Anton Beriaj

BALKANSKA KOMPARATISTIKA KAO PO-ETIKA BALKANSKE KULTURE

Sarajevske Sveske br. 32/33
Esej o moguem konstituiranju balkanske komparatistike

1. Raspravljati o uporednoj balkanistici kao znanstvenoj disciplini, najblae reeno, znai

govoriti o neemu to bi trebalo biti in statu nascendi. Time se otvara vie pitanja na koja bi, za
sada, bilo pogreno i traiti odgovore.

Pa ipak, ve na samom poetku se namee pitanje: da li je mogua jedna uporedna balkanistika?

Istovremeno se postavlja i ve staro pitanje: do koje mere jedna mogua (balkanska) uporedna
knjievnost moe postati generalizirajuom, i u kakvom odnosu bi ovakva generalizacija bila
naspram nacionalnih knjievnosti, s jedne, i daljih generalizacija u okviru paradigmi: Istok -
Zapad, centrizmi - perifernosti, nacionalno - univerzalno, etc.

tavie, ve (samouspostavljeni) kontekst pokuaja promiljanja ove problematike pretpostavlja

implicite mogunost i, ak, poeljnost uspostavljanja jedne takve discipline sa svim propratnim
institucijama: katedrama, asopisima, udruenjima, konferencijama, prijevodima, etc.

2. Drugo pitanje, koje se takoer postavlja jeste: zato bi bila potrebna jedna balkanska
komparatistka? Moda bi odgovor na ovo pitanje trebalo traiti, po mome sudu, van
tradicionalno definiranog pukog znanstvenog interesa, ime se taj bazini interes dakako ne
dovodi u pitanje. Naime, Yves Chevrel govori o komparativnoj etici, koja bi doprinela stvaranju
novog (planetarnog) humanizma, s one strane nacionalizma, netolerancije, rasizma, prezira
prema Drugome... Jo je Franois Jost sada ve daleke 1974 pisao u hegelijanskom duhu:

Comparative literature represents a philosophy of letters, a new humanism. Its fundmental

principle consists of the belief in the wholeness of the literary phenomenon, in the negation of
national autarkies in cultural economics, and, as a consequence, in the necessity of a new
axiology. National literature cannot constitute an intelligible field of study because of its
arbitrarily limited perspective: international contextualism in literary history and criticism has
become a law. Compaative literature epresents more than n academic discipline. It is an overall
view of literature, of the world o letters, a humanistic ecology, a literary Weltanschauung, a
vision of the cultural universe, inclusive and comprehensive ... Comparative literature is the
ineluctable result of general historical developments.

U ovom kontekstu se otvaraju iroke mogunosti: 1. Dekonstrukcije nacionalnih canona,

kojima se esto puta u balkanskim kulturama od romantizma naovamo (u nekima i prije toga)
pridavao status religioznosti, nepromjenljive (nacionale/nacionalistike) svetosti, dakle
komparatistika perspektiva bi posluila kao mogunost de-konstrukcije i ponovnog
sagledavanja nacionalnih canona, odnosno logike i etike njihova funkcioniranja; 2. Us-
postavljanje odnosa izmeu nacionalnih knjievnih canona sa identitetskim politikama i odnosa
sa Drugim, razliitim, to bi kao posljedicu imalo sagledavanje diskurzivnog polja unutar samih
pojedinanih kultura i to bi svakako stvaralo pretpostavke za istraivanje operacionalnih
mehanizama koji su omoguili da i knjievni diskurzi postanu dijelom, recimo, ratnoga diskurza;
3. Sagledavanja i dekonstruiranja hegemonistikih diskurza, kolonijalnih/centristikih versus
periferijskih knjievnih diskurza na Balkanu, posebno u svijetlu knjievnosti ex Yu.

Sama komparativna djelatnost bi otvorila perspektivu za pokuaj uspostavljanja svojevrsnog

balkanskog knjievnog canona, koji bi zapravo bio canon u procesu, otvoren prema
kontinuiranom us-postavljanu putem te djelatnosti. Taj canon ne bi trebalo da konstituiraju samo
junoslavenske knjievnosti, kao svojevrsna interliterarna zajednica, ve i albanska i grka
knjievnost. Taj komparativni balkanski knjievni canon bi zapravo trebalo da predstavlja jedan
novi prostor dijaloginosti knjievnih, kulturnih i inih diskurza, a sledstveno tome i mogunost
konstituiranja jednog novog humaniteta, nove po-etike balkanske kulture.

3. Kada je rije o albanskoj knjievnosti u kontekstu tako koncipirane balkanske komparatistike,

vrijedilo bi napomenuti da se radi o specifinom i veoma interesantnom sluaju, iako ne i o
njezinom moguem povlatenom statusu.

Jednostavno, radi se o polidiskurzivnom i multikulturnom knjievnom prostoru (a koja to kultura

i knjievnost nije per definitionem upravo to?), koji je u svojoj dijahroniji utemeljen na
latinskom humanizmu (XV i XVI vijek), katolikoj crkvenoj knjievnosti (XVI i XVII vijek,
koja u sebi inkorporira stvaralake postavke od medijevalne poetike do religioznog baroka),
vizantijskoj crkveno-didaktikoj knjievnosti i knjievnosti alhamijado (uglavnom XVIII vijek
kao mainstream, pisane arapskim pismom i u okvirima arapsko-osmanskih poetikih postavki),
da bi zatim uslijedio tipini balkanski politiki romantizam (XIX vijek, stvaran u atipinoj
knjievnoj geografiji od june Italije do Istambula, Bukureta, Egipta...). Ako se ovome doda
povlateni status koji je pridavan folklornoj tradiciji i usmenoj knjievnoj tradiciji, ne samo u
poetiko/estetskom, ve i u kontekstu identitetskih politika i populistikih ideologema i
ideologija od romantizma do socrealizma pa, u nekim diskurznim paradigmama i dan danas,
mogu se sagledati analogije, paralelizmi (iako katkada relativni), pa ak i zajednike matrice
mitopoetinog i imagolokog funkcioniranja tog prostora sa ostalim balkanskim knjievnostima
(hrvatskom, bosanskom, srpskom, crnogorskom, makedonskom, grkom...). Mogli bi se
ustanoviti ak i gotovo istovjetni modeli heteroimaginativnog i autoimaginativnog stvaranja
predstava o sebi i drugima...

4. Ta potencijalna balkanska komparatistika, koristei operativne eksplanatorne postulate

intertekstualne komparatistike, diskurzne analize i semiotike kulture, mogla bi pokuati sa
uspostavljanjem knjievnog eona balkanskih literatura, ali ne samo u smislu stilsko-formalne
osobitosti nekog od razdoblja ili neke/nekih njenih knjievnosti, koja bi tako postala
univerzalnom, ve pre kao operacionalni modus diskurzivne interakcije knjievnog sa ostalim
tipovima diskurza (mitolokog, religijskog, historijskog, etnolokog, ili pak politikog)
interakcije koja stvara poseban tip diskurzivne etike, ali koja bi istovremeno oitovala
operacionalnu invarijantu i razne varijante u funkcioniranju mehanizama generiranja smislova i
uinaka u kulturi uope.

Zapravo, moglo bi se pretpostaviti da bi komparativno izuavanje komunikacijskih situacija,

komunikacijskih modela i kulturnih performativnih potencijala datih knjievnih diskurza,
doprinelo tome da knjievnosti i kulture Balkana misle, tj. misle drugaije i sebe i druge.