i

T.C

SAKARYA NVERSTES

FZK LABORATUVARI I
DENEY FY
Mekanik

SAKARYA 2014
 ii

T.C

SAKARYA NVERSTES

FZK LABORATUVARI I
DENEY FY
Mekanik

SAKARYA 2014
 iii

NDEKLER

GENEL BLGLER 1

DENEY NO 1. BR BOYUTTA HAREKET: KONUM, HIZ VE VME 12

DENEY NO 2. K BOYUTTA HAREKET 17

DENEY NO 3. NEWTONUN HAREKET YASALARI 21

DENEY NO 4. ARPIMALAR VE LNEER MOMENTUMUN KORUNUMU 25

DENEY NO 5. DNME HAREKET 33

 1

LABORATUVAR ALIMASI HAKKINDA:

1) Deney gruplarnda bulunan renciler, karlkl yardmlamann yannda lleri
sra ile alacaklar, hesaplar ayr-ayr yapacaklardr.

2) Laboratuvara gelmeden nce konu ile ilgili deney okunacak, gerekirse ilgili
kitaplardan allacaktr. Laboratuvarda bulunan aratrma grevlisi
hazrlanmadnz anlarsa sizi laboratuvardan karabilir. Deneyi telafi etme imkan
olmazsa deneyden devamsz saylabilirsiniz.

3) Laboratuvara girince alet ve cihazlara dokunmaynz. Grevli retim elemannn

iznini ve tavsiyelerini aldktan sonra sadece size tantlan aletleri kullannz.

4) Laboratuvara gelirken yannzda mutlaka grafik kad getiriniz.

5) Deneyi kurduktan sonra kontroln mutlaka yaptrnz.

6) Laboratuvarda deney yaparken yksek sesle konumaynz.

7) almalarnz srasnda dier arkadalarnz rahatsz etmeyiniz.

8) Deney srasnda cep telefonlarnz kapal tutunuz.

9) Deney ncesi grevli tarafndan yaplan aklamalar mutlaka gerektii ekilde

uygulaynz.

10) Aletleri dikkatli ve zenli kullannz. Aletlerde meydana gelebilecek bir hasarn
maddi olarak tarafnzdan karlanacan unutmaynz.

11) Deneyinizi bitirdikten sonra masanz kesinlikle temiz braknz.

12) Deney ncesi yeterli bilgiyi elinizdeki kaynaklar okuyarak elde ediniz.
13) Laboratuvara 80 devam zorunluluu vardr. Bundan dolay devama gereken
hassasiyeti gsteriniz.
 2

DENEY RAPORUNUN HAZIRLANMASI:

1) Raporunuzun ilk sayfasnda ortada olacak ekilde isminizi, grubunuzu, numaranz, hangi
retimde olduunuzu ve deney adn yaznz; bu sayfaya baka herhangi bir ey
yazmaynz.
2) Balk ortal bir ekilde yazlacak ve raporun hazrlanmas ilemi aadaki gibi
yaplacaktr.
a) Deneyin ad
b) Deneyin amac: Yaptnz deneyde neyi hedeflediinizi kendi cmlelerinizle yaznz.
c) Deneyin teorisi: Yaptnz deneyin teorisini farkl kaynaklar kullanarak yaznz.
d) Deneyin yapl: ncelikle deneydzeneini ve kurulumunu anlatp, lm sonular
ve hesaplamalar belirtin. Grafikler iin milimetrik kat kullannz.
e) Sonu, hata hesab ve yorum: Hata hesabn yaparak deneyi yorumlaynz.
3) Raporlar elle yazlacaktr, bilgisayar kts kabul edilmeyecektir.

BRM N EKLER
n ek Ksaltma rnek
10 zeri
1012 tera- T Terahertz (THz)
109 giga- G Gigahertz (GHz)
106 mega- M Megahertz (MHz)
103 kilo- k kilovolt (kV)
10-2 santi- c santimetre (cm)
10-3 mili- m miliamper (mA)
10-6 mikro- mikrovolt ( V)
10-9 nano- n nanosaniye (ns)
10-12 pico- p pikofarad (pF)
BRMLER
Fiziksel Byklk MKSA Birimi CGS Birimi
Uzunluk metre (m) santimetre (cm)=10-2 m
Ktle kilogram (kg) gram (g) = 10-3 kg
Zaman saniye (s) saniye (s)
Kuvvet Newton (N) = kg.m/s2 dyne = 10-5 N
Enerji Joule (J) = N.m erg = 10-7 J
G Watt (W) =J/s erg/s = 10-7 W
Elektrik Yk Coulomb (C) statcoulomb = 10-9/2.998 C
Elektrik Akm Amper (A) = C/s abamper = 10 A
Elektrik Potansiyel Volt (V) = J/C statvolt = 2.998x102 V
Elektrik Alan Volt/metre veya Newton/Coulomb
Magnetik Alan (B) Weber/metre2 (Wb/m2) gauss = 10-4 Wb/m2
Diren Ohm ( ) = volt/amper
Sa Farad (F) = coulomb/volt
ndktans Henry (H) = volt.saniye/amper
 3

HATALAR VE HESAPLAMALARI
Giri:

Bir deneyde hata olutuunda lmelerin saysal sonular hi beklenmeyen ekilde ortaya
kar. Baz hatalarn limitlerini bulmak kolaydr. Fakat bazen nemsiz boyutlarda olurlar. Bu
laboratuvarn amac kesin sonu elde etmek olmad iin detayl istatistiksel sonular elde
edilmesi beklenmemektedir. Her eye ramen deney, ulalan sonucun gvenilirliini
anlamada iyi ve salkl bir yntemdir. Bu amala en yaygn hatalar deerlendirmek iin
ksa bir giri yaplmtr.

Hatalar, sistematik hatalar ve rastgele hatalar olarak iki gruba ayrlr. llen bir
byklkteki hatalar, her iki tipteki hatalarn kombinasyonu olduu zaman hatalar
birbirinden ayrmak zordur.
Sistematik Hatalar:
Bu tr hatalar deneyde kullanlan aygtlardan veya gzlemciden kaynaklanr. Aygt hatalar;
sistemin ve kullanlan aygtn kendisinden oluur. Genellikle bu hata ayn ekilde yaplan
lmeleri etkileyen sabit bir hatadr. rnein kt bir ekilde ayarlanm bir hava masas
byle bir hataya sebep olabilir.

Gzlemciden kaynaklanan hatalara kiisel hatalar denir. lei yanl okuma,

dikkatsizlik ve aralar kullanma yetersizlii bu tr hatalara rnek olarak gsterilebilir.

Sonularn tekrar gzden geirilmesi ve deney aralarnn yeniden uygun bir ekilde
yerletirilmesiyle sistematik hatalar minimuma indirilebilir.
Tesadfi Hatalar:
Tesadfi hatalar, sistemdeki kontrol edilmeyen dalgalanmalardan ortaya kar. aretleri
bilinemez. Herhangi bir dzeltme yaplmas imkanszdr. Ancak llecek bir bykln
deeri belirtilmeden nce tesadfi hatann bykl tahmin edilebilir.
Bir byklk iin pek ok lm yaptmz takdirde ortalama deeri en iyi sonu olarak
kabul edebiliriz. lmelerin oluturduu dalm ise bize belirsizliin veya deney hatasnn
bir lsn verir.
x1 , x2 ,......., xn bir byklk iin yaplm lmelerin sonular olsun. Bu durumda

x ( x1 x2 ....... xn ) / n
ifadesi bu lmelerin ortalamasn verir.
 4

Tek bir lmn ortalama x deerlerinden sapmas ise;

di xi x (i 1, 2, 3,...........n)

eklinde ifade edilir.

Sapmann kare ortalama karekk deeri standart sapma olarak isimlendirilir ve

d12 d 22 ... d n2 /( n 1)

eklinde ifade edilir.

Ortalamann standart hatas ; bu lmelerin dalmna baldr ve ortalamann hata pay

iinde olmas durumunun bir lsdr. Eer bir byklk iin n tane lm yapldysa;

n
ifadesi yazlabilir. Bylece ortalama x olarak gsterilir. Baz deneyler iin ok sayda
lme yapmak mmkn olmayabilir. Bu durumda oluabilecek en byk hatay tahmin
etmek gerekir. Mesela, uzunluk lmek iin bir cetvel kullandmz kabul edelim. Eer
cetveldeki en kk lek 1 mm ise, oluabilecek en byk hata x yaklak 0.5 mmdir.
Yani, eer herhangi bir eyi x olarak ltyseniz ve mmkn olan en byk hata x ise, x
in gerek deeri ( x x) ile ( x x) arasnda bir yerdedir.

ok Deikenli Fonksiyonlar in Hata Hesab:

Eer bir bykln llmesindeki hatay tayin edebilirsek; bu nicelie bal baka bir deiken
iin, sonutaki hatann deerini hesaplamak kolay bir i olacaktr. Mesela; x i mmkn olabilecek
en byk x hatas ile lersek, x e bal bir r fonksiyonundaki (r f ( x)) en byk hatay

r f (x x) f ( x) (1)

eitlii yardmyla kolayca hesaplayabiliriz. Bu eitlik r nin gerek deerinin

(r r ) ile (r r ) arasnda olduunu gstermektedir. ayet sonu srasyla x, y ve z

gibi mmkn olabilecek en byk hatalara sahip x, y ve z deikenlerine bal ise;

r f ( x, y , z )

ve
r f (x x, y, z) f ( x, y, z) f ( x, y y, z) f ( x, y, z) f ( x, y, z z) f ( x, y, z)
(2)
eitlikleri yazlabilir.
 5

Aada bileik sonulara ait baz hata formlleri verilmitir. Burada x ve y lmelerinin
srasyla x ve y hatalarna sahip olduu kabul edilmitir.
Toplama: ayet r x y eklinde ise, r de mmkn olabilecek en byk hata
r x y

forml yardmyla hesaplanabilir. Bu sonu denklem (1) ve (2) kullanlarak elde edilebilir.

karma: Eer r x y eklinde ise, r de mmkn olabilecek en byk hata

r x y

forml yardmyla hesaplanabilir. nk hatalar birbirini yok etmeyip st ste eklenirler.

arpma: ayet r xy eklinde ise,

r ( x) y x( y )

dir. Yukardaki formln her iki taraf 1/ r ile arplrsa

r ( x) y x( y )
r xy xy
r x y
r x y
eitlii elde edilir. Burada sonucun r r eklinde ifade edilmesi gerektiine dikkat etmek
gerekir. r r / r eklinde ifade etmek yanltr.

stel: n nin herhangi bir say olmas art ile r x n ise r deki bal hata

r x
n
r x
formlnden yararlanarak bulunabilir.

Trigonometrik fonksiyonlar: ayet r sin x ise r de mmkn olabilecek en byk hata

r sin( x x) sin x

eklindedir.
 6

Yukardaki ilemler sadeletirildii takdirde olduka basit bir hale gelir. Mesela, denklem (2)
bu yolla
f f f
r x y z
x y z
eklinde ifade edilebilir.

Bilimsel almalarda mmkn olan en byk hata yerine k.o.k (kare-ortalama-kk) hatas
kullanlr. Bu sebeple bilimsel almalarda
2 2 2
f f f
r x y z
x y z

eitlii kullanlr.

HAVA MASASI DENEY DZENE HAKKINDA

Hava Masas Deney Dzenei esas itibariyle u elemanlardan olumaktadr:

1- zerinde disklerin serbeste hareket edebilecekleri sert ve dz bir yzey salayan bir
cam levha,
2- Hava Masann tam yatay olarak ayarlanmasna imkan veren adet ayarlanabilir ayak,
3- Disklerin altnda ince bir hava yastnn oluturulmas iin gereken srekli hava
kaynan salayan bir hava pompas,
4- Zamanlama ilevini salayan bir ark reteci (Sparktimer).

Hava pompasnn salad basnl hava lateks hortumlar iinden geirilerek disklere
gnderilir ve disklerin altndaki merkeze yakn bir dizi kk delikten dar atlarak
disklerin zerinde serbeste yzebilecekleri ince bir hava yast oluur.

Ark reteci (buna Ark Zamanlaycs da diyebilirsiniz) her diskin merkezindeki elektroda
bir kablo ve disklere havay tayan lateks borularn iine yerletirilmi olan ince bir zincir
ile baldr. Ark retecinin periyodik olarak rettii yksek voltaj, diskin elektrodu ile cam
levha zerine yerletirilen iletken karbon kat arasnda bir ark oluturur. Periyodik olarak
oluan arklarn her biri, deneyler yaplrken iletken karbon kat zerine yerletirilen bir
 7

tabaka beyaz kadn karbon kada temas eden yzeyinde siyah bir nokta olarak iz
brakr. Her siyah nokta arkn olutuu anda diskin bulunduu konumu gsterir.

HAVA MASASININ YATAYLIK AYARI

Hava Masasnn yataylnn ayarlanmas (teraziye alnmas) nemlidir. Belirli bir kuvvet
etkisindeki bir ktlenin ivmesi llmek isteniyorsa ktleye etki eden kuvvet doru olarak
belirlenmelidir. Tablann kk bir ayla bile eimli olmas durumunda yerekimi kuvveti
etkili olacak ve diskin hareketi onun ktlesi zerinde etkiyen farkl bir kuvvetle gereklemi
olacaktr. Hava Masasnn seviye ayar u ekilde yaplr:

1. Cam tablann ortasna bir disk yerletirip hava pompasn altrn. Tabla yatay deilse disk
eim ynnde hareket edecektir.
2.a. Yanlara doru olan eimi ortadan kaldrmak iin masann n tarafndaki iki aya
ayarlayn. Diskin artk yanlara doru hareket etmediini grdnzde yanlara doru
olan eim dzeltilmi olacaktr.
b. ne veya arkaya doru olan eimi yok etmek iin masann arkadaki ayan ayarlayn.
Disk artk ne ya da arkaya doru hareket etmedii zaman bu eim de ortadan
kaldrlm, masa yatay konuma getirilmi olacaktr.

HAVA MASASININ EK DZLEM DURUMUNA GETRLMES

Hava Masas eik dzlemde hareketleri incelemek iin de kullanlabilir. Cam tablann bir
eik dzlem olarak kullanld deneylerde hava masasnn arka tarafndaki ayann altna
tahta bloklar konularak tablann arka taraf ykseltilir. Bu amaca uygun olarak hazrlanm
tahta bloklar hava masasnn aksesuarlar arasnda bulunmaktadr.

Hava Masas eik dzlem olarak kullanldnda, yatayla yapt ann deeri nemlidir. Bu
ann deeri, aadaki eitlik yardmyla bulunur.

h2 h1
sin
L
 8

Bu eitlikte, h1 masann ndeki ayann ykseklii, h2 tablann arka tarafnn ykseklii, L

tablann kenar uzunluudur (bkz. ekil 1).

h2

h1

ekil 1. Hava masasnn eik dzlem durumu.

ARK RETECNN ZAMAN AYARLAMASI

Ark retecinin zaman ayarlamas, ya da ark retme hznn ayarlanmas, deneylerde elde
edilecek noktalar arasndaki srelerin ayarlanmas anlamna geldii iin, deneylerinizdeki
lmlerin zaman boyutunun belirlenmesini salar. Cihazn ark retme hz bir saniyede
retilen ark says (Hertz) olarak n pano zerindeki Frekans Ayar Dmesi ile ayarlanr.

Hz lmleri ieren bir deneyimizde elde edeceimiz her ardarda iki nokta arasndaki
srenin, rnein, 50 ms olmasn, dolaysyla ark retecinin her 50 msde bir ark retmesini,
dier bir deyile arklarn periyodunun 50 ms (0.050 saniye) olmasn istiyorsak, cihazn bir
saniyede (1:0.05 =) 20 ark retmesini salamalyz. O halde cihazn frekans ayarn saniyede
20 ark retmeye, yani 20 Hz konumuna getirmeliyiz.

Benzer bir yaklamla, frekans ayarn 10 Hze getirerek cihazn bir saniyede 10 ark retecek
ekilde almasn, dolaysyla, iki ark ya da deney kadmz zerinde elde edeceimiz
pepee iki nokta arasnda (1:10 =) 0.1 saniye sre olmasn salayabiliriz. Aadaki
tabloda ark retecinin frekans ayar ile deneysel noktalarn zamanlanmas arasndaki bu iliki
zet olarak verilmitir.

Frekans Ayar, f, (Hz) Ark Periyodu, 1/f, (s)

= Ark retim Hz (ark/s) = ki Nokta Aras Sre
(s-1) (s)
 9

10 0.1
20 0.05
40 0.025
50 0.02
100 0.01

Deneylerimizde, disk merkezlerinin konumlarn gsteren - ve aralarndaki sreler bilinen -

noktalarn arasndaki uzaklklar lerek disklerin hzlarn kolayca belirleyebiliriz. rnein,
ark retecinin frekans ayar 10 Hzde iken yaplan bir deneyde, iki nokta arasndaki uzaklk
3 mm (0.3 cm) llm ise, diskin hznn (0.3 cm / 0.01 s =) 30 cm/s olduu
hesaplanacaktr.

Deneylerde kullanacanz hzlarn verilerinizin deerlendirilmesi srasnda kolaylk

salayacak uygun hzlar olmas iin, lm almaya balamadan nce bir ka deneme
yapmanz yararl olacaktr. Byle bir deneme almasn aadaki admlar izleyerek
yapabilir, deneyiniz iin uygun olacak disk hzlarna ve bunun iin en uygun ark frekansnn
ne olmas gerektiine karar verebilirsiniz:

1. Hava masasnn cam tablasnn zerine bir tabaka iletken karbon kat ve bunun
zerine de bir tabaka kayt kad yerletirin. (Bu deneme almasnda tek disk
kullanacanz iin, tablann bir kesinde kayt kadnn kesini katlayp
kullanmayacanz diski bu katlanm parann zerine koyun. Bu disk, altndaki
katlanm kat nedeniyle, hareket edemeyecek, fakat diskin merkezindeki elektrod
iletken karbon katla temas edecei iin de arzu ettiimiz ark izlerinin olumas
engellenmeyecektir.)
2. Denemede kullanacanz diski zerindeki kaln plastik boru parasndan (sapndan)
tutarken hava pompasn altrn ve ardndan diski yavaa karya doru itin. Diskin
tablann kar tarafna var sresini deerlendirin. Belirlediiniz bu sreyi (dorusal
hareketin incelendii deneylerde genellikle yaklak 10 noktaya gerek duyulaca iin)
10a blerek iki nokta (iki ark) arasndaki sreyi bulabilir, ark zamanlaycs
zerindeki frekans ayarlarndan bu sreye karlk gelen en yakn frekans ayarn
seebilirsiniz.
 10

HAVA MASASI DENEY DZENENN ALITIRILMASI

1. Hava Masasnn cam tablas zerine iletken karbon kad, onun zerine de kaytlarn
ilenecei beyaz kad koyun.

2. Hava pompasn altrn ve diskleri tablann orta blgesinde serbest brakn.

Disklerin hareketini inceleyin; saa sola ve ileri geri hareketlerini gzlemleyerek
tablann yatay olup olmadn kontrol edin. Gerekiyorsa, yatay duruma getirmek iin
bundan nceki blmde anlatld gibi ayarlayn.

3. Ark retecini an ve frekans ayarn 10 Hze getirin. (Bu ayarda, cihazn saniyede 10
ark reteceini, dolaysyla ardarda iki ark arasndaki srenin 0.1 saniye olacan
hatrlayn.)
4. Diskleri tablann n kenarna yakn bir konumda ve aralarnda yaklak 30 - 40 cm
kadar aklk olacak ekilde, saplarndan tutarak, ark retecinin kumanda pedalna
basmaya hazrlann.

5. Diskleri mmkn olduu kadar tablann ortasnda arptracak ekilde yavaa iterek
brakn ve hemen ark retecinin kumanda pedalna basn. Diskler arptktan sonra
tablann kenarlarna iyice yaklatklar ana kadar pedala basmay srdrn. (Diskler
kenarlara arpp geri dnmeden nce ayanz pedaldan ekin; bylece arpma
ncesi ve sonrasndaki ark izlerine, tablann kenarlarna arpp geri dnen disklerin
ark izlerinin karmasn nlemi olacaksnz.)

Tek Diskle Yaplan almalar

Baz deneylerde sadece bir disk kullanlacaktr. Eik dzlemde sabit bir kuvvet altndaki
hareket, yrngelerde hareket, asl bir ktlenin asal hareketi, tek diskle yaplan deneylerle
incelenebilir. Tek diskle yaplan bu deneylerde ikinci diskin de cam tabla zerindeki karbon
kadn zerinde durmas gerektiini unutmayn. Yksek voltajn geri dnebilmesi iin iki
diskin de iletken karbon kat zerinde olmas arttr. Aksi takdirde, ark retecinin rettii
yksek voltaj cihazn devrelerinin yanmasna neden olabilir.
 11

UYARI:

Her iki disk beraber karbon kad zerinde

deilken, Ark retecini asla altrmayn.
 12

DENEY-1 BR BOYUTTA HAREKET: KONUM, HIZ VE VME

Ama:
Bu deneyin amac, bir eik dzlem zerinde hareket eden bir cismin hareketini, hz ve
ivmesi arasndaki ilikileri incelemektir.

Ara ve Gereler:
Hava Masas Deney Dzenei.

Temel Bilgiler:

Dz bir izgi boyunca hareket eden bir cismin hareketini incelemek iin genellikle hareket
dorultusunda bir eksen tanmlanr.

B A

-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
x (m)

Eksenin bir ucundaki okba pozitif kabul edilen hareket ynn gsterir. Cismin yerini
belirlemek iin nce herhangi bir referans noktasn orijin (balang noktas) O olarak
tanmlamamz gerekir.

Cismin konumu iaretli bir say olarak yazlr. aret cismin orijine gre nerede yer aldn
(oryantasyonunu), say ise orijinden olan uzakln gsterir.

Yukardaki ekilde Ann ve Bnin konumlarnn, srasyla, x A = + 4 m ve xB=1m

olduunu gryoruz.

Bir cismin belirli bir zaman aralndaki yerdeitirmesi, cismin son ve ilk konumlar
arasndaki fark olarak tanmlanr: x A = x S - x i

Hz, yerdeitirmenin oluum hz olarak tanmlanr ve konum-zaman erisinin eimi olarak

grlebilir.

x dx
Ortalama Hz; v Anlk Hz; v
t dt

vme, hzn belirli bir zaman aralndaki deimesinin hzdr; hzdaki deimenin
gerekletii zaman aralna oran olarak verilir:

v dv
Ortalama vme; a Anlk vme; a
t dt

Dolaysyla ivme, hz-zaman erisinin eimi llerek bulunabilir.

 13

Ayrca, dzgn deien dorusal hareketi tanmlayan eitlikler unlardr;

Denklemlerde; V0 hareketlinin ilk hzn, a ivmesini, V ve x ise srasyla t sre sonundaki

hzn ve bu sre zarfnda ald yolu ifade etmektedir. Duran bir cisim, t=0 annda harekete
balayp sabit ivme ile hzn srekli olarak artryor ise bu cismin hareketine ilk hzsz
dzgn hzlanan hareket denir. V0=0 olduu durumlarda yukardaki denklemler;

eklini alr. Burada ikinci denklem;

formunda da yazlabilir. Bu eitlik, konumun zamann karesine bal deiim (x-t2)

grafiinin eiminin, hareketin ivmesinin yarsna eit olduunu gstermektedir.

Deneyin Yapl:

1. nce hava masasn yatay duruma getirmek iin ayaklarn zenle ayarlayn.

2. Hava masasn aadaki ekil 1de grld gibi eimli duruma getirmek iin arka
ayann altna bir blok yerletirin.

3. ekil 1de gsterilen h ve d mesafelerini ln.

h=..cm d=cm

4. nce iletken karbon kad, ardndan da veri kadnz hava masasnn cam levhasnn
zerine koyun.
 14

Disk

dd
Blok
h

ekil 1 Eik dzlem durumundaki hava masas

5. Disklerden birini cam levhann bir kesine koyun ve altna katlanm bir kat paras
yerletirerek hareketsiz kalmasn salayn.

6. Ark retecinin frekansn f=10 Hz olarak ayarlayn.

7. Hava pompasn ve ark retecini altrarak aa inene kadar pedallar basl tutun ve
diskin konumunu zamann bir fonksiyonu olarak ln.

8. Veri kadnz hava masasndan kaldrn. Noktalarnz gzden geirin ve 0, 1, 2, ....

olarak numaralandrn. (lk noktay sfr noktas olarak almaynz). lk alt noktann 0
noktasndan uzaklklarn ln ve her noktaya ait zaman belirleyin. Bu uzaklk ve
zaman verilerini aadaki Tablo 1e yazn.

Tablo 1.Hareketin konum zaman deerleri

Nokta Xn tn
No
0
1
2
3
4
5
6
 15

lm ve Hesaplamalar:

Deneyin analiz ksm iki ayr blmde yaplacaktr.

Blm A:

1. Teorik ivmeyi hesaplaynz. ekil 2-1 deki gibi eik bir dzlemde diskin ivmesi, g
yerekimi ivmesi olmak zere,

gh
a g sin formul ile hesaplanr. (g=980 cm/s2alnz)
d

2. Tablo 1e kaydedilmi olan verilerden yararlanarak, Tablo 2de bo braklan yerleri

doldurunuz.

Tablo 2
Nokta Xn tn Xn+1 Xn-1 tn+1 tn-1 vn
No
0 XXXXXXXXXX XXXXXXXXXXX ?...........

6 XXXXXXXXXX XXXXXXXXXX XXXXXXXXXX

3. Vn deerlerini formlnden yararlanarak hesaplaynz ve

tabloya yerletiriniz.

4. Tablo 2ye kaydedilmi olan verilerden yararlanarak milimetrik kada konum-zaman

(x-t) grafii iziniz.

5. Tablo 2ye kaydedilmi olan verilerden yararlanarak milimetrik kada hz-zaman (V-
t) grafii iziniz.

7. Hz-zaman grafiinin eiminden hareketlinin deneysel ivmesini bulunuz. ( adeneysel)

8. vme iin % hata hesab yapnz. ( x100)

 16

Blm B:

1. Tablo 1e kaydedilmi olan verilerden yararlanarak Tablo 3te bo braklan yerleri

uygun bir ekilde doldurunuz.

Tablo 3
Nokta No Xn tn t n2
0 X0= 0 t0 =0 t02 =0
1
2
3
4
5
6

2. Tablo 3e kaydedilmi olan verilerden yararlanarak milimetrik kada x t2 grafii iziniz

3. izilen x t2 garfiinin eiminden deneysel ivmeyi bulunuz ( adeneysel=2tan) .

4. Bulduunuz bu deneysel ivme deerleri iin de % hata hesab yapnz.

( x100)
 17

DENEY-2 K BOYUTTA HAREKET

Ama:
ki boyutta harekette (eik atta) konum, hz, srat ve ivme kavramlarn incelemek.

Ara ve Gereler:
Hava Masas Deney Dzenei.

Temel Bilgiler:
Bir cismin bir dzlemdeki konumunu belirtmek iin iki say gereklidir. Bunun bir yntemi
dikdrtgen koordinat sisteminden yararlanmaktr.

y y

P s
y
ri
r
r
rs

0 0
x x x
90 90

ekil 1 ekil 2

ekil 1deki P noktasnn konumu, r = (x,y) konum vektrnn iki bileenine gre verilebilir.
x-bileeni r rs ri nin xekseni zerindeki izdmdr. Bu bileenin iareti,
izdmn eksenle ayn ynde ( + ) ya da ters ynde ( ) olduunu gsterir.

ekil 2deki i - s erisi bir cismin t zaman aralnda izledii yolu temsil etmektedir. ri
bu zaman aralnn balangcndaki, rs ise sonundaki konum vektrdr. r rs ri
yerdeitirme vektr, x= x s x i ve y=y s y i bileenlerine sahiptir. Cismin katettii
mesafe s yaynn uzunluuna eit skalar bir niceliktir.

Buna gre, bir hareketlinin ortalama ve anlk hz vektrleri;

x y dx dy
Ortalama Hz vort = , Anlk Hz v = ,
t t dt dt

eklinde tanmlanr. Bir skalar nicelik olan srat ise,

 18

s ds
Ortalama Srat vort = Anlk Srat v =
t dt

eitlikleri ile ifade edilir. Bu v srati, v hz vektrnn bykl ya da uzunluudur ve hz

bileenlerine

v = ( vx2 + vy2)1/2

ifadesi ile bantldr. vme iin,

v vx v y dv dvx dv y
Ortalama vme aort = = , Anlk vme a = = ,
t t t dt dt dt

ifadeleri yazlr.

Deneyin Yapl:

1. nce hava masasn yatay duruma getirmek iin ayaklarn zenle ayarlayn.

2. Hava masasn eimli duruma getirmek iin arka ayann altna bir blok yerletirin.

3. Deney 1de tanmlanan h ve d mesafelerini ln.

h=..cm d=cm

4. nce iletken karbon kad, ardndan da veri kadnz hava masasnn cam levhasnn
zerine koyun.
5. Disklerden birini cam levhann bir kesine koyun ve altna katlanm bir kat paras
yerletirerek hareketsiz kalmasn salayn.

6. Ark retecinin frekansn f=10 Hz olarak ayarlayn.

7. Disk atcy hava masasnn alt tarafndaki kelerden birine yakn bir noktaya, yatayla
=60o a yapacak biimde yerletirin. Hava pompasn altrarak bir ka at
denemesi yapn. En iyi yrngeyi elde edinceye kadar disk atcy ayarlayarak deneme
atlarnz tekrarlayn.

8 Diski disk atcsn kullanarak attnz anda ark retecinin ve hava pompasnn
kumanda pedallarna basn ve disk yrngesini tamamlayp alt kenara ulancaya kadar
pedallara basl tutun.

9. Kadnz - balang tarafn iaretledikten sonra - cam tabladan kaldrn ve ark

izlerini gzden geirin. Noktalarn net ve yeterli sayda olup olmadn kontrol edin.
Kayt yeterli deilse, deneyinizi tekrarlayn.
 19

lm ve Hesaplamalar:

1. Kayt kadnzn zerinde dey ve yatay eksenleri belirleyiniz.

2. Diskin yrngesini belirten parabolik erinin balangcna en yakn ve net olarak grlen ark
izini balang noktas (sfr noktas) olarak sein. Bir gnye kullanarak ve dikey yn
izgisini referans alarak, semi olduunuz balang noktasndan geen dikey y-eksenini ve
yatay x-eksenini izin.

3. Gnye yardmyla yrnge zerindeki her bir noktann x- ve y-eksenlerine olan uzakln
ln. Her bir noktann x-eksenine olan uzakl o noktann y-koordinat, y-eksenine olan
uzakl da x-koordinat olacaktr. Bu deerleri Tablo 1e kaydedin.

Tablo 1

Nokta Xn Yn tn Vxn Vyn Vn

No
0 ---
1
2
3
4
5
6

4. Her bir noktadan geerkenki hznn y bileenlerini, eitliini kullanarak

hesaplaynz ve tabloya kaydediniz.

5. Tablo 1deki verilerden yararlanarak milimetrik kada x t grafii izerek hareketlinin x

ekseni boyunca yapt hareketin sabit hzl hareket olduunu dorulaynz. izmi
olduunuz grafiin eiminden hareketlinin (herbir noktada ayn olan) yatay hz deerini
(Vxn) bulunuz ve tabloya kaydediniz.

6. Cismin her bir noktadan geerkenki sratini (Vn) pisagor bantsn kullanarak hesaplaynz
ve tabloya kaydediniz.

7. Forml ile bulunamayan Vyo ilk hz bileenini Vy0=Vx0tan eitliini kullanarak belirleyiniz.

8. Tablo 1deki verilerden yararlanarak milimetrik kada Vy t grafiini iziniz ve hareketlinin

y dorultusundaki ivmesini grafiin eiminden bulunuz.
 20

9. Bulduunuz deneysel ivme deeri ile teorik ivme deeri arasnda hata hesab yapnz.

8. Tablo 1deki verilerden yararlanarak milimetrik kada y t grafii izerek grafikten hmax
yksekliini okuyunuz.

9. Cismin kabildii maksimum ykseklii formlnden yararlanarak bulunuz ve

grafikten okuduunuz deer ile karlatrnz.
 21

DENEY-3 NEWTONUN HAREKET YASALARI

Ama:
Bir boyutta harekette, ivme, kuvvet ve ktle arasndaki ilevsel bamll belirlemek.

Ara ve Gereler:
Hava Masas Deney Dzenei.

Temel Bilgiler:
Balangta hareketsiz halde olan bir cismi hareket ettirebilmek iin, ona bir kuvvet
uygulanmas gerekir. Kuvvet bir vektr niceliktir ve SI birimi Newtondur ( N ).
Bir cisme etkiyen bir ka kuvvetin vektrel toplamna bu kuvvetlerin bilekesi denir. Bir
cismi ivmelendirmek iin bir bileke kuvvet gereklidir. vmenin hz deiiminin hz
olduunu hatrlayn. Deneyimlerimizden biliyoruz ki, balangta hareketsiz duran bir cismi
harekete geirmek iin ona bir bileke kuvvetin etki etmesi gerekir; ve bunun sonucunda
cisim giderek hzlanr. Benzer ekilde, zaten hareket halinde olan bir cismi yavalatmak veya
durdurmak iin de bir bileke kuvvet gereklidir. Kukusuz, hareket etmekte olan bir cismin
hareketinin ynn deitirmek iin de ona bir bileke kuvvet uygulanmas gerekmektedir.
Btn bu durumlarda, cisim, bileke kuvvetin etkimesi altnda ivmelenir (hzn deitirir).

Bir cismin ivmesi onun zerine etkiyen F bileke kuvvetinin bykl ile doru orantldr.
Bu kuvvet ikiye katlandnda, ivme de iki katna kar. Bu demektir ki, kuvvetin
byklnn ivmenin byklne oran bir sabittir. Bu orana cismin ktlesi ( m ) denir.
Dolaysyla, m = F / a ya da F = ma yazabiliriz. Bu iliki, Newtonun kinci Hareket

Yasas olarak bilinir. a nn da F nin de vektr olduklarna ve bu vektrlerin ayn ynde
olduklarna dikkat edin. xy-dzleminde hareket etmekte olan bir cismin zerine bir ka
kuvvet etki ederken, bileenler yntemi ile, Fx kuvvetlerin x-bileenleri, Fy kuvvetlerin y-
bileenleri olmak zere, F x = ma x , F y = ma y bulunur.

Atwood Makinas
Basit bir Atwood Makinas aadaki ekil 1.ada grld gibi bir makaradan geen bir
iple balanm m1 ve m2 (m2>m1) gibi iki ktleden oluur. ki ktleli bu sistem hareketsiz
durumda iken serbest brakldnda, daha ar olan m2 ktlesi sabit ivme ile aa doru, m1
ktlesi ise ayn ivme ile yukar doru hareket eder. Her bir ktle zerine etkiyen kuvvetler
ekil 1.bde gsterilmitir. T ipteki gerilmedir. m2 ktlesi aa doru ivmelenmesi, onun bu
ynde bir bileke kuvvete maruz kaldn ve m2g > T olduunu gsterir. Benzer nedenle, m1
ktlesi iin m1g < T olduu anlalr.
 22

T T
Makara

m2
p
. m1
.
m2g
m1g
m1

m2

(a) (b)
ekil 1: Atwood Makinas. ( a ) Kurulum. ( b ) ki ktle zerine etkiyen kuvvetler.

Sistemin a ivmesi sabit olduu iin, ve her iki ktle de durmakta iken harekete getiinden,
y = at2 ilikisinin geerli olduunu kolayca grebiliriz. Eim as olmak zere eik
dzlem durumuna getirilmi olan bir hava masas zerinde basit bir Atwood Makinas
yapmak iin, sistem ekil 2.adaki gibi kurulur. Burada makinadaki iki ktlenin yerini hava
masasnn iki diski alr. Disklerden birinin zerine ek ktleler konularak o diskin ktlesi
arttrlr.
a
T
m1

m1g sin
Makara Seti

T m1g
+ T
Disk 2
m2
m1
Disk 1
T
+ a m2
m1g sin
m2g sin m2g sin

m2g

(a) (b)

ekil 2: Eimli bir Hava Masasnn zerinde bir Atwood Makinasnn deneysel kurulumu.

ekil 2.bde gsterildii gibi, daha byk olan m2 ktlesine eik dzlem zerinde iki kuvvet
etki etmektedir: ipteki, yukar doru eken T ekme kuvveti, ve m2 ktlesinin arlnn
 23

(m 2 gsin ) bileeni. Bu ktle aa doru ivmelendii iin, T ekme kuvveti m 2 gsin den
daha kktr; dolaysyla m2 ktlesine etki eden bileke kuvvet iin u eitlii yazabiliriz:
m 2 gsin T = m2a
Ayn yaklamla, m1 ktlesine etkiyen bileke kuvvetin
T m 1 gsin = m1a
olduunu grebiliriz.
Bu iki eitlii taraf tarafa toplayp Tyi elimine ederek, ivmeyi
(m 2 m1 ) g sin
a
m1 m 2
olarak bulabiliriz.
ann bu deerini kullanarak ipteki ekme kuvveti iin
2m 2 m1 g sin
T
m1 m 2
elde ederiz.
Bu eitliklerde, gnin yerekimi ivmesi (=9.8 m/s2 = 10 m/s2) ve nin hava masasnn eim
as olduunu hatrlayalm.

Deneyin Yapl:

1. nce hava masasn yatay duruma getirmek iin ayaklarn zenle ayarlayn.

2. Hava masasn eimli duruma getirmek iin arka ayann altna bir blok yerletirin.

3. Deney 1de tanmlanan h ve d mesafelerini ln.

h=..cm d=cm

4. nce iletken karbon kad, ardndan da veri kadnz hava masasnn cam levhasnn
zerine koyun.

5. Ark retecinin frekansn f=10 Hz olarak ayarlayn.

6. Makara setinizi cam tablann st kenarnn ortasna takn. Ularn disklere

baladnz ipi ekil 2.ada grld gibi makaralardan geirin. Sadaki diskin
(m2) zerinde ek ktleler olduuna dikkat edin.

7. Soldaki (ktlesi daha kk olan) diski (m1) tabla zerinde en aa pozisyona, dier
diski ise en yukar pozisyona koyun. Sadece hava pompasn altrarak, sistemi
serbest brakn ve iki diskin hareketini gzlemleyin. Bu hareketi tanyabilmek iin, bu
denemeyi bir ka kez tekrarlayn ve sonuncusunda diskleri serbest brakrken ark
retecini de altrn.
 24

8. Kayt kadnz tabladan kaldrn ve kaydedilen ark izlerini gzden geirin. Disklerin
ne tr bir yol izlediini ve her iki diskin de ayn tr hareketi yapp yapmadn kontrol
edin.

lm ve Hesaplamalar:

1. lk noktadan balayarak, iki diskin brakt noktalar kayt kadnn zerinde

0, 1, 2, ...., n olarak numaralandrn. (Her diskin izledii yolun ilk noktas 0 noktas
olacaktr. Bu noktay sfr konumu ve sfr zaman iin referans noktas olarak
kullann). Pozitif y-eksenini hareketin yn olarak kabul edip, disklerin izledii her iki
yol zerindeki be veri noktasnn konumunu ve zamann 0 noktasna gre ln ve
lmlerinizi aada verilen Tablo 1e yazn.

Tablo 1

m 1 ktlesi m 2 ktlesi
Nokta No
Y n (cm) t n (sn) t n 2 (sn 2 ) Y n (cm) t n (sn) t n 2 (sn 2 )

0
1
2
3
4
5
6

2. Tablo 1e kaydettiiniz verileri kullanarak m1 ve m2 ktlelerinin her ikisi iin,

milimetrik katlara ayr ayr y t2 grafiklerini izerek grafiin eiminden disklerin
ivmeleri (a1, a2) belirleyin. Bulduunuz a1, a2 deerlerinin aritmetik ortalamas,
deneysel ivme deerini verecektir.

3. Bulduunuz deneysel ivme deerini kullanarak deneysel yerekimi ivmesini

hesaplaynz bulduunuz deer ile yer ekimi ivmesinin teorik deeri arasnda hata
hesab yapnz.

4. pte oluan gerilme kuvvetini (yer ekimi ivmesinin deneysel deerini kullanarak)
hesaplaynz.
 25

DENEY-4 ARPIMALAR VE LNEER MOMENTUMUN

KORUNUMU

Ama:
zole edilmi bir sistemde esnek ve esnek olmayan arpma trlerinde lineer momentumun,
enerjinin korunumunu ve iki-diskli sistemin arpma ncesi ve sonras ktle merkezinin
hareketini incelemek

Ara ve Gereler:
Hava Masas Deney Dzenei.

Temel Bilgiler:

Bir cismin lineer (dorusal) momentumu ( P ), ktlesi ile hznn arpm olarak tanmlanr:

P = mv (1)
Dolaysyla, hareketsiz duran bir cisim sfr lineer momentuma sahip olacaktr. Yine,
yukardaki tanmdan anlalaca gibi, sabit ktleli bir cisim, hz deimedii srece sabit
bir momentuma sahip olacaktr (Bundan byle lineer momentum ksaca momentum olarak

anlacaktr). Bununla birlikte, biliyoruz ki bir cismin hz ancak ona bir net d kuvvet Fd
uyguland zaman deiir. Bunun anlam, bir cismin momentumunun ancak o cisim bir net
d kuvvetin etkisine urad zaman deiecek olmasdr. Bu gerek aslnda Newtonun
ikinci yasasndan da grlebilir. Sabit ktleli bir cisim iin, Newtonun ikinci yasasnn

dv
Fd m a m (2)
dt
olduunu biliyoruz. Ktle (m) sabit olduunda, bunu

d ( mv ) dP
Fd (3)
dt dt
eklinde yazabiliriz. Yukardaki eitlik, eer bir cisme hi bir net kuvvet etki etmiyorsa
cismin momentumunun korunaca, ya da cismin momentumunun zamana kar sabit

olduu anlamndadr. Bir baka deyile, eer Fd = 0 ise,

dP
=0 (4)
dt
ya da,

P = sabit (5)
sonucuna varlr. Burada sabit, momentumun zamanla deimeyecei, yani cismin her
zaman ayn momentuma sahip olaca anlamndadr.
 26

Yukardaki bu sonu, sabit m1, m2, . . . ., mN ktlelerinden oluan N-parackl bir sisteme
genelletirilebilir. Bu paracklar sisteminin herhangi bir andaki toplam momentumu,

P1 m1v1 , P2 m2v 2 ,....., PN m N v N
olmak zere,

Pt P1 P2 . . . PN (6)
eklinde tanmlanr. Yukardaki eitlikteki toplamn cebirsel deil vektrel bir toplam
olduu aktr. Bu durumda, Eitlik (3),

dPt d
Fd ( P1 P2 . . . PN ) (7)
dt dt

eklinde genelleir. Buradaki Fd bu paracklar sisteminin dndaki bir net kuvvet (sistemin
paracklarnn birbirine uygulad kuvvetlerden (paracklar- aras kuvvetlerden) baka
herhangi bir kuvvet) anlamndadr. Bu kuvvet srtnme kuvveti, yerekimi kuvveti, . . . .
gibi bir kuvvet olabilir. Dolaysyla, eer bu paracklar sistemi zerine bu trden hi bir net
d kuvvet etki etmiyorsa, sistemin toplam momentumu korunacaktr:

dPt d
( P1 P2 . . . PN ) 0 (8)
dt dt
ya da,

Pt P1 P2 . . . PN = sabit (9)
Dolaysyla, hi bir net d kuvvetin etkisinde olmayan bir paracklar sistemi, veya bir izole
sistem, paracklar arasndaki herhangi bir arpmadan (karlkl etkilemeden) bamsz
olarak, zaman iindeki herhangi bir anda ayn toplam momentuma sahip olacaktr.

Bu deneyde, yatay durumdaki bir hava masas zerinde hareket eden iki diskten oluan bir
sistemin momentumunun korunumunu inceleyeceksiniz. Hava masas yatay olduu iin ve
srtnme hemen hemen tamamen yok edildii iin, zerine yerletirilen disklere hi bir net
d kuvvet etki ettirmeyecektir. Bu nedenle disklerin toplam momentumunun korunmasn
bekleriz.

Deneyde disklerin arpmas salanacak ve arpmadan nceki ve sonraki toplam

momentumlar llp karlatrlacaktr. Veri kadnzda elde etmeniz gereken
noktalarngenel ekli aadaki ekil 1de gsterildii gibi olacaktr:
 27

ekil 1. ki diskin yatay durumdaki bir hava masas zerinde elastik arpmasndaki veri noktalar.

ki diskin hzlar arpmadan nce vA ve vB, arpmadan sonra vA ve vB olacaktr. Bu izole

bir sistem olduu iin toplam momentum korunacaktr ve herhangi bir anda;
Pt = sabit (10)
ve dolaysyla da, PA = mAvA, PB = mBvB, . . . olmak zere,
PA + PB = PA + PB (11)
bantlar geerli olacaktr. Disklerin ktleleri ayn olduundan, yukardaki iliki aadaki
eitlie indirgenebilir:

vA vB vA vB (12)
Eitlik 12deki toplam da vektreldir ve bu toplamn geometrik olarak nasl bulunaca
aada aklanmtr:

Tamamyla elastik-olmayan (tamamen inelastik olan) bir arpmada da, sistem yine izole
bir sistem olduu iin, momentum korunacaktr. Byle bir arpmada iki disk birbirine
yapacak ve v hzyla hareket eden, ktlesi 2m olan tek bir cisim oluturacaktr. Veri
kadndaki noktalar aadaki ekil 2dekine benzer olacaktr.

ekil 2. ki diskin yatay durumdaki bir hava masas zerinde tamamen inelastik arpmasndaki
veri noktalar.
 28

arpma srasnda momentumun korunumu aadaki gibi gsterilebilir:

PA + PB =P (13)
ya da,
vA + vB = 2v (14)

Bu deneyde tanyp inceleyeceimiz bir baka kavram Ktle Merkezi (KM) kavramdr.
Homojen bir kpn ya da krenin KMnin bu simetrik cisimlerin geometrik merkezinde
olacan tahmin edebilirsiniz. Yine, ekil 3.cde grlen lobutun KMnin iki topu birletiren
ubuun orta noktasnda olacan da tahmin edebilirsiniz. Bunun gibi, birbirinin ayn iki
homojen krenin ktle merkezi bunlarn merkezlerini birletiren bir izginin tam orta
noktasnda olacaktr (ekil 3.d). Eer krelerden biri daha ar olsayd, KM ekil 3.ede
grld gibi daha ar olan kreye doru kayard. Bu kaymann miktarn M ktlesinin m
ktlesinden ne kadar daha ar olduu belirler. Yukardaki rneklerden anlalacaktr ki baz
simetrik ktle dalmlarnn KMnin konumunu tahmin etmek mmkndr. rnein, bu
deneyin iki-diskli sisteminin KMnin bunlarn merkezlerini birletiren izginin orta
noktasnda bulunacan tahmin etmek zor deildir.

KM

*
KM
KM m m

(a) (b) (c)

KM KM
*m *
m m M m

(d) (e)

ekil 3. Baz simetrik homojen cisimlerin ktle merkezleri.

 29

Daha genel ktle dalmlar iin KMnin tanmlanmas yukardaki rneklerdeki kadar basit
olamaz. Konum vektrleri, srasyla, r1, r2, . . . ,rN olan m1, m2, . . .,mN ktlelerinden oluan
bir paracklar sisteminin ktle merkezinin R konum vektr aadaki gibi tanmlanr
(bkz. ekil 4):
m1r1 m2 r2 . . . . m N rN
R (15)
m1 m2 . . . . m N

m3
m4
m6
R m2
KM
m5

0 m1

ekil 4. Bir ktleler dalmnn R ktle merkezi.

Paracklar zaman iinde konumlarn deitirirlerken , KMnin konumu da deiecektir.

KMnin R konum vektrnn deime hz KMnin hz olarak dnlebilir:

dR
V KM (16)
dt
Ktlelerin sabit olduu durumda, Eitlik 15in her iki tarafnn zamana gre trevi alnarak,

m1v1 m2v 2 . . . . m N v N
VKM (17)
m1 m2 . . . . m N
elde edilir. ki-diskli sistemimiz iin de,
m rA m rB
R (18)
m m
ve disklerin ktleleri ayn olduu iin,
rA rB
R (19)
2
bulunur. Buna gre KMnin hz,

v A vB
VKM (20)
2
olacaktr.
 30

Yukardaki eitlikten nemli sonular karabiliriz. lk olarak, yatay durumdaki hava

masasnn zerindeki iki-disk sistemi iin momentumun korunmasndan dolay eitliin sa
tarafnn paydasnn bir sabit olduuna dikkat edin (Bu eitlii Eitlik 12 ile
kyaslayn). Bu paydann sabit olmas KMnin hznn bu durum iin sabit olduunu
gsterir. Baka bir deyile, KM sabit hzla hareket etmektedir (Sabit hz, hem
byklk hem de yn olarak sabit anlamndadr ). Dolaysyla, toplam
momentumun korunduu izole bir sistem iin, sistemin ktle merkezi daima bir doru
boyunca ve sabit hzla hareket eder. stelik, bu deneyde inceleyeceimiz sistem iin,
herhangi bir anda, KMnin hz disklerin hzlarnn vektrel toplamnn yarsdr. Bu nedenle
de, iki-diskli sistemimizde arpma ncesi ve sonrasndaki hzlar iin,

v A vB ' v ' A v 'B
VKM V KM (21)
2 2
eitliklerini yazabiliriz.

Kinetik Enerji

Bu deneyde, arpma srasnda disklerin kinetik enerjisinin korunumunu da aratracaz.

Ktlesi m ve lineer hz v olan bir cismin K kinetik enerjisinin tanmn hatrlayn:
K = mv2 (24)
Dolaysyla iki-diskli sistemin, bir elastik arpmadan nce ve sonraki toplam kinetik
enerjileri;
1 2 1 2 1 2 1 2
K mv A mv B K' m v' A m v' B
2 2 2 2
olmaldr. (Kinetik enerji bir skalar nicelik olduu iin, bu eitliklerdeki toplamlar cebirsel

toplamlardr.) ki diskin arpma srasnda birbirine yapp ktlesi 2m ve hz v ' olan tek bir
cisim haline geldii tamamen inelastik arpmada ise, arpmadan sonraki toplam kinetik
enerji,
1
K' ( 2m )v'2 m v '2 (27)
2
olacaktr. Bir elastik arpmada kinetik enerji hemen hemen korunurken (K = K), tamamen
inelastik arpmada, tanm gerei, korunmaz. Kinetik enerjideki kayb,
K - K' K - K'
Fraksiyonel kayp = Yzde kayp = % 100
K K
olarak tanmlayabiliriz.
 31

Deneyin Yapl:

1. nce hava masasn yatay duruma getirmek iin ayaklarn zenle ayarlayn.

2. nce iletken karbon kad, ardndan da veri kadnz hava masasnn cam levhasnn
zerine koyun.

3. Ark retecinin frekansn f=10 Hz olarak ayarlayn.

4. nce sadece hava pompas alrken, masann ortasnda bir yerde arptrmak iin iki
diski apraz olarak birbirine doru iterek denemeler yapn. Diskleri ok yava ya da
ok hzl itmeyin. yi bir arpma yaptrmay baarana kadar bu deneme atlarn
tekrarlayn.

5. Diskleri denemelerinizde yaptnz gibi hava masasnn ortasnda arptrmak zere

ittirip braktnz anda ark reteceni de altrn. ki disk de hareketini
tamamlayncaya kadar ark retecini altrmaya devam edin.

8. Kayt kadnz tabladan kaldrp yeni bir kat koyduktan sonra, iki diskin de
evresine Velcro bantlarn skca geirin. Bantlarn alt kenarlarnn veri kadna
temas etmemesine dikkat edin.

9. nce sadece hava pompasn altrarak, iki diskin masann ortasna yakn bir yerde
arpp birbirine yaparak harekete devam etmelerini salayacak biimde, diskleri
apraz olarak birbirine doru itip brakarak altrmalar yapn. arpmadan sonra
disklerin dnme hareketi yapmamalarna zen gsterin.

10. Diskleri denemelerinizde yaptnz gibi hava masasnn ortasnda arptrmak zere
ittirip braktnz anda ark retecini de altrn. Diskler hareketini tamamlayncaya
kadar ark retecini altrmaya devam edin.

11. Hava pompasn durdurun; ark retecini kapatarak Kayt kadnz tabladan kaldrn.

lm ve Hesaplamalar:

Deneyin analiz k sm iki ayr blmde yaplacaktr. Blm Ada, esnek

arpmann gerekletii (disklerin arpp ayrld) durumda alnan
veriler incelenecektir. Blm Bde ise Velcro bantlar kullanlarak gerekletirilen
esnek olmayan arpmaya ait veri incelenecek tir. kapsamaktadr
 32

Blm A:

1. Deneyin ilk ksmnda alnm olan ve ekil 1de verilen rnektekine benzeyen izleri gzden
geirin. Disklerin arpma ncesinde izledikleri yollar A ve B, arpma sonrasndakileri ise
A ve B olarak iaretleyin.

2. Disklerin herbir yol zerinde braktklar noktalar 0, 1, 2, . . . , n eklinde numaralandrn (lk

noktadan balamanz gerekmez).

3. Her iki disk yolu zerinde iki veya araln uzunluunu lp ilgili zaman aralna blerek,
her bir diskin arpmadan nceki (VA, VB) ve sonraki (VA, VB) hzlarn bulun.

'
4. v A v B ve v 'A v B vektrel toplamlarn bularak momentumun korunumu hakknda

yorum yapnz. rnein v A v B toplamn bulmak iin, A ve B yollarn kesiinceye kadar

uzatn; sonra da kesime noktasndan balayarak, v A ve v B ynlerinde ve bu hzlarn
byklkleri ile orantl uzunluklarda vektrler izin (rnein 10 cm/s hz gstermek iin 1
cm uzunluunda bir vektr izebilirsiniz). Hz vektrlerini izdikten sonra vektr
paralelogramlarn kapatarak toplam (bileke) hz vektrlerini bulun.

5. arpma ncesi ve sonrasnda ayn anda oluan noktalar belirleyin. Ayn anda
olumu her iki noktay bir izgi ile birletirin. Her nokta iftini birletiren izgi zerinde
KMnin konumunu saptayn. Bu ekilde, arpma srasnda KMnin konumunun nasl
deitiini gsteren bir kayt elde edeceksiniz. Bu kayd kullanarak, KMnin arpmadan
nceki ve sonraki hzlarn bulun.

6. ki diskin arpmadan nceki ve sonraki kinetik enerjilerini bulun ve karlatrn.

Blm B:

1. Deneyin ikinci ksmnda alnm olan ve ekil 2de verilen rnektekine benzeyen izleri gzden
geirin. Disklerin arpma ncesinde izledikleri yollar A ve B, arpma sonrasndaki ortak
yolu ise AB olarak iaretleyin.

2. Blm Adaki yntemle, her bir diskin arpmadan nceki (VA, VB) hzlarn ve
sondurumdaki ortak (VAB) hzn bulun.

3. v A v B vektrel toplamn ve v A B hzn kullanarak momentumun korunumu hakknda
yorum yapnz.

4. arpma ncesi ve sonrasnda ayn anda oluan noktalar belirleyin. Ayn anda
olumu her iki noktay bir izgi ile birletirin. Her nokta iftini birletiren izgi zerinde
KMnin konumunu saptayn. Bu ekilde, arpma srasnda KMnin konumunun nasl
deitiini gsteren bir kayt elde edeceksiniz. Bu kayd kullanarak, KMnin arpmadan
nceki ve sonraki hzlarn bulun.

5. ki diskin arpmadan nceki ve sonraki kinetik enerjilerini bulun ve karlatrn.

6. Disklerin arpmadan nceki ve sonraki toplam kinetik enerjilerini bulun, fraksiyonel
kayb ve yzde fraksiyonelkayb hesaplayn.
 33

DENEY-5 DNME HAREKET

Ama:
Ktle merkezinden geen bir eksen etrafnda dnen bir diskin dinamiini incelemek, bu
diskin asal hzn, asal ivmesini ve eylemsizlik momentini bulmak.

Ara ve Gereler:
Hava Masas Deney Dzenei.

Temel Bilgiler:
Bir kat cisim, ekli bozulmayan veya btn parack iftleri arasndaki uzaklklarn sabit
olduu bir cisim olarak tanmlanr. Sabit bir eksen etrafnda dnen kat bir cismin ktle
dalmna bal olarak eylemsizlik momenti vardr. Ayn cisim farkl dnme eksenleri iin
farkl eylemsizlik momentlerine sahip olabilir.

Kat bir cismi sabit eksen etrafnda dndrmek iin bir kuvvet uygulanmaldr. Uygulanan
bu kuvvetin dndrme etkisine tork veya moment denir. Uygulanan kuvvetin torku, o
kuvvetin byklne ve kuvvet koluna baldr. Dnme ekseni ile uygulanan kuvvetin
dorultu izgisi arasndaki dik mesafeye kuvvet kolu denir.

Eer sabit bir eksen etrafnda serbeste dnme yeteneine sahip kat bir cisme net bir tork
etki ediyorsa, bu cisim asal bir ivme kazanr.

I (1)

Burada I eylemsizlik momentini, torku, asal ivmeyi temsil etmektedir.

Ktlesi M ve yarap R olan bir diski eim verilmi hava masasnn st tarafna tutturalm.
Bu disk ktle merkezinden geen ve eim verilmi hava masasnn yzeyine dik olan eksen
etrafnda srtnmeden bamsz olacak ekilde serbeste dnebilmektedir. Bu diskin
evresine ip dolayalm ve ipin serbest ucuna m ktleli baka bir disk balayalm. Bylece iki
diskli bir sistem kurmu oluruz. Bu sistemi serbest braktmzda m ktleli disk aaya
doru ivmelenerek inerken, M ktleli diskte dnmeye balar.
 34

ekil 1.

m ktleli diske etki eden kuvvetler ekil 1de gsterilmitir. Newtonun ikinci hareket
yasasn kullanarak
mg sin T ma (2)
bulunur. Burada hava masasnn eimi ve T de ipteki gerilmeyi gstermektedir. M
ktlesine etki eden tork ise,
RT I (3)
eklindedir. , M ktleli diskin asal ivmesidir ve m ktleli diskin izgisel ivmesine
a R (4)
bantsyla baldr.
M ktleli diskin eylemsizlik momenti
MR 2
I (5)
2
eklindedir. Asal ivme ve gerilme kuvveti denklem (2), (3), (4) ve (5)i kullanarak
srasyla,
2m g sin a
(6)
MR
ve
MR
T m g sin a (7)
2
eklinde elde edilir.
Eer M ktleli disk t1 0 annda w0 asal hz ile harekete balyor ve sabit bir asal ivme

ile hzlanyorsa, t 2 t annda asal hz

w w0 t (8)
olur.
 35

Ayn zamanda w asal hzn, denklem (6)y kullanarak;

2m g sin a t
w w0 (9)
MR
eklinde de ifade edebiliriz. Eer M ktleli diskin balangtaki asal hz sfr ( w0 0 ) ise;
2m g sin a t
w t (10)
MR
olur.
M ktleli diskin dnme hareketinden dolay bir kinetik enerjisi vardr. m ktleli disk hem
kinetik enerjiye hem de potansiyel enerjiye sahiptir. Sistemin toplam kinetik enerjisi yle
yazlr:
1 2 1 2
K mv Iw (11)
2 2
m ktlesinin izgisel hz ve M ktleli diskin asal hz arasndaki bant ise;
v Rw (12)
eklindedir. Sistem ilk olarak hareketsiz ise t1 0 annda sistemde sadece potansiyel enerji
vardr. Sistemin toplam enerjisi U T olsun. Eer m ktleli diskin ilk konumu potansiyel

enerji iin referans noktas kabul edilirse sistemin balangtaki toplam enerjisi U T 0 olur.
m ktlesi aa doru inip potansiyel enerji kaybettike iki diskin de kinetik enerjisi artar. m
ktlesinin, eim verilmi hava masas zerinde d kadar yol aldn varsayalm. Bu noktadaki
toplam enerji
1 2 1 2
mgd sin mv Iw 0 (13)
2 2
olur.

Deneyin Yapl:

1. nce hava masasn yatay duruma getirmek iin ayaklarn zenle ayarlayn.

2. Hava masasn eimli duruma getirmek iin arka ayann altna bir blok yerletirin.

3. Deney 1de tanmlanan h ve d mesafelerini lerek eim asnn sinsn (sin)

hesaplaynz.

h=..cm d=cm sin=

4. nce iletken karbon kad, ardndan da veri kadnz hava masasnn cam levhasnn
zerine koyun.
 36

5. Ark retecinin frekansn f=10 Hz olarak ayarlayn.

6. M ktleli makaray eimlenmi hava masasnn st tarafna ktle merkezi etrafnda

serbeste dnebilecek ekilde yerletirip ipini etrafna dolaynz. Bu ipin bo kalan
ucuna ktlesi disklerden birini balayp, eimlenmi hava masas zerinde en st
pozisyonda hareketsiz kalacak ekilde ayarlaynz. Dier diski cam levhann bir
kesine koyun ve altna katlanm bir kat paras yerletirerek hareketsiz kalmasn
salayn

7. Hava pompas ve ark retecini ayn anda altrarak, diskin aaya doru indiini ve
M ktleli makarann da dndn gzlemleyiniz.

lm ve Hesaplamalar:

1. Deney kdn karnz ve m ktlesinin izlerini inceleyiniz, m ktlesinin hareketinin

eidi nedir?

2. Hareketin ynn pozitif y yn alarak izlerin konumunu belirleyiniz. Sonra her izin
konumunu ve m ktlesinin o konuma ulama zamann Tablo 1ekaydediniz.

Tablo 1.

Nokta No y t t2
0
1
2
3
4
5
6

3. Tablodaki verileri kullanarak konumun zamann karesine kar grafiini iziniz. Bu

grafiin eimini kullanarak hareketin izgisel ivmesini hesaplaynz.

4. Diskin yarapn (R) lnz. Hava masasnn yatayla yapt a yi bulduktan sonra
asal ivmeyi () denklem (6)y kullanarak hesaplaynz. Asal ivmeyi denklem (4)
kullanarak tekrar hesaplaynz ve bulduunuz deerleri karlatrnz.

5. Denklem (7)den ipteki gerilme kuvvetini hesaplaynz.

6. M ktleli diskin eylemsizlik momentini hem denklem (3) hem de denklem (5)i
kullanarak iki yoldan hesaplaynz. Sonra bu iki deeri karlatrnz.

7. (13) eitliini kullanarak toplam enerjinin korunduunu gsteriniz.