Cơ Cấu Việt Nho - Khải Định, 156 Trang PDF

Kim nh
C Cu Vit Nho
Mc Lc
TA
PHN NHT: C CU
I. TI SAO C CU VIT NHO
II. CHUNG QUANH C CU LUN
III. C CU CA LEVI STRAUSS
IV. C CU CA VIT NHO
PHN HAI: GII NGHA

V. NGH THUT GII NGHA
VI. KHI HUYN S C HUYN THOI
VII. PHNG PHP CA C CU
VIII. CI GING CA CC THN
IX. HNG VNG HUYN S NC NAM
X. T LC VNG TI HNG VNG
XI. TRUY IU CI CON C
XII. TRC TH K NIN VI HUYN S VIT NHO
XIII. I V C NH
PHN BA: TRIT VN

XIV. KINH C BNH TRIT
XV. VN CHNG THIU TRIT
XVI. NHNG NT C TRNG CA VN CHNG VIT NAM
XVII. NHNG NT IN CHNG CA VN HA VIT
XVIII. SCH C GY THN
XIX. NGHA VIT NHO
PHN BN: PH TRNG

XX. VIT NHO
XXI. VN HA DN TC
XXII. VN NHT QUN
1 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

TA
Vit Nam hin cn thiu mt c nhn trit vn (philo-lettres) m l mt nhp cu gia

trit v vn m l mt nhp cu gia trit v vn s gip ch rt nhiu cho vn hc Vit
Nam: n va m ra cho trit l mt t dng v rng hn hu mang n ch n cho nhiu
tm hn ang b v khng bit u l hng sng va lm cho Vit vn tr nn su xa
hn v giu thm kh nng pht huy c nhng nt c trng ca mnh. V th cn phi
sa son cho ngnh . Du sao th cng l b p mt s thiu st m i vi hon
cnh nc nh li c tnh cch quan trng v cn cn vn ha hin nghing qu nhiu v
vn chng m nh v trit l. Mn trit vn s gip vo vic lp li th qun bnh. gp
phn vo vic chng ti khng ngn ngi gi n qu c gi mt t suy t v ti liu
sau y, phn ln vn hnh trong ci huyn s, c cu, truyn tch, truyn k. S d chng
ti ch phn c vn ny v chng giu c tnh mc ni nht, hay ni khc l th vn
chng cha trit l hoc l trit l nm su trong nhng cu chuyn vn chng cho nn
chng qu l lnh vc phong ph ring bit cho mn trit vn.
Sch chia ba phn: phn u bn v c cu v nhng im lin quan n Vit Nho tuy t
nhng hy vng gii thiu c phn no ci tinh hoa ca c cu.
Phn hai th rt ra t c cu v phn tm mt hai quy lut dng gii ngha mt s

truyn tch cng nh suy din v c cu ca Vit nho.
Phn ba ch n s a trit l vo Vit vn, coi nh hng i cn thit cho nn vn

hc nc nh hin nay.
Ch vit tt
AS: ANTHROPOLOGIE STRUCTURALE. Levi Strauss
CIV: HISTOIRE DE LA CIVILISATION. W.Durant, Payot xut bn t I n XII
RACE: RACE ET HISTOIRE. Levi Strauss
SIMONIS: INTRODUCTION AU STRUCTURALISME. Yvan Simonis
T.T: TRISTE TROPIQUES. Levi Strauss
VN HC: VIT NAM VN HC TON TH. Hong Trng Min.

I. TI SAO C CU VIT NHO
1. Ti sao khng vit li nho?
Tha v nho vi vit l mt. Ni nho hay vit, vit hay nho cng th. y l mt li quyt
on kh c th chp nhn v ch Nho tun theo mt c php ngc vi c php Vit, v
n xut pht t nc Tu ch c phi l ca v tha nhn u cho ai mun ko v vi
mnh cng c.
Th nhng li c th tr li rng: phi, nho xut pht t nc Tu, nhng nc Tu thi

i no mi c ch. C phi l t i Hn tr i hay trc na. V khng mt hc gi
no dm chi rng n pht xut t thi trc, thi cn khuyt s, thi m Bch Vit cn
lm ch hu khp nc Tu. im ny chng ti bn kh di trong hai quyn Vit L v
Trit L Ci nh nn xin thng qua, c rnh m ch trng ti vic then cht l c
php ca vn nho, n khc vi vn Vit. C Cadire cho l Vit Nam ni xui (ch t ng
t tc t) cn Tu ni ngc. Vy ti sao chng ti dm qu quyt nho l Vit? Tha v c
mt s kin rt ln lao gii ngha iu , n thuc chnh tr v xy ra khp ni tc l
ngn ng ni no c kinh nh vua th bao gi cng thng th v dn dn tr nn
quc ng. S kin y hin ang xy ra thi i ny bn Trung cng l th m chung
quanh Bc Kinh ang c tr lc ln t cc a phng khc, nh xy n cho cc
th ng min Nam ca Bch Vit t lc Hong chin thng Si Vu Trc Lc. iu
nm trong lut chung l nhng tiu chun vn ha sinh hot, nhn chng, thi trang tt tt
u ly ni k chin thng. V th m khi thit nh Kinh in th ting phng Bc c
chm ch ngi trn gh ch tch. chng qua l s may mn thuc chnh tr gy nn do
v lc ch cha t nn mng v th m lu truyn li ni: Trc lc kinh kim v nhc hu:
trn Trc Lc cha c hu. Ngha l tuy ch nho vi c php phng Bc c thng
nhng cn tt c tinh thn vn ha phng Nam th sao? Ta nn bit tinh thn khng l
thuc c php, hay c ngn t. Mun nhn din khun mt ca n th phi tm trong ton
b c s tinh thn gm c dng, t, , c, tc l t th ch qua t ng n t tng v
nht l c cu. C xt ton b nh th mi nhn ra c ni xut pht ca tc gi. Ni
khc tc gi s thy ca mt nn ch o khng nn tm trong c php, v ch l mt s
may ri thuc lch s, m phi tm trong c cu hay l ton b gm dng, t, , c. Chng
ti bn nhiu v dng (th ch) hai quyn Vit L v Ci nh. y s bn lt qua
t v ri nhn mnh n c hu minh chng s ng nht gia nho v Vit.
2. T
Ai tm nghin cu ting Vit cng s nhn ngay ra rng gia t nho v t Vit khng
c bin cng xc nh. Theo s c lng ca c Ng Tt T th trong 10.000 t c n
6000 Hn Vit, 3000 gc Hn, 1000 l Vit thun ty: theo ngha khng mn ca Hn
nhng chung gc vi M Lai, Chm, Indn. Theo s c lng ca c Cadire th i
cng cng thy nho vt hn Vit, tc li 8000 t nho trong s 13000 t. Nh th th u
l bin cng gia t nho v t Vit? Nht l hy nh n s kin hay b qun ny ch
nho khng c mt li c chung nhng mi min c mi khc. S d ngi ta quen ng
ha nho vi Hn l v thi quen chnh tr m thi ch ban u Hn ch l mt li c ca
mt thiu s trong cc li c khc ca Miu, Mn, Thi, Lc Vit v.v nhng v sau v
may mn chnh tr m thiu s ln lt nn mc nhin c coi nh ch nhn ca Nho.
3.
Cng v s ln lt ca t m Hn tc c th xuyn tc ca Nho khin ngi sau

khng nhn ra c na u l o l trung thc ca nho gio. iu gy nn nhiu lm
tng, th d s nhn xt rng vn ha Vit Nam hn nho gio ch tnh cht dn ch, a
chung t do, c s phng khong trong vn nam n, qun bnh gia cha v m
Nhng ngi nghin cu su rng v nho s nhn ngay ra rng tt c by nhiu c tnh
u nm sn trong Nho gio ri, th d tinh thn dn ch y trong Kinh th, nam n t
do c ngp trong Kinh Thi, cn tnh cht nhn chnh li l bn ct ca nho. Tuy nhin phi
cng nhn rng by nhiu c tnh nm chen ln vi cc yu t tri ngc nh c tai d,
chuyn ch, khc ngh, n p n b, n p dn gian Tm li Nho gio l mt thc th
phc tp gm c ci hay ci d, c tranh u cho t do con ngi ln n p con ngi
v.v khng th nhn c nh cc c xa, m cng khng th chi ht nh phn ln tn hc
ngy nay. Vy ch c cch phn ra Vit Nho v Hn Nho l n nht: n va gii ngha c
bit bao s kin lch s nh v t sch chn nho i Tn, xuyn tc Nho do v th vin
Thch C i Hn, cng nh gii ngha c bit bao trang huyn s ca Tu cng nh
ca ta. V khi phn tch cht lc mt cch nghim chnh nh th ri th c th qu quyt
rng tinh hoa ca Nho gio chnh l ca Vit gio hay ni khc Nho l Vit, Vit l Nho. V
nu th th vn khn thit lc ny phi l tm ra phng sch khai qut ln cho k c
o l ca Vit Nho. Theo chng ti th phng sch s l c cu tc l phn su thm
nht ca nho v lc s nhn ra s tht hin nhin ny l c cu Vit vn vi c cu Nho
gio l mt.
4. C
Ni n c hay l c cu l ni n nhng nguyn l nn tng chi phi ton b mt nn

vn ha, n cn su hn c nn nu khng nm c th khng th nhn ra ton b. M
thiu ton b l thiu sng ng, hy a ra mt vi th d c th.
- Trong bi Bnh Ng i Co c cu my th i ch, lung ng ng c xe h t.

Hi c xe h t l chi.
- Cu khc: con sng Lc u su khc nc chy mt chiu anh i. Sng Lc u l g?

Ti sao su khc, ti sao nc chy mt chiu, ti sao anh i m khng em i?
- Ti sao lu ru c 5 ngi khing 3 ngi (truyn Mng)?
- Ti sao 9 ci nh 3 chn 2 tai li c sc t nu chn n m khng cn la?
- Ti sao thuyn lm bng g cy Cam Xe t chy khng cn cho bum?
- Ti sao li c 3 v tch ca Lc Long Qun m khng 4.
- Ti sao t tn l Lang a Cn?
- Ti sao sch c?
- Ti sao gy thn?
- Ti sao li mt lat chim, chim phng, chim loan?
- Ti sao b N Oa pht minh ra ci snh?
- Ti sao kinh c Vit li x ngh?
V mt trm ci ti sao na trong 14 truyn u quyn Lnh Nam Trch Qui. Xa nay
cha ai t ra cu hi, nn cng cha ai tm ra ngha, cha ai gii ngha mt cch c nn
tng. Th ri t chng ch rng ch l nhng in tch bit th hay khng cng chng
sao; hoc cho rng y ch l nhng truyn c tch hoang ng khng cn ch ti. S
thc th c ch ti cng chng gii ngha ni v khng tm ra cha kha. Bi cha kha
giu trong Nho, m Nho b khinh khi. V th ci phn quan trng nht ca Vit vn
chnh l c vn th li tr nn bun t v t ngi chu nhn dy, m c bt buc th cng li
l gi tn nhm cn lm hc tr mt t tn i vi nn vn hc nc nh l khc.
C thng thng m ni th khng hiu my in chng c chi quan trng, hn th na

vit vn khng nn dng in tch v ch lm cho vic hiu tr nn rc ri. Nhng l ni
v nhng in tch ca lch s, nhng truyn tch thuc c in. Ngc li khng th ni
vy nu nhng in thuc thi s nguyn l thi hm cha nhng nt cn bn hn ht,
nu khng hiu c th l nng cn. V th khng nn ng ha nhng in tch s
nguyn vi nhng in tch v sau, hai ng khc nhau c mt tri mt vc.
Tm li, mun hiu thu vn hc Vit Nam th cn phi tm n tn c cu. Nu ch ch

c php th Nho vi Vit khc nhau, nhng xt n t T v th c hai ging nhau
n qu na. Cui cng n t c cu th c hai l mt nn khng hiu c cu Nho cng
l khng hiu c cu Vit, m c cu khng hiu th vn chng ch cn l m ch ri
rc v hn.

5. S cn thit ca c cu ni chung
Xem th th l ra c cu phi l mt bu kh d th cho o l ng phng v n gng

cng bt lin lc vi tim thc, m tim thc chnh l tin ng ca tm linh, m tm linh
l xng sng ca trit Nho. Ni cho cng th Vit Nho chnh l c cu hay Vit Nho l mt
nn trit i theo li c cu trc khi c cu c bn n cch h thng. Th nhng khng
may trn bc tin n vp phi hai cn ng trc l Hn Nho sau l duy l Ty
Au.
Hn Nho khng i li c cu m li i li tai d. Nn tt c nhng thuyt ct tr b hiu sai

nh tam ti b b b tr, cn ng hnh li hiu theo li ma thut vu nghin. Nhng con s
trong cu tr khng c dng cng thc ha ci u linh na, m ch cn dng nui
dng d oan kiu nam tht n cu trong y hc. V th Hn Nho khng nhn ra gi tr
c cu trong . Ri ti khi tip cn vi vn ha Ty Au th gii tn hc li bc hn sang
pha duy l n ni on tuyt vi bu kh tm linh, nht l nn t duy mt chiu ca Php,
m ct tr l cu ti suy t ca Descartes, mt th suy t duy l hn hp nn ct t mi
tng quan gia con ngi vi v tr. V th Levi Strauss c l gi Cogito ca
Descartes l k th b nhim chng ph mi khoa hc nhn vn (130 Simonis), n bt li
thng sang vi v thc tc l ngng ng tin vo t ng chung rt thun li cho s
hiu nhau gia loi ngi. Chnh ci li suy t lm ho ht tm can y thm s h
hng ca tm tr ngi Vit trong 80 nm qua. V th nay ni n c cu ca Vit Nho th
c l mt vic rt xa l. Nhng l iu cn thit.
6. S mng hin ti ca vn ha Vit Nam
Cng nh bao gi l phi lm cho nc nh thm mnh. Mun chu ton iu , vn ha

phi c mt l tng da trn mt ch o vng chc. V theo s nhn xt tinh mt ca
cc nh trit s cng nh vn ha x hi th s yu hay mnh ca mt x hi l ty thuc
vo ci ch o ca n yu hay mnh. Nh th ch o mi l nguyn ng lc: n cn
quan trng hn c dn s, v a s th ng khng bng mt thiu s thng nht hng say.
Mt trong nhng yu t quan trng gip cho ton th tr thnh thng nht hng say l ch
o. Ch o cng mnh th on th cng vng, khi n suy yu th on th s quy yu
theo . Ch o ca mt dn b suy yu l khi n b nhng yu t ngoi lai uy hip ri
phn ha. Nu khng c chi cn li th s phn ha s a x hi n n ch sp y
nh i vi c nhn d lm vo bnh thng kinh, mt chng bnh tng pht xut nhiu
nhng ni c s knh chng ca nhng nhn t thuc h khc nhau. V nh th s cha
chy phi l gip cho l tng c hu nm li c v tr u thng.
Ai cng cng nhn rng vn ha gio dc nc ta ang b uy hip nng n n phi ni

thng ra l nc nh khng cn ch o na, hay l mt l tng ca mnh ri. V y
l mi nguy c su xa nht v trm trng nht. Trm trng v khng my ai nhn thc ra,
hay c nhng l thiu s, vy thiu s cn chia ra nhiu khuynh hng, ngay trong vic
tr v ngun; nh vit v np c, vit v vn minh Vit Nam. Rt nhiu ngi i tm hn
nc trong ca dao ri c trong thn thoi truyn k. Nhng phi ni rng mi l nhng
sa son bn ngoi. Tt c phi i thm mt bc na, nu khng th chng bao gi lm
nn c ci g vng chc. Vy bc phi l c cu ca Vit Nho. C t c cu mi
tm ra h thng th vn chng bnh dn mi c ch ng vng, tt c mi quy hng vo
mt im lm nn c ton b c sinh kh v ch lc y nn ch o dn tc mi hin ln
nh mt ci g lm lit uy nghi gy nn lng sng m, c hin ngang, tinh thn say sa
l nhng c tnh thit yu cho mt l tng c kh nng i din vi cc t tro ngoi
lai. Lc y n s thu ha ci hay ca ngi m khng tiu trm bn ng ca mnh,
cng nh s liu bin c nhng li p chnh xc v c l gii cho nhng c tnh ca
dn tc, cho nhng cu hi chng hn ti sao ca dao ta li hay, li c gi tr. V rt nhiu
vn khc s c gii thch n tha. V gii thch l g nu khng l t ni mi lin h
gia nhng hin tng khc nhau. Vi khoa hc vt l th s l lin h t nguyn nhn
n h qu, cn y l lin h gia nhng yu t l t ri rc vi nguyn l nn mng
lm thnh ci mch lc ni ti. Chnh s mch lc ni ti s thay th cho s minh hin
khch quan ca khoa vt l. Vy m ci mch lc ni ti li ch tm thy c bn di
nhng cu ca dao, bn di vn chng hoa m. Bm st vn chng bnh dn khng th
tm c ci ton b. M thiu ci th khng th l gi.
7. C nhn sng to
ng ngay v pha sng to ca c nhn th c tm ra ci ton b mi gip sng to ni

nhng cng trnh vn ha c bit c sc mnh lit lay ng thc tp th, nh mi c
nh hng lu bn. iu s ni bt khi ta nhn cc cng trnh ca cc nh x hi hay
nhn chng ting tm lng ly trong th k trc nh mt Durkheim, mt Fraser, mt
Taylor Th nhng tt c nay b vt qua ch v h cn theo tm l c in, bm st l
tr mnh vn, cha tm ra ch ng cho tnh cm m h cho l ci g v dng, bt kh ngn
(informes-ineffable) l v cha m rng ti min tim thc, v thc, ni tm l cha nhn ra
c ton b, nn cng trnh ca h s sp theo.
V th ang lc vn hc cng nh vn ha nc nh b uy hip nng n th nghin cu c

cu Vit Nho l mt trong nhng li tt nht khi phc li tinh thn t nc cng nh
cho tng c nhn. ng ring v c nhn m ni th c cu c th gip cho s t nhn
cch. Nhn cch ca mt ngi cao hay thp l ty thuc vo ng hng chung ca
ngi . Th m c cu gip kh nhiu vo vic nhn ra ng hng chung n. Th d
thuyt Tam ti khi hiu su xa s gip cho con ngi c mt nhn cch cao hn ln. y l
nhng l do thi thc chng ti vit quyn ny.

II. CHUNG QUANH C CU LUN
1. C cu l g?
l cu hi u tin m tt nhin mi ngi t ra khi nghe ni n c cu, nhng y

cng l cu hi cha c tr li, t ra cch dt khot.
Trc ht bi n l mt ngnh mi xut hin cha c xc nh, tt c cn ang hnh thnh.

Sau l v c rt nhiu mn cp n c cu nn cng c rt nhiu quan im v do
nhiu dng thc khc nhau. Sau cng v c rt nhiu ngi bn v c cu vi nhng ch
trng, ng li khc nhau (1), nn c bao nhiu c cu gia l c by nhiu c cu lun.
Vy khi cp n c cu th khng c vn ng hay sai v cha c mu nht nh, m
ch l vn sc thi d bit. Nh th mc tiu y khng c trnh by c cu lun m
ch ct gii thiu trong t nt s si vi nhng ngi khng c gi i vo rng sch v ca
c cu, v nhn ni v ci m ti gi l c cu Vit Nho. im cui cng ny mi l
mc tiu chnh ca sch.
(1) Bn Php hay ni n les quatre grands l Levi Strauss, Althusser, Michel Foucault,
Lancan.
Ni chung th c cu l mt c gng vt qua nhng ci d bit tp a t ti nhng nt

cn bn hn ht ca bt c mn hc no. ni ti cn bn l ni ti tng qut, m cng
tng qut th cc nt d bit cng b xa nha trc thc, cui cng mun vt thc xa th
phi nhy qua t thc l lnh vc ca nhng d bit vo tim thc m u, nh s
nhn ra nhng lut ln t thay i. Th d v thi trang: thot nhn ai cng tn gl ci g tp
a x b khkng th quy vo lut tc no c, m ch vng theo th hiu bc ng mi lc
mi thay i ty hng th nhng khi nhn theo li c cu th li thy n vng theo quy
lut nht nh nh nh x hi hc Kroeber chng minh (c th xem A.S.67).
Hoc ly mt th d thng thng hn v mn nhn chng. Trc kia khoa ny ch nhm

m t cc cch n , giao lin ca mt sc dn c hc hi, ri lit k nhng g c tnh
cch c trng v phn loi nhng nt y cng lm l xc nh ngun gc nhng trung
tm truyn b mt loi dng biu l mt sc thi vn minh no (A.S 388) nh giao
hnh ch nht bn Tu truyn qua M chu hoc gm mu en Long Sn lan rng n
min Cam Tc.
Ngc li khi i theo li c cu th phi ngh ti ci g uyn nguyn hn, t vi hn, v hnh
hn do c sc bao qut rng hn nhiu. Th d my sc dn Caudveo mn Ty Bc
Canada c rt nhiu yu t ging vi ngi Trung Hoa c i nh vai tr quan trng ca
ph n, hay l vic ch n s qun bnh gia cc nguyn l khc nhau (xem Tristes

tropiques 196). Cng nh dn mn nam nc Tu li c nhng nt ging l vi my sc
dn bn M (T.T 267). C cu ch nhiu n nhng mi tng quan y
Do cc nh c cu nui hy vng c th em c hng trm loi vn ha khc nhau xp

vo mt s mu chung no . Nh vy c cu l mt c gng t ci g tng qut hn ht
trong mi ngnh nh trn ti ng ha c cu vi tng hp. Th m tng hp c lu
trc nn c cu khng hn l ci chi mi l. Tuy nhin vn c th gi l mt khoa hc mi
ch c p dng mt cch trit v c h thng, li bao trm nhng a ht ht sc
ln lao m ngi xa cha c phng tin thu lm c nh i nay. V th c cu
s l mt li tng hp rt ro vt khng thi gian p dng cho ton th con ngi bt
c xa hay nay, vn minh hay r mi. V nh th ta thy ngay nt c trng ca n l t
gio i chiu. Lch s theo c cu phi l lch s t gio tc i chiu nhiu nn vn minh
vi nhau. V th mun bc vo c cu cn phi c kin thc rng hn xa rt nhiu.
l iu kin tt nhin.
By gi chng ta hy xem v my nt c trng ca c cu lun theo Levi Strauss trong

quyn sch chnh ca ng l Dn tc hc c cu
2. Bn nt c trng ca c cu
Vy trong quyn (A.S 40) Levi Strauss c a ra 4 im sau y:
- Mt l c cu vt l tr i sang bnh din tim thc: de conscient linconscient.
- Hai l khng hc v tng hn t nhng hc v lin h gia cc hn t (non termes mais

relations entre les termes, non causalit mais corrlation fonctionnelle).
- Ba l t ni c cu ca n ln t iu.
- Bn l tm ra nhng lut tc ph bin.
Gii rng
C cu nh vy khng l t chc x hi, tuy cng hay gi th, nhng ni dung khc v t
chc x hi thuc phm vi r rt vi mc tiu xc nh, tt c ni trn mt thc, d nhn
thy cn c cu l ci g nm ngm bn ngoi sc nhn xt ca thc n thuc mi lin
h l ci khng hin hnh. C th ni c cu l th qun bnh gia nhng yu t tri ngc
lm nn thc th x hi, v biu l ra bng nhng du hiu, nhng bc thang gi tr, nhng
tng ca x hi. Nh vy c cu l ci g nm ngm bn di t chc. C t chc tt
phi c c cu, nhng c c cu cha hn c t ch. C cu thuc tim thc tc phm
vi rng hn nhiu nn c s lp li mt m dng di nhng hnh thi khc nhau. Th d
truyn lt c u c nhiu ni vi hnh dng d bit.

Khng hc v hn t nhng hc v lin h. Ni nh Simomis (167) cho ti nay chng ta
mi hc c vn ha bn th: culture-substances; t nay mi hc v vn ha lin h gia
cc biu tng (relation entre les symboles). Nu hc theo li bn th (hay hn t) th s
nghin cu xem th d nc Tu ng gp c nhng g (thuc sng, bn la kinh hay
chp in ri) Phnicie ng gp phn abc, An con s zro v.v Tc l nhng g t tr
ra , ai cng c th nhn ra V c nh th m ln s cc yu t ca mt nn vn minh
k t tn gio, chnh tr, vn chng, th ch thi tc cho ti ngn ng ch vit, dng
C cu khng ch trng n tng hn t l t nh vy, nhng xemmt nn vn minh ch
trng n im no, b l im no, v sp xp cc hn t vi nhau ra sao tm ra
phm tnh ca mi lin h. Th d khi gi cha m l nghim ng hay song thn th vi li
xa khng bao hm chi c, nhng theo li c cu ta s ch n phm cht ca mi
tng quan biu l ra trong hai ch nghim ng v song thn. Khi ni song thn l ni
ln tnh thn mt gia cha con, nh vy l di sn ca mu h: quyn cai tr nm trong tay
cu (v ng m) nn tng quan cu chu l nghim khc (i biu cho du mc) cn
tng quan cha con l thn mt. Ngc li trong ph h th quyn cai tr nm trong tay cha,
nn tng quan cha con l nghim khc. Mt th d khc v cch nu n, c cu khng
ch n ci g cho bng n kiu no: n sng hay n nng (le cru et le cuit). V nhng
cch c tng quan khc nhau. An sng khng vn minh bng n chn. An chn nh
nng, rn lin h vi n ng, n chn luc so lin h vi n b. Nu gi c c nc
nn thng dng nhng dn ngho, nng lm mt nc biu l hoang ph nn c
dng nhiu hn ni quyn qu v.v
l vi th d ni ln s t vi ca c cu: n khng ch n hn t c th hin hnh ra

nhng ch n mi tng quan, cch b cc cc hn t cc chc nng ca chng l ci
chi v hnh tru tng, v mi l iu lm nn nt c trng ca mt nn vn minh: mi
vn minh b nh mt s yu t c th t ni mt s yu t khc, vn minh La Hy ch
trng ng lut, vn minh Vit Nho ch trng thi ca v.v nhng s ch trng c th phn
ra ba im then cht nh chng ti ni v ba khi im thin, a, nhn (xem u quyn
Nhn Bn). c k s nhn ra s quan trng nm trong mi lin h, ni c th l s sp
xp. Chnh s xp t lm nn mi lin h v chnh mi lin h mi ni ln nt c trng
su xa ca mt nn vn ha. Nt c trnng ny s rt kh tm ra khi hc theo li xa
(tng hn t l t). Bi v nn vn ha no cng xut xot c by nhiu yu t: ngn ng,
k thut, khoa hc, tn ngng, t chc x hi, kinh t v.v nhng nu xem vo liu lng
v v tr ca mi yu t: t nng ci ny b nh ci kia th s nhn ra nt c trng. Th
d trong nn gio dc Vit Nho coi trng ch tnh ngc vi La Hy coi trng ch l. T
nhng s la chn v t ni c cu lun c th i tm l do thm kn ca nhng s la
chn ny, ri t phn ra vi loi ln nh chng ti lm khi phn ra hai loi ngun gc
vn minh l du mc v nng nghip. Nh th ta thy ci hc theo c cu t vi hn trc
nhiu.

Nh s t vi nn c th i vo su, v nh i su unn c th y xa hn vic dng
cng thc ton kiu i s vo nhng ci t vi khin cho s suy din tr nn xt thit hn,
r rng hn. Th d thay v con s 3 th c cu c th bin ra 2+1, hoc nh chng ti quen
lm theo n ng hnh vi con s 5 th c th chia ra 3+2 hoc l 4+1 dng c k nhng
nt c trng ca mt nn vn ha; cng c th a ra nhng k hiu khc nh Levi
Strauss dng phn ra 4 lai giao lin nh:
Giao lin c tnh cht tng lin (mutualit)
Giao lin o li (rciprocit)
Giao lin xy trn quyn li (droit)
Giao lin ch n nhim v (obligation) (A.S 60).
Theo ta c1o th ni x hi La Hi i theo lin h hng ngang ch n l + - - ch c mi

quyn, n c mi ngha v thiu s Tng lin o ngc phn no c th ni nh th v
Hn nho l qun thn cn x hi Vit Nho i theo li hng dc nh ng lun hay song
thn c i c li. Ri t i n nhng nhn nh tng qut hn nh li thn tc ha x
hi ca ta: gp ngi xa l ta vn dng nhng li xng h thn mt trong gia nh: tha
ng, tha b, tha c, d, ch, bc, anh, em, ch ngc vi li v ng ha ca Ty khi
vi bt c ai trn hay di, thn hay s cng ch xng h bng mt kiu duy nht v sc
thi l you, vous, il. Nh th mun i vo c cu khng cn ti liu mi hay d kin mi
cho bng thay i hn li nhn: li nhn ny phn ln h ti bit ng ton cnh nhn vo
tng phn v tm gii ngha tng phn bng t chng vo tng quan vi ton b. Chnh
mi tng quan v hnh nh tnh cc loi vn ha.
im cui cng l nhm tm ra lut chung bng cch quy np hay suy din t nhng mu
mc t mnh kin to ra hu gip em li cho s vt quan st (I x hi) tnh cht xc nh
kiu lut tc. Nh vy khng cn tm bit xem nhng mu mc kia c thc y nh vy
chng, nhng l tm cch phc ha ra c nhng mu mc gn vi thc ti dng lm
tiu im trong vic so o, xp loi. Ni khc mu mc kin to (modle construit) l mt
nim kh dng ch khng l nim hu th (Race 108) khng cn bit mu mc a ra c
thc cho bng bit ch l dng c gip nhn t hn. Th d khi ti a ra hai dng thc
du mc v nng nghip th khng c bo rng x hi Vit Nho l hon ton nng nghip,
cn x hi La Hy hon ton du mc, nhng l nhng tiu im gip cho d phn ra
nhng yu t no l nng nghip hay du mc, thi no th du mc ni hn v.v (s bn
thm v mu kin to ny).
l vi nim khi qut v c cu. By gi chng ta i thmmt bc na bng xem

n vai tr ng hc trong c cu.

3. Vai tr ng hc
Ng hc c a ra lm th d c bit v y l thc th ring bit nht ca con ngi

cng nh l ng ba m mi ngnh hc phi i qua. Ngoi ra c mt im may mn l ng
hc tr thnh khoa hc xc thit n c th dng lm mu cho cc khoa khc v
c s ng ca nhiu ngi nghin cu hn ht, hn c khoa kinh t chng hn v
nhng k hoch kinh t thnh cng ni ny khng hn dng c cho ni khc.
Ngc li ng hc c th dng cho mi ngn ng. Th m ai cng phi cng nhn rng
ngn ng l di sn ti quan trng lm nn mt dn tc, mt t quc v c mi ngi
mc nhin chp nhn khng cn l lun. Nhng cho ti nay khng ai ng ti iu , c
tng rng ting ni nm trong quyn lc mnh, mnh c th nhn hay khng l ty .
Nhng l mt lm tng v n nm ngoi quyn lc c nhn, bn ngoi l tr thc tc
l n nm hu ht trong min tim thc v c biu l ra ngoi ton bng nhng c
nh. Th d ci nh c th ku l c l tht l house chng hn c l no bt phi gi nh
th c: gi nh ch l mt c nh cng cng. V l c nh ngoi l nn khng thuc
phm vi thc (ca l tr) m thuc phm vi nm ngm ca tim thc. l iu trc kia
khng c nhn thc nn khoa ng hc dng li t thc hng ngang nh hc v t
ng ring l, tm gii l bng lch s v.v cn c cu s ch n tng quan gia ngha
v hnh (signife et signifiant) ch v ngha v hc (smantique) hoc l v m v hc
ton l nhng ci nm ngoi thc, nn Levi Strauss ku l cuc cch mng m v hc
(rvolution phonologique). Ong Troubetzkoi chia phng php m v hc ra 4 giai on:
- Am v t b s nghin cu hin tng ngn ng c th thc c, kho st h

tng tim thc ca nhng hin tng y.
- i tng m v hc khng phi l nhng n v ring l m l nhng mi lin h gia

nhng n v y.
- Am v hc i xa hn na bng pht hin nhng h thng m v c th v c cu ca

chng.
- Sau cng m v hc c tm ra nhng nh lut tng qut bng quy np hay din dch.
Sau ny nh ng hc tr danh Ferdinand de Saussure nhn ra mt chiu kch khc gi

c l hng dc th t y ny sinh ra c cu trong ng l hc (linguistique). Gi l ng l
hc v n tm ra nhng tng quan hoc thuc tm l hoc thuc x hc hay c l lun
gia nhng t i i, lm nn mt h thng. N c gng ln su xung tim thc t
c cu nm bn ngoi quyn lc c nhn. Chnh v th m nhiu nh c cu chi b vai tr
c nhn. Vi h c nhn ch cn nh mt b phn mt kh c ca mt c cu ln lao iu
ng. Cu th ca Alain Bosquet ni theo rng:
Pour tre, moi jcris

Cest aux mots de comprendre.
Mun c ti phi vit (ti c l do ch vit ra, thiu n ti hu khng c) chnh ch vit n
hiu (ch khng phi ti hiu). Ti ch l dng c m c cu ch ngha dng tng lc.
l vi nim rt s si v ng l hc. By gi chng ta xem v s thy s khc bit

gia lch s khoa hc v lch s theo c cu, cng gi l s hng dc.
4. S hng dc
Khc vi s hng ngang hay s khoa hc m ti quen gi l duy s. Duy s xut hin di
quyn lc ca duy l ch n nhng bin c (vnementielle) ngha l nhng s kin c
thc xy ra nn c th ghi ngy thng v a im vi nhng nhn vt c thc. Nhng
vi c cu th li ny ra mt loi s gi l hng dc (histoire synchronique) vn hnh vi
tim thc, khng cn th hin vo mt c th v vy khng th ghi thi im v khng im,
nhng vn gi c l s v c tht tuy khng thc (vraie mais irrelle). Ni theo Ch
Thi l hu thc (vraie) nhi h x gi (irrelle). Ap dng vo s th hu thc l c
nhng tc ng, hay nguyn l ch dn hoc l tng c cu mang nhng v h x
gi ngha l khng cn kt tinh vo c nhn ny hay c nhn kia. Nh n c th l s
nguyn tng hay in loi tc l mt dng thc ph bin, cn nm trong ci thin thai
(mong mun) nhng cha gp bc trn ai ngha l cha hn c ai hin thc c nh
vy. Ni th c ngha l trong thc t khng cn c nhng ngi mang tn l Minh,
nhng c nguyn l hng v nh sng (tun th phng Nam) c nhng tc ng tho lui
trc qun xm lng, ri ly v min Nam, v gi l gp V Tin trn ni Ng Lnh
tc l trong min t c nn vn ha i theo thuyt ng hnh. Ni tm c tc ng in
hnh m khng cn phi c ngi no c. gi l huyn s. Huyn s khng nhm em
tin hay k li s kin (apprendre) nhng nhm ni ln ngha su xa (expliquer). V th c
cu ni s hng ngang em tin hay cho bit bin c nhiu hn l gii ngha cn s hng
dc gii ngha nhiu hn em tin. Histoire synchronique explique plus et apprend moins
(142 Simomis). Mun nghe truyn th di theo s hng ngang ca cc s kin. Nhng
mun hiu truyn tht su th phi theo s hng dc m thng xung, c vy mi khm
ph ra nhng yu t nm ngm. Th d gi go tng vt ti u, li hng dc s khng tm
ra gi go cc nm trc nhng tm s tc ng h tng gia cc nh hng kinh t
x hi hin ti. Tri li s hng ngang ch n d vng, nhn v trc nn duy s c h
vi phi duy vng (xem Ch Thi). Ngc li c cu ch n hin ti nhng khng phi
duy hin ti v y l th hin ti c o su tm ra c cu ng khm ph ra ci nh
lut cu to ra c cu. V th Michel Foucault gi c cu l khoa khai qut c vt
(archologie).
Nh th th s hc c tnh cch t on: nghin cu v nhng nhn vt, v nhng bin

c khng bao gi s thy c ln th hai, vi thi gian bt kh phc hi. Cn s hng
dc th li c tm ra nhng hnh thc tim n di nhng nh ch ca loi ngi; tim n
l thot khi thc ca tc nhn, nhng li chi phi tc nhn. Th d nhng x hi khng
chu gii phng n l th li hng nhiu v nui dng nhng tin tng v thin thai, m
ph xoa du nhng nn nhn ca ch . V th nu bit c s theo li hng dc s
c th xu tt c dng lch s li mt gi l s mnh hay s hng dc ni v nhng s
nguyn tng sn sng phc hi. Ngc vi s hng ngang ghi li nhng bin c c bit
vi nhng nhn vt c thc, nn bt kh phc hi.
Tr ln l my nt ln nhn din s si c cu. Ni tng qut th c cu l mt bc c

gng tng hp c y xa hn trc trong mi khoa hc nhn vn. Vi c cu chng ta
s i vo su hn, m su hn cng c ngha l n gin hn, t vi hn, v t may ra
c th nhn ra mi tng quan nn tng (di lun du t) kt hp tt c li thnh mt ton b
em li cho cc yu t ri rc l t trc kia mt sc sng ng. C cu nh vy c th s
gip chng ta qut sch c rt nhiu nim ca trit hc bn th (c in) tt c u
nm trong tnh trng v thiu mt ch tng. Nu hin thc c nh th th c cu c th
m ra mt giai on mi cho loi ngi trong vic tm hiu nhau hn. Chng sau chng
ta s tm hiu thm bng ch n Levi Strauss.

III. C CU CA LEVI STRAUSS
1. Bn tnh ng nhin con ngi
Levi Strauss c chn hc ring v ng c tnh cch tng qut nht. Ong nghin
cu rt t m v thn thoi ca nhiu dn, nh bn ngoi nhng ci d bit ng tm ra
c nhng nt ging nhau gia cc thn thoi, tt c nh c mc ly t mt ngun v
tn m Jung ku l tim thc cng thng. Cn c vo ng i n kt lun l c mt bn
tnh ng nhin cho mi con ngi khng phn bit mu da, dng mu v do i n
kt lun l c nhng lut bt bin chi phi mi hot ng con ngi, c cng nh kim, ng
cng nh ty, nhng u nm di vng v thc. Chnh tc ng v thc a ra nhng
dng thc bt buc mi ngi phi tun theo. V th ch cn tm ra c ci c cu v thc
nm ngm trong mi nh ch, thi tc, thn thoi l tm ra nguyn l gii ngha c tt
c mi th ch, thi tc, thn thoi khc Mun tm ra th cn y phn tch tht su xa
n trung (A.S 28) bi ci l tr bt bin ca bn tnh con ngi l mt h thng nhng
nim thc nm chen k gia h tng v thng tng kin trc. Nh v tr trung gian
chng tr nn lng din va c tnh cch thng nghim m li kh tri (empirique et
intelligible). Vi thng nghim l bin i, cn kh tri th bt bin theo ngha l chng vng
theo mt s mu mc tr i tr li, v chng pht xut t mt l tr lun lun ng nht vi
mnh. Bi th m n vt trn quan im x hi hay bin i. l nhng c cu thng
trc ca tm thc con ngi khng hay bin i nhng li chi phi mi hnh thi l din ra
bn ngoi y phc tp. H nm c nhng lut thng trc th nh vt c
nhng lp ph ngoi t n nhng nguyn nhn su xa nht tim n nht c th
gii ngha mi phong tc k l, tc l tm ra c ci su xa gii ngha nhng ci nng
cn. Nm c nhng lut su xa ri th c n lch s bao gm mi bin c phc tp
tuy vn bt kh tin liu, nhng khng cn tnh cht tnh c ngu nh (arbitraire) m c th
gii ngha bng s hng dc. iu quan trng l tm ra c nhng c cu . Chng
khng c nhiu, tuy nhin rt kh tm ra v chng b chn vi di nhng phm tr l tr,
nhng dng thc do tr c con ngi by ra, hoc nhng t chc th trong x hi. Lm
th no tm ra nhng lut c bn , y l vic ca c cu.

2. Kin to dng thc
Levi Strauss ngh mt phng thc l kin to ra nhng dng thc lm dng c quan
st v xp lai nhng d kin thu lm c trong vng tim thc, v tim thc l min
m u m mt nh bin i dng khng th y c vo ci g lm tiu im. Bi vy m
phi kin to ra dng thc. i nh hnh sau:
Trc ngang Th ch Thc th hin hnh, cc mi tn hng ln im D l

dng thc, cn trc D n C l s phn chiu ca c cu (phng theo
hnh mn ca Simonis p.171). Xem hnh trn s nhn ra rng nhng dng thc khng
phi l hnh nh sao li y nguyn thc ti, v thc ti m mt phi hnh, vy dng thc ch l
nhng kh dng c mch lc nn kh nim v do l tr to ra chp ln trn thc ti m
h ng c th phn chia. Chng khc g tri t c hnh trn khng ly g lm tiu im,
nh khoa hc t t ra cc h thng kinh tuyn v tuyn ri chp ln qu a cu ng c
th phn chi s. Cng vy nh c cu t ra nhng dng thc khng cn my xc thc
l ct nm c thc ti. Nh th nhng dng thc khng c phn c th (phn
sensible) nhng li to ra c phn kh nim (intelligible. Simonis 316). Ni khc dng
thc lm cho ta li xa thc ti (v nh mt sensible) l ct nm vng hn c thc ti
(bng intelligible) kiu nh khoa hc vt l cng ct xn s vt bng nhng phng php
tru tng hu ch ng thc ti. Cng th nhng m hnh kin to c th gip ta khm
ph nhng h thng hu l tim n di b mt phc tp m h ca thc ti. L v nh
ta c th chn lc trong thc ti a tp m h mt s ch no ng cao, phng
i, gip thc ti c din ra trong mc gii, bt c s mung lung. V vy khng nn
ch nhng dng thc kin to (modeles construits) l gi thit, khng tng v ch l
nhng phng tin by ra gip cho i n mt mc tiu khc nh c l tng (d ch l
gi nh) ng m i chiu thc ti. Trong lch s khoa hc c nhiu gng nh th
chng hn ton hc dng biu gin lc thc ti cho d quan st. Hoc l nhng
in loi (types) ca Weber cng c tnh cch gi nh v ch ct dng lm tiu im ng
kim k thc ti nhn vn. Thc ti vn hm h, vy cn thit lp ra mt h thng o lng
cc gi tr gi l in loi. in loi c ch cho vic hc hi bt i tnh cht mung lung.
Trong trit hc ta cng c th k n nhng phm tr ca Kant. cng l nhng tng
quan tt yu c l tr suy din ra dng lin kt v thu dn vn vt a tp vo vi
nhau. gia phm tr l tr phn minh v s vt hn tp Kant t ra mt th trung gian
va c tnh cht cm gic c th sp xp s vt, li thm tnh cht l lun tru tng
sp xp cc s vt, l nim thc (schmatisme) mt sn phm ca tr tng tng tin
nghim. C cu phn no ging vi nim thc, cn dng thc ging vi phm tr. Nh vy
dng thc c kin to c l do tn ti ca n, nn xut hin nhiu ln, nhng vi Levi
Strauss th c thi hnh cch trit v h thng.
Th l tm bn xong phng php. By gi n chuyn dng phng php. V cu hi

trc nht s l p dng vo im no? Tha s l nhng im ni.
3. im ni
y l iu ti quan trng nhng khng c ch trong cc khoa hc xa v tt c ch

ch c mt bn: trit th ch l tr, s th duy kin, ngn ng th ng lut Hu khng
khoa no ch trng n im ni thc vi tim thc, ni cm xc vi kh nim, ni vn
ha vi thin nhin v v vy tt c b ln n l mt chiu hay l c khi: nh mt ch
Tng. Levi Strauss mun b p ch bng nghin cu v nhng im ni hin
hnh, th d vic nam n kt hn l mt, trao i ha vt l hai v trao i vn ha l ba.
Trong vic hn nhn cng gi l trao i n b Levi Strauss ch nhiu nht n tc l

cm lon lun. l iu c tnh cch ph qut v khng u khng c, m li do con
ngi (nhn vi hay vn ha) nhng t trn mt iu thin nhin l s nam n giao hp.
Nam n giao hp l lut thin nhin ph qut, khng u khng c, n cn quan trng hn
vic n ung v thuc c nhn: n cho c nhn sng, cn nam n giao hp l cho
chng lai trng tn nn c tnh cch nn tng hn, su xa hn vic n. V xem ra thin
nhin khng c t mt s hn ch no c. Cha nm vi con gi nh cc vua Pharaon
quen lm th con ci sinh ra cng khng thy yu t nh mt s nh lun l ngh tng.
Vy m phi cng nhn mt iu l khp ni trn th gii u u cng c s cm lon
lun, th r rt l mt s can thip ca con ngi vo thin nhin v chnh s can thip
lm nn tng cho vn ha. Con vt thiu vn ha v khng bit can thip vo thin
nhin, khng bit sang ngang tc bc t thin nhin ti nhn v. Trong s sang ngang
Levi Strauss coi vic cm lon lun l r nht, ng vit: linceste est le passage de la
nature la culture (Simonis 38). V th Yvan Simonis gi c cu ca Levi Strauss l s
am m lon lun: coi lon lun nh ca dn vo c cu lun ca Levi Strauss (Levi
Strauss ou la passion de linceste, introduction au structuralisme). Ni khc con ngi ch
bc ln t u ca vn ha v t lc c lut l cm lon lun, v l bc u c t
chc thay vo cho s tnh c gp u hay y. T lc cm lon lun th ngi ta m rng
giao lin n cha nhng m, ch cho gia nh khc, th tc khc; v do m rng phm
vi trao i. Trao i n b c ch trng v n l bn gc ca thn tc, tc l li xp loi
con ngi theo dng mu, theo mc thn hay s. Nh th s cm lon lun l ct tr
ca thn tc, m thn tc cng l mt tr ct khc trong cng trnh ca Levi Strauss. Thn
tc cng va l ci g thin nhin va l vn ha (nhn v t ngoi chp vo) nn c rt
nhiu mi lin h h hng khc nhau do s can thip khc nhau ca mi ni mi thi. C
th ni nh th v cc kiu kin trc, sp t nh ca trong mt thn p nhiu sc dn
c s. Tt c u hm tng nhng mi tng quan giu tnh cht c cu tc l trong vic

n mc cng nh c tr va l thin nhin va li do con ngi to tc th c nhiu li xp
lai khc nhau lm nn nhng sc thi vn minh khc nhau, mi ci c gi tr ring ca n
khi t ng vo ton b ca n.
4. Gi tr ca nhng ci khi u
Chnh v th m Levi Strauss ng vo phe chng li thuyt tin ha v vn minh, v l

thuyt mu toan xa b cc nn vn ha khc ch ly Au Chu lm im ti hu, lm
tiu chun duy nht, v nh vy th cc dn khc phi t b tiu chun ca mnh theo
tiu chun ca Ty Au. C th mi gi l tin b vn minh. V theo ch trng tin ha th
nhng s khc bit l gi to m khng cn l t cht ca cc nn vn ha. Th m s tin
ha xa nay khng lun lun i theo mt chiu hng nht nh v cng ngy cng xa hn
theo chiu hng y, tri li chiu hng c th thay i bt ng, ngu bin gn nh mt
con c tng c sn nhiu li i nhng khng bao gi theo mt chiu hng duy nht. Ty
phng c tin xa hn trong k thut nhng trong cc ngnh khc nh tn gio m thut
li km v.v Chng c l nhiu dn c s bit t chc i sng em li hnh phc cho
nhiu ngi hn bn Ty Au. C th ni h ngi hn nhng dn Ty Au vn minh. V
th ng phn i thuyt bin ha (c hu ht ngi Php theo, tr hai ng Balandier v
Roger Bastide chuyn nghin cu v ti vn ha Ty Au n hip cc vn ha bn quc
phi chu. Cn Roger Bastide kho v s va chm cc tn gio Ba Ty). Tt c nhng
ngi ging vi c quc ca Cng sn: c cng em hc thuyt Ty Au trm ln
con ngi khp ni, m khng k chi ti nhng sc thi d bit. V th mt nh nhn chng
hc ni ting Anh ng Radcliffe Brown gi quan nim tin ha trn kia l ngy s.
Cn ng Malinowski a ra thuyt chc nng (fonctionnalisme) chng li. Ong cho

thuyt tin ha qu tru tng v xem x hi s khai nh l thuc vo lch s Ty phng.
l li nhn c k cm mt vo nhng yu t l t vn mnh m khng ch n ton b
lm thnh bi nhng yu t y. Vy cn lp ra Chc nng thuyt nghin cu v tc
hnh ca x hi. Ci nm ngay trong hin ti ca n, v x hi y ch c th tn ti v
iu hnh c l nh nhng yu t hin ti c trong x hi ch khng phi nhng yu t
khut dng trong qu kh. V v th m quan nim chc nng i n ch ph nhn lch
s ngha l ph nhn bin ng. l mt iu qu ng khc m Levi Strauss mun
trnh. V th tuy ng rt ch n c cu ng thi nhng cng cng nhn rng nh c s
bin chuyn hin ang xy ra trong cc x hi c s m ta mi c th khm ph ra nhng
c cu nm ngm trong cc x hi y. Nhng c cu y thng hnh thnh ngay t nhng
bc s khai ca mi dn tc, v th Levi Strauss cao gi tr ca nhng ci khi u coi
nh nhng gch ni gia hai nn s hng ngang v hng dc: l v lc tim thc cn
tc ng mnh hn cc i v sau. Ong cho rng trong bt c phng din no ch c
nhng bc u mi l ln lao, nhng sng to ban u mi l v i. Trong Tristes
topiques (p. 422) ng c vit rng trong phm vi no bt c con ngi ch sng to c
nhng ci cao c trong lc u: ch c bc khi s mi ln lao ton trit! Lhomme ne

cre vraiment grand quau dbut dans quelque domaine que ce soit, seule la premire
dmarche soit intgralement grandes. V th ng coi nhng truyn thn thoi nh nhng
c cu ni l ph trn mt thc, nn d khai qut, gip tm ra c nhng dng thc
cn c cho mt x hi. Mun tm hiu mt x hi m li b b nhng trang u lch s l
ch bit c s hng ngang, l sa a, khng th t c cu th ca cc nh ch
(Race 120). Quyn La Pense Sauvage ca ng c th coi nh ting chung su chn
tng s sai lm ca Levy Bruhl cho rng tm trng cc dn c s l lc hu, l cha ti
t khoa hc l lun nn gi l tin lun l. cng l thnh kin ca hu ht mi ngi
trong th h va ri. T nay vi c cu phi ngh khc. C cu s ni vi mi ngi rng:
ng ly my lm thy, hy ngi khc tip tc l h. H cn gn thin nhin nn cng
gn cn c hn my.
IV C CU VIT NHO
1. Nho l t ca c cu
c xong hai chng trn ri by gi nghe ni n c cu ca Vit Nho th khng cn l

ci chi xa l, hn th nu c nghe ni chnh Vit Nho mi l c cu theo ngha trung thc
nht, th cng ch l mt cu ni ng nhin. V c cu l g nu khng l mt c gng
tng hp. M tng hp n cng cc chnh l a ch Tng vo ci hc c khi im lm
ca vn ha c in. M ni n Tng l phi c nhng hn t i p, i p l
c th v ra th v s v.v l nhng nt cn bn ca Nho gio vi cu m
dng tng thi cng nh l o Trung Dung ca Thi ha. C Tng quan tt phi c
hai hn t, v hai hn t gi l m dng, hay tri t, nam n, l tnh v.v V t o
l t th bnh qun gia hai hn t . Do l y m ring chng ti i theo li c cu
trc khi nghe ni v c cu lun. Sau khi c Levi Strauss nht l v s kin to m
thc chng ti c cm tng l tin Nho thi rt xa xa kin to ra cc m thc: l
tam ti, ng hnh v cc h qu theo sau (m dng, t tng, bt qui, cu tr v.v). V
v th nu phi tm ra ng t ca c cu th chnh l cc vua ca huyn s Vit Nho: Phc
Hy, N Oa, i V chng ti thy cng c l vit nh th khi c bit rng Levi
Strauss c khi hng lp ra c cu lun l do mt hc gi v Nho gio tc ng
Granet, cn nhng ti liu cng nh cc cuc iu tra ca nhn chng hc ngi M ch l
ty ph (1). Vi nhng ai c quyn Pense Chinoise ca Granet th cu trn khng th
lm ngc nhin l v nhng th, s ca i ton c trn ngp trong sch ri.
Hi rng vy ti sao c cu li xut hin nh mt khoa mi l. Tha trc ht v Levi
Strauss c nh nhiu vo cng trnh ca cc khoa mi nh ng l hc, tm ton hc v
uyn tm, nhn chng v.v Nhng nht l v phn c cu ca Vit Nho b Hn Nho vi
gip: m dng, ng hnh b hiu cch tai d ph php, cn tam ti th khng ai nhn ra
su xa ca n na. V th khi chng ti khai qut ln th n chiu ra nhng tia sng thc
mi l nh trnh by trong quyn Ch Thi. Cn ring trong quyn ny m chng ti
mun tn l C Cu Vit Nho th chng qua l mun ha nhi vi th hiu ca thi
i ang mi mt i tm nhng g mi l. ng khc cng l tn thi ha mn hc c
truyn ca Vit Nho. V th m chng ti trnh by v c cu hin i, bi cch ny gip
phn ln vo vic minh nhin ha nhng kh nng tng n trong c cu Vit Nho. Nhng
kh th s hin ln chi chang khi t bn cnh nhng khm ph ca thi mi. Nh
chng ta s d nhn thc hn nhng d bit gia c cu ca ngi nay v ngi xa.
(1) Trong quyn Clefs pour le Structuralisme, ed. Seghers, Jean Marie Aujias c vit: Levi
Strauss reprend les enqutes et matriauz avec une mthode qui doit plus un sinologue
Granet qua bien dautres amricains. p.88
2. T kin to n chn la m thc
Ta hy khi u bn v nhng nt d bit thuc phng php. Vi Levi Strauss th l

kin to ra m thc (modles construits) tc l ng tm cch thay th cc m hnh ca th
dn bng nhng m hnh l tr c th thnh cng thc i s nh c kh nng gii
thch rng ri hn, d iu ng hn l m dng ca th dn hu ht cn nm chm trong
tim thc. ng ny nhng m hnh ca Vit Nho c ri km theo c s cng nh
nh ln bnh din thc nn cng rt d iu ng, khi cn t ra m thc khc, nht l
khng mt m thc kin to no v sau c th snh c v kh nng bin thi v bin
(nh trnh by trong quyn Tinh hoa ng in, bi Kinh Dch) nn cng uyn chuyn linh
ng l lng, d iu ng. Bi vy thay v kin to m thc nh Levi Strauss th chng ta
ch vic la chn mo thc sn c. Ni khc Levi Strauss ly m thc ngoi chp vo
vn ha cc th dn, cn vi Vit Nho th chng ta ch vic mc ngay trong Nho. Ci kh l
ch cn lm sao tm ra c ngha trung thc ca nhng m thc y. M thc c ri :
no l m dng, tam ti, ng hnh, no l t tng, bt qui, cu tr. Ch cn tc b
nhng ngha php mn i l ngha minh trit ca cc m thc kia sng ln. V l
iu chng ta th lm by gi.
3. m dng
Trc ht hy bn v m dng v l nn tng ca ch Tng nn cng l nt cn bn

ca c cu y sc tng hp. V th c Khng T gi l hp ngoi ni chi o d
Ngai l thc
Ni l tim thc

Ngoi l l tr
Ni l tnh thm
Ngoi l s kin bin c ca s, k
Ni l nhng nguyn s nguyn tng ca huyn s.
l bin chng m Levi Strauss gi l lng hnh (A.S 258) v ng cho l bin chng
nn tng nht v rt hiu nghim v t cn c ngay trn nhng vt kh gic. Cest un
logique binaire base sur des objets sensibles (Simonis 156): mt lun l hng hai cn c
trn nhng vt kh gic nh t hu, trn di, trong ngoi, nam n, sng ti l
nhng bc i ca c cu v cng i cng thy nhp hai hin ln r v nu i n cng
ng, n min ln h th s gp bc lng hnh cn c hn ht gia Hu V. Khi
ni th ai cng nhn ra Kinh Dch trin khai bin chng hng hai mt cch huy hong
gia:
Cn v Khn
Vng Sinh v Vng Thnh vi nhng cng thc nh ti thin thnh tng, ti a thnh
hn.
Ri ni v Tng tin Nho qung din hu thc nhi v h x gi v khi p dng vo x

hi hc th Tng l nhng tc ng kiu mu th hin nhng nguyn l hng o,
cn hnh l nhng c nhn c gi thit hin thc nhng tc ng l tng kia Mt
cng thc din t bin chng lng hnh cch u linh man mc, xng ng lm i biu
ni ln mi bnh qun tri vt nht vi nhng danh t i i nh kin khn, tri t, hoc
nhng cp s 3-2, 4-1 v.v Tt c hp lc a li cho Vit Nho mt nt c trng ni vt
c trnh by trong thp t nhai vi nt ngang nt dc, ai lm quen vi c cu lin
nhn ra hai nt ngang dc ny l nn mng, th d s hng ngang vi s hng dc. By
gi bn n mt im khc khng nhng cn bn nh trn m cn i st li con ngi
cch thm tha l thuyt tam ti.
4. Tam ti
Ai cng bit rng tam ti l thin, a, nhn.
Thin y phi hiu l ci g u linh thuc c cu cn nm trong tim thc, n mi l tng.
a tri li l hinh thuc phm vi l tr c hin hnh c th kim im c.

Nhn l nt ni c hai hn t thin a vi tnh ngi, quyn ngi gi l nhn ch, tc
con ngi vn l ch trong tam ti theo ngha khng lng b n l cho tn gio (thin)
hay kinh t (a) nhng c em li cho con ngi mt nn trit l nhn ch y hot lc,
khng n l bi vt hay h, nhng vt n tm linh l cn ca con ngi. Nh m
Vit Nho thit lp c nn nhn ch sm hn u ht v gy nn mt li hnh x
an nhin ha hp khng lp v m cng khng kiu thi. Tuy vn nhn tri lm vua t lm
vua v nh vy tuy y lng kinh tri t nhng vn gi c cung k t trng, khng n
ni qu khm nm, i khi th cng c hi ngng nh cu: bc thang ln hi ng tri bt
b Nguyt lo nh mi cng tay. l chuyn bt c d ch nu nhn vin ca tri
bit iu th vn c knh n nh thng. Tuy nhin vn gi c lp trong ci ngi ta
ni m chnh con ngi lm ch, t quyt nh v thn phn mnh. c nh th l nh
ch con ngi c a v trn cp ti hu l tam ti. Nh c chn trong b ba cao cp m
con ngi c th i thm bc th hai quan trng hn nhiu, l ng hnh.
5. Ng hnh
Ng hnh ti quan trng v n ni ln tm hot ng bao la ca con ngi. Khi khng t

ng hnh con ngi ch c th lm vic hn hp, cn vi ng hnh th khng u khng c
mt. V th ng hnh y phi hiu l chp nhn tt c 4 gc: c ki, mc, thy, ha. Nu
p dng vo x hi l tt c tu, t, tr, bnh khng ph nhn hin no trong 4. Tri li c
chp nhn tt c nhng t di quyn trung ng l con ngi, nn ni bng hnh nhi
bt lu: i ra c 4 gc m khng lu li gc no. H lu li th gi l tr hay l duy. Ng
hnh l khng duy khng lm n l cho bt c hnh no nhng vn l nhn ch y sc
hnh ng bin dch ng bao trm c ton din. Khng duy tu, duy t, duy tr, duy bnh
nhng bao trm tt c: tu, t, tr, bnh. Nh m c tinh thn theo ng ngha l thn v
phng tc khng c ch vo c mt hin chi b cc hin kia, nhng hin din
cng khp (bng hnh). y l cn ng hnh. Bc cui cng thi hn trit o
ng hnh l cu tr.
6. Cu tr
Cu tr l Hng phm tc l m thc ln lao bao trm khp ht khng gy ci chi ra bn

ngoi (mt li qung din thuyt bng hnh trn). Do khng phi i tm o u xa:
kiu nh duy tu th i tm trn rng hay trong cc cng ng ni di tu rng, duy tr th i
tm trong chnh tr Vi thuyt Hng Phm th li khng i tm o xa nh th m tm
ngay gn trong bt c vic g, s g v tt c c bao trm trong ci Hng Phm. i tm
o xa l v thiu Hng Phm m ch c nhng m phm b nh cho mt hin hoc tu hay
t hoc tr hay bnh. y th tt c tc lm bt c ci chi d thuc tu hay t tr hay bnh min
lm n cng cc s gp v bin. Nu hiu ng ch cu tr th mt cu vn no cng
phi hiu thu trit: c trit thng ln trit h. Trit thng l t ti ngun sui uyn
nguyn, th d nh tam ti va ni trn. Trit h l ln xung tn th ch x hi. Th d ti

sao li c l gia tin th l cui cng l thuyt tam ti tc con ngi cng l vua l hong
nh thin hay a nn cng ng tn th. Hoc ni ngc li th thuyt tam ti khng ch l
mt nguyn l sung nhng n su vo cc th ch x hi nh l gia tin, s vng bng
ca tng l. Nh s i thng qua t c n dng (dng t c) nn Vit Nho tr thnh
mt nn vn ha no c th bt ch. Nh m khng mt th ch hay phong tc no li
khng c thm nhun minh trit, v v vy khi mun hc v trit Vit Nho th ch cn t
mt im no , mt cu truyn tru cau, thng bm, ng tr tri, bc trm con v.v s
ln ra mi hi thng vi nn trit l su xa, ch khi cn i tm xa. V vi Vit Nho ta c th
ni u u cng c trit, min l c mt trit gia nhn ra. V trit gia l ngi i xuyn
qua tt c mi chng: c, , t, dng hoc ni t di tr ln l dng, t, , c ( bn di
trong quyn Vn quc hc). Kh nht l hai t cng cc c v dng. Dng cng gi l
mt (ngn). Ci kh khn nht ti bit nhn thy c ngay trong ci mt mt nhi nan h l
th. Bi chng n i mt s qun trit dn t ngn ngun ra ti tt c ngnh nh, t
nguyn l xung n cc cu kt lun thc tin, d chi tit my cng mc ni vo vi
nguyn l cng cc c, nh va xem trn v tam ti, ng hnh v lc y s thy phi
thng trong ci thng thng, khi i xa. i xa biu l ci o cn hp qu cha trm
c khp mi phi i tm ch ny m khng ch kia, nh th t ra cha t c cu chn
thc. Khi t th s tm ra o bt k u trong bt c vic chi. gi l bng hnh nh
bt lu v y mi l nt c trng ca mt c cu lun chn thc: n ti s thu nhp
cng khp cho nn khi t co cu th nh v x hi mi ci u xp t y nh nhau v
c cu. Cng phi ni nh th v tn gio, lut l nghi l loi cho ngi sng cng nh
cho ngi cht. V th c c cu l khi c s thng nht hin din khp ht khng cn
mu thun no t cn c. Ngi ta thng thy mu thun trong cc trit hc l nim l
ti ch loanh quanh gia v t, trn khng t C di khng t Dng. Levi Strauss
khen Pht t a c siu hnh vo i sng l ng mun ni t C. Ong cng ca
ngi Karl Marx bit ly sinh hot thc s ca dn, ca nhng tp th lm i tng cho x
hi hc th cng l mt kiu khen t dng. Th nhng l cng u i vi Au Chu
m thi. Ch c Au Ty lu ngy b nhum trong ci trit hc l nim lm ton bng v t
nn trit hc o ng cuc i thc ti v b nhng ngi nh Karl Marx phn i om sm
cho l m mng. Nhng chnh v om sm (phn ng) m Marx li ct hon con ngi mt
tm linh, tc cha t c nn hc thuyt ca Marx vn xa la thc ti, khin cho nhng cn
b Cng sn tr thnh cung tn ui m v h, khng th nhn ra thc ti hin hnh, v th
m lun lun phi xt li.
Trn y l th ln s my nt ln ca Vit Nho minh chng rng n mang trong mnh

y nhng c tnh ca c cu nh th qun bnh gia m dng, th lp nh trong
ng hnh, v i ti cng cc nh trong Hng phm. Tt c chng t rng Nho gio i
vo c cu trc nht, t trc ti nay (1).

(1) c gi mun nhn r hn khun mt c cu nn c Ch Thi vi bin chng gia
thi khng. Nhn Bn gia thin a. Tm T gia tnh l. Trong c ba quyn u thy con
ngi gi gh ch tch tung cnh bay trong v tr.
7. Nt c trng ca c cu Vit Nho
l s bnh qun gia hai yu t cn bn to thnh c cu. S qun bnh ny rt cao

v n hin thc mi t Thin a gi l thi khng hay v tr. l vn thi gian rt
quan trng nh bn trong quyn Ch Thi. y xin ch ni n mt kha cnh c th
l s lm th d qung din v kin chng cho cu ni trn.
S l s hin hin ca nhn ch. Ni khc ch c s khi con ngi l ch. Con vt khng
c s. V khng l ch, con ngi thi c cha c s v cha t nhn ch. Ngi La Hy
cha a s vo chng trnh gio dc, v cha thit nh xong nn Nhn Bn, v chnh v
th k 18 ni n Nhn bn nhiu nn cng vi vng a s vo chng trnh. V cng t
y mi nhn ra thiu s khng ch l thiu s m cn hm cha nhiu ci hi cho con
ngi. Bi vy t mi tn th s v y n duy s li gy ra mt s qu ng
khc l chy theo bin c hng ngang vi nhp cng ngy cng in lon ui theo
mt s hi nhp cng ngy cng tr nn diu vi, kh lng lp li c th qun bnh cn
thit gia c cu v bin c (gia c v dng).
Que notre socit ait choisi lhistoire cest ses rispues et prils parce quelle a choisi la
course aux vnements est entrain un tythme toujours plus fou des intgrations
toujours plus difficiles: elle court le risque dchouer en ne rusissant plus lquilibre
ncessaire des structures et des vnements (Simonis 200).
cng l im m nh x hi hc danh ting Pitirin Sorokin cc lc t co v ng gi

l ci bnh sinh lng (quantophrnie) tc bin o lng thnh cu cnh. Bt k ci chi
min c th minh chng cch xc thit l c. Tm trng dn n ch lm cho hc gi
c chng minh cng ngy cng xc ng thm nhng mnh cng ngy cng t quan
trng.
V th m Levi Strauss cnh co ng thi gian (duy s) tiu dit mnh: ne laissons
pas le temps nous dtruire (Simonis 309). V l mt trong nhng l do ca s xut hin
c cu. Nhng ri nhiu tay c cu li i n ch chi s, ri chi lun c con ngi, bin
trit thnh phi nhn, phi s, phi chnh tr.
Trong quyn Les mots et les choses p.359 Foucault t ra qu khoa hc hn con ngi, ly
c rng s hin din ca ngi s lm cho khoa hc cng nh suy t trit hc b nguy c
ch quan nn cn gy con ngi ra bo ton tch khch quan cho khoa hc. S chi b
con ngi ny a n chi b lch s. Althusser mt c cu gia thin cng ngh mt li
c li quyn Capital ca K.Marx theo c cu, cng cho l phi ph nhn con ngi, k c

ngi kinh t (homo economicus) mi trng bo ton c tnh cht xc ng ca khoa
hc. V th ng ta t chi con ngi vi tt c nhng g n xem, nghe, cm, ngh: tt c
u b cho l h nn rt nguy him cho khoa hc, khin cho khoa hc tr thnh ngy to,
v th m cn thi b con ngi vi s ca n. Trong s nhng trit gia coi thng s k
cng phi k c Heidegger. Ong ny thot tin mun ch trng rt nhiu n con ngi
sng trong lch s n cho rng quan nim hu th xa kia h hng v gy b thi
gian, bi vy Heid c gng lp li v tr cho thi gian. Th m cui cng s tnh ca con
ngi quay li l tiu tn mt lch s, do m Heidegger b t co v ti hon con ngi
nh Dufenne nhn xt: Chez Heidegger qui semble dabord faire la part belle lhomme
comme historique. Cest paradoxalement lhistoire de lhomme qui revient subtiliser
lhistoire et du coup masculer lhomme (Por Lhomme, M.Dufrnne, Seuil 1968 p.102).
Th l lun qun, khin c cu quay li li c ca ngi xa, ca Hegel chng hn, cho
rng ch ton th mi c, cn thnh phn l nhng con ngi c th ch gn nh c. Ch h
thng mi c ch ti, mto c th trong xng trong tht hu khng c. li l ci hu
tham d bt tt (esse participatum contingens) ca con ngi trung c khng ni c tr
t uyn nguyn hay l ci ph nh ca Platon mt trit gia phi nhn nn cng phi lch s:
ch bit ngm nhn l gii bt bin bn ngoi thi gian vng bng ngi nn cng vng
bng s. Cc tro lu trit minh th k 18 phi tranh u cam go lm mi a c lch s
vo chng trnh gio dc, mi ginh ch c cho con ngi. Nhng con ngi va sinh
ra th li dn mnh cht lnh di bn tay ca nhng nh c cu phi nhn nn cng phi
s.
Trit hc phi nhn th vn ha cng phi nhn. Phi nhn th ly ai gi th qun bnh gia hai
i cc Thin a y? Cha mt trit gia no hay mt tro lu t tng no t ni mt
nn tng vng chi cn i cho mt quan nim lch s. C ngha l trit vn cn ong a
gia hai thi cc: hoc chi s vi cu di nh mt tri khng xy ra ci chi mi ht;
hoc duy s vi cu khng th tm hai ln trong cng mt dng sng; v khng mt bin c
no ging bin c no c. S tht khng c vi nhng ngi m cu ny hoc cu kia m
n nm trong quan nim s hai chiu: chiu huyn s gn nh bt bin (nihil novi) vi
chiu ngang vn bin. c nh vy mi d bt bin ng vn bin. Liu c cu c t cng
chng? Levi Strauss nghing sang bn bt bin (xem Race et histoire cui sch). Tuy
vy ng cng thc c phn no s quan trng ca ch ha l then cht cho s
bnh qun uyn nguyn, chng c c biu l trong t li cao nhc, nn chng ta bn
thm v nhc nh l biu hiu cn i ca c cu Vit Nho.
8. Ha nhc
Ai cng bit nhc c Vit Nho tn trng nh b cha mi s ha hp: ha tri vi t,

ha nam vi n, ha s k vi huyn s.

Mt trong nhng l do khin chng ti ch ti Levi Strauss l v ng cng bit quan tm
ti nhc, coi nhc nh mu nhim ti hu cho cc khoa hc v con ngi, mt mu nhim
m cc khoa nhn vn u vp phi, nhng chnh n l k gi cha kha m vo mi tin
b La musique represente le suprme mystre des science de lhomme, celui contre lequel
elles buttent et qui garde la cl de leur progrs (Simonis 294). Trn nhng thanh m v tit
iu nhc tc ng trong mt khong t trng l thi gian sinh l ca thnh gi dng
nghe nhc, l th thi gian chy di cch tuyt vng v bt kh phc hi, nhng nhc li
bin i n thnh mt ton th hng dc c l do tn ti khp kn trn mnh. n ni
ang lc nghe nhc chng ta nh bc vo ci bt t, khin cho tm thc thy mnh thng
hi vi c cu thin nhin v thc. Mt khi t n ci c cu v thc ca tinh thn
ri, nh c cu van xin ngi ta bi b mi cng trnh i trc hin trn thn tm cho
nn thm m thm lng ng tht lp mi tng quan thm lng vi v tr. Arriv la
structure inconscience de lesprit, le structuraliste demande quon supprime toute loeuvre
qui prcdait et quon se consacre lesthtique silencieuse: la musique pour tablir le lien
silencieux avec le cosmos (Simonis 12).
Th l bc cui cng trn con ng tm li Mnh, tm li ton th th s thnh tu khng

t li, t , t l lun nhng l t nhc.
Thnh bt
bt T
bt L
Nhng l thnh Nhc.

V. NGH THUT GII NGHA
1. Vn ln ca trit hin i
Tt c c ni ri trong cc thn thoi ch cn phi tm hiu P.Ricoeur. Tt c nn minh

trit, cng nh ti khn loi ngi c ni ra ht ri, nhng cn nm tng n trong cc
truyn: truyn k, huyn thoi Trit gia khi t thm thuyt mi m ch cn pht gic
ngha ca chng. l s mnh: Tout est dit dans les mythes. Reste comprendre.
Nhng mun hiu th cn c trang b cch no, v nht l phi bit cch vn dng
nhng tri thc ra sao, chng hn phi bit bu kh vn ha no nui dng nhng
huyn thoi n: nng hay du? Ri ngha nhng con s cng nh ci ging ca cc thn
v.v c th l nhng u mi gip ln ra tng tch, tm ra c cu. V y l con ng
dn n ch thnh tu. Bi vy tm ra ngha huyn s s l iu quan trng nht trong
nn trit hc hin i, cho nn n ang tr thnh mt khoa hc gii ngha huyn s, gii
ngha biu tng. s l i tng phn nh ca quyn sch ny.
Phn hai ny trnh by mt s quy lut m chng ti rt ra t Vit Nho cng nh t

nhng khoa nhn vn hin i nh: Dn tc hc, Tm phn hc, C cu lun gi l
ng gp vo nn trit vn ca nc nh.
Trc khi bn gii v nhng lut tc gii ngha cn phi bit s qua bu kh ca huyn s.
l iu ti quan trng. S d hin nay hu ht cc khoa nhn vn u bn n thn
thoi l v cui cng ngi ta mi nhn ra s quan trng ca nhng ci ban s. N l l
tng uyn nguyn giu nng lc hng dn. V th con ngi ch c th to dng c
nhng g ln lao bn vng l khi bit tr v vi n.
Mt dn tc cng ging nh i sng ca mt con ngi c ko di. Vy m i sng

tim thc ca c nhn c t chc vo qung 10 nm u, sau c hc hi thm hay
c hun luyn th hu ht cng ch l bin ci cht t ngoi mt. V mt dn tc cng th:
nn mng l tng ca n c hnh thnh nhng bc s khi m nay ta gi l
huyn thoi v s l nhin liu cho huyn s. Huyn s ni ln l tng cng cng ca
mt dn c biu l qua nhng mn mnh ca lch s. Phi dng s c tnh cht c
th, d hiu cho mi ngi. Nhng ti sao li dng mnh vn lch s. Tha trc ht v
l thi tin s, khuyt s, cha c s k ghi chp cc bin c cch lin tc theo tu th. L
th hai quan trng hn nhiu l huyn s ch l l tng, m l l tng th khng
bao gi hin thc c y : khi c im ny lc c im kia. V th mi nhn vt
huyn s ch biu hin mt vi tc ng biu l mt hai kha cnh no . Chnh tnh
cht l tng n m Kinh Dch ku l ti thin thnh tng, cha t lc ti a thnh
hnh.

- Thnh hnh thuc s k ni v con ngi c th.
- Thnh tng thuc huyn s bn v nhng tc ng l tng ph bin.
Ni theo c cu lun nay th s k l s hng ngang (histoire diachronique), huyn s l s

hng dc (histoire synchronique). S hng dc c tnh cch tm linh xoay quanh nhng tc
ng l tng biu th bng nhng s nguyn tng (archtypes) v vy giu ph bin tnh.
Khc vi s k hng ngang ghi cc bin c (evmentielle) cc d kin hin thn vo cc
nhn vt c th kim tra theo tu th. l im cn nhn mnh.
2. Vi huyn s ng hi u v bao gi?
S d th h trc e ngi khng dm tm hiu v cao huyn thoi nh m thc quan

trng, v e rng lm th l tht li li ng sau cng hng vi dn Thi c tin khoa hc. C
s e ngi nh th l bi khng nhn ra tnh cht ph bin ca huyn s: cha c hin thc
c trn y u c, v th khng phi l chuyn qua cho bng chuyn s n,
khng phi nhn v ng sau, m l ng trc; ng hn huyn s tht cho tt c mi ni
mi i nn ni = cng vi mi lc (synchronique ch sun = l cng vi). V cha c bt
u, cng cha ni no c = v bn phiu gi, v h x gi. Vraie mais irrelle = c
tht y. Vrai nh mt l tng nhng cha hin thc c (nn irrel). Mi l tin thin
cha t hu thin. Mi c tng cha c hnh. Hnh y hiu l hnh tch hin ln r
rt c th. iu khng c cho huyn s, v n mi l tng, cn trong vng sinh, nn
thiu chi tit c th. V vy vi huyn s khng nn hi kinh nc Vn Lang u,
thuc i no? V u hay bao gi thuc thi khng b nh hin hnh, l iu khng
c cho huyn s. huyn s ch nn hi n l nhng mu tng nhng in hnh cho tc
ng no, biu l nguyn l no ? Th d cu ni: Au C ci bc trm trng, nn s
hi em b ngoi ng th ngha t x hi ra sao, ngha minh trit ra sao. Ch ng
hi c hp sinh l hay khng? V th cng ng lo rng thiu phng tin di chuyn th lm
sao Minh tun th phng Nam c, v Minh y ch l mt s nguyn tung i
tm nh sng (biu th bng phng Nam). ng tra xem trong lch s c ai trng. V
Au C ch l s nguyn tng. Ci bc khng c ni ci bc, trm con khng c ni
trm con. Ni m khng ni, th mi gi l huyn s.
3. Giai tng t gi tr huyn s
V th ng phng din tm hiu l tng ca mt dn, tm hiu c cu ca mt nn

vn ha th huyn s tr nn gi tr v k. N s gip chng ta trong hai iu quan trng:
Trc ht l tm ra nhng im i ng gia cc dn tc. V c nhng thn thoi xy ra

hu nh khp ni trn mt t: th d to dng loi ngi, i hng thy, sa a ca con
ngi v m cc nh c cu tin vo bn tnh ng nhin con ngi. Bi chng u
u cng c nhng truyn tng t. Hy ly th d truyn Ngc Hong dng t st nn ra

ngi, xong ri em phi nng cho kh, bng gp ma, vi vng em cc tng ct i,
song c vi tng ct khng kp, b nc ma lm h. Cc tng h ha thnh ngi tn
tt trn mt t, cn nhng tng ct kp ha thnh nhng ngi lnh ln tay chn
(Vn hc I. 64). c truyn trn ta thy cng dng t nn nn ngi nh trong truyn
Adong ri cng nh mi ni vn c chuyn khng may trong vic nn ra ngi: phi
cha kh m phi ct i nn nay n mi thi nt nh vy.
Nu thn thoi Hy Lp c Promthe n trm la th bn Vit Nam cng c thng B n

cp la ca b Ha em i gy ha cho loi ngi (Vn hc I. 65). Nu trong Thnh Kinh
c truyn ng Josue ko mt tri li cho ngy di ra th bn ta trong thn thoi Bana dng
s Diong cng xin ch thn ko lui mt tri li ng ng, cho ti git tt c qun th
(Vn hc I. 158) v rt nhiu truyn khc. Nh vy th xuyn qua ci b ngoi coi nh v l,
bt tt, li c mt ci g ging nhau. Cu i ng tiu d nh tr nn xc nh hn, chi
tit ha hn. V lc by gi mi nhn ra rng thn thoi chnh l nhng bn kt c bit
bao kinh nghim nh n tch u tin ca con ngi trn ng hin thc nhn tnh, nn
cn truyn tng li cho cc th h v sau. Th nhng ch vit mi sau ny mi xut hin,
cn bao ngn nm trc ton l truyn khu. Trong s vn chng truyn khu th huyn
thoi l mt phn chnh, nu thi b th khng cn c my tiu im i su vo trong
d vng. Gi tr ca thn thoi khng nm trong cu vn, nhng trong ci g bng bc. V
th ng thi v d c hay hn Kinh thi i na cng khng sc li ko trit gia nh Kinh
thi v thiu ci u n cu ban s , khin cho khng c m li c. Ni sau li hiu v trc,
v ni ln khi im cng l ni ln ch im. Bi th huyn s mi gi c l s mnh.
Tc l khi xc nh c phn no ci l tng ca mt dn th chng ta c c mt
th tiu im c lng c mt dn t s mnh n u. Nh th ta thy thay v
thi b thn thoi th li cn phi bn v phng php c thn thoi. Ni khc l cn
thit lp nhng quy lut phi gi mi khi mun gn cho mt thn thai.
4. Quy lut huyn s
S d phi bn ring n quy lut huyn s v n l mt th gch ni gia tim thc v

thc, gia hng dc tm linh v hng ngang l tr nn khng th em nhng phng thc
ca s k p dng vo y m cng khng th c ba bi ty hng ty th hiu hay h
m gii ngha lung tung ty thch. Mun xc nh phng thc ca huyn s chng ta cn
nhn chn tnh cht lng din ca n. Tnh cht l va u linh va xc nh. V th va
phi dng lch s soi vo min u linh li dng u linh, l tng ni kt cc mnh vn
thuc huyn s. Nh th l c hai iu kin: mt cho tim thc th cn mch lc ni ti
lm mi nht qun; hai l phn gi cho thc th cn nhng s kin ln lao thuc s
lm tiu im hu trnh mung lung. S d cn a ra hai iu kin trn v huyn s n su
vo tim thc nn cn nhng phng php thm d tim thc. Nhng phng thc di
y l hu qu c kt t nhin khoa hc:, trong phi k ti dn tc hc, c cu lun v
tm phn hc. Vy trc ht xin a ra mt th d v phn tm ca Freud khi gii ngha

chim bao, v huyn s l chim bao ca mt dn. Nu chim bao biu l tim thc c
nhn th thn thoi cng l sn phm ca tim thc nhng l cng thng nn phng thc
gip ging ngha chim bao phn no cng gip ging ngha thn thoi. V c hai u thuc
ci m u khng th xc nh nn phi ni gin tip bng biu tng, bng tr hnh
(dguisement), bng di chuyn i tng. Th d tc gi kia mun sa li mt on vn
mi vit th ban m m mnh ang bo mt khc g. Mong c mt ci xe th m nm m
thy mnh ngi trn xe. Mt b ght em du qu n i ui em ra khi nh: m nm m
thy mnh ang git mt con ch trng. Trong ba th d trn khc g thay cho on vn,
c c xe thay vo bng ngi trn xe. Con ch ch em du, m tim thc b mun git
nhng thc khng dm nn ch ui i gi l chuyn di i tng. Do vy m li gii
ngha chim bao ngy nay khc li xa. Xa kia cc nh nghin cu chim bao c gng
thit lp mt bng cha kha th d m thy mu en l cht, n b s n ng d tn
m m thy con giao hay vt g nhn, cn n ng nm m thy ci g rng: mt hc ,
mt ci tu th hc hay ci tu l n b. M thy nc l sinh n, m s t l cha
C th k ra v s! Nhng chnh v bng qu di nn cng tr thnh bt xc nh. Bi th
trong quyn Khoa hc gii ngha chim bao Freud a ra phng php lin tng.
Mun bit ngha mt chim bao phi hi ngi m lin tng n g lc m hay lc k li
gic m nh phn tm dng lm im ta i tm ngha. Th d ngi m thy mnh
ang bo g, th cha th tm ngha, nhng v ng ngh n cha vn chng th s lin
tng gip cho xc nh ca gic m. Hi c th em lut p dng vo huyn s
c chng? Thot tin tng l khng v thiu lin tng, nn l thiu im ta. Nhng
xt k th li c ng thi vi lc hnh thnh ca huyn thoi. Ni khc huyn thoi hnh
thnh u vo lc no th bu kh x hi , lc ng vai tr lin tng. Vy lin
tng trong huyn s chnh l nhng s kin lch s ln lao nh cuc Nam tin ca tin
nhn ta, l v n xy ra ngay t thi khuyt s. Ngoi ra l nhng phong tc, nh ch,
l ly ca c thi m nay ta khng bit c t lc no, th d tc l ci r gip hiu v
Trng Thy v vi M Nng. Li tnh h theo bn m gip hiu ti sao Sng Lm li gi
theo tn m (Long N) v tn t (Lc) l Lc Long Qun v.v Ngoi ra cn phi k n
ca dao, tc ng, ng diu, nhng cu truyn c tch trong nhn gian cng c th coi l
nhng chng t qu bu, nhng mi lin tng kh d soi vo ni dung huyn s. Tm li
iu kin trc nht l phi ta vo nhng s kin lch s, nhng phong tc th ch, v c
nhng cu ca dao, tc ng cho s gii ngha thn thoi c c phn xc nh tng
i.
By gi bn n mt iu kin khc l s mch lc ni ti (la cohrence) l iu ti

quan trng, n l ci nt d nht qun chi em li cho cc cu truyn l t mt s thng
nht sng ng. Cho nn cng t ni c im nay th sc linh ng cng tr nn mnh
m. vy n em li cho s gii ngha tnh cht khoa hc, tc l n thay th cho tnh
cch khch quan ngoi ti ch c trong khoa hc thc nghim ch khng th c trong thn
thoi, cng nh trong cc khoa nhn vn. V th cn phi tm mt c tnh no khc b vo
ch thiu n v s l s mch lc ni ti. Ta s tm ra n nhng cu truyn xy ra

nhiu ln, th d truyn trm trng xy ra rt nhiu ni. Truyn lt c, hay l nhng con
s th d nhng con s trong ng hnh 2, 3, 5, 9 s ni di. Nh nghin cu nn ch
n nhng cu truyn ging nhau , suy ngh k th l i trn ng dn ti mi mch lc
ni ti. l iu kin th hai khin cho s gii ngha huyn s khng n ni vu v v
nn. Mc du n khng th vt mc ci nhin (probable) l iu ch dnh cho khoa hc
thc nghim v n c tnh cch khch quan. Cn nhn vn th ch t n s chc chn ci
nhin: tc ch th kim sot mt s m bn s, c on ra m bn huyn. M bn s
(nhng s kin lch s ln, th ch, phong tc, ca dao, tc ng) xc nh phn no ni
dung; cn m bn huyn (mch lc ni ti) em li cho s gii ngha sc sinh ng ca
minh trit. Lm c nh th th huyn s ng danh hiu l khoa hc nhn vn. V con
ngi vn l mt thc th y uyn chuyn, y u linh nn s xc nh khng th i xa
hn c na. Hai c tnh cn thn, d dt phi nhc lun cho nh tm phn khi gii
ngha chim bao, th cng phi nhc lun cho nhng ngi i vo huyn s: bit dng
ch phi dng. y l ca a vo nh minh trit.
VI. KHI HUYN S C HUYN THOI
1. Ln s huyn thoi
Sau khi a ra hai quy lut gii ngha huyn thoi, by gi th p dng vo mt s
huyn thoi, v chng ta s thy li c khc hn vi nhng li xa nay. Trc ht hy ln
s mt s huyn thoi.
a. Truyn trm trng th nht. Thn thoi Mng k rng: Mt t vo thi k y cha c
du vt loi ngi. Ngy kia c mt cy si to ln mc trn ni cao b bo xung, trong
bay ra mt i chim ln. i chim ny ra mt trm trng, trong s c ba ci ln d
thng. xong i chim bin thnh ngi, gi tn l Ay v Ua, tc hai con ngi u tin
trn mt t.
B tin cho Ay v Ua bit ba ci trng s n ra ba ngi, nhng phi sau mt trm ngy.
- Qu nht n ra mt ngi i ca (kha), qu hai n ra Lang a Cn, qu ba n ra con gi

l nng Kt. Ba anh em sng chung vi nhau trong hang Li Vang.
- T trng ngi Mng b th d n tht, n xin Lang i ca lm t trng, nhng khi i

Lang i ca b con Hoa tinh n n tht, nn em l Lang a Cn phi ln thay. Sau cn phi
dng ba loi c, mi th chn si, lm php nh nhau vi Hoa tinh. (Vn hc III)

b. Truyn trm trng th hai. Thn thai Ai Lao k rng: Ngy xa t Mng- Theng
(in Bin Ph) t nhin mc ln mt cy bu to ln, ch c mt qu khng l, khi chn c
v s ngi trong ph v chui ra ngi i v Ty bc hnh thy t Min in,
ngi xui theo sng M Nam l dn Thi, ngi xui theo sng M Kng l dn Min,
ngi i v hng mt tri mc l dn Vit Nam. Cn nhiu ngi na, mi ngi i mt
phng thnh mt tc. Ring c t tin dn Kha v t tin dn Lo l i sau cng. (Vn
hc I. 53)
c. Truyn trm trng th ba. Thn thoi Mng vi mt trm trng n ra ngi. 50 i v
mn ng bng, cn 50 ln mn ngc. (Vn hc I.53)
d. Truyn trm trng th tu: Ngi Ph Ni cng trong qu bu chui ra (Vn hc I. 124)
. Truyn thn thoi L L v trm trng. Hai ngi nam n u tin xut hin trn mt
t, khng c cha m v h do t nn ra Sau hai ngi kt lm v chng. Ngi n
b ra mt qu bu y ht, mi ht ha thnh mt ngi. (Vn hc I. 135)
e. Truyn ra vng.Ngy kia Lang a Cn i thm rung gp mt con ra mu vng to ln

khc thng n n khi b lm tht n hin Lang a Cn mt kiu mu xy ct ngi
nh. Lang a Cn ly v tn l b Ch b Chung c 9 con trai. Ngi con c ni
nghip cha cn 8 anh em lp thnh 4 h ln, sau sinh ra 9 con gi l v cc lang. (Vn
hc I. 112)
g. Truyn cy Chu ng: Lang Cn cht, con l Rt Rng (Thc) ln thay, giu c nhng
cha c lu i. Thn Kem Ca cho bit pha Bc c mt cy st v pha Ty c mt cy
ng. Thn cy rng 14 si tay, vn cao ti tri, nn dng hai cy m ct cung in,
gi l cy Chu ng.
h. Thn thoi Thi: Ngy xa tri t lin lc vi nhau bng mt cy song ln, nh m
dn trn tri, di t giao thip c vi nhau.
- Trn mt t c mt ngi n b ga c mt con trai thng i li trn tri, mt hm m

p la gi con v gip, nhng n c l li trn tri, b gin ly mc cht t cy song, t
ng i li gia tri t mt.
- Thi y cy ci, loi vt u bit ni: ng tri gi v cht th lng chng xem a no
trung thnh. Tt c u ni: ng t cht ri chng ta tha h theo mnh.
- Con ngi c ra dy cho nn ni: ng tri cht ri, ti khng c chn , ng t cht
ri ti khng c g n. Tri thy vy cho php ngi n tht cc ging th.

i. Tri lm hng thy. Nc dng cao tn tri, tt c mi vt u cht. Sau tri a
xung nhng sinh vt khc. Tao Sung v Tao Ngn t tri a xung mt t 8 qu bu
v 8 ci gy. Trong qu bu c 330 ging la v 330 ging ngi, v nhng sch dy php
ph thy, bi ton, tin tri. Tao Ngn ly cng cha l nang Um ra c 18 a con.
k. Thn thai Kh. Con chut ni vi hai ch em: trong 6 ngy na s c lt ln, nu cc
ngi mun thot th phi cht mt cy, o mt u dnh thc n vo ri buc vo
cy v rng, hai ngi trong , nh ly sp ong bt li cho k. Sau su ngy qu xy ra
lt. Lt xong chui ra th loi ngi cht ht. C chim tn l Mng n khuyn anh em ly
nhau, t lu ngi n b ra qu bu t chui ra v s ngi nh n chim ngi
ta xy n gi l cha ng Mng.
l. Thn thoi Mo v to lp v tr: Ch Lu (Thng ) sng to tri v t trong 7 ngy,

tri trc t sau. Trn tri cha c tinh t. Ch Lu mi to ra 10 mt tri v 9 mt trng.
Mt t nng qua, loin ngi lin h cy lm cung bn 9 mt tri v 8 mt trng
m. Hng thy: Ch Lu bo hai anh em lm ci trng chui vo trnh lt. Ch Lu nhn

xung thy nc trn ngp mi sai 9 con rng rt nc cho ro mt t. Nc rt ht hai
anh em trng chui ra, thy loi ngi cht sch. Mt con i bng bay li mang hai ch
em trn cnh n mt ch cao.
n. Sng to loi ngi: Khi mt t kh ro ri, Ch Lu ly mt nm t nn thn hnh con

ngi u tin, h sinh kh vo min, cho hn vo bng v ting ni c hng. Sau
Ch Lu a n cho ngi n ng mt ngi n b, hai bn ly nhau. Ch Lu lm
ra thc n nui v chng cng cc sc vt cho h dng, nhng vn h trn trung,
Ch Lu giao tip thng vi h trong ban ngy. n sau ch cho bit mnh ban m qua
trung gian mt ngi con gi hin ra trong mng.
Lai ngi tr nn ng o trn mt t, h tic nh nhng lc th vn Giu Giang Ka,

mi quyt nh tr li tm. H r nhau xy mt ci thp rt cao tro ln tri. Ch Lu
thy vy ngh rng s d loi ngi c th xy c ci thp v tt c u ni mt th
ting v mt ch, vy phi phn tn h i khp mt t v bt h phi ni nhiu ting
khc nhau. Ch Lu bn dng st nh tt c nhng ngi tro ln tri. T ngy mi
gia nh c mt th ting khc nhau, ngi ta khng cn hiu nhau c na nn phi
phn tn ra mi ni. (Vn hc I. 128-129)
o. Vn a ng vi b Eva bn ng phng: Ch Lu sng to ra con ngi, khng

cht, ai cng sng 9000 nm ri cht vo vn cc lc gi l Giu Giang Ka. Sau 12
hm th lt xc nh rn sng li tr trung. Sau mt m chng tr li b con du ra sao
cn v lm chi. M chng tc qu tr li vng Giu Giang Ka ung nc v n tri cy m
Ch Lu cm. T Ch Lu khng cho con ngi vo vn na. Con ngi cht v
cht lun. Ban u t sn sinh ra th hoa tri, nhng t y con ngi phi lm vic vt
v mi c n. l ngun gc ca nc mt, m hi, thn thng v cng l ngun gc ca
s cht(*).
(*) Tt c cc truyn trn trch trong Vn hc ton th ca Hong Trng Min.
2. Ging ngha
Trn y l mt s huyn thoi, nu c thng th ch l nhng truyn lc chc, qui d, x

b, cng lm lm truyn vui, nhng khi c theo nhng lut tc quy nh trn v
phn tch tng t nguyn i chiu so o v sp loi th s nhn ra c nhng dng
thc cn bn chi phi mt dn xuyn qua dng lch s ca dn y, v do lm ni bt ln
c nhng nt cn c gip chng ta nhn su hn, k lng vo c s tinh thn dn tc.
Th d u tin l hu ht cc truyn c phng pht thnh kinh v lt c, v dng nn loi
ngi, v vn a ng Giu Giang Ka, c thp cao gy ra nhng ngn ng d bit. iu
ni ln bn tnh ng nhin ca con ngi. Nhng trong ci i ng li c ci tiu d
ni ln nt c trng ca vn ha Vit Nho biu l qua ci bc trm trng v nhng con s.
Trc ht hy bn v s lp i lp li cu truyn ra trm trng ni ln nt c trng l
tinh thn cng th (esprit communautaire) ni bt hn bn Au Ty, ni m anh Caine
ghen t nn git em l Abel, anh Esau tranh ginh vi em Jacob v.v ni ln c c nhn,
tranh u sinh tn. C hai tinh thn (cng th v c nhn) u hin din khp ni gy
nn nhiu sc thi do mc giao thoa v liu lng ca mi yu t. V l hai yu t quan
trng khng th thiu trong nn vn minh no, nhng s khc bit l do liu lng. Th d
Vit Nho t quan trng trn cng th ba ln cn c nhn hai ln. Ngc li Ty Au c
nhn bn, cng th mt, nn ta gi vn minh h l c nhn; cn ta l cng th. Lc y ci
bc Au C tr nn mt tiu im rt qu cho chng ta khi nhn vo dng s mnh nc
nh, bit ngay l n thuc loi vn minh tn trng cng ng, cng th v hin thc vo
ci lng Vit Nam. Tinh thn cng th li i vi cy v chim. Nu xem thng s trt
qua, nhng khi theo c cu th ta bit cy thuc hnh mt ni ln vn minh nng nghip.
Trong nn vn minh ny n b ng vai tr quan trng nu khng hn th cng chng km
n ng, iu ni ln tnh cht mu h, mu tc vn gn lin vi vn minh nng nghip
m ta c th thy trong Chu ng (chu l b Chu). Ring nc ta th tnh cht c biu
th bng Tin, v trc na l chim. V th chim v tin hay xut hin trong cc truyn
huyn s ca ta. l mt nn vn ha s gp i th l du mc biu th bng hnh thy
v kim vi hai s 1 v 4, ni ln tnh cht ph h, v bin v hay i vi Hoa tc (Hoa tinh
trong cu truyn s 1 n tht Lang i Ca) nhng c Lang a Cn ni tip. Lang a
Cn c th i din cho nhn trong Tam ti, nng Kt ti a, i Ca l ti thin, Lang a
Cn l ti Nhn. V th c tn l Lang a Cn ni ln trit l t cng t lp bt tc.
Lang a Cn phi dng ba loi c, mi th chn si lm php nh nhau vi Hoa tinh.

l ni ln tnh cht bin dch ca trit l M i theo s 3-5-9 nn cng gi l s ha ngc
vi s ph ca cha 4-1 (ng T tng 14 cy so). Ai nm vng ngha cc s ng

hnh (xem Ch Thi) c th i su vo hn nh trong truyn s 6, th b Chu c th l Chu
tri tc l nn Minh trit. B Chung c th l cng b ch quyn lc cc b trong thi Vit
Nho. Chn em trai c th l Cu l, Cu tr, Cu long vi con s m: n cu. Tm anh em
lp ra 4 h c th l 8 tr quy ra 4 hnh. Truyn s 7, Ty Bc c th ch vn minh Kim kh
ca Ty Bc, cy rng 14 thc th cng mt con s vi ng T tng (vn minh du mc)
14 cy so 14 cng c th hai s 1-4 ca Ty Bc. Cn bt bao yu t khc c th tng
n nhiu ngha. Nhng c th khai qut ra chng ta cn phi nghin cu nhiu, v v
th chng sau chng ta bn v vic trang b bng nhng s c ca c cu lun.
VII. PHNG PHP C CU
1. Nhng trang b cn thit
Phng php huyn s s c tr lc bng phng php c cu tin su vo no

xc nh. C th ni l n tin st b ci ca nhng ci khng th xc nh. Phng php
l tt c c cu lun. Nhng cho d p dng chng ta c th quy vo my im
chnh sau y: trc ht l s phn bit cn bn gia hai nn vn ha nng nghip v du
mc. l im khng c cc khoa hc ch trng v trong thc ti th chng cn u c
vn ha nng nghip hay du mc nguyn cht. Tuy nhin n l tiu im nn mng gip ta
ln ra manh mi. Sau c hai h lun quan trng mt l v tr ca cc thn Nam hay thn
N. Thn Nam du mc biu th ph h, thn N nng nghip biu th mu h Hai l c
mt s du hiu biu l c cu hai bn nh s phn cha ti sn, tnh cht ca cng ng
hay l nhng mi nhn lun hoc nhng con s l s chn Tuy l nhng du hiu
lu m v s giao thoa nhiu i ca hai nn vn ha nhng ngai n ra kh tm u c
yu t no khc lm tiu im gip cho s gii l ca chng ta c t trn nn mng
l i vi mu cht ca phng php c cu. V s p dng phi rt uyn chuyn v
linh ng nh mt ngh thut, nn di y chng ti s bn bng nhng th d c th
trnh nhng li quyt on tru tng c tnh cht xc nh qu r.
Ta hy bt u bng tc l ca dn gian hay em nhng bnh vi ht xi hay nhng u

rau st m b di gc cy a u lng. Tc c ngha chi chng? Cu hi ny tt
nhin khng c t ra thi duy l v ch coi l d oan, tin rng dng lu ngy c
hi hng c th thnh yu Nhng nu mun theo li c cu th phi tm ra ngha hay
t na l l do nguyn khi ca nhng tc l kia. Ti sao tc l c y m khng ni
khc? Ti sao li a n nim tin d oan n? L gii cn phi c nn mng hn hoi, v
nu khng th chng ta s ri vo tt a kin ra th chng c gi tr g.

Vy da trn my s c ca c cu nhc trn l ta c th suy lun nh sau: Trc ht
l Bch Vit thuc vn minh nng nghip. Nng nghip vi tho mc l mt. Trong cc mc
th cy a c ch v n mc ra c trm r nn c dng ch Bch Vit cng
nh ch s bm cht vo t lm nn s bn vng v.v Cn bnh vi tng trng cho
sc ha hp c t ni trong cu truyn tru cau ha hp nhng yu t khc bit
nh vi vi tho mc V th ca dao ni ming tru l u cu truyn th cu truyn
y phi hiu su hai tng ngha, trc l truyn trai gi, ci hi v chng, sau l truyn
o l. V o qun t khi t o v chng, m o v chng c khai mc bng ming
tru.
By gi mun xem o nh th no th s nhn ra l o tam ti: trong ming tru c

cy, c nc c , biu tng cho tam ti. V tam ti l nn tng nn n phi hin din
khp ni nht l trong nhng vic ti quan trng chng hn trong vic nui dng th n
xut hin trong ba u ra. Ba u rau l bin th t ci ni Tam bin ca Vim Vit (xem
Vit l). C hai u l biu hiu ca Tam ti c bnh dn ha thm thu vo vic
ti h trng l n. (Dn d thc vi tin). Dn ly vic n lm bc u, bc nn tng v l
nn tng nn cn c o l hng dn. o l l Tam ti.
c trng ca Tam ti l v tr cao c ca con ngi c xp ngang vi tri cng t. Ap

dng vo c nng con ngi m ni th thin, a, nhn chnh l , tnh, ch, l hay l l s,
s vt ch a, cn tnh l tnh ngi, v cao ngi nn ng phng cng cao
tnh, bn trn c l. Vi Vit Nho th tnh thm nhi vn minh ch l thm nhi ch l bt
chnh. Ngn ng ty c cu summun jus summa injuria ngha l quyn li cng cc (l) th
cng l bt cng cng cc: th d quyn t sn tuyt i gy nn bt cng tuyt i y
phn ln con ngi vo ch n l. V th cu summun jus summa injuria rt ch l.
Tic rng Ty phng bit th m li i vun ti l b b tnh. Vit Nho th tri li vun
ti tnh nn khng th chn l tr tri, m th lun c chn tnh cng nh chn tm. Do
cho tnh lan ta ti c nhng vt quanh mnh theo tinh thn ton th (thin a vn
vt nht th). Vy nn cc vt dng lu ngy nh bnh vi, u rau c tnh no
vi ngi khng n vt i m nn cho v gc t, y nh ht mi con ngi c quy t
chung quanh bi v vn t, l bi v chung cho mi t xut khi c th tnh ca mnh
c tr v vi khi t siu danh th s vt cng th. Nhn sao vt vy, t ra cng l c
dp vun ti mi tnh ca mnh. Cho nn i vi nhng vt cng mnh (hot ng) lu
ngy nay n lc bt c dng th con ngi c tnh cng khng n b y a l a v
vi gc t i l mt l gii tuy ch t ci nhin (v l nhn vn khng th i xa
hn) nhng c nn tng. Nn tng l trit l Tam ti bao trm khp bu tri vn ha Vit
Nho nnn l mt th mch lc ni ti cn khi ta da vo m l gii th c nhiu
may mn tm ra ngha ca hin tng.

By gi xin ly mt th d khc cng rt c trng ca Vit Nho, l nhng tch th thn
giao thip vi Ngc Hong ri li vi Dim Vng chng ni ln vai tr con ngi rt ln
lao, v Th Thn chng qua l nhng ngi nh ai m li giao thip vi Tri (Ngc Hong)
vi t (Dim Vng) th l iu khng th tng tng c trong cc nn vn ha khc
do m c nhng li hnh x coi tri bng vung:
Dc ngang no bit trn u c ai
Hoc nhng cu ca dao kiu:
Bc thang ln hi ng Tri,
Bt b nguyt lo nh mi cng tay.
nh ri li tri vo cy,
Hi b nguyt lo u dy t hng.
Nhng thi m k ni khc d b ln n l phm thng. Th nhng vi Vit Nho

th2i nhng chuyn trn ch l minh ha cu nh ngha con ngi nh l ci c ca tri
cng t, l ni qu thn hi t: nhn gi k thin a chi c, qu thn chi hi tc l hng
ngang vi tri cng t vy.
l vi th d ni ln bu kh vn ha Tam ti, tri, t, ngi lm nn nht th. Chnh ci

thuyt Nht th a n khung ng hnh, ni m phng hng, sc mu, s c lin
h nn tng em li cho c cu Vit Nho mt khun mt c bit khng u c. V bn
k trong quyn Ch Thi nht l bi ng hnh, vy xin thng qua, y chi th p dng
vo vic tm hiu mt t cu truyn nh sau.
2. Thn nam hay thn n
Ngy xa c hai thn c thn ci thn hnh ht sc to ln, thn c gi l T Tng hay
Khng L, thn ci gi l N Oa.
T Tng mun kt duyn vi N Oa, n thn bt nam thn phi thi ti vi mnh, hn
trong vng ba ngy mi ngi xy mt hn ni tht cao, c th ng ln trn m nhn khp
c mt t. Nu ni ca nam thn cao hn th n thn mi bng lng lm v chng.
Nam thn Bc, n thn Nam, hai bn ua nhau p ni. T Tng c mt i thng v
i c th cha c hng i t. Mt chuyn thn ang gnh, thng t dy xung
lm thnh 9 ci i ln.

Sau k hn lm xong, hai thn bn tro ln ni ca nhau xem ni no cao hn. ng
trn ni ca thn c trng thy c ra ngoi bin ng, xa n cc nc lng ging.
Cn ng trn ni ca thn ci th thy r c bn pha chn tri. Nam thn thua cuc n
thn bn p ni ca T Tng xung m bo hy lm li ni khc. Ni ca n thn
ngy nay tng truyn cn du tch l ni nam gii H Tnh.
Thn c li ra sc p nhiu ni khc cho n thn bng lng. Do m nhiu ngn ni

mc ln t Bc ch Nam. C nhng du cht ln cn lu li trn vi ni min Bc v
min Trung m v sau ngi ta cho l du chn ca Nam thn khng l.
Trc s theo ui ch tnh ca Nam thn, rt cuc n thn cng vui lng kt hn.
Ni v hai thn c ci, trong dn gian c cu v v B N Oa bng ba mu rung, ng T

Tng mi bn con so ch c th v i ca hai thn. (Vn hc I.80)
Nhng ch ba mu, 14 cy so m hiu l c th v i cng c th ng, ch sc sinh

lc di do ca hai ng b. Nhng mi l t thng, cn mun i li c cu th cn
o su thm i khi nh sau.
Nng nghip l vn minh m. B N Oa thin v hnh mc vi s 3 l s bn chiu, l s

ca nng nghip nn ni l ba mu rung. Ti sao li mu rung ng vi mu l m?
Tha v m t nn cho nng nghip, nn l mu v s 3 l cn ca 9: n cu. Ong T
Tng 14 cy so, cy so ni ln thi sn hi. l vn minh du mc ca ng, v ng l
vng ngoi thuc t c hay t tng, vi cc s chn ca t tng v th Phc Hy cm ci
c vung vi hai s 1 v 4 ca Bc Ty nn ni 14 cy so. C nhiu truyn khc cng
chi vai tr tng t chng hn truyn hai anh em Nam To, Bc u m tri trao cho vic
sn sc sinh t, s mng giu ngho v.v Nam To gi s sinh, Bc u gi s t, lun
lun bn cnh tri. Nam To bn t tc l bn ng i vi phng Nam. Bc u
hu tc l bn Ty i vi phng Bc. Ti Bc Vit cn hai ci i Ph Li tc gi l Nam
To, Bc u tng truyn rng l ni b m ra hai thn. (Vn hc I.71)
Nu c di nh sng Vit Nho ta thy ngay s mch lc ni ti n trong: Nam vi ng

i i, ch v s sinh, s l, ng bn t, cn Ty Bc i i, ch v cht vi s chn
phng Bc s 1 cng vi 5 l 6. l s m ch s cht, mt chiu, vng ngoi. V th c
cu con s lc u su khc nc chy mt chiu anh i. Cn Nam To i vi ng s 3
(Tam ti) l s sinh nn lu truyn thng ng ha Nam To vi thn th v i i vi
thn Phc. Ngi ta thng gi thn Phc, Lc, Th l tam a. Thn sng lu l mt c
gi, ru tc bc ph, u si, tay chng gy, tay tri cm qu o tin, thng i vi con
ra hay con c l hai ging vt c ting sng lu nm, tng trng cho s trng th. (Vn
hc I.18)
3. Truyn chc

Trong s cc con gi con nh Tri Chc N l ngi kho tay v sing nng nht. Ngy
ngy nng chm ch dt bn sng Ngn, may mc cho bao nhiu thn thng gii.
Gm la nng dt xong phi ra, di trn trng thy l nhng m my ng sc trong
nhng ngy tnh ro.
By gi h gii c mt chng trai chn tru tn l Ngu. Thy Ngu hin lnh, n
tui ly v song v nh ngho nn phi sng tr tri, mt hm con tru vn l thn ha thn
bo vi Ngu:
- Ngy mai anh n b sui trong rng s thy c mt by con gi ang tm qun o c
trn b, anh chy n trm ly mt b, ri em giu i, tc khc s c c ngi v p.
Ngu nghe theo li con vt, hm sau n b sui rnh, qu nhin thy c mt by tin trn
tri xung tm, o qun ci b li trn b. Ngu bn trm ly mt b ri np vo mt ni.
Trong my tin n kia c Chc, nghe theo cc bn, nhn rnh vic xung trn chi. Khi
tm xong h ln b, nghe ng c bng ngi, vi v khoc ly o tin bay ln tri. A
Chc ln sau cng, thy mt o tin, ang bi ri hong ht khng bit lm sao th chng
Ngu sau cy hin ra. Nng c ni xin Ngu tr o v tri, nhng Ngu nht quyt
khng nghe, khin Chc nh phi theo chng v nh, ri lm v Ngu.
Hai ngi n vi nhau t lu th sinh c mt trai. Mt hm Ngu i vng, Chc

nh la ra phi, nhn thy b o tin ca mnh giu trong ct, nng ly mc vo, m con
hn khc, ci vo o con mt chic trm ri bay v tri. Ngu tr v nh thy mt v, tm
li chic o tin khng cn na bit l v tr v tri m ra bun ru khng cn thit g
na. Nh thng v qu, Ngu bng con n sui tin tm, hy vng c gp v xung
tm . Nhng ch mi my ngy khng thy g Ngu nh tr v nh. Thy con khc
i m, Ngu li cng st gan nng rut, quyt nh ln tri tm v mi hi n tru. Tru
bo chng bng gi con cho cht nhm li nm ly ui, ri tru s c cch a hai cha
con ln tri gp v.
n na tri Ngu xin vo chu Ngc Hong k ht s tnh ri i tr li v. Ngc Hong

cho gi Chc N n, Chc cng c tht tnh nhn nhn s thc ca mi vic xy ra.
Thng tnh i tr, Ngc Hong phn cho Ngu cng con li tri v Ngu phi trng
nom mt ngi sao pha Ty, cn Chc pha ng, mi nm chi c gp nhau mt
ln.
Mt thut khc k li rng Chc v tri ri thng nh chng con mi nh tin n a

phng tin xung em hai cha con Ngu ln tri thm. V chng, m con gp nhau
mng r nhng chi c mt hm, hai cha con phi tr v trn, v php ca Ngc Hong
rt nghim. Chc ha vi chng s kim c hi xin Ngc Hong cho chng con tr li
xum hp, ri nh tin n dng dy cho chng con xung. Nng gi cm cho con i n

ng ri giao cho chng mt ci trng h xung t th nh vi ting trn tri bit m
ct dy.
Xung lng chng tri, thy con ku i, chng Ngu ly cm ra by ln mt trng cho
con n. Mt n qu bay ngang qua thy a b vi cm trn trng mi x li m n.
Nghe ting trng, trn tri tng l cha con v ti t, mi ct dy, lm cho c chng
Ngu cng con ri xung bin. L qu thy vy lin bay ln tri ku m c ln.
Ngc Hong bit r cu chuyn, cm thng cho Chc chng Ngu, mi cho php
Ngu cng con c ln tri. Nhng hai v chng k tin ngi tc, phi ring bit ra
hai bn b sng Ngn, mi nm ch c php gp nhau mt ln vo m mng by thng
by trn. Cn n qu th phi i p cu cho Chc chng Ngu qua sng gp
nhau.
V th mi nm vo m ngi ta thy hai sao Chc N v Khin Ngu i kht li vi

nhau hai bn sng Ngn H. Vo dp Chc chng Ngu gp nhau vui mng chy
nc mt ha thnh nc ma Ngu h gii. Cng trong hm Chc ngng dt, b
qun t bay i nn t trung tun thng by ngi ta thy t nhin trn tri ri xung tng
si t nh ng sc. Cn chim qu th vo khong thng by bay i ht ri n khi tr v
rng c lng u thnh si v phi i bc cu trn sng Ngu. (Vn hc I.69)
c truyn trn ta c th nhn ra n tch hai nn vn ha. Ngu Lang i din du mc gi

tru (mao) c coi sao pha Ty (s 4) cn Chc l tin (iu) coi sao pha ng (s 3).
Truyn ny c hai dch bn. Bn sau Ngc Hong nghim php hn. Ay l du vn minh
du mc ln lt nhiu qu. Cn trong dch bn trc th bu kh mu h ni: Chc N
may mc cho ht cc thn, cng nh nhng li khn ngoan mu tr th u do nn minh
trit nng nghip biu th bng u Thn nng l con tru.
4. T lc t cng
By gi chng ta bn n khii cnh khc ca nn vn minh ba mu hay l tam ti: l

c t cng t lc c th hin trong cu truyn Lang a Cn. Lang l lng ca nc
Vn Lang cng l vn lng. a l nhiu, cn l lm. a cn l lm nhiu nn a cn l hin
thn ci trit l t cng bt tc ca vn ha nng nghip, mt nn vn ha khng n
sn, cng khng cy da nn khc Hoa tinh du mc m Lang a Cn chng li. Truyn k
rng Lang a Cn dng 3 th c mi th 9 si l ni ln trit l tin ha t ni ngc vi
trit l s chn t ngoii nn l li vo ngoi lc. Khi ni Lang a Cn c 9 trai, 9
gi, tc l i ht ng tin ha gm 9 bc ra gi l 9 trai, ri li 9 bc vo gi l 9 gi.
Hai 9 l 18. Ni li vi 18 i Hng Vng hoc truyn tri c 9 tng: mt ln mt xung v
chi l 18. Con s 9 cng chnh l con s ca Lc Th, sch ca dn Lc Vit (xin coi Lc
Th Minh trit) l sch ca vn minh m (Nam tht, N cu) vy. Tt c u c su vo

vi nhau bng mt mi nht qun nm ngm, cng gi l mch lc ni ti. Mt th d
khc.
Trong tiu thuyt v c tch hay thy ni n vic thn s mu ch mc. Th ta c th hiu
thn y l trit l t cng pha ng nn ght nhng tin tng vu nghin pht xut t
pha ty bc th m Ty ch (Tut) cn en l mu ca phng Bc. l ngha thm
su nhng lu ngy mt i v c thay vo bng s tin nhm l git ch mc ly mu
phun vo binh ph Chnh v s ght , ght mu ch mc hay l s trung thnh vi vn
minh nng nghip nhn bn m Vit Nam hn nhng dn Mng Mn, nht l Chim
Thnh tuy cng thuc Bch Vit nhng sau nhim ly vn minh thn quyn t An
truyn sang nn c km ngi Vit Nam. Thn thoi Ba Na ni ngi Vit Nam khn hn
nh vi cha m. Trong cu truyn cng c lt c, ri cng c truyn xy thp qu cao
nn ting ni m ra khc bit khng hiu ni nhau na nn mi ngi phi i mi ng: K
ni ting Ba Na th n x Ba Na, k ni ting khc th n x khc Da Rai, X ng, Ra
, Rc Lai, Rng Gao Ch c ngi con c ni ting Vit Nam th li vi cha m cho
nn ngi Vit Nam khn ngoan v giu c hn cc em(*) (Vn hc I.157). Ch ny c th
m ch ngi Vit Nam duy nht cn trung thnh vi qu hng tinh thn nh s bn sau
trong quyn Vn ngun gc vn ha dn tc. Nh s trung thnh m cn khn
ngoan.
(*) Trong quyn Sociologie dune guerre, ng P.Mus k li cu chuyn gia ng v mt

ngi dn thng min Phan Thit rt knh trng ngi Vit Nam cho l sng to ra c
my chp, xe hi, xe la v.v
- Nhng l ngi Php em sang.
- th cc ng em sang nhng phi c ngi Vit mi li c xe, cc ng chp hnh

nhng phi a cho ngi Vit mi ra ra hnh.
- Bn chng ti cng c thnh ph ln hn H Ni, Hi Phng Cng c ngi li xe, ra

hnh ch.
- Vy th cc ng cn sang y lm g?
- Anh ngh chng ti sang y lm g?
- Cc ng to bo, khe nn ngi Vit Nam thu cc ng lm lnh v cnh st. H ma lanh
lm bit ht v li dng c ht. tr.15
Nhng khn ngoan cho ti ngy t b nn minh trit ca tin t th ht. iu y c gi

vo truyn thng Cui. Xa kia Cui l ngi lm ci, mt hm nh thot nn b h n m
Cui tm ra c cy a c sc cha c bch bnh, nn Cui nh a v trng bn

nh, mi khi i vng th dn v: C i th i bn Ty, ch i bn ng, cy dng ln
tri.
Ln no cng dn i dn li v pht cu ! khe dn b th b c i xem sao qu

nhin cy lin lng lng bay ln tri. Cui va v kp vi ly ru mc cy li nhng cy vn
c bay cho ti cung trng v Cui phi li trn . (Vn hc I.67)
Cy a ch nn minh trit nng nghip ca tin t b khinh ch th n tr nn l l l

lng khng cn kh nng cha bch bnh nh xa na. Ngi Vit hai ln i vo cy
nh vy. Ln u l khi nhn Hn Nho, ln sau l khi rc cc thuyt ngai lai dy xo
mnh vn vn ha nc nh. V v th nn vn ha ny tr nn l lng khng c kh
nng on t dn tc thnh mt khi na.
5. T phng php ti ngh thut
Trn y l my th d minh ha phng php. Nhng cn ni ngay rng phng php

khng th t t khoa hc khch quan, c th p dng cch my mc, nhng n l
c mt ngh thut t vi i rt nhiu kinh nghim v ti trc th. Trc ht khng th p
dng kiu my mc v nhiu l do.
L do u tin l s pha trn nhiu h thng ca nhiu vn minh, iu ny xy ra ngay

t Kinh Dch. Kinh Dch l mt tng hp hai nn vn ha nng du, nn c nhng ci
mu thun th d cng l s 5 m trong bt qui phng v th thuc s thnh, cn trong
ng hnh li l s sinh. Thc ra khng l mu thun nhng l n tch ca s giao thoa
hai nn vn ha hay t ra l hai b s tiu bi. Ri li c s di chuyn biu tng chng hn
theo ng hnh th s 3 ch tri 4 ch t, m t i vi khn, vi m, vy ti sao c lc s 3
li ch m nh trong truyn cu thin huyn n th cu tha phi tm hnh mc, vn
minh nng nghip i vi mu h hay mu tc i vi s 4 kim kh cng rn ch vn minh
ph h. Ni mt vic giao thoa lm cho phin phc cc biu tng.
Ri thm vo y nhiu li khc nhau nh chi ch chng hn Trng Thy l nc, vit ra
Trong Thy l u. M nng i ra M nng. Vit m i ra Vit tu v.v y l cha k
n dng t bin i rt nhiu ln, hoc nhng truyn do dng t m t tn. Th d thn
nng c u b, l ti h ca thn nng l Khng, th ch Khng mun tm lc hai
yu t ca vn ha nng nghip mt l phng Nam nn vit vi b dng l con d (
phng Nam cung v cng c l mi) v b n ch vn ha m. Ri ti cc con s c th
ty v tr i i nh 2 l la, 3 l mc, nhng c lc 2 li ch t, hay nc (/chnh ra nc
l 1) v do v tr i p m c s di chuyn ngha, i p vi 3 tri th 2 t, m khng
cn l la. cng l n tch ca s giao thoa hai nn vn ha.
Sau cng thm vo s ngi sau khng hiu ri c th p dng sai. Th d tc l mt

s x trc khi n c ngi ta reo 3 ting, ri 6 ting, ri 9 ting. Hai con s 3-9 thuc vn

minh m, cn s 6 thuc vn minh cha. Vy y c phi l ha hp hai vn minh hay l
lm ln s 5 ra s 6. Kh m tr li c.
Cng nn nhc n s ln xn do c th t do v thc th nhiu, nn cng bin i cc

truyn c rt nhiu ln nh hc gi Granet nhn nh thu o u quyn Danses.
Sau khi tam sao tht bn huyn s tr nn mt bi bng bong kh lng tho g, v v vy
s gii ngha tr nn ngh thut, ngha l
Tuy c phng php, lut tc chung nhng vic p dng phi rt uyn chuyn, cn n
nhiu trc gic v c kim sot do lng tri v mt nn hc thc t gio rng, vi mt
sc kin tr theo di. V trong vic ny cng ging nh bao cuc khm ph khoa hc khc
b mt ch chu l din cho ngi kin tr tm kim y nh in l ch l din cho Ampre sau
bao cng trnh nghin cu rnh rp.
Cng th, c cu tuy l mt phng th nhng s dng n l c mt ngh thut i phi

c nhiu tinh kin nhn, i chiu so o, c nh vy th ri mt lc no mi trng nhn
ra ngha tim n v nhng ci trc kia vn ri rc t nhin nh t ng kt li vi nhau
thnh mt ton khi sng ng, v mang theo mt ngha trc kia khng ai thy c.
l nh kinh nghim lu ngy trong a ht nh Levi Strauss nhn xt: et aprs lequel
seulement ces connaissance se prendront en un ensemble organique et acquerront
soudain un sens qui leur manquait antrieument A.S 409. Cn nhc li rng ngha mi
cng khng t minh hin c th bt buc mi l tr phi chp nhn kiu khoa hc
khch quan m ch l lm ni nt mch lc ni ti tng tng n cho ti lc .
V th m trit gia khi dng nhng li gii ngha nh trn nn trnh c c on cho nh
th ny hay th n mi phi, ai ni khc l sai. iu quan trng l mi mch lc ni ti cn
c lm ni ln v c th n mi tr thnh sinh ng: cn lm ni ln bng cch ny hay
cch khc. Hong c l t trng du mc hay chng? Si Vu c pht minh vic c
ng chng? u l ty ph v tt c ch l hnh hin, nhng c th hin thn, ni vn l ti
a thnh hnh; quan trng khng nm trong nhng trong ci tng ti thin thnh
tng. Tng y phi hiu l nguyn l hng dn hay nhng vic in hnh, tt c lm
nn c cu, lm nn c s tinh thn. Ni khc cc tn Phc Hy, N Oa, Thn Nng l i
biu cho nn vn minh nng nghip th ng ri, l ti thin thnh tng cn trong
thc t c nhng c nhn nh th khng (ti a thnh hnh) th khng quan trng. Bi v
trong th cti t ai hin thc c y ci l tng uyn nguyn kia (cng gi l Minh
trit v th mi ni l v h x gi v khng ai hin thc ht c, nn irrel mais vrai
ngha l c tht, l c l tng, cn trong hin thc th khng c trn y, nn ni l
irrel: v h x gi. Tuy nhin du khng hin thc y nhng li c lc c y
tng vn mnh, vy l cho mt nn minh trit thnh hnh v c gi l huyn s.
6. T ngh thut ti o thut

V th trong vic gii ngha huyn s iu phi trnh hn ht l c c ti. Ch ni rng ch
c th ny mi l phi th kia mi l ng. V nhng vic thuc thi khuyt s lm sao
kim sot m dm ni dng ng ln nh vy. Bo rng t tin dn Vit khng lin h chi
ti Bch Vit v ng xa y him tr. Vy hi ti sao li c ngi sut t b Dng
T vi Bc Vit, trng ng tm c cng khp ni trong vng v.v V ti sao mi
trang huyn s ca ta u cng mt c cu vi Nho nguyn thy. Xem b ngoi coi nh
khc nhng khi t c cu th li l mt. Tt nhin mun t c cu phi c ci hc bao la
ch ci hc qu t nh xa th thy c g. Ngay vic mnh ang trnh no cng
cha thy c, ch ng ni chi cao hn.
Trnh hc thc v gic ng ca con ngi c th chia ra 3 chng:
- Trc ht l kin l nhng tin tng t ring khng c l chng hay nhng l chng lc
chc.
- t hai l ch trng cao hn kin ch cu quyt p no cng c l chng ti liu

i chiu vi cc khm ph loi. Nhiu khi c c h thng. Tuy nhin nu khng thm c
trit hc th cng mi l bc hc, c b th hn t nht thi. Nu thm vo mt trit
hc th ta c ch thuyt, nu l tay nm vng c trit hc n trnh c h
thng, Nho gio ku l c lp trng (lp) nn gi l ch thuyt l v vy. Ch l c ng
hng, cn thuyt l ni ln tnh cht nng v l thuyt phn ln cng ng.
- Sau cng n ch o l khng nhng c trit hc m cn t trit l tc l thu ha trit

ti sng ng biu l ra bng pht kin mi m, lm ni ln c nhng mi lin h
trc kia cha ai thy, t ra cch minh nhin. T y quan trng c gin ln trn nhng
nt cn c m b nh nhng t di thuc d kin. V th nht ch l nhng iu c
on khng cn th no minh chng. Th n l khi ln li trong nhng d kin th mt d
b che lp khng cho thy c ci c cu uyn nguyn. Trit gia l nhng ngi c th
a ra ch o, ch nhm vo mt im trong trm ngn im, nhng mt m li cn bn
c th mc ni c tt c. Ngi t ch o s c quyn nh thi s ng vo huyn
s th khng phi l k li y nguyn ( l vic ca bc hc, ca kho c) nhng l thut
nhi tc v tt nhin c nhiu li tc khc nhau. Cng l cu quy nht tc ng Quy c mt
chn, m vi Khng th mang mt ngha ch mt ng Quy l . Cn vi Trang T l trit
gia kim thi s th li em Quy mt chn i chi vi con rt ngn chn. Vi Sn Hi Kinh
th Quy l con vt ging b, khng ng, mnh xanh ch c mt chn, Hong bt lt da
lm trng ting vang ra 500 dm (Danses 509). y l quyn ca thi s ca trit gia, hn
th na phi ni l s mng ca h, h khng c thut nhi thut m h thut nhi tc,
m l tc th tt c nhiu li, nn hu ht cc trang huyn s cc truyn truyn k u c
nhiu dch bn cng nh c nhiu li gii ngha c ngh. iu quan trng khng phi
l tm xem dch bn no, li gii ngha no ng, v ng vi ci chi? Lm sao kim sot.
Qu quyt th nay hay th n ch l kin. Vy iu cn thit phi l xem ngi k li

mun ni ln ci chi vi truyn , vi li gii ngha c kh nng no kch ng cm
quan ca ngi thi i, c a ra mt kinh nghim sng mi chng. Sng mi l cm
mi, ngh mi, thy mi. y mi l iu quan trng. V th trit gia khng nhm lm vic
thng thi m nhm tc ng tm hn. Vy phi xem h mun ni ln ci chi xuyn qua
nhng trang huyn s n, vi nhng li gii ngha ngh, y mi l ch o, y mi l
minh trit (sagesse) bn di ch l saoir, l hc vn, l thng thi. Vi thng thi khng
th ni chuyn v ngun m ch l kho c. V ngun i mt kh nng sng to phong
ph. Chnh v th m trong trm ngn kin v tt c mt cuc v ngun trung thc.
Tm li m ni th ch nn coi huyn thoi c trit gii ngha nh l nhng pht ngn

vin ca trit gia.
VIII. CI GING CA CC THN
1. i tm tiu im
C hai li c s, mt bit v mt hiu. c bit (information) khng em li g

my su xa. Th d khi c lch s quc Roma ta thy h l mt dn rt giu c tn gio:
th th thn no Jupiter, Mars, Quirinus, Junon, Minerve, no Demeter, Liber, Libera
v sau ngi ta c sang trang khc, c th cho n lc quc tan v, gp sch li
ri c sch khc. Li c trn chng a li g lm ngoi s tha mn c hiu tri, ni toc
ra l c t m. Mun i su hn tm l do ti sao quc Roma sp , ti sao li th
thn n m khng th thn kia th phi c theo li huyn s, hay c cu. Lc y mi c
th nhn ra th d ti sao dn ny th thn nam, ri sau th thn n. Ti sao thn Mars li
ln ln chim ch cao nht trong n Capitole v.v Lc y chng ta s nhn ra thn thoi
l tm gng phn chiu kh trung thc mc tin b ca tm thc con ngi, cng nh s
giao thoa gia nhiu nn vn minh. Th d cc dn bn th nng nghip thng th thn
n, dn xm lng du mc th thn nam. l lut chung nhng c rt nhiu mo tr ty
lc. Thi m Roma a chung chin tranh m mang b ci th thn chin tranh Mars
lm ch n Capitole. Khi thi bnh tr li th cc thn hin ra, c khi thn n chim ch
thn nam: thay v b ba Mars, Jupiter, Quirinus, Junon, Minerve (*) khi xm lng l du mc
th tn th sc mnh m v n b thuc phi yu nn khng ng k. S kin y chiu
gii ln thng gii theo lut ngi sao chim bao lm vy, hay l ngi ta dng ln thn
minh ging nh tng mnh. Khi mnh tn th sc mnh th thn h tt cng phi mnh,
m cho c th th cn trang b cho mt ci ging c. Th ri cng y nh trn mt chnh
tr xm lng n p dn bn th nng nghip th no th trn bnh din tinh thn, thn nam

n p thn n cng th v thn n thngn l ca nng nghip. V vn minh nng nghip
xut khi t n b (Civ I.53), ni khc vn minh khi ln t lc b sn lm i vo
nng nghip, m v cc b t nn cho nng nghip, nn cc b lm ch: cc thn tt nhin
cng l thn b. Cc dn du mc c ph h mnh nh Jude, Islam, Protestant u
khng c thn n (Civ I.235). Ni chung th cc thn b xut hin trc cc thn ng, cc
thn ng n mun v sau, u u cng th (Civ 255). Thot mi xut hin cc thn ng
u d nh ngo p, lu ngy bt chc ngi m hin t ra (Civ I. 89). Dn Assyrie th
thn mt tri l Ashur rt d, sau hin dn ra th th thn n Nina ri i tn kinh thnh
Ninive knh thn. Xem vy bit thn minh tr nn tm gng phn chiu thi ca
con ngi: lc xm lng th hung hn kht mu, nhng sau lc chim c t ai ca
nng nghip, tr nn hiu ha ri nhu thun th cng t ba thn c n mt c hai ci
nh va ni trn v b ba in Capitole.
(*) Jupiter l thn ca tng l, ni vt trong ch thn quyn. Mars l thn chin tranh
ca qun nhn. Quirinus l thn ca cng, k ngh v nhng g tinh xo. B ba ny hon
ton c, n b ba sau th c hai thn n l Junon v Minerve.
Tt c nhng im trn s hin ra hin nhin khi c lch s vn minh nhn loi theo li
huyn s. V lc y ta s nhn ra lch s dn no cng tng t my im i ng nh
trn. quc Roma khng khc chi c. Ngi Roma xm lng n p cc dn bn th
(a base italiote), bt lm h dn, (Plbiens) cn h th lm thng cp (Patriciens) nm
ht c quyn i (snat) ln quyn o. V th m cc thn ca th dn italiote (plbeiens)
khng c th. Nhng n nm 496 trc k nguyn th nhm ny khi lon tuyn b l
cc thn khng v chng my ng tin v h lp n th b ba giu cht m l: Demeter,
Liber, Libera (*) trn ni Aventin chng vi ba thn ca thng vin trn ni Capitole (la
triade Capitoline). l mt pha trong rt nhiu cuc x xt gia hai bn xm lng v b tr,
hay l gia du mc v nng nghip, n s mang rt nhiu hnh thi khc nhau qua nhiu
thi v do s pha trn, nhng tu trung l mt bn bnh vc chuyn ch, mt bn t do.
C hai yu t cng cn thit cho x hi loi ngi Nu ch c t do dn ch th s a
n hn lon nn cn trt t. Nhng ch ngh n trt t th s bin ra chuyn ch m nu
ch c chuyn ch th con ngi b cai tr s phi sng theo li con vt: i sng chng cn
chi ngha. Minh trit l ti s iu ha c hai yu t . Thiu n l vn minh sp .
Nn dn ch Hy Lp sp v khng iu ha ni t do vi k lut nh kiu lng v
nc ca Vit Nho lm c gia s t tr ca lng v s hng mnh bn vng ca
nc (aucun moyen ne fut dcouvert qui put concilier lautonomie locale avec la stabilit et
la puissance de la nation (Civ. VI.124). Phn nhiu c t thi cc n sang thi cc kia.
Tiu biu nht c l l n thn Artmis ca dn Ephsiens v mt do b vn minh du mc
n p bt phi ha c hay t na phi nt bt ci ngc li, nhng n lc yu t c thua
trn th Artmis tha thng xng ln, trn ngc mc ngay ra mt t v (Civ. VI 161) Tri! V
m ng n i t l nguy. Th nhng i ci c chng mc rt kh. Dn khng
hiu l chng mc nn lc chng li thn c ca xm lng li c lc a ra b ba ton

b. Ba ch n chng ln nhau th ra ch gian: gian gio cng nh gian nan v chnh s
qu ng ca c hai bn l c su xa dn cng ha Roma n ngha a. V th
trong vic nghin cu v cc thn th cn xem n ci ging, iu h trng lm, v nu
ton c th hiu l qu du mc, php hnh, chuyn ch, nu ton th mt th li qu nhu
nhc. Tm li th khi c s theo li huyn s chng ta c th dng s c ci ca cc
thn lm mt tiu im rt cn thit n ni cc s gia ln cho rng khng th hiu c
mt ngi hay mt dn khi cha bit tnh cht ca cc thn c h tn th (Civ I.253). V
th mun hiu su xa nn vn ha Vit Nho chng ta phi nghin cu v kha cnh
s t v tr cho mc tin b c nn tng. Tuy nhin mi l mt kha cnh, cn ton b
vn nm trong cc hnh thi ca thn, tng di chuyn t vt qua cy ci n con th
vt ri mi n con ngi v sau cng mi n lut thin nhin ph bin. Theo th cc
dn s khai th cc ri tin ln t nh th th thn cy, n sau th thn th (cc vt
loi) sau cng mi n thn nhn hnh v chnh giai an ny m c vn thn c
thn ci. Sau cng mi t thn v hnh v tng: tc khng cn quan nim Thng
nh mt nhn v nhng nh lut thin nhin siu ng ch huy khp ht.
(*) Liber l thn chng, Libera l thn v, c hai coi sc vn nho, Demeter l thn n.
2. Mc tin theo thn thoi ca Vit Nho.
Vit Nho ni y khng nhng ch Vit Nam m cn c Mng, Thi, Mn, Mo, Chim
Thnh V tt c u c h mu hng ngang vi Bch Vit, Tam Miu, cho nn c s tinh
thn ca h lc y ch khc ta v tiu tit m thi. V th y ti trng dn tt c c tch
ca h nh nhau. c thn thoi v c tch nc nh, ta nhn thy c du vt r thi mu
h hay mu tc (mu h mu quyn th quyn cai tr trong tay m, mu tc th c th m
khng nm quyn cai tr nhng h ca con ci tnh theo h m). Thi c ghi du
bng nhng truyn con khng c cha, ch c m nh truyn Prm bn Chim Thnh.
a) min Parik (tc Phan R ngy nay) c mt ngi con gi khng h i li vi mt ngi
n ng no th m bng mt ngy kia c thai, cha m cho nng l gi h ui i nn
nng phi tri qua nhiu trc tr, cui cng nng sinh c mt con trai t tn l Prm,
sau ln lm vua Chim Thnh (c thm chi tit trong Vn hc II.193)
Gi : Cu truyn nhc n thi k mu tc, cha c php ci xin, th con gi no cng

c th sinh con m khng c chng. Nh vy, u c vic cha hoang. V con vn c
lm vua Nhng v truyn c k li lc c th ch ci xin, nn mi c truyn m
Prm b ui i, v ti cha hoang.
b) Nng Hn. Ngy xa t Phong Chu x Thim c mt ngi con gi ng trinh dng
cm khc thng tn gi l Nng Hn ng u vi qun gic lm le xm chim x
mnh, Nng Hn quy tc cc tay dng s, tp hp dn chng trong min lp thnh o binh
hng mnh. Trong m b h ca nng c ba vin tng ra trn khng bao gii chu li
Dp gic xong nng bay v tri, dn chng lp n th nng nh anh hng dn tc. Cc
tung ht x Thi hay nhc nh n Nng Hn ngi n ho kit thng du Bc Vit.
(Vn hc II.258)
Gi : Truyn ny cng ging nh truyn cc b Trng b Triu, u phn chiu giai on

mu h: quyn b to hn ng, mt b m ba ng tng ph. Ch Phong Chu lm ta lin
tng n b Au C cng a 50 con ln Phong Chu, tc min ni ni cn duy tr
mu h mu tc lu i v sau.
c) Trng ca. Hng ca Kam Di ca Ra ni ln thi giao thoa gia mu h v ph h.

Theo tc Ra th v i hi chng, nhng am Di i ngc tc l l chnh chng i hi
nng. (Vn hc II.326)
d) Thn la dn Yang Ri l n thn v chnh cc b ng ch t. (Vn hc II.77)
Gi : truyn ny c th l tang chng m nht v ngun gc ngh nng do cc b, cng

nhu cc b ng u trong c vic t t, lc y n ng ch c xem l, cha c t l.
C th l giai on thn x m ca cc b (cc m nng, m chu, m nng) cha
n giai on x tc ca du mc, chon mt quyn ch t ca cc b. Tuy nhin Vit Nho
khng cc b b tc ot quyn t l t ra trong dn gian, nn l gia tin cc b vn
gi quyn ng t vi cc ng.
) Truyn con tm. Ngy xa, c mt ngi con gi tn l T, cha m u mt sm, phi
em thn i hu h mt b giu c. Tnh tnh ca b ch nh c nghit qu i khin mt
hm th T b rn i, chy vo mt khu rng, ngh bng th cht vo ming th d cn hn
l mi trong cnh khn kh b hnh h hng ngy. Th T chy i c mt qung kh
xa, phn by lu nay n ung thiu thn ui sc, phn vt v bng rng li sui, nn ng
ngt nm trn mt tng . Thn ni y thu r tnh cnh ng thng ca c gi hin
lnh th ngy mi theo di che ch.
Khi th T bng mt tnh dy tng chng mnh nh va qua mt gic chim bao. Cnh
vt chung quanh khc hn lc nng ngt i. Nng thy mnh nm trong mt ci ng, ru
tri mm du nh nhung, di chn mt dng sui trong chy qua k m m nh ting
nhc. Trc mt nng, va tm tay vi, v s nhng tri cy ngon chn thm lng lng
dy leo bung xung nh rm che ca ng. ang i kht sn, nng a tay ln hi n
ngu nghin ngon lnh.
Sau ba n thanh m y, trong ngi nng cm thy nh khc thng. Thn ni hin
hnh mt ng lo ru tc bc ph, tay chng gy trc bc n gn nng. Trng thy c
gi phc hu, th T vi cho knh cn. Ong lo lm ra v ngc nhin, hi nng u n
y, lm sao lc lng mt mnh gia rng ni vng. Th T chn thnh k li u ui mi
ni v kip sng y a ca mnh. Ong lo lc u ti nghip cho nng ri khuyn nh:

- Chu trn i nh vy l phi. Chu c li y, c l c yn thn hn, c lo trng
chng cho.
- Tha c, c l n nhn ca chu, xin c cho chu c bit c u.
- C khu rng ny l nh ca lo. Lo sng bng ngh n ci, nn nay y mai lun.
Chu ng lo ngi, thnh thong c lo li thm. Nu c vic g cn n lo, chu c ti
mm ny gi Ong tiu i l c lo n ngay.
Sng hm sau, ng lo tr li cho th T mt bc qun o mi thay b c rch nt.

T , th T sng mt cuc i thanh thn, t do, khng phi lo n ngy mai, cng
khng cn ru bun ngh n ngy qua. Dn dn chim chc, cc th trong rng n lm
quen vi nng, ngy ngy mang li cho nhng tri cy ngon ngt, qu l dng lm thc
n. Sng nh th, nhan sc th T ngy mt rng r nh a hoa rng ang tt ti.
Vo tha by gi, thng gii c mt v thn am m khoi lc, sau khi bin ci thin
nh thnh mt chn n chi trc tng ri chn nhng lc th trn tri, thn tm xung trn
gian. Nh php tc siu phm, v thn bin ha ra mi hnh dng cm d n b con
gi nhan sc. T gii thng lu cho n bnh dn, thn hin ra khp ni, khi l v quan tr
p, ti hoa li lc, khi l mt thanh nin tun t, phong nh, a tnh, li cun bao nhiu
ngi p vo trong vng sc dc. Khng mt ngi n b, con gi no b n m
trnh khi sc thu ht ca thn, khi ri vo vng am m. Thn chn ch khoi lc
trong gii thng lu xa hoa, mt hm i tm lc th ni thn d, qua khu rng vng,
khng mt bng ngi, tnh c bng gp c gi rng xanh ang n a vi by chim cng
mung th. Sau pht sng s trc sc p ca th T, lng dc bng chy ln, thn mon
men r l tin li nh v ly ngi p. Mt ting chim ku tht thanh, c c gi cng
mung th vi vng b chy trc ngi l, thn ra sc ui theo. Th T quen sng gia
thin nhin tr nn nhanh nhn khc thng, chy i nh gi, thn bn gi php phng
theo. Trong lc thn sp chp c th con nai ln n qu xung cho th T leo ln lng
m thot khi tay dm thn.
Nai a ti ng, th T s hi khng dm bc ra ngoi na. Nng tro ln mm , gi

ng tiu i ba ln th ng lo hin ra. Ong lo cn dn nng cn thn v trao cho nng
mt chic vng ngc, eo vo tay c th mun tng hnh lc no cng c. Nh th m
nng trnh khi s sn n ca v thn mun chim ot nng
Thy cng theo ui ca mnh khng c kt qu, thua tr mt sn n, thn ni gin th

quyt bt nng cho bng c. Nh php siu phm thn ging mt ci li rng ln vi
nhng si ch tht nh v tht chc bao vy c khu rng. C gi khng d nn b mc vo
li, may nh mt con bch tng dng ng m thng, cu thot nng mt ln na.
Nng gi n Ong tiu. Ong lo hin ra khuyn nng ln sao c b vng li th ku
n tn Pht B Quan Am.
V s mc by nn lu th T khng dm ra khi ng. Nhng ri lng ham mun t do
chy nhy li thc gic nng i. Ln ny nng hng v pha khc trnh s theo di ca
v thn si tnh. Song nh php thn thng, v thn bit c gi nng i v ni nng n,
nn ging li trc bt c. Nh li ng lo dn, nng ku n tn Pht B Quan Am,
th nhim mu thay, tt c cc si ch li u rt gn li thu trn bng mt ht u lc.
Trong lc nng m ming gi n ln th hai th tri ch theo hi nng th ht vo trong
bng.
Thy php tc thn thng b mt c gi thu mt, lng t i ca thn b k phm trn tru
ngi qu i, v thn ni trn li nh ngh cch tr th. Lp tc thn nhn gi ngay thin
li di quyn mnh trc kia n. Thn st r cc bn, thn gi, thn ma, thn sm,
thn chp cng n ra mt. V thn m gi nh thn thin li gip mnh nh cho tan thnh
qun o c gi ang n a vi by th gia rng kia, song ng lm hi n ngi nng.
Thn st vng li, ri ch trong nhy mt, gia lc c gi ang vut ve my con nai bn
dng sui, th my en ko n kn tri, gi ni ln d di, sm chy m m, chp nhong
chng cht, ma tun xi x. Th T b chy v ng, bng mt ting st n vang tri, rung
chuyn c ni rng nhm b xung ngi nng. Th T khng h hn g, song lp qun o
che y ngi nng tan bin u mt. V thn ng trn mt mm cao chng kin
cnh tng y, ph ln ci c thng, ri si ni chy v pha ngi p trn trung.
Nhng thn li phi tht vng mt ln na, v chic vng ngc eo tay gip cho th T
thnh ra v hnh.
m xung, th T kh nhc ln m v n trong ng. Nng thn thng vi tt c chung

quanh, tng chng nh vt g cng c mt ang t m nhn mnh. Trn trung, nng
khng dm gi ng lo hay l th rng quen bit n cu gip. Nng lui vo cui ng, rt
run ly by. Tm li thn nut vo bng lm cho nng kh chu, nn ra thnh mt ng
ch mm du, bn chc. Lnh qu nng ly qun vo ngi lm mt th mn p m p.
Th ri nng dn dn tt th trong ci ch m du y. Trc khi linh hn ri khi th xc,
nng thnh khn ngh n nhng k ngho nn, khn kh, thiu qun o che thn, phi
cht lnh lo nh nng, t nguyn s gip cho h may mc, em nhng si ch ny dt
thnh qun o. V th m nng cht i ha thnh con tm.
thc hin li nguyn c, hn nng mang theo ng ch t n ging ngn cy du

trong vn Thng uyn, ni hong hu cng vua thng ti ng mi chiu. Khi hong
hu ngang qua, hn nng mi th ra cc si t vng ng nh tung bay cho gi mn man.
Hong hu ngc nhin hng ly, thy ch t p, nh vng, mm du, bt th mi hay l
si trng mong manh v do chc l thng. Dng ln vua xem, hong hu c mong
c mc mt chic o dt bng nhng si t vng p y.
Nim mong c ca hong hu c nh vua sai thc hin. Tt c nhng si t vng

trong vn ng uyn u c thu gp li, bao nhiu th dt ti gii trong nc c triu

vo cung, ri chng my chc, mt tm la vng cc k mm du, bn chc, rng r dn
ln trc mt vua. Hong hu vui mng sai ct may ngay cho mnh mt chic o di,
hm sau ra triu ng cnh vua. C triu nh sng st trc v p ca chic o hng mi
lm tng thm bi phn nhan sc ca ngi mc. Vua mi cho triu thn hay l chnh
hong hu khm ph ra th ch t qu l , v cho php cc quan cng nh giu c
trong nc c bt chc hong hu may mc th hng mi kia.
T ngh trng du, nui tm bt u ny n, p li nguyn vng thit tha ca c gi

qu ma th T. (Vn hc II.92)
Cu truyn trn ni ln ngun gc t la dt vi l do cc b. Dt vi l bc ln th nh

(*) trong 4 bc loi ngi i vo vn minh l:
- Gieo gt
- Dt vi
- Lm nh
- Ch vit
(*) Chng ti chu kh chp li c cu truyn di ny v t la l yu t quan trng ca

vn minh Vit Nho. th cu truyn c th lm khung cho mt phim ngh thut rt phong
ph.
Trong 4 bc th bc u (gieo gt) l cng cc b c, by gi li n bc hai l

dt vi v may mc. Th T cng mt hng vi b Ly T l ngi n b c ting
pht minh ra vic nui tm, vy l bc hai cng cng cc b. Cn bc ba l lm nh th
huyn s nc ta cng quy cng cho cc b, tc cu thin huyn n nh s bn sau
trong bi ngun gc ci nh.
By gi n bc 4 l ch vit th khng c g chng t cch trc tip phn khi sng kin
ca cc b, nhng gin tip th ta c th thy trong nhng truyn nh Cy k nam sau y.
Ngy xa, mit Khnh Ha cui min trung Vit, c mt c gi nhan sc li c php
thut, theo thuyn bun bn sang t Trung Hoa. Mt v hong t nc Tu cm v sc
p duyn dngg ca c gi, rc v lm v, sinh c hai trai rt tun t. Nhng chng
c bao lu, hong t li say m mt thiu n Phc Kin, ri m ra hng h i vi
ngi v min Nam. Nng lm mi cch chim li tnh yu ca chng, song khng
kt qu, mi nh ngh ti vic tr v nc v em hai con theo.

Thi by gi, g k nam rt him c t Trung Hoa, ngi ta dng lm thuc v lm
m cho cc v i thn. Bit x mnh khng c th cy qu ny, ngi n b b tnh ph
mi tnh a v cho x s mt ngun li him c. Th ri ngy vnh bit t nc ngi
chng ph bc, nng b mt cnh cy k nam, c thn ch, tr php thut thu tt c
nhng cy k nam mc trn t Trung Hoa kt li thnh mt ci b ln, ri cng hai con
bc ln, nhm v bin pha Nam m i. Cnh l cc cy k nam kt thnh bum theo gi
thi v b bin Vit Nam, tp vo ca B tnh Khnh Ha.
Ngi m cng hai con ln t lin, lm nh trn mt ngn ni ti ca sng gip bin.
Nng dng php tung nhng cy k nam ra t pha mc ln khp ni ngo ngt hng
thm, ri do m ngn ni ny ly tn l Hng Sn.
Khi hong t nhn thy v b i mt, ng thi tt c nhng cy k nam u bin sch
trn t nc Trung Hoa, on bit l v dng php thut lm vic , mi dong thuyn
ln tin v phng Nam. Sau khi gp li v con trn ngn Hng Sn, hong t van ni
v tr v x mnh cng tr li ging k nam qu gi cho Trung Hoa v th tht t y
nguyn chung tnh cng v cho n cht. Nhng ngi v khng tin lng chung thy ca
chng na, li khng mun ri b qu hng, mi cho by mt tic ln n mng
hong t v mi c mi ngi thuyn n d. Trong lc ang yn tic vui v, khng r v
u mt tng ln trn ngn Hng Sn ln xung lm m v chic thuyn ln. Hong
t nh phi li lun vi v.
Ngy nay ngi ta cn thy du tch cu truyn ny ca sng B: hai tng chng cht
ln nhau, tng di ging nh u li chic thuyn Trung Hoa b m, cn tng trn l
ri t ni xung.
Hai v chng sng sung sng, yn vui trn ngn ni ngo ngt hng thm, n khi cht
dn chng lp n th ngi n b em v cho x s cy k nam. Cn hai ngi con
trai l cu Chi v cu Qu, sau khi cha m mt sm, chi bi ng nghch lm hi n
danh ting ca b m k ti. (Vn hc II.85)
Gi : Cu truyn ni ln ba im: mt l cy k nam ch vn ha ng Nam. ng l hnh

mc, v th cy c v tr rt cao trong vn ha Vit Nam, nn cy ni y khng l cy, m
l nn vn ha nng nghip (mc) nn mi gi l K Nam l mt th vn minh m ht mi
ngi ra cai tr u phi hc, v dng n m s a mnh, nn ni rng: lm m v lm
thuc cho cc v i thn. Truyn b Hong thu mi cy k nam kt thnh b try v pha
Nam nhc nh li vic Minh tun th phng Nam tc l vn ha nng nghip tho
chy trc vn minh du mc Bc phng.
Truyn b Hong t chi v Bc nhc li v Hong n binh khng cho me con Au C

v thm t Bc Tc l phng Bc trin min b du mc, nn vn ha nng nghip phi
sng lay lt min Nam.
Truyn thn rn. Ngy xa, ti mt lng Bc Vit, hng nm dn chng em t sng mt
ngi cho v thn trong mt ngi n gn h. Theo tc l th l vt cng thn phi l c
gi ng trinh, cc nh trong lng phi thay phin nhau theo l ca lng ghi r. n
hm cng thn, sau khi l xong, ngi ta c gi dng lm l vt li mt mnh trong
ngi n, tt ht n uc, cho thn n hng. Qua hm sau th khng thy cn du vt
g ca c gi b hy sinh bin mt mt cch b mt trong m ti.
Dn trong lng nhiu ln tm cch thot tc np l vt qui g , nhng ri cc tai bin,

dch l, mt ma xy n lin tip, khin cc bc k lo li phi thi hnh l t sng ngi
cho thn.
n mt nm n, ti phin c gi con ng tin ch trong lng phi lm vt hy sinh. C ta

khng trn trnh s phn gh tm ang ch i mnh, song quyt tm khng chu b tay
cho thn n tht. Khi vo n, c mang theo hai cy mc tht sc t rn ring cho mnh
t v. Trong khi ch i thn hin ra, c gi nhn thy ca ming hang su di bn
th, ngh bng chc thn s t ch m n. Gia m ti dy c, c gi hi hp ch,
mt khng ri khi l hang, hai tay lm lm gi cht kh gii hm sn. Qu na m, c
gi mt mi mun thip i, bng nghe ting th ph ph ri mt mi tanh t pha di hang
bay ln, ng thi l ra i mt nh hai cc than . C gi xng li pha trn ca ming
hang, ng dng chn ra th th ri ly ht sc bnh sinh u cho hai li mc vo ng
en ang ca quy. i phng vng vy d di ch chc qut ng c gi, nng cng n
mnh li dao vo su, c ngi xung, ri ngt lm i lc no khng hay.
n sng ngy, ngi ta m ca n ra thy c gi cht ng sng, hai tay vn gi

cht hai li mc cm ngp vo u to ln ca con rn khng l gn t la. Ci hang di
bn th sp v con rn vng vy trong lc dy cht, n thng di ra n tn h. Dn lng
tt cn nc h, thy nhiu b xng ca cc c gi ng trinh t sng cho qui vt.
C lng t lng ngng m c gi hy sinh cu lng thot khi tai ha mng x vng,
bn chn ct nng rt trng th v lp n th nng lm thn lng. (Vn hc II.79)
Truyn trn ni ln cng ca n b bo tr nn minh trit, hy sinh git rn, l ging l ra

phi ha thnh rng th m y khng chu ha li cn nm l li t rn tc ha
vi loi ngi. Bi vy mi b git.
Truyn thn rn ni ln v tr ca n b. V tr cn ni ln nhiu ln khc th d cu

truyn sng to vn vt sau y.
Sng to vn vt. Sau lc dng xong v tr, ng Tri mi bt u to ra vn vt. Tng

truyn rng ban u Tri dng nhng cht cn cn st li trong tri t m nn ra mi
ging vt, t nhng con to ln n nhng con b nh nh su b. Sau tri mi gn ly
cht trong nn ra con ngi. Do m loi ngi khn hn cc ging vt.

V cng vic nn ra ngi, tri giao cho mi hai n thn kho tay m h gii vn gi l
12 b m. Mi hai b m mi ngi lm mt cng vic khc nhau, b nn tay nn chn,
b nn tai, b nn mt, b nn c qua sinh dc, b dy b, dy lt, b dy ni ci C
b m ng tr, nn ging ngi mi c k nam n, v thiu mt sinh thc kh.
Khi sng to ra loi ngi, tri c nh cho h sng mi khi phi cht: h n gi ri th
nm yn mt ni trong t lu t nhin lp da ngoi thay i, b lt gi i m ha li tr, tri
hn vi ging rn, v bn cht c c nn ch sng ng tui ri phi cht. Mt v thn c
phi xu61ng h gii thi hnh vic . Khng ng li gp nhm loi rn trc. L rn bit
c s mng ca thn tri xung tuyn n cht cho loi chng mi r nhau li hng vn
con xm vy ly s nh tri, nht quyt bt thn phi ni l rn gi rn lt, ngi gi
ngi tut vo sng, nu khng th l rn quyt mt mt mt cn vi thn. Thy l rn d
tn, liu lnh ch chc hi mnh, thin s nh phi nghe theo li chng. Do m loi rn
c lt xc sng mi cn loi ngi n khi gi nh phi cht.
Khi tri hay tin, gin thin thn lm tri vi nh ca mnh, mi y xung h gii ha
lm kip b hung sut i chui rc trong phn. (Vn hc I.70)
Trong truyn trn ta thy N thn gi vai tr quan trng l nn ln con ngi. Cn ng tri
th hin t lm ri, khng cn tnh hn on con ngi nh trong nhiu thn thoi khc.
Nh th cu truyn ta ra bu kh vui vui khng c g bi t lm. Ch mt vi thiu st nh
qun lp bugi. Nhng ci ha mi xy ra cn chuyn nh nhng ln gy hi cho ngi
th l do loi rn (li loi rn) n ng n chn mt s trng sinh ca con ngi, nhng
b pht nng. Ngoi ra i vi tri ngi khng c g phi on trch.
3, Nhn xt
c thn thoi ca cc sc tc Vim Vit (Mng, Thi, Ra, Chm, Vit) ta nhn thy s
tin ha ln n mp m t sau cng. iu ny nhiu ngi khng nhn ra v nhn tt
c cc truyn bng nhau, t tc th bnh vi, cc , cc con th vt. Nhng nu ly t
cui cng m xt th bit rng tm thc tin t t t tm linh tc l vn qua t
bi vt: th hn , cy a, thn minh nhn hnh loi t t nhn thoi, tc l trong
huyn s nc ta hu khng thy c thn xut hin. Nu c th cng phng pht v hu
ht nh nhng ngi tt lnh nhn hu, bnh dn ch mong gip dn lnh nh nng Hn
khi con sinh tin c ai bit nng l thn u. V th huyn s nc ta giu tin hn l thn.
Xt cc dn chu nh hng Chim Thnh th thy mc nhn thoi c phn st, ni
cc thn xut thin nhiu hn v cao hn.
im th hai l s qun bnh gia nam n, gia tin ng v tin b, hai bn ngang nhau,
nu c chnh lch th ty ni v nhiu khi th nghing v pha cc b nh tch git ch dy
chng th r rng l du vt thi cc b gi vai trn cn phi dy cc ng (xem Vn hc
II.132). Cng nh trong cu truyn B N Oa bng ba mu rung nhc n chng
trn th ng T Tng thua cuc. l du cu truyn c hnh thnh trong nn vn ha
mu tc vy.
V sau dn th cc ng s hn, nhng hn l hn vng ngoi, cn vng trong th cc b

vn nm ng chui. R rng nht c l l cu truyn cy Cam xe b n, xy ra vi vua
Prm gp trn kia. Truyn k tip rng:
Vua Vit Nam cng nh thn hp bn vic nh chim Chim Thnh nhn thy rng cy
Cam xe (krk) v hai vin tng Ch Nng, Ch Bc l nhng tr lc ch yu. Vua ni:
hay l chng ta cho mt cng ch kt hn vi v vua ho sc d b cm d !. Triu thn
tn thnh ngh thn tnh , vua cho gi ngi con gi p nht n hi, cng cha tun
theo. Vua dn d: con vo trong y lm sao cho c vua Chim yu du m bo n cy
thn i. Cng cha cng hai th n xung thuyn vt bin, trn by hm n ni. n
canh bin gii bo ng, ngi Vit trong thuyn cho hay: chng ti a cng cha
nc chng ti n. Vua t mnh n gp, cng ch trang sc cc k lng ly, khng g
c th snh bng. Trng thy nng vua yu ngay, nng yu cu lm l thnh hn.
L ci trng th, tru heo git v s. Vua Chim m say cng cha Vit b qun hai b v
trc. Hai cng cha em gi vua l Juk Ba v Juk Bang ht li khuyn nh vua nh n
bn phn song chng c vua nghe.
Ngi n b Vit qu quyt gi au m. Khng c thuc thang no tr ni. Vua n thm,

nng Ut v nng bnh ku rn thm thit. Cc bc ti gii Chim tinh, s thut c vua
mi n cha bnh cho ngi yu. Cc nh chim tinh xem xt t vi, nm, thng cng
ngy gi sinh ca ngi n b, khng thy c g khc thng. Vua nghe tu nh vy th
qut m ln: L ngc kia sao dm bo l hu ta khng au m g c? Vua hi nng Ut:
Hu au u? Thn thip khng bit r na, bng th phi. Trm chiu theo tt c
mun ca hu, hu ng du g trm ht! Chao i, thn thip nh cht c mt bn
ngi. Vua khc ni: Trm c th lm g by gi? Hu hy ni cho trm yn lng! Chao
i, chnh cy Cam Xe hnh h thip. Nu b h khng oi lng thng th thn thip
cht mt! Vua ang c gin d, la ln: B thn mc, ta s n ngi i nu ngi c lm
th, bi bc vi danh v v chc tc m ta trng i ngi! Vua triu cc quan n m
bo rng: Trc kia thn mc ph h chng ta nhng ngy nay n hnh h hu ca trm.
Bo vi n cn lm th na th trm s cho n. Theo tc l, cc khanh hy sa son l
vt ba tru, nhiu heo v g trng, ri gi thn cy bo cho hay. Nu khng tun lnh th
trm s n! Cc quan lm theo lnh vua, ni vi cy: ng lm pht hong thng!
Cy tr li: Ti v ti, vua ch nghe li l di tr ca b v Vit Nam. Cc quan thi hnh
xong lnh trn. Vua n bo tin cho nng Ut, vui mng thy ngi yu c v kh. Tht ra
th nng gi v c thai.

Ba hm sau, cn bnh dng nh li d di hn trc. Nng Ut ku than: Ai mun cho
ti cht y, cho ti l mt ngi n b bt tr? Vua gin d tht ln: i n cy cho ta!
Nhng ngi chung quanh khng dm vng li.
Hai cng cha em gi vua bo vi nhau: Chao i, anh chng ta ch nghe li ngi n b
c a kia, vng quc s nguy mt, cc quan cng s cht. Nu cy thn b n th nc
nh s phi chu tai ha ln! Hai cng cha i gp ring vua, van xin tha cho cy thn ph
h vng quc, v so snh ngi n b Vit vi la. Vua ni gin mng ln: Sao cc c
l em t m mun dy vua, dy c anh ! B mun n roi phi khng? Cc cng cha
chy trn, vua ra lnh em ru n: Trm s ch thn n cy khi qun! Qun hu nghe
vua ni nh vy, vc ru i n cy Cam Xe. Thn cy b thng bn mu ra git sch
nhng ngi n. Vua n chm vo cy mu tun lai lng ri ng xung rn r nh mt
con voi. Vua tr v cung, nng Ut t v lnh bnh, vua mng r, m m trong yu
ng, qun tt c mi s v nng.
Vua Vit hay tin lin hp qun thn, huy ng binh s ri vit th gi cho r v con gi bo
l ngi nga bnh, ni rng: Nu hong khng i c th cng cho con gi trm v
thm, v mu hu cc con ht sc mong nh mun gp mt, con v thm trong mt thng
thi! Nng Ut nhn c th vua cha, t v au st v cng. Vua Chim bo rng: Hu
hy i v thm nh cng m ngi theo hu.
Sau , qun Vit o t tn cng Chim Thnh. Vua Chim cm qun nh tan ton u,
mt lp qun khc mnh m hn trn ti. Mi ln git hi, ngi Vit li ko ti ng o
hn. Cc tng Chim bn tnh u hng, vua lin ni gin x t.
Cc cng cha em gi n ng vi vua nn dng cy thn mc n ba thng trc y

lm chin thuyn: thn cy lm vn, cnh cy dng lm cc ct bum v r cy lm
bnh li. Vua cho l ngh chnh xc, xung lnh triu tp th ng thuyn n. Chic
thuyn ng xong, vua ng xung, khng cn phi cho, v thuyn lm bng g cy thn t
sc i nhanh bng hng trm tay cho. Qun Vit nhn li khiu chin ca vua Chim, b
vua git hi mt s ln, song h ko n cng ng. Sau mt hi gip chin d di qun
Vit rt lui. Ri h dng cc st v xch st ngn sng li.
Chic thuyn bng cythn mc dng li trc cc st khng chu tin ln. Vua Chim ni
gin tut gm chm t u mi thuyn. Ngay lc y, c an thuyn ca vua u m.
Vua p v tan u thuyn, nc trn vo, vua chm theo. Qun Vit o ti git v s qun
Chim, ui theo vua bi vo b. Vua chy trn ri tr li vi nhng vt chn c, gt
qun Vit lc li ui theo ngi. Vua n mnh trong mt hang k nhng n ct, c
nhn ging t che trn ca ming hang. Qun Vit b nh lc hng tnh chuyn b i,
th mt con tc k khn khip ct ting ku di dc. Qun Vit tng nghe ting ngi ku
ln, o t ln tm thy vua Chim lin thng dy vo c bt ngi ri cht ly u. u vua
ra lnh cho xc i v cung ri u s theo sau. Thn hnh bc i, nhng khn thay, l tr
chn tru ng xa trng thy cnh tng k l, li gn kinh ngc ku ln: Ci xc khng
u bt i ka! Ci thy nghe ni th lin ng ngay xung t mu bn ra nhm l chn
tru cht ht.
Ci u lu v n cung vua, ln ting gi, cc th n nghe ging quen thuc chy ra.
Trng thy ci u lu khng xc, m th n b chy trn. u lu xu h quay v pha
ngi Vit, h em dng ln vua xem. Vua gi nng Ut ra nhn hm rng c ngn ca
Prm nhn din. u lu ln ting ni cng vua Vit: Dng u lu ti m lm mt ly
ru, nh vy s khng c ai ch ng Vit Nam! Vua Vit nghe thy th lin ni vi con
gi mnh rng: Qu tht v vng ny c mt sc mnh phi phm! (Truyn ny cng trch
Vn hc ton th).
Cu truyn y ngha. Cy Cam Xa i vi dn Chim Thnh cng nh cy Chu ng

hay tr tri i vi Vit Nam: cht i tc l t b ci c s tinh thn th cng nh vua
Prm mt u vy, tuy cn i ng c mt t y nh nu c ai nhn ra, lm cho mnh
thc th lin gc ng. Nu c ai li dng s phn ha (do mt ch o) th nc s suy
vong. Vy m vua Prm khng nhn thc ra li nghe li Hong hu Bia Ut m cho
cht cy Cam Xe, th l nc mt nh tan. V y cng l chng tch ca cu lnh ng
khng bng cng b. Tuy cng b ln ny nh khng ng nhp (v thua hay thng cng l
do ting cng: cng vi ching l mt). V th c truyn cc sc tc ta nhn thy c nhiu
ching nht l cc x Mng, Mo, Mi. c truyn Thn nc (Vn hc II.376) v ching
c dng nh cn c nh gi giu sang ph qu.
Nng Tugn Hlung trong hng ca Kam Di c ting l giu v nng c rt nhiu ching (Vn
hc II. 339). Li c im ng ghi na l ching hay i vi n b v chim. l nhng linh
vt m ta thy i i vi nhau ngay t trn mt trng ng, thy v tng n d ri thy
nhng ph n trang sc bng nhng cnh lng chim rt cao nh mun bay, li c mt c
gi di ln sp nh xung mt ching. Lc y c cu ht trong truyn c tch ca ngi
Sr rng: Ta khen cho con chim rng, khen n nh ching (Vn hc II.362), th mi thy
ci g su x. Cu cng nh cu lnh ng khng bng cng b u l nhng li v thc
vang vng li thi xa xa di bng hin ha ca Au C nghi mu. Xa lm ri phi
khng? Tha rng phi, v di gm tri khng ch c mt mnh m m cn c b. M b
th d hn m l ci chc. V th u c chu cho cng b c tu, m bt phi nhng
cho lnh ng. Cng vic xy ra sao th chng sau chng ta s bn n mt hai du vt.

IX. HNG VNG HUYN S NC NAM
1. T thn thoi n nhn thoi
nhn ra hng vng ca huyn s nc nh trc ht nn phn bit nhn thoi khc
vi thn thoi nh sau: trong th gii thn thoi con ngi thng vng mt, i khi c
xut hin th cng rt lu m trong nhng vai tr ty ph. Ngn ng Ty ni: Les absents
ont toujours tort nhng ngi vng mt bao gi cng c li. Ch tort va c ngha l li
m cng c ngha l thit thi. Th m trong th gii thn thoi con ngi bao gi cng c
li. Pandre c li v m hp cc bnh. Promthe c li v n trm la. V c hai u b
thit nng n. B Pndore mang ting gieo rc bnh hon trong th gii. Promthe b
ng anh trn ni Caucase. khng phi l nhng cu truyn trng rng, tri li chng
biu th nhng s thc hi hng. Lch s loi ngi ghi li khng bit c man no l
nhng cuc thm st sinh mng con ngi (bng t, bng moi tim) t thn minh,
hoc con ngi t hon, t ct phn n phn kia cho thn u l n tch xa xa ca th
gii thn thoi.
Bi vy cc bc i sang th gii m con ngi lm ch l c mt bc ti quan trng

cng nh ti kh khn v n a con ngi t bc n l ln bc ch nhn, t b st hi n
ch c sng nhn nh thong th. Ci bc y ti gi l nhn thoi. l mt t khng
th dch sang ting Au M v thc s bn y cha hn t nhn thoi, nn khng c s
thc tng ng. Ni cho chnh xc th thi tin Socrate, Hy Lp phn no t nhn
thoi v c nhng hin trit a ra nhng gii ngha v tr sinh thnh cch khoa hc
tc ngoi nh hng ca thn linh, th d Thales gii ngha v tr bng nc, Hraclite
bng la. Anaximandre bng ci v bin, v nh (Apiron ging nh thi cc trong Kinh
Dch) l nhng gii ngha m u cho nhn ch, ngha l gii phng con ngi khi
s s hi nhng th lc v hnh. Chnh nh nhng gii ngha c lp kia m Hy Lp
thit nh ra c nn dn ch. Tuy nhin l nn dn ch qu hp dnh cho phn nh
trong dn m thi. i a s vn b giam hm trong vng n l. S d nh vy l v nn
minh trit Hy Lp cha thot ra hn c c d oan, nn cha t m rng dn ch
cho mi ngi c nh bn ng, ni tuy khng dng danh t dn ch nhng c hai
n ch ct tr ca dn ch l bnh sn v t do cho mi ngi. l hai a hoa ch n
trn t nhn thoi. Vy ta hy xem nn nhn thoi biu l nh sao trn t Vit.
2. Ong tr tri
Nhn thoi c biu l r nht khng u bng truyn Bn C, mt di sn chung ca Vit

Nho. Ring Lc Vit cn thm nhng cu truyn khc tng t. Th d truyn ng tr tri
nh sau:

Tha tri t cn mt m hn n, t nhin hin ln mt v thn to ln khc thng, u i
tri chn p t. o t vc p thnh mt ci ct to cao chng tri ln m phn
chia ra tri t.
Tri nh mt ci vung p, t bng mt ci mm vung. Chia lm 4 hng ng, Ty,

Nam, Bc. Ch gip tri t gi l chn tri.
Khi chng tri ln cao ri, thn ph b ct tr i, nn tung vii t v khp t pha
lm thnh nhng i, ni, o khin mt t ha ra ch cao ch thp. Cn ch thn o
t p ct tr chng tri v sau y nc thnh bin. Dn ca nhc nh cng vic ng
tr tri vo tha khai thin lp a rng:
Nht ng m ct,
Nh ng tt b,
Ba ng k sao,
Bn ng o sng,
Nm ng trng cy,
Su ng xy r,
By ng tr tri. (Vn hc I.66)
Cu truyn trn l mt nhn thoi v khng c s can thip no ca thn minh, m ch c

mt con ngi t cng t lc vn ln. S vn ln c chia ra cch s si
ni ln con ng tin t sn hi, n nng nghip sn hi l hai cu u nht ng nm
ct l thi i sn dng o mi sn th vt, dng li hay tt nc bt c
trong cu nh ng tt bin. Sau th bc sang nng nghip vi bn vic:
- K sao: l xem thin vn nh thi k gieo gt.
- o sng: l vic dn thy nhp in cy la.
- Trng cy: l mt bc xa hn na trong nng nghip. Thun phc cy tri.
- Xy r: lm nh thay v hang hc thi sn hi. V sau cng l tr tri tc l bc vo

t tm linh hay tinh hoa ca nng nghip nh s bn sau.
By gi ta hy xem cc vua Vit Nho hnh x ra sao.

3. Ai l nhng vua thi Vit Nho?
Tha l nhng thi mang tn l Bn C, Toi Nhn, Phc Hy, N Oa, Thn Nng,
Hng Vng l nhng tn gn lin vi nhng tc ng cn ca mt nn vn ha
bit t lc t cng lm ni bt nt nhn ch. Nhng tc ng c kt tinh li trong 4
thnh tch m cc hc gi cho l 4 ct tr ca cuc cch mng tn thch: mt l thun ha
th vt (domestication des animaux). Hai l nng nghip. Ba l gm. Bn l dt vi. y
l bn yu t nn mng ca cuc cch mng cng ngh th nht, mt nn k thut s ko
di cho ti nn k thut th hai l khoa hc hin i. Vy th my danh hiu Phc Hy, Thn
Nng, N Oa l ghi nhn cuc cch mng t c thch sang tn thch. Ta hy em so li
vi my vua huyn s ca Bch Vit.
Trc ht ng Bn C sinh ra t Thi Hoang khng bit c u Bn c sinh Thi hoang,

mc tri k thy. Khng bit k thy v khng c k thy tc mi l ti thin thnh tng
m cha ti a thnh hnh nn khng c u m cng chng c ui v h x gi, v
bn phiu gi. r rt l th gii nhn thoi v khng c thn minh no can thip hip
p. Sau th n Toi nhn u tin dy cch nu thc n: cng li l nhn thoi, t
cng t lp khi i xin hay n cp la Toi nhn thy gio nhn thc thc chi php.
Vic pht minh ra la l mt bc tin quan trng. V th c nhiu dn th la, lp ra cc
dng tu gi la nh n tu Vestale bn Roma. Nu v la tt l phm ti nng c
th b t hnh (Civ IV.26). Vic pht minh la xy ra thi c thch, giai an ny s chm
dt vi Phc Hy ngi m ca vo giai on sn hi, v cng l m u cho nng nghip
bng nm tho mc lm ra thuc thang Phc Hy thng bch tho, y o lp h. Lp ra y
o cng l lp ra nn trit l ca nng nghip v c hai chung mt nguyn l nn c cu y
gi l d- y hc cng l trit hc. Cu ny rt ng trong trit ng cng nh ng y v c
hai cng t nn trn m dng, m m dng l hai ct tr ca Kinh Dch do Phc Hy th
sng, ri c cc i sau qung din tip ni, v th nn vn l mt, c xy ngay thi
Phc Hy N Oa.
Sau Phc Hy th n Thn Nng, tc bc hn vo giai on nng nghip. Sch ni Thn

Nng dy dn trng ng cc. Thn Nng gio dn ngh ng cc. Vi vic Thn Nng
a pht minh ca Phc Hy n bc cao hn na l ng cc. Ng cc khng chi c ngha
l nng nghip thi m cn l nng o hay l vn minh nng nghip ch trng c o tri
o t, lm nn o ng hnh ng cc. Ngoi ngha go ch cc cng c ngha l nui
dng, cn ng l o cao c ca tri t. l my vic in hnh lm nn mng vn
minh: tt c u do con ngi nn l mt nhn thoi, v nh bc su vo nn Nhn
bn tm linh, c biu th bng nhng danh hiu N Oa, Au C, Chc N, M Nng
tt c u c mang n tnh biu th nn minh trit.
Tr ln l ni chung v Vit c i gm Bch Vit. By gi chng ta s bn ring n Lc

Vit xem nn nhn bn tm linh c ghi li nh th no xuyn qua huyn s nc ta.

4. Chuyn nn ngi.
Thn thoi L L c k rng thn Kt D v Gia Gi dng bn nn ra ngi. Ly t

t phng Ty em qua phng ng nn, nhng ang d dang th tri ti. Qua ngy
sau h nhn thy tng nn hm qua b ai ph v hai m lin nh th. H nn n ln
th ba ri coi chng: na m thy thn t hin n hi h lm g? H tr li:
- Chng ti nn mt con ngi
- t ny l ca ti, nu cc ngi mn nn con ngi th trong bao nhiu nm s

hon li? H p:
- Trong 60 nm.
Do con ngi ch sng trong vng 60 nm ri phi cht tr hnh hi li cho t. (Vn
hc I. 135)
Truyn ny cha mt s mnh vn sau: con ngi phi nn n ba ln mi xong tc phi

i qua t Bi vt, h t t ba mi thnh nhn. l t tm linh.
Ngoi ra cn mt vi lin h na nh t ly phng Ty (s 4) v 60 th cht (nh cu

con sng Lc u).
5. Chp vt v mn
Khi tri t mi sinh th tri phi lm ma cho dn gian c nc lm rung. Sau v kh

nhc qu tri mi sai rng ly nc phun xung lm ma, nhng ri s rng trn tri t qu
nn tri m k thi kn cc vt ln lm rng. Thi m ti ca v mn ti tnh H Tnh.
Thi gm ba k, mi k vt qua mt t sng, con vt no sc ti vt c c ba

t th cho v c ha ra rng. Trong mt thng tri bao nhiu loi thy tc n thi
u b loi c.
Sau c con c r nh c mt t th b ri ngay nn ch c mt im. Th n con

tm nhy c hai t: rut, gan, vy, vy, ru, ui ha gn thnh rng nhng n t
ba th ui sc qu ng b chng xung, lng cong li, ct ln ln u. Hai con u tr v
yn phn di ng nh trc.
n lt c chp vo thi th gi thi o o, my ba cng khp, th m c chp vt lun

mt hi ba t sng vo lt c ca V Mn nn : vy, ui, ru, sng t nhin
mc c, dng b oai nghi, ha rng phun nc lm ma, do m trong dn gian c
cu ht:

Mng ba c i n th
Mng bn c v c vt v mn. (Vn hc I.64)
Ba t lin h n ba chng bi vt, h, tm linh. Tm m ch h th tuyt v h ly h

tng lm khung cho thng tng vn ha th tc l ly a t ln thin: ct ln ln u l
vy.
Cu: Mng ba c i n th
Mng bn c v c vt v mn
lm lin tng nay ti hnh tam gic s mi (Tetraktys de la dcade) m ngi xa cho l
linh thing nht, v tng trng c con s hon ho nht l 10. Nn cc trit gia phi
Pythagore dng tam gic y tuyn th. Mng 4 l 4 t s trong tam gic ca s 10 tnh
t di ln l 4-3-2-1 c xp t theo hnh di
___
___ ___
___ ___ ___
___ ___ ___ ___
C th rng hnh tam gic trn c lin h no vi huyn s nc ta mng l t vo ngy

mng 10 thng 3. Hng Vng l con ca Lc Long Qun, trong Long l rng v tiu
dit Ng tinh tc l t c ha rng = t 2 (*) ti 3 l 5, nhn i l 10. C th v Hng
Vng cng h thy tc, nhng li ha Long vi kh nng bay ln trn tri phi long ti
thin. V th m c cu truyn c vt v mn. Mt cu truyn k li cch phng pht ba
t tm thc con ngi t bi vt qua h n tm linh hay l t tr qua nhn: tr l khi
nhn ra nn tng thc nhn (nhn thoi) nn t b Thin hay a n h nhn, do
vy thu ti tm linh. Dng: mt khi thu ti tm linh th s c c c hng dng phi
thng, l th Hng m du nhu nh khoan nhu d gio bt bo v o. Nam phng
chi cng d, qun t c chi.
Tr ln l nhng ngha nm n vi nhng mi lin h tuy lng lo nhng theo lut mch
lc ni ti chng ta c th coi nh nhng mnh vn Minh trit ca tin nhn ghi li
nhng bc nhy vt trn con ng tin ha. Cng theo lut mch lc ni ti chng
ta c quyn thy c ghi trong nhng tch sau.

(*) S 2 l ha nhng i vi Rng l dng bay ln trn th 2 li ch ci g di nh t
hay nc, t nc ln my l t c ln rng.
6. Nhng n tch ca bc nhy vt.
Trc ht l bc t iu ti tin hay t Hng Bng n V Tin trn ni Ng lnh. Vn

minh nhn loi bt c ni no cng khi u t vic nhn vt t. Vt t i din cho thn
thoi. M v thn mt khng xem thy c, nn cn phi c i biu. Ai s l i biu?
Ngi chng? Khng c v con ngi d c tng bc ln ti u ri cng c lc li
ci d ra, thi th ly chim mung lm i din. Chim mung tuy khng khn lm nhng
cng khng d lm t ra chng khng thin t, khng hng hch, khng li dng a v i
din thn linh ca mnh. V th m khi thy cc con th vt c chn lm i din thn
minh. Nh ging vt no cng c dn th: t con ch, nhi, cc, ch, d, tru, b c,
b ci, heo, g, ngng Dn An th voi, dn Ai Cp th b hung (Civ I.87) Sau dn
tin bc chuyn ra vt biu Vit Nam ta nhn lm vt biu cc loi chim nc nh ci
c, ci hic, ci nng ton l chim nc v chng ni ln lng nht tnh: va bay ln tri
m cng c th li di nc. T vt t n vt biu l mt bc tin rt xa, t sc vt n
chim, v t chim s tin ln tin. Bc cui cng ny xy ra cch m thm nn chim
khng b thi b m vn li thp tng tin: nn u c tin l y c chim. Cn tin y
cng khng phi l thn m l ngi, t nht th cng kt hn vi ngi. V th m t chim
sang tin ta c th coi l n tch ca bc tin t thn thoi n nhn thoi. V tuy l m
nhng m vnc thc cht, tc l bo v c quyn li cho con ngi. iu y c
din t li cch rt kho trong nhng v tch ca Lc Long Qun khi git Ng tinh ri H
tinh, ri Mc tinh (Xng cung). That Xng cung ly c tin tc l vt t tn
gio vu nghin t t Minh trit vy. l mt bc v vang nn c ghi li trong
truyn Thi V c tin cu khi nanh vut ca thn Xng cung, ri cho V l ngi cu
cha bnh nhc nh ca con rn trm thc (xem hai chng u Dch Kinh linh
th). Xng cung l t tm thc bi vt thp nht, t cn tin sng tin cht vo thn
thoi nn phi t ngi cho thn. Xng cung tc l cung tn. V cung tn m con ngi
b c li, b di hi c biu th bng t ngi cho thn, bt ngi lm hy sinh cho nhng
tin tng vu v khng nn tng. l chng ng m mu s nhum nhng trang
s u ca mi dn c xa (xem chng Thin Khi trong Nhn Bn) v cho n nay
nhn loi vn cha thot xong tai ha . c k li ri i chiu vi lut mch lc ni ti
mi thy li gii ngha trn c nn tng. By gi chng ta li minh ha bng lut th hai l
s kin lch s hoc th ch phong tc.
7. Chng tch
li gii ngha trn c thm nn tng chng ta hy xem nn vn ha s khi ca nc

nh. V ta thy c thc cht trong x hi c s ca chng ta, mt nc tin ti t nhn
bn tm linh, tc thot c hai trong bn tai ha m cc s gia ln u k ti l ch

n l, hai l nhng qu ng ca tng l, ba l nn chuyn th v cui cng l chin
tranh xm lng hay nn quc (xem Civ I.167). l bn tai ha thng xuyn trn
u mi x hi k c nhng dn tin cao nh La Hy. Vy m cc x hi Vit Nho
trnh c hai tai ha u, nn l min c mt th n th gi l vn miu. Henri Bernard
Mitre nhn xt (trong quyn Pour la comprhension de lIndochine p.46) v n ny nh
sau: l mt loi n th c bit v khng phi cu kinh hay lm ba php (temple
unique au monde: ni prire, ni magie) nhng ghi n tin t, khc ct minh tm bi hc
o lm ngi. Ni khc vn miu l mt chng tch ca s thnh cng i ln t bi vt
n tm linh khng phi mu m vn ginh li c quyn nhn ch cho con ngi.
Lc Long Qun th git c Ng tinh v Thi V thot c thn Xng cung, cn
Oedipe tuy git c Sphinx cho con ngi sinh ra, nhng ri s kip ca Oedipe li
hm hiu v t mc mt mnh. khng l truyn hoang ng trng rng nhng l nhng
trang huyn s c ni dung biu l ra nhiu kha cnh nht l trong tn gio, v tn gio
l mt phng th rt cn thit cho con ngi gii thot khi nhng u lo gy nn bi ci
sau, bao lu con ngi cha t ti tm linh. Tuy nhin l con dao hai li c th di hi.
Trong quyn Tristes tropiques p.441-442 Levi Strauss nhn xt thy mt s thoi ha ca
con ngi xuyn qua dng s mnh cuu An , Au Ty v Rp vi ba th thch
cch nhau khang nm trm nm. Trc ht l Pht gio khi u bng chi b hn ci
mt I vi mt li ph bnh tn cn , n ni l tr con ngi khng th i xa hn v n
chi lun vn vt, chi lun v tr v c tn gio.
Nm trm nm sau Au Ty ti lp th gii bn kia vi nhng hy vng mong ch v nht la

lo u php phng trc cuc chung thm. Cui cng n lt Hi gio ko lun c th gii
bn kia v bn ny trng vo c ccon ngi: ng nht hai quyn o i, bin thn
hc thnh chnh tr, thay v nhng qu thn ma qui m c d oan d c mnh n ch
cung tn cng khng th tim sc sng cho, th li t ngay ra nhng ng ch vn c
thc quyn cn nm thm c quyn i sau nng thm ci ch th gii vn
nng n ngh th. Hin nhin mi chng thay v tin b hn chng trc li chng t mt
bc tht li: Il est frappant qua chaque tape loin de marquer un progrs sur la
prcedeute, tmoigne plutt dun recul. T.T.442.
Vit Nho thot ra khi vng lun qun nh bc tin t thn thoi ti nhn thoi m
vn hin l mt bo chng tm linh. V th Granet cho trit nho mnh hn trit La Hy.
Trit Hy Lp b Kit gio khut phc, ang khi Pht gio khng lm chi ni Vit Nho, nn n
vn cn sc cu cc nc trong min Vit Nho khi nhng cuc phiu lu huyn nhim
v khi sc nng ca cc thn minh. n ln qu nn ng nhc n 2 ln nhng
trang 96 v 174 trong quyn Civilisation Chinoise. Cc s gia u nhn xt du hiu trng
thnh ca mt dn l dng trit l thay cho tn gio (Maspro 132): iu mi c Vit
Nho thnh tu.

X T LC VNG TI HNG VNG
1. V n Hng Vng
Truyn thng Vit Nam vn suy tn Hng Vng l t cho ti khi hc gi Ty phng (nht
l Henri Maspro) cho l Lc Vng cn ch Hng ch l hu qu ca s xem c ra qu:
xem Lc ra Hng. Nhiu ngi Vit ng vi Maspro m chp nhn nh th. Nu
vn ch l kho c sung th khi nhc n lm chi nhng v n li thuc ngun gc vn
ha nc nh nn chng ta cn em ra m x.
Trc ht hy xin lc tm ngun gc hai ch Lc v Hng. Theo s sch th ch Lc c

ngay t th k th hai trc k nguyn trong S k ca T M Thin, nhng T M Thin
mi nhc qua. n li th k th 4 mi c sch ni r hn v dn Lc Vit, nh ni n
Lc dn, Lc in, Lc tng, Lc hu. l quyn giao chu ngoi k. Quyn ny c th
coi nh ngun gc chnh cho cc quyn sau khi ni n Lc Vit chng hn Qung Chu
k (c l xut hin i Tn vo li th k th 5) hoc Thy kinh ch (th k th 6) u lp
li sch Giao chu ngoi k v cho ti th khng h c ch Hng Vng. Ch ny ch
xut hin ln u tin trong quyn Nam Vit ch ca Thm Hoi Vin vo li th k th 5.
Tc gi cng lp li sch Giao Chu nhng thay ch Lc Vng bng ch Hng Vng v
gii ngha ti t Lc xng ln mi Hng, nn ngi ta gi Hng in, Hng dn, Hng
vng. n th k th 10 tc gi Thi bnh hon v lp li on vn trn ca Thm Hoi
Vin. Sang th k th 14 L Tc (1333) trong quyn An Nam Ch lc cng ch nhc li
sch Giao Chu, nn ch c Lc vng ch khng c Hng no c. n Vit in U linh
tp th L T Xuyn (1329) c c Lc vng ln Hng vng. Ri ti Vit s lc (chp li
1377) th ht Lc vng m ch cn Hng vng, nhng ngha ch Hng khng theo
Nam Vit ch m gii ngha theo phong ca d nhn bit dng huyn thut cai tr nc
Vn Lang c chia 15 b, truyn c 18 i. Sau n Lnh Nam trch qui ca Trn
Th Php ni tip Vit S lc v thm truyn Hng Bng th vi nhiu truyn khc. Cui
cng c i Vit s k ton th ca Ng S Lin s k ha cc truyn Lnh Nam trch
qui. n i T c th quyn Khm nh Vit s thng gim cng mc cho php bt
u t i Hng vng nu r quc thng nc Vit ta. Cn hai nin k Kinh Dng
Vng v Lc Long Qun th chun cho chua ph vo sau i Hng vng hp vi
ngha d nghi truyn nghi. i l tm lc cng trnh ca cc nh khoa hc dy
cng nghin cu mi khm ph ra rng:
- Ch Hng vng l do ch Lc vit sai.
- V th Hng vng n sau ch Lc vng.

- V c gii ngha hoc cch v duyn nh t mi Hng ca Nam Vit ch, hoc bng
phong ca vua nh Vit s lc, nhng sch ny mn 18 i Hng Vng ca
nc S m gn vo mt cch tri hn nin k, v Hng Vng c t vo qung hn
hai ngn nm trc cn 18 i Hng vua S mi bt u vi Hng Dch nm1122 v tn
cng vi Hng vng th 18 l Hng Thng nm 690. Vy m dm mc ni vi c Vit
Cu Tin nm 496 tr.cn th sai lm l ci chc. Th m n quyn Lnh Nam trch qui cn
chp vo thm no truyn Hng Bng th no Lc Long Qun, no Sn Tinh, no Trng
Thy v.v ton l gi tng hoc vay mn t truyn con gi vua ng nh H ca L
Triu Uy i ng V th kt lun c rng Hng Vng ch l do mt s lm ln ch
Lc ra ch Hng ri c tiu thuyt ha do cc nh i quc Vit Nam nn rt ch quan,
ch thc chng c nn tng khch quan no ht.
2. Xt li v n Hng Vng
Chng ta s ngh sao v cc vn nn trn, cng nh s thay Lc bng Hng qu r rt.
Tha rng tt c kho lun trn ng nhng qu duy s tc thiu mt im quan trng l
khng ch n huyn thoi nh chng ti nhc n trong Vit L T Nguyn. V th
mi l khoa duy l, duy s m cha l khoa hc nhn vn. V vi nhn vn th phi ch
n nhiu truyn khc tuy mi coi nh v ngha, hay l qu t vi khi ni l qu chi li,
khng ng bn, nhng vi nhn vn th chnh nhng ci b nh mi li ng ch tm
v n l a bn hot ng ca tm phn cng nh c cu. V v th chng ta khng ngn
ngi kho st. Vic trc ht phi bn l khi bc vo lnh vc huyn s th nhng vn
nn trn ht hiu nghim.V huyn s lm bng nhng mnh vn ca lch s. Th m
mnh vn l nhng truyn nm bn ngoi khng thi gian: truyn ch n c th gn cho
ch kia, truyn ni ny gn cho ni khc, l v n khng nhm k li truyn nh mt s
kin nhng k li ni ln mt l tng mt nn minh trit, nn ni ra khng phi cho
s kin y nh th, nhng l ch hng tin v huy ng sinh lc hng say i theo.
Ci mi quan trng ch truyn tch ch l phng tin cho nn k truyn y hay truyn
khc, trc hay sau chng my quan trng v nh th gi nh c mn truyn 18 i
Hng Vng ca nc S lm vua huyn s nc Vit th c h chi u, nht l khi m
ngi C Vit c mt lch s di lu vit trn mnh t n (Kinh S) mi v sau mi b
qun xm lng ui i v cp nc ri xa tn Kinh Vit m gi l S th miu du Lc
Vit c dng ci dng vua di nht ca S th cng l cu vt phnno nhng mnh vn
lch s ca t tin xa xa. Nht l trong tim thc cng thng dnt c Hng vng khng
cn l mt c nhn l t m l mt th tc nh ta cn thy nhng chng tch trong bi v
n Hng vng vit th thay v vng:
t ngt cao sn C Vit Hng th
v lc y ta thy 18 i Hng Vng (hiu l Hng th) m ko di hn hai ngn nm th c

chi l u. V th m tim thc cng thng ca ni Vit lm xut hin y mt truyn kia
mt truyn nh 11 truyn v Hng Vng ghi li trong Lnh Nam trch qui. l nhng
truyn m ta c l ngh rng truyn tng lu i trc c T M Thin. V ngi ta
thy trn Mng chng hn cng c truyn v Hng Vng nc Vit m h c l Yt Lc
v c th c b qu ph ca Hng Vng m h gi l b Cua On. V cng c tch trm
con nh ta. Lc Long Qun th h gi l Long Wuang, Au c gi l Ngu C v.v
Th m Mng u c bit n T M Thin. V th ta thy r c mt dng lu truyn khc

vi Bc phng (c ba s gia ln nc Tu u ngi Bc phng: T M Thin, Ban C
v T M Quang). Bc phng qu l tr nn tm cch hy b mi huyn thoi. Nam
phng a thch huyn thoi v tiu biu (khuynh hng ny biu l r nht ni Khut
Nguyn) cho nn hy b huyn thoi l tip ni trn Trc Lc trn bnh din vn ha: vn
minh du mc Ty Bc ln t vn ha ng Nam. V th m trong cuc i tm du t ngi
Vit phi ch n huyn thoi truyn k mc du l vic rt kh khn v d trt ng,
bi nhng truyn k b mai mt, sa i, tho g gn ba bi ch ny ch kia. Tuy
nhin khng nn ng lng. C khi cng: trc kh sau d. Mi i s tm ra thm nhng
tia sgn mi soi vo vng m u ca vn ngun gc.
Chnh v ngh nh th nn chng ti khng ngn ngi xung phong gia bao nguy c vi
Vit L t nguyn v hm nay li tip ni trong truyn Hng vng, v theo chng ti th
qu c s thay i t Lc sang Hng nhng khng l mt s lm ln nhng l c mt
bc tin trong tm thc m chng ti th by t y.
3. Mt s c ni ln mt c gng
Trc ht ta hy xt v ni dung hai ch Lc v Hng. ng v phng din x hi hc

hay chng tc hc m ni th c hai cng nh nhau u nhn t ngi Vit l Lc dn; cn
truyn Lc vng c ly thm hiu Hng Vng hay chng th khng c g nghch c. Y
nh Vit vng cng c th mang hiu l Quang Trung hay T c vy. Tuy nhin ng
v phng din trit th n hm ng ci g su hn cn bn ti. Vy trc ht hy xt xem
ch Hng c th do s lm ln bi ting Lc vit ging nhau chng? Hoc v ch lc ch l
phin m khng c ngha trong ch Tu unn phi thay bng ch Hng nh c ngi lun
on chng? Tha l khng trong c hai trng hp. Th nht v ch Lc c n 4 li vit
ch khng c mt m d dng lm ln c. Bn li vit l b thy, chuy, tri, m
(ch hn) v th khng d g m lm, v nu l c ngi lm th con bao ngi khc. M
bao ngi khc (tc bao truyn khc) u ni Hng vng. Vy th khng nn coi l
mt s ln ln m l mt s c ni ln mt bc tin trn tm thc. Vy chng ta hy
khi u nghin cu v ch Lc. Xem ra Lc b chuy l u trc tin c lin h vi Hng
Bng lc C Vit mi bc chn vo nc Tu trong vng Ba Thc. Khi y vt biu ta l
chim (Hng Bng: Vit iu, Lc iu)
Ri n Lc b thy khi tin vo vng H qung ngy nay ni c sng Lc v nhiu

nc (tam giang, ng h) chnh y l a bn xy ra v Au C ly Lc Long Qun v
bt u nhn thm vt t Rng (c th do hnh nh Giao long nng gp vng Kinh Vit)
v cng t y th c thm Lc b tri, v ch tri ch ging b c lng di
Cui cng mi n Lc b m: trong thc ti cng ch l Lc nhng vit vi b M. C

th ngh rng ch m ny l do nh hng thp nh chi trong cung ng ch nga
phng Nam, v xem ra ngi Tu a dng b m nh cc sch ca T M Thin, Hu
Hn th. Cn ngi Vit li a hai b chuy (An nam ch lc, Vit in u linh) v b tri
(Lnh Nam trch qui, S k ton th). C hai trng hp khc l: cng mc ca Vit vit
vi b m v Giao Chu (Tu) vit vi b chuy. Nhng l thiu s c th gi l mo tr,
cn a s c th ni l ngi Tu a b m, ngi Vit a hai b tri v chuy. Ta th
chiu nh sng huyn s vo s kin trn xem c ngha chng. T M Thin vit Lc
m v tim thc dn tc ca ng khng cho vit vi ba b trn: chuy, thy, tri, v s lm
ngi Vit nh n ngun gc ri i i li t t kiu Quang Trung i vi lng qung.
Hu Hn th vit nh T M Thin th d hiu nhng cn cng mc m cng vit Lc m
th sao? Tha c th v c l tr Hn nho bao trm nh Nguyn. Ta bit nh Nguyn b
Tu ha hn nh L nhiu nh lut Hng c chng t. V th hai sch xut hin nh L
vit Lc chuy l nhc li ngun gc Vit lc cn vn hnh trong min ni Dn, Ba, Thc vi
vt t iu (chuy). y l ni cng gi c l Phong Chu l min ni, ch lc tin t mi
vo nc Tu theo ngn Dng t, v sau lan dn xung ng bng Dng t cng nh
min ng nh h th thm b tri ch Rng. Nh th l s bm mnh vo hai b chuy v
tri cng l mt s bm vu vo hai vt biu Tin v Rng. Tin i vi chim l b chuy, cn
tri i vi Rng l r.
Nh vy l mc ni vi vt t ri con cn chi n ch Hng. Tha Hng ni ln t

ha ca Tin v Rng. Tin trn ni (Phong chu cng ch l ni nn vit vi b sn),
Rng nc (ng nh h l nc). Nhn gi nho sn, tr gi nho thy. Vit mun
tng hp c non nhn nc tr: c 50 con theo m ln ni, c 50 con theo cha xung bin.
Ln cng cc l 9. Xung cng cc l 9. Hai 9 l 18. V chi l 18 i Hng Vng. Phi
Hng lm mi i c c trit thng ln trit h, cn thng th ch i ln cng cc l 9
m khng dm xung cng cc, nn ch c duy: duy thng hay duy h. Vit l vt nn
c vt ln trn cc duy. V th cn phi cao c Hng vi Dng. Trong 18 i Hng
nc S th ng th 10 tn l Hng Dng (nm 847). Nh vy Dng, Hng, Cng c ba
l mt, hi khc mt cht l Dng hay Cng cn c th l kh dng v cng cng: ch
nh Hng th l th dng nhu nhun m li mnh m v lm ton bng tr, nhn nn c sc
tng hp rt ln: fortiter sed suaviter mnh m m.
V th Hng c thm vo ch Lc v tuy Lc vng, Hng vng l nh nhau v mt x

hi, nhng v trit l th Hng ni ln t cao hn ch ch n c, cn Lc mi ch
n t, y nh trn ni v tm thc tn gio: con ngi tin t th ly s vt, ri tin
n th cy ci, ri n th con vt, ri n thn nhn hnh cuic cng l th Thin a
siu ngi biu l bng nhng lut thin nhin. t cao nht ny th ch cn ch n linh

lc hay ci c ca tri t: Thin a chi i c vit sinh. Cng vy t Au Lc, Au
C, Lc Vng tin n Hng Vng l r rng con ng khi t a danh n c
danh, y nh t ng hnh dn n ng hong cc tc cng khi t s vt hin l: kim, mc,
thy, ha, th m tin n ng hong cc tc l nhng ci cng cc ca ng hnh, v v
vy khng mang tn l thy, ha, mc, kim, th na nhng tru tng ha bng cc s 1,
2, 3, 4, 5. Cng th Lc vng hay Lc Long Qun l nhng tn ngi gi theo a danh,
s tin dn n c danh l Hng vng v t th c nhng con s i km: 3, 15 (Vn
Lang chia ra 15 b) 18 i Hng. Nh th trong cc truyn v Hng vng con s 3 hay
c nhc nhiu nht trong Hng vng th ba (ba ln l cc truyn 7, 8 12 (*)).
(*) Sau y l 15 truyn u trong quyn Lnh Nam trch qui:
1. Truyn Hng Bng 9. Truyn Da hu
2. Truyn Ng tinh 10. Truyn Bch tr
3. Truyn H Tinh 11. Truyn L Ong Trng
4. Truyn Mc tinh 12. Truyn Vit tnh
5. Truyn Tru cau 13. Truyn Kim Quy
6. Truyn m nht d 14. Truyn Man nng
7. Truyn ng Thin vng 15. Truyn Tn Vin
8. Truyn Bnh chng
Nh vy l ni ln sc tng hp siu vt oc biu th trong hai s ci ngun 3-2 (tam

thin lng a nhi s). Phi c minh trit mi t ni bc n, cn khng th s lun qun
t nh nguyn hai l duy. Ni theo kiu thng thng th con ngi m nhn rng th
qu mm yu, tr rng th li qu xo quyt. Phi ni kt c c hai nhn tr mi l ton
vn, m cho c ni kt th l c dng, cng gi l c hng.
Vit Nho xut hin trong thi m tm thc ca mt hai v tinh anh nht ca dn tc
c tng hp , mt qu thi i m ta cn thy ghi li vi ba du vt khi sch i
hc ni: hu c gi tt hu a. Cu ni ln lc lun l chuyn t a c ln nhn c
m du vt trong lch s l lc lun l phong kin ni lin vi t nhng bc cho lun l
nhn ch i vi ngi. y l lc m ch qun t b dn ngha nh cai tr, lnh cha
chuyn sang ngha ngi c c qung khot (xem thm Danses p.83 note 2). i vi
nc nh du vt xut hin trong vic Lc vng i ra Hng vng, mt vic khng c
b ci, nin k, nn tuy ghi li trong sch vo li th k 14, 15 nhng xy ra trc c

hng my ngn nm vi tm hn mt hai thnh trit ca dn tc. Ta c th c thy trong
cu truyn sau:
Di sng Hng H c mt con Rng v i sng lng ming lc no cng m to. Ai c ti

em xng thn ph t vo ming Rng th s lm vua. Nhng l vic khng phi d
v ai xem thng vo mt Rng lin ui.
C mt ngi rt tinh khn ly tay che i na mt ri ln xung t hi ct cha vo ming

Rng. T y ng cht nhng c lm vua, l v sng lp ra nh Hng. (Trch trong
quyn Hu la mystrieuse. Louis Chochod Mercure de France 1943 p.129).
Cu truyn ni ln s can m phi thng cn phi c t a ha biu th bng ming

Rng ch trnh tm linh hay tr tri m ngi ta ch c th t bng cch bit vt qua l
tr thng thng (bt i mt mt) thu n vng trong. l ci l tng song ton bn
ti, bn c, bn l, bn tnh, bn An, bn Uy m c di qua nhiu ngn nm lch s
di bu tri Vit bit bao ngi c hin thc v c ngi i ku l trai hng gi
m. chnh l nhng hin thc tng hp tr nhn dng. V tri qua dng s mnh tin
t mi i tip tc gi s ip li cho cc th h v sau qua nhng huyn s ca Lc
th, hoc trong cc in chng khc nh bnh dy, bnh chng l tng hp t tri, tru
cau l tng hp nam n, thn kim quy tng hp o ngi. Nu tng hp xut hin sau
nhng chin u cam g vi c duy cng gi l c nh nguyn c biu l trong ba v tch
ca Lc Long Qun. Nh nhng thng trn nh nguyn m tr (Lc Long) nhn (Au C)
mi phi hp ni ra con Hng mt c dng khng duy dng v c bng M nng
qun qut (*). l ngha su nhim tuy khng hin r ln trn thc m ch vn chuyn
trong tim thc cng thng nn l nhng trang huyn s hay nht, ngha l mnh vn lch
s gi ghm s ip gi li cho hu du mun i. i vi chng ta cng phi hin thc
nh vy.
(*) M nng xut hin 4 ln trong cc truyn 1, 9, 13, 15 Lnh Nam trch qui.
Mun cu nc nh chng ta phi t ra xng ng l con chu ca Hng th: va phi

chng vi thy tinh l Hn nho li phi gi b h tinh l c h Ty phng, phi vt ln
trn mc tinh l xng cung cung tn lm mt cuc tng hp mi gia ba tri mi: l
nn trit Vit v hai t mi: l nn k thut tn k. Vn ha ca ngi Vit phi l nhm
o to nn nhng con chu ch tn ca Hng vng sng trong tn thi vy.

XI. TRUY IU CI CON C
1. Vn minh du mc
Vn ha loi ngi c mun sc thi nhng khi xt tn cn c li chia ra c hai ngun

c khun t xa xa do hai tro sng: mt l du mc, hai l nng nghip. Hai ting
ny phi hiu cch rng ri: du mc bao gm nhng min t mnh mng t Cn ng
n Vin ng v ta s gi l Ty Bc; cn nng nghip tuy c nhiu ni nhng y c
ch nhng min mnh mng sc gy nh hng lu di vo vn ha nh min Bnh
Nguyn Ba Thc, hay ng bng Hong H, Hoi Giang, Dng T Giang y l hai
min n tch su m trn vn ha loi ngi nn chia thnh hai lung t tng khc
nhau, nhng lu ngy pha trn vo nhau. V tuy ngy nay khng cn nn vn ha no
thun cht nng hay du, nhng cn n gi ha c vi tiu im gip cho vic nghin
cu c d dng. Vy nn chng ti tm dng hai nt phn loi cc nn vn ha,
min phi hiu trn i cng v cch co gin uyn chuyn.
Ring v li du mc mang tnh cht nc i gn yu t du thuc thi sn hi vi yu t

mc i vo nng nghip. Tuy nhin ni v i th du mc cn mang nhiu yu t thi
sn lm (Civ I.36). thi ny vic sn lm cha l chuyn gii tr hay ty ph nh sau
ny, nhng l vn sinh sng = ngoi vic sn lm ra khng cn ngh no khc. V th
cho c sng tt phi i sn. sn l c chuyn mu. Th ri s kin thng
xuyn ngm dn vo tim thc gy ra s thch th lm cho con vt hay thn au kh
(Civ I.76). Tha nhn cng au kh cng sng l cn do nhng hnh kh ko di: t
bng la b, ng anh treo cho hp hi c my ngy, ng cc t dng ngi ln nhng
khng cho cc m su ln bng thng thng m cht Chnh l cn do ca s tn
nhn tr nn du hiu ca giai on du mc nn sau ny khi bc vo vn minh
phi lu lm con ngi mi b dn i c. thi du mc c th coi nh on cui cng ca
sn hi nn cn mang nhiu yu t chung vi sn hi: cng lu, cng tn th t trng
n cng , ri li thm bt ngi lm n l v n p nng nghip kim thm ng c
(Civ I.41). V th chng ta c th dng danh t mc ch thi tin vn minh, ri n ca
vn minh l nng nghip.
Nng nghip l cuc cch mng ln nht ca con ngi xy ra cch y c c hng
chc ngn nm, n bin i ton trit i sng v a ra mt li sng mi khc hn trc:
ly vic a thch ngh thut v i sng d di thanh bnh th vo i sng cam go v hiu
chin ngy xa. Do m thnh mt th nh lut trong lch s l du mc thng nng
nghip ri b nng nghip ci ha, tr nn vn minh thun phc, lc y li b du mc t
mi nh qu (Civ I.308). l mt s kin xy ra thng xuyn trong mi nn vn minh,
mi thi i.

- Ngi Doriens ui ngi Mycens
- Ngi Hyksos ui dn Ai Cp
- Ngi Cro-magnon ui ngi Nanderthal (*)
(*) Nanderthal l ging ngi khn xut hin vo li 40 th k trc ri sau b ngi Cro-
magnon xut hin sau vo li 20 th k tr.cn.
Tc u v bao gi cng c s xm lng nn s i chi gia du mc v nng nghip l

mt tiu im c gi tr ph qut. Ly m nhn vo nn vn ha nc nh chng ta rt
d nhn ra mt pha a dng bo lc php hnh, cn mt bn th a dng nhng ng li
nhu thun tm cch ci ha bng l gio th d nhu o pht xut t ch Nhu tc i li
khoan nhu d gio nn k l i biu cho nng nghip.
iu ny t c nhn ra v Nho gio ht chnh truyn t lc nhng yu t du mc mc

trm ln trn. Tuy nhin nu chu kho su th cng cn nhn ra c s ni kt , v
khng bao gi nt hn s i n cng trit, nhng vn li du vt c biu l qua cuc
vt ln cam go gia hai nn vn ha. C khi giao tranh c lit, c khi ha hon nh hng
ln nhau. Lch s nhn lai chnh l s giao thoa ca hai trn tuyn : khi bn ny thng
th lc n lt bn kia, xon xut pha trn khin cho s nhn ra tr thnh kh khn nhng
li cn thit c mt quan nim bt mung lung v ngun gc vn ha. Mun phn ra cn
phi i ti c cu mi t nhng yu t tng i n thun d phn bit.
2. C cu du mc
iu nhn xt u tin l bt c u th bo cng thng c t vi. Partout le dlicat est

vaincu par le grossier. (Journal Keyserling 169) l du mc khi u thng nng nghip.
Ti sao vy? Tha nh ni v n da trn sc mnh. l iu b buc trong thi sn
hi. Mun bo tn sinh mng khng nhng con ngi phi chng chi th vt, m cn phi
git chng lm lng thc. Lu ngy s bo hnh quen i, ngm vo tim thc gy
nn c cu du mc, l c cu xy bng v lc.
a vc ca du mc hu ht l nhng cnh ng hoang bt ngt nm trong vng cn ng

tiu lan ti vng tho nguyn bt ngt ca Chu. l qu hng ca du mc vi
nhng on ngi sng theo phng thc an vt do mt ngi chn. on ngi i
sn tm thc c nhn thiu c hi ny n: ngi ta ch khuyn khch s phc tng tuyt
i trc quyn uy ca mt t trng thng c thn thnh ha duy tr tinh thn hn
khm, hu tr nn on qun hng mnh. V l iu gii ngha ti sao mi khi ng
chm vi nng nghip th hu ht l du mc thng th.

L v pha nng nghip tuy cng c k lut nhng thng mm do v nht l cn li
qung trng rt rng cho li sng ring r tng gia tc y tnh cm. Vn ha li khuyn
khch li sng don chp k trung nh vi l gia quan l l vun ti c trch nhim c
nhn. Ngc li trong li sng du mc khng c s khuyn khch nh vy. Hn na li
sng chung ng tng m khng gi cho nhng s t ring vi t ny n, nhng c v
i sng tp th. V th m trit thuyt nghing v php hnh v l tr gt b tnh cm. Vt
t th thch dng cc con mnh th nh hm, beo, h, bo biut th bng lng mao. Trong
li t chc x hi th c ng cp da trn dng tc hoc giu sang. Loi tm thc ny s
gi vai tr vn minh chinh phc thin nhin, m u khoa hc, a s chn, s t 2, 4, 6, 8.
Ngc li bn pha nng nghip cao quan vn cao c . Vua ch c gi tr v c
ch khng v th. Vt biu l tin (tc yu t n) i vi chim (lng v) tc vt hin lnh v
bit bay cao. X hi khng c ng cp, nhng nhn mnh trn tui tc v cng th, nh
hi ng k mc tc khng dnh ring cho mt ng cp no. Cai tr th bng l (tc). Trit
l th giu tnh cm v ngh thut. Loi tm thc ny s chuyn v vn ha nhm lm p
tnh ngi, t im cho nhng mi nhn lun bng l.
Tm li m ni th c cu du mc chuyn v vn minh tm chinh phc thin nhin v trn

hai phng Ty Bc 4-1. Nng nghip nghing v vn ha tm lm p nhng mi nhn
lun, trn hai phng ng v Nam vi s 3-2. Sau y l vi th d in hnh.
3. Hong i biu du mc.
bit rng, c cu thuc tim thc khng c ng vin r rt. V th khi chng ti a
Hong lm i biu du mc th ch coi nh mt s nguyn tng m khng l nhn vt
lch s. Ni vy ngha l nhng iu thuc Hong c khng ng hn vi s cng khng
quan trng. Quan trng l lm ni bt ln vai tr du mc y nh Thn Nng l i biu cho
nng nghip ny. Si Vu l con chu Thn Nng phi chin u vi Hong th hiu l
vn minh nng nghip phi chng vi du mc. Nng nghip i vo vn minh trc nn
chu Thn Nng chng vi du mc Hong . Ch mang ngha chinh phc hay l n
sn: dng v lc sn con th, li con c sn c ri. Li sng ny s a n chinh
phc, cp ot, ni vn l . Ban u c ngha l n sn, n cp, tc ot nhng
v do vua lm nn mang ngha tt theo th thi n trm ci li cu l thng cp, cn n
trm mt nc th li l vua, v trong trng hp sau ny vic chinh phc c ku l
v ch mt tnh cht du cn tr nn cao c. V th nn gi l theo ngha l
chinh phc, chim ot. quc l nc dng sc mnh chim ot cc nc khc.
Ngi c gi l u tin trong huyn s Vit Nho l Hong , c ngha l ngi
chim ot vn minh Hong tc ca nng nghip: bao nhiu pht kin ca nng nghip
u quy cho mnh, th d Hong ni kinh tuy bo l ca Hong m thc ra l quyn
sch thu lm kinh nghim y dc ca Thn Nng, t trn khung m dng ca Phc
Hy. Nh vy Hong qu l i biu cho mt nn vn ha khc xy trn v lc nn v
vn ha cn hai t bi vt v h. Nu biu th bi vt bng s 1 cn h bng s 4 (4-

1) th chng ta s thy c du mc l nn vn ha ch trng n hnh thc (l s 4) a
phng cng nh sc mnh i theo ng khc: ha khc kim (4) kim khc mc (3) v
chon hai phng Ty Bc vi s ph, s chn. Ngc li vi vn ha nng nghip
ng Nam s l, v s l l s ha a chung uyn chuyn nhu nhun.
4. S phn ca ci c ci hic ci nng
Vt biu ca hai nn vn minh du mc l Mao, ch mnh th, ca nng nghip l V ch

chim. S d t ngi ch im v sau ny ngi ta dng ln ln, chng hn chim
phng hong cng hin ra trong triu Hong . Th nhng ta bit Hong c ngha l
chinh phc cc pht minh ca Hong th (Thn nng nh th d v y dc ni trn, nn
cng ly lun vt biu chim: ko phng hong v cho minh. Ta c th thy tang chng
vic ny trong cc s kin nh sau:
- Trc th k nin ni khi Hong chin vi Si Vu th dn mt on th 4 loi: hm, bi,

h, bo. Lc y cha c chim.
- Th hai phng thuc vn minh nng nghip v n ch nghi mu c lng ng sc, li chu
mt tri mi mc (pha ng) t mc m sinh ra y nh con tr, vt biu ca vn minh m.
V th nn ngi ta cn c vo tr v phng (*) Bi vy ta c th yn tr v ci v vt
biu chim l ca vn minh nng nghip. Ca dao ni ci c, ci hic, ci nng c ngha l c
c c hic u thuc vn minh nng nghip (ci nng). V ci c ng tng ch ci y
c ngha ging ci, m l ging c, c ra v c ru nn gi l c qum:
Ci c l ci c qum,
My hay nh v my nm vi ai.
C nh th nh ban mi,
Ch nh chp ti chng ai cho nm.
(*) Bn v chim phng, Vng Hng Sn tin sinh c mt bi nghin cu kh k lng da

trn nhng ti liu khoa hc ca tp san Hu c, v ca nh iu hc Nht bn Hachisuka.
Bi ny ng trong Hu c tng san s 1. Chng ti mn t yu t trong ghi li trong
ch thch ny.
Phng l mt loi linh iu tng trng cho nghi mu thuc vn ha nng nghip nn ni
n c lng ng sc, ting gy ng m, hay c v chu mt tri gi l Phng Hong
triu dng ch n l kt tinh ca ha c v nht c. Li c tnh cht bin ha nn
c gi l mc bin iu v t mc cng nh t mu n, cc, cung nhn, nhn tho
(amaryllis) bin ra phng, chim loan (con ci gi l Loan). Theo nh iu hc Nht bn

(ornithologue) th phng m ngi Nht ku l H v Ran (loan) v chnh chim tr
c dng lm mu v phng. Cc nh nghin cu v chim khng thy ai ci chnh
iu trn.
Theo ti liu Le Phnix fabuleux de la Chine et le faisan Oecell dAnnam ang trong
Vieux Hu 1929 tr.171-186 th tn khoa hc l Rheinardia Oecellata cng c khi gi l
Argus c nghin cu k t nm 1850-1856 v t li r rt t nm 1882. C nhiu
phi on kho cu nh phi on Pavie, phi on ca b tc Barthlmy, ca bc s
Harmand v nht l ca Delacour c chnh ph Php ti tr di do v xut hnh
nhiu lt. Vy m cng khng tm ra c phng, mi cho ti lc ngi Sn Cc
Khaleus hin np cho phi on trc sau n 60 con. Tp san Thng Bo nm 1904 s 5
trang 553 thut li nm 1819-1820 c trung y Rey ving ni Ng lnh ti Nng
thy ni y nhiu chim l cha tng gp c ni khc. Rey gp mt lng qu, ngi
bn x gi l chim tr ui di trn 8 thc mc (pieds). Tuy c t tiu d, nhng ti liu trn
hp vi tnh trang chim Phng.
Xin nhc li ch Hng trong tn hiu Hng Bng ch mt ging chim to nh con hc. Sch
Sn hi kinh gi l giang v ch dng cho ging chim Dng T giang. Vy th hng,
hc, c, nng.. tt c l chim nc v c th coi l vt biu nc nh. (Danses 543).
Cnh co nh vy l ri s cho nm ngha l vn ha hip vi nhau gy dng cuc

sng an vui. Nhng mt sn kia qun xm lng giy xo, rung ngi ta cy xong n vo
n nhn l ca n. Bit sao by gi? (xem li bi Thc th trong Lc Th minh trit) nh
phi b chy. Nhng trc khi chy th khng c n phi p , ph hoa mu cho b
ght. Nhng Hong bt c qu tang (ch Hong phi hiu l k mnh, k xm
lng) hch rng:
Sao my r la rung ng vy c?
Nu sc mnh th s tha:
- Ong c ch la u m ti r c. La ny l ca ti th r hay c lin h chi ti

ng?
Nhng ng ny li l k yu phi tha quanh, v qun mi ni rng:
Khng khng ti ng trn b,
M con ci hic ng cho ti.
Mi c tng nh ci hic ci nng l loi xa l, k thc l v ca ci c, c hai u l

nng gia: mt v mt chng vi mt on con di nheo nhc xem tht ng thng d

Hong c d chc cng khng n lng no hnh h m con n. V th c ba cho
ci hic mong ti:
M con ci hic ng cho ti.
Th nhng k xm lng u c tha d dng nh vy. Hiu th ci c ch cn bit xin mt

iu cui cng l cht thm.
C xo th xo nc trong,
ng xo nc c au lng c con.
Chng bit xm lng xo vi nc no, ch bit rng c phi cht, v t y dng lch s
Vim Vit ch cn l nhng ting kn a ma vang vng li trong ca dao:
Con c cht r trn cy
C con m sch xem ngy lm ma.
Ci c cht ti hm qua
C hai ht go vi ba ng tin
Mt ng mua trng mua kn
Mt ng mua m t n th vong
Mt ng mua m rau rong
em v thi nh th vong con c.
Trong khi th hng xm n phng iu:
Con c mc gi m cht,
Con qu mua np lm chay,
Con c nh trng ba ngy,
Cho mo i ma lm thy c vn.
V Tn tip:

Hc vng i mt t xa,
Ngn nm my trng by gi cn bay.
Qu hng khut bng hong hn,
Trn sng khi sng cho bun lng ai.
My cu trn c th l ting th than hn h ca mt on ngi nng nghip chy di trn

con ng Nam tin.
XII. TRC TH K NIN VI HUYN S VIT NHO
1. Vn ti liu
Ti liu Vit Nho c th l tt c nhng truyn tch, truyn k, thn thoi c truyn tng
trong dn gian hay ghi li trong nhng sch thn tin loi Sn hi kinh, Thy kinh ch,
Thn d kinh, Ng Vit xun thu, Vit in u linh Trong cnh ng mnh mng chng
ti ch ch n ba sch l Kinh th, Trc th k nin, Lnh Nam trch qui. Lnh Nam trch
qui c bn n trong Dch Kinh linh th, y s ch n Kinh th v Trc th k
nin.
Huyn s Vit Nho chia ra c 3 giai on l: Tam Hong, Ng , Tam i.
- V Tam hong: th khng cn sch v no, ch c nhng huyn thoi, truyn khu, v
nhng sch gi l Tam phn ng in, m chng ti c trnh by trong quyn Tinh hoa
ng in.
- Cn Ng : th Kinh th c ni n hai cui cng l Nghiu v Thun, trn na

th khng cn g na v th tch.
Th nhng nm 279 tr.cn ngi ta tm ra c trong ngi m nc Tn mt c th vit

trn th tre v th t tn l Trc th nin k. Sch ny c ni n Ng nh vy m
chng ta c thm ti liu bc i xa hn Kinh th trong vic tm v ngun gc Vit Nho.
Trong chng ny s bnh lun t trang u ca Trc th lin h n cc khng c
nhc ti trong Kinh th nh: Hong , ch, Chuyn Hc, Cc. Trong 4 va
k th quan trng nht l Hong . C ngi t ng vo tam hong, ngi khc t vo
ng , c hai li xp u c l, v xt v tn th ng c c Hong ln . Xt v ni dung
th ng l ngi u tin phi hip hai nn vn ha Bc Nam. Nam l Vit nho hay
Hong nho. Bc l nho, B nho, Hn nho, c hai ha hp thnh mt v s t Vng
nho i H V. Xem th th bit vai tr ca Hong rt quan trng. Bi vy s hc
hi v Hong cng tr thnh cn thit hiu thm Vit nho.
Vi ngi Tu th Hong l thy t mi sng ch lm nn vn minh Trung Quc. T M

Thin m u s k vi Hong m b qua Phc Hy, Thn Nng. Cn vi Vim Vit
th Hong li l thy t xm lng nh ph Si Vu chim ot t ai cng nh
mi sng ch ca Vim Vit. Hai quan im tuy khc nhau nhng s thc th l mt. Bit
c c hai quan im lm cho s hiu c thm minh nhin.
2. Ba giai on ca Hong
a) Sch Trc th k v Hong nh sau: M Hong c tn l Ph Bo (*)nhn khi

xem thy lung sng ln bao quanh sao Vu (trong chm Bc u) m th thai. Hong
mi sinh bit ni, long nhan thnh c. Ln ln dng ng long nh Si Vu vi s
tr gip ca 4 mnh th l h, bo, hm, bi. Li nh sc ca n thn Bt m ngn chn
c nhng trn ma thc ca Si Vu.
(*) Chng XII ny cng nh chng XIII sau bn n hai th tch cn bn nn chng ti
chua thm nhng cu ch nho then cht, ngi mun tr v ngun gc cch nghim ngh
rt nn c nhiu lt nhng cu nho lm quen dn vi ch nho. Nhiu quyn khc
chng ti cng a ch nho vo v . Nh Ch Thi nht l Hng phm, thm phin
toi tn ph cho vic n lot rt nhiu. Nhng c vy mi l mt vic nn tng.
b) Nh thng trn v yn nh thin h, m rng thnh c nn thy xut hin mi iu

tt, nh ti triu nh mc ln th c Khut Dt h ngi no c tnh dua nnh i vo th n
ch mt lm cho cht d khng dm tin na.
Vua ng Hu Hng, ch ra m o. Nm th 20 nhn m my sng hin ra Hong

xp t quan tc theo tn my, gi l Vn k (*) tc my phng Nam lan rng
ti mu xanh phng ng, bn Nam c 2 sao, phng ng c 1, c ba sc vng, khi
tri quang th hin ra cung Nhip cch danh vit cnh tinh. Vua mc o vng, trai
gii ti trung cung. Khi vua ngi Huyn H trn b sng Lc th c chim phng hong
cng t hp con mi nhy ma theo ting ht con trng. C c k ln v cc thn iu.
Vua thy th kh ni vng nh vy nn dng th c m cai tr.

(*) Trong quyn Civ. III p.239 W.Durant c nhc ti v nhng ngi sng triu nh bn
Nht Bn li th k 12 c tn gi l nhng ngi trn my (les habitants des nuages).
Chng hiu c lin h no chng vi Vn k ni y.
c) Nm th 50 thng 7 ngy Canh thn phng hong ti, t sng Lc. Ngy Canh
Thn tri my m lin 3 ngy 3 m. Hong mi hi ba b lo tn l Thin Lo, Lc
Mc, Dung Thnh ngh v v ra sao. Thin Lo tr li: thn c nghe khi nc yn, vua
chung vn th phng hong n . Khi nc lon, vua chung v th phng hong b
i. Nay phng hong bay ln ti ng giao, m ting ht li ha nhp vi tri. C m
nghim th bit tri ban cho vua nhng li nghim gio, vua ch c li.
By gi vua li vi quan coi vic bi n hi. Nhng khi bi th mu ra chy xm m khng

n nn bc s ni ti khng th chim c, xin vua hi cc hin nhn. Vua p: Trm
hi Thin Lo, Lc Mc v Dung Thnh. Bc s ly st t 2 ln v ni: qui khng dm tri
vi thnh trit, nn ch chy sm (quy bt vin thnh tr c tiu, ch hn). Khi ht my m
vua i du thuyn trn sng Lc gp thy con c ln lin git ng vt m t. Tri lin ma to
7 ngy 7 m ti khi c ra n b. By gi c th xut t sng H v Quy th xut t
sng Lc, vch th m ch kiu trin, u ban cho Hin Vin (tc Hong ).
Vua tip vn thn nh Minh nh nay l thung lng H Mn. Nm 77 Xng con vua
phi b triu v b ging xung min Nhc thy. Vua ra Cn Hoang. Nm 100 t
nt ra vua i ln. (*)
(*) Chnh ch l trc c ngha i ln v c thuyt tin l Hong ci rng i ln ci tin. V

th c quan cn thn tn l T trit em m o y trng cho ch hu triu yt. Cng c
sch ni l T trit tc tng g cho triu thn th.
3. Bn v mt cuc chuyn ha
a) Tr ln l my trang sch Trc th ni v Hong . Ta c th chia ra c 3 k nh

nh s trn. Thi nht l lc Hong cn trong vn ha du mc v m thy im ni
sao Bc u (phng Bc ca du mc) va sinh ra bit ni. l du ca du mc a
ni nhiu.
Khi nh Si Vu th dng 4 mnh th. S 4 thuc du mc. Cn hm, bi, h, bo tt c c

lng mao nn thuc vt t du mc. Ngoi ra li t mnh di s bo tr ca thn n Bt l
thn ca ti Vu nghin Ty Bc.
b) Nhng khi ht can qua tc 20 nm sao th cng nh cc vua du mc sau ny Kim,

Mng, Mn s c vn ha nng nghip ci ha. Du hiu u tin l loi c khut dt
can khng cho dng nhng a dua nnh. Th n l khi u dng m o nh nng
nghip. Ba l lp ra Vn k tc l theo li xp t sao tri ca phng ng cng gi l

cnh tinh tc xp t theo mu v mu xanh. Mu s 2, mu xanh s 1 cng li l 3,
s 3 l ca phung ng. C ba sao u sc vng v hin ra cung Nhip cch tc
mc tinh phng ng.
Vua mc o vng ng Trung cung tc l i vo h thng ng hnh ca N Oa ri. V th

cu sau ni khi vua ngi Huyn H trn b sng Lc th c phng hong t tp, c c
k ln v cc thn iu khc. Th l c s ng h vn minh iu, ca dn Lc Vit (sng
Lc) ca vn minh m (Huyn H) tan thuc phng ng. Vua thy kh th thng vt
nh vy nn cai tr theo th c: d th kh thng toi d th c vng, ch hn. Cu
trn c ngha l vua t b li cai tr du mc a bo lc i theo li nng nghip dng vn.
Nh vy tr c qung u, cn t nm th 20 tr i ton cai tr theo li nng nghip. V th
sau ny ngi ta khng n giai on du mc ca Hong na. Ta c th k t lc
ny th ch Hong thi vit l Bch vi Vng m vit l rung cng (xem Vit l tr.124).
c) Giai on ba xy ra nm th 50. y l con s ca N Oa, ca V Tin trn ni Ng

lnh, l lc Hong tri thin mnh nh Khng T ng thp nhi tri thin mnh v by
gi mi t sng Lc tc ch n minh trit. Nm th 20 mi ngi trn b cha t. Nh t
sng Lc m i vo c cu Tam ti: sch ni tri m sng ba ngy ba m. Ch ba l
tam ti, cn m c th ch s xa nha b ci thin, a, nhn hoc ch s la mt khi va
tip cn vi nh sng tm linh ca tam ti. V th m hi ca Thin Lo, Lc Mc, Dung
Thnh. Thin Lo ch phng ng trng x (tui tc nn ni lo i biu minh trit), Lc
Mc i biu du mc a dng sc mnh (lc). Cn Dung Thnh l Trung Dung t c
Dung: c ngha l cha chp. Trong ba v ch c Thin Lo i biu minh trit by t kin,
cn hai ng kia th khng ni g. Lc Mc th a v bit g vn m ni. Cn Dung Thnh th
by t bng vic thnh t. Li ni ca Thin Lo t ng i biu cho s vn ln v xung.
Khi vua theo vn th c phng hong, cn khi theo v th chim b i. Vy l Hong c
theo vn, nh ni ni khcHong c Si Vu nhi minh thin o. Nhng trc
khi minh thin o th cn tr li vi Vu nghin l i bi, nhng bc cng phi nghing
mnh trc Minh trit, nn mu ra c chy sm m khng c n tc khng dm ni g tri
vi Minh trit. V th vua mi t gi c (phng Bc cng nh phng Ty: ma by ngy
by m) i hn vo minh trit ca H Lc Th v t y th tip cn vi thn minh
(vn thn) Trung cung gi l Minh nh, nay cn thung lng H Mn tc l ch ni kt
sng H vi sng Lc (y nh ch ni sng Hn vi Dng T, ku l Hn khu). T y
cho ti lc vua bng h khng cn g ng ghi li trong tin trnh chuyn ha tm thc ca
nh vua na.
4. Sau Hong
Sau Hong l mt giai an ln xn c tnh cht tranh ginh nh hng gia hai tinh
thn Phc Hy v Hong , gm c Ch, Chuyn Hc, v Cc.

Ch hiu Thiu Ho: Khi Ch ln ngi cng c chim phng hong bay n. Theo
mt truyn thuyt khc th ng c tn l Thanh v khng h ln ngi (T M Thin khng
k n ng). Ong c li mt o qun chim v lc phng Ty ng dng tn chim
t cho quan chc (d iu k quan, Hong th d vn k quan) ngi ta tranh lun
nhiu xem Ch l con chu ca Hong hay l chu cht Phc Hy. Chng ti cho l
Ch thuc dng Phc Hy l ng hn v ng c tn l Thanh ch phng ng, v li
mt o qun chim l thuc Vim Vit. V li hiuca ng l Thiu Ho th cng vi Thi
Ho ca Phc Hy l mt ngnh, ngnh sng phng Nam.
Chuyn Hc, Cao Dng Th: Khi ln 10 tui gip vic Ch v n 20 tui th ln
thay Ch tr v, 30 tui th sinh ra B Cn. Cn truyn Chuyn Hc l con hay chu ca
Xng , th kh on v Chuyn Hc l cha B Cn m khi B Cn ra tr thy th phi
gi 200 tui ri. Vy nn y ch l biu tng. Cui i Chuyn Hc c Thut K lm lon.
Thut K l dng Thn Nng, con ca Cc.
Cc, Cao Tn Th: Cc l chu ca Nguyn Hiu con ca Hong , lp l cho

ngi m nh trng, chung, khnh, ri phng hong p cnh ma theo. V nh vy
cng nghing mnh sang vn ha nng nghip (trng, chung, khnh) cng nh phng
hong ma. Ni tm li th sau Hong khi u du mc th ba sau coi nh mt s
phn cng ca nng nghip nn mt chui Ch, Chuyn Hc, Cc, ch c Hong
lt vo gia l t ch sau tn, tc cn mang nng cht xm lng, ba sau u t
trc tn theo li Vit, tc l Vit ha nhiu ri.
C l s phn cng ny sa son cho Nghiu ly li c s qun bnh gia hai nn

vn ha lp ra giai on trng hoa.
5. Giai on trng hoa
Theo Trc th k nin th trung hoa c ngha l hai con ngi mc trng ng t, c danh
trng hoa, ch hn, c Nghiu ln Thun u c gi l Trng Hoa tc l ngi c hai
con ngi, ni bng l hiu c hai nn vn ha du mc ln nng nghip, nn c hai theo
gng c tr vi thi quen p nhng tc l giai an m ai c c th cai tr, v ngi
l ng Thun, k mc vo thn nn vn ha nng nghip nn Trc th ni ng
Thun mc o chim cng nh o rng. Ong C Tu ght ng Thun nn mi dy ng tro
ln sa kho thc ri t la di nhng nh c o lng chim nn ng bay i. Li dy ng
o hm nung gm ri lp ming ging li nhng nh o da rng nn ng thot sang bn.
l hai c tnh ca tin rng. Nh hai c m ng c k nh t ph ca Vng
nho. Ch Vng c ngha l ni kt: ni vn ha du mc thuc a, vi vn ha nng
nghip thuc thin, nn gi l Vng nho vi ch trng nn tng Nc l ca chung
ton dn nh c minh ha trong cu truyn sau. Nm th 14 i vua Thun mt hm
ang lc tu nhc th bo tp thi ln lm siu nh trc gc cy, ching trng knh, cc
nhc cng, v s ng rp. Thun cm ly k treo chung khnh ci m ni: im qu
r rng, vic thin h khng phi l ca ring mt ngi, iu ch bng cc chung,
khnh, snh, hon, so: Minh tai! Thin h phi nht nhn chi thin h d, dic ni hin vu
chung, thch, snh, hon, ch hn. Thun tin c ng V cho tri. Vic y c ngha l dn
ng cho ng V ra a Vng nho n mt giai an hon b hn. Nh vy m i
Thun cng gi l hu ngu tc l i thit lp c yn lng thi bnh.
i l Vng nho vi ci lng ch cng, n khc nho cn nng c t ring tham

dc nn sinh chinh phc. Nho ca Phc Hy, Thn Nng l Vit Nho th cn qu hin hu v
b nh trong bin cng th tc hay b lc. n vng nho th t nh cht s c trnh
by qua bi ng i V c nh lin sau.
XIII. I V C INH
1. S quan trng ca thin v cng
Sau Trc th k nin th n Kinh th u l m nguyn liu ca huyn s Vit Nho. V th

sau khi bn v Trc th th chng ta bn n Kinh th. Trong Kinh th th c bit l
Thin V Cng. y l mt thin phi hiu theo li huyn s mi hp l nh s bn sau.
Th m Hn nho li hiu theo li s k, nn khng nhn ra s thc.
Trc thi i H V nc Tu mi ch l mt chu, chu o Dng, do nh Nghiu

cai tr cu o c hiu o ng, ngi Tu c l To (c l l gc ca t Tu?). T
ng H V tr i nc Tu mi tr thnh Trung Quc l nh chim thm c phng
Nam, nn c th b tn Tu (o Dng 159 Legge) tr nn Trung ng trong Hoa
H. Kinh th ku vic l V phu th, ch hn c ngha l ng V m nc, m nc
phi hiu l ng V m rng b ci vn ha ra cc min phng Nam. V n phu vn
c (i v m 210). V nh vy l ng han thnh c cng vic ln lao m
Nghiu mi khi s l c hai nn vn ha Bc Nam li mt. Khi Nghiu n o
ng l khi p l c v o c ngha l l nung gm. n lt ng i V th mi
tin n c cu nh, tc i t vn minh gm sang ng. V th Thin V Cng l
mt trang s y tiu biu cn phi khi cng hc li theo li huyn s.
im trc ht cn nhc ti l Hn nho dng quan im duy s m c Thin V Cng.

Vy l sai v ng V c trc nh Chu hn mt ngn nm, th m nc ca ng rng hn
t nh Chu c c 5, 6 ln. l mt im ngc vi thi gian.

Th n l vic ng V lm trong 13 nm ln bng cng vic ca c nc M vi c kh ti
tn v tt lm xong trong 200 nm (nhn xt ca Legge). Hiu c nh th s nhn ra
l ting Cng ch c ngha l thn phc ch khng phi l np thu (ph). Vi Cng ngi
nhn ch c danh d sung ch vt cht khng c g ng gi m cn tn thm mn l x
vo y Vy m c Thin V Cng u vit l ph, tc np thu m khng l triu cng
th r rt l huyn thoi.
Ngoi ra cn nhiu ch quan trng b hiu sai th d cu Hng thy thao thin, h dn hn
im, ch hn (ch Tc 1). Cu trc th hiu d dng l nc lt y tri, nhng cn
cu sau ngha l g. Dch l: dn gian b ngp lt nh Hn nho quen lm l hng, v hai ch
hn im khng c ngha . Hn l hn m, im l ln xn, ni hn im hay hn ngu
(ignare) hay hn trm (plog dans les tnbres), u c ngha v lun thng o l. Vy
o l Vit nho l t tri hay ni theo biu tng gn l sng ni. Nay nc dng ln bao
ly ni th c ngha l thin l b dit ri, cn li c duy a hay ni nh nay l duy vt. V th
mi phi o sng: tun xuyn, m tun xuyn i km vi nhng huyn s 2, 3, 5, 9 th
phi hiu l tun trit, th trit xy trn cc s 2, 3, 5, 9 v cng t th tr thy khng cn
ngha l p ngng nc, m l thit nh o tr quc. Bi khng hiu nh vy nn lm
ch tuyt hay th cc hc gi li cho l v ngha nh s ni sau v ng Qu. S s nh th
t rng hiu Thin V Cng theo duy s l nh mt tinh hoa ca Kinh th, ri cng s
khng hiu su xa c cc thin Hng phm, i V M, v ch Tc (*)v.v v nh vy
s a n vic nh mt nn Minh trit nm n trong Kinh Th. V th m Thin V Cng
tr thnh ti quan trng trong vic tm hiu o ca ng i V, m l iu quan trng v
ng i V l nh cao nht ca Vng o tc Vit nho ha hp vi Hn nho trong liu
lng l tng l Vit 3Hn 2 (tam thin lng a).
(*) Phi ni n ch Tc v tuy gi th m ni dung li khng c li no ca ng ch Tc m

ton li ca ng Thun, ng V, tc i din cho s to thnh Vit Nho.
Mun hiu c Thin V Cng th phi theo li huyn s: m ngha thm su l nc

Tu nh ng i V thu ha xong nn trit l Vit nho, thu ha n nh c.
Chnh v th m gc ngun ca Vit nho b qun i ngay t ngha l ngay trong thi
khuyt s, trc i nh Thng, cho nn sau ny ni n Nho gio th ai cng tng l
ca Tu v mi s sch u ni th c. Thc ra s khng th ni khc v mun thy khc
phi o bi c vn theo kha cnh huyn s, m cho c th th vic u tin l phi t
n vo v tr thi khng ca n tc giai on t Hong ti i V. Hiu th s nhn ra
vai tr ca chng trn khi bn v my trang u ca sch Trc th k nin l ct dn
ng cho chng ny bn v V Cng trong Kinh th.
2. Giai on sa son

Hong thng Si Vu Trc Lc th khng c ngha l du mc chinh phc c nng
nghip, nhng ch l mt trong nhng trn quyt lit lm nn s chuyn tin t du sang
nng v s chuyn tin vn cn hot ng cho ti tn nay.
Tch gi Hong chin Si Vu
Trc Lc kinh kim v nhc hu.
V th ta thy sau Hong l c mt lot : Ch, Chuyn Hc, Cc,

Nghiu, Thun Vy c ngha l cht (chinh phc) cn ang nng mi cho ti
ng V mi xut hin ra c hnh thc ngi dn tn tnh vi nc hn l cc . Sau
ng V th ba nh u gi l Vng. Ch Vng ni ln s ni kt, b ch v ni ln s
chinh phc bng v lc. Chnh v th m Vim Vit vn chng i c . Cu ni Nghiu
thon Tam Miu khng c ngha l y my tay u s. Nhng ton khi Tam miu Bch
Vit vn cn nn ta thy c Nghiu cng nh Thun vn phi nh Tam Miu.
Thin i V m (cu 20) k truyn vua Thun sai ng V i dp. That u V cng
tng dng v lc n p ni, nn mi hi qun s li c bi ln n nng n Tam Miu
cho l qun ngu xun (xun t Hu Miu) ri cho l tri ra oai nn ta vng li em qun
nh pht chng phng t pht ti. Th nhng sau ba trn ngha l nh mi khng xong,
th khng thy hi tri ti sao ti phng t pht ti m khng cho thng nhng ch thy
cu vin ti ng Thun, v Thun sai ng ch Tc tip gip. Hai ch ch Tc xem ra ch
mt i biu nng nghip, v ch c nhim v coi la thuc phng Nam (ch chng ha)
cn Tc: gieo trng thuc nng nghip (Legge 58) c hai u ch i biu vn ha phng
Nam vn ght v lc, v th ch Tc khuyn ng V rng Duy c ng thin, v vin
pht gii: mn chiu tn, khim th ch. Thi ni thin o, ch hn (i V m 210),
ngha l ch c dng c mi cm c lng tri, khng c qung xa no m c khng
t: kiu th mt, khim th c. o tri bao gi cng l th. Ong V nghe ra lin bi
ly, b tng nh Tam Miu, ko qun v ri gic vua Thun ban tri vn c ra khp
ni, tc l thay v tr bng v lc th nay cm ha bng vn c. Nh m Tam Miu
quy phc. Kinh th ni bng rng: vua Thun cho ma ci mc v qut lng hai bn thm
trc sn rng. By tun sau Tam Miu n xin quy phc.
V bi xng ngn vit d:
Ban s chn l.
ni n phu vn c.
V can v vu lng giai.
Tht tun Hu Miu cch.

Ch hn
on vn trn ni ln hai s thc mt l ng V tht bi trong vic dng v lc nn phi

rt qun v. Hai l s thnh cng ca vn c. Ch vn i ngc vi ch v, tc b v
dng vn. iu c biu l trong cu: ma mc v qut lng l nhng bi ma ca
vn ha nng nghip: ch can ch tri (thin can) khc vi a ch. Ch V l lng chim ch
phng Nam ngc vi Mao phng Bc. Sau 7 tun Miu quy phc. Ch 7 y nn hiu
rng kiu tht nht c trong Kinh Dch tc l qung thi gian cn thit cho chn mi ca
cuc giao thoa vn ha. Th l dng v khng lm chi ni Tam Miu, nn phi t b v l
vn minh du mc dng vn ha phng Nam m thu phc. i l giai an sa
son cho vic c nh. S sa son ni ln s tht bi ca cc a chinh phc bng
v lc. Oc bt i dn qua cc , cho ti ng V th na trc cn c nhng na
sau th chu ma theo phng Nam, tc l thu ha tinh thn phng Nam. By gi ta i
su vo xem vic thu ha xy ra nh th no, Kinh th ch dng mt s hnh nh
ln mt l tr thy, hai l c nh, ba l ha nhc. Hy khi u bng tr thy.
3. V tr thy
H Th m u bng Thin V Cng. M V Cng m u bng cu sau:
V phu th
Ty sn san mc
in cao sn i xuyn
Ch hn
V chia t.
Ty ni n cy phn ranh (hu)
nh r cc ni cao sng ln.
Trc ht xin ni ch H trong H Th l g? y l iu khng c Hn nho bn ti cho

rng H l tn nh H, hoc na l tn mt t nh phong cho ng V thng cng
tr thy, n nay vn cn mang tn l V Chu nhng y ch l lu truyn khng thy c
trong s sch. Ngc li ch H cng c ngha l ng sc (Legge 107) m ch ng thuc
phng Nam, y nh Nam linh cng gi l Ng lnh. V th ch H vit nh ma H, cng
gi l Ch H. V khi ni ng V lp ra nh H th khng c ch rng ng V nm c
cc nc phng Nam, iu mi sau ny i Chu mi khi u lm dn, nhng c
ngha l ng V thu ha c tinh thn phng Nam. Thin V Cng m u bng cu

V phu th m cc hc gi quen hiu phu l chia (t) th qu n s m khng ti
s ch phu c cng mt ngha vi cu n phu vn c ni trn (i V m 21) nn
khng c ngha l chia m cn l xp t v cai tr theo vn c biu th bng s 9, nn
Khng An Quc gii ngha bng ch b m mang, sp t ri thm cu: b tr cu chu
chi thy th, ch hn ngha l ng V phn chia, bi lit v cai tr cu chu. V th khi chia
t ng V cm thc o bn tay Chiu (Legge 64) tc theo vn ha Vim Vit vn coi
trng bn t (t nhm). My ch in cao sn i xuyn ni ln r ; Vit nho quen ch
quc gia bng sn xuyn sng ni. Vy r rt y khng l tr thy theo ngha thng m
l thit lp o sng theo trit l lng nghi bn Sn bn Xuyn hay bn tin bn rng
cng l mt. Nn tun xuyn c ngha l tun trit. M du tun trit l i theo c cu. V
tun l o su, m o su l t c cu biu th bng nhng s nn tng. S nn tng
ca nng nghip l 2, 3, 5, 9 ca du mc l 4, 6, 7, 8. Chng ta s thy ng V c hai lai
s ny vo mt. Trong thc t c ngha l nng 2, 3, 5, 9 ln trn nhng s 4, 6, 7, 8 nh
sau: trc ht ng phn chia t theo li tam tam 3, 3, 9. Ngha l ng chia t lm ba
hng chnh l thng, h, trung, ri mi hng chnh li chia ra ba hng ty cng gi l
thng, h, trung. Cho nn thay v ni th nht, th nm, th chn th ng li ni: thng
thng l th nht, trung thng l th bn, h h l th chn v.v Mi c hi bc mnh
nhng nhn theo huyn s th l t theo s cn ca cu l gm cc s cn bn ca
vn ha m l 2, 3, 5, 9. Nhng con s s c ng V dng trong nhng nt ln. S 2
l Sn Xuyn hoc theo truyn thuyt rng: khi ng V o su th gp m Phc Hy N Oa
m nhau. S 3 Tam giang, Tam h v chia t theo li 3, 3. By gi n s 5 th thy r
trong li chia nc ra 5 ci (gi l ng phc) gi l in, Hu, Tuy, Yu, Hoang. Mi ci
cch nhau 5000 dm, gm li trong chn chu (Kinh th tr.85 bn dch Thm Qunh). Chia
kiu ny ni ln r y ch l l tng. V th bn chn chu phi v theo Hng phm
mi trng, nh chng ti lm trong quyn Vit L t nguyn. Cn bn chn chu thc
th c in trong Tinh hoa ng in. S 9 l Cu giang Cu sn v sau k ra n 27 ni
nh th cng l chung quanh hai s 3 v 9 l 27. Li thy c hai Sn Xuyn i song hnh:
o Cu xuyn i km vi o Cu sn, tc chn bn cao i kmvi chn bn thp. V mi
bc i mang mt ngha biu hiu, th d ni v ng V th c chim chut ng huyt V
t iu th ng huyt, ch hn = Ong V i thm t ni iu th ng huyt. Chim i
biu tri, chut i biu t c hai cng mt huyt. l i trit l Vit nho din t
bng s l ni vt hn s chn. S chn ch dng pht ph c biu th trong vic ng
V ci v c 4 ngy (tn, nhm, qu, gip) ri ra lm vic cng, i qua nh lc v ang
, nghe ting con l Khi mi sinh khc oa oa cng khng bt gi vo nhn mt con, m
c mi i o t: Khi oa oa nhi khp: d pht t, duy hoang th cng, ch hn (ch
Tc 8). Ch 4 y phi c ngha c cu thuc t a, kiu kh t hung. Nhn tng qut
th nhn ra Thin V Cng t ch trng s chn. Ong Cn c mu c (tn ng vit vi b
ng) nn l theo vn minh du mc. V th phi cc t. C thuc phng Bc, s 6. V th
Hng phm ni lc cc. Ong Cn cc t l v theo s chn 4, 6, 8 cng gi l p .
Ong V khng p m o su sng nn trnh n s chn (4 cng nh 8). Dng s 8
khng nhp vo c tm linh ca Tam ti tam gia tng kin. Trong Mnh T (III.4)

c cu V bt nin ngoi, tam qu k mn nhi bt nhp thng c hiu l ng V tn
tm vi vic chung khng cn lng n v con. Hiu nh th ng, nhng khng su
bao gm c v ng V c trnh s ph (4, 6, 8) bn cha, dng s ha bn m 3, 5, 9.
Nh mm ng V c ting l em vn ha phng Ty Bc a s chn 4, 6, 8
ha hp vi vn ha phng Nam a s l 3, 5, 9 tc l ha hp vn minh du mc vi vn
minh nng nghip. Du mc cng gi l n sn hay l tin thc c ngha l n tht ti.
Cn nng nghip gi l gian thc, phi ra cng kh nhc lm mi c n. Vy ng V
em gian thc thm v tin thc l cng ln. Trong thin ch Tc vua Thun hi V v
trit l th ng tha rng khi nc dng cao tn tri, khin h dn hn lon, th ti dng 4
cch thng hnh, theo ni dn cy cng ng ch. Kim cho dn cc th n ti (tin
thc). Ti khi cc con sng 9 chu cho chy ra 4 b. o su cc ngi lch rung ra
n sng; cn ng Tc gieo cc th thc kim cho dn cc thc phm c kh mi c n
(gi l gian thc).
ch tu th tin thc
Tc b phng th gian thc. (ch Tc I)
Ch hn
c cu trn ta thy vn ha phng Nam c lng ln vn minh phng Bc trong tin

trnh i vo nng nghip du mc: gi l thm gian thc vo tin thc. R rng l c ni
n vic chung c hai nn vn minh s chn vi vn ha s l.
4. V ch cu nh
S ha hp cn c biu th bng c nh, nht l s 9: V ch cu nh, ch hn.

Ong V c c 9 nh, mi nh c ghi hin chng ca mi chu. Sau chuyn qua nh
Thng, nh Chu, ri mt khng hiu ti nh Tn hay nh Chu nh chm xung sng
(xem Thi Bnh ng lm quyn 756 mc nh). cng ch l tng trng ng rng ng
V c c hai nn vn minh vo mt trong tinh thn Vim Vit vi cc s 2, 3, 5, 9 (9
nh 3 chn 2 tai). Cho nn Cu nh chng qua l Vng nho. Nn nho ny s truyn n
cui nh Chu th b tiu ma i Tn v nhng bc cho Hn nho nn gi l cu nh
chm mt. l iu khng c nhn ra bi Hn nho ch hiu ch c nh v mt nh
theo c ngha en, v 9 nh b chm xung sng, ai vt ln c th lm vua, hoc ai c
c th nh tr nn nh, hoc ai khng c m vo th thy n nng, khng th nhc
nhch ton l nhng tin tng kiu tai d. T truyn by t ngha chn thc ca
n nh sau. Nm th ba Tuyn Cng (605) nc S nhn dp gic Lc Hn tin binh ti
tn t Lc e da b ci nha Chu. Chu nh Vng sai Vng Tn Mn ra thng thuyt.
S hu hi bng v nh nng nh th no, Vng Tn Mn tr li rng: sc mnh ca
mt nc ti c ca nh vua ch khng ti nh (ti c bt ti nh). Khi trn di
vua ti ha hp th tt c u c hng n tri. Vua Kit v hn m, chn nh ri qua
nh Thng, ri nh Tr v bo ngc nn nh li ri qua nh Chu. Khi c chnh v
sng th nh tuy nh cng nng, cn c km th nh c ln cng nh. Tri ch gip ngi
c minh c c vng ngi Vy cha nn hi v nh nng hay nh c.
Nh th r rng l vic ng V c nh ch l cu truyn huyn s ni ln vic c vn

minh du mc s chn vo vn ha nng nghip s l, m tn cng l s 9, nn s 9 tr
thnh con s ca ng V. Cc hc gi Ty Au gi n l con du ng vo ng li cai tr
ca ng V nh c by t trong thin Hng phm cu tr, tc lng vic cai tr nc vo
khung s 9. The use of the number nine and the meanind of the Various divisions of the
Plan are in harmony with Vs style and pratice in his counsels (Legge III.321)
5. V tr ca ng qu
Xem th th trit l ca ng V chnh l trit l ca Vit nho n nm trong ch Ha, m

mun ni ng th phi gi l Ch Ha, vi y l mt s ha hp su nht, cng c gi l
Thi Ha, c bn n trong thin ch Tc. V th cu 9 v 10 thin ny, ng Quy xut
hin cch t khi, hu khng lin h chi c vi ng vn nh nhn xt ca Thi Trm.
Ong ny cn trch nhng hc gi khc c a ra mi lin h g p. Hc gi J.Legge cng
ng vi Thi Trm (Legge 86). S thc th mi hc gi u ng trch v khng ni ln
c mi lin h chn thc, cn Legge v Thi Trm ng trch hn na, v chi khng c
lin h no c, m thc ra th mi lin h c nhng n nm ngm trong ch Ha l tinh
hoa ca nhc. Ong V lm mt s ha hp tn c cu tc hp t vi tri biu th
bnghp s chn vi s l hp tin thc vi gian thc, th l mt bn ha m rt cao,
cho nn ni n nhc l ng ch: m ni n nhc th ai m qua mt c ng Qu, v
Qu y ch l mt s nguyn tng nn cng gi l Vn Qu Long ca Vim Vit, khc
vi Vn Thao Thit ca du mc. Ch cn nghe li ng th ta hiu ngay rng y l mt tay
nhc s kim trit gia. V th ng nhn mnh n nhng loi nhc kh chung cho m dng
hoc nhng nhc kh a i i nh:
Minh cu, Bc ph
Cm st
Chc ng
Sinh dung d gin
iu th thng thng
Tiu thiu cu thnh
Phng hong lai nghi (*)

(*) Minh cu: Khnh thay c cho mi nhc kh. Leg.89.
Bc ph: ci trng gia vt chn tru lm cho ting nhc m li. Nhc kh ny cng i
chung vi mi nhc kh.
Cm: nm dy, c ngi cho l do Phc Hy, ngi khc l Thn Nng, thc ra c hai l
mt. St: 25 dy (cng c th 27, 19, 13) cng vi n cm ch v chng ha hp.
Sinh: mt th ng quyn 5 l (cng c th 13 l).
Dung: l ci chung to.
Tiu thiu: l ting chung ch nhc i Nghiu Thun.
Qu vit: Oi! Khi ti nh vo khnh theo nhp nng nhp nh th trm ging th u
ma, cc quan u ha lc c.
! D kch thch ph thch
Bch th xut v
Th dan dan hoi.
Nghe th vua Thun lin ln hng ht rng:
Knh theo mnh tri
Lun lun theo thi m cng theo c.
Khi v i v c tay khoan khoi th u cng hng khi, cng vic ca b quan u c
tinh tn. Ong Ca Dao lin ht rng:
u m sng sut
V i v c tay c lnh mnh thay
Mi vic u tri chy vy
Sc thin chi mnh.
Duy thi duy c
C qung h tai.

Nguyn th khi tai.
Bch cng h tai.
Cao Dao bi vit:
Nguyn th minh tai.
C qung lng tai.
Th s khang tai.
Ch hn
Li ht cui cng ca hai ng Thun v Cao Dao ni ln s ha hp cng cc n trn

di tr thnh mt, nh u v chn tay lm nn mt thn th vy. l nn trit l c
th, biu l ra ngoi bng ha bng hp. Cng nn ghi nhn l v sau Hn nho mt
Kinh Nhc th cng l ni ln cng mt ngha nh chim cu nh: tc trit l Vit Nho
b chn vi.
6. Ba nn tng ca vic tr thy
Nh th nu mun bit r trit l ca ng V cn phi cht lc chnh ca thin i V m,

v l thin c kt tinh hoa ca Vng nho do ng kin to.
Trc ht thin nhc n tn ng i V gi l vn mnh (ch khng v mnh). Cho

nn quan trng khng dn ht vo vua hay t trng nh kiu du mc, nhng theo li nng
nghip l t vo cng th tc dn cng tham d vo vic cai tr. V th ni lm vua kh m
lm quan cng kh, v quan l nhng ngi dn u t c ra gnh vc vic cai
tr chung vi vua ch khng phi ch c mt mnh vua cai tr.
Nhn thc c iu th chnh s mi hon ton.
Hu khc gian quyt hu.
Thn khc gian quyt thn
Chnh ni ngh, l dn mn c. (i V m 20)
Ch hn
iu hai l c hin: tc tin dng ngi hin c du xut thn t thn d. Vua phi bit
nghe li bn ca h, ch theo mnh.
D v d hin
Vn bang hm ninh
K vu chng
X k tng nhn. (i V m 3)
Ch hn.
Ong V trit gi nh th nn h nghe li bn hay th bi cho cm t V vn thin

ngn tt bi. iu th ba mi thc l c trng ca Vit nho m gio s Creel cho l l
lng nht trong th gii. V xa kia cc chnh quyn khng ly hnh phc dn lm i
tng cho vic tr nc th m l iu c tung h v chp nhn trong th gii Vit
nho. i V m cu 7 tip rng:
c duy thin chnh
Chnh ti dng dn
Ch hn
c tt l lm chnh tr gii
Chnh tr gii l nui c dn.
ng li l tam ti, ng hnh, cu tr cn c ti bi vun ti. Ni kiu thng thng th

l:
Thy, ha, kim, mc, th, cc duy tu
Chnh c, li dng, hu sinh duy ha
Cu cng duy t, cu t duy ca. (i V m 7)
Ch hn
Tu iu c th nui dng l ng hnh.
Ha hp ba iu ln l thin, a, nhn hay l chnh c (thin) sa c hnh, li dng

(a) lm n ch cho dn, hu sinh (nhn) thm hu tnh ngi

Chn cng l em 6 iu trn (ng hnh cng vi cc l 6) v ba iu di v chi l 9 cng.
Chn cng tu ha, th cu dn vui sng. chng qua l cch ni ln ba con s quan
trng ca Vit nho l 3, 5, 9 cng chnh l then cht ca nn minh trit Lc Th. V ng V
lm c iu nn ng Thun nhng ngi cho. gi l truyn hin ng tinh thn
Vim Vit.
XIV. KINH C BNH TRIT
1. Nhng mc tiu phng tin
n y k l chng ta t ci ch khim tn l nhn din ni dung tinh thn ca c

cu p dng phn no vo vic tm hiu huyn s Vit nho nh chng ta di c t
tia sng vo ci mung lung truyn tch nc nh. Hy vng ri y s c nhiu tc gi khc
vi nhng khm ph khc v ngha cc truyn tch s mang li cho vn hc nc nh
mt sc thi mi.
Tuy nhin c mt iu cn c nhn mnh l nhng khm ph d c nhiu n u t

n cha phi l , v chng mi ch l mc ch phng tin ch cha l ch ti cng
cc. Ci phi l Kinh c tc l i thng vo bu linh lc, m cho c knh c th
phi bit nm vng c trit, gi l bnh trit ch khng bnh c cu, khng bnh thn
thoi hay l bnh vn chng. Tt c by nhiu cha l trit . Ni theo 4 nc thang dng,
t, , c ( bn trong Quc hc) th vn chng mi t t, c thm nhiu th cng mi
l .
Thn thoi cng ch l mt loi , n cn sau nhng thi qu duy l gip cho tm li tinh
thn ca ton b. Tuy nhin ngha n tm ra cng mi l tiu biu tc l cn qu l tr
cha lm nn bu kh thun li cho s l nguyn hnh ca thc ti.
n nh C cu cng vy tuy c gip nhn k lng hn vo ci u linh ca tm hn nhng

cng cha t. V khi t th s bao trm khp ht th d bao trm c s hng ngang bin
c, iu hu ht c cu cha ti ( ni ri trn). Bi vy cn phi i xa hn nu
khng th mt l dm chn trn vn chng rng, hai l ln qun vi h hoc t tng

biu tng tuy c hay cng cn qu nhiu khch quan tnh d ln t sinh kh ca ton din.
Mun ton din phi huy ng mi c nng , tnh, ch, khng t iu m i huy ng
th li ri vo chng bnh snh lun l (moralisme) a ging gii kiu b gi. Mun thot
by nhiu ( h hay lun l) ch cn cch l tin ln n t trit.
Nhng trc khi bc vo trit chng ta nn dng li t tip cn vi trit, l c cu.

Cn xem v tr c cu u c c mt nim bt mung lung hn.
2. t v tr cho c cu
Mc ch c cu l c t n nhng lut tc ph bin nht, thng hng nht ca l tr

ng nhin con ngi (les lois universelles et constantes de lesprit invariant de lhomme)
v nh vy l n vt qua t ngn t cng nh tng l nhng ci cn nm trong vng
thc c nhn. Cn phi vt sang qua i vo vng tim thc thng c biu l qua
thn thoi, qua nhng tc ng tuy v thc m vn vng theo nhng lut l bt bin. Nh
trn ni c cu chnh l con ng ca trit l Vit nho, v Vit nho cng nhm vt qua
t t (t t nhi d h) t (khng ch trng lut l) t n t c cng gi l linh
lc. Linh lc thng c biu l bng ng tc ma khng cn n hnh nh na, nn ch
cn li tc ng tinh tuyn. V th m Levi Strauss gi l t Zro ngha l trng trn khng
cn t, , tng. Ni khc cng ln su vo trong tm hn, con ngi cng khng thy cn
n biu tng, nn cng c may mn hp thng vo sui linh lc. V th m ng mong
mi t ti t Zro ny. V khi ti ri th xin xa ht mi vic i trc (vn chng, h,
tiu biu, thn thoi) i vo t thm m cm lng (lesthtique silencieux) c i
biu bng nhc. Ly i m bn th cng chnh l ch nhm ca trit l Vit nho trong
cu kinh c bnh trit v kinh l i thng n, cn c l bu linh lc. i thng ngha l
khng i qua t ng hay h hoc thn thoi v tt c cn l biu tng, mt loi sn
phm ca (l tr), cn l trung gian, nn vn hm tng nguy c lu gi con ngi li trong
vic ngm nhn, ni nng, suy tng, tng tng. Cn trnh nhng trung gian hng
trng c ngun linh lc tro ra. V th m cn dng n nhng g uyn chuyn linh ng
nh ngh thut chng hn. Trong ngh thut th v hnh v dng hn ht l nhc. Bi th
m nhng nn trit l i n c cu ch trng nhiu nht ti nhc nh Vit nho xa vn
ch trng, v nay Levi Strauss cng lu . Ngoi ra Vit nho cn ch trng n mt s
ngh thut khc nh l nhc tt c u nhm tc ng vo ton thn tm con ngi:
Thi tc ng vo tnh cm
L tc ng vo thn tm.
Nhc l ha ng vi thin a: Nhc d thin a ng ha.
Tuy nhin mc d nhc l cao nht trong thang ngh thut nhng cng cha bng trit, t
ra trong vic soi sng minh nhin ha. S cm ha do nhc nng v tnh, cha th t

qun bnh tnh c nh trit. V th mi ni: mun kinh c th phi bit bnh trit. Trit
l g? hiu r hn chng ta hy tm hiu v tr ca trit.
3. V tr ca trit
Chng ta c th chia tm trng con ngi lm 4 t i loi nh sau. Trc ht l

nhn Ty phng ku l ngi di ph l nhng ngi sng theo lng tri. Lng
tri y khng hiu theo ngha tr lng tri ca Vng Dng Minh hay ca Mnh T m ch
hiu theo ngha cng cm (sens commun) tc cm ngh nh hu ht mi ngi cm ngh
nh th. Ni kiu x hi hc th l sng theo chiu kch x hi, la dimension sociale tc
lm nh mi ngi. Ci g ngi ta cho l tt th l tt, cho l xu th l xu. Tiu
chun thuc cng cm. Nh vy th cng cm cn thp hn lng tm. Bi xt v tri
thc th lng tm cng t ny, nhng v mt lun l th lung tm c chiu su hn.
Ngi theo lng tri c th lc mt mnh x i khc lc trc mt tha nhn, cn
ngi theo lng tm th d mt mnh cng c gi iu phi gi. Tuy nhin d lng
tm hay lng tri cha c g l cao gi l trit, h c gi cho ht c cng mi l thin
nhn. Mun c cht trit th phi t t hai tr ln gi l tn nhn (xem Nhn Bn bi qun
t chia ra 6 bc: thin nhn, tn nhn v.v) phi bit bc t thin nhn ti tn nhn v
chnh l bc t cng cm i sang trit l. Ni khc t b t ngi ta khng c suy ngh
t ring m ch tun theo ngh ngi khc, ca thin h (ca d lun, ca tn gio, ca
thi quen) bc ln t trit l khi u suy ngh: t mnh gnh ly trch nhim mi t
t ti cao l quyt nh tt xu thin c m Nietzsche ku l dng nn bng gi tr.
n y chng ta chm vo mt thc th mi m cha c tn gi xc nh tc l trit l

hay trit hc. Tuy danh t ch l mt c l nn gi th no cng c, nhng trong vn
ny s khng ng danh bao trm mt quan nim d bit, v th tng cng cn bn ti.
4. Trit l hay trit hc
Theo Vit nho th bn trn thin nhn cn c 5 t khc l tn, m, i, thnh, thn. V nu
theo ng nh ngha trit l trit th phi ti t thn mi l hin trit, nhng chng ta
d di gi l trit t t hai l tn nhn. Tuy d di nh vy nhng khng nn qun i thc
th a tp. Vy cn tm cho mi kha cnh mt tn gi.
Ni chung th bn trn thin nhn l n trit, nhng i vo chi tit th thin nhn cha t
trit m mi l t du mong c t c trit. S mong c c biu l u tin
bng s hc hi kinh nghim ca c trit gia xut hin trong lch s xem h i vo
trit nh th no, gp nhng vn g, gii p ra sao. Ai l thy ca h, ai l mn
v.v tt c by nhiu lm nn mt khoa hc ging nh mt th s hc v v th ta s gi
l trit hc. Nhng danh t ny cn qu chung khng cho thc ti rt phin toi v c
ngi t c ngi khng, ngi t nhiu k t t. Hy cn c vo 3 c nng l , tnh,
ch m ni th c n 3 cch vt ln ty t quan trng trn tnh hay , hoc trn c hai l
ch. Nu cn c trn (hay l tr) th ch trng n bit, nu ch ti tnh th l liu hiu
(comprhension) tc ch ti ton b, ti s o luyn tinh kh tnh tnh. Cn bit l hc
cho bit s kin, nh nh chuyn mn. C th bit m khng hiu nh rt nhiu nh bc
hc; ngc li c th hiu m khng bit hay bit t, nh rt nhiu ng gi b c thn
que. Nc Nam ta c nhiu ngi ngoi quc xng tng l c nhiu trit nhn, th ch
trit nhn y thuc v hiu, cn nhng ngi i hc trit th thuc v bit. Nu ta c nh
vi nhau m gi l trit hc, trit hc gia th ta s dnh ting trit l cho nhng ngi c
th bit nhiu hay t nhng c hiu, theo ngha liu hiu. V liu hiu nn c tc ng theo
sau, bi th khi ni trit l th t nhin ta ngh n lm n sng. Nhng lm v sng y
c hng dn do Minh trit ch khng do cng cm hay lng tri. Nh th ht mi
ngi sng u do lng tri do cng cm, trong c mt t, rt t ngi thm nh sng
trit l. Nh vy xng trit l trn trit hc l cn c theo 4 t hc trong sch Lun Ng l:
hc, thch, lp, quyn m ta c th ghp:
Trit hc vi vic hc t 1
Trit l vi hai t thch v lp
Minh trit vi t quyn (bin).
Mt s tc gi ch chia ra c 2 l trit l ch chung cho mi ngi: ai sng cng u

c trit l; cn trit hc l mt khoa hc c phng php, c h thng v lch s v.v
Chng ti cho li chia nh th qu n s khng ch nh nhiu cp bc trong trit

nh ba cp hc, hc-hnh v hc-hnh t. l ba cp rt khc nhau cn phi c tn
khc nhau. Tin b l ch : con ngi cng tin b cng nhn ra nhiu d bit trong
mt thc th mi u tng l gin n, v mi khi nhn xt ra c mt kha cnh mi
th t thm tn gi. Hy a ra mt th d gi tng l ngi c s mi ch bit c ni v
gi l ni, nhng cng ngy cng tin th cng nhn ra c ni, c i, c non, ri ni vi,
ni thch nham cng vy thot xem tng ch c trit hc, nhng xt k th c nhiu cp
bc: ngi xa chia ra 4 t nh va ni, chng ti tm rt li 3 bng dn thch vi lp li
mt v gi l trit l. Ch l c ngha l ch v dm ng, c hai gi i (thch) v
(lp). C hai ch ti quan trng trong trit l nhn sinh. Ch i ni ln tnh cch sinh
ng cng ngha vi o; cn ch theo ngha ca trit hin i (ca Holderling chng
hn) l em ht tm hn vo ci g. em ht tm hn l ni ln ci g ton b. Cn trit
hc th ch cn em ht l tr vo l : ngha l c th hc v tritnh mt tri thc lnh lng
khng gy nh hng no vo i sng chi c.
Nhn danh t ny n kia khc ch l chuyn c nh nn rt thong dong, min l ting

cha c dng ch thc th khc v cng cha b ph thi. l iu kin thiu cho
ch trit l dng ch mi li sng. Trc ht v i vi trit Vit (c Hn ln Vit) th
ni n trit l phi hiu ci g cao siu. Khen ai l trit nhn l cao lm ri. V th phi
nh kingha trit l trit: trit thng cng nh trit h Trit h l ngi n khn
ngoan nh cng cm chp nhn. Cn trit thng l khi ngi hiu su xa ti sao li n
nh vy, v nu i khi khng thi hnh ng nh o l m phi quyn bin th l ha
nhi, ch trong bng li bt ng. Ngi nhn l ngi n khn ngoan, nhng thiu
phn bt ng ny tc thiu trit thng nn khi h lm nh mi ngi l ng h lu tc
tc sng theo n cu, vi hn khm. Trit l th li theo tinh thn c lp bt : hai ng
khc nhau hn, khng th ch bng mt ng thut chung v y l bt tin th nht.
Sau l li gi c th km theo s khinh mit vn ha ng phng cho l ng phng

khng c trit hc. Cu ni rt quen tai trong thi Php thuc, nhng n khi ginh li
c lp th t ra bt tin v ngng tr khng cho a trit ng vo chng trnh gio dc.
Vy trnh mang ting vng ngoi th c th ch trng rng: tuy ng phng khng c
trit hc ch cng c trit l, v h ai sng l u c mt trit l. Kiu ni duy tr c
ch trng ng phng khngc trit hc, m vn cho chng trnh gio dc dy trit
ng di danh hiu trit l hay o hc. l thi nhn nhng p ng tnh yu
nc hoc s hnh din quc gia, ch thm tm th khng tin ng phng c trit hc chi
c. V qu thc ng phng khng c nh th. L do? Tha l ti:
5. ng ty i ng
ng khc Ty, nn cng khng c trit theo li Ty. Vy nu suy tn trit Ty lm mu

duy nht cho mi nn trit th qu l ng phung thiu trit. Nhng vn c t ra l
c thc trit Ty l nn trit hc m bt c trit no cng phi tun theo nn mun xng
danh trit? l iu m hu ht th h trc lm theo bng cch ng ha h nhiu
khi c khoa hc na vi trit. Nhng hin nay th c hai im u ang b kch. im
nht la 2 h th b v vi ci li mt qu tha khng bt c thc ti t vi: con ngi
qu phc tp v vi t, khng d g ng r vo h thng. Cn vic a khoa hc vo trit l
biu l nhng th trit qun khng thy c gi tr trit mi phi i mn uy tn ca khoa
hc, khng ng rng lm th l h gi trit. Khng khc chi b cha i mn o ca on
hu. V trit l ci nhn tng qut trm khp, cn khoa hc i n tng i tng b nh v
cn xc nh. Khng hiu c nh th m lm bn tm lum sang bn khoa hc th ch l
lm vic rng tuch. H trit no phi da vo khoa hc th y l th trit n my. Gio
s Dufrenne nng li ln n li vay mn v duy , v n ch lm ra c mt th trit
hc gi to vi ci thng tng h nguy nga nhng gi tng tru tng (*). Chnh v
vy ci lm kch x (lm tri thc vi liu hiu, ln h l trit, lm khoa hc bn trn
trit) khin cho nhng ngi nh Levi Strauss phi tht vng v trit, v n lm kh
ho tm hn (**). Xem nh vy th hai iu vng bng khin ngi ta ngh ng phng
khng c trit hc li l nhng iu hi cho trit chn thc, m Vit nho may mn trnh
c. Khng T dn mn sinh: qun t bt kh: ngi mun lm qunt ngha l mun
lm trit nhn khng nn lng b tri buc vo mt mn chuyn mn, v n s lm tr
tm hn, mo m l tr khng vn ln c ti ci nhn bao la cn thit cho trit nhn.

Chnh l v th m khi ngi ngoi quc ni trong m thn dn Vit c nhiu trit nhn th
l cu ni c nn tng, n khng khc cu nhn xt chung ca ng Columella rng: i
sng ng ng cng h mu vi minh trit, la vie rurale est consanguine la sagesse (Civ
VIII 149). S d nh vy l v ngi nng dn va khng b ngy to (sophistiqu) bi
nhng h, li c tip cn vi i sng thin nhin, nu c hng dn xa xa bng
mt nn minh trit nh trng hp ngi thn dn Vit Nam th bo rng c nhiu trit
nhn gia h c l chi u. t ngi trong chng ta nhn ra iu v khng bit nhn
xuyn qua ci ngho nn tr tri ca h, nn kh thy c ci mt trit nhn ca c gi
thn qu m ng Paul Mus cho in trn ba quyn Sociologie dune guerre v snh vi
khun mt ca Esope, cn b din a chu l ca mt ng hong. cng l l do gii
ngha ti sao li c nhng nt hm trn khun mt ca nhiu tin s trit hc: l ti khng
bit vt thng thi knh ci ng ha mnh vo ch o.
(*) Dimporter dans la philosophie pour en faire un usage ostentoire et immodr certains
concepts on certeins procdures qui sont lis un certain objet un certain moment de la
recherche scientifique nest quune extrapolation tmraira vid de sens Pour Lhomme
p.203
(**) Lensgnement philosophique exercait lintelligence en mme temps quil dessechait

lesprit Tristes Tropiques p.43
V th quan trng hn ht cho ngi i hc trit l phi c mt ci nhn ton cnh v trit
khi ln li vo rng ch ngha sch v c ch lu lu hng v, b trit hc bc
sang trit l hu mong t minh trit. Chnh bi vy m khi i vo trit ng nu c c
duyn gp sch hay thy gii th s cm thy mt s thch th su xa bin i c mt i
ngi lm cho cuc sng c thanh thot, khin cho ci hc tr nn y thch th. V
phi l hng tin ti ca nn vn ha nc nh. y mnh hng i ny chng ta s
gi l hng vn trit. l mt hng tin s ht sc mnh mng m ra cho mi ti
nng loi: th, ca, nhc, kch v do s mang mun sc thi khng th xc nh v
cng khng nn xc nh. V th trong nhng chng sau chng ti khng nhm xc nh
nhng nt c trng phi nh th no, nhng ch da trn quan st th a ra mt s
nt xut hin hu gip cho c mt hai nim s si th no l vn trit.

XV. VN CHNG NGOI TRIT
1. Vn ha v hn
Ch v hn cng c th gi l v o hiu l thiu nguyn l nn tng thit thc lm kim

ch nam, nn mc vo rt nhiu mu thun trm trng: chng hn chnh Platon l ng t
trit hc li ng ln chng t do, bt mi ngi phi theo tn gio ca nh nc, ai khng
tun th h ngc nu cn bt khng th b th tiu n ni s gia phi cho thc l
bn co trng chi vo mt Socrate m xa kia Platon tn th lm thy (vritable acte
daccusation contre Socrate) (Civ VI p.87). Bi chng s mng ca trit phi l gii phng
con ngi nay li bt con ngi phi lm n l cho quyn uy, cng nh lun lun bo v
ch n l. y l mt s phn bi trit. Chnh cha trm trit i lp trng nh vy,
hung h cc mn v sau: v trit thiu nguyn l vng nn chnh trit gia quay ra chng
trit. Bi vy c th ni chng khoa no i c vi trit v trit t mu thun = lc bnh
Socrate lc kch. Sau ny cc trit hc gia cng th, th d i vi cng sn th nhiu
trit hc gia lc tung h lc khc li tha m, khng phi trong chin thut m ngay trong
chin lc th nh vy lm sao m c ch o thng nht, nn khng c mt nn trit
no l khng phi sa ngay t trong nn tng: bo s vt khng c m li theo li c, bo
vt cht chng ra g m li c chao vt vt cht. cao v sn m cui cng li phi theo
li t bn vn vn cng khp.
Trit hc cn cha t trit l hung na l vn chng, lm g c trit. Ci m cc hc gi

quen gi l trit ca nh vn ny n kia khc chng qua l nhng kin nhng t tng
nhn sinh, ai cng c ht nhng t tn mt, cn lu mi quy t t trnh trit.
Khng c vn chng nhng l tt c nn vn ha Ty Au u thiu trit tc l thiu s
lin h su xa vi mt nn minh trit c uy tn c nhiu ngi tha nhn v c gng hin
thc. V thiu trit nn vn chng Ty Au mang theo mt s nt c trng nh a ngn,
a chy vng ngoi, kch lung tung. l nhng im ng l phi trnh th li ang
c nhiu hc gi chy theo nn cn bn rng.
2. a ngn
a ngn phi hiu l vn hc xoay quanh t ng qu nhiu, do s thiu ch o hay thiu

ci nhn ton cnh, khng thy c nhng chn tri man mc tm linh, nn dng li t
t ng vun ti n tn th li. Trn ht l li. T chng trnh gio dc dn
ch vo li:
- Lut li (ng lut)
- li (lun l)

- Thut li (khoa hng bin) (xem Ca Khng chng IV)
n ni nhiu s gia cho rng chnh s tn th li lm mt Hy Lp. Ngi Roma ban

u t ra khn hn khi khng hc ting m (La tinh) v cng nhn rng: v khng
hc La tinh nn mi c gi i chinh phc th gii kin to nn mt quc mnh
mng. Nhng ri quc s sp lc ngi Roma ri vo vt xe Hy Lp th li, ch
qu nhiu vo li. Nm 425 khi Hong Thodose lp i hc u tin
Constantinople tt c co 33 gio s th ng lut chim ht 28. Cn li cho lut 2. V
trit hc 1.
Chnh v th quc Roma ch c thng nht kinh t v chnh tr, thiu im cn hn ht l

thng nht vn ha. Civ X.159. Vn chng La M th hon b. Quyn XII ca Quintillien
ph bnh vn hc kh c th hay hn nhng v trit th qu tm thng, khng mt trit gia
no t tm linh. Ngi nay nhn ra rng quyn vng ca Marc Aurle c k li
thc ra ch l ch son t, cu an (penses dor ch l pesnses de plomb). Snque ch l
mt th vn a ngi c vo ca no ri cng s li a ra ca y Civ III. 217. Cui
cng hu khp cc trit hc gia u bt tay vi tn gio tc l bt tay vi yu t chia r.
quc Roma sp phn ln v vn thn thc: ng Kit c mt bn tnh hay hai bn
tnh, ba ngi hay mt ngi Civ X.148
Th ri dng d sut thi trung c v dn ti tn ngy nay nhiu chng trnh gio dc vn
xoay quanh li, quanh nhng ci t vi v ng lut, phn tch ng lut, phn tch l lun
(analyse grammaticale, analyse logique) ging c, ging ci, s t, s nhiu l thnh ci
m ngy nay nhiu h5oc gi nhn ra l khng nhng v ch cn t lm thnh c mng cho
tui thanh nin qui fait le cauchemare de la jeunesse de lOccident. Civ III.167. Hin nay h
ang c dng phng php c cu thi bt nhng ci cn thit gi to n.
3. Qu nng tiu thuyt
Tiu thuyt trung thc c s gip cho ngi c bit quan st nhn tnh th s, ti khng
h ph nhn gi tr ca n. Mt quyn sch m thiu nhn xt th l quyn sch v duyn.
Nhng phi ni thm ngay rng thiu liu hiu th li l quyn sch tn mt rng tuch. Cn
phi c c nhn xt ln su sc mi l ton vn. Mt quyn sch hay mt nn vn hc
cng th. Mun su sc th phi c trit hc, trit l, tm l nh nt dc. Mun nhn xt
nh phi bit s k, x hi hc lm nt ngang. l nhng khoa gip ngi hc bit thu
lm nhng kinh nghim hng ngy, ngha l c xy ra thc s trong x hi loi ngi,
cho ci hc khng i vo duy tru tng. Vic thu lm s kin, quan st ny s c
tip tc trong vn ha hu trng bng tiu thuyt. Nh tiu thuyt m hai nt kinh (trit) v
s cng tr nn sng ng. Mt nn gio dc mun ton vn cn ch n c hai mt dc
ngang n cch cn bng. V th nn gio dc ca Vit nho xa i theo li xi kinh nu
s. Xi kinh l liu hiu. Nu s l bit quan st con ngi trong xng trong tht,
sng tht trong nhng mi nhn lun vi nhng hon cnh x hi c th. V th tuy l c
xa m gi tr vn tn trng. Trit l khng b ci nn thiu cm thc lch s nh trit
hc Ty Au. Tri ngc vi nn gio dc Ty Au mc d tin b v khoa hc m v
thnh nhn th chnh h phi cho l ti t lamentable. Bi chng trnh gio dc ch c
tiu thuyt m thiu s v nht l thiu trit nn gy ra nng ni. V trit thc ra th khng
thiu nhng l th trit hc qu chuyn bit, hc ba, tru tng khin con ngi sng
thc khng sao ph ni: nh th c kinh u m si. Cn s th xa kia khng c trong
chng trnh (xem bi s mnh trong Ch Thi) ly chi m nu. Thiu kinh si, thiu s
nu th nn gio dc tt tr nn bng qu, khng lm tha mn tm tr, cho nn mi
ngi s vo tiu thuyt, bi ngoi tiuthuyt ra cn chi na u m c. V th m
tiu thuyt c tng bc ln qu c khin cho pht trin cng cc v nh th d sa
vo qu ng. Tiu thuyt ng ngha vi tao x, tc l xa la thc ti. Ta c th nhn thy
r thc ti nc nh l ang sng trong t ti bn hn th m thiu chi nhng sch mang
nng tnh cht qu tc, c nhn, hng th sng trong tha ma: nh vn phi l k vin
m sng rong chi trong cuc i ang khi t nc tan hoang mun vn ng bo ang
gc ng. i thc dn c ph t tr x thn d b ng ha th tiu thuyt cng a
theo ph x thn th m chng trnh c bt hc c tng trm quyn tiu thuyt, khin
u c tr em b nn y cn u thanh thn tm tr m tm t. Ci rt tai hi gy nn
c hng th v lm h hi mt c tnh ti quan trng tr nn ngi l s tp trung t
tng. Thiu n lm sao i su, m khng su th lm chi c to c i, c v nhn. Gio dc
thay v nhm o to nn ngi li v tnh o to ra ton hng snh vit. u c chng
sn ra c ci chi ng vit, cng vit. Voltaire phi nng li gi bn l ging ch
m sa by cn qung v co qup. Canaille crivante cabalante et convulsionnaire ri h
nng nhau ln tn my xanh nhng tu trung l nhng con b ci ngu di. Ces gens
impuissants entre tous, des vaches crivantes sont ports aux nues, de simples brutes
clbres.
Chnh v l do rt nghim trng nn cc nn vn ha c xa u coi thng tiu thuyt.

Civ X.336. Vin ng ch cho tiu thuyt ny n t lc tip cn vi Mng C ngha l vi
vn minh du mc chy rng thiu chiu su. Tuy nhin tiu thuyt khng gy tai hi cho
Vit nho nh bn Ty Au v gio dc vn dnh ch quan trng cho kinh cho s. Tiu
thuyt ch vn hnh vn ha hu trng, v l trng ch. Cn phi bit t v tr cho
mi khoa nh vy ng cao vn chng tiu thuyt qu ng nh nay n ni ln t
ht ch l ra phi dnh cho ci g nn tng i su.
Cn nhn mnh rng tiu thuyt khng phi l khoa su, nnngi xa khng cho l
ngh thut cao ng, m ch l ngh thut b phu, l vn chng nh cn cho nhng ngi
khng th ngi lu: v th n pht xut nhiu nht do tm trng du mc nay y, mai
(nh li bn Tu tiu thuyt ch pht trin mnh t i Nguyn y cht du mc) nn khng
th so snh vi nhng ngh thut vn hc pht nguyn t nng nghip quen ngi lu nn
c th o su i vo ch t vi, v th vn bao gi cng ti o cn du mc th khng, v
khng o su th lm sao t o m ti. T vn ch nhm gii tr, lm vui, chc

ci, chc khc, vy l ht ri ng sau khng cn g na. l mt nhn xt c v mi
cho nay, nhng ngi xa th u thc nh vy, cho nn bn ng cng nh bn Ty
nhiu ngi vit tiu thuyt m khng dm k tn nh trng hp Lope de Vega v cng
v vy m c vn cho l nhng tung ca Shakespeare do mt nh qu tc Anh vit,
nhng v gi th din khng dm k tn. y khng c phn an v vn n m ch
c ghi nhn c vn nh th v c tm trng khinh tiu thuyt tung kch.
Du sao chng trnh gio dc dnh qu nhiu ch cho tiu thuyt nh nay cng l chy
theo Ty, ni m gio dc xa kia dnh c quyn cho qu tc, dn gian khng c tham
d c trong vic i hc, ln trong vic hnh thnh kinh sch (khng h c b np ngn,
khng c s cho dn chng) nn bo th bng cao tiu thuyt. S cao ny gy ra
hai ci hi mt l lm cn nht ni ngi c kh nng tp trung t tng nht l vo
nhng vn tru tng tng qut, nh vy l lm nht mt mi nhn m vo su khin
nhiu ngi v c qu nhiu tiu thuyt nn c khng ni my sch vit su mt cht. C
th ni chng trnh gio dc nay t lit ha ci vi ong ht nhu ngt bin tt c
thnh nhng con bm u y b y. Ci hi th hai l tiu thuyt nhiu khi ly truyn
trong nhng mi trng thc lon (c vy mi lm truyn v truyn mi o le k l) khin
ngi c b tm nhim trong bu kh bnh hon lu ngy c hi cho s lnh mnh ca
tm hn ca phn on. Ti tht khng dm v a c nm, nhng c l l iu khng
may cho ti tip cn vi vi ngi chuyn v tiu thuyt c nhiu vit nhiu, u thy
rt b phu, hu nh khng bit quan st; cn tm hn mt c bao dung i : hu nh tinh
anh pht xut ht ra cu vn hay ri.
Mt ln na ti khng tin rng mi ngi vit tiu thuyt u th, ch ti ti cha may mn
gp m thi. Nhng du sao chng trnh gio dc nn dnh tiu thuyt cho hu trng
mi l hp l. V l mt bc cch mng cn phi hin thc trong nn hc vn ca
nc nh hin nay. By gi ni n vn hc th hu ht cng phng theo vn hc Php, l
nn vn hc cha t nhn ch cn ang quanh qun a ch v thin ch. a ch l li
vn hc khch quan tun theo nhng thuyt c h vi cng sn = h tng ch huy thng
tng, hoc ni nh Taine vn chng l sn phm ca a phng. Do tm hiu c
th ng v thi i ca tc gi th cho l nm c then cht. Lun n khng ch trng
nhiu vo ngay chnh tc phm, ci lin h nm ngm gia tc phm v tc gi, m li t
nng trn vic tm ngun gc vn mn u, nhng hon cnh no, nhng chi tit sinh
thnh, nhng s kin chi phi: tablir des faits des sources littraires, des circonstances
des dtails gntiques. l nhng im ni ln a ch, tc con ngi khng l chi c m
ch l sn phm ca nhng yu t ngoi. Vy l gin lc tc gi vo mt tc v tho mc:
hn vit ra chng qua l di s iu ng ca nhng yu t kia, ch con ngi t lc t
cng ca hn khng c k ti. y l mt quan nim vn hc hp hi, v v c cc
i hc cng nhn nn cng k l chnh thc hay l ca i hc (universitaire).

Quan nim ny hin ang b cng kch bi nhng quan nim khng chnh thc tm gii
ngha vn hc theo h c th gi l tng qut. y c th l mt quan nim tt nhm b
tc cho quan nim phn tch ca i hc ni trn. Tuy nhin li mc phi tr ngi kh c
th vt qua c l theo h no. Hin nay bn Php c t ra 4 h: mcxt, tm
phn, hin tng, c cu Trong khng mt h no nm c lo li thnh ra mi l
t tung cha c mt hng ti. V thiu hng nn tip tc quay cung phn ha gy
nn mt th vn hc v hn, nh dn sc vo nhng ci bc hc b phu v tch, cng lm
ch gy c s thch th ngh nghip cho my gio s vn hc, ch khng ti no gy ni
c tinh thn trch nhim cao ca s mng l mt th thch th bao la lm sng khoi
tt c nhng ngi i hc no c kh nng thu nhn. Tr ln l i my nt chnh
ca vn hc. Ty Au hin ang nng trn nn vn hc Vit Nam. Bao lu cha thot
c my ci qu ng trn th khng sao c th lp c nn vn ha c lp t trn
nhn ch c kh nng bo v v lm pht trin nhn phm nhn cch ca ngi i hc.
4. kch lung tung
l h qu tt nhin ca nn vn hc tn mt chi li, v hng. Mt khi khng nhn ra

ci ton din th h m ming ph phn lin vp ng vo mt sai lm s h no , khng
sao thot khi. Sau y ly th d v nho gio b gii tn hc kch li 1930 l mt
phong tro ni ln vo qung 1930 tr i: hu ht tr thc u kch nho coi nh
ci cn tr vic xy dng mt nn quc hc tng tin. Bi v nho l ca ngi Tu cng
nh l c h nu khng san phng th lm th no xy p mi. V th m c s thnh
khn kch. Tuy nhin l mt s thnh khn hi ht hu ht l chuyn hi nhau
nhng cu ni thiu nn tng hoc thiu phn tch Thiu nn tng nh t vo ming
Khng T (hay cho Nho gio) cu ni ca mt hai c nhn. Chng hn cu ca Thi t
Ph T Qun s thn t thn bt t bt trung vn c li ra lm c kch. C th ni
nh vy v rt nhiu cu khc nh Tam tng ca ng Trng Th, trung thn bt s nh
qun ca Hn nho Cn thiu phn tch th th d Trng Tu gin chn tng ca nho
gio vo 5 im l:
- Tn trng quyn n ng, n p quyn n b.
- Tn trng quyn chng n p quyn v.
- Tn trng quyn cha n p quyn con.
- Tn trng quyn vua n p quyn dn.
- Tn trng l tnh ta chit tnh cm.
Ai i su vo nho gio u nhn ra l 5 im ca Hn nho. Mt th d khc trong bi

u Kinh thi t nam n nh nhau m nm trn trc gi mnh 4 kiu (xem bi Hng thi

trong Ca Khng) vy m Trng Tu gii ngha l b Hu phi ngng tm hu thip cho
chng n mt n mt ng. Vit sai hn i nh vy m c c sao chp. Ch mt t th
d nh vy t rng s chng i nho gio u cn c trn nhng ci hiu lm c
truyn tng, sao i chp li m khng mt phen i tn nn tng. Ri sau khng sao chp
Ty Au th li gim chn trn vn chng bnh dn cch nng cn v cu th, qun i
rng Vit vi nho l mt, vn chng Vit xy trn cng mt c cu vi nho, nn b nho
cng l b Vit, th Vit su thm thm (xin nh rng ti ang ng c cu m bn,
ng a t ra m ci: lc ).
XVI. NHNG NT C TRNG CA VIT VN
1. Cn tm im pht xut
Nhng nt c trng ca Vit vn rt nhiu, kh lng ln s ht v thc ra cng khng cn.

iu cn l chn mt s nt cn bn v tm ra ch mc ni vi nhng nguyn l uyn
nguyn, ng dng nh nn tng quy t nhng nt cn bn n. y l lm vic theo c
cu. Ni n phng php c cu l phi ni n nguyn l uyn nguyn lm im pht
xut cng nh phi c i chiu vi cc nn vn minh khc. Chnh nh hai im n m
nhng suy lun, nhng cu quyt on trnh c n mc ti a tnh cch h mi khi
an c nt ny n kia nh l c trng. Theo th mt nt mun c k nh c trng
phi c t trn nguyn l nn tng, li c kin chng bng i chiu vi mt s vn
minh khch khng c nh vy. Th d ting dn (ca dao) da trn nn nhn ch pht
nguyn nhn t tam ti, m cc vn minh khc khng c. Khi thit nh c nh vy
th lc y c th dng im n lm tiu chun la chn cc sch c in xa, cng nh
sau ny tm thm cc sch t bn phng c kh nng lm giu di sn thing ling ca
mnh. Nh li phm vi Vit vn tr nn rt rng v l th m khng x b thc lon.
V d vng n s bao gm nhng sch c in cng mt tinh thn nhn ch vi kinh in

chng hn T i k th ca Trung Hoa tuy vit bng nho m tinh thn Vit li rt phong
ph. Nu em Tam quc, Thy h, Hng Lu mng, Ty du k vo chng trnh Vit th s
sch c in thm ln nhiu. Ri tng lai cng c tiu im chn sch trn th gii ng
hng m khng a vo ba bi nhng sch hon ton du h, hng th, theo c qu tc
Ty Au. Nh vy vic phong ph ha nn Vit vn c nn tng vng chi m vn rng
mnh mng. Chnh v nhng l do trn nn trong bi ny chng ti th a ra mt s nt
c trng theo hai tiu chun trn (t nguyn l v t gio).
2. Dn gian tnh

Nt c trng u tin phi k ti l dn gian tnh, v vn chng do dn pht xut. im
ny c bn trong Vit L, chng Ting Dn cng nh trong quyn Tinh Hoa Ng
in trong hai chng Kinh thi v Kinh th. y ch nhc s qua ni ln nguyn l nn
tng ca n l Tam ti, mt nguyn l su thm t nn cho nhn ch; ngoi thuyt Tam ti
ra kh lng t nn nhn ch. V th chng ta c th ni nhn ch l nt c o ti hu
ca Vit Nho m hu qu u tin v r nht l nn dn ch ( bn trong Tinh Hoa ng
in).
T nhn ch ny sinh tnh cht cng th: mi ngi nh nhau v quyn li v ngha v, ai
cng nh ai. iu c biu th bng ci bc trm trng: con no cng ln mnh
phung phi, c ngha l ai cng nh ai, nn nhng cng tc nn mng no cng do cng
th, trong phi k trc tin n vic suy t, ni, lm, vn tt l ton dn vit sch. Khi
u bng ca dao, tc ng m Vit nho gi l quc phong ngha l ngn gi ca c nc
ch khng ca ring mt ngi. Nh th l tm xong phn nht t vic sng tc cng
cng trn nn nhn ch m then cht l thuyt Tam ti.
By gi n phn t gio th ch vic em i chiu vi mt hai nn vn minh ln khc nh

Au An s thy tc gi kinh sch y khng phi l dn gian na nhng l tng l.
Cn bn Ty Au l qu tc hay t t ( bn ri trong Tinh hoa ng in). Nh vy c hai
u i din cho thin hay a tc cho tn gio hay qu quyn m khng cho ngi, nn
khng c nhn ch, do khng c kinh in m ch c kinh thnh hay l c in. Trit s
gia Vico nhn nh rng vn hc dn gian ch n sau trn nhng nc thang cui cng
ca tin trnh bin ha: u tin l quyn vi kinh thnh, ri n qu quyn giu sch anh
hng ca, sau cng mi n vn chng dn gian. Vico nhn xt ng nhng khng nhn ra
c l do v ng khng c tha hng nn nhn ch nh bnVit nho. Ch c trong
nn nhn ch th kinh nghim bn thn cng nh ca tin nhn (kt tinh li trong ca dao,
quc phong) mi c coi trng hn nh hng trng sao (Maspro 158 c bit nhn
xt iu ny) cng nh cc sch thn khi, a khi. C hai ni Au cng nh An vi trit
cn yu qu nn cha t giai an ba ny. Bi th n nay mun xa la nh hng thn
quyn th li chuyn lin sang i chng tnh tc l m ng x b ch c t chc t
ngoi (php lut, cng an, mt v) ch khng c tinh thn ni khi ca mt dn tc (xem
u quyn Hin chng gio dc) c truyn thng, c sch dn tc, c huyn s tc l ci
g c gc ngn, ngun cn lin tc, kt tinh ca mt nn minh trit di lu, nh Granet nhn
xt v Vit nho (P.C 26). Cn suy ngh rt nghim chnh v im u tin ny: bi thot
nhn tng nh ci chi tm thng, nhng thc ra l du ca bc tin cao v lm ny
sinh ra tt c cc nt c trng khc. Cc nt khc xa hay gn cth coi nh h lun ca
nt nn tng u tin l dn gian (dn gian do nhn ch, nhn ch do Tam ti)
3. Pht thc tnh

y l h lun ca dn gian tnh v dn gian thng bao gi cng cht phc v thit thc.
Cht phc l c sao ni vy khng lo li bi bc kiu qu tc; cn thit thc l khng ni
nhng chuyn tru tng nh qu tc La Hy hay ni v th gii bn kia m hay h v nh
tng l nhng l ni v nhng vic n lm, giao t hng ngy, y v by gi. V th m
hc i vi hnh, trnh nhng ci hc m hc, kiu duy h, bc hc knh ci, xa la thc
ti. Ngi thi mi c o luyn trong ci hc tru tng cao bay kh lng thng
thc ni ci n s chn thc ca vn chng Vit nho v cho l s s mt t, khng
ngn ngi thi b Vit nho nht y chng trnh nhng nn trit hc l nim v tru
tng ca bn qu tc ty phng: Platon, Aristote, Kant cho n nhng ci suy lun
qun quanh ngy nay. Marc Aurle cm n tri t v ng cn lnh mnh. Cc n em Vit
nam nay chng c hng ci n v n anh h qu say Ty, nn cc em phi hc
nhng ci lm cho cc em cng ngy cng xa b con c bc sng thn qu, tip cn vi
nhng thc t rt c th. Mt ngy no cc em s phi bun lng nhn ra rng nhng
iu chng trnh ang bt cc em nhi nht vo u c, b Ty u thi mi cho l c
ln t khuya ri v thc ra l rt di dt th m cc em vn phi hc ri sau ny khi phi
i mt vi cuc i th chng bit da trn nguyn l no m xoay tr. Cc em bng
thy mnh ngho nn n h la xa sch th khng cn bit ni c ci chi, d ch l
mt th d c gng a ra cng y d dn. ng trc cc ng gi b c cc em chng
cn thy chi m ni, khng l em thuyt cuc i nn ma ra bn hay l hu th vi
thi gian ra m ni! Chng trnh gio dc a cc em xa i thc ti qu lm, l v lp
nm quyn hnh hin nay c o to trong bu vn ha do trng gi v tn gio
sng ngh ra, n khc mt tri mt vc vi vn ha ca dn gian, tc cng l ca con
ngi sng thc, con ngi to ln khng cho thin a n nt. V th ta cng nn bn
ring n nt l:
4. Con ngi to ln
Hy c cu ca dao sau:
Ngc Hong ngi ta ngai vng,
Thy con ung ru hai hng l ri.
Tng u con ung con chi,
Ai d con ung con ri xung xnh.
Cu ca dao tit ra bu kh nhn hong: con ngi giao thip vi tri rt t t, nhn tri lm
cha, nhng vn gi c lp. Gi phi ni khc th tri lm st nh ci rt, ng ny tri
ch bit lm g hn l khc. V xem chng lc con ri xung xnh ri cng chng vt ln
ni, li khn ra thm nc mt:

Thy con ung ru hai hng l ri.
Vn m nh th thc l c lp. Nu mun truy cn th s nhn ra v tr con ngi trn cp

ti hu tc l nn tri l vua, t l vua th ngi cng l vua. l vua l nhn hong th
vn chng khng c ni n ti. Nu c l do c Hn nho hay tn gio v sau, ch vi
nn nhn ch ca Vit nho th khng, v ti l b di i vi b trn: di cng thp, th
ti cng nhiu, cng tin ln th ti cng t i, v s khng cn ni n ti na cp t
thin i thnh. V im ny rt t vi nnv n ha ca ta chu nh hng nng n ca
thanh gio cng nh calun l Ty u mang qu nng mc cm ti li, nh mt ci v
hn nhin t lp
5. Thi ha
Tuy vy l vua nhng khng ngng cung n ch chi b Thng hay l ry lon,
nhng gi cung cch thi ha l ha tri, ha t trong mi thin nhn tng d. Tri che
t ch ta thong th. y l nt c trng ca vn minh nng nghip, vn minh i cy, i
cy, khng nhng ly cng m cn trng nhiu b cho vic mnh lm tr thnh cng tc
vi ci ton th. V th trng tri, trng t, trng my tr thnh nt c trng biu l
trong quc phong bng th t, hng ngoi th ph. Ph l ni tut iu mnh ngh ra khng
gi gm vo ci g c, khng che y: ng sau iu ni ra l ht, cng lm l do iu vit
m on ra khung cnh hoc tm trng ngi ni. Th d bi Ct m hay quyn nh
trong Quc phong: cn t bao hm ngha khc vi iuni ra, c th gi l ni bng ging
nh ng ngn: tc ngha khng trong li ni ra nhng t mt vic nh no vn ln
vic to. Ni n con chu chu nhiu m li ngh n dng di ng c. Ni n chut
ph rung ng m li ngh n qun xm lng hay vng quyn chim at. Hng cng
l mt th t nhng nhc i nhc li nh ip khc, th d ni v vt hay cy ri ni n
iu mnh ngh, iu ch ni ra thng cu di = nhi k s thng ti h c; cn t th
ngoi cu = s chi chi s thng ti ngn ngoi. Nh vy hng cng l mt th t nhng
hng n thng iu mnh ngh cn t th giu nhng giu h v c hai hay i i. Cc nh
ch gii thng ch bn c n vy l cng m khng nhn ra rng l nhng li
trng tri, trng t di mun vn hnh thi d bit nhng tu trung ni n mi tnh
thm su gia tri, t, ngi, khin cho vn ha Vit nho gy trong tm trng ngi hc
ci g m cng mt du. Rt nhiu tm hn ang b dn vt v vn hc, trit hc Ty u n
khi bt gp b trit l An vi cm thy lng du li ri dn dn thy thanh thot, an nhin t
ti l do ci l su xa n, n khng cn mnh trong v tr ca thin hay a song mnh
trong th gii ca ring mnh, nhng vn c lin h vi thin vi a. Do m Vit nho
trong th vn ch rt nhiu n ci ton th, ton cnh thng c phc ha trong my
nt ln lao.
Dng chn ng li tri, non, nc,
Mt mnh tnh ringn ta vi ta.

t khi dng li nhng ci t m, nhng hin tng. Do th vn khng cn di. Ch phc
ha mt hai nt chm ph lm cho mnh vn ln. Hay ch chm ph l th bao
trm ton cnh nn vn m ha dai, di trong m vang vo ci tri t. V th m ta thy
ch mt bi th 4 hay 8 cu lm rung ng tm hn cc c xa hn nhng ng vn
trng giang i hi. iu pht xut t ci nhn bao trm thin, a, nhn. Th h mi v
c o luyn trong bu kh vn ha rm li, lm quen vi nhng anh hng ca
tng vn cu nh Odyss, Eliade, Mahabharrata, vi nhng cun tiu thuyt dy cm, nn
khng thng thc ni ci hay c ng ca Vit nho na. Nhng nu mun xt Vit vn
ng bu kh ca n th cn phi xem ton bch mi thy c ci cao siu nh ng
Granet nhn xt v Kinh Dch c tng cu c v t t, nhng ci hng ca ton th th
thc l lng (P.C 16). Chnh nh li m mt s hc gi snh iu bit nhn xt ci
hay, ci tao nh nm trong ch biu l t vi ngn ngi thong qua, v h cho y l mt di
sn m Vin ng cng hin nhn loi hin i: Lextrem-Orient a donn au monde de
moderne ces formes potiques toutes de dlicatesse dont le charme rside dans
lexpression subtile et brve dune impression fugitive Civ III.357
6. Vui sng
Ta bit ci g vt no cht nh ra cht, nguyn ton b l sng. V th m nt c trng

ton th l ny sinh ra mt s nt c trng lin h ti sng, ti sinh:
- Sinh th
- Vui sng
- Sng mnh
V th ght s chm chit, nhng thin v nhng cnh thi bnh, an vui, yu thng. Giu
v h hc, tro lng, t v bi kch, thm su. Khc vn chng bt kh ca thin trc hay
nhng n vn th lng on trch (lamentation) kiu Ty u, mt li vn cha lo sng
lo cht. Heidegger ni Con ngi sinh ra cho c cht. C ngi bo quyn Cung
on ngm khc l tinh hoa ca Vit vn. Lm. ch l hu qu ca ngoi lai. Chnh Vit
nho th chp nhn trn vn cuc sng vi mi chiu kch ca n: c vui c bun nhng sinh
th c cao hn l kh au. l hu qu tt nhin ca nguyn l sinh sinh chi v
dch v do ght chin tranh, coi l vic cc chng ng t v. V th quan vn bao
gi cng c suy tn hn quan v. Cng nh vn chng khng sn xut nhng anh
hng ca thng giu cht chin chinh nh ph.
7. Truyn sinh
Nu vui sng, cao nguyn l sinh sinh th tt nhin vic truyn sinh phi c coi
trng. Chnh v th m khi nhiu vn minh gi c quan sinh dc l s xu xa hoc l c ti

th Vit nho li gi l ngc hnh, v vn chng dn gian ni v vic nam n hp thn
cng nh v vic g hi ci xin mt cch rt hn nhin thnh thc, khng mt vt mc
cm ti li chi c.
Gi cha chng trng mong i ch,
Trai cha v l lng ng ng
C kia hc trit mt mnh,
Cho ti hc vi chung tnh lm i.
C cn hc na hay thi,
Cho anh hc vi lm i v chng.
C kia ct c bn sng,
C mun n nhn th lng sang y.
Sang y anh bm c tay,
Anh hi cu ny c ly anh chng.
i ta nh th con ong,
Con qun con qut, con trong con ngoi.
m khuya khu ngn n loan,
Nh chng qun t th than my li.
Mong chng chng thy chng i,
Thip ti trn trc vi di chn ra.
Nhc trng ging x t,
m hm khuya khot con g gy sang canh,
Mong anh m chng thy anh,
Thip ti bun b khu quanh ngn n.

Hi c gn nc quang my,
Cho anh mt go ti cy ng ng.
Em tham giu ly phi thng b t ti,
m nm s m qun quanh cho bun.
Bun tnh em b thng b n ln,
N cn b mn nn cm cho g
Thi, xin chm trn, k ra khng bao gi ht. V cu no cng hay, hay ci hn nhin, v
ti, thnh thc nh kiu Kinh thi quc phong, nhng khc hn ch khng b gii ngha
phn yu ng, nn ca dao c mt sc thu ht k l, c l ht mun ngng.
8. Sinh ha
Tuy nhin khng phi l ci sng m sng, nhng sng m ha m vn ln ti

t tm linh; trt b dn nhng ci cht hp ca c th. V v th m vn khng ch n
c nhn m ch trng nhiu ti in hnh, v in hnh l con ng ni di ca huyn s.
huyn s l phm vi ca s nguyn tng. Cn in hnh l nhng s nguyn tng
nhp th nhiu hn mc du cha t t c th. Th d nhng nhn vt trong Tam
quc hay Thy h ch l nhng in hnh, tc khng c y nh vy trong thc ti, m
chnh ca Tam qu l ni ln tinh thn phng Nam nh ngy Bc. Thy h ni ln cuc
chng Vng triu ca dn gian, cn ng chu lit quc ni ln thi tan r ca Vit nho
nn ch cn nhng mnh vn, nhng in hnh thong hin thong bin trong mt v tr
ang v l. Xem di kha cnh chng ta s thy my sch c in trn sng gi rt
nhiu, chng tr nn mt th ti liu v thc ang c ghi li cch phng khong tt c dng
truyn thng tm linh ca mt nhn ch ang b uy hip. V im th sau ny cha c
sch no b kep. V th m thi b my sch c in l ngho nn ha Vit nho, nh
mt m cu ni dn gian khng i hc vi dn gian i hc. Ngi i hc th si kinh nu s.
Si kinh l Thi, Th, L, Xun Thu, Dch. Nu s l Nam s, T truyn ri Bc s. Cn dn
khng i hc th nghe k ng Chu, Tam quc hay Thy h kt qu hai bnc ng th
chung mt bu kh ca sinh ha. Dng ngay i sng hng ngy y cam go bt trc, vi
nhng thc t ph phng c hin thc nhng in hnh tc l nhng mu gn gi hn
t tin n cc mu xa hn l nhng s nguyn tng, t y bc vo vng
tm linh bt kh ngn, nn cng ht tng du l s nguyn.
Nh vy m lch s Trung quc sng ng hn ht c lch s nc no du l dn v hc

nhng nh Tam quc, Thy h m bit rt r v Lu B, Quan V, Trng Phi, To

Tho cng nh thm nhun trit l nhn sinh ca dn nc hn u ht. (c mong vn
ha nc nh sn xut c nhng tc phm cn xng)
Xem th bit tnh cht hp thi ca Vit nho. Vn ha ca lin hp quc khuyn co
vn chng nn ch trng n s lm p i sng hn l t chut cu vn. Nh th l
Ty u cng bt u nhn ra vn hay khng cn ch trong nhng cu p, nhng
tng ng nghnh nhng trn ht l nhm t thm i ngi v l hng nn tng
ca Vit nho. Ni th c th gy ngc nhin cho nhiu ngi l v Vit nho coi nh khng
hn nhm nh th: l v n i theo li nhm m khng nhm, khng nhm m nhm.
Hay ni phn tch ra ba yu t nh quyn Pense Chinoise p.7 mt l Vit nho lun hng
n vn ha, hai l ni kt ngi vi v tr, ba l khng kch m ni ln ci ton th ci
th lp. Chnh ba yu t a n tinh thn phc v i sng cch su xa. V th Vit
nho c duy tr ng li ca mnh xuyn qua bao cuc lc hng tri di ra trong lch
s. Trong quyn Tinh hoa ng in chng ti bn n bn ln lc hng v bn ln
tr v ngun gi l phc c tc l phc hi ci tinh thn thit thc c th ca Vit nho. Hin
vn hc cng nh vn ha nc nh ang chy theo li vn ha du h, trng gi, qu tc,
vu nghin ca Ty u. Cn phi lm mt cuc v ngun nghim tc vn ha cng nh
gio dc gip c lc vo cuc sng mnh ca dn tc. V th chng sau s bn v
nhng in chng thit yu i lin vn chng. Bi v Vit vn c c tnh vn th khng
phi v ngho nn nhng vn c th gi lm, cho hnh i vi hc, ch c hc m
hc u. V th m sau Vit vn th n vic vn, sau kinh in th n in chng tc
bn v nhng biu tng i tng ca mt s hnh tung, th ch
XVII. IN CHNG TRIT VIT
1. Ti sao li in chng
Nhn xt v dn Vit ngi ngoi bang a ra nhng cu tri ngc hn nhau chng hn
ngi Vit Nam v tn gio nht hay ngi Vit Nam l ging ngi tn gio nht. l
hai cu tri ngc nhng ti li qu quyt hai cu u ng, l v ch tn gio hiu theo
hai ngha khc nhau. Ngha th nht hiu l mt tn gio mc khi c thnh kinh, nghi l,
t t, gio hi: iu dn Vit tuyt nhin khng c. Chng tch hin nhin l trong nc
khng c nh th, n, in nh cc nc trn th gii, v do d Au, An mi gi sang
Vit Nam c tng trm ngn tha sai ging o cho dn Vit.
Nhng li cng chnh i biu ca tha sai (Cadire chng hn) tuyn b ngi Vit l dn
c tinh thn tn gio cao . V ti cho cu y cng ng trm phn trm. L v khng dn
no c nhiu nh th cho bng dn Vit, n ni c bao nhiu gia nh l c by nhiu nh

th. V chnh ci nh Vit Nam l nh th, th ng b v bn th t cn gia. Ri
na cng khng u c nhiu t t cho bng v u c hai b m l y c hai t t: mt
cp ng t trc bn t tin. n ni bn Vit nho khng c vn linh mc t t v linh
mc d t nh bn Au ni cng c thuyt mi ngi l linh mc, nhng chia hai mt bn
t t, mt bn d t. Bn Vit th tt c u l t t. V nu ni rng ra th khng nhng t
gia tin m trong mi ng tc cng u t c. Ong P.Mus c vit mt cu rt su sc nh
sau:
Il nagit pas, il officie. Ngi Vit Nam khng lm vic. H t t.
T t l lm mt vic cch thnh khn n linh thing. l vic g cng lm trong bu

kh thing ling, ngha l lm vic no m lm n ch ch cc th cng s gp thy ci g
v bin m y l tinh hoa ca Lc Th, cng ni c l tinh hoa ca tn gio. Tuy trong
thc t c nhiu sa a i ngc vi cu trn nh tnh cu th d bn trong quyn Quc
hc bi nhng tt xu ca ngi Vit nhng l s nh nhng do hon cnh ngoi ti,
cn trong nguyn tc th ngi Vit cho o khng l chi khc hn lm vic no bt c n
ch ch cc. V nhng l do k s trn nn phi ni l dn Vit l dn giu cht tn gio
nht hon cu.
Tuy nhin mun hiu trng cu trn th cn a sang bnh din trit mi v lc y ta
cng c th ni li cu n sc m chc hai u trn l: dn Vit Nam l dn thiu trit nht
cng nh dn Vit Nam l dn giu trit nht. C hai u tht trm phn trm. V do c
c hai phe vi nim tin cng st son. Mt ng bo Vit Nam ch c trit (xem quyn D
bit). Bn kia li ni cng vo su trong lng mc Vit cng gp lm trit nhn (Pazzi trong
Ngi Vit Nam cao qu). Hai cu tri ngc mt tri. Ai phi cho y? Tha c hai phi.
Ong th nht phi v dn Vit khng c quyn sch trit hc no c, cng khng l lun,
khng siu hnh, khng tm l. Nhng ng th hai cn phi hn v ng hiu trit li khc
theo nh ngha trit l trit, m trit th cn chi phi sch, phi lun, phi l, phi siu. V
trit c hai ng thng, h, m c hai u cc cn sch, ni ng hn l vt qua sch.
Nu ni v trit thng cng l trit ni (xin nh thng l ni i vi trit Vit) m ni

cng cc l ni cn tm linh ch tri t t hi (thin a nhn giao h k cn) nu l
tm linh th l v bin cn sch no m ni ti c na, nn khng cn ch l tr nghim,
th nghim nhng l th nghim tc nghim vi ton thn tm. c th gi l c, tc l
phn t vi nht, nh b nht v su nht nn li c tnh cch bao hm hn ht. Khng
nhng t m lun c dng tc lun c mi th ch, c ng, tc hnh nn cng gi l ng
hnh. Ng hnh l ci c ca hc hnh. Ngha l ci hc khng hc, nhng ci hc
m hnh.
Cu y c mt tm trit l rt su, ngi ta thng bo hc cho c bit, c hc mi

bit. C hc v v tr mi bit v tr, c hc v in mi bit in. S thc th l cu ni
sai. Ai m bit in, ch bit dng in. Dng in khng phi l bit in l g, bn cht ra
sao. Bit dng in tri li ch l bit c kha cnh tc hnh ca n. Cng th bit v tr
theo Vit nho ch l bit dng v tr hay ng hn bit c nhng nim no v v tr
gip cho con ngi tc ng mnh nht v ch c th. Vy nhng phi t minh trit mi
hiu c nh th, mi hiu c ng hnh, ni vn l hc hnh, cn ngoi gi ch l hc
bit ngha l hc ch bit m no c bit. T thi cc thnh ca trit hc Hy Lp ti nay
c bao sch bn v v tr (cosmologie) m no ai bit v tr l g. Ngi ta t cu hi
vi Einstein, ng thnh thc tr li lm sao m bit c v tr. Vy mi nhn ra ti sao
tin hin ta khng dm hc bit nhng l hc hnh.
Khng dm hc cho bit s vt khch quan l g m ch hc cho bit lm vic n cng

cc. a ra mt nim v s vt chng qua l mt phm tr l tr hp lc vo vic tc
hnh. a ra quan nim thi khng v v tr, v con ngi khng phi bo bn cht l th
m ch l nhng cm ngh, nhn nhng ci ny sinh nhng hng vo vic lm. Nu
th th trit l g nu khng l gip cho lm c vic cch tt nht.
Ai lm? Tha ngi lm. Nu vy mun cho ngi lm tt nht phi c mt quan nim v
ngi cao c nht. (Ngi sao chim bao lm vy ngi nh con su th ch c th chim
bao b trn ng phn).
Lm lm g? Nu cn hi lm g th cn b hn cc do mc ch. Vy th phi cho n

mt mc tiu ti hu, to bng tri t ngi, m v l iu vt tm mc th gic nn
khng th mc ch, lm khng v mc ch nhng v ng hnh. gi l ng hnh, ngha
l hnh v ng, m ng l ba tri hai t, nn ni ng hnh cng chnh l ni lm v tri t,
hay l lm v ngi: lm nn ngi, ni hi t ca tri cng t. Cn g cao c hn tri
t. Nh vy mc ch khng cn g cao c hn na, n bao trm tt c nn lm theo
th mi vic u c bao trm trong bu v tr, ni kiu khc l u linh man mc. vy
th l t t il officie, il nagit pas. Ngi khng lm nhng ngi t t. Hoc ni trit th
ngi khng c trit hc m ch c minh trit. Minh trit l trit c bi b tc khng
cn l ci chi knh ci na nhng thu nhp vo mi hnh vi c ch. Vy mun tm xem c
trit hay khng th phi quan st vic ca ngi. V khng th quan st ht mi vic, nn
chng ta s quan st my vic tiu biu nh i, n, mc
2. Truyn thn mc hay li i
Ngy xa tri thy loi ngi sng chui rc trong hang mi sai thn xung h gii dy
cho ngi cch lm nh . Thn mang hnh mt b lo xung tr trn vi ngi, v sau
ngi ta gi tn l Cu thin Huyn n s dy cho hai anh em L Bn v L Bc lm ra
nh ch inh. l kiu nh c ca Vit Nam (Vn hc I.79). Nu theo quy tc gii ngha
huyn s ta lin nhn ra trc ht l s mch lc ni ti ch nn minh trit nng nghip
dy cch lm nh . Theo ngha en th nng nghip nh c nn cn nh. Th nhng ch
lm nh y cn bao hm ngha thm su hn l li i xng vi v tr ca con
ngi. y l vic rt kh khn m t nn vn ha tm ra c. Vn minh hin ang than
vn v khng c nh, con ngi tr nn v gia c l ti khng bit cch i (xin xem
li Ch Thi bi Thi tht). Truy cn ra l li Vn hc do vn minh du mc cm ging mi
M du mc th qu hng l ct nga, v th m khng bit lm nh. Lm nh phi do vn
ha nng nghip nh c mi bit lm nh lm t nh chim Hng Bng v th m thn dy
lm nh khng phi l thn ng nhng l thn b. Khng cn p m cn khn nn l m,
l b lo. Ch lo ni ln s giu kinh nghim. Chng ta bit phng ng i vi bn
Chiu (bn t) hnh mc. V th m ta thy Mc c cao trong nhng truyn Cy a
lm cho ngi cht sng li (vn hc II. 396). Cy Cam Xe nc Chim Thnh b cht th
nc b dit vong (Vn hc II.393). Cy ngi y thn lc trong truyn Thi V (Lnh Nam)
v khi b bay ln tri th hng (Vn hc II.335). B i vi Mc s 3, thuc tri v khi ta ra
cng cc l s 9. Bi vy tn b phi l Cu thin huyn n. Huyn l ni tng nn en
(N Oa en) khc vi ng ngoi nn trng (dng sng). Cn s cu l tn cng ca s
3. Ba l cn ca cu. V th m c ch inh. Nu ni theo nay th l nh ch T, trong c
th c thy li biu th tam ti: con ngi Trung cung. V ci nh Vit Nam xa chnh l
nh ch inh ny, v gian gia bi v th t tin, tc l th ngi. Chnh v th m hc
gi Cadire gi nh ngi Vit l nh th, nhng c iu ng khng thy hay khng tin
ni ra, l nh th ngi, hay ng hn l th Vn t tc b ba Tri, t, Ngi. Tri
bn t, t bn hu, ngi trung cung lm mi lin h vi hai bn gy nn mt nn trit
l thi ha, ha vi tri vi t, m con ngi vn gi c a v ch nhn. Ni khc l
xa kia Vit Nam thit lp c nn nhn ch trc nhiu nc trn th gii, hiu l
thit lp v duy tr c nn nhn bn v do nn dn ch vi ni dung trung thc t ni
c. iu ny thot nghe nh c v ngoa ngn, nhng ni khc chng ti s chng minh
bng nhng trang s hy cn nng bg ca nc nh.
3. Ci nh
cho d quy t tng chng ta hy bn v ci nh. V nh l s ni di ca ci nh

cng ch inh. inh huyn nh. Vy nh chnh l nh ch inh do Cu thin Huyn n
dy lm ra. Ch huyn c hai ngha l en v huyn b. en v l ni ti, ch ni dung
huyn b, v ni dung con ngi l v bin, bi thng vi tri cng t. l nhng iu
mi nghe tng nh tn t, m k thc li cha mt ni dung chn thc v bin. d
thy chng ta s theo phng php c cu nghin cu trc l v nguyn l, ri sau n
i chiu xuyn qua lch s hai nn vn minh.
V hnh thi th nh c nghiu kiu:
Kiu ch Nht
Kiu ch inh
Kiu ch Cng

V kiu ch Nht th cng chnh l ci nh Vit Nam thng c ba gian, gian gia bn
th t tin, th nh cng th, v gi cn gia l i Bi. nhiu x xy nh kiu ny
nh nh Trng ph Qung Oai, tnh Sn Ty.
nh ch inh c l cn bn hn ht nn k vo truyn Cu thin huyn n. N khc

vi kiu ch Nht ch gian gia gi l i Bi li c thm hu cung, gi l ni in, nh
nh C Loa huyn ng Anh, tnh Phc Yn.
Khi phn dnh cho vic th t pht trin hn na th lm thm mt ry nh hu nh thm

nt ngang vo ch inh thnh ra ch cng, ri ty s phn thnh ca lng c th thm nh
Tam quan, t mc hu mc nh nh Kim lng Bc Ninh.
Ngoi ra cn thy ni n kiu ch nh, ch sn hay ch nht ng v.v nhng nguyn l

nn tng vn l nhn ch: th d nu nh ring bn th t tin gian gia th nh bn
th t tin cng gian gia gi l i Bi. Ri sau i Bi c th thm ni in, hoc sau
ni in c th thm hu cung, hoc trc nh c th thm cng Tam quan th thy u ni
ln nn trit tam ti, ng hnh, cu l M v l nn trit l c hin thc vo thn
tm vo lng vo nc chng ta nn c th coi ci nh nh bn tm c th ca nn trit l
Vit nho: n ni ln v tr con ngi trong nn vn ha nng nghip pht xut t nguyn l
m (Cu thin huyn n). V th m ci nh cha chp mt nn trit l thm su c
trnh by trong quyn Trit l ci nh, cng nh s ni thm trong quyn Vn ngun gc
vn ha Vit Nam
4. C cu m thc
Vi Vit nho vic n cng c c cu, ngha l cng thm nhun trit. S d c nh vy
l nh mt lp trng minh bch chp nhn s n ung l ti cn thit. V th c cu: Dn
d thc vi tin. l trit ngn m trn i ny ngoi Vit nho khng bit c nn trit no
dm ni th, bi hu ht cho ming n l hn. V bi th n vn hn, v khng c
nh o vng o xanh no soi ti c. Tri li Vit nho li coi trng vic n, nn sinh ra
c hu qu l ch trng ti sn phi chia u cho mi ngi trong nc.
V th ngha ch l chnh l chia u: bit chia u tht, bit chia u ru, vy l l.

Chnh quyn no chia cho ngi ny qu nhiu, cn bao ngi khc khng c g s b
gi l v l, v o. Vua Tr v o l bi khng bit chi ti sn cho u. Vua L khng
chu chia tht t m Khng T b quan i chu du. Ngi khng hiu cho l k l. Nhng
ai bit th hiu rng khng chu chia tht chia ru th ri s i n chnh lch kinh khng.
Tri li v nhn mnh n l m ri trong x hi Vit nho c nhng c gng qun phn
ti sn. y l mt im ti quan trng c bn trong quyn Cn bn. y ti mun
ni n kha cn khc ca vic n l tnh cht tng hp c th hin trong rt nhiu
mn n ca ta nh ph, iu cy, tru cau. Ti cho rng tnh cht tng hp khng phi
ngu nhin m l xut pht t tim thc cng thng dn tc. V n xut hin huyn s
di hnh thc bnh dy bnh chng: ai cng bit l biu tng tri, t, ngi nn l
mt tng hp cp v tr tc khng th ln lao hn c na. Vi chuyn , ci n Vit
Nam i hn vo c cu tc i vo nn minh trit ton din. Ta bit rng ci g c k
li trong huyn s tuy khng thc nhng li rt tht tc cn th hin vo rt nhiu li n.
Chng ta c th k trc ht n iu thuc lo: cng l ht nhng khng duy dng nh

thuc l ch c la, ng ny thy ha tng tham do cng ca ngi ko ht la xung
hp vi nc lm cho nc reo vang, khin cho s ht thuc cng c nhc c nhp: nhp
tri (la) nhp t (nc) nn cng mc ni ngay vo o: nht m nht dng chi v o.
Nht ht nht h chi v l, v linh hn ngoi theo ln khi vn ln: trit ti k trung h!
Sau thuc phi ni ti ph. Ph l mn n tng hp nht nn c th ni l mn n c cu

hn ht: c mi v = ngon, bo, ngy. C mi mi ca cc l thm: ta t, h, hnh,
ng, hng ch. Tht l mn n ca c cu lun, xng ng ci min c nn trit l tng
hp hn ht. Trc kia ti c tng l mn n ca Tu (lm do ting Ty dch soupe
chinoise). Dp qua i Loan mi nhn ra bn y khng c ph, Hng Kng cng khng
thy. Ph ch c Vit Nam, hay nhng ni c nhiu ngi Vit Nam. y l mn n tng
hp thi mi c th thay ch cho bnh chng th trc.
5. Ming tru l u cu chuyn
Chuyn no y? Tha l chuyn g hi ci xin, ng tr nn phu ph, m phu ph l

u mi o ca qun t. Vy l cu chuyn ln lao nht, th m li c trnh by bng
ming tru. Th ra l mt li t hng quen thuc trong ca dao, nhng y c c th
ha bng ming tru. Nu phu ph l tng hp nn tng cho x hi th cn c biu th
bng mt ci g cng giu cht tng hp. V l ming tru d dng gi i ng, v
thay cho thuc lo hay bnh chng, nn rt tin mi khch, cng nh m u cu
chuyn tng hp: hp thn. Trong ming tru th cy cau c th ch tri, vi c th ch
t, cn l tru l ngi, bi n chi vai tr trung gian cho cau v vi ha hp. V th
ming tru tr nn mt li vn chng bnh dn m Vit Nho ku l t hng. T l ni m
hiu kia. Mi n tru m k thc l g hi ly nhau.
Tru ny khng phi tru hng,
Khng ba khng thuc sao chng khng n.
Hay l ch kh ch khn.
Tc l ch ti ngheo nn khng nhn li ti
Cn hng l sau mt hai cu gio u xa xa ri th ni thng iu mnh mun ni.

Tru ny tru qu tru hi,
Tru loan tru phng tru ti tru minh.
Ti mnh: vy l r rt nhm n tng hp ri cn g.
Nu th th tru l ca nc no c nn trit giu tnh cht tng hp nht, v l Vit

Nam. Tru l ca Vit nho. iu khng nhng c bo chng do khoa kho c m li
cn c ghi trong huyn s. Huyn s k rng:
i thng c c mt chng tn l Quang Lang trng mo cao ln. Quc vng cho h l
Cao, nhn ly ch Cao lm h, sinh c hai trai, ngi u tn l Tn, ngi th tn l
Lang. Cha m cht, hai anh em sang tr nh thy o s h Lu, cng gi l Lu Huyn.
Nh h Lu c mt ngi con gi, tui chng mi by hay mi tm mun tm i bn,

nhng khng bit ngi no l anh em, bn bng mt bt cho v mt i a mi hai
ngi n xem ai l anh ai l em. Thy ngi em nhng cho ngi anh n trc, nng
bn ghi nh ly, em tnh thc trnh by vi cha m. Cha m g cho ngi anh kt lm v
chng, tnh i cng ngy cng thn mt. Sau y, ngi em thy anh i x vi mnh
khng bng lc xa, em lng hn gin mi b anh m i. i n mt ni thn d bng
gp mt ci sui ln: khng c thuyn sang ngang, ngi em ngi mt mnh khc rng
ri cht ha thnh mt ci cy. n khi ngi anh mt em mi b v i tm ch thy em
cht gieo mnh bn gc cy, m t tn ha thnh mt tng qun quanh gc cy. Sau
y, ngi v ly lm l sao chng mnh i lu m khng thy v lin b i tm, thy
chng cht, nng cng gieo mnh m ly tng m cht lun, ha ra mt si dy leo
vn vt trn , ngn l mi thm v say. Cha m Lu th i tm con, n cng than
khc, ri lp n th ch y m th, ngi ng thi i qua y, ai cng t nhang vi
ly, khen l anh em ha thun, v chng tit ngha.
Trong khang thng by, thng tm, kh nng cn nng, Hng Vng i tun hnh thng
ngh chn y trnh nng. Trng thy trc n im mt, dy l ph trm, Vng ln
tng ng ngm ngha, hi ra mi bit cng vic nh th, Vng lp tc bo cn thn
hi mt tri cy v hi mt l dy leo, Vng thn nhai i ri nh trn , thy c sc
ti bit l v ngn mi ly em v, bo ly la nung lm vi, cng vi tri cy, l dy
hp lm mt m n, thy v ngt bo, thm cay, mi mp sinh , mi truyn ban ra thin
h, phm nhng l gi th, hi ng ln nh, u phi ly vt ny lm trc. Nc Nam c
tc n tru l bt u t y vy.
(Lnh Nam trch qui, L Hu Mc tr. 50)
Sau huyn s th n ca dao. Ca dao Vit Nam cng nhc nhiu ti tru.

Tin y a mt ming tru
Chng n cm ly cho nhau bng lng.
Ming tru n nng bng ch,
An ri em bit ly g n n.
V g mt ming tru cay,
Sao anh khng hi nhng ngy cn khng.
Sng ngy ti i hi du,
Gp hai anh y ngi cu thch bn.
Hai anh ng dy hi han,
Hi rng c y vi vng i u.
Tha rng ti i hi du,
Hai anh m ti a tru cho n.
Tha rng bc m ti rn,
Lm thn con gi ch n tru ngi.
Tru ny tm ti hm qua,
Giu cha giu m a ra mi chng.
Tru ny khng phi tru hng,
Khng ba khng thuc sao chng khng n.
Hay chng ch kh ch khn,
Xin chng ng li m n ming tru.
m qua sng trng mp m,
Em i gnh nc tnh c (?) gp anh.

Vo vn hi qu cau xanh,
B ra lm su mi anh xi tru.
Tru ny tm nhng vi tu,
gia m qu i u thm cay.
Mi anh xi ming tru ny,
D mn d nht d cay d nng.
D chng nn o v chng,
Xi nm ba ming ko lng nh thng.
Tin dy xi mt ming tru
Gi l ngha c v sau m cho!
T ngy n phi ming tru,
Ming n mi d su m chiu.
Bit rng thuc du hay ba yu,
Lm cho n phi nhiu iu xt xa.
Lm cho qun m qun cha,
Lm cho qun ca qun nh.
Lm cho qun c ng ra li vo,
Lm cho qun c di ao,
Qun sng tm mt qun sao trn tri.
Tru a c y, cau c h,
Nhn duyn cha nh tru ny ai n?
Tru ny tru ti tru khn,

Cng tru gii ym anh n tru vo.
Tru ny tru qu tru hi,
Tru loan tru phng tru ti tru mnh,
Tru ny tru tnh tru tnh.
Tru nhn tru ngi tru mnh vi ta.
Tru ny tm ti hm qua,
Tru cha tru m em ra cho chng.
Tr ln l my in chng ca nn trit Vit. Tt c u ni ln tinh thn thit thc c th

ca nng nghip, cng l tnh cht tng hp ca n nh c biu l cch hin nhin qua
ci nh, ci n bu, cch m thc, ming tru. Tt c u hp lc chng minh n l nn
trit l giu tng hp nht. Cn mt in chng cui cng na c lin h n Kinh Dch
nn chng ta s bn trong chng tip v sch c gy thn.
XVIII. SCH C GY THN N KINH
1. Gy thn
Khi tr v nghin cu vn ha nc nh chng ta c th ly lm l lu lu li nghe ni ti

sch c gy thn, ri tm khng thy u bn n cch trit hay ni ln ngha thm
su m ch thy xut hin trong bu kh m u ca ci tin phi phm. Sau khi nghin cu so
chng ti mi nhn ra cng l mt in chng qu bu ca tin nhn gii li v v
th hm nay ghi li y mt hai kt qu trong vic tm hiu. Xin hy khi u bng duyt
qua mt s truyn c lin h ti hai bu vt trn v trc ht l gy thn c thy xut
hin nhiu ln hoc trong tay tin, hoc tin cho lm php nh
- Cng cha Tin Dung dng gy m bin ra thnh quch cng nh dng gy tr vo xc
cht lm cho sng li.
- Ngc Tm trong truyn con mui (Vn hc II tr.95) gp c tin xin cu sng cho
v th tin cng chng gy trc.
- T Thc cng chng gy trc trn ng gp tin.

- T Uyn cng gp ng gi chng gy.
- Thn la hay l Thn nng i u cng chng gy (Vn hc I. 73).
- Cy tre c nhn nh tiu biu con ngi l tng.
Nhng c l khng u php thn thng qua ci gy c biu l r cho bng cu truyn
Rad sau:
Thng b c voi.
Th y, ngi min Thng ang sng theo Duyn hi, ngi kia, c mt con c voi bi
vo st b, trn lng c rng ln nh bi c mc ln mt cy xoi. Nhiu heo rng n n
tri xoi rng gc cy. Mt thng b i n, thy tri n ngon, tro ln cy, khng bit l
ang trn lng con c khng l. C voi bng chuyn mnh bi ra bin khi, mang theo
thng b cng by heo rng.
Thng b vn trn cy xoi, n tri cy m sng v lm ri qu xung nui by heo rng.

C voi m lm mc thm nhiu cy xoi na trn lng nui sng ngi v th i theo
n. Thng b ly chic mn mang theo mc lm vng trn cnh cy xoi, ri lun trn
, ni tri trn mt bin, sng bng tri cy.
Mt hm n thy mt cy song mc ln trn lng c voi bn nh ly lm mt chic

gy T , php tc thn thng ca c voi truyn qua cho a b. Con c voi ngh
rng a b c nhim v cu gip loi ngi khn kh trn mt t nn mi truyn php
thn thng cho. a b nm ng m nghe c voi bo n rng: gi y my thnh mt
ngi anh hng c quyn php nhim mu ri, my hy bc xung nc, nc s cng
c li di chn my i, my ln mt t m tr dit ht thy nhng k oai quyn c c,
ri ch c mt mnh my l hng mnh ln lao Thng b trn cy tut xung mt bin,
i n u l nc cng n y. N lnh lng buc i, tt c by heo rng theo nh mt
l ch (v th nn t loi heo, m thy t l heo rng, c chiu ti n nghe ting ngi
gi l ko nhau tr v nh).
By gi trn mt t, qu, rn, kn kn v cp l l quyn th v c c v cng lm ch

loi ngi. Chng buc phi em mng ngi dn cho chng n tht nu khng th chng
ph hi c cc lng. n ngy nh, vo hm trng rm, dn cc lng phi t hp
dng sinh vt cho chng ng trn cao. Mi gia nh phi em dng a con u lng,
khng hn k tui, min l khe mnh, cho ngon ming cc ging quyn th. Nhng trai tr
b hy sinh mc qun o tt p, sc s, ngi ta p chng ung ru say ri em quay
cho l qui c khoi tr trc khi n.

ng lc sp dng l vt cho l qui c th thng b c voi t chn ln mt t, ngay ch
ang sa son quay sng m trai tr. N lin ct ting bo mi ngi:
- Cc ngi vic g m chu hy sinh m trai tr khi ng nh th kia? Ny y (n tr vo

by heo rng i theo) l mt by heo, hy l mt ci chung nht chng li, cc ngi
hc ly cch nui heo ri dng heo m t thay cho ngi ta.
m ng ngc nhin sng s. Thng b c voi ni ln: em ti ra m cng thay cho cc

tr khi ng kia ny! L qui c gt i: chng tao khng mun n tht my, v my gy lm,
l tr kia bo tt mi thch ming chng tao.
Thng b c voi mnh gy tr xng sau cuc phiu lu ngoi bin khi, n cm mt mnh
chn tung v pha t trng qu: tc khc i cnh mc ngay ln mnh. Qu vi vng bay
trn. T trng kn kn cng b thng b lm cho mc cnh, bay trn lun theo qu. Thng
b thi khi thuc ng iu vo t trng cp; lng mc y khp c ngi, cp xu h
li mt vo rng. Cn li t trng rn. Thng b dm ln lm cho n mt c tay c chn,
phi b m trn.
Dn chung c gii thot khi ch cc t trng c c ng thanh hoan h thng b

thn ng, yu cu n ln cm u. Thng b khng nhn, sng chung vi mi ngi nh
anh em. N khng mun ly v v gi n b l b ni. C xy ra vic g kh khn th mt
mnh n i dn xp l xong. Mi ngi c sng mt cuc i m thm. (trch trong Vn
hc)
c xong truyn trn ta nhn ra gy thn chnh l nn minh trit nng nghip gip cho
con ngi t tm linh, v nh cu g khi nhng nanh vut ca th bi vt v h.
Trong truyn nhc n bi vt qua ch qu, kn kn, cp l l quyn th c c v cng
lm ch loi ngi. l lc con ngi cn b cc th lc ngoi ti sai s, v con ngi
ch tr nn hng mnh c quyn php nhim mu, kh d tr dit ht thy nhng k oai
quyn c c t lc c c cy gy. T php tc thn thng ca c voi truyn qua
cho a b Quyn php c voi l nhng kh nng thuc l tr k thut, nu l li th ra
h, cn nu vt ln t tm linh th n thng hoa ln cng. l i ngha cu
truyn: cng ni ln qu trnh tin ha ca dn tc.
By gi chng ta c mt cu truyn khc c tnh cch tng hp vn minh m (gy thn)

vi vn minh b (sch c) nh sau:
2. Sch c gy thn
Sch c l sch huyn diu c sc mu ban cho ngi gp c quyn c g c ny,

ging ci n ca Aladin. Tm v ngun gc chng ta ch gp thy c ni n sch c

trong truyn k m thi. Truyn r nht v sch c c l l cu truyn Thn ni Tn vin
sau y:
Thn xa kia nguyn l mt a con b b ri gia rng c mt ngi tiu phu gp

em v nui, t tn l K Mng. S d thn c tn ny l v trc khi gp cha nui a b
mi lt lng c d rng cho b, chim chc p cho khi cht. K Mng chng ln
khn, theo ngh cha nui ngy ngy vc ru vo rng n ci.
Mt hm K Mng n mt cy i th. Cy to ln qut cht t sng n chiu m vn

cha h ni. B d ra v, n sng hm sau tr vo rng, K Mng ht sc ngc nhin
thy nhng vt cht dnh lin li khp thn cy. K Mng li xch ru cht na, sut
ngy rng ht sc khng xong, n ngy th hai tr li cng thy cy vn nguyn vn nh
cha h b ng ti. Khng nn ch, K Mng li ra cng c cht na, quyt h cho k
c, ri n ti li np gn cy rnh xem s th. Vo khang na m, K Mng thy
mt b lo hin ra, tay cm gy ch vo cy, i mt vng quanh cy, t nhin nhng vt
cht li lin nh c. K Mng nhy ra khi ch np; tc gin hi b lo sao li ph cng
vic lm n ca mnh. B lo ni:
- Ta l thn Thi Bch, ta khng mun cho cy ny b cht, v ta c ngh ngi trn cy.
- Khng cht cy th ti ly g m nui sng?
B thn a cho K Mng ci gy ri bin mt. c chic gy thn, i sng ca cha con
K Mng t y c phn d chu lm, v chng em bo vt ra cu gip nhng ngi bnh
tt, m au.
Mt hm K Mng i chi gp xc mt con rn nc b tr chn tru p cht vt b

sng, mi dng gy thn ch cho rn sng li, b xung nc. Vi ngy sau c mt ngi
l ti t xng l Tiu Long Hu, em nhiu chu bu t n K Mng cu sng mnh
hm ri, nhn lc i chi b tr nh cht. Thn Tiu Long li mi K Mng xung chi
di thy ph.
K Mng nhn li theo con Long Qun r nc xung bin chi, c Long Qun mi
li ba hm, by yn tic tip i nng hu v dn chng i xme khp th gii di nc.
khi v, K Mng li c Long Qun biu cho mt cun sch c, c th nh sch m cu
c chuyn g cng u c thc hin c. K Mng sung sng em sch v trn.
Cun sch c ch gm c ba t bng da c, ngoi bc v ra. Ba trang sch, mi trang

cha mt tnh cht: kim, mc, ha ch thiu mt trang v thy m Long Qun gi li.

K Mng mi bt u th xem linh nghim ra sao m sch ra, t tay vo trang ha khn
kha, c nghe thy sm st gia lc tri quang my tnh. Tc th ch trong nhy mt
trn tri vn v dy c, ri chp sng, sm st ni ln rung chuyn c bu tri.
K Mng mm ci c , t tay vo trang mc, c ao thy rng cy i. Tc th nhng

cy trc mt chng t nhin bng tin bc ln nh mt o qun.
K Mng gp sch li, thy mnh t y uy quyn, sc mnh khng cn ai snh kp. Ri t
y lang thang y, cu gip i.
Cui cng, chn cnh trn tc, K Mng ln ni Tn Vin lun ti y. Vi cun sch
c, chng dng ln nhng lu i cung in nguy nga gia chn ni rng hoang vu. T
ting n i rng ni Tn Vin do mt v thn php thut thn thng cai qun (Vn hc).
3. a vo gii ngha
Cu truyn trn cung cp cho ta nn tng gii ngha c sch c ln gy thn, c hai
khng l chi khc hn l hai kha cnh ca Kinh Dch. V Kinh Dch ging sch c ch
khng c ch: nhng ch hin nay ch l h t thm vo sau. Cn gy thn chng qua l
nhng con s ca Kinh Dch trong s 5 l quan trng. Gy thn lm bng cy trc c 9
t chia hai u sinh t (m dng) ai bit cm trng t 5 m xoay th t sinh bin ha:
cht c th lm cho sng li v.v Xem th bit l nhng con s ca Lc th ca
Hng phm. Sch Vit s lc bo Hng Vng bit dng o thut th c ngha l bit ng
dng nn minh trit Lc th: em o (trn) tn vo i sng (vung) gi l Tn vin,
tc trn vung xon xut, tri t tng hp Gy thn i vi m vi nng nghip nn gy
ra c nhiu n ch thit thc, cn sch c l do b, Lc Long Qun tuy cng c thn
thng nhng cn mang nhiu tnh cht vu nghin nh khi K Mng t tay vo trang ha
khn c nghe thy sm st gia lc tri quang my tnh tc th c sm st ni ln rung
c bu tri, tay vo trang mc th thy c mt rng cyi ton l nhng kiu ni
bng v kh nng bin ha ca Kinh Dch, nhng v sau b hiu theo li vu nghin nn
khng n ch cho i sng nh gy thn. Gy thn biu th nn minh trit nng nghip, nn
mi ln cht cyl biu th s chi b nn minh trit .
4. ngha gy thn
Vy gy thn khng l chi khc hn l nn minh trit nng nghip. Khi ngi no t
minh trit th khng cn n tn gio vu nghin na, cn khi ch c trit hc duy nim
nh trong vn minh cha th khng tha mn tm linh nn cn n vu nghin, nh phn
no thy xy ra trong Hn nho c pha nhiu cht tai d. l minh trit th n biu l ra
trong nt nht qun tc nh si dyx xuyn qua hai b m dng m khng duy bn
no. Ni bng l gy thn. Gy l x qua, thn l khp ht tc em o (trn) tn ra mi
vic (vung). Vy trong nn vn ha Vit Nam ta thy ci g cng lng nht tnh k t vt

t tr i l tin rng cho n th ch: lng nc, m cha, cch tnh tui, cch t tn v
v th ting nc ta rt nhiu danh t i i: mt tri, chiu chn, non nc, anh em, bn
bc, mnh mng Tng khng ngn ng no trn th gii din t np gp i r nh
vy, ting ngoi r rt, ting trong l m. Li ni li t ni ch K tc ly mnh lm trung
tm: ta ni xe chy ngoi ng. C ngi dy vn chng cho l sai: v chy ngoi
ng l chy trong rung hay di sng. Nhng ni theo li K Mng tc ly con ngi
lm ni quy chiu th ni ngoi ng l quy chiu vo mnh tc con ng ngoi mnh.
l hu qu tam ti, ly con ngi lm trung tm tri che t ch ta thong th v do
hin thc c s mng ca mnh (k mng) tc l ca con ngi i ng tm linh m cc
nn vn minh khc cha u hin thc ni (xin xem Nhn Bn).
5. Sch c gy thn vi Dch kinh
Nh trn ni c hai l mt, mt trong ni dung cng nh trong li by t. Ni dung l

nn minh trit ha m dng, cn trnh by l nhng gch, l nhng gy v ch c vy
ch khng c ch, y nh sch c khng c ch m ch c nhng trang thy, ha, mc,
kim tc ng hnh: ngha l gm ht mi s nn ni bng l c g c ny. Nh th c
hai l mt, nhng tn gi khc nhau, c l v l li bin ha nn thay i tn, ni ln
ci sc bin thng cn thit phi c khi mun dng ti, tc phi t quyn bin (t th
4 sau hc, thch, lp). Nu khng th Dch chng ra ci chi c, nh sau ny b Hn nho
chim ot nh mt tnh ha nn ch cn c bt qui m khng bit n cu tr c
sch bin m thiu sch ha. C s ph m khng bit s ha. Sch c thiu hai trang l
thy v nht l th, cho nn t y Kinh Dch tr thnh ti tn dc bng biu tng,
th trong hn 20 th k va qua. C th v m tin nhn t ra tn khc ch phn
tinh hoa ca Dch c thit lp t i Phc Hy. Lc y cha c ch m ch c gch
lin gch t ci nhim mu ca n nm trong con ngi nn gi l k nhn, k dch y
nh ci hay ca cy n kinh nm trn vn trong ngi bit gy n vy. Th nhng k
nhn qu him nn thnh hin thm vo t li (h t) gip nhiu ngi hn nm c
then cht, khng may v sau n ri vo tay hn hc ly h t lm trng hn ci tinh hoa. V
th m ngi ta c tng Kinh Dch l ca ring Tu. Tin nh th tuy ng cho ch ngha
h t, nhng xt v cu t uyn nguyn th l lm h Kinh Dch bin n thnh mt sch c
ch, c ngha m ht l mt in chng. V th chng ta cn xt ti n nh mt in
chng tc mt du hiu hng dn tc ng. V chnh trong m ti gi Kinh Dch l
ca Lc Vit tc Dch xut hin nh mt in chng ngay t i khuyt s ca Vit
nho v nc Vit thm nhun trong nn minh trit ca n hn l ngi Tu (tc c
lng nht tnh phong ph hn) nn bo Dch l ca ngi Vit l theo . Ngi Vit
thu ha Dch v gi khi l sch c khi l gy thn, khi l ct tr tri. l th ct ch c
sc chng tri khi c vun ti bi con ngi. Nu ct h th tri sp lm cht c
mun lai nh k trong thn thoi Ra (vn hc I.66). l mt nim tin chung nn ta
thy trong truyn ngi n b Vit cht cy Cam Xe ca Chim Thnh lm cho nc
sp. V ngi Chim Thnh khng bit gn gi ct tr tri. y l biu l nim tin chung

pht xut t tim thc cng thng ca Vim Vit c i. Bit u rng chnh v ang vn
hnh trong bu kh m c truyn M Vin trng ct vi cu:
ng tr chit Giao ch dit.
M Vin hiu theo vng ngoi thc l nu cy ct ng y dng m th nc Vit Nam

s mt, nhng su trong tim thc cng thng th li l li tri sai M Vin nhc nh cho
ngi Vit rng ngy no h khng cn chm sc cho cy tr tri na th Giao ch dit tc
hai nt tri t ht giao thoa, m dn nc s i vo cc th duy y phn ha. C l v
th m t tin t l trng cy nu ngy tt trong gi trng i nhc nh ti bn phn
chm sc cy tr tri.
y l nhng truyn khng c thc nhng li ni ln mt s tht to ln, to bng ci chin

tranh huynh tng tn lm sp Vit Nam t ngy cy tr tri l nn Vit nho b
n ng, lm cho tri t ht giao ha. Lm th no? Tha cn n cy n kinh, n bu.
6. Cy n bu
Nu hi trn hon cu ny c cy n no giu cht trit nht th phi tha l cy n bu

hay c huyn. c huyn c ngha l dy m cng c ngha l huyn b, huyn nhim,
nhim mu. C rt nhiu l do gi nh vy.
Trc ht ch c mt dy m lm ny ra mi cung trong n ghi. Th n l lng hn

na l cung no cng l cung ha. Cc n khc ch c ting n (soni) mt hai cung l
ha (harmonique): mt mnh n kinh th cung no cng l ha. Ni khc n l m thanh
th ba pht sinh ra bi ting sng v ting cht (*). Khi nh th dng ci ny gy vo dy,
l ting sng, nhng ng thi cnh bn tay li xung dy, l ting cht, c hai
ting pht ra mt trt lm nn ting th ba khng sng, khng cht m l ting ha. Ba l
dy khng phi ha thng m l ha cng cc ch khng tm ra c k h, nh trong
cc n khc, dng cm th d t n r l mt qung cch c th chia ra 9 hoc 27
coma, nn nu c kp cung vo lm nn mt m thanh ha th d , mi, sol th vn c
qung cch gia mi v mi sol. ng ny n huyn d mt coma cng khng th c,
v t n lt m sang r.
Th bn nh cung no cng l m ha nn c th din t c mt bn nhc ton bng m

ha trn vn. c tnh ha hp l tnh cht thm su ca trit l Vit nho c th hm ng
trong nhng huyn thoi v qu bu trm ht hay ci bc trm trng Au C. l tnh
cht tng hp hay l c cu. Nh li c cu l tng hp. Cng c l do ngh nh vy nn
n bu cng c ni gi l n kinh, v kinh c ngha l si dy xu tt c cc yu t l t
li lm thnh nt nht qun hay l mch lc ni ti, m l du hiu ca minh trit.

Ci bc Au C cng l nn minh trit tng hp, v c biu l ra bng nhng in
chng y cht tng hp. V th m n bu qu l mt trong nhng in chng ca
nn minh trit Vit nho nm trong s ha hp gia m gia dng:
o khng phi nht m
o cng khng phi nht dng
Nhng l c m ln dng ha hp:
Nht m nht dng chi v o.
(*) Ting sng cng gi l ting trc do ci gy. Ting cht cng gi l ting gin do tay
ln dy. Nhng hng ny ti nghe c ng bn Trn c Khm.
Ting n chnh cng l ting o vy. V nh th cn mt im cui cng cn c nhn

mnh, l vai tr quan yu tt bc ca con ngi: mi yu t khc nh b xa nha i
cho vai tr ngi ni bt. V rng hay d l ni ngi. Vi cc n khc th ngi khng
bit ng ti t ra cng lm pht minh c m thanh chng hn trn piano ngi no cng
c th ko xa mt m giai. Cn vi n kinh m khng bit th chng ko ra c g ngoi
my ting phng phng v duyn. Tri li nu gii th lm ny sinh nhng ting tuyt vi u
linh man mc. V th c th ni n bu biu l linh hn ngi gy hn bt c cy n no
khc, nn c th ni n l cy n ngi hn ht, cng nh biu l nn trit l nhn bn
tm linh l mt nn trit l ngi hn bt c nn trit l no trn th gii. Vy m cy n
ny li l ca Vit Nam, v th ta c th coi l mt di sn nhim mu v mong mi cho n
vn m vang mi mi di bu tri ca Vit tc. V y l s mng ca vn trit, ca vn
ha Vit Nam. Hin nay nn vn ha ny ang nh con thuyn khng li xoay quan t pha
y nguy him. Nu cc nh lm vn ha bit dng trit Vit lm kim ch nam th ri n s
tr nn cy n bu linh nghim: quy t tt c vo thng nht. Kinh c bnh trit l vy.
XIX. NGHA VIT NHO
1. Vn nn tng
y l hai ngha trong cp danh t Vit nho mt l nho siu Vit, hai l nho ca ngi
Lc Vit. Trong hay th quan trng nht l ngha u vi nim l nho vt qua bi
vt v h t tm linh. Nn nho ny c trnh by trong b ng lun ( ra c ba
quyn l Nhn Bn, Ch Thi, Tm T vi mt dn nhp l Ca Khng, hai lun kia l

Nhn Lun, Sinh Ha s vit sau). Cn nho xt nh l ca ngi Lc Vit mi c trnh
by trong nhng quyn: Vit L t nguyn, Trit l Ci nh v lm rm trong Dch Kinh linh
th, Vn quc hc cng nh trong quyn C Cu Vit nho ny v s ni tip bng ba
quyn khc l Tnh hoa ng in, Loa thnh thuyt, Vn ngun gc vn ha Vit
Nam. Cng cn phi thm ngay rng trong nhng tp ny th phn soi sng cho ngha
siu vit vn cn chim phn ln hn rt nhiu. Ai c tan b th d nhn ra ch l nho
siu vit, cn nho c l ca Lc Vit chng th ch chuyn ht sc ty ph. Ni chung th
s n nhn rt ng khch l: c khi vi c nim tng bng nng nhit tri n nh c
dn vo mt th gii mi m k l nhng li thit thc lay tnh khi gic ng trin min.
Ni ring th c mt s ngi b ng cho l k l khc vi ngha nho c truyn tng

xa nay; l v th nht. Cn v th hai th mt s ng khng ng , mt hai ngi
cho l vi vng, hoc qu mung lung thiu nn tng hay l bt tin gy tranh tng vi Tu
v.v V mt s thc mc trn, cng nh tm li trng mt bn nht lm cho d nhn
chng ti xin kt sch vi bi ngha Vit nho ny.
V th nht th tuy c mi l v phn tch cc, nhng phn tiu cc th chng c chi mi
c. Bi v t lu lm nhiu hc gi nhn thy s b qut, hiu sai nho gio. l iu
c ni n nhiu nht do nhng Thanh nho nh: Khang Hu Vi, m T ng, C Vin
V th nhng n lc trnh by phn tch cc ca nho nguyn thy th li b vng mc
v nhng bc hc knh ci vi loi tiu tit, thnh ra cha mt ai t nho siu vit. V
th chng ti phi m mt li khc xuyn qua huyn s. V huyn s l mt ngnh cn qu
mi m nn nhiu ngi cho quyn Vit L l thiu nn. S thc th n khng cn dt nn
trn lch s na nh y c trn huyn thoi. Ni khc n c nn nhng l nn tm linh.
l yu t xa l i vi th h va ri, mt th h c o luyn trong bu kh duy nim
ca Ty Au, nn coi mi thn thoi nh khng c nn.
Ngh tng th c mt phn ng l v tm thc con ngi lun lun tin t bi vt qua
h n tm linh, th m thn thoi vn hnh trong tm trng bi vt, v th s thi b thn
thoi l vic lm ng theo tin b ca con ngi: khng p bi vt lm sao tin
n giai an l tr xy dng khoa hc thc nghim vi nn vn minh c kh. Tuy nhin
l li tin theo cung iu thi cc l chn mt b mt: chn l tr b tin tng. Trc th
tin thn thoi nh l tht, ri sau li chi b trn vn nh l hoang ng v ngha. Th
nhng s thc li khng trong hai cc m phc tp hn nhiu v n theo li trong m c
dng = trong thn thoi c ngha nn vn cn thit cho tm hn: chi i con ngi s
cm thy thiu mt ci g v dn tc s thiu i mi dy rng buc thing ling ri s i n
ch bng hoi. V th m hin nay ngay chnh bn Ty Au nhiu ngi ng dy kt
n tm trng duy l m h gi l duy nim, khi p dng vo s th l c duy s ch bit
chp nhn l c nhng bin c xy ra trong hin tng ngoi ra cho l khng cn chi
ht. y l mt th bnh tinh thn lm cho ngi mc phi b t lit mt phn hay trn vn
cm gic cao tng khng bt ni nhng ln sng t vi nn tng rng ngoi nhng bin c

c thc khng cn chi na. Nhng ngi c c cng khng thy. Chng hn quyn
Vit L t nguyn l mt trit l v s ngha l phn s cha bit c c 10% vy m li
hay c ph phn theo 10% . Cn phn chnh th khng h c ng. L v nhng
ngi c mc chng duy s: nh mt trn vn cm quan i vi chiu su ca huyn
s. V th cn nhc li t c tnh ca huyn s.
2. Hai nt c trng ca huyn s
Nu hi ti sao cn n huyn s th cu tha s l v duy s khng bao gm c

tt c ngha. Th d trc cu truyn ci bc Au C m i hi c thc hay chng l trt
. L ra phi hi n mun ni ln ci chi y? tc l hi v ngha tim n trong . V
khi hi n ngha l hi n l tng cha c th hin hn vo u c nhng khng v
th m khng tht, n tht tuy khng thc (vrai mais irrel = hu tht nhi v h x gi) l
ct n c kt tinh vi ht mi bin c trong ht mi i. Th d tin rng khng c
thc nhng li c tht nh tnh cht lng th s th hin bng bc trong mi th ch ca
Vit Nam. gi l kh nng phc hi khc hn vi bin c lch s c thc th khng th
no phc hi na. Ngi c c duy s ch bit c bin c bt kh phc hi nn khng nhn
ra c gi tr nm trong ch phc hi l v b ng khun trong tnh cch tuyt i
khch quan ca lch s. Tuyt i v mi bin c ch xy ra c mt ln trong mt ni, khng
bin c no y ht trong khng thi nn khng th c hai bin c ging ht nhau. Cn khch
quan l v n trt tr ra ai cng thy c. Khi ngi ta b chi phi bi c duy s th ch
thy c th m khng thy chi khc na. Cui cng khng thy c c phn ch quan
trong s, nn nui o vng t s khch quan m qun rng mi s kin hay bin c tuy
c mt nhng li c c hng trm li ghi li khc nhau. Nu ta gi l k cn bin c l s
th c th ni tuy s c mt m k th c trm ng, ngha l s k cng y tnh cht ch
quan do s chn la khc nhau v kha cnh ca bin c cng nh v s c lng tm
quan trng ca n. Ngi duy s qu tin vo tnh cht khch quan ca s nn khng thy
c tnh cht ch quan, cng nh khng nhn ra c tnh cht phc hi bao gi cng c
trong s t hay nhiu: t trong s m nhiu trong huyn s. l nt khc u tin. Nt
khc th hai l lch s phn no c tnh cch khch quan v tuyt i cn huyn s li l
ch quan v tng i ngha l n nm trong quyn lc con ngi. l iu cn ghi mi
khi t lch s bc sang huyn s hay t ra khi bc ti gip ranh huyn s nh khoa tin
s. Vic lm cn thit lc l phi ci b c c on tn iu v y l ni khng c bin
cng c v thi ln khng gian, v th mi ci u nhp nhng tri st, th d Tu c lc
trng bn t th c phi v coi l hng ng lm n hay v h chu nh hng Vim
Vit nhm t t ra c hai li gii ngha m c nht quyt l v lm n th l c on.
Cn phi trt b li c on th mi mong bc c vo vng huyn s, l phm vi
ca nhng u linh bng bc khng chu khp mnh vo mt ngha duy nht, l bi n
khng con trong vng thi khng b nh nhng thuc i thi i khng nn co gin nh
thn v phng vi trm li gii ngha c th, v chnh l ch gii ngha cc kh nng
gio dc ha phong ph ca huyn s.

3. Vn gi tr gio dc trong s
Vn ny gn lin vi vn phc hi tnh ca s. Ai ch trng s c phc hi tnh th

coi s y gi tr gio dc, v n cung cp mu mc, n nh ci gng soi. S d ngi
Tu gi s l gng chung (thng gim) ngi Roma gi s l thy dy i sng (historia
magistra vitoe) l v h tin c phc hi tnh. S thc th khng n gin na c vi khng
nh vy m n t vi v uyn chuyn hn nhiu. Ta c th phn ra ba bc phc hi t, nhiu
v rt nhiu.
t: l trong mi bin c bao gi cng c t nhiu yu t kh th phc hi.
Nhiu: l trong in hnh (types) ni m cc chi tit hon cnh c l tng ha, nn
d phc hi hn.
Rt nhiu: l trong s nguyn tng (Archtypes) hiu l l tng tin thin. Khng nhng
thot thi khng m c hnh hi: N Oa na ngi na rn tc khng cu n hnh th no
nn l s nguyn tng. Vy gi tr gio dc gia tng ln dn: t lch s sung m rt
nhiu s nguyn tng n ni chnh l mt th minh trit. Chnh v th m cc s
gia ln u ghi nhn s bng hoi ca mt dn nc gn lin vi s bng hoi ca huyn
thoi nc y. Ni khc mt dn thiu huyn thoi l mt dn ang i ti ch tiu trm
faute de mythes un peuple va sa perte (Civ VIII.58). Chnh s chn nhn ny gii ngha
tro lu phc hi huyn thoi bn Ty Au hin i v cng v th m gi huyn s l minh
trit din bng mnh vn lch s. Thiu huyn s l thiu minh trit, tc l thiu hng i
ti th y l l do lm suy yu dn nc v nc mnh l nh vo thng nht nhn tm
mun ngi nh mt.
Mun c th th nn ni t lm nhiu, cm nhiu. V li ni ra l ni ra mt , ca mt c

nhn ring l, nn c bao nhiu ngi l c by nhiu by nhiu li, ci gc ca chia r.
Cn khi a ra mt biu hiu (huyn thoi l mt biu hiu) th mi ngi s ty trnh
m hiu khc nhau, nhng khc nhau n u cng vn gp nhau biu tng chung,
nh th m c c ng c d: ng biu hiu, d li hiu. c ng c d l c thng
nht, v khng b tr nh trong duy ng hay duy d, nn lp li hoi m vn sng ng.
l im d bit gia s k v huyn s cng nh gia trit hc v minh trit vy.
4. Nn mng vng vng ca huyn s.
Cu trn khng khi gy thc mc v nhiu ngi cho y li l mt cu t ph mi na.

K thc th l cu tht nht min l ngi ta i vo n tn ngun gc.
Nu ai chu quan st su xa, hay t na c nhng tc gia ln c Nietzsche, Heidegger,

Jung, W.Durant, Toynbee s nhn ra l tt c u ang tht thanh loan bo s tan r ca
nn vn minh cao nht hin i l Au Ty: bng nhng bc vi v n ang ln xung h

tiu trm; l v n thiu mt nn tng lm mi lin h mt dn mnh l mt on ngi
c cu kt cht bng nhng mi dy thing ling nh ngn ng, kinh in, huyn s,
dng tc, t ai Trong t ai li l phn km quan trng hn huyn s, kinh in.
Thiu nhng th th hn dn tc ho ht i cui cng ch cn l mt l ng rng
buc vi nhau bng nhng lin h a d, kinh t, chnh tr, lut php. Trn na khng cn
g. Vy m vi Ty Au th tt h thng thn thoi b p da vo trit hc, nhng
trit hc ch l nhng h chng i nhau. Nn nay h li phi khai qut thn thoi nh cc
khoa nhn vn hin ang lm, nhng khng vng d na l v s nh thn thoi
cng l mt vic lm ng vi chiu i ln ca tm thc, mt khi c ph phn thc tnh
th khng th chp nhn c thn thoi v lc phi thay th bng ci khc. Nhng
nhiu tn gio cn a mang di sn ca php mn, ph ch, nn vn cha tha mn con
ngi ton th v con ngi phi k ti c ph bnh cng cn c cho ny n ht c, th
m iu t c trong tn gio.
Vy th ch cn mt li duy nht l huyn s, v huyn s l nn minh trit din t bng

mnh vh ca lch s. V minh trit nn khng cn tr bt c c nng no pht trin. Bi
th con ngi theo minh trit s c thoi mi khng buc tin bt c ci chi mnh khng
kim sot c cch n hoc cc kia. Cn mnh vn ca lch s em li cho minh trit mt
nt c th thm tnh d hiu cho bnh dn. Ngy nay ngi ta nhn ra rng trong vn ha
c hai yu t giu tnh cht dn gian hn ht l ca nhc v huyn thoi (chnh v th m
Hn nho t chp nhn huyn thoi, v h thuc qu tc). l l do gii ngha ti sao huyn
thoi li ta ra mt sc cho ko c sc gip rt nhiu vo vic thng nht dn tc.
Trn th gii hin nay u u cng ang c s bng hoi ca huyn thoi, nn phn ha
l hin tng chung ca nhn loi, v hin n gi pht ny cha u tm ra nn tng
thng nht mi. Nc Vit Nam ta khng nhng nm trong ci khoy khng l bng hoi
m cn v cuc chin ko di qu lu nn mc bng hoi li cng trm trng. Trong lch
s dn tc ta cha bao gi tinh thn nc xung thp n cng tt nh vy.
Theo Dch Kinh th cng tc bin: liu ri nc nh c bin chng? l du hi ln ang

nng trn tm tr bit bao ngi Vit. Trong khi ch thi gian a li cu tr li chng ta
c php hng vng v mt hai tia sng ang ng ln trong phi k ti s kin l
nc Vit Nam c huyn s. l s kin hu nh duy nht, t na trong vic hin thc
mt vi nt huyn s bng khoa hc. Cc nc khc cn ang qun qui hoc trong bi
vt (vu nghin) hoc trong h, cng nh nc ta hin ang eo i chy theo hai con
ng ct li . Nhng tin t ta th t tm trng huyn s, tc l tm trng cao nht
c th ai vi bt c t vn minh c kh no. Huyn s hnh thnh trong bao ngn
nm trc v ngn tch li nhiu nht trong 14 truyn u quyn Lnh Nam trch qui.
Ti dm ni rng trong hon cu ny khng tm u ra c nhng trang huyn s thm
su hn, trong sch hn, hay mt cch m du hn. Thn thoi th thiu g, hay mt cch
huy hong hn nhiu, nhng cng a con ngi i n vong thn mnh hn nhiu. Thin

thoi, a thoi cng hay hn nhiu nhng a n tn gio vu nghin hoc a n tn
thn khoa hc lm ngp th con ngi. Cn nhn loi a n ch pht trin con ngi
nhn ch cng nh dn ch th ni chung l cha u c. Chng c c th l cha u
m con ngi c hng mt ch ti sn tng i ng u cng vi mt nn t do
a din: t do suy t, t do cm ngh, t do ni nng l iu m th h va ri khng
nhn ra c tng vn ha mnh khng c bng ca dn La Hy, c bit u rng ngay
mt vic so snh mnh vi La Hy l mt ti nng m chnh ngi ngoi quc cn bit l
hang (*). Nu ta nghin cnu k hn s nhn ngay ra rng La Hy cn nm trn a bn
hay thin bn nn cho ti tn nay Ty Au cng mi ch c vn minh ca chuyn vin (a
bn) hay trit hc l gii vi nhng truyn bn kia m, ch t c nn tng cho
nhng truyn y v by gi u. Thnh ra ch c duy vt. Ngy qu th li duy tm
kiu. Nhn bn duy nim cng l mt th duy tm, nn khng tha mn con ngi, v con
ngi tr thnh b v. Ngi chng tm ra c ngi trong con ngi na. Con ngi
chn thc phi c tm linh. Nhng khng tm ra tm linh nn chy qun. Hn nho tc
b huyn s lm con ngi khng c tha mn nn sau phi b bng cc tn gio vu
nghin, nhng y ch th tm c cht linh thing, tc l mt tr hnh ca tm linh, nn
cui cng s dn con ngi n ch vong thn. y l l do ti sao chng ti li t nng
huyn s.
(*) Nm 1933 ng Emile Tavernier trong mt bi din vn c ti Si Gn v H Ni

than phin v s ngi Php so snh liu lnh nh vy.
XX. VIT NHO
u cng th mi khi ni v ngun gc th bao gi cng c rt nhiu kin hoc ch

trng. L v khng nhng n bao hm cc tri th c lnh thuc kho c hay s hc nhng
cn lan sang nhng vn nng thuc vn ha, t c thuc trit l i sng. Ring v
ngun gc nc ta v nht l ngun gc vn ha cng th; i c th chia ra hai loi:
mt ca ngi xa cho rng vn ha ca ta do Tu ngha l t Bc; mt na ca ngi
ngy nay cho l do M Lai, Inn, Chm ngha l t Nam Theo ch chng ti nhn xt
th c hai ch trng trn t Bc hay t Nam u mc nhng khuyt im trm trng v v
th chng ti ngh mt ch trng khc gi l Vit nho tc ch Nho cng nh o Nho
thot k thy do ngi Vit khi sng ri sau Tu hon b cng nh lm cho sa a thnh
ra Hn nho. Hn nho xut hin trc k nguyn c ti 4, 5 chc th k ri (*)nn cho ti
nay ngi ta mt thc hu trn vn. Cc s gia v cc nhkho c khng ng ti s
c Vit nho na. Nhng theo chng ti th li l ch trng gii p c nhiu kh
khn hn ht v nht l mang theo kh nng phong ph hn nhng ch trng kia trong
vic thit lp cho nc nh mt nn ch o.
(*) Ch Hn nho ch l tn cui cng cn c Hn nho xut hin cng vi Hong .
Nhng trc khi bc vo Vit nho, chng ta hy xt s qua hai loi ch trng c, mi
v trc ht l ch trng xa. i cho l tt c nn vn ha ca nc ta u do ngi
Tu: t vn hc, ngh thut ti vn minh, cng ngh, tt c u do ng thy duy nht l
Trung hoa. Chng ta cn ni ngay rng, y l mt ch trng b phi mi nh hu
trn vn, ti thiu tnh cht khoa hc v hn km ch l mt nim tin, y c trn sch v ca
Tu. Bi th tuy c ni ln c mt s s thc l t nhng khng su nn gp rt
nhiu vn nn khng th gii g: th d c nhiu mu thun m khng tm ra li p n
tha. Ti xin trng ra mt th d c th l ti sao sch Tn th thin vn ch ni phn d
nc Vit l hai sao Ngu N (tc pha Bc) m Hn th thin vn ch li bo l hai sao
Dc Chn (tc pha Nam). L Qu n c a ra cu hi m khng tm ra c cu tr li.
Th d th hai bo Vit Nam vay mn ca Tu m ti sao li lun lun chng i Tu?
Khng nhng trn phng din chnh tr m c trong vn ha ngay t c cu (nng
nghip chng du mc). Th d lng Vit Nam dn ch hn lng Tu. n b Vit Nam
nhiu quyn hn, t do hn.. ch l hai th d trong rt nhiu m y khng phi ch
a ra (ai mun nghin cu xin c thm 7 quyn bn v vn nht l quyn Vit L t
nguyn v Trit l ci nh) v nhng mu thun trn nn chng ti cho l cha t ngun
gc ch thc ca vn ha dn tc. V th thuyt c b nh v c thay bng
thuyt mi ch trng gc Vit do M Lai, Anhn, Chm.
Thuyt ny cn c trn nhng di tch kho c tm c khi o xung lng t do

Trng Vin ng Bc C. Theo , vn minh Vit Nam c th chia ra ba t l vn minh
c thch, kim thch v kim kh. Vn minh c thch tm c Ha Bnh gm c c
l ca ngi Melane v M Lai, Anhn
Vn minh tn thch Bc Sn gm , c ng mng, tm c hai tnh Lng

Sn v Thi Nguyn thuc ngi Anhn, ngn ng thuc Mon-Khmer.
Vn minh kim kh trng ng ng Sn (Thanh Ha), xem ra thuc ging Anhn,

nhng km theo nhiu vt dng ca Tu nh tin ti i Vng Mn, gng soi i Hn.
u im ca ch trng tn thi ny l c tnh cch khoa hc khch quan v da trn cc
du vt c th. l mt bc tt yu phi hin thc khi quay v ngun gc cch nghim
ngh. Tuy nhin ch l mt vic kho c vi gi tr gii hn trong vic kho c l tm ra v
sp loi nhng d kin thuc thi no, pht xut t u v trung thc hay khng?... Cn
khi da trn nhng d kin y a ra nhng gi thuyt th l khi u ht gi tr khch
quan v tr thnh gi thuyt vi nhng bp bnh ca n nn cn c ph phn cn
trng. Ni khc i kho c c hai khc, khc u l tm ra v thu thp cc d kin nh di
tch; khc sau l s gii ngha nhng d kin trn. Vy t khc th hai ny ngi ta c th
a ra rt nhiu li gii thch. Trong khi ch trch li gii ngha da trn nhng cng trnh
th tt nhin khng c chi b gi tr ca nhng cng trnh kia, m ch l ph bnh li gii

thch. iu ng ch hn c l tnh cht duy vt s quan c dng nhiu nht y.
N biu l trong s phn chia theo vt v dng tn nhng dng c nh tnh vn
minh nh c thch, tn thch, kim kh. Chng ta nhn ngay ra rng, l mt li gii ngha
rt hn hp nn vp phi nhiu kh khn. Trc ht, xt v mi trng th vn ha Vin
ng thuc tm linh s quan ch khng duy vt hay duy linh. Th n l ng tin: ni
rng vn ha Vit Nam gc M Lai, Anhn, Chm. l mt gi thuyt i tri vi tro di
dn chung ca nhn loi, thng l tin t Bc xung Nam. Th d: Hi Mng Mn, Hn t
Ty Bc trn xung Nam. Aryen cng t Bc Au trn xung Au Chu ri An . V th
nu khng tm ra l chng mnh th khng nn quyt on ng hng t Nam tin
ln Bc. L t th c nhng i th khng. V th khi ni Vit Nam do M Lai hay
Indonsia l i ngc chiu lch s chung. Nu mun theo chiu chung phi ni l M Lai,
v Anhn l nhng nhnh ca Bch Vit i qua Vit Nam tin xung M Lai v
Anhn v.v
im th ba ng ni l qu hn hp, v y c hu trn vn trn nhng di tch m gy b

thn thoi truyn k. Xt theo nay th l mt ch trng lc hu. Bi chng cc khoa
nhn vn hin i t trit hc, phn tm n c cu lun, nhn chng hc thy u ch
ti kho st thn thoi v nhn ra l ngn ng ca tim thc, tc cng l ca ton th.
Nu gy b thn thoi l t tch ri khi ci ng vn ln lao (le grand contexte) l ci a
li cho s gii ngha c nhiu bo m hn nhiu. M l iu quan trng l v nhng
chi tit thi huyn s kh c th xc nh nn cn da theo i ng vn. Khi mt kt
lun theo chiu i ng vn th c nhiu bo m ng hn l nhng cu quyt on tri
ng vn. Cng v th m mc li th bn l mi khi nhng ngi theo ch trng mi
mun cp n nn vn hc nc nh th nh bc bng, thiu nhp cu bc t vn ha
Anhdn sang vn hc i inh, L, L, Trn.
V th v ch trng mi, khng c nn tng gii ngha co c mt khi vn hc Vit Nam

mang nng tnh cht Nho gio. Cho nn ni chung th nhng ch trng loi mi ny t ra
bp bnh, m cn c th nghi l do hu thc dn mun tch ri nn vn ha nc nh ra
khi nho gio d ng ha hn (*). S d n d c cc nh tn hc chp nhn ch v
dng dp khoa hc ca n, v l do su hn l do c ght Tu v Nho gio, mun c lp
trong c vn ha. Tng ch trng nh th l c lp m k thc th l b Tu theo
Ty, m theo Ty l lung tung v th dn n khuyt im th nm l thiu kh nng xy
p cho nc Vit Nam hin i mt nn ch o. Rt cuc n ch l mt ch trng kho
c khch quan, trng rng, lnh lng. l l do chnh bt buc chng ti phi a ra
thuyt Vit nho mong b p c nhng khuyt im ca cc thuyt xa.
(*) im ny cng nh s gii ngha nhng d kin trng ng c bn rng trong Vit
L t nguyn t trang 69-75. V chng 18 Trc ng ba ng.

Vit nho ch trng rng: ch Nho cng nh o Nho l do dng Vim Vit khi sng, ri
sau c ngi Hoa Hn hon b, cng nh sau cng lm cho sa a ra Hn nho. Vy th
chnh ngi Tu mi l hc mn, vit nh ch khng phi l ngi Vit l mt ch
trng o ln tt c mi nim tin t trc ti nay ca cc c cng nh ca phe mi, ca
cc hc gi Tu cng nh Ty nn c th ni l mt ch trng ng n hc gi quc
t. V th trong phn minh chng di y ti s dng ti liu cng ca quc t tc cc hc
gi Ty, M, Tu, ca huyn s cng nh d s v lch s ca Tu cng nh ca ta. Tuy
nhin ch l nhng chng l tng s kin, tng mnh , m khng phi l ton th nh
Vit Nho va ni. V th nhng quyt p t b chi ci nhng khi so o tt c cc im
l t th chng ti dm a ra ch trng nh trn v by gi chng ta nhn ro qua cc
chng l.
S: trc ht xin trng dn hai s gia ngi Tu. Ngi th nht l ng Vng ng Linh
trong quyn Trung Quc dn tc hc c ni sau 4 ln bng tuyt nhng ngi sng st tr
trn rng ni Thin Sn. Sau nhm ngi ny ta ra pha Ty lm dn da trng, nhm
ngi ta ra pha ng lm dn da vng. Nhm ngi ny chia ra hai ng: mt Thin Sn
Bc l gi l Bc tam h gm Mn, Mng, Hi (t quyt) mt theo Thin Sn Nam l gi
l Nam tam h gm Miu, Hoa, Tng:
- Tng l Anhn, M Lai , Nam Dng, Cao Min, Chm.
- Hoa l Hn tc sau ny.
- Miu l Tam miu, Bch Vit trong c Au Vit (Min, Thi, Lo), Miu Vit (Mo,
Mn), Lc Vit (Vit Nam, Mng).
V chng ti s gi tt c cc dn Miu hay Bch Vit ny l Vim hay Vit hoc Vim Vit.
Nh th Vim hay Vit hay Vim Vit u thuc Nam tam h, nht l ngh Vit cng vi
Hoa tc trong nc Tu v cng nhau lm nn Nho gio. Vy chng ta s gp hai vn
sau: Vit v Hoa, dn tc no vo nc Tu trc v ai khi sng ra nn nho gio?
S gia Tu ti trng ra th hai l ng Chu Cc Thnh trong quyn Trung Quc thng s.
Theo ng th Vim tc vo nc Tu trc theo ngn sng Dng t thot k thy
chim 7 tnh Trng Giang ri ta ln mn Bc chim 6 tnh Hong H, cng nh ta
xung mn Nam chim 5 tnh Vit Giang, v chi 18 tnh. V th khi Hoa tc vo th Vim Vit
c ng ri rc khp nc Tu, l v Hoa tc tuy cng theo Thin Sn Nam l nhng nn
n li vng Tn Cng thuc Thanh Hi lc y cn l phc a mi sau mi theo ngn
sng Hong H, vo chim 6 tnh min Bc ri dn dn lan ta xung pha Nam, y lui
Vim Vit. S y lui ny hay l s Vim Vit nhng bc trc sc xm lng ca Hoa
tc c s gia ku l cuc Nam tin, n tri di ra nhiu ngn nm. l i ch
trng ca Chu Cc Thnh hp vi ch trng ca Vit nho.

V by gi n chng tch ca mt s khoa hc gia nghin cu lu nm ti ch v cc
dn tc mn Nam nc Tu nh s gia Eberhard hay Eickstedt v c kt c trong
quyn Hn Chinese expansion in South China ca gio s Harold Wiens i hc Yale bn
M. Vy cc hc gi ny u ni l Vim Vit vo nc Tu trc theo ngn sng
Dng t min Nc Thc v Ba. V th hc cng gi vn minh Vim Vit l vn ha Thc
Sn. Trong 800 sc tc c nghin cu ti th c hai sc dn ni bt l Thi v Vit: Thi
ni v chnh tr, cn Vit ni v vn ha (y l ch rt cn nhiu t m m bi tng qut ny
khng th i vo, ai ch nn c quyn Trit l ci nh bi Bn chng huyn s nc
Nam). Th l tm gii p xong vn ai vo nc Tu trc? Theo ba s gia ln th
l Bch Vit.
Vn ha: by gi chng ti xin cp n vn th hai l trong hai dn tc Vit v Hoa ai

lp ra vn ha trc nht. Cc tc gi trn nghing v phaVim Vit v sau y l
nhng l chng.
Vn ha pht xut mnh vi nn vn minh nng nghip. l chn l coi nh thit nh

xong. Vy hi ai thit lp ra nng nghip trc th cng l hi ai khi u t mng nn
cho vn ha. Theo mt on sch ca Kinh Dch (h.t II) m cc hc gi cho l bn tm lc
lch s vn minh khi t Phc Hy vi ba vic nn tng nh sau:
Th nht: lp ra Kinh Dch tc l mt nn Minh trit ng ch.
Th hai: lp ra php kt thng tc l vn t phi thai.
Th ba: lp ra cy ba tc m ra nng nhip. Nhng vic ny s c y xa thi tip

mang tn l Thn nng.
Nh th xt v ngun gc th vn ha khi u vi hai h Phc Hy v Thn Nng l hai

hc thuc Vim tc c trc khi Hoa tc vo nc Tu. V th chnh l Vim Vit t
nn mng cho Nho gio.
By gi chng ta ly chng tch kho c tc l trng ng xem xut hin u th ni

y cng c coi l ni khai sng ra vn ha. Vy m theo kho c th trng ng pht
xut mn Nam tc min Trng Giang. iu ny cn c kin chng bi Kinh Th.
Theo thin V Cng th ni sn xut ra ng duy nht thi lvng Dng t tc min
ca Vim Vit. Nh vy ta c th ni chnh Vim Vit a vn minh t tn thch ln t
vn minh kim kh ( ng) nghia l Vim Vit dn u vn ha.
Ngoi ra cn mt s tang chng khc nh vic sng ch ra ngh tm tang, vi, la l

iu bn trong Trit l ci nh. y ti mun ni thm vic trai Bc ly gi Nam v
iu cng chng minh l Phng Nam vn minh hn Phng Bc. V hu ht trn th
gii vn minh khi u khi con ngi cn trong trng thi mu h, quen gi l th tc.

Ngy nay ngi ta coi thng ch th ch nguyn thy ch th rt cao trng nn c
dng ch tn t, tn nc nh Hng Bng th l ch thi tnh h theo dng m, nh Au
Lc vi Au C. V th khi c tro lu ngi min ny ly v min kia, th min k l
vn minh cao hn, ni chung l th. Vy m chnh Hong ca Hoa tc ly v Thc
Sn cho con trai tn l Chim ch v nht l khi Chim ch c con th li t tn theo li Vit
Nam, h m tc gi l Cc m khng gi theo li Tu l Cc . n y chng ta
bc vo mt loi chng l thuc huyn s.
Huyn s nc Tu m u bng Tam hong l:
- Toi Nhn + Hu So
- Phc Hy + N Oa
- Thn Nng
Ng l:
- Hang
- Thiu Ho
- Chuyn Hc
- Cc
- Ch
- Nghiu
- Thun
l mt s danh hiu thuc thi Tam hong v Ng , tc thi huyn s v th s c

nhng li xp loi khc nhau, th d c bng b N Oa ri cho Hong ln t Tam
hong Nhng iu t m chng ti xin thng qua ch xin ghi nhn mt im l mt s
kh ln cc tn k trn li c theo li Vit Nam. Th d: Thn nng m khng nng thn,
N Oa m khng Oa N, Chi, Cc, Nghiu, Thun m khng Nghiu ,
Thun nh Hong . Li c kiu Vit Nam nu ghi trong sch Vit th khng l
ng ny li ghi trong sch Tu th ta c th kt lun l trc khi ngi Tu vo th nhng
tn qu ph cp trong dn gian nn ngi Tu ghi nhn y nguyn m khng ngh
n Tu na.

Huyn s Vit Nam
Nht l khi ta thy nhng tn huyn s nc ta cng c lin h mt thit vi nhng tn

th d: Hu So l Hng Bng, Toi Nhn l Xch Qu, Phc Hy N Oa l Vn Lang v
Giao Ch: hai ch tri t (tin rng) giao thoa (xem Vit L t nguyn tr.355 tr i). Thn
nng l ch Vit c vit vi b M c ngha l go. Go l tinh hoa ca ngh nng, v th
Vit vi b M l gn lin Vit Nam vi vn ha nng nghip. Nc Tu khng c mt
danh hiu no ni ln mi lin h vi nng nghip c nh th. Ch ny ta c th ng
rng ch Vit nay vit vi b Tu c lin h no vi vic ngi Vit tho chy trc sc
ln t ca Bc phng. S li bc ny c ghi li trong huyn s theo hai im sau:
H Hng Bng vo nc Tu trc Hn tc tc nm 2879 cn Hong l 2697, nh vy

l vo nc Tu trc 182. Con s ny ch l con s huyn s khng nn hiu cch xc
thit.
Th n huyn s ni rng Minh chu ba i vua Thn Nng tun th phng Nam,
gp tin trn ni Ng Lnh.
l mt cch thi v ha mt s chy c c trc sc xm lng ca Hoa Hn t Ty Bc

trn vo. C ng chy mt v, xung Nam phi ly v Nam. l vic thng xuyn t
Triu ti nhng di c hin i u c gp tin c.
Ngai ra cu truyn Minh cn ni ln mi lin h ca cc nc phng Nam pht xut

t vn minh nng nghip nn ku l chu ba i Thn Nng. l mt li mc ni Vit
Nam vi vic pht xut vn ha nng nghip hay ni mt cch khc l Vit tc t nn
mng cho vn ha. gi l Nho gio nn cng phi ni l Vit nho.
Vn t: by gi ni n vn t l mt yu t quan trng bc nht trong nn vn ha. Hi

rng ai lp ra. Xa nay ngi ta vn cho rng Hong tc Hoa tc. Tuy nhin ch
l ni i cng v c th hiu l vn t c ci bin hay hon b di i Hong .
Nhng c phi chnh Hong pht khi ra chng? Tha khng. Huyn s ni Hong
giao cho Thng Hit. Nhng Thng Hit c phi l mt nhn vt lch s hay ch l tn
ca mt nhm ngi hon thnh mt s nghip nh li hiu thng thng mi khi ni n
huyn s. Nu vy th Thng Hit mun ch ai? Ch Thng c ngha l bn ng (mu
xanh) hay kho la, cn Hit l ging chim bay cao. Nu vy th hai ch u l biu hiu ca
Vim Vit: mt l con chu nng nghip (Thng) hai l c vt biu chim (Hit). V th m
huyn s ni rng ban u ch vit theo lt chn chim c l l ch hnh con qung (khoa
u). y l li vit tin b thay th cho li kt thng i Phc Hy. V sau cn nhiu
ln ci bin v thng nht vn t nh i Hong , ri ln cui l i Tn Thy Hong.
Tn Hong bt b vn t a phng dng mt li ch thng nht trong ton quc.
Rt c th ch Nm ta l ch ca cc nc min Nam xa (c tri ra l Nm).

(*) Hu so l c t, ch t gi ra chim, nn lin h vi Hng bng l nh chim Hng.
Toi nhn: ngi tm ra la i vi Xch qu v Xch l thuc la.
Sau ny v ht Hong ri n Tn Thy Hong ci bin nn ch nm mt, ch cn mt

s nh c duy tr ring trong mt dng tc ri sau ny n i L, Trn n li phc sinh sau
khi bin dng. l mt gi thuyt lm vic c th dng. Tm li, theo huyn s th c
nhiu l do hn bo l c ch Nho cng nh Nho gio do Vim Vit pht khi.
D s
By gi xin a ra my l chng ly t d s ca Tu:
Trc ht trong sch K mn n gio i ton th c cu Tch nht Hong chin Si

Vu, Trc Lc kinh kim v nhc hu, ngy xa Hong chin vi Si Vu, Trc Lc
trn y ko di ti nay vn cha c hu chin. Cu y nhc n vic t trng Vim Vit
l Si Vu chng vi qun xm lng l Hoa tc do Hong hng dn. Sau nhiu ln giao
tranh, Si Vu b thng vong trn Trc Lc. V t y Hong k nh l c trn, v
Vim Vit k l thua nn phi li bc hoi, du sau ny c nhiu ln toan qut khi nhng
khng thnh cng. V th khng th gi l trng Trc Lc cha c hu chin. Cho nn
cu r rt b phm vi chnh tr qun s chuyn sang a ht vn ha. V phm
vi ny th Vim Vit khng c thua nn vn cn giao tranh xuyn qua 5 ngn nm lch s
vi nhng thng trm khc nhau, vi nhng li gi khc nhau nh gia Vng o v B
o, gia Nhn tr v Php tr S d nn vn ha ca Vim Vit chng li c vn ha
du mc ca Bc phng th ch v nn vn ha Vim Vit cao hn nn tuy thua v v lc
nhng li ci ha c ngi xm lng nn ni trn Trc Lc ko di ti tn nay.
Th n trong mt s c th c cu quen thuc ny tch gi Hong c Si Vu nhi

minh thin o = khi Hong c Si Vu (tc tip cn vi vn minh ca Si Vu) th
hiu c o Tri. By gi ta th tm hiu xem trong ni dung c g kin chng cho cu
ni . Ta bit o tri i vi thi gian, o t i vi khng gian. Vy m huyn s ni Si
Vu coi v thi gian tc tr lch. Thi vi thin l mt. Ta quen vi thin thi, a li. Vn
ha phng Nam i vi tri, vi la (mt tri), vi tin, vi chim l v vy. V bi y vn
ha phng Nam nhn mnh tri hn t. ang khi vn ha Ty Bc nhn s 4 t 1 tri,
th phng Nam li l 2 t m nhng 3 tri nn ni tam thin lng a nhi s (3 tri 2
t l s cn bn ta).
c tnh ca vn ha nhn tri l bin ng nn c Kinh Dch, bi chng thi gian bin
ng, cn khng gian ch bt ng. Vy khi ni 3 tri 2 t l ni ln tnh cht bin dch hay
l vn ha xy trn Kinh Dch. Th m Kinh Dch ni v Hong l bit bin thng v
bung xui o. Hong Nghiu Thun thng k bin, thy y thng, nhi thin h tr.
Hong Nghiu, Thun bit bin thng nn b xng o m thin h li tr c. C hai

cu bin thng ln thy y thng u ni ln tnh cht nng nghip khng cn sn o
sn qun nh thi du mc, ci nga na.
im th ba l khi bit bin thng th ch c th i cng ng tin ha tc t 1 n 9. V

th s 9 l s ca phng Nam cng l s ca m, ngc vi s 7 ca cha: nam tht n
cu l th. Vy Hong i li cai tr theo vn minh phng Nam nh theo li ca Si
Vu chia nc lm cu chu ging cu l lc trc. Nh th qu l Hong thu
ha c nn vn ha Kinh Dch ca Vim Vit m c th ni l nh Si Vu m minh
thin o.
Sau khi thu ha c Kinh Dch l nn tng ri th s thu ha cc pht minh khc l
chuyn tt nhin k t s c ng cho n vic tm tang, nng nhip, y dc ngha l
tt c mi di sn vn ha ca Vim Vit c chuyn m sang tay Hong ca Hoa tc.
Hay ni khc i chnh Vit nho m ng i sang Hn nho nhng trc khi ti Hn nho th
tri qua Vng nho m nhng nh cao l Nghiu Thun, i V, Thnh Thng, Vn
Vng, Khng T. l nhng bc hin trit c cng c cu nh tc ha hp vn
minh gm ca du mc vi vn minh trng ca nng nghip. Sau Khng T th Vng nho
suy dn trong thi chin quc cho n Tn Thy Hong t sch chn Nho th chnh l
tng xc Vit nho, v sau l n Hn nho ng tr sut hn hai mi th k. Bi vy ngy
nay khai qut Vit nho ln th c l mt chuyn nghe nh tiu thuyt, l ti qu lu ngy
nn mi ngi mt trn thc v Vit nho. V cng qu lu ngy i hc mn, vit
nh, nhng l hc mn vit nh Hn nho v nh mt Vit nho.
Kt
l i mt s l chng, ni ln nn vn ha Vit nho. Nu v chi tit kh c th ng

ht nhng ly v i cng m ni th c th ng v cn bn. Tc l trong nhn loi t
xa ti nay vn c hai nn vn ha i ngc chiu: mt pht sinh do du mc thin v v
lc, trng nam khinh n. Mt pht xut t nng nghip thin v vn tr v nam, n phn
quyn. Nn vn ha ny bn Vin ng ku l nhu o, sau ny ra Nho gio, chnh n
giao thoa vi vn ha du mc ti t Vin ng vi danh hiu l Vng o, B o
hoc nhn tr, php tr. Theo ti th tin t Vit tc tham d vo vic hnh thnh ra c nhu
gio, c Vng o v c gng duy tr trc sc xm ln ca du mc Bc phng
nhng v sc yu nn phi li dn xung pha Nam, v thu mnh li trong t nc Vit
nam.

XXI. VN HA DN TC
Mun hiu th no l vn ha dn tc v ti sao chng ta phi vn ng cho s ln mnh

ca nn vn ha th cn xt ti my yu t sau y: trc ht nn phn loi cc th vn
ha nhn din nn vn ha truyn thng, sau ni ti tnh trng hin nay v kh nng
hng vng tng lai nh th no.
Chng ta c th phn vn ha ra ba loi chnh v mt loi ty, v chi l bn. Ba loi chnh l
tn gio, h v tm linh, cn loi ty l tp hp c ba loi trn.
1. Loi nht l
Vn ha tn gio nh cc x hi c xa hu ht tri qua nn vn ha ny. Th d r rt l

Au Chu trung c v cc nc thuc An gio. S d gi l vn ha tn gio v cc th
ch trong nn vn ha ny bao gi cng y c trn nhng nim tin, th d th ch chia dn
ra bn loi bn An : tng l, chin s, thng gia, v lao ng l y c trn nim tin rng
c nhng ngi sinh ra do Brahma v do y c xp cao ty sinh ra bi ming, tay,
bng, chn ca Brahma. H sinh ra t ming th lm tng, bi tay l qu tc, bi bng l
thng gia v.v Mt nt khc c trng ca nn vn ha ny l thn quyn, tc nim tin
rng mi quyn cai tr u pht xut do ngun gc tn gio nn mt l gio s trc tip cai
tr, hai l y quyn cho th quyn. S y quyn ny thng c din ra bng trao triu
thin, th d khi vua ng quang th nhn triu thin t i din gio quyn.
2. Loi hai l
Vn ha h hay l trit hc. h thng l s phn ng li nim tin cho l v l hay t ra

khng th kim chng, v vy ngi ta lp ra mt nn vn ha chng li tn gio v thng
c tnh cch v thn, th d r nht l h Mcxt. Cng c khi khng do c bi tn gio,
nhng v ch li quc gia, th d trnh nhng xich mch do cc tn gio cng sng trong
mt nc th ngi ta ngh n vic thit lp mt nn tng dn s hay l c lp y c trn
nhng ci mi ngi c th kim chng nh s kin khch quan v lng tri, th d mt s
ln trit thuyt hin i.
3. Lai ba l
Vn ha tm linh l loi tham bc c tn gio ln trit hc. N ging trit hc v ch cn c

trn nhng yu t m l tr c th kim chng hay t ra c kh nng th nghim oc. Tuy
nhin li ging tn gio v n vn dng ti tm linh nn su hn trit v v th giu kh
nng thng nht con ngi nh kiu tn gio. Loi ny v giu yu t tm linh c tnh cht
siu vit nn ti cng gi l Minh trit (Sagesse) tc l tinh hoa ca trit l nhn sinh. Gi l

trit l tc l trit hc c lin h ti minh trit nn n vo i sng. Bi th cng gi l trit
l nhn sinh phn bit vi trit hc thng ch l chuyn trng c hn lm. Nh th
y l loi vn ha rt cao qu. V ti xin ni rng Vit nho t c trnh ny. Du
hiu l s phn cng s, nng, cng, thng; khc vi Au, An ch c tng, qu, dn m
khng c s i din cho tm linh. V s khng phi nh tr thc chuyn ch v l tr, gio s
chuyn v tnh cm cn k s th ch n c l, c tnh. V th l nt c trng t c ni
khc, ngoi Nho gio nguyn thy th Au hay An u ang vng vn ni tn gio hay
h. Nhng v c hai khng n nn gy ra mt loi vn ha th t.
4. l loi pha tp ba loi nh hng ca tn gio, h, v cng cm.
Loi ny mun vt ra khi vng tay tn gio nhng v trit mi t t h m h

bt lc nh ni trn nn phi dng cng cm (le sens commun) cng gi l lng tri (le
bon sens) hoc l cng lun (hu qu ca lng tri) c ba u l nhng kha cnh ca mt
bnh din tr thc thng tc ban ra cho con ngi xi , nht l trong vic sinh sng vi
chiu kch x hi, nhng khng cho nhn linh nn nh Pht ku l Tc ; Nho khng
cho l tr tri, tuy n cn nhng l cn cho con ngi khi cha t c tm linh, v th n
phi la chn mt t nh hng ca tn gio, mt t ca trit hc lm thnh loi vn ha tp
nham, v l nn vn ha Au M hin i. V Au M lnh o th gii nn n cng
ang tr nn ca chung th gii v chia ra nhiu sch thi khc nhau ty liu lng cc
cht pha, nhng u gp nhau ch bc tp nng cn, nn gy ra phn ha trm trng
khp ni.
l i bn loi vn ha. By gi xt su hn v phng din mc ch ca vn ha.
5. S mng vn ha l phi ci ha cm ha.
Mun th cn c mt ch o, mt c s tinh thn vi nhng gi tr nn tng. Du hiu ca

nhng ci l thng nht lu di. V th ta c th dng s thng nht v lu di lm hai
tiu chun o lng s su xa ca mt nn vn ha. Mt nn vn ha cng c thng
nht v cng c bn lu th cng mnh cng cao. Xt theo th ta c th ni nh th
ny. Xuyn qua lch s, ngi ta ch nhn ra c c hai lai vn ha mnh nht: mt l
tn gio, hai l tm linh. V c hai hm cha ci g siu vit nn huy ng ton con ngi
gy nn nhng vn hin hay tn hin (tc tu s) v cng huy ng ton th mt nhm
ngi cu kt vi nhau. l iu m vn ha tn gio ch hin thc c trong nhng
nc c mt tn gio. Cn khi nc c a gio, 2, 3 tr ln, th nn thng nht vn ha
khng th thc hin c na. Bi v tn gio no cng ko theo mt s tp tc t ring,
th d Hi gio khng n tht heo, An gio khng n tht b. C tn gio king n mn, tn
gio khc li n mn th dn. l nhng tp tc t ring m nu khng b i th y l
ngun chia r. Ngi xa ni: tnh tng cn tp tng vin: khi ngi ta ch trng n
tnh con ngi th s thn cn ha hp vi nhau, cn khi chp n vo nhng tp tc th s
chia la nhau. l chn l mun th v hin thc tri qua mi i nh xy ra y
gng trong lch s v hin cn ang xy ra y gia Kit gio v Hi gio bn Phi Lut
tn (tnh Coxabato), bn Irlande t my nm nay hai bn Cng gio v Tin lnh khng ngt
nh nhaau, bn dn Biafra Phi chu nm ngoi gia Cng gio v c gio, bn An
gia An gio vi Hi gio, bn ta nm xa v.v Tm li nu a mt nhn xuyn qua lch
s nhn loi th bao gi cng thy nghi ngt khi chin tranh tn gio, khng bc l th m
iu y chng minh cho cu tp tng vin. Mun thng nht th phi lm th no cho
cc tn gio t b nhng tp tc ring t kia i, nhng y c l mt iu diu vi v nhng
tp tc gn lin vi tn gio t lu nn c coi l linh thing hoc nh tn iu bt
kh thay i, khng d g b i c nh ta thy r trong v git b ci lm xn xao d
lun An nm xa. Th m duy tr tp tc th li l mm mng chia r dn con trong
nc, v th nhng ngi sng sut mun tn gio vo phm vi ring t c nhn. Cn
phm vi quc gia th c pht huy mt nn ch o dn s, tc c lp vi tn gio, hu lm
ch ng chung cho mi ngi dn bt c thuc tn gio no. l im cn cho ht mi
nc a gio m cng l iu m cc quc gia Ty phng nhn thc v khi cng t
hai th k nay, nn dn n ci m ti gi l:
6. Nn vn ha h hay l trit hc xy dng hon ton trn l tr bn ngoi nh hng

ca tn gio. L do th chnh ng nhng khng may li l mt li ct, bi chng trit
hc cn c trn l tr v lng tri. Nhng v l nhng c nng hn hp nn d sinh ra
c hu. Vi con ngi t ring l dng c l gy b tnh nn khng gy ni vn hin tc
cn b hay tng , m ch to ra c c tr thc t i c vo i. Cn i vi tha nhn
th l thiu thng nht v c qu nhiu h, th d Ty Au hin nay l Mcxt, Hin sinh,
Hin tng, C cu l cnh thp nh s qun a n ch b v khng bit theo
hng no, v qu nhiu hng, qu nhiu h. Nu nh h no nh hon cnh m
nm c chnh quyn th s gi tr c quyn nh Phtxt v Cng sn bp nght t do
c nhn bng cng an vng trong vng ngoi, bng nhng tri giam s cm t
nhng ngi ngh khc, v nh th l trit hc lm vo ng b khng ai mun tn nhim
na.
7. Th l dn n ci th vn ha tp hp. Gi th v n v hn v hng, v c gi l vn
ha chng qua v thi quen ch khng phi vn ha, m ch l vn hc, vn chng, vn
ngh, bi c xng danh l vn ha th phi c ch o, c c s tinh thn, c nhng gi
tr nn tng. V khng th th lm sao m cm ha m ci ha. Vn ha Ty Au hin
thiu ci nn mc c ngn th bnh (ni nh Jung: our own western culture sickens with
a thousand ills). l l do ti sao Nietzsche gi vn ha Ty Au l s trng rng tinh
thn (nihilisme occidental) v thiu nn. Tuy nhin, ch l ting tri h ca gii thc gi rt
ha him. Cn i chng k c gii tr thc th vn i theo nn vn ha tp hp ny. S d
nh vy v cc nc Ty Au cng thnh khng b nc no e da v kinh t, chnh tr,
li c khoa hc tin bc huy hong khin cho hu ht coi vn ha Ty Au l l tng.
Nhng l mt nim tin tai hi. V khi khng nhng iu kin giu sang nh Ty Au
th s phi trn b mt thc ph phng tn t nh th d Phi lut tn: ti sn trong noc

thu dn vo tay mt thiu s may mn, khin cho i chng lm cnh sng bn cng nn
m ra cc t oan: trm o, tham nhng v cc ti c n trm trng. Ring mt
thnh ph Manilla c ti 27 ngn ti c trong mt nm. Nh th i vi cc nc Au
M nhn vn ha tp hp c th gi l mt hn nhng cn c xc, ch nh Ph Lut tn
th mt lun c hai. Cn ni ngay rng nc ta ang lao mnh trn con ng vn ha tp
nham tr nn ging Phi lut tn.
8. V th c nn vn ha tm linh cng chnh l nn vn ha dn tc l c th gip nc ta

trnh c nhng bt tin v bao gm c nhng n ch. Nhng hin nay chng ta
mt v my l do thuc thi s sau:
Th nht v nn vn ha tm linh ch xut hin bn Chu nn khng c ch . V

chu lc hu trong nn vn minh c kh nn tt c nn o c c truyn cng b nh
tt gi xung theo.
Th n v Nho gio l ct tr nn vn ha tm linh li khng cn tinh tuyn bi b

Hn nho xuyn tc nn b ng nhn rt nhiu v do khng c ch ti. Cho c
ch ti, cn phi khm ph ra Nho gio nguyn thy m ti cng gi l Vit nho, nhng
l iu cho ti nay cha ai lm c. Chnh v th m ngay nhng nc thuc vn ha
Nho khng cn thit tha n Nho gio na. C ni ti th cng nh mn t ng dnh
cho mt s rt nh nh chuyn mn. V th m i n mt th vn ha tp nham.
9. Hin tnh vn ha Vit Nam
Nh trn ni, vn ha tp nham c nhiu tiu loi, nn ta cng cn bit vn ha ta hin

nay thuc tiu lai no. Mun nhn din mt nn vn ha th c hai tiu chun kh trung
thc: mt l xt ni dung chng trnh gio dc hai l xt vic nh gi cc thnh phn x
hi. V chng trnh gio dc th ni dung su thm l nn ch o hng dn chng
trnh . Th d nc ta xa l Nho gio m v Nho gio t tm linh, m ti cng gi l
Vn t tc l th vn cao c huy ng ton thn tm con ngi nn c nhng ngi hi
hin thn tm cho th vn v gi l vn hin, nc ta xa ku l vn hin chi bang l
th.
Cn t khi mt nc vo tay Php th nc ta cng mt lun nn c lp vn ha v t

y chng ta i theo vn ha Php ngha l tp hp, v khng c chi gi c l ch
o. Ch c mt s kin trit c cho hc lp nht trung hc th phn ln ch l
lun l v sc thi, cn lun l th l lch s nhng hc thuyt v lun l; ng ni th ny,
ngi ni th khc, hc xong khng bit theo ci no. Cho nn phi kt lun l gio dc v
ch o v b gio dc thc ra ch l b hc vn lo truyn th mt s tri thc bt k th no
cng c, min l tri thc.

By gi bn n iu hai l vic nh gi cc thnh phn x hi. Nu khi nc ta cn c
lp, cn l vn hin chi bang th ng cp gi tr thnh phn x hi l s, nng, cng,
thng. Quan trng nht l s nh nng. Th t ny tt nhin l ht xi t lc mt nc v
mt li nh gi mi c thay vo. Tuy nhin, hoc v qu mi nn cha kp xut u l
din, hoc v e thn nn khng dm xng tn. Ch t t nm nay c mt th lp tuy khng
chnh thc nhng cng miu t c phn no tnh cht vn ha nc ta. l cu ni
a v bn thnh phn mi: nht , nh cha, tam su, t tn. Nu nht s nh nng l vn
hin th nht nh s phi l vn im. Vn im l th vn nh vi ht ca ny ti
ca kia: mt chu tnh (vn chng, tiu thuyt) my mum trit (trit hc l nim), rt
nhiu tn gio v kim tin, kh v chi vn im nhid h!
10. S mng
Ni chung th vn ha ta ang xa la vn ha tm linh ln mnh trn tn gio (nh cha

hay nh s th cng th). Biu l r rt nht l trng i hc vn khoa Si gn l mt ci
nh b rc trn mt mnh t vi ba ngn thc, th m tri qua bao chnh quyn m
vn nm chnh nh ti t nh th, sinh vin vn chen chc thiu thn trm b ang khi
chnh quyn cp nhng tha t rng tng ba bn mu ngay trong thnh ph Si gn
cho vic xy ct cha ny n kia. n khi ra khi Si gn nhn trn khp cc no
ng t nc th c th ni hu khng thng no l khng thy mc ln y mt ngi
cha, kia mt nh th, y cy thp tc, kia mt ch vn xui, mt ch vn ngc.
Nh th khng phi l chng ta ang gieo gi hay sao. Liu c trnh khi gt bo chng?
Bi chng hin nhin nc ta nay l mt nc a gio, m a gio th mot khi ha
bnh tr li trn t nc th vn chia r gy ra bi tn gio nh nm xa kh lng
khng tr li. Tuy c nhng c gng gi l ha ng cc tn gio, song nhng th
ch l tiu cc khng th vn qua t ngoi giao. Mun tch cc v t hu qu chn thc
th th no nc ta cng phi c mt nn vn ha cng dn lm nhn t thng nht. Mi
ngui Vit Nam bt c theo tn gio no cng phi ng vo mt trn vn ha cng dn
. C vy mi trng dn ha cc tn gio cng nh ni kt cc ngi tr thc th dn vi
i chng thn dn. C th dn nc mi trng an t c trong mt mt trn vn ha
mnh chng chi vi nhng ngi mcxt ang tranh u trong chin tuyn h.
Thiu mt ch o m i chng mt ch thuyt nh Cng sn th l mt iu diu vi.
Nh th th i vi chng ta tt c vn vn ha dn tc khng cn phi l vn uy tn

quc gia na nhng l vn sng cn, chnh l vn h ca nc. V th n t ra
trc lng tm mi ngi Vit Nam hin i mt trch nhim trong giai on ny v nht
l cho nhng ngi chn con ng gio ha lm phn nghip. Nu nh chng trnh
hc vn cha ng mt nn ch o, mt c s tinh thn, th lc nhim v gio chc
ch cmtl c gng lm th no trao truyn c ci nn ch o xuyn qua nhng tr
thc ging dy. ng ny chng trnh gio dc li ch l chng trnh hc vn, bao gm

nhng tri thc lc chc th nh gio nu chp nhn vic i dy nh mt vic gio ha tc
mun bin ngh dy hc thnh mt s mng vn ha, tc dng vn m cm ha, ci ha
con ngi th ngoi vic trao truyn cho th h sau cc tri thc m b ra, cn phi
vn ng th no bin i hc vn hin nay tr thnh b gio dc, cng nh bin
chng trnh tri thc tn mc v hng v hn tr thnh mt chng trnh c ch o, c
c s tinh thn, c sch dn tc, ch theo ci thng k ca nc Vit Nam vn hin.
Tt c vn vn ha dn tc lc ny h ti ch .
XXII. VN NHT QUN
1. S thit yu ca vn
Ni n nht qun l bn n mt tc ng c nhiu cht trit l bc nht, v trit l l g

nu khng l tm ra hay nhn thc li c ci mi lin h cn c gia con ngi vi
ngi, vi tri vi t vi s vt a tp.
Trit hc t thn nm trong s gic ng c mi quan thit gia mnh vi tha nhn tha
vt . S thc c ng mc mi quan thng n s chiu gii vo mun vt mt lung
sng mi m, a trit l ln mt bnh din khc hn vi bnh din khoa hc thc nghim,
nh n c sc qun thng thin a m ta c th gi l liu hi: v liu hi chnh l thng
nht tt c li mt mi (comprendre cest unifier).
Do m s qun nht tr thnh vn nn mng ca trit l v bt k i no cng cn

thit th, vn c t ra thi i ny cch cp thit hn nhiu bi nhng l do
ca thi i. L v trong my th k sau ny con ngi tin c nhng bc khng l
trong vic khm ph tm hiu: s kin thc thu lm c v mi phng din do y n
n tng gia. ng l ra s tin bc phi lm cho con ngi c thoi mi an vui,
nhng tri li con ngi li ang cm thy lm vo tnh trng xao xuyn cung lon nh
ch ph thy h c phong, hon c v, nhng li ang s chm ngp di ln nc
m anh ta mi gi ln.
C ngi v nhn loi hin i vi mt vt b cht u: un tre dcapit ngha l khng cn

bit y c trn nguyn l no na m sng, nn b quay cung trong cn gi lc v cm
thy cch thm tha s cn thit ca vn Nht qun. Bn v Nht qun Lo t c nhng
li nh sau:
Tch chi c nht gi

Thin c nht d thanh
a c nht d ninh
Thn c nht d linh
Cc c nht d doanh
Vn vt c nht d sinh
Hu vng c nht d vi thin h trinh
K tr chi nht d.
Ch hn.
y l nhng vt xa kia c c Nht:
Tri c nht m trong
t c nht m yn
Thn c nht m linh
Mun vt c nht m sng,
Hu vng c nht m thin h tr
Tt c c nh th v t nht.
Nu tri khng trong s v
t khng yn s l
Thn khng linh s tn
Vn vt khng sng s tuyt dit. (o c kinh 39)
Th m hin nay tt c nh mt ci Nht, cho nn vn vt nh au thng ku cu xin

ngi gip lm cho chng tm li c ci Nht nh Schopenhauer cm ngh: Venez,
aidez nous, achevez nous rapprochez ce qui va ensemble: nous aspirons
douloureusement trouver notre unit.

Nhng tr thc, nhng mnh vn p khng thiu, nhng chng cn nm ba bi ngn
ngang v ang ch mt bn tay thng minh thu li mt mi: c thng nht mi c sng
ng c sinh lc. Vn vt c nht d sinh: c c nht mi c sinh, vn vt mi khi
hy dit. Tm ra mi qun thng mi c Nht qun. l vn t ra cch cp thit cho
trit hc hin i. Nn trong nhng nm hc trit m khng nhn thc ra c mi qun
thng th tht l ung cng hc, du cho c thu thi c v vn kin thc v trit i na
vn cha phi l trit, hung h v trit ng tt c gi tr nm trong mi Nht qun, khng
nm c then cht th c hc nhiu cng mi l lun l, chnh tr, vn hc g ch
cha phi l Trit.
Trong bi khi lun ny chng ta s tm hiu th no l Nht qun v phng php t

ti Nht qun. Trong vic tm hiu ny thit tng hin trit c th hng o chng ta hn
ht l Khng T. Ong ni: Ng o d nht qun chi, chng ta s cn c vo cu
tin hnh.
2. D nht
Ly ci Nht m xu li, nhng phi l ci Nht no? Nhiu ngi phn nn v Khng
khng xc nh ci Nht l g, tn chi, nn khng c s r rt c nh cc trit thuyt
gi tn ra c ci Nht, chng hn ch thin (bien suprme) ca Platon, tuyt i
th ca Hegel, ti t duy ca Descartes v.v Th nhng Khng li hn ngi ch
khng ni tn ci Nht qun ca ng, l v ni ra th tc l hn cc li mt ri, m mt
khi hn cc th ht cn v bin nn cng ht lun kh nng xu tm vn vt vn l v
cng tn. Vy nn mun gi cho ci Nht kh nng xu tm v cng, th khng th ni tn
ci Nht ra c; v chng ta ch cn xem nhng trit thuyt ni tn mi Nht qun
lin thy chng ch xu c c mt kha cnh, cn b ra ngoi mt mng: th d c tnh
th mt l, c tm mt vt v.v v vy m khng xy c nn nhn bn ton din
nhng ch l th trit hc mt khc m thiu qun thng ton din.
Bi vy cn phi xt ti bn cht ci Nht, hay t ra nhng iu kin ca ci Nht, phi nh

th no mi gi l Nht qun. tr thnh Nht qun th ci Nht khng c l ci Nht
s lng (lunit de chiffre) thng i u cc con s: sau nht th c nh, tam, t nhng
phi l ci nht bn tnh (lunit de lessence) tc l ci nht khng th c nh tam theo sau
nhng phi l ci c nht v nh, ting ty ku l unique (ch khng un) l ci nht ti
thng khng th vt qua c. Ci Nht nh th, trit l An gi l v nh, Lo ku
l thi nht, tng ng vi thi cc trong Nho gio, l mt ci nht khng th c th hai
c.
l ci nht theo ngha ca ci hc Vng Dng Minh khi Long Kh ni v nht nim
kiu v nim. Ch c ci nht nim mi minh nh v gy hng khi cng nh c sc
quy t ng cho ngi qun t ly lm tng ch (Nht nim minh nh tin th tp hi chi hc.
Nht nim gi, v nim d, tc nim nhi li nim d. C qun t chi hc, d v nim vi tng.
Ch hn. Thc V.379). Mt nim trong sng nht nh y l ci hc sng rng, ci hc ca
thnh nhn. Mt nim thun nht l khng nim, tc l nim ri nim. Cho nn ci hc ca
qun t ly v nim l tn ch.
l s phn bit c bn. Nhiu nn trit hc v cha phn bit ni hai th Nht ny, nn
dng ci Nht l nim no m xu, ri ku i l Nht qun k thc ch l th mch lc
thuc lun l hnh thc (dordre logique formel) nn ch xu c c nhng thc ti l tr,
khng th gi l Nht qun. Bi v ngi ta c th lun l rt ng v c mch lc m
khng c nht qun, v nht qun phi xu c s thc, cn lun l ch ng c ngha l
ng vi mo lut ca khoa danh l nhng chnh cc nha sng lp ra khoa danh l nhiu
khi lun l rt t nh chng ta c dp lc sot sau nay ni nhng Arisstote, Descartes,
Hegel V ci Nht ca h l ci Nht m Mnh T bo l chp nht x bch: cu chp
vo nhng th nht th b tng trm ci khc khng x vo c, nn ngi xa
khuyn bt d ph nht, d hi nht, v chi nht ng v trung vi ci nht nh m hi n
ci nht to, th gi l nht. Ni vy ngha l c hai ch nht mt th thuc nh nguyn c
tnh cht l nim (conceptuel) nn s a ti vic gin lc i lp (rduire au nant) th d
em vt dit tm hoc em tm dit vt. Ngc li ci nht trung thc phi thu tm c
tt c gy nn mi thi ha, nh vy phi l Nht nguyn lng cc m Trng Ti gi
lng nht. Lng c ha, nht c thn. C lng mi bin ha c nht mi thn diu.
Thiu lng cc th lm sao xu c s vt vn c hai cc (m dng) m c xu c
hai cc, th mi c m dng tng thi, nhi sinh bin ha nu khng bin ha l khng
c sinh ng hot lc, v ch cn l ci g tnh ch (inerte).
Nht c thn: nhng nu hai cc khng hp th lm sao c c thn tc l diu dng.

c thn th phi v bin cng v thn v phng: thn khng l thuc vo phng
hng x s no ht, vy phi l v bin v t. tng c minh ha cch xc thit
trong lc thi cc sau y:
( Thi cc = Nht qun
( Bt qui = Vn vt
T vn vt phi vn ti thi cc mi c Nht qun, v ch c Thi cc mi m ni lng

nghi, mi l Lng nht: lng nghi l m dng bao gm vn vt, cn Thi cc bao gm
tt c, mt mnh mt , khng chi vi ci Nht th hai no c, v y l ci Nht uyn
nguyn c tnh cch v cng. M v cng th khng th c hai c. H c hai th lc
c hai s hn ch ln nhau v tr nn hu hn. Vy ch th c mt v cng, nn gi l
c nht v nh, v ta cn phi nhn thc ra c ci thi nht mi t Nht qun, mi
c c ci dy x qua vn vt. Ci dy Nho gio gi l Kinh c ngha l kinh qua s
vt xu li. Nn cc sch bn v im ny gi l Kinh in. An ku l Sutra cng c
ngha l xu x. Thi cc cn cha mt chn l quan trng cn c khai trin y
tc l t thi nht cng chnh l t c s t do. C t do l khi no khng cn b hn
ch na. Vy ch Thi nht mi khng cn ci g khc hn ch c, m ch cn c mt
mnh Thi nht tr thnh v bin cng, v v th cng chnh l nn tng ca s t do
cng tt. Vy th ng a ti Thi nht cng chnh l ng ua ti t do. Ta c th t
thnh phng trnh nh sau:
Thi nht = T do
Thi nht = Khng cn mu thun.
Nh phng trnh ny m tng Thi nht ang l ci chi tru tng c c th ha

hu tr thnh dng c o lng gi tr ca cc trit thuyt. Trit thuyt cng xa s n p
con ngi, cng gii phng con ngi a n t do th cng l trit l gi tr. Cng nh
trit l no b bt c mu thun th cng l trit l t thn. l hai kha cnh thit
thc ca phng trnh trn. Qu th thi Nht l ci chi tru tng chng ta khng th
kim sot cn t do l ci g c hin thc c th kim tra, nn ta c1o th dng mc t
do nh hu qu nhn ra tnh cht nht qun ca mi nn trit l. Nn trit l no khng
cn bc t do chn chnh ca con ngi l nn trit l t nht qun V Thi nht
vi t do l mt m trit hc no cng phi ly Nht qun lm ch nn cng phi ly t do
tc l s gii phng con ngi lm d phng cn c. Nn ta c th dng mc gii
phng lm mc Nht qun. Khi trit hc no cn gy nn s n p con ngi th ta kt
lun cha l trit c Nht qun, nn cn thiu trung thc.
c qu nhiu sc lc n p con ngi k t sc lc t nhin, qua th d n php

lut v bo lc ca c chuyn ch, lm sm ho mi lin h gia ngi vi ngi. Trit l
thit lp ra l c gii phng con ngi khi cnh n p , th m nay li phi dng n
tri giam, cng an vng trong vng ngoi, th t ra ci trit l o t bit bao. Cng phi
ni nh th v s mu thun l ba hi h ln ba hi h xung, sa sai be bt, i thay
trung tm trng lc, chnh ci lm chi trit tr thnh yu t.
Mu thun ni y phi hiu v nhng mu thun nn mng tc l nhng nguyn l i

ngc li vi gii phng con ngi, phn li t do l ngun chn thc ca mi gi tr. H
trithc cn vp phi th k l mu thun, v ng nhin mt gi tr ty theo mu thun
nng hay nh. Ch nh nhng mu thun nh nh thuc tiu tit lch s vn hc th k l
ph thuc khng lm hi n nn thng nht ca trit. Phng chi ch ln mu thun
vi s i i ni ti (antimoniesinternes) nh m vi dng th ch l lng cc, l ci
gy nn cng thng v lm gia tng ngun sinh lc cho trit l ch khng phi l th mu
thun ph hoi.
Tm li Nht qun cng l t do cng l ha hip: nhng trit l cn gy ra s n p

chuyn ch cha k l t Nht qun v do cha phi l trit l chnh tng. S n p
xut hin ngay t trong con ngi th d trit hc l nim n p tnh t, khng bit n
tim thc, trit l duy vt n dp duy linh v.v v c theo cc trit hc l nim ln bn
Ty Au k c nhng tay c phch nh Socrates, Platon, Aristotes, Kant, Hegel u
cha vt nguyn l mu thun t ti min thi nht, nn cn t hay nhiu nghing vo
mt gc no . V chnh v th rt t kh nng gy nn cho ngi hc mt tm trng an
nhin, th thi, ha iu nh nhng nn trit l c qun nht chn tht to ra cho ngi
hc mt s thanh thot c th gi l mt th hnh phc siu vit c nm ngay trn
gian. l i khi t iu cn bit v phn ch Nht. By gi chng ta bn n phn sau
l Qun chi.
3. Qun chi
Hai ch ny bao hm mt chn l quan trng nhng hu ht li khng my khi lt mt xanh

ca cc trit hc gia. Ci chn l l: s quan trng khng nm trong nhng d kin
c xu li cho bng trong cch xu li, trong ci hnh dng v c cu ca vic xu. Ni
c th bng th d kin trc th vt liu xy ct l d kin khng quan trng cho ci nt c
trng ca ngi nh. y l mt chn l r rt n nhm, th nhng khi vo thc t t
c lu tm, do m trong trit hc ngi ta thng dn ht ch trng vo s c o
c nhn, tng k l nhiu khi c n nhng danh t mi m t ra mt cch khng my
cn thit cng c quan tm. Cn iu quan trng nht l ci nguyn l thm su, ci
nh hng ca ton th th t c lu . Th m nhng thut ng k b, nhng t tng
c lm ra c o kia hu ht ch l nhm t ni bt ci ti t ring hn l phng s chn
l ph bin. Do m trit hc l nim gm cha rt nhiu nhng h thng xy trn ng
hoang tn ca nhng h thng trc b nh , v to ra mt quang cnh c v si ng
phong ph cho nhng ngi vi vng nng vo m kt n trit ng l ngheo nn,
thiu h thng v.v Trong khi nh gi nh th h qun i my s kin cn nhc li
y.
S ngho nn ca trit ng b thi phng do s khng c c ch nho, ch phn. Nu

chng ta ch xem vo vi ba sch kho cu trong th k bi trn ca Vin ng va qua th
qu l ngho nn lm. Nhng l ngho nn do chng ta cha c trang b i
vo, ch thc s n khng ngho nn t ra nh ngi ta ngh.
Th n ni rng trit Ty tin mnh th nn phn bit nu l tin trong phn tch lc li
hng ngang th qu thit c hn trit ng, nhng y mi l s phn tnh t nht, tc
phn tnh trn tc ng ca mnh nh tri thc lun chng hn: phn tnh trn tc ng tri
thc. cha phi l s phn tnh t nh t trn cu hi: tt c nhng suy t trit l
s a n u? C ngha g cho nhn sinh, cho cuc sng con ngi chng? Nu ng
phn tnh t hai ny th lc ta nhn ra trit Ty c tin th cng l tin dn ti ch
trng ca trit ng trong nhng im quan h nht thuc nhn bn, siu hnh, lun l,
tm l (xem trong nhng co lun ), y ch trng ra mt th d lin h ti by, l
thuyt hnh thi hay ton th (gestalt theory).

Hnh thi l g, tha l khoa tm l chng li nhng li nhn vn mnh ca cc khoa tm l
i trc nh: associatisnisme, behaviorisme y c trn nhng khu vc cc b nh phn p
c iu kin l nhng ci l thuc vo mt s cn thit, mt thch th no , mt s gi
cm thng khng vt xa hn gn, bt tht (sensori-motrice). Do khng nhn ra ci
ton th. V th khoa tm l hnh thi c cung hin ci : ci ton trng (le champ total
ou lensemble cohrent). Coi ton trng nh phm tr gii ngha then cht: ngha l mi
s vt khng ly ngha ni minh m thi, nhng nht l trong mi lin h vi ton khi,
vi ton cnh; cn nhng tm l trc c tnh cch duy gic (sensualiste) thng ch thy
c c nhng mnh vn vt, khng th nhn ra ngha ca ton th. Vy m ch c ci
hnh dung ca ton th mi em li cho cc b phn, cho cc phn m mt ngha: con
kin i bch b trn mt ngi p ch c th phn nn v ci hang su (ming) ci i cao
(mi) ch lm sao c th rung cm c nh cu con trai ang ngm ton din b mt ca
m nhn. Cho c th cn phi xem cc phn nh kt hp th no tronc ci c cu
chung, t chc nh th no, cc phn lin h vi nhau sao, t n vo v tr no th mi
nhn ra c ngha ca tng phn, m khi nhn ring khng thy u c. Con kin khng
thy p v n khng nhn bao qut c din tch ci mt giai nhn. l i thuyt
ca khoa tm l hnh thi (gestalt), ch trng ny xt v i cng v trong hng cn
bn c chi khc thuyt Nht qun trong trit ng t ngn xa c cao. Tun T
ni: Nht vu o tc chnh k vt, cn phi quy chiu vo ci o tc ci ton th th mi
bit trng v tng tn s vt (Gii t, i cng 610).
Khng T ni d nht qun chi m khng bo d a qun chi. Kinh Dch ni: qun t chi
o trinh ph nht: o ca qun t phi trinh bn vi Thi nht. Thi nht cng c khi
cng gi l nht th, chnh n mi ta chiu ra vn vt mt ngha thm su m nu ch
cn c vo tng phn tng vt bc tp, th khng sao c c. V th ngi thm
nhun trit ng n khi c tr li cc tc gi trit Ty lc gp sch t khi trnh c ci
cm gic bng qu vn mnh S d phi ni n kha cnh hay ca trit ng l cho
cuc thu ha trit hc Ty phng ca chng ta khng lm ngho nn ci kho tng c.
Nu i thu thp v c 5 li mt 5 c trc ri th ha ra khng giu thm chi v
s hc hi ph phn tr nn mt chiu v lch lc. Ngi ta thng ni Khng T ch c
lp li ngi xa ch khng sng tc c g mi, l ti ch xt c d kin m khng xt
cch xu. Nu th th k c Pht T cng chng c chi mi v t diu c trong thuyt
Samkhya ri, hoc c th ni nh vy v hu ht cc trit gia bi bt c vi trit gia no
ngi ta cng c th lm s tt c nhng d kin vay mn u, c xut x hn hoi
(sources historiques) k c nhng trit gia rt ln (Les grands Philos de K.Jaspers p.78).
Nhng ph phn nh vy l ch nhn c nhng yu t tc l ci b ngoi, ci xc tc l li

ri vo chng bnh m nhng thuyt c cu v hnh thi (gestalt) ang mun cha tr bng
cch t ni ci ton khi, ci c cu t chc ca n. Chnh ci c cu mi em li cho
nhng d kin vay mn v c k kia mt gi tr mi m nhiu khi bin i c ni dung ca
danh t. Th d cng mt ch Sustantia ca Aristotes m khi ng vo ci tng hp ca

Spinoza th i ngha hn. Cng l ch L th d Nho gio xa hiu l l t qu thn, n
khi ng vo c cu ca Khng hc, th bin ra l ngha giao t gia ngi vi ngi.
Cng l ch qu thn m trc th hiu l nhng vt c nhn hnh, nhng ng vo tng
hp mi bin i thnh sc huyn b diu dng V th m mi khi kho st mt trit
thuyt cn ch trng n ci ni dung uyn chuyn ng sau m danh t y nh nhau.
Chnh ci li xp t mi, ci c cu mi lm nn linh hn mi, em n mt sc thc

y mi m, c khi lm cho nhng danh t c phng ln mt ngha rng ri hn, lm cho
quy hng vo mt trung tm c nhn thc r hn. Ta c th dng cu t cc t nn
nn Ong Bt lm th d, ci danh t d kin c trc cn ang nm tn mt ta gi l t,
nhng nu gp mt ngh s c ti th vi by nhiu s bin thnh mt ng Bt ngha l mt
ngh phm linh ng hn nhiu. Cng l bng y d kin nhng ch mt s b lng ci
ny, nhn mnh ci kia, xp t khc i mt cht em li mt bu kh mi, bin
minh cho ch ng o: ci o ca ti, m khng l ca Nghiu ca Thun na: d kin
th chung vi Nghiu vi Thun nhng li xp t l ca ti ri. Truyn Kiu vo tay
Nguyn Du th l ca Nguyn Du tuy du truyn c trc, iu y khng ngn tr vic
xp t mi chiu gi nhn cch ca Nguyn Du. Mt cu ni rt quen tai ch cn i i mt
hai ch, hoc t vo mt ng vn mi, lp tc chiu ra mt tia sng khc trc, ta ra
mt sc lay ng c trng cao hay thp l ty vi tinh thn ca tc gi xp t li. mi
l ci hn. Hn khng nm trong m d kin, nhng trong nhng ci t vi v hnh nh
chc nng hay nhng tng quan tc ng l ci thay i vi li sp xp, nn khng hin
hnh th l ra nhng li quan trng nht. Vi khc b nh Hn hin ra khc Hn Hn y
ln qut trong nhng ci khng u. Un rien de valeur change tout.
V th mun bit mt nn trit c gi tr hay chng, th xt nhng t tng ring r cha ,

ci ch l ti liu, l d kin, l trang tr. Ci gi tr chn thc khng nm , nhng
ci hn, ci lung t tng hng dn. y mi l can h, mi l tinh hoa, cn th thi
trnh by v cc ti liu ch quan trng bc nh: tc gi c th dng l tng khoa hc, hoc
c th trng dn sch c in, hay vit bung theo hng ty , by nhiu ch l phng
tin. C th trng dn cc tc gi m vn khng l lp li sung, khi thc s c Nht qun,
v ci Nht qun s lm ta ra mt lung nh sng v sc nng khc, mt lung sinh lc
mi chy xuyn qua nhng d kin c a li cho chng mt ngha mi v nh vy
to ra mt ci g c o chn tht. Xa nay h trit gia no c nht qun tt c c
o, ngoi gi b l khng ch trng ti nht qun, ti nn mng uyn nguyn m ch c
tm cu s c o c nhn th d c ra s lp d hay c thnh cng th nhiu lm cng
ch l mt h ngha l mt h thng t tng lnh lo, thiu tnh ngi, thiu ngha
nhn sinh, c tn ti lu lm cng ch 30, 40 nm chi nh vo c cu mi ca ngi i.
Mt nn vn ha ch ton sn ra c c h l mt nn vn ha cha t nht qun nn

thiu hn, thiu ni an tr. y qu l mt nn vn ha tan nt, u oi. Ch khi no t mi
qun thng, i ti cn c lc mi c ci mnh lc linh hot, khi cn cng an cnh st

m vn trng tn tri qua nhiu th h v mi l ci cn thit hin nay. Qu th ci
thiu cho con ngi thi i khng phi l thc h, cng khng phi l nhng t tng
mi l, cng khng phi l nhng s kin c sn man vn, hoc nhng truyn vui
trn ngp nhng l thiu mt mi qun thng kh nng tim sinh lc v gy ra mt nim
tin tng v hng dn vo mt ch im no . Sau my th k phn tch qu nhiu
n tan nt gy nn tm trng mt mi chn chng, th iu cn thit hin nay l mt
nguyn l uyn nguyn c nhn thc tr li cch thm su n c sc mc ni cc
ngnh chuyn bit li vi nhau, ph vo cho nhng t tng ri r kia mt ngun sng
nng hng say, ci gi l nht qun v tm ra ci cng chnh l s mng ca trit l.
Cho nn iu quan trng bc nht cha phi l bit cho nhiu, bit cch xc thit, c mch
lc, c h thng, nhng trn ht l nht qun. Vy hy tm nht qun trc ht ri cc s
khc (xc thit v h thng) s n sau.
Nhng hi c cch no t nht qun chng? Cho ti nay hu nh l hng n thin

ph n xut hin nh mt th thin ti, ch khng c phng th no gip o to ra
c. Tuy nhin cng c nhng sa son v ng li ng gi l nhng bc sa son.
Trong hng chng ta s bn n 5 bc hc trong nho gio.
4. Chic thang nm bc
l cu sch Trung Dung (20) Bc hc, qung vn, thn t, minh bin, c hnh, ch
hn. Cu ny qu l mt ci thang c nm bc gip a ti nht qun cn c qung
din.
a) Bc nht bc hc
y l bc cn thit trnh ci nn hp hi ca ch ngi y ging d b ngng tr vo

mt gc. Do tuy ch trng nht qun m vn khuyn bc hc vn, a kin nhi chi
chi (i cng 582) = cn hc rng nghe nhiu, tm mt phi qung khot m ghi nhn
thu thi. C do bc nhi c: t s rng i n ci gin c, ci ct ty th ci c, ci
nht qun mi khi ngho nn, nh b.
Cng v th c c nhiu mi bit n cc im khm ph ca ngi khc, nh vy va c

th hng dng, va c th khm ph ra nhng kha cnh thc mi m khng s trng
hp vi vic lm ri. Lo T ni bc bt tri, tri bt bc ngi hc rng khng bit,
ngi bit khng hc rng. Cu ch ng khi ngi ta dng li t th nht ny, ch
thc ra n cn thit, c th ni hu ht cc trit gia ln u c rt rng, duy khc bc hc
rng ch cn tin ln 4 nc sau.
b) Qung vn

L bc th hai nhm m rng phm vi bc hc v sa son cho bc sau. y l mt
bc c tm quan trng nhiu khi quyt lit i vi ngi hc. Nu nay gp c mt bn
ng hnh, mt ngi nin trng ln ln trong bin hc gii thiu cho dm ba cun
sch, ch dn cho mt hai hng tin th nhiu khi li bng c my nm m mm mt mnh.
V th nhiu ngi cho s gp g l mt n hu tri ban.
y cng l mt phng th i tm chn l m ngi khai thc trit l Socrates v cng

trnh c ghi li trong nhng i thoi bt h ca Platon. Ch Dialogue c ngha l
tm ti chn l xuyn qua (dia) li ni (logos): mt phng php m ngi thi nay ang
lm sng li di hnh thc trao i, i thoi C trao i, i thoi mi ny ra nhiu tia
sng l.
c) Thn t
Thn t l bc khi u ca trit l, trong gip ngi c gp phn tch cc hn bng

s phn on la lc. Ai thiu bc ny th d coi mi tc gi bng nhau v khng bit
t ai ln trn, ai xung di: lc s b chong vng v nhn thy trong lng trit khng
mt kin no khng b bc b. Nu khng c thn t s m ra hoang mang ri ri vo
t m mun bit nhng ci khc nhau hoi cho gii tr m khng c s quy hng vo
mt ch im, by gi ch cn l tan r (curiosit du divers et de la dispersion dans un
divertissement sans consistance (Grand Philos 41). Phi bit chn la mt s tc gi
chuyn c: tc gi no c trc tc gi no c sau. s l nhng vic quyt nh
mang nhiu hu qu quan trng vo ng hng sng, c th v c vi vic chn bn
trm nm vy, ngha l mt s chn la c kh nng thay i vn mng ca mnh. Chn
c mt hai tc gi ri, li hc cho thu trit th t lc mi l khi u hc trit thc s,
ci hc mi c sc o to tr thnh trit gia, cn nu c nhiu khng m thi th mi
ch l c cho bit: information et non pas formation. Khi bo i tm nht qun th mt trong
nhng phng th c th l hc cho thm su mt tc gi v c tm hiu mt cch sng
ng. Mun c th cn tin thm bc na l
d) Minh bin
y l bc cui cng trong vic hc hi, n h ti s chn nhn ra im then cht nht
ca tc gi mnh kho cu dng lm si dy dn o i vo cho ti cng trit. l vai
tr tch cc ca s ph bnh. Thng ngi ta ch bit ph bnh l khen ch, nht l ch v
nhiu khi t ra minh c lp hiu bit th du khng ng ch cng c kim ra mt ci
chi m ch: th mi l ph bnh. K thc ch l ci tt ph bnh m ph bnh. Nh
vy l khng ng ch Minh bin cng ng ngha vi ch Krinein ca Hy Lp l gc ch
Critique, nhng b ngi ngy nay hiu thp xung ngha l khen ch, m khng hiu l
minh bin, tc l tm ra ci im ct ct nht lm linh ng cc phn khc. Vic ny rt
h trng v mt ngi hc trit nu khng tm ra c chi khc ngoi iu l c cng
ng mt trit gia ri (E.Lippman 208). V qu tht hc cho thu trit v trnh by li cho
hp thi mt trit thuyt xa xa i rt nhiu sng kin c l cn nhiu hn c khi lp mt
h hon tan mi. Mun lm c th phi tm ra im ct yu m khai thc di kha
cnh, l iu ha him. Kinh Dch ni ai bit minh bin l trit gia. Minh bit trit
d (qu i hu). Vy m bc ny hin thiu nht. Thn t (penser) th c nhiu, nhng
Minh bin (Krinein) hu nh khng cn na.
Heidegger nhn xt: tm ra c mt nm mi mi l iu cc k kh khn, nhng

cng l tc ng c nhiu tnh cht trit l trung thc nht. Chng ta c th theo cu
phng ngn trit l ny: num quam negare, raro affrmare, semper distinquere: ng bao
gi chi, i khi nn quyt on, nhng lun lun phn bit. ng chi v bt c cu no ta
cho l sai lm cng vn c mt kha cnh ng khin cho ngi i thoi ca ta cn c vo
m khng nh. i khi nn quyt, cng v l do trn, s vt bao gi cng c hai chiu:
qu quyt on l d thin lch. Vy ch cn c tc ng phn bit xem ch no phi, v
sao phi, v sao tri. Ni khc l tm ra c h thng quy chiu ca i phng, l vic c
th m rng tm nhn gii ra rt xa nhiu khi t ti mt h thng quy chiu bao trm
c c hai quan im khc nhau. V th m ni c rng: mi phn bit l mi bc tin
su vo s xc nh v bin bit (un pas de prcision et de differnciation) v nh vy l
tr nn su sc, v su l g nu khng l em nh sng phn bit chiu ri vo nhng ci
cn mung lung hn tp. Khi no nhng phn bit kia tr thnh t vi vt qua nhng iu
khi qut, thu vo nhng ch m u, th lc y l t c Minh bin, cng l t nht
qun.
) c hnh
y l bc cui cng dnh lin vi Minh bin. Khi thc s c minh bin th lin c c
hnh, mt s hnh y hng say thnh tn. c c ngha l vng vng, nghim chnh,
thnh khn, n khc vi ci hnh trong nhng trit hc duy hnh (pragmatisme) thng ch
c s li ch no thc y vi tnh cch ngoi khi, c th ch do mt ch thi thc.
Cn c hnh l tnh cch ni khi, khi cn li lc hi thc, m ch cn mt nhn nh
sng sut sc huy ng ton th con ngi, lm thnh bn hp ca ca , tnh, ch ng
thanh ht bi ton sinh trn tr sc sng v sng to, nh Cassirer nhn xt: khng cn
phi l s thng nht nhng ci sn phm bn ngoi na, nhng l s thng nht ca
mt qu trnh to dng ri: not a unity of products but a unity of the creative process (On
man 70).
5. Ba cy hp li
l i ngha 5 bc thang cn phi phn ra hc cho phn minh, trong thc t

uyn chuyn th c 5 u c th thi hnh ng thi, hoc c t nhn lc ny hoc nhn
mnh lc khc ty mi ngi v hon cnh. t ni iu thit tng cn trnh by li
khc bng quy li ba bc tng ng vi ba php cng, tr, nhn.

Php cng gm hai ng tc l bc hc v qung vn, tng i d: trong s i hc c th
n 20, 30% thnh cng v tr thnh nh bc hc. Nu h vit s trit th c nhng tc gi
chng gy nh hng no vo i sng hay ch c mt lc nh Mc ch, Cn Tn Long
cng c dnh cho mt s trang gn tng ng vi Khng, Lo, Thch, c ln chng
gi c ci g ngoi truyn l bo co (information). Php tr gm hai bc thn t v
phn no minh bin, n h ti s bit gn lc i rt nhiu nhng yu t rm r khng my
n ch ngoi tr cht gi tr lch s kho c, hn lm, dnh li nhiu ch cho nhng yu
t c gi tr sinh ng, v nhng khm ph mi. Trit hc ch khi u t php tr ny.
Php nhn l em ci tng Minh bin khm ph ra th hin vo i sng,
dng kinh nghim tm linh m linh ng ha tr li cc tng thu thi trong nhng
cp trc. c nh th l tr thnh trit gia. Trong s i hc c c mt phn ngn
ngi tro ti y chng? Du sao nhng s phn bit ny phi hiu cch uyn chuyn
ch khng c mc gii xc thit.
Sau ta c th thm php chia hiu l ban tri ra, thi th ra cho ngi i tha hng,
nhng l hu qu, cn chnh ra th ba php trn lm nn nt nht qun. Ch qun xa
vit nh ch trung kp biu th mt ci dy x qua hai ci vng: vng ngoi l php
cng li cc ci hc t ngoi, cn vng trong l php tr ch s thi b rm r tm ra
nt chnh thu vo ni ng. Cn nt gia ch s hin thc v c nh xng sng tim
vo cho ton b mt s khe khon tinh thn. l nhng vic ct yu i n mt nn
nht qun trung thc.
Chn l trn cng c th minh ha bng ba tc ng ca tm l , tnh, ch (tm chi tam tc

dng tr, tnh, ch) c th nhn thy c gi ghm trong ch Trit kp bi khu, cn, ti:
trit. Ch khu l ming ch li ni. Li ni l du hiu ca nim m nim l sn
phm ca l tr cho nn ch khu biu th l tr. Ch cn l ci ru khi cm ly, tay cm thy
nng, dng v ng vo mnh sinh au n vy dng biu th xc cm, tnh t. Ch
th cng gi l ti gy ch vic lm, s hin thc. Chnh n l s nht thng sinh ng,
unity of life, l linh hn ca nht qun, nn cng l ca nhng nn trit l trung thc. Trit l
l ci thang a con ngi thot khi trng thi man r, nhng s d con ngi kh thot
ra c v hoc qu thin v l hoc v tnh m khng tm ra trng thi qun bnh. Jung
vit rng: Ltat de barharie se reconnaite prcisment la dtermination de la volont par
une seule fonction, tnh trng r mi c nhn ra khi ch b quy nh bi mt ch nng
duy nht: l th thi tnh. Phi t c ba - tnh-ch mi t nht qun vy.
Ngun: www.anviettoancau.net

Cơ Cấu Việt Nho - Khải Định, 156 Trang PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Cơ Cấu Việt Nho - Khải Định, 156 Trang PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Kim nh

PHN HAI: GII NGHA

PHN BA: TRIT VN

PHN BN: PH TRNG

1 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

Vit Nam hin cn thiu mt c nhn trit vn (philo-lettres) m l mt nhp cu gia

Phn hai th rt ra t c cu v phn tm mt hai quy lut dng gii ngha mt s

Phn ba ch n s a trit l vo Vit vn, coi nh hng i cn thit cho nn vn

AS: ANTHROPOLOGIE STRUCTURALE. Levi Strauss

CIV: HISTOIRE DE LA CIVILISATION. W.Durant, Payot xut bn t I n XII

RACE: RACE ET HISTOIRE. Levi Strauss

SIMONIS: INTRODUCTION AU STRUCTURALISME. Yvan Simonis

T.T: TRISTE TROPIQUES. Levi Strauss

VN HC: VIT NAM VN HC TON TH. Hong Trng Min.

2 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

1. Ti sao khng vit li nho?

Th nhng li c th tr li rng: phi, nho xut pht t nc Tu, nhng nc Tu thi

Cng v s ln lt ca t m Hn tc c th xuyn tc ca Nho khin ngi sau

Ni n c hay l c cu l ni n nhng nguyn l nn tng chi phi ton b mt nn

- Trong bi Bnh Ng i Co c cu my th i ch, lung ng ng c xe h t.

- Cu khc: con sng Lc u su khc nc chy mt chiu anh i. Sng Lc u l g?

- Ti sao 9 ci nh 3 chn 2 tai li c sc t nu chn n m khng cn la?

- Ti sao thuyn lm bng g cy Cam Xe t chy khng cn cho bum?

- Ti sao li c 3 v tch ca Lc Long Qun m khng 4.

- Ti sao t tn l Lang a Cn?

- Ti sao li mt lat chim, chim phng, chim loan?

- Ti sao b N Oa pht minh ra ci snh?

- Ti sao kinh c Vit li x ngh?

C thng thng m ni th khng hiu my in chng c chi quan trng, hn th na

Tm li, mun hiu thu vn hc Vit Nam th cn phi tm n tn c cu. Nu ch ch

5 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

Xem th th l ra c cu phi l mt bu kh d th cho o l ng phng v n gng

Hn Nho khng i li c cu m li i li tai d. Nn tt c nhng thuyt ct tr b hiu sai

6. S mng hin ti ca vn ha Vit Nam

Cng nh bao gi l phi lm cho nc nh thm mnh. Mun chu ton iu , vn ha

Ai cng cng nhn rng vn ha gio dc nc ta ang b uy hip nng n n phi ni

ng ngay v pha sng to ca c nhn th c tm ra ci ton b mi gip sng to ni

V th ang lc vn hc cng nh vn ha nc nh b uy hip nng n th nghin cu c

7 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

l cu hi u tin m tt nhin mi ngi t ra khi nghe ni n c cu, nhng y

Trc ht bi n l mt ngnh mi xut hin cha c xc nh, tt c cn ang hnh thnh.

Ni chung th c cu l mt c gng vt qua nhng ci d bit tp a t ti nhng nt

Hoc ly mt th d thng thng hn v mn nhn chng. Trc kia khoa ny ch nhm

8 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

Do cc nh c cu nui hy vng c th em c hng trm loi vn ha khc nhau xp

By gi chng ta hy xem v my nt c trng ca c cu lun theo Levi Strauss trong

Vy trong quyn (A.S 40) Levi Strauss c a ra 4 im sau y:

- Mt l c cu vt l tr i sang bnh din tim thc: de conscient linconscient.

- Hai l khng hc v tng hn t nhng hc v lin h gia cc hn t (non termes mais

- Bn l tm ra nhng lut tc ph bin.

9 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

l vi th d ni ln s t vi ca c cu: n khng ch n hn t c th hin hnh ra

10 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

Giao lin c tnh cht tng lin (mutualit)

Giao lin o li (rciprocit)

Giao lin xy trn quyn li (droit)

Giao lin ch n nhim v (obligation) (A.S 60).

Theo ta c1o th ni x hi La Hi i theo lin h hng ngang ch n l + - - ch c mi

l vi nim khi qut v c cu. By gi chng ta i thmmt bc na bng xem

11 C Cu Vit Nho - Kim nh www.vietnamvanhien.net

Ng hc c a ra lm th d c bit v y l thc th ring bit nht ca con ngi

- Am v t b s nghin cu hin tng ngn ng c th thc c, kho st h

- i tng m v hc khng phi l nhng n v ring l m l nhng mi lin h gia