'olu ra= & la?

kVu o dk;Zdh
( Respiratory system-organization&physiology)

ifjp; %&
lHkh tUrqvksa esa tkZ mRiknu ds fy, [kk| inkFkksZa dk vkWDlhdj.k gksrk gS]
bl gsrq O2 dh vko';drk gksrh gSA tUrq }kjk bl izdkj O2 dks xzg.k djuk rFkk
CO2 dks eqDr djuk xSlh; fofue; dgykrk gSA
fuEurj tUrqvksa esa okrkoj.k dk ek/;e lh/kk dksf'kdkvksa ds lEidZ esa gksrk
gSA vr% buesa xSlh; fofue; ljyrkiwoZd gks tkrk gS vr% bUgsa fo'ks"k vaxksa dh
vko';drk ugha gksrh gSA tSls vehck] ;qXyhuk] isjkfelh;eA ysfdu cgqdksf'kdh;
tUrqvksa esa dksf'kdkvksa dh la[;k dh vf/kdrk ds dkj.k lHkh dksf'kdk,a ek/;e ds
lEidZ esa ugha jg ikrhA vr% buesa fo'ks"k vaxksa dh vko';drk gksrh gSA mPp
tUrqvksa esa ek/;e dks 'oluh; lrg rd igqapkus ds fy, 'olu ekxZ dk fuekZ.k
gksrk gSA 'oluh; lrg ij xSl fouhe; gksrk gSA 'oluh; lrg ls xzg.k dh xbZ
O2 dks fofHkUu dksf'kdkvksa rd igqapk;k tkrk gS o fofHkUu dksf'kdkvksa esa CO2 dks
'oluh; lrg rd igqapk;k tkrk gSA bl dk;Z ds lEiknu gsrq ifjogu ra= dh
vko';drk gksrh gSA
'oluh; lrg ds fuEu y{k.k ik;s tkrs gSa &
1- xSlh; fofue; ds fy, 'oluh; lrg dk {ks=Qy vf/kd gksxkA
2- xSlh; fofue; gsrq 'oluh; lrg ij jDr dksf'kdkvksa dk tky gksuk pkfg,A
3- xSlh; fofue; ds fy, 'oluh; lrg dk iryk gksuk pkfg,A

'olu vax (Respiratory organ)

1- lgk;d 'olu vax (Accessory respiratory organ) & ,sls 'olu vax dks
ek/;e ok;q dks 'oluh; lrg rd igqapkus dk dk;Z djrs gS mUgsa laokgh
'olu vax ;k lgk;d 'olu vax dgrs gSA vfeck IykteksfM;e
d- ck uklk fNnz ( External nare )

445
 [k- ukfldk os'e] vUr% ukfldk] xzluh] 'okl ufydk 'olfudk,a vkfn
2- ekSfyd 'olu (main respiratory organ) & ,sls vax ftuesa 'oluh; lrg
fLFkr gksrh gS] o tgka O2 o CO2 dk vknku iznku gksrk gSA mUgs ekSfyd ;k
vko';d 'olu vax dgrs gSA
ck uklk fNnz o ukfldk ekxZ (external nares and nasal septum)

;s ijh vks"B ds ikl ,d tksM+h ck uklk fNnz ik;s tkrs gSA nks
uklkfNnzksa dh mifLFkfr ds dkj.k bls f}uklh; dirhynus) voLFkk dgrs gSA nksuska
uklk ekxksZa ds chp ,d ifV~Vdk ik;h tkrh gSA ftls uklk iV~V (nasal septum)

dgrs gSA
izR;sd ukfldk ekxZ nks Hkkxksa esa caVk gksrk gS &
1- iz?kk.k % osLVhcqy (vestibule) & ck uklk fNnz ds ihNs ,DVksMeZ ls fufeZr
NksVs Hkkx dks osLVhcqy dgrs gSA
2- ?kzk.k ekxZ o 'olu ekxZ rkyq ds }kjk eq[k xqgk o uklk ekxZ i`Fkd jgrk gSA
usty pSEcj esa rhu vfLFk;ka ikbZ tkrh gSA
1- uSty vfLFk nasal bone) & Nr dk fuekZ.k djrh gSA
2- izheSDlhyh ,oa eSDlhyh vfLFk premaxillae and maxillae)
3- bFkeksbM vfLFk ethmoid bone)
uSly] eSDlhyh vkSj bFkeksbM vfLFk ds mij Vs<h es<h IysVksa ds :i esa osLe
dh xqgk esa mHkjs jgrs gSA bUgsa VckZbu vfLFk turbinal bone) dgrs gSA
1- uSlks VfcZuy nasoturbinals)
2- eSDlhyks VfcZuy (maxilloturbinals)

3- bFkeks VfcZuy ethamoturbinals)

uklk ekxZ esa 'ys"ehdyk mucous membrane) dk vkoj.k ik;k tkrk gSA
ustksVfcZuy vfLFk;ksa ij ?kzk.k ,ihFkhfy;e ;k LyhMjsfuFku ,FkhfFkfy;e

446
schneiderian membrane) ik;h tkrh gSA;g ?kzk.k losanh jksekfHkfoghu 'ys"eh dyk
}kjk fufeZr gksrh gSA esfDlyksVjckbuy o ,FkeksVjckbuy ij jksekHkh feF;kLr`r
LrEHkh mid.k ik;h tkrh gSA bls 'olu midyk dgrs gsA
xzluh & ;g 'olu o vkgkj uky ksl ikFk gSA ;g rhu Hkkxksa esa foHksfnr gksrk gSA
1- uslksQsfjDl (nasso pharynx) & blds i`"B Hkkx ij vUr uklkfNnz [kqyrs
gSA blesa ;wLVsdh;u ufydk,a [kqyrh gSA bldh i'p nhokj ij
uslksQsfjaft;y VkfUlYl ik;s tkrs gSA
2- vksjksQSfjfuDl oropharynx)& eq[; xqgk dk xzluh dh vkSj okyk Hkkx
vksjksQSfjfuDl dgykrk gSA o blesa ik'oZ fefr ij vksjy VksfUly ik;s tkrs
gSA
3- ysjksQSfjfuDl laropharynx)& blds vk/kkj ij d.B ;k ysjhaDl Larynx)
ik;s tkrs gSA
ok;quky wind pipe)
xzluh ds v/kj ij ,d fNnz ik;k tkrk gS ftls ?kkVh }kj ;k XyksfVl dgrs gSA
?kkaVh}kj ij ,d mikfLFk }kjk fufeZr ?kkaVh <Ddu ;k ,fiXyksfVl ik;k tkrk gSA
;g <Ddu Hkkstu dks fuxyrs le; ok;quky dks can djus dk dk;Z djrk gSA
ysfjDl larynx
ok;q uky dk vxz Hkkx mikfLFk;ksa }kjk f?kjs lUnwd ds leku gksrk gSA bls ysfjDl
;k daB dgrs gSA Lru/kkfj;ksa dk Loj ;a= ;k /ofu mRiknd vax gSA blesa rhu
mikfLFk;ka ik;h tkrh gSA
1- FkkbjksbM thyroid cartilage
2- fdksbM cricoid)
3- ,fjfVjksbM arytenoids)
1- FkkbjksbM mikfLFk & ;g lcls cM+h o NYysuqek gksrh gSA ;g i`"B Hkkx ij
viw.kZ o v/kj Hkkx ij iw.kZ gksrh gSA ;g lh vkd`fr dh gksrh gSA euq"; esa

447
 FkkbjkbM dk v/kj Hkkx Qwydj daB ef.k adam,s apple dk fuekZ.k djrk
gSA efgykvksa esa ;g NksVk gksrk gSA
2- fdksbM mikfLFk & ;g mikfLFk FkkbjkbM ds uhps ,d iwjh oy; ds :i esa
ik;h tkrh gSA bl oy; dk i`"B Hkkx pkSM+k o v/kj Hkkx ladjk gksrk gSA
;g mikfLFk Vsfd;k ls tqM+h jgrh gSA
3- ,sfjfVjksbM & bldh la[;k nks gksrh gSA buds Lora= fljs ?kq.Mh ds leku
gksrs gS ftUgsa ls.Vksfjuh dh mikfLFk dgrs gSA

Loj ifV~V;k vocal cards)

Lru/kkfj;ksa esa nks Loj ifV~V;k ikbZ tkrh gSA ;g FkkbjkbM o ,sfjfVuksbM
mikfLFk;ksa ds e/; fLFkr gksrh gSA vxz tksM+h feF;k Loj ifV~V;ka i'p tksM+h
okLrfod Loj ifV~;k dgykrh gSA

448
Vsfd;k tracheaa
;g d.B ls tqMh jgrh gSA ;g ,d v)Z ikjn'kZd ufydk gSA ;g ufydk
xzfldk ds v/kj xzhok esa ls gksdj xqtjrh gS o o{kh; xqgk esa tkdj nks Hkkxksa esa caV
tkrh gSA bu 'kk[kkvksa dks czksUdh dgrs gSA
QsaQM+s lung
,d tksM+h ik;s tkrs gSA ;g o{kh; xqgk esa n; o fefM;k LVhue LFkku ds
nksuksa vksj ik;s tkrs gSA ;g xqykch] dksey] yphys] l?ku o Liath gksrs gSA QsQMs
ywjy xqgk pleural cavity) esa ik;s tkrs gSA bl xqgk esa nks izdkj dh ywjy
f>Yyh pleural membrane) ikbZ tkrh gSA
1- iSjkbVy Iywjk parital pleura)
2- folj.k Iywjk visceral pleura)
nksuksa dyk,a vkil esa fpidh jgrh gSA bl izdkj ;g okLrfod xqgk,a ugha
gSA ;g ,d laHkkfor xqgk gSA
;fn nksuksa dykvksa ds chp rjy vk tkrk gS rks bls Iywfjlh pleurisy)
voLFkk dgrs gSA euq"; esa ck;ka QsQMk nks fi.Mks ;qDr o nk;k QsQMk rhu fi.Mksa
;qDr gksrk gS &

449
ck;ka QsQMk right lung nk;k QsaQMk left lung

mijh fi.M mijh fi.M

fupyk fi.M e/; fi.M
fupyk fi.M
QsQMksa dh vkarfjd lajpuk &
QsQMksa ij ikbZ tkuh okyh foljy Iywjy dyk dks QqQqlvkoj.k
pulmonary pleura) dgrs gSA bldh ckgjh lrg ij piVh dksf'kdkvksa ls fufeZr
,d ikjn'khZ ijr ikbZ tkrh gSA ftls fetksfFkfy;e dgrs gSA fetksfFkfy;e ds uhps
yphys rarqe; ;ksth mkd dk Lrj ik;k tkrk gSA bl la;ksth mkd dh eghu
ifV~V;ka Hkhrj QSy dj vusd cgqHkqft; fi.Md lobules) dk fuekZ.k djrh gSA
izR;sd fi.Md (lobules) vusd bdkb;ksa esa caVk gksrk gSA ftls dqfidk,a dgrs gSaA
euq"; esa 75 djksM+ dqfidk,a ik;h tkrh gSA bldh dqy lrg 100 oxZ ehVj gksrh
gSA budh fHkfRr dkQh iryh gksrh gSA aalveoli ds pkjksa vksj jDr dksf'kdkvkas blood
capillaries) dk tky ik;k tkrk gSA
'oluh; o`{k respiratory Tree)
izR;sd czksaUdl f}rh;d czksaudhs sec.bronchi) esa foHkDr gks tkrh gSA budh
la[;k fi.Mksa lobe) dh la[;k ds vuqlkj gksrh gSA
izR;sd fi.M eas lSd.Mjh czksaudh dqN 'kk[kkvksa esa foHkDr gks tkrh gSA ftUgsa
lsXeS.Vy ;k VlZjh czksudh (tert.bronchi) dgrs gSA r`rh;d czksaudh f}Hkkth 'kk[kk
}kjk vusd ckj foHkkftr gksdj vUr% QqQqfl; 'olfu;ksa (intrapulmonary

bronchi) esa foHkkftr gks tkrh gSA ;g vc VfeZuy czksufd;ksyl aterminal

bronchiols) esa foHkkftr gks tkrh gSA VfeZuy czksufd;ksyl vUr esa ,syfo;ksyj MDV
alveolar duct) dk fuekZ.k gksrk gSA izR;sd ,syfo;ksyj MDV ckjhd ufydkvksa esa caV
tkrh gSA ftUgsa ,Vh;e (atrium) dgrs gsA izR;sd ,Vh;e ,yfo;ksyj lsd esa caV
tkrk gSA

450
Respirator Tree- bronchi----sec.bronchi--> tert.bronchi
>intrapulmonar bronchi-terminal bronchiols-alveolar duct- atrium-
alveolarsac-- alveoli

451
STRUCTURE OF RESPIRATOR BASKET

Anteriorside ---neck

452
posterioside---diaphramsssss

dorsal side----vertebral column

ventral side----sternum

lateral side-----ribs

Intercostal muscle

(1) External intercostals muscle EICM

(2)Internal intercostals muscle IICM

453
 'olu dh dk;Zdh
th-,l-dkVZj us mPp Lrjh; tUrvksa esa olu dh f;k fof| dks fuEu
voLFkkvksa ds }kjk le>k;k gS&

1- ckg;'olu
bl f;k ds vUrxZr olu lrg tSls Ropk]Dykse ,oa ckg; okrkj.k
ds e/; vkWDlhtu ,oa dkcZu MkWbvkWDlkbM dk fofue; gksrk gSA
ckg;'olu eq[;r;k okl ysus dh f;k,a gksrh gSA
1- fu'olu &bl f;k esa olu vxksa }kjk ckgjh okrkoj.k us fudkyus
dh vkWDlhtu dks izkf.k dh nsg ds vUnj xzg.k fd;k tkrk gSA
2- mPNolu&'olu vxksa vFkok QsQMksa ds }kjk ok;q dks kjhj ls
ckg; okrkoj.k esa fudkyus dh f;k dks mPNolu dgrs gSA

2- mrdh; olu

bl f;k esa ckg; olu }kjk izkIr ok;q esa ls vkWDlhtu dks xzg.k
fd;k tkrk gS rFkk vkWDlhfgeksXyksfcu ds :Ik esa mrdks rd izsfkr fd;k
tkrk gSA dksf'kdkvksa esa Hkkstu ds vkWDlhdj.k ls eqDr gksus okyh
dkcZuMkWbvkWDlkbM dks olu vaxks dh lrg rd yk;k tkrk gSA bl
izdkj jDr ,oa dksf'kfd; nzO; ds e/; olu xslksa dk vknku iznku
mrdh; olu dgk tkrk gSA

3- dksf'kfd; olu

bl f;k esa kkjhfjd dksf'kdkvksa esa HkksT; inkFkksZa dk jklk;fud

fo?kVu gksrk gSA ftlls tSfod mtkZ dh izkfIr gksrh gSA

olu dh f;k fof/k

ok;q e.My rFkk olu vaxksa ds chp xslksa dk vknku iznku okl
ysuk dgykrk gSA QsQsMksa esa ckg; okrkoj.k ls ok;q Hkjus dh f;k dks

454
fu'olu dgrs gSA rFkk ok;q dks kjhj ls ckgj fudkyus dh f;k dks
mPNolu dgrs gSA
QsQMksa esa Lo;a ds vUnj ladqpu ,oa f'kfFkyu dh f;k djus dh
{kerk ugha gksrh gSA bu nksuksa f;kvksa ds fy, ;s o{kh; xqgk ij fuHkZj
jgrs gSA o{kh; xqgk ds vk;ru esa dksbZ Hkh ifjorZu gksus ij QsQMksa ds
vk;ru esa mlh ds vuqlkj ifjorZu gksrk gSaA olu dh f;k dks le>us
ls igys o{kh; xqgk dh lajpuk dks le>uk vko';d gSA
v oluh; Vksdjh dh lajpuk %& o{kh; xqgk ,d cDls ds leku lajpuk
gksrh gSA ;g i`B ry ij d'ks:dn.M] izfri`Bry ij LVuZe] ik'oZry ij
ilyh;ksa ds }kjk] vkxs dh vksj xnZu rFkk ihNs dh vksj Mk;ke }kjk f?kjh
jgrh gSA Mk;ke esa vjh; isf'k;ak mifLFkr jgrh gSaA o{kh; xqgk ds ik'oZ
esa 12 tksMh ilyh;ka mifLFkr jgrh gSA tks ij dh vksj d'ks:dks ls rFkk
ihNs dh vksj LVuZe ls tqMh gksrh gSA
lkekU; n'kk esa izR;sd ilyh ihNs dh rjQ >qdh jgrh gSA izR;sd
nks ilyh;kas ds chp nks tksMh isf'k;ka mifLFkr gksrh gSA bUgsa bUVj dksLVy
isf'k;ka dgk tkrk gSA euq"; esa budh la[;k 11 tksMh ik;h tkrh gSA
izR;sd nks yxkrkj ik;h tkus okyh ilyh;ksa ds e/; mifLFkr ,d tksMh
isf'k;ksa esa ,d ckg; bUVj dksLVy is'kh rFkk nwljh vUr% bUVj dksLVy
is'kh gksrh gSA izFke izdkj dh isf'k;ka ilfy;ksa ds mijh Hkkx ls fudy
dj vius ls ihNs okyh ilyh ds fupys Hkkx ls tqMh jgrh gSA tc dh
nwljh izdkj dh isf'k;ka ilyh ds fupys Hkkx ls fudydj vius ls ihNs
okyh ilyh ds mijh Hkkx ls tqMh jgrh gSA ;g nksuksa isf'k;ka X vkd`fr
cukdj foU;kflr jgrh gSA rFkk ,d ckj esa ,d gh izdkj dh leLr
isf'k;k ladqpu dh f;k djrh gSA foJke voLFkk esa Mk;ke ,d xqEcn ds
leku vkd`fr cuk;s jgrk gSA
c laokru ;k oklksaPNokl %& bl nkSjku ,dkUrj e esa o{kh; xqgk
vk;ru c<rk o ?kVrk gSA blls QsQMs Qwyrs o fldqMrs gaSA laokru ,oa

455
vuSfPNd f;k gSA blesa 75 izfr'kr Hkwfedk Mk;ke dh o 25 izfr'kr
Hkwfedk ilfy;ksa dh gksrh gS
laokru esa fuEu nks pj.k ik;s tkrs gSa %&
1- fu'olu % & jsfM;y isf'k;ksa esa ladqpu ls Mk;ke piVk gks tkrk
gSA
& ckg; bUVjdksLVy isf'k;ksa ds ladqpu ls ilyh;k
ckgj f[kp tkrh gSA
& LVuZe v/kj dh vksj f[kld tkrh gSA
& mijksDRk ifjorZuksa ls o{kh; xqgk dk vk;ru c< tkrk
gSA
& QsQMksa esa ok;q nkc de gks tkrk gSA
& bl dkj.k ok;q ckgj ls fHkrj dh vksj pyh tkrh gSA
bls fu'olu dgrs gSA
2- mPN'olu %& jsfM;y isf'k;ksa esa f'kfFkyu ls Mk;ke xqEnkdkj gks
tkrk gSA
& vURk% bUVjdksLVy isf'k;ksa ds ladqpu ls ilyh;k
Hkhrj dh vksj f[kp yh tkrh gSA
& LVuZe v/kj dh vksj f[kld tkrh gSA
& mijksDRk ifjorZuksa ls o{kh; xqgk dk vk;ru ?kV
tkrk gSA
& QsQMksa esa ok;q nkc c< gks tkrk gSA
& bl dkj.k ok;q Hkhrj ls ckgj dh vksj pyh tkrh gSA
bls mPN'olu dgrs gSA

456
 fu'olu dsa nkSjku QsQMksa ds nkc esa ok;qe.Mh; nkc dh rqyuk esa
1&3 mmHg nkc dh deh gks tkrh gSA bl dkj.k ok;q QsQMksa esa izos'k
djrh gSA
mPN'olu ds nkSjku QsQsMksa ds nkc esa ok;qe.Mh; nkc dh rqyuk esa
1&3 mmHg nkc dh o`f) gks tkrh gSA bl dkj.k ok;q QsQMksa esa ls
ok;qe.My esa ckgj fudky nh tkrh gSA fu'olu ,d lf; f;k gS tc
dh mPN'olu ,d fuh; f;k gSA mPN'olu dh ok;q esa 16 izfr'kr
vkWDlhtu gksrh gSA

457
l laokru esa ok;q dh ek=k,a %& QsQMksa esa laokru ds nkSjku Hkjus okyh
ok;q o ckgj fudyus okyh ok;q dks ekiuk okl ekiu dgykrk gSA bls
olu ekih;U= ds }kjk ekirs gSA QsQMksa ls lacaf/kr ok;q dh bu ek=kvksa
dks Qqlh; vk;ru dgrs gSA ;g fuEu izdkj ds gksrs gS &
1- Tokjh; vk;ru & lkekU; voLFkk esa QsQMksa esa Hkjus okyh ok;q o
ckgj fudyus okyh ok;q ds vk;ru dk Tokjh; vk;ru dgrs gSA ,d
lkekU; ;qok iq:k ds fy, ;g 500 feyh- gksrk gSA
2- fu'olu vkj{kh vk;ru & iz;kl }kjk cy iwoZd xzg.k dh x;h ok;q
dh ek=k fu'olu vkj{kh vk;ru dgykrk gSA ,d lkekU; ;qok
iq:k ds fy, ;g 2500 feyh- gksrk gSA
3- mPN'olu vkj{kh vk;ru & iz;kl }kjk cy iwoZd ckgj fudkyh
x;h ok;q dh ek=k mPN'olu vkj{kh vk;ru dgykrk gSA ,d
lkekU; ;qok iq:k ds fy, ;g 1500 feyh- gksrk gSA
4- vo'ksk vk;ru & vf/kdre iz;kl }kjk mPN'olu ds ckn cph gq;h
ok;q dh ek=k dks vo'ksk vk;ru dgrs gSA ;g 1000 feyh- gksrk gSA
5- vf;kodk'kh ok;q & olu ekxZ esa ik;h tkus okyh ok;q ds vk;ru
dks vf;kodk'kh ok;q dgrs gSA ;g yxHkx 150 feyh- gksrk gSA
6- vUr%'okl lkeF;Z & vf/kdre psBk }kjk QsQMksa esa xzg.k dh x;h
dqy ok;q dh ek=k dks vUr%'okl lkeF;Z dgrs gSA
vUr%'okl lkeF;Z + Tokjh; vk;ru $ fu'olu vkj{kh vk;ru
3000 feyh- 500 feyh- $2500 feyh-
7- dk;kZRed vo'ksk lkeF;Z & ok;q dh og ek=k tks lkeuh;
mPN'okl ds ckn
QsQMksa esa ksk jg tkrh gSaA dk;kZred vo'ksk lkeF;Z dgykrh gSA

458
 dk;kZRed vo'ksk lkeF;Z + mPN'olu vkj{kh vk;ru $ vo'ksk
vk;ru 2500 feyh- 1500 feyh- $ 1000
feyh-
7- ltho lkeF;Z &
ltho lkeF;Z + mPN'olu vkj{kh vk;ru $ fu'olu vkj{kh
vk;ru 4500 feyh- 1500 feyh- $ 2500
feyh-
8- dqy Qqlh; lkeF;Z &
dqy Qqlh; lkeF;Z ltho lkeF;Z $ vo'ksk vk;ru
5500 feyh- 4500 feyh- $ 1000 feyh-
n laokru dk fu;eu %& euq"; esa,d ckj olu ysus dh f;k 5
lSd.M esa iw.kZ gksrh gSa ftlesa 2 lSd.M fu'olu o 3 lSd.M mPN'olu
eas yxrh gSA laokru dh f;k rfU=dh; fu;a=.k esa gksrh gSA efLrd
esa blds fy, nks dsUnz ik;s tkrs gSa&+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
1- okl dsUnz & ;g esMwykvk++ + + + + + WCyksxsaVk es ik;k tkrk gSA
2- U;weksVsfDld dsUnz & ;g iksUl oSjksyk;h esa ik;k tkrk gSA
okl dsUnz ds nks Hkkx gksrs gS& vUr%'olu dsUnz o ckg;'olu dsUnzA
vUr% olu dsUnz ls nks rfU=dk,a fudyrh gSA ,d rfU=dk bUVj dksLVy
rfU=dk o sfud rfU=dk e'k% bUVj dkWLVy isf'k;ksa o MkW;ke dh
jsfM;y isf'k;ksa dks tkrh gSA vUr% olu dsUnz ls mhiu mijksDr
rfU=dkvksa }kjk e'k% bUVjdkWLVy isf'k;ksa o MkW;ke dh jsfM;y isf'k;ksa
dks tkrh gSA blds ifj.kkeLo:i ilfy;ka ckgj f[kp tkrh gSa o MkW;ke
piVk gks tkrk gSA blls o{kh; xqgk dk vk;ru vf/kd o nkc de gks
tkrk gS blds ifj.kkeLo:i fuolu gksrk gSA
QsQMksa ds rdks aes fo'ksk izdkj ds xzkghdsUnz ik;s tkrs gS tks
vUrjokgh ok;q ls mhihr gksdj osxl rfU=dk }kjk vkosx cgholu dsUnz

459
rd igqpkrs gSA cgh'olu dsUnz vUr%'olu dsUnz dks laneu vkosx Hkstrk
gSA blls ls vUr'olu dk laned gks tkrk gSA bls gsfjax czs;qj izfrorZ
dgrs gSA
lkekU; oklksPNokl esa mPNolu ds fy, vkosx izsfkr ugha fd;s
tkrs gSA rhoz oklksPNokl ds nkSjku gh cgh olu dsUnz }kjk vkosx Hksts
tkrs gSA vlk/kkj.k n'kk esa gh okl nj o okl dh rhozrk dks ?kVkus
Ck<kus gsrq U;weksVsfDld dsUnz o cfg'olu dsUnz dk;Z djrs gSA
QsQMks esa xSl fofue; & QsQMks dh lcls NksVh lajukRed ,oa
f;kRed bZdkbZ dqfidk,a gksrh gS o buesa oluh; lrg ik;h tkrh gS
tgakW xSl fofue; gksrk gSS euq"; ds nksuksa QsQMksa esa dqy feykdj 30 djksM
dqfidk,a ik;h tkrh gS dqfidkvksa esa vR;f/kd ckjhd kYdh midyk dk
vLrj ik;k tkrk gSA ;g ,fifFkyh;e jDr dsf'kdkvksa dh fHkfr ds lkFk
feyh jgrh gSa A ;g nksuksa feydj oluh; lrg dk fuekZ.k djrh gSaA
xSlksa dk fofue; vkWDlhtu o dkcZuMkWbZvkDlkbZM ds vkaf'kd nkc ds
vk/kkj ij folj.k }kjk gksrk gSA xSl mPp vkaf'kd nkc ls fuEu vkaf'kd
nkc dh vksj folfjr gksrh gSA
vkaf'kd nkc &
ok;qe.Myh; xSlkas dk leqnzh; lrg ij dqy lkekU; nkc 760 mmHg

gksrk gSA ok;q esa mifLFkr izR;sd xSl dqy nkc dk dqN Hkkx mRiUu djrh
gS ftls vkaf'kd nkc dgrs gSA ;g nkc lEiw.kZ ok;q esa mifLFkr ml
fuf'pr xSl dh lkUnzrk ij fuHkZj djrk gSA vkaf'kd nkc dk rkRi;Z gSa
dqy nkc dk va'k A xSl dk vkaf'kd nkc xSl feJ.k esa ml xSl dh
izfr'kr ds lekuqikrh gksrk gSaA bl xSl feJ.k }kjk izkIr nkc 760 mm

Hg dks fdlh xSl O;fDrxr nkc dh izfr'kr ls Hkkx nsdj fudkyk tkrk
gSA
ok;qe.Myh; ok;q dk laxBu vkDlhtu = 21 izfr'kr] ukbVkstu =

78 izfr'kr] dkcZuMkWbvkWDlkbM = 0-04 izfr'kr

460
 1- vkWDlhtu dk vkaf'kd nkc 760x21/100 = 159.6 mmHg

2- dkcZuMkWbvkWDlkbM vkaf'kd nkc 760x0.04/100 = 0.3 mmHg

3- ukbVkstu vkaf'kd nkc 760x78/100 = 600 mmHg

vkaf'kd nkc ok;qe.My dwihdh; ok;q jDRk

PO2 mmHg 160 100 40

PCO2mmHg 0-3 40 45

461
jDRk }kjk vkWDlhtu dk ifjogu &
euq"; esa izR;sd 100 feyh- jDr }kjk yxHkx 20 feyh- vkWDlhtu ys
tk;h tkrh gSA vkWDlhtu dk ifjogu nks :ikas esa gksrk gSA
1- jDr esa mifLFkr ty esa ?kqyhr voLFkk esa 2 ls 3 izfr'kr

462
 2- fgeksXyksfcu ds lkFk cfU/kr voLFkk esa 97 ls 98 izfr'kr
fgeksXykfcu dh mifLFkfr ds dkj.k jDr dh vkWDlhtu ogu {kerk 70 xq.kk
c< tkrh gSA fgeksXyksfcu ,d ykSg vk;ju ;qDr ;kSfxd gksrk gSA ftlesa
ghe gksrk gS tks Xyksfcu uked izksfVu ls tqMk gksrk gSA bldk v.kqHkkj
67000 gksrk gSA fgeksXyksfcu esa mifLFkr izR;sd ghe vkWDlhtu ds ,d v.kq
ls la;ksx djrk gSA bl izdkj lEiw.kZ gheksXyksfcu v.kq 4 vkWDlhtu v.kqvksa
dk ifjogu dj ldrk gSA gheksXyksfcu ,oa vkWfDltu ds la;qxeu ls cus
inkFkZ dks vkWfDlgheksXyksfcu dgk tkrk gSA
Hb+4O2 --------------- Hb(O2)4

gheksXyksfcu ,d xgjs yky jax dk inkFkZ gksrk gS tcfd

vkWfDlgheksXyksfcu pedhys yky jax dk gksrk gSA ,d lkekU; O;fDr ds
izfr 100 feyh- :f/kj esa yxHkx 15-0gm Hb ik;k tkrk gSaA ,d xzke
gheksXyksfcu yxHkx 1-34 feyh- vkWDlhtu dks la;qxfer dj ldrk gSA bl
izdkj 100 fefy- kq} :f/kj 20 fefy vkWDlhtu dks ifjogu djrk gSA
/keuh;ksa esa mifLFkr :f/kj esa vkWDlhtu dk nkc 40 mmHg gksrk gS ijUrq
dksf'kdkvksa ,oa mrdksa esa vkWDlhtu dk nkc dkQh de 1 ls 40 mmHg
gksrk gSA bl izdkj :f/kj ,oa kkjhjhd dksf'kdkvksa esa vkWDlhtu nkc esa
vUrj gksus ds dkj.k vkWDlhtu vkDlhgheksXyksfcu ls vyx gksdj
dksf'kdkvksa esa foljhr gks tkrh gSA vkDlhtu gheksXyksfcu ds la;qXeu ls
izkIr vkWDlhfgeksXyksfcu dk fo;kstu vko';drk iMus ij iqu% vkWDlhtu o
gheksXyksfcu esa gks tkrk gSA ;g ,d mRe.kh; f;k gksrh gSaA
Hb4O8------------------- 4Hb+4O2

vkWDlhtu ds v.kq gheksXyksfcu dk vkWDlhdj.k ugha djrsA

gheksXyksfcu ds pkjks vk;ju ijek.kq vkWDlhtu ds ,d&,d v.kq dks ys
tkus dh {kerk j[krs gSA bl izdkj vk;ju dh vkWDlhdj.k voLFkk esa dksbZ
ifjorZu ugh gksrk gSA

463
 ;fn jDr esa vkstksu feyk;s rks gheksXyksfcu dk vk;ju ,d bysDVksu
R;kx dj Fe+3 esa cny tkrk gSA vc bls fefFk;kssXyksfcu dgrs gSA bl esa
vkWDlhtu ds ogu dh {kerk ugha ik;h tkrh gSA
vkWDlhtu fo;kstu o
izfr'kr gheksXyksfcu lar`Irrk o vkWDlhtu ds vkaf'kd nkc dk
xzkQh; fp=.k vkWDlhtu fo;kstu o dgykrk gSA fdlh fuf'pr
vkWDlhtu lkanzrk ij] gheksXyksfcu ,oa vkWDlhgheksXyksfcu ds e/; ,d
fuf'pr vuqikr cuk jgrk gSaA bl izdkj vkWDlhtu ds nkc rFkk jDr }kjk
vkDlhtu ds xzg.k ,oa eqfDr ds chp okLrfod laca/k vkWDlhtu fo;kstu
o }kjk iznf'kZr fd;k tkrk gSaA vkWDlhtu dk vkaf'kd nkc 40 mmHg

gksrk gSA tks gheksXyksfcu ds 75 izfrkr dks lar`Ir djrk gSaA tc dh

vkWDlhtu dk vkaf'kd nkc 100 mmHg gksrk gS rks gheksXyksfcu dk 97-5
izfrkr lar`Ir gksrk gSA vkWDlhtu fo;kstu o flXekdj gksrk gSa mrd
dh vksj vkWDlhtu ds vkaf'kd nkc esa deh ds dkj.k vkWDlhgheksXyksfcu dk
fo;kstu gks tkrk gSa vkSj vkDlhtu eqDr gks tkrh gSA vkWDlhtu fo;kstu
o dk dkcZuMkWbvkWDlkbM o gkbZMkstu vk;u dh lknzrk c<us ds lkFk
&lkFk nkfguh vksj f[klduk cksgj izHkko dgykrk gSA

464
dkcZuMkbvkWDlkbZM dk jDr }kjk ifjogu
dksf'kfd; 'olu ds }kjk dk dkcZuMkbvkWDlkbZM vif'kB inkFkZ ds
:i esa eqDr dh tkrh gSA dksf'kdkvksa ls ;g igys mrd nzo esa vkrh gS
blds ckn jDr dsfkdkvksa dh f>yh ls jDr esa folfjr gks tkrh gSa
dksf'kdkvksa esa blds }kjk 46 mmHg vkaf'kd nkc mRiUu fd;k tkr gSaA
jDr esa dkcZuMkbvkWDlkbZM dk vkaf'kd nkc 40mmHg gksrk gSA vr% ;g
jDr esa foljhr gks tkrh gSaA vksj v'kq) jDRk dk fuekZ.k gksrk gSa A
dkcZuMkbvkWDlkbZM dk jDr }kjk ifjogu fuEu :iks esa fd;k tkrk gSA
1- HkkSfrd fofy;u ds :i esa %&
dkcZuMkbvkWDlkbZM jDr IykTek esa mifLFkr ty ls f;k dj dkcksZfud
vEy dk fuekZ.k djrh gSaA bl :i esa dsoy 7 izfr'kr dk ifjogu gksrk
gSaA

co2 + H2O---------------- H2CO3

;fn dkcksZfud vEy dh lkanzrk es o`f} gksrh gS rks ;g fo?kfVr gksdj
gkbZMkstu vk;u ,oa dkscksZusV vk;u nsrk gSaA

H2CO3--------------H + HCO3 -

;fn gekjs :f/kj }kjk lEiw.kZ co2 dk ifjogu dkcksZfud vEy ds :i

esa fd;k tk;s rks jDr dh PH.7.4 Lks ?kV 4.5 jg tkrh gSA vFkkZr ;g
vf/kd vEyh; lkanzrk gks tk;sxhA ;g fLFkfr ?kkrd gks ldrh gSaA bl
dkj.k ek= 7 izfr'kr co2 gh HkkSfrd fou;u ds :i esa ikbZ tkrh gSA 7.4

PH ij dkcksZfud vEy ,oa ckbdkcksZusV vk;uks dk vuqikr 1:20 gksrk gSA

Tkc dfidkvksa esa o2 gheksXyksfcu ds lkFk feydj vkWDlhgheksXyksfcu
cukrh gS rks gheksXyksfcu dh co2 ds lkFk tqMus dh {kerk de gks tkrh
gSaA vEyh; gheksXyksfcu eqDr djras gSA ;g ckbdkscksZusV vk;u ls feydj

465
dkcksZfud vEy dk fuekZ.k djrs gSA dkcksZfud vEy co2 o H2O esa VwVdj
co2 eqDr djrk gS bls gsYMsu izHkko dgrs gSA

Haemberger phenomenon -Cloride shift

dkcZu eksuksvkWDlkbM dk izHkko

gheksXyksfcu vkWDlhtu dh rqyuk esa co ls 230 ls 250 xquk rsth ls
f;k djrk gSA
ok;q esa co dh 1 izfr'kr ek=k Hkh izk.k ?kkrd fl) gks ldrh gSA
'olu xq.kkad %&
mRiUu co2 dh ek=k
iz;qDr o2 dh ek=k

dkcksZgkbMsV 'olu xq.kkad 1

olk 'olu xq.kkad 0.7
izksVhu 'olu xq.kkad 0.8

466
oLrqfu"B iz'u

1- olu ekxZ o eq[k xqgk dks vyx djrs gSa&

1 mijh gksB 2 zU;wye
3 rkyw 4 ohye isysVkbZ

2- nksuksa uklk ekxksZa ds chp ikbZ tkrh gS&

1izheSfDlyk 2 eSfDlyk
3 eslsFkekWbM 4isysVkbu

3- ,sMel ,iy D;k gS&

1 uj dk d.B 2eknk dk d.B
3uj o eknk dk d.B 4 ohye isysVkbZ

4- ukfldk os'e ds Nr dk fuekZ.k fdl vfLFk }kjk gksrk gS&

1 usty vfLFk 2 izheSfDlyk vfLFk
3 eSfDlyk vfLFk 4 isysVkbu vfLFk

5- euq"; ds cka;s QsQMsa esa fdrus fi.M ik;s tkrs gS&

1 nks 2 rhu
3 pkj 4 N%

6- ysfjaDl esa mikfLFk;ka ikbZ tkrh gSa&

1 ,d 2 nks
3 rhu 4 pkj
7- - lsUVksfjfu dh mikfLFk fdlls lEcfU/kr gS&
1Fkk;jkWbM 2 ,fjVhukWbMl
3fdzdkWbM 4 ,fiXyksfVl

8- Vjckbuy vfLFk;ksa dk fuekZ.k gksrk gS&

1 usty vfLFk 2 eSfDlyjh vfLFk ls
3 bFkekWbM vfLFk ls 4mijksDr lHkh ls A

9- ysfjaDl esa ikbZ tkus okyh c ds vkdkj okyh mikfLFk gS&

1Fkk;jkWbM 2 ,fjVhukWbMl
3fdzdkWbM 4,fiXyksfVl

10- olu o vkgkj uky dk dzkWl iFk gS&

1 xzluh 2 xzfldk
3 xzg.kh 4 ukfldk os'e

467
11- ysfjaDl esa iw.kZ NYys leku mikfLFk gS&
1Fkk;jkWbM 2 ,fjVhukWbMl
3fdzdkWbM 4,fiXyksfVl

12- Vsfd;k dk mnHko gksrk gS&

1 ,DVkehlkssMeZ ls 2ehlksMeZ ls
3 ,DVksMeZ ls 4 ,.MksMeZ ls

13- Loj if;ksa dh fLFkfr gSa&

1Fkk;jkWbM o ,fjVhukWbMl ds chp 2Fkk;jkWbM o fdzdkWbM ds chp
3fdzdkWbM o ,fjVhukWbMl ds chp 4,fjVhukWbMl o ,fiXyksfVl ds chp

14- fuEu esa ls fdl mikfLFk;ksa dh la[;k ysfjaDl esa nks gksrh gSa&
1Fkk;jkWbM 2 ,fiXyksfVl
3 ,fjVhukWbMl 4fdzdkWbM

15- QsQMksa dk mnHko gksrk gS&

1 ,DVksMeZ ls 2ehlksMeZ ls
3 ,.MksMeZ ls 4,DVkehlkssMeZ ls

16- ysfjaDl dh lcls cMh mikfLFk gS&

1Fkk;jkWbM 2 ,fjVhukWbMl
3fdzdkWbM 4,fiXyksfVl

17- Vsfd;k esa ik, tkus okys NYys gksrs gaS&

1 mikfLFky 2 vfLFky
3 dSfylhQkbZM 4 dkbfVul A
18- euq"; ds nka;s QsQMsa esa fdrus fi.M ik;s tkrs gS&
1 nks 2 rhu
3 pkj 4 N%
19- euq"; esa dwfidkvksa dh dqy la[;k gS&
1 30 djksM+ 2 40 djksM+
3 50 djksM+ 475 djksM+
20- Hkkstu dks ok;q uky esa tkus ls jksdrk gS&
1 ,fiXyksfVl 2 XyksfVl
3xyV 4 rkyq

21- iq:k esa Loj rUrq dh yEckbZ gksrh gS&

1 1-7 lseh+ 2 2 lseh+
3 2-3 lseh+ 4 3-5 + lseh+

468
22- Mk;ke lgk;d gS&
1 ew= o ey R;kx esa 2 izlo esa
3 laokru esa 4 mijksDr lHkh esa

23a ukfldk os'e ds Q'kZ dk fuekZ.k djus okyh vfLFk gS&

1 usty vfLFk 2 izheSfDlyk o eSfDlyk vfLFk
3 eslsFkekWbM vfLFk 4 isysVkbu vfLFk

24 ek/;e dks oluh; lrg rd ys tkuk o mldk fujarj uohuhdj.k djuk

dgykrk gS&
1 laokru 2 olu
3 vUr% olu 4 mijksDRk lHkh
25 fu'olu esa &
1 jsfM;y o vUr% vUrjki'kqZd isf'k;ksa esa lsdqpu gksrk gSA
2 jsfM;y o ckgk vUrjki'kqZd isf'k;ksa esa lsdqpu gksrk gSA
3 vUr% o ckgk vUrjki'kqZd isf'k;ksa esa lsdqpu gksrk gSA
4jsfM;y] vUr% vUrjki'kqZd isf'k;ksa esa lsdqpu gksrk gSA

26 fu'olu esa QsQMksa esa ok;qe.Myh; nkc dh rqyuk esa &

1 1&3 mmHg dh o`f} gksrh gSA
2 1&3 mmHg dh deh gksrh gSA
3 4&6 mmHg dh o`f} gksrh gSA
4 4&6 mmHg dh deh gksrh gSA

27 mPNolu ds nkSjku QsQMks ds nkc esa &

1 1&3 mmHg dh deh tkrh gSA
2 1&3 mmHg dh o`f} tkrh gSA
3 4&6 mmHg dh o`f} tkrh gSA
4 4&6 mmHg dh deh tkrh gSA

28 ?kcjkgV o O;k;ked s le; ruqiV dk ladqpu &

1 1&2 xq.kk vf/kd gksrk gSA 2 4&5 xq.kk vf/kd gksrk gSA
3 1&2 xq.kk de gksrk gSA 4 4&5 xq.kk de gksrk gSA

29 mPNolu dh ok;q esa O2 gksrh gS &

1 5&10 izfr'kr 2 10&12 izfr'kr
3 16 izfr'kr 4 20 izfr'kr
30 lkekU; voLFkk esa QsQMksa esa Hkjus okyh ok;q o QsQMksa ls ckgj fudyus okyh
ok;q ds vk;ru dks dgrs gS &
1 Tokjh; vk;ru
2 fu'opu vkj{kh vk;ru

469
 3 mPNolu vkj{kh vk;ru
4 vo'ksk vk;ru

31 ,d lkekU; Tokjh; vk;ru gS &

1 100 c.c. 2 1000 c.c. 3500 c.c.4 150 c.c.

32 psVk ;k iz;kl }kjk cyiwoZd xzg.k dh xbZ ok;q ds vk;ru dks dgrs gS &
1 Tokjh; vk;ru
2 fu'opu vkj{kh vk;ru
3 mPNolu vkj{kh vk;ru
4 vo'ksk vk;ru

33 vo'ksk vk;ru gS&

1 100 c.c. 2 500 c.c. 31000 c.c.4 2500 c.c.

34 Tokjh; vk;ru $vUr%'okl vkj{kh vk;ru fdlds cjkcj gS &

1 fu'opu vkj{kh vk;ru ds 2 mPNolu vkj{kh vk;ru ds
3 vUr%'okl lkeF;Z ds 4 dk;kZRed vo'ksk lkeF;Z dsA

35 mPNokl vkjf{kr ok;q $ vo'ksk ok;q gS &

1 Tokjh; vk;ru ds 2 vUr%'okl lkeF;Z
3 mPNolu vkj{kh vk;ru ds 4 dk;kZRed vo'ksk lkeF;Z dsA

36 dqy QqQql lkeF;Z gS &

1 vUr'olu vkj{kh vk;ru $ fu'olu vkj{kh vk;ru
2 vUr'olu vkj{kh vk;ru $ fu'olu vkj{kh vk;ru$Tokjh; vk;ru
3 ltho lkeF;Z $vo'ksk 4 mijksDr esa ughA
37 o;Ld O;fDr dh laokru nj gS
1 5& 8 izzfr feuV 2 12& 15 izzfr feuV
3 72 izzfr feuV 4 38 izzfr feuV
38 efgykvksa Loj rUrq dh yEckbZ gksrh gS&&
1 1-7 lseh+ 2 2 lseh+
3 2-3 lseh+ 4 3-5 + lseh+

39 euq"; esa ,d ckj lakl ysus dh f;k esa fdruk le; yxrk gS &
1 5 lSd.M 2 2 lSd.M
3 3 lSd.M 4 4 lSd.M

40 euq"; esa fu'opu o mPNolu esa e'k% le; yxrk gS&

1 5&5 lSd.M 2 2&3 lSd.M
3 3&3 lSd.M 4 3&2 lSd.M

470
41 okl dsUnz ;k laokru dsUnz fLFkr gksrk gS&
1 QqQql esa 2 esM~;wyk vksCyksaxsVk esa
3 iksUl oSjksykbZ esa 4 ruqiV~ esaA

42 U;weksVSfDld dsUnz dgkW ik;k tkrk gS &

1 QsQMksa esa 2 iksUl osjksykbZ ruqiV esa
3 ruqiV esa 4 esM~;wyk esaA

43 ok;q esa CO2 dk vkaf'kd nkc gS&

1 70 mmHg 2 0-3 mmHg
3 30 mmHg 4 0-8 mmHg

44 ok;q esa lkekU;r;k vkWDlhtu dk vkaf'kd nkc gksrk gS &

1 160 mmHg 2 100 mmHg
3 30 mmHg 4 0-8 mmHg

45 1 yhVj /keuh jDr O2 dh ?kqfyr voLFkk esa ek=k gS &

1 1 feyh- 2 3 feyh-
3 5 feyh- 4 7 feyh-

46 vkWDlhtu dk ghekXyksfcu ds lkFk cfU/kr voLFkk esa ifjogu gksrk gS&

1 30&40 izfr'kr 2 47&48 izfr'kr
3 60&70 izfr'kr 4 97&98 izfr'kr

47 gheksXyksfcu O2 ogu dh {kerk dks c<krk gS &

1 10 xquk 2 50 xquk 3 70 xquk 4 100 xquk
48 gheksXyksfcu dk ,d v.kq O2 ds fdrus v.kq dk ifjogu djrk gS &
1 1 2 2 3 3 4 4

49 1 xzke gheksXyksfcu esa fdeuh O2 dk cU/ku cukus dh {kerk gskrh gS &

1 1-34 feyh 2 2-34 feyh
3 3-34 feyh 4 4-34 feyh
50,d lkekU; o LoLFk O;fDr ds 100 feyh- gheksXyksfcu }kjk fdruh vkWDlhtu
ogu dh {kerk ik;h tkrh gS&
1 15 feyh 2 20 feyh
3 200 feyh 4 400 feyh A

471