Kor-
sanlar ABDnin Akdenizde ticaret yapmasnn nndeki en nemli engeller-
den biriydi ve Amerikal yneticiler bunun ngiltere tarafndan kkrtldn
dnmekteydi. yle ki Franklin Eer Cezayir diye bir lke var olmasayd,
ngilizler onu yaratrd demekteydi. Cezayir korsanlarnn verdikleri zarar-
lar ABDnin bir donanma kurmasn hzlandran etkenlerden biri olmutur ve
ancak bylesi bir donanma 1795te kurulduktan sonradr ki Cezayir ABD ile
anlama yapmaya yanamtr.34 Yaplan anlama ile ABD halihazrda elde
bulunan rehineler iin deyecei bir fidye ve her yl denecek gmrk be-
deli karlnda pek ok avantajn yannda Cezayirde konsolos bulundurma
hakkn da elde etmiti.35 Bu tarihten sonra ABD ile Cezayir arasndaki ili-
ki anlamann koullarna uyup uymamayla ilgili anlamazlklara bal olarak
seyretmi, bylesi anlamazlklardan birinin sonucunda 1815te sava nokta-
sna gelinmitir. ABD sava atnda Cezayir, ayn anda spanya, Hollanda,
Prusya, Danimarka, Rusya ve Napoliyle halihazrda sava halindeydi. Buna
gen Amerikan donanmasnn stn silah gc karsnda donanmasn kay-
betme tehlikesi eklenince ABDnin artk hara vermeme koulunu kabul et-
mek zorunda kalmt. 1816da Cezayir kendi yararna olmayan bu anlamay
bozmaya teebbs etmise de baka bir anlamazlk dolaysyla ngiltere ve
Hollanda tarafndan donanmas yok edildiinden, nceki yl yaplana benzer
yeni bir anlama imzalamak zorunda kalmtr36 Bu dnemde Viyana Antla-
33 The Arabs and Abd-el-Kader at Amboise, Bentleys Miscellany, cilt 31 (1852), s.259.
34 ABDnin 1800 ylnda korsanlara dedii fidye ve haralarn tutar yllk gelirinin %20sini tutmaktayd.
Bkz. Library of Congress Country Studies: Algeria, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cshome.html
35 ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara: mge Kitabevi, 2001, s.44-50.
36 Ibid.

155
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
mas korsanl ve kle ticaretini yasaklam, gelien gemi teknolojisi bu ya-

san uygulanmasn mmkn klm, sonuta Cezayir iin bir dnem kapan-
mtr. kinci anlamann imzaland tarihten 1830a kadarki ksa dnemde ise
Cezayir-ABD ilikilerinde nemli bir gerginlik ortaya kmamtr.
1830lara gelindiinde Abdlkadirin, mcadelesine d destek salamak ko-

nusunda sadece ABD nezdinde deil hibir byk lke nezdinde ok baarl
olamad grlmektedir. Yalnzca burnunun ucundaki Fransann askeri var-
lndan korkan ve ngilterenin diplomatik korumas altnda bulunan Fasn
desteini alabilmi, onun dnda Bat diplomasisi iinde kendi direni hare-
ketine katk salayacak nemli bir baar salayamamt.
Abdlkadirin bavurabilecei ilk merci elbette Fransann rakibi ngiltereydi;

Fransaya kar ncelikle ngiltereden destek istedi. ngiltere Akdenizi ken-
di sorumluluk alan olarak grmekteydi. rnein igalden sonraki dnem-
de spanya ile Fas arasndaki bir gerginlik sz konusu olduunda Fransa
ngiltereye zme birlikte katk bulunmay nermi, ngiltere beklenilecei
gibi bunu reddetmiti. nk bu, Cezayiri elinde bulundurmasndan dola-
y Fransann btn Kuzey Afrika zerinde zel bir kar olduu varsaymn
kabul etmek anlamna gelecekti. Oysa ngilterenin de bir Monroe doktrini
bulunmaktayd ve bu doktrin sadece Fas kapsamamaktayd.37
Akdenizin ngiltere iin nemi 19.yzylda yeniden artmt. ngiltere bir

ka yl kararsz kaldktan sonra nihayet Osmanl-Rus savann sonlarnda,
1829da, Osmanl Devletinin toprak btnln korumak konusunda kesin
bir kararllk gelitirmiti. Bu dnemde Yunanistann bamszln kazanmas
ngilterenin dikkatini bu lkenin siyasi ve ekonomik potansiyellerine ekmi,
Mehmet Ali Paann ykselii ve Kuzey Afrikadaki Fransz faaliyetleri bir b-
tn olarak Akdeniz blgesinin nemini artrmt. te yandan yaklak drt
yzyldr Douyla mit Burnu rotas zerinden haberleen ngiltere, 1830da
Hugh Lindsey adl buharl geminin Bombaydan Sveye bir ay gibi ksa bir
srede ulamasyla birlikte, Akdeniz zerinden ngiltereye posta ve yolcu ta-
maclnn sadece elli dokuz gnde yaplabileceini fark etmiti.38
37 Ibid., s.15 ve s.47-48.

38 F.R. Flournoy, Political Relations of Great Britain with Morocco, from 1830 to 1841, Political Science
Quarterly, Cilt 47, No. 1, Mart 1932, ss.54-55.

156
Cilt 1, Say 2
Emir 1836nn balarnda bir elisi araclyla ngiliz konsolosuna ngiltereyle

yaplacak bir anlama karlnda Cezayirde bir liman vermeyi teklif etmiti.
Eer bu kabul edilmese bile ngiltere ile iyi ilikiler kurma amacndayd. Ancak
her iki istei de ngiltere tarafndan kibarca reddedildi.39
ngiltereden arad destei alamayan Abdlkadir ABDye yneldi. ngiliz

konsolosuyla yaplan grmeden iki ay kadar sonra Abdlkadir baka bir
elisi araclyla Amerikan konsolosu James R. Leibe bir mektup gnder-
di. Bu mektupta Birleik Devletlere yine, yaplacak bir anlama karlnda
bir liman ve rn destei nerilmekteydi. Ancak ABD de ayn ngiltere gibi
Emirin istedii destei vermedi. 1837deki baka bir olay Emir Abdlkadirin
ABDyle baka trl bir temas abas olarak da kabul edilebilir. Emir 1835ten
beri Cezayirde ticaretle uramakta olan ABD vatanda Carlo Garavaniyi
Fransann kontrolndeki Cezayir kentine kendi temsilcisi olarak atamak is-
temiti. Ancak Fransa Garavaniyi konsolos olarak kabul etmedi. Emir bunun
zerine o bar dneminin lmllna ters den bir sertlikle tepki gstererek
Garavani konusunda srar etmi, hatta Cezayir Genel Valisini sava yeniden
balatmakla tehdit etmiti. Emir teklifinin hkmete sorulmasn istiyordu. Ge-
nel Vali, Garavaniyi ancak ABD konsolosu olarak tanyabileceklerini bildir-
mi, ardndan Fransa kralnn da ayn ynde karar verdiini Emire iletmiti.40
Bylece Abdlkadir iki lke arasnda kurulacak bir kprden mahrum olmu
oluyordu. ABD hkmeti Emirle ilgilenmemiti, ama te yandan ayn sralarda
Abdlkadir ABDde gittike revata olan bir ahsiyet haline geliyor, kendisine
ynelmi hayranlk gittike yaylyordu.
Amerikada Abdlkadir maj
1830lardan itibaren Fransz ordusunun giritii katliamlar, yamalamalar,

yaplan anlamalarn nce Fransa tarafndan ihlal edilmesi vb. konulardaki
haber ve bilgiler Amerikan basnnda kolaylkla yer bulabilmekteydi.41 Ayrca
Abdlkadirin eline esir den kimi subaylarn ya da Cezayire giden macera-
39 ngiltere hibir zaman ak destek vermemitir. Ancak Fas zerinden ngiliz tacirlerinin Abdlkadire silah
sat yapm olmas ihtimal dahilindedir. Bkz. John King, Arms and the Man: Abd el-Kader, History
Today, Austos 1990, ss.22-28.
40 Danziger, s.141 ve 170.
41 The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.242.

157
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
clarn kaleme ald yazlar yaynlanyor, yabanc bir dildeyse hzla ngilizceye
evriliyor ve Cezayir ve Abdlkadirle ilgili daha bamsz, daha tarafsz bilgi
ediniliyor, sonuta ilgi de gittike artyordu.42 William B. Hodgsonun Notes
on Northern Africa, the Sahara and Soudan, in Relation to the Ethnography,
Languages, History, Political and Social Condition of the Natives of those Co-
untries adl kitab; J.H Blofeldin Algeria: Past and Present; James Scottun
Journal of a Residence in Esmailla of Abd-el-Kader and Travels in Morocco
and Algiers; J. Clark Kennedynin Algeria and Tunis in 1845; Almanca ve
Franszcadan ngilizceye evrilen iki ciltlik The French in Algiers. I. The Sol-
diers of the Foreign Legion. II. The Prisoners of Abd-el-Kader adl kitaplar
henz Abdlkadir Fransaya kar savarken yaynlanan kitaplardan yalnzca
bir kayd.43
Dergilerde, gazetelerde kan yazlar da Abdlkadirden hayranlkla sz edi-

yor, bulabilenler Abdlkadirin bir portresini de yazlarna eklemeyi ihmal et-
miyordu. rnein 1846 tarihli bir yazda Abdlkadir, kendisinden iki bin yl
nce yaam Numidya Kral Jugurthaya benzetilmekteydi. Bu yazda yazar
Abdlkadirden de Jugurthadan da vgyle sz etmektedir. Jugurthann bir
savata gsterdii kahramanlk ve etraf sarldktan sonra mucizevi bir ekil-
de kurtuluu, yazara gre Abdlkadir tarafndan neredeyse tekrar edilmitir.
1841de Miliena yaknlarnda etraf sarlan ve yakaland sanlan Abdlkadir de
yalnzca kendisinin alt Fransz askerini ldrd bu savatan, ayn Jugurtha
gibi mucizevi bir ekilde kurtulmutu. Yazdaki ifadeyi tekrarlamak gerekirse
Abdlkadir en sevdii sava ln -naallah-atm, beyaz atn mah-
muzlam, gzpek bir srayla elikten lmcl barikat am ve yara al-
madan kamtr.44
Yazara gre Fransz generalleri arasnda da Jugurthay anlatan Romal tarihi

Sallustu okumu biri olmal ki Romann Jugurthay yenmek iin izledii za-
limce yol Franszlar tarafndan btn Avrupay ok eden razzialar eklinde
uygulanmt. Yazar ayrca Romallarn yapt ve Fransz ordusunun izledii
42 The French in Algiers, The United States Democratic Review, Cilt 16, No 84, Haziran 1845, ss.614-615.
43 Bu kitaplarn birka tanesiyle ilgili tantm yazs rnekleri iin bkz. Littells Living Age, Cilt 4, Ocak-ubat-
Mart, 1845, s.733-736. Abdlkadirle ilgili yaplan bibliyografya almalar onunla ilgili yazlarn saysnn
inanlmaz rakamlara ulatn gstermektedir. 1895te hazrlanan bir bibliyografya binlerce kitap, bror
ve makale iermekteydi ve yl sonra yazar kitabna bir ek yaynlamt. Danziger Franszca, Arapa,
ngilizce, Almanca ve talyancada 49 adet kitap biiminde bibliyografyay incelemitir. Bkz. Danziger, Bir
Bakaldrnn Anatomisi, s.15.
44 Clieve Everard, Jugurth and Abd-el-Kader, Bentleys Miscellany, say 20, 1846, s.88

158
Cilt 1, Say 2
stratejiye ok benzeyen bir rnek aktararak alayc bir ekilde Bugeaud ve

Lamoricireyi baz noktalarda aslna sadk kalmaya davet etmektedir.45
Amerikan Kongre Ktphanesinde bulunan ve Sheet Music46 olarak snflan-

drlan John Conrad Vierecke ait Abdel Qadirs Quick Step adl beste Ame-
rikan kamuoyunun Abdlkadire duyduu ilginin ilgin bir baka rneidir.47
Viereckin bestesinin yer ald brorn kapanda Abdlkadirin bir portresi
de yer almaktayd. Bu portre ya yukarda sz edilen Pariste dolaan Abdl-
kadir resimlerinin birinden alnm ya da daha byk bir ihtimal yukarda sz
edilen kitaplarn birindeki tarife dayanlarak temsili olarak izilmitir. 1845te
ngilizceye evrilerek yaynlanan bir kitapta Abdlkadirin eline tutsak den
bir Fransz subay onu yle tarif ediyordu:
Abdlkadir 28 yanda [kitabn yazm tarihi 1836dr], ok ufak tefek; uzun

ve ok soluk yzl, byk siyah gzleri yumuak ve mahzun, az kk ve
narin, burnu ise kartal gagasn andryor; sakal seyrek fakat simsiyah.. yu-
muak ve narin yzne sava havas veren ince bir by var Elleri kk
ve biimli, ayaklar ok gzel ve kendisi de bunlara bir yosma kadar ihtimam
gsteriyor; ska ykyor, soyulan yerlerini temizleyip, mindere oturduunda
ayak parmaklarn eline alyor, hep elinde tuttuu nefis sedef kakmal kk
bayla trnaklarn trplyor.48
an teknolojik dzeyi gerei Abdlkadirle ilgili hemen her yaz bylesi ay-
rntl bir Abdlkadir portresi izmekteydi. Viereck de muhtemelen temsili bir
resmin bestesinin cazibesini artracan dnmt.
Nisan-Haziran 1846 tarihli Littles Living Age adl popler bir derleme dergi-
sinde yine Abdlkadirle ilgili imzasz bir iir dikkat ekmektedir. Catching Ab-
45 Ibid.
46 Trkeye tabaka ya da yaprak mzii olarak evrilebilecek olan Sheet Music, ismini yaplan mziin
trnden deil bunun basl olduu materyalden almaktadr ve ksaca tek bir tabaka kada baslan mzii
ifade etmektedir. Bir tabaka kat ikiye katlanp drt sayfa ya da drde katlanp sekiz sayfa notay basacak
biimde bir bror haline getirilmektedir.
47 J.C. Viereck, Abd el kader quick step, Philadelphia: A. Fiot, 1844.Viereck tannm bir mzisyen deildir.
Hakknda pek biyografik bilgi bulunamayan bestecinin 1838 ile 1862 yllar arasnda Philadelphia ve
New Orleansta yaynlanm ve ounlukla two-step, galop, mar ve vals gibi trlerde besteleri olduu;
Donnizettinin Lucia de Lamermoor operas, Balfenin Bohemian Girl ve Bellininin Norma and La
Sonnambulasndan piyano dzenlemeleri yapt bilinmektedir. Dolaysyla Viereckin neden Abdlkadir
adna bir beste yapmaya karar verdiine dair genel atmosferin dnda kiisel sebepler varsa bunlar bir sr
olarak kalmaktadr. Ancak Abdel Qadirs Quick Stepin bestecisi Viereck d olaylara byk ilgi gsteren bir
mzisyen olarak ne kmaktadr.
48 The French in Algiers, The United States Democratic Review, cilt 16, say 84, Haziran 1845, s.614-615

159
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
dlkadir49 adl iir bir btn olarak Fransann Abdlkadiri yakalayamamasn-

dan duyulan memnuniyeti ve Abdlkadirin Fransay kk drdn ilan
etmektedir. Fransa Cezayire byk mali ve askeri g ym, ama sonuta
Hristiyan sfatyla barbarlk yapmtr. iirde ad geen John Bullun (ngiliz-
leri temsil eden bir adlandrmadr) ahsnda ngiltere de her ne kadar Fransz
ordusunun yapt razzialar eletirse de somut bir ey yapmamakla, eletirile-
rinde samimi olmamakla sulanmaktadr. iirde razzialara srekli gndermeler
bulunmaktadr. Bugeaudnun birlikleri merhametsizdir ve Abdlkadirin gs-
terdii direni, sonuta bu vaheti sona erdirmeyi amaladndan desteklen-
melidir. air Abdlkadirin Bugeaudnun elinden srekli kurtulmasndan mem-
nuniyet duymakta, Fransz kaynakl haberlerin her seferinde yanl ktn
sylemektedir. Fransz yneticilerin tersine, Abdlkadirin yakalanmayacan
dnmekte ve ummaktadr. iir bu dncenin ifade edildii alayc bir zde-
yile sonlanmaktadr.
Abdlkadirin poplaritesi yeni kurulan bir ehre onun ismini verme noktasna
kadar varmtr. 1846 ylnn Hazirannda, Iowada Turkey nehrinin kysnda
ilk iftliklerin kurulmasndan on yl kadar sonra, Timothy Davis, John Thomp-
son ve Chester Sage adl yerleimciler yeni ehirlerinin adn kimi gazete ya-
zlarnda ad unconquerable [fethedilemez/ele geirelemez] olarak geen
Abdlkadire ithafla Elkader koymulardr.50 Son olarak 1851de ABD senato-
sunun, ABD Bakanndan o sralarda teslim olmu olan Abdlkadirin serbest
braklmas iin araclk etmesini isteme karar aldn belirtmek gerekir.51 Bu
kararn alnmasnda da Abdlkadirin poplaritesinin yaratt basknn bir et-
kisi olduu tahmin edilebilir.
49 Catching Abd-el-Kader, Littles Living Age, cilt IX, Nisan-Mays-Haziran, 1846, s.96-97
50 Elkader kentinin ksa tarihesi iin Elkader, Clayton co., Iowa Town & Village Histories,
http://www.rootsweb.com/~iaclayto/1882/elkader.htm adresine, yine tarihe ve ilk yerleimlere ait
grsel malzeme iin dier pek ok kaynan yannda Explore Elkader-Iowa, http://www.elkader-iowa.
com/history.htmye baklabilir. Elkader kentinin kuruluundaki Cezayir sempatisinin yanklar bugn
de devam etmektedir. Bu kentin eski Belediye Bakan Ed Olson 1984te, beraberindeki heyetle birlikte
karde ehir ilan edilen Maskaraya gitmi, ertesi yl iade-i ziyaret yapmak zere Maskaradan gelen heyet
Cezayir ulusal maryla karlanmt. 1990da ise Elkaderde yaplan bir festivalde ba konuk, o sralarda
Cezayirin ABD bykelisi olan Abdlkadirin nc kuaktan torunu dris el Cezayirydi. Bu tarihten
sonra da Elkader, ABD Dileri Bakanlnn talebi zerine hem ABD-Cezayir diplomatik ilikilerinde
hem de ABD-Arap ilikilerinde, eitli grmelere ev sahiplii yapmak ya da Belediye Bakan araclyla
dostluk temelli grmelere katlmak suretiyle katk salamaya devam etti. Bkz. Jeff Bigger, A town in
USA named after a MUSLIM revolutionary, Pacific News Service, 19 Kasm 2001.
51 Journal of the Senate, 9 ve 20 Aralk 1851.

160
Cilt 1, Say 2
Abdlkadire lginin erevesi: Avrupa Emperyalizmi, Amerikan Liberalizmi ve

ABDde arkiyat almalar
Cezayirin igali bir adan sembolik bir neme de sahiptir. Napolyon

Bonapartn 1798de Msra yapt kartma ve Fransann buradaki ksa
sreli varl bir yana braklrsa, Cezayir igal edilen ilk Arapa konuulan yer-
dir; dolaysyla neredeyse Araplarn yaad tm topraklarn Avrupal Dev-
letlerce smrgeletirildii bir srecin balangcn temsil etmektedir.
Bilindii gibi Avrupa Fransz Devriminden sonra ancak 1815te Waterlooda

sona erecek bir srekli sava hali yaamtr. Ancak 1815 sonrasndaki g-
rece bar ortamnda Avrupa hzla yaylmaya, ucuz endstriyel mamlleriyle
emek- youn pazarlar, zellikle de Osmanl Devletinin egemenlii altndaki
alanlarn pazarlarn doldurmaya balamtr. rnein 1820lerin sonlarna ka-
dar amda, Avrupallarn ticari bir varl bulunmamaktadr. Ama 1820lerin
sonlarnda Avrupa, zellikle de ngiliz mallar Suriyede dolama girmi; n-
gilizler ile Franszlar arasnda ticari alanda bir rekabet balam, bu rekabet
konsolosluk kurumlar ama yarna dnmt. Ksa bir sre iinde ngiliz
pamuklular bata olmak zere Avrupa mallar am ticaretinin en nemli kale-
mi haline gelmi, 1836da Badata bu tr mallar gtren bin develik kervan-
lar grlmt. ldeki Bedeviler ngiliz dokumalar giymeye balamlard.52
Osmanl Devletiyle yaplan 1838 Ticaret Antlamas bu sreci hzlandrd. Be-
lirli bir hacme ulaan Avrupa mallar ticareti, kendi kredi sistemini de olu-
turdu. Misyonerlik kurumlar ve blgedeki cemaatlerle kurulan yakn ilikiler
Avrupa nfuzunu ticaret alanndan dinsel-kltrel alanlara tad.
yle anlalyor ki Avrupa emperyalizminin gittike hzlanan dnyay payla-

ma gayreti ve ayn dnemlerde kta iinde karsna kan muhalif hareketleri
iddetle bastrmas 19. yzyl ortalarnda kendi bamszlk savalarnn ans
halen canl olan ABD kamuoyunda bir rahatszlk yaratmaktadr. rnein ok
sayda Amerikal mzisyenin 1848in Avrupadaki eitli milliyeti hareketle-
rini yetmi yl nceki kendi bamszlk hareketlerine benzeterek bunlarla bir
duygudalk yakalad grlmektedir. Marseillesin pek ok versiyonunun ya-
nnda Avrupadaki 1848 devrimleriyle ve Napolyonla ilgili ok sayda para
yaplmtr. ABD Kongre Ktphanesinin koleksiyonunda 1820-1860 arasn-
52 James A. Reilly, Damascus Merchants and Trade in the Transition to Capitalism, Canadian Journal of
History, Cilt 27, No. 1, Nisan 1992, ss.2-28. (evrimii), http://epnet.com/ehost, 29 Mart 2002.

161
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
da bu sz edilen son temaya dahil edilebilecek yaklak 30 civarnda

parann notalarn ieren sheet bulunmaktadr. Ktphane koleksiyonundan
yalnzca Macar ayaklanmas ve 1851-52de Amerikay ziyaret eden ayaklan-
mann kahraman Kossuthla ilgili elliye yakn eser bestelendii anlalmakta-
dr. rlandann bamszlk mcadelesini destekleyen ya da ngiltere Kraliesi
Victoriaya vgler dzen kimi paralar (mzisyenlerin ngiltereye yaklamla-
r genelleme yapmaya uygun deildir; olumlu ya da olumsuz olabilmektedir),
hatta Sivastopolun dn anlatan 6 beste yine bu dnemde yaplmtr.
Abdlkadir iin beste yapan Viereck de d olaylara kar hassas olan ve bunu
eserlerine tayan ok sayda besteciden biridir.
Bu yllarda ayrca Amerikan kamuoyunun kendisi dndaki dnyaya dinsel ilgi-

si de uyanmtr ve bu alandaki faaliyetleri dnyann eitli yerlerinde Amerikal
din adamlarn zellikle Katoliklerle (dolaysyla onlarn hamisi olan Fransayla)
kar karya getirecektir. 1810da Amerikadaki Protestan kilisesi (Congre-
gational, Presbiterien ve Reformed) bir araya gelerek American Board of Co-
missioners for Foreign Missions (ABCFM) adl rgt kurmu, balarda Ame-
rika ktasndaki kzlderilileri ve Katolikleri Protestanlatrmak amacn tayan
rgt bir sre sonra btn dnyann Protestanlatrlmas slogann benim-
semiti. 1818de Osmanl Devletine misyoner gnderilmesi kararlatrld53 ve
bunun ardndan rnein Osmanl Suriyesine ilk iki misyoner 1820lerin ba-
larnda geldi. Geldiklerinde o topraklarn tek Protestanlarydlar.54 Amerikal
misyonerlerin cemaatlerini geniletirken karlatklar en byk zorluk belki
de dier Hristiyan mezheplerinin basksyd. zellikle Katoliklerle aralarndaki
mcadele ok iddetliydi. Amerikal ikinci grup misyonerlerden William Goo-
dell 1824te, Katoliklerin ellerinden gelse onlar keseceklerini, yakacaklarn,
boacaklarn; ancak Trklerden ve Protestanlar her yerde koruyan ve des-
tekleyen ngilizlerden ekindikleri iin bir ey yapamadklarn anlatyordu.55
Abdlkadir el Cezayiriyi destekleyici nitelikteki yaynlarda da Fransann Ka-
tolikliine gndermeler yapld grlmektedir. Uygarlk adna katliam yapl-
53 Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, s.85-86.

54 El Hasan Bin Tallal, Christianity in the Arab World, London: Arabesque Int., 1995, s.87-88; Abdullatif
L., Tibawi, American Interest in Syria: 1800-1901: A Study of Educational, Literary and Religious Work,
Oxford: Clarendon Press, 1966, s.303. Protestanlarn Osmanl topraklarna ayak basmalar biraz daha
erken bir tarihtedir. lk misyoner bir merkezi Londrada olan Church Missionary Society (CMS) tarafndan
1815 ylnda Msra gnderildi (Bkz.Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika:
19.Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, 2.Bs., stanbul: Arba Y., 1991,
s.16). 1820de de ABCFMden gnderilen Fish ve Levi Parsons adlarnda iki misyoner zmire geldiler.
Suriye misyonunun kurucular da bu iki ahs olacaktr. Bkz. age., s.34 ve Orhan Kprl, Tarihte Trk-
Amerikan Mnasebetleri, Belleten, Cilt LI, Say 200, Ankara: TTK, 1987, s.936.
55 Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.34.

162
Cilt 1, Say 2
makta ve katliamlar En Hristiyan Kraln birliklerince yerine getirilmektedir.56

zellikle Dahrada yaanan ve rnein Catching Abdelkader adl iirde de ad
anlan katliam btn dnyada yank uyandrm, Fransaya kar fke duyul-
masna sebep olmutu57
Dnemin baz yaynlarna bakldnda Avrupa ve Amerikay kyaslayan ok

sayda Amerikalnn Avrupay hereye ramen kendilerinin kkeni ve uygar-
ln beii olarak grse de kendilerinin onlardan geri kalan bir yanlar olma-
dn ve baz alardan daha stn olduklarn dnd anlalmaktadr.
Hatta Amerikallar, bu yazna gre, Avrupallara kyasla daha samimi, daha
otantiktiler. Bir makalede bu karlatrma yle ifade ediliyordu: Biz herkesin
karsna gndelik kyafetleriyle kan bir ulusken ngiliz ve Franszlar darya
kar hep bayramlk kyafetleriyle grnyor ve konuklarn en gzel salonlar-
da arlyorlar.58
Amerikada Abdlkadire ynelmi bu ilginin uyanmasnn baka sebepleri

de vard. Gazetelere yansyan bu ilgi daha geni bir ilginin, akademik, siyasi
ve hepsinden te ekonomik olan bir ilginin bir parasyd. 1842de Amerikan
ark Dernei kurulmu, dernein bakan John Pickering Amerikann emper-
yal Avrupa gleri rneini izlemek zere kendi ark aratrmalarn yapmas
nerisini ortaya atmt. Pickeringe gre Metternich ile Louis Philippein d-
nemi olan bu dnemde dnya sakindi. Bar ortamnda ark lkelerine rahat-
lkla girilebilir, iletiimdeki gelimeler de gz nnde bulundurulduunda ark
lkelerine dair daha byk bir rahatlkla bilgi toplanabilirdi. Dernein amac
Asya, Afrika, Polinezya dillerine ilikin bilgileri gelitirmek; ABDde arkla
ilgili her konuda bir ark aratrmalar zevki yaratmak; metinler, eviriler ya-
ymlamak, bir iletiim a kurmak; bir kitaplk ile bir koleksiyon oluturmakt.59
Ayn konumada Pickering 18.yzyln sonunda yaam ve sonradan pek ok

oryantalist dernee model olacak olan Kalkta Asyatik Derneinin kurucusu
56 Everard, Jugurth and Abd-el-Kader, s.89.

57 Dahra katliam ngilterede de yank uyandrmtr. Punch dergisinde yer alan bir haber yleydi:
Parisliler Abdlkadirin geenlerde Fransz esirlerini ldrmesini knadlar. Barbarlar onlar kl ve
topla katletmilerdi. imdi de uygarln yla kutsanm olan Albay Pelissier byk bir merhametle
Dahradaki maarada onlarn tepkisini bir meale olarak kulland. Punchtaki haberi aktaran Littells Living
Age, cilt 10, Temmuz-Austos-Eyll, 1846, s.184.
58 Civilization: American and European, The American Review: A Whig Journal of Politics, Literature, Art
and Science, Cilt IV, 1846, s.37.
59 Edward W. Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev: Berna nler, stanbul: Metis Y., 1999, s.307-
308.

163
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
olan William Jonesun bir konumasndan aktarma yaparak Hindistandaki

Avrupallar arasnda btn zamann filozofik ya da edebi almalara ayran,
dnyadan elini ayan ekmi aratrmac eklinde bir aratrmac tipinin ta-
nnmadn, tam tersine her aratrmacnn ayrca bir iadam olduunu belir-
tir. Bu Avrupal aratrmac tipi iin i hayatyla kolayca balants kurulamaya-
cak olan konulara ayrlacak ok az zaman vardr. Ayn ey Amerikallar iin de
geerli olmakla birlikte gen bir ulus olan Amerikallarn ileri daha da zordur;
bir kii ayn sanatn ve ayn iin [business] farkl dallarn tek bana bilmek ve
icra etmek zorundadr.60
Edward Saide gre ABD 20. yzyla kadar bir dnya imparatorluu haline
gelmemise de 19. yzylda arka gsterdii ilgi gelecekteki aikar em-
peryal kayglarnn yolunu hazrlayacak ekildedir.61 Amerikan kamuoyunun
Abdlkadire gsterdii ilgi tam da bu atmosferde ortaya kmtr.
Sonu
Baka bir yere gitmesine izin verilecei konusunda bir anlama yapmak
suretiyle teslim alnan Abdlkadiri ne Louis Philip ne de ubat Devrimi ser-
best brakmaya cesaret edebilmitir. Fransadaki esaret hayatndan sonra ni-
hayet Louis Napoleon tarafndan serbest braklan Abdlkadir nce stanbula
gitmi, Sultan Abdlmecitle grm ve Bursaya yerlemitir. Ancak
1855te Bursada yaanan byk deprem nedeniyle yeniden stanbula ve
oradan Parise dnmtr. Bir Arap lkesinde yaamak iin izin koparmaya
alan Abdlkadir, nihayet, Franszlarn ve Osmanl Devletinin iznini alarak
ama yerlemitir.62 Yukarda sz edildii gibi 1860ta amda olaylar kp
Hristiyanlara saldrldnda Abdlkadir byk bir yararllk gstermi, gerek
saklayarak gerekse kendisiyle birlikte Suriyeye g etmi olan ok saydaki
silahl adam vastasyla mdahele ederek ok sayda Hristiyan kurtarmtr.
Abdlkadir Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki 93 Harbi (1877-1878) srasnda

Osmanl tarihindeki ilk ayrlk Arap projesi olarak vasflandrlabilecek bir
hareket tarafndan kurulmas tasarlanan bamsz bir Arap devleti iin en
uygun devlet bakan olarak grlm, eitli ekincelerle de olsa bu gizli
projeyi kabul etmitir.63 Ancak savatan Osmanl Devletinin paralanmadan
60 John Pickering, Address at the First Annual Meeting, Journal of the American Oriental Society, Cilt 1,
Say 1. (1843), s. 1-78.
61 Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, s.307
62 David Dean Commins, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul: Yneli
Y., 1993, s.55.
63 Abdlkadirin hayatnn bu dnemi iin bkz. Baktaya, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir
Abdlkadir El-Cezayiri.

164
Cilt 1, Say 2
kmas nedeniyle sz konusu proje hayata geirilmemitir. Abdlkadir 1883

ylnda amda lm, 1968te mezar Cezayire tanmtr.
amda ok sayda Hristiyann yaamn kurtarmas, hayatndaki baz nemli

olaylar, 1870lerde geirdii bir hastalk, 1883teki lm.. btn bu olaylar
Amerika da dahil olmak zere Batda gazeteler tarafndan kamuoyuna duyu-
rulmutur. Kendi anda yzyln en byk, en etkili ahsiyetlerinden biri ve
bazlarna gre birincisi- olarak gsterilen, gnmzde ise pek tannmayan
Abdlkadir el Cezayiri asl nn elbette Fransaya kar yrtt direni ha-
reketine borludur. Gerek bu direniin dnemin en byk karasal askeri gc
karsndaki baars, gerekse Fransann hem kuralsz bir sava yrtmesi
hem de sava dnda da szn tutmayan, centilmenlikten uzak davranlar
Abdlkadire olan destei ve ona duyulan sempatiyi artrmtr. Uygarlk adna
giritii katliamlar bir yana Fransann yapt anlamalar ve verdii szlerle
ilgili davran tarz en kibar ekilde gvenlii onura tercih etmek eklinde
ifade edilirken64, verdii szleri tutan, yapt anlamalara sadk kalan ve ele
geirdii esirlere iyi davranmasyla bilinen Abdlkadir Fransa da dahil olmak
zere Avrupa kamuoyu nezdinde gittike kahramanlamtr.
Atlantik tesinde de Abdlkadirin e zamanl olarak poplaritesinin artt g-

rlmektedir. Amerikadaki bu ilgi gazete ve dergilerde kan yazlar, yaynlanan
kitaplar dnda yeni kurulan bir ehre onun adnn verilmesi, Abdlkadir adna
beste yaplmas, iir yazlmas gibi ok farkl ekillerde kendini gstermektedir.
Cezayirde yrtlen katliamlar elbette insani bir ilgiyi davet etmitir. Ancak
te yandan Monroe doktriniyle Avrupay kendi ktalarndan uzak tutmay ba-
arabilmi olan ABD, dnyann dier yerlerinde protestanl yaymaya alr-
ken Fransz desteindeki Katoliklerle ve ticari iliki kurma ya da kltrel nfuz
kurma konusunda Avrupann btn byk gleriyle gittike daha ok kar
karya gelmektedir. Ayn gazete ya da derginin sayfalarnda Amerikanizm
ile emperyalizm, Amerikan uygarl ile Avrupa uygarl, emperyalizm ile li-
beralizm vb gibi Avrupayla Amerikay kyaslayan ikilemelere yer verilen ok
sayda yaznn da yer almas elbette tesadf deildir.
Bu anlamda Abdlkadirin bir klt haline gelmesi, katliamlara kar duyulan

insani bir tepkinin yannda Amerikada oryantalist literatr douran ve git-
tike artan genel siyasi ve ekonomik bir ilginin ve Avrupann eitli gleriyle
eitli alanlarda ortaya kmakta olan rekabetin de ilgin bir sonucu olarak
nitelendirilebilir.
64 Abd-el-Kader, The New York Times, 25 ubat 1873.

165
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
Kaynaka
-Abd-el-Kader-Londonberry-Louis Napoleon, Littles Living Age, cilt 35, say

437, 2 Ekim 1852, s.40-42.
-Aggoun, L.- Rivoire, J., Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : une
logique gnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete,
Dela Guerre dIndependance a la Troiseme Guerre dAlgerie, http://www.
algeriawatch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.htm, 01.08.2004.
-Algeria, Littles Living Age, cilt 10, Boston, Temmuz-Austos-Eyll, 1846,

s.240-244.
-Anderson, M. Smith, Dou Sorunu (1774-1923): Uluslararas likiler zerine Bir

nceleme, ev. dil Eser, stanbul: Yap Kredi Y., 2001.
-Baktaya, Adil, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-
Cezayiri, Bilgi ve Bellek, stanbul: Bilgi niversitesi Y., Yaz 2004, ss.197-210.
-Bigger, Jeff, A Town in USA Named after a Muslim Revolutionary, Pacific

News Service, 19 Kasm 2001, http://www.chowk.com/, 23 Eyll 2004.
-Bin Tallal, El Hasan, Christianity in the Arab World, London: Arabesque Int.,
1995.
-Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay,

Ankara:TTK, 1992.
-Catching Abd-el-Kader, Littles Living Age, cilt IX, Nisan-Mays-Haziran

1846, s.96-97.
-Civilization: American and European, The American Review: A Whig Journal

of Politics, Literature, Art and Science, Civilization: American and European, cilt IV,
1846, s.37.
-Commins, David Dean, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev.

Selahaddin Ayaz, stanbul: Yneli Y., 1993.

166
Cilt 1, Say 2
-Danziger, Raphael, Bir Bakaldrnn Anatomisi, ev. Tuba Elgn, stanbul:

Akabe Y., 1998.
-de Tocqueville, Alexis, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts,
Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2001.
-Elkader, Clayton co., Iowa Town & Village Histories, http://www.rootsweb.

com/~iaclayto/1882/elkader.htm, 31.05.2004
-Erhan, ar, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara: mge

Kitabevi, 2001.
-Everard, Clieve, Jugurth and Abd-el-Kader, Bentleys Miscellany, Say 20,

1846, ss.82-91.
-Explore Elkader-Iowa, http://www.elkader-iowa.com/history.htm,

31.05.2004
-Flournoy, F.R., Political Relations of Great Britain with Morocco, from 1830
to 1841, Political Science Quarterly, Cilt 47, No. 1, Mart 1932, ss.27-56.
-Foreign Miscellany, The American Review, cilt 7, New York, 1848, s.343-344.
-Grandmaison, Olivier Le Cour, Torture in Algeria: Past Acts that Haunt

France: Liberty, equality and colony, Le Monde Diplomatique, Haziran, 2001.
(http://mondediplo.com/2001/06/11torture2, 31.05.2005)
-Headrick, Daniel R., The Tools of Imperialism: Technology and the

Expansions of European Colonial Empires in the Ninenteenth Century, The
Journal of Modern History, Cilt 51, No. 2, Haziran 1979, s.231-263.
-Hugo, Victor, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie. IV, Les Chtiments, J.
Hetzel, A. Quantin, Paris, 1881.
-King, John, Arms and the Man: Abd el-Kader, History Today, Austos 1990,
ss.22-28.

167
Cilt 1, Say 2
Adil Baktaya
-Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika: 19.Yzylda

Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, 2.Bs., stanbul: Arba
Y.,1991.
-Kprl, Orhan, Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri, Belleten, Cilt LI,

Say 200, Ankara: TTK, 1987, s.927-944.
-Journal of the Senate, 9 ve 20 Aralk 1851.
-Lapidus, Ira M., Modernizme Gei Srecinde slam, ev: . Safa stn, stanbul:
MFVY, 1996.
-Library of Congress Country Studies: Algeria, http://lcweb2.loc.gov/frd/

cs/cshome.html
-Littells Living Age, Cilt 4, Ocak, ubat, Mart 1845, s.391-392.
-Littells Living Age, Cilt 4, Ocak, ubat, Mart 1845, s.733-736.
-Littells Living Age, cilt 10, Temmuz, Austos, Eyll, 1846, s.184.
-Manceron, Gilles, Victor Hugo et la colonisation de lAlgrie, http://

ldhtoulon. net/spip.php?article138, 14.12.2004.
-Nimtz, August, Class struggle under Empire: in defence of Marx and

Engels,International Socialism Journal, International Socialism, Say 96, K
2002. (http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj96/nimtz.htm, 31.05.2004)
-Noushi, Andr, Smrgecilik Dneminde Kuzey Afrika, slam Tarihi Kltr

ve Medeniyeti, ev: Yusuf Yazar, Cilt 3, ss.187-198.
-Pickering, John, Address at the First Annual Meeting, Journal of the

American Oriental Society, Cilt 1, No. 1. (1843), ss. 1-78.
-Pitts, Jennifer, Introduction, Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and

Slavery, iinde haz. Jennifer Pitts, Johns Hopkins University Press, Baltimore,
2001, s.ix-xxxviii.

168
Cilt 1, Say 2
-Raymond, Andre, Smrge ncesi Dnemde Kuzey Afrika, slam Tarihi:

Kltr ve Medeniyeti, cilt 3 iinde P.M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, ev: H.
Akta, . Pamuk vd, stanbul, Kitabevi, 1997, s.155-186.
-Reilly, James A., Damascus Merchants and Trade in the Transition to

Capitalism,Canadian Journal of History, Cilt 27, Say 1, Nisan 1992, s.2-28.
(evrimii), http://epnet.com/ehost, 29.03.2002.
-Said, Edward W., arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev: Berna nler,
stanbul:Metis Y., 1999.
-Tibawi, Abdullatif L., American Interest in Syria: 1800-1901: A Study of

Educational, Literary and Religious Work, Oxford: Clarendon Press, 1966.
-The Arabs and Abd-el-Kader at Amboise, Bentleys Miscellany, cilt 31 (1852),

s.259.
-The French in Algiers, The United States Democratic Review, cilt 16, say 84,
Haziran 1845, s.614-615.
-The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845,
s.243.
-The War in Algeria, Littells Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran 1853,

s.237
-Viereck, J.C., Abdel Qadirs Quick Step, Philadelphia: A. Fiot, 1844.

169
Cilt 1, Say 2

Adilbaktiaya PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Adilbaktiaya PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

1830: Fransann Cezayiri gali,

Abdlkadirin Ykselii ve Amerikan

Anahtar Kelimeler: Cezayir, Abdlkadir, Oryantalizm, Amerika-Avrupa

Adil Baktaya, 1830: Fransann Cezayiri gali, Abdlkadirin Ykselii ve

Keywords: Algeria, Abd-el Qadir, Orientalism, USA-Europe Competition.

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Olaylara dair pek ok belgede Abdlkadirin ad mehur Abdlkadir olarak

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

ecek, ardndan ABDde Abdlkadire ynelmi bu ilginin nedenlerine dair

nceden belirtmek gerekirse Abdlkadir (Emir Abdlkadir bn Muhyiddin El

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Cezayir zerine dncelerini beyan edenler arasnda Alexis de Tocquevillein

Fransann Cezayiri gali ve Abdlkadirin Ykselii

Cezayirdeki Day ynetimi, 1798deki Msr seferine hazrlanan Napolyon

Andre Raymond (Marsilyal iadamlar hari olmak zere) Fransann Cezayiri

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

X.Charles ngiltereye srekli igalden saknacana ve sadece korsanlar ce-

Osmanl Devleti o sralarda ordusuz, donanmasz kalm ve diplomatik olarak

galin Geliimi ve Abdlkadirin Devleti

10 Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s.329.

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Abdlkadir, Fransayla yaplan Desmichels (1834) anlamasyla lkenin

Abdlkadir Fransayla yapt bu anlamalar kendi egemenliine braklan

Abdlkadirin hkmetinin baars Alexis de Tocquevillein fikirlerinin dei-

nk bu tarihe gelindiinde, Tocquevillein ifadesiyle modern yntem ve

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Abdlkadir Tocquevillein de gzledii gibi slamn ilk yllarndaki ynetimi tak-

Ben ne Emirin stnln salamak iin Kadiriye [efi sfatn] kullandn

Ayrca Danziger Abdlkadirin st dzey memurlarn ounlukla dinsel sfat-

Razzia ve Fransann tibar Kaybetmesi

Fransz ordusu elbette Abdlkadirin kuvvetlerinden ok daha iyi rgtlen-

15 Franszca gazetelerde de Fas Sultannn bu korkusundan sz eden haberler yaynlanmaktayd. Cezayirde

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

lkten mahrum bir emperyalizm versiyonunun sergilenmesi olmutu; sonu

Fransz ordusunun Cezayiri igali Fransz subaylarnn ifadeleriyle de des-

1837den itibaren Achille de Saint-Arnaudnun komuta ettii lejyonlar

Razzialara katlan asker ve komutanlarn anlar ve mektuplar bu stratejinin

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

gelip 15 yl sonra Fransaya general rtbesiyle dnen Montagnac yle de-

Garabalar kabilesinin bir blm tamamen soyulup soana evrildi. 900 k-

Montagnac kadnlar, ocuklar, amak zorunda kaldklar o sk makilere sap-

ldrldler, boazlandlar; lm korkusuyla canhra barmalar yan taraf-

Montagnacn yarbay ise bir mektupta unlar yazmaktadr:

Dnyada ok tepki toplayan olaylar arasnda (aada sz edilecek olan

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Bugeaudun razzialar merkez hkmete bilinmiyor deildi; hatta parlamen-

Bugeaudya destek tartmalarla birlikte devam etti. Bu iddet senelerinin so-

26 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, s.230dan aktaran ibid.

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Fransz kuvvetleri 1839da Konstantiyyiyeyi igal ederek 1837de yaplan

Ancak Abdlkadir, anlamaya aykr olarak, biraz da 1848 devrimlerinin neden

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

ntlm, her ne kadar bu giriimde Londonderry naif slubu nedeniyle kimi

Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir

Abdlkadirin D Destek Aray ve ABD

Fransann igaline kadar ABDde Cezayir ad, karlan ve fidye istenen

Ortadou Ettleri, Ocak 2010

mas korsanl ve kle ticaretini yasaklam, gelien gemi teknolojisi bu ya-

1830lara gelindiinde Abdlkadirin, mcadelesine d destek salamak ko-

Abdlkadirin bavurabilecei ilk merci elbette Fransann rakibi ngiltereydi;

Akdenizin ngiltere iin nemi 19.yzylda yeniden artmt. ngiltere bir

37 Ibid., s.15 ve s.47-48.

Ortadou Ettleri, Ocak 2010