Centralne sile

Sacuvanje zakretnog impulsa

Sacuvanje
zakretnog
impulsa
c estica se giba u polju centralne sile
Ekvivalentni 1D

~ = U(r ) = dU ~r0
potencijal
Zadatak 1 F (1)
Diferencijalna
dr
jednadba orbite
Zadatak 2
promjena zakretnog impulsa c estice

~
dM
=N ~ = dU ~r ~r0
~ = ~r F (2)
dt dr
vektori ~r i ~r0 su paralelni pa vektorski produkt ~r ~r0 icezava

~
dM ~ = konst.
= 0 = M (3)
dt
zakretni impuls c estice koja se giba u polju centralne sile je
sacuvan
vektori poloaja ~r , brzine ~r i zakretnog impulsa su
medusobno
okomiti
 Centralne sile
vektor poloaja je u svakom trenutku gibanja okomit na
~
konstantni vektor M
Sacuvanje
zakretnog
impulsa ~ = ~r m~r = ~r M
M ~ (4)
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1 putanja c estice, odredena
vektorom ~r (t) uvijek se nalazi u
Diferencijalna ~
ravnini okomitoj na vektor zakretnog impulsa M
jednadba orbite
Zadatak 2
koordinatni sustav orijentiramo tako da se os z poklapa s
vektorom zakretnog impulsa
z

~
M
m
y
x
 Centralne sile

Ekvivalentni 1D potencijal
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
jednadba gibanja c estice mase m u polju centralne sile
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
m~r = f (r )~r0 (5)
Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
raspiemo akceleraciju u polarnom sustavu
   
~r = r r 2 ~r0 + 2r + r ~0 (6)

usporedivanje
komponenti u jedn. (5) vodi na dvije jednadbe

2r + r = 0 (7)
1
r r 2 = f (r ) (8)
m
jedn. (7) moemo rijeiti separacijom varijabli

r d d d  2 
2 = = 2 ln r = ln = ln r = 0 (9)
r dt dt dt
 Centralne sile
osim smjera, sacuvan je i iznos zakretnog impulsa

Sacuvanje ~ M = mr 2 = konst.
|M| (10)
zakretnog
impulsa

Ekvivalentni 1D iz prethodne jednadbe moemo izraziti

potencijal
Zadatak 1

M
=
Diferencijalna
jednadba orbite (11)
Zadatak 2 mr 2
i uvrstiti ga u jedn. (8)

M2 1 1 dU
r = f (r ) = (12)
m2 r 3 m m dr
iskoristimo relaciju

M2 M2 d 1
= (13)
m2 r 3 2mr 2 dr r 2
M2
 
1 d
= r = U(r ) + (14)
m dr 2mr 2
 Centralne sile
definiramo efektivni potencijal

Sacuvanje M2
zakretnog Ueff (r ) = U(r ) + (15)
impulsa
2mr 2
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
pomnoimo prethodnu jednadbu s mr
Diferencijalna
jednadba orbite dUeff md 2 dUeff
Zadatak 2 mr r = r = r = (16)
dr 2 dt dt
opet smo doli do zakona sacuvanja energije

d hm 2 i m
r + Ueff (r ) = 0 = r 2 + Ueff (r ) = E (17)
dt 2 2
dvodimenzionalno gibanje u centralnom polju U(r ) sveli smo
na jednodimenzionalno gibanje u efektivnom potencijalu

M2
Ueff (r ) = U(r ) + (18)
2mr 2
 Centralne sile
iz jedn. (17) slijedi radijalna brzina c estice
r
Sacuvanje
2
zakretnog
impulsa
r = [E Ueff (r )] (19)
m
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1 c estici je dostupno samo ono podrucje ravnine gibanja u
Diferencijalna
jednadba orbite
kojem je energija veca od efektivnog potencijala
Zadatak 2

E Ueff (r ) (20)

preostalo podrucje ravnine zovemo klasicno zabranjeno

podrucje
tocke u kojima radijalna brzina c estice icezava

r = 0 = Ueff (r ) = E (21)

zovemo tocke obrata

c estica u tim tockama ipak ne stoji jer komponenta brzine v
konacna
M
v = r = (22)
mr
 Centralne sile
tocku obrata koja je blia centru sile zovemo pericentar (rmin ),
dok udaljeniju zovemo apocentar (rmax )
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
Ueff (r )
Ekvivalentni 1D
potencijal rmin rmax
Zadatak 1
E
Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2

r
ako vrijede relacije

0 rmin r rmax < , (23)

za orbitu kaemo da je omedena

c estica se u tom slucaju giba izmedu
dvije krunice s
radijusima rmin i rmax
 Centralne sile
primjer omedene
orbite

Sacuvanje
y
zakretnog
impulsa

Ekvivalentni 1D
m rmax
potencijal
Zadatak 1

Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
rmin
x
 Centralne sile
ako se apocentar nalazi u beskonacnosti (rmax ), za
orbitu kaemo da je neomedena

Sacuvanje
zakretnog da bi orbita bila neomedena,
potencijal U(r ) za r mora
impulsa

Ekvivalentni 1D
ostati konacan
potencijal
Zadatak 1 Ueff (r )
Diferencijalna
jednadba orbite
rmin
Zadatak 2
E

r
 Centralne sile
c estica pada u centar polja ako vrijedi rmin = 0
potencijal U(r ) mora biti dovoljno privlacan za male
Sacuvanje
zakretnog
vrijednosti varijable r da bi mogli savladati odbojni
impulsa
centrifugalni potencijal
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
Ueff (r )
Diferencijalna
jednadba orbite
E
Zadatak 2

u blizini ishodita mora vrijediti jedan od sljedecih uvjeta

M2
U(r ) = uz > (24)
r2 2m

U(r ) = n uz n>2 (25)
r
 Centralne sile
kroz centar polja prolaze c estice za koje vrijedi M = 0,
ukoliko vrijedi
Sacuvanje
zakretnog
E U(r = 0) > 0 (26)
impulsa

Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1

Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
 Centralne sile

Zadatak 1
Sacuvanje
zakretnog
impulsa

Cestica mase m giba se u potencijalu
Ekvivalentni 1D
2 2
potencijal r
Zadatak 1
U(r ) = Ve ; V, > 0 .
Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
Za koje vrijednosti zakretnog impulsa su moguce omedene
orbite?
omedena orbita c estici je dostupan samo dio prostora za
koji vrijedi
rmin r rmax
efektivni potencijal glasi

2 2
r M2
Ueff (r ) = Ve +
2mr 2
izgled efektivnog potencijala ovisi o iznosu zakretnog impulsa
na malim vrijednostima varijable r dominira centrifugalni c lan
pa je za r 0 efektivni potencijal uvijek pozitivan
 Centralne sile
na velikim vrijednostima varijable r opet dominira
centrifugalni c lan jer prvi c lan trne eksponencijalno
Sacuvanje
zakretnog r 0 i r efektivni potencijal moe poprimiti
izmedu
impulsa
negativne vrijednosti ako je centrifugalni c lan dovoljno mali
Ekvivalentni 1D
potencijal skica efektivnog potencijala za nekoliko vrijednosti zakretnog
Zadatak 1
impulsa
Diferencijalna
jednadba orbite zakretni impuls je najveci za potencijal C, a najmanji za
Zadatak 2
potencijal A

Ueff
pot.A
pot.B
pot.C

r
 Centralne sile
u efektivnom potencijalu C putanje su sigurno neomedene,

dok su u efektivnim potencijalim A i B omedene
putanje
Sacuvanje
zakretnog
moguce
impulsa
uvjet da omedene
orbite ne postoje: efektivni potencijal mora
Ekvivalentni 1D
potencijal monotono padati
Zadatak 1

Diferencijalna
jednadba orbite dUeff
Zadatak 2 = < 0 r
dr
deriviramo efektivni potencijal

dUeff 2 2 M2
= Ve r (22 r )
dr mr 3
derivacija efektivnog potencijala mora biti negativna
2 2
g(r ) 2mV 2 r 4 e r
< M2

maksimum funkcije g(r ) mora biti manji od M 2

 Centralne sile
traimo maksimum od g(r )

Sacuvanje dg 2
zakretnog
= 0 = r1 = 0 i r2 =
impulsa
dr
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1 r2 odgovara maksimumu funkcije g(r )
Diferencijalna
jednadba orbite
8mV
Zadatak 2
gmax = g(r2 ) =
2 e2
uvjet za nepostojanje omedenih
orbita

8mV
< M2
2 e2
slijedi da su omedene
orbite moguce za

8mV
M2
2 e2
 Centralne sile

Diferencijalna jednadba orbite

Sacuvanje
zakretnog
impulsa
rjeavanjem diferencijalne jednadbe
Ekvivalentni 1D
potencijal
M2 f (r )
Zadatak 1 r = (27)
Diferencijalna m2 r 3 m
jednadba orbite
Zadatak 2
moemo naci putanju r (t)
da bi nali orbitu c estice r () trebamo eliminirati vrijeme iz
gornje jedandbe
koristimo relacije

d d d d M d
= = = (28)
dt d dt d mr 2 d
2
 
d M d M d
2
= (29)
dt mr d mr 2 d
2
 2
d 2r M 2 d 2r 2M 2 dr
= 2 4 2 5 (30)
dt 2 m r d2 m r d
 Centralne sile
slijedi diferencijalna jednadba orbite
2
d 2r mr 4 f (r )

Sacuvanje
2 dr
zakretnog
impulsa
r = (31)
d2 r d M2
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1 supstitucija u = 1/r vodi do jednostavnije jednadbe
Diferencijalna
jednadba orbite  
Zadatak 2 dr d 1 1 du
= 2 (32)
d d u u d
 2
d 2r 2 du 1 d 2u
= (33)
d2 u 3 d u 2 d2

d 2u m
= 2
+ u = 2 2 f (1/u) (34)
d M u
 Centralne sile

Zadatak 2
Sacuvanje
zakretnog
impulsa

Cestica mase m giba se u centralnom potencijalu
Ekvivalentni 1D
potencijal k h
Zadatak 1 U(r ) = + 2 .
Diferencijalna
r r
jednadba orbite
Zadatak 2
Nadite
orbitu.
skica efektivnog potencijala

Ueff (r )

M2 h
2mr 2
+ r2

rmin rmax r
E
kr
 Centralne sile
ako je energije pozitivna postoji samo jedna tocka obrata
(rmin ), orbita je neomedena

Sacuvanje
zakretnog ako je energija negativna postoje dvije tocke obrata i c estica
impulsa

Ekvivalentni 1D
se giba izmedu
krunica radijusa rmin i rmax
potencijal
Zadatak 1
zadatak moemo rijeiti pomocu diferencijalne jednadbe
Diferencijalna orbite
jednadba orbite
Zadatak 2 sila koja djeluje na c esticu

dU k h
f (r ) = = 2 + 2 3 = f (u) = ku 2 + 2hu 3 (35)
dr r r
diferencijalna jednadba orbite

d 2u m
+ u = 2 2 ku 2 + 2hu 3


2
(36)
d M u
2
d u mk hm
+u = 2 2 2u (37)
d2 M M
 Centralne sile
jedn. (37) moemo napisati u sljedecem obliku

d 2u
 
Sacuvanje 2hm mk
zakretnog + 1+ u= 2 (38)
impulsa d2 M2 M
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
uvedemo oznaku
2hm
Diferencijalna 2 1 + (39)
jednadba orbite
Zadatak 2
M2
opce rjeenje diferencijalne jednadbe

d 2u mk
2
+ 2 u = 2 (40)
d M
je suma opceg rjeenje pripadne homogene jednadbe

uh () = A cos () + B sin () (41)

i partikularnog rjeenja nehomogene jednadbe

mk
up () = (42)
M 2 2
mk
= u() = A cos () + B sin () + (43)
M 2 2
 Centralne sile
pocetne uvjete moemo izbrati tako da se c estica za = 0
nalazi u pericentru
Sacuvanje
zakretnog
impulsa 1
= u( = 0) = (44)
Ekvivalentni 1D rmin
potencijal
Zadatak 1
1 r 
  
du  1 dr 
Diferencijalna = = = =0 (45)
jednadba orbite
Zadatak 2
d =0 r 2 d =0 r 2 =0
zadnja jednakost slijedi iz c injenice da u tocki obrata (u ovom
slucaju pericentar) radijalna brzina icezava
iz prvog uvjeta slijedi

mk 1
A+ = (46)
M 2 2 rmin
iz drugog uvjeta slijedi

B = 0 = B = 0 (47)
vratimo se na radijalnu koordinatu

1 mk
= A cos () + 2 2 (48)
r M
 Centralne sile
uvrstimo konstantu A
 
Sacuvanje 1 1 mk mk
zakretnog = cos () + (49)
impulsa r rmin M 2 2 M 2 2
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
uvedemo oznake
Diferencijalna
M 2 2
 
jednadba orbite 1 mk
Zadatak 2 =
p =
i e 2 2 (50)
mk rmin M

orbita ima oblik

p
r () = (51)
cos ()
1+e

1, dok u
lako se provjeri da u slucaju E 0 vrijedi e
<1
slucaju E < 0 vrijedi e
 Centralne sile
Omedene
orbite
<1
prvo promatramo slucaj e
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
izgled orbite bitno ovisi o konstanti
Ekvivalentni 1D c estica se nalazi u pericentru kad je nazivnik orbite
potencijal
Zadatak 1 maksimalan tj. kada vrijedi cos (0 ) = 1
Diferencijalna
jednadba orbite
2k
Zadatak 2
= 0 = 2k = 0 = (52)

razlikujemo dva slucaja:
je racionalni broj
nije racionalni broj
u prvom slucaju kuteve koji odgovaraju pericentrima moemo
napisati u obliku
m
0 = 2 (53)
n
orbita je zatvorena jer nakon n prolaska kroz pericentar
dolazimo u pocetnu tocku
ako je iracionalni broj, nikada se ne vracamo u pocetnu
tocku i orbita ispunjava cijelu ravninu
 Centralne sile
promotrimo nekoliko primjera zatvorenih orbita
najjednostavniji slucaj je = 1
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
kut izmedu
dva pericentra iznosi
Ekvivalentni 1D
potencijal 2
Zadatak 1 = = 2 (54)
Diferencijalna

jednadba orbite
Zadatak 2
c estica jednom prolazi kroz pericentar prije nego to se
orbita zatvori

y
= 2

x
 Centralne sile
sljedeci slucaj je = 2
kut izmedu
dva pericentra iznosi
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
2
Ekvivalentni 1D = = (55)
potencijal
Zadatak 1

Diferencijalna c estica dva puta prolazi kroz pericentar prije nego to se

jednadba orbite
Zadatak 2 orbita zatvori

y
=

x
 Centralne sile
sljedeci slucaj je = 3
kut izmedu
dva pericentra iznosi
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
2 2
Ekvivalentni 1D = = (56)
potencijal 3
Zadatak 1

Diferencijalna c estica tri puta prolazi kroz pericentar prije nego to se orbita
jednadba orbite
Zadatak 2 zatvori

y = 2/3

x
 Centralne sile
sljedeci slucaj je = 4
kut izmedu
dva pericentra iznosi
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
2
Ekvivalentni 1D = = (57)
potencijal 2
Zadatak 1

Diferencijalna c estica c etiri puta prolazi kroz pericentar prije nego to se

jednadba orbite
Zadatak 2 orbita zatvori

y = /2

x
 Centralne sile
ako je = 1/2 (za h > 0 nije moguce) kut izmedu
dva
pericentra iznosi
Sacuvanje 2
zakretnog = = 4 (58)
impulsa

Ekvivalentni 1D
potencijal c estica mora obici kut = 4 da bi dva puta prola kroz
Zadatak 1

Diferencijalna
pericentar
jednadba orbite
y
Zadatak 2
= 4

x
 Centralne sile
Segmenti takve orbite

Sacuvanje
y y
zakretnog
impulsa
= = 4 = 2 = 4
Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1

Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
x x

y y
= 3 = 4 = 4 = 4

x x
 Centralne sile
ako je iracionalni broj kut izmedu
dva pericentra je takoder

iracionalan broj
Sacuvanje
zakretnog takav tip orbite zovemo otvorena orbita jer se c estica nikad
impulsa

Ekvivalentni 1D
ne vraca u pocetnu tocku i orbita ispunjava cijelu ravninu
potencijal
Zadatak 1
y
Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2

x
 Centralne sile
Neomedene
orbite
1 nazivnik orbite
ako vrijedi e
Sacuvanje
zakretnog
impulsa
p
Ekvivalentni 1D r () = (59)
potencijal cos ()
1+e
Zadatak 1

Diferencijalna
jednadba orbite
icezava u tockama
Zadatak 2

1
cos ( ) = (60)

e
c estica se u takvim tockama beskonacno udaljava od centra
sile
 Centralne sile
primjer neomedene
orbite

Sacuvanje
y
zakretnog
impulsa

Ekvivalentni 1D
potencijal
Zadatak 1
m
Diferencijalna
jednadba orbite
Zadatak 2
rmin
x