slam'da

Zhir-Snn Dncenin
ekimesi
llazm ve Karlik vne^i
 SLAMDA
ZHR-SNN DNCENN
EKMES

Ibn Hazm ve Erlik rnei

HSEYN GNE
Hseyin Gne

1977 ylnda Gerc/Batman'da d.du. ilkrenimini Ger-

YBO'da I991'de tamamlad. 1994 ylmda Mardin imam-
Hatip Lisesi, I999'da da Seluk niversitesi ilahiyat fakltesin-
den mezun oldu ve 2003 ubat'mda Seluk nv. Sosyal Bil. Enst.
Islam Mezhepleri Tarihi bilim dalnda yksek lisansm tamam-
ad.
Bu arada 1999-2002 yllan arasnda Konya'da imam-
Hatiplik grevi yapan yazar, 2004 ylnda Diyanet leri Bakan-
Seluk Eitim Merkezinin bitirerek Antalya/Manavgat lesi-
ne vaiz olarak atand. Halen Mardin/Omerli ilesinde mftlk
grevini yapmakta olup, Seluk nversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tits islam Tarihi Anabilim dalnda, "Dn, Siys ve Sosyal Et-
kisi Asndan Muhammed b. Hanefiyye ve Hayati" ko-
nulu doktora tezi almasn srdrmektedir.
 Kapak / minyatrk
Bask ncesi Hazrlk / Ahmet Acar
Bask / Taksim Ofset

Konya 2007

KTAPDNYASI YAYINLARI
G. ALEMAHMH. M.MUZAFFERCD. NO: 42/A
TEL: 033235348 11FAKS: 3527090KONYA
 NDEKLER

NSZ........................................................................11
KISALTMALAR......................................................................... 15

G R ..................................................................................... 17

I. ARATIRMANIN KONUSU, AMACI ve METODU. 17

II. ARATIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI............ 19

BRNC BLM
BN HAZM

I. BN HAZM'IN HAYATI, AHSYET VE ESERLER 21

1. Doumu, Nesebi, ocukluu ve

Siyasi Hayat........................................................... 21
2. lm Hayat............................................................ 24
3. lm Kiilii ve slbu...........................................28
4. Eserleri.................................................... 33
5. bn Hazm Hakknda Yaplan almalar:............................ 37
II. EL-FSAL F'L-MLEL VE'L-EHV' VE'N-NHAL..39

1. Eserin Teknik zellikleri....................................... 39

2. Eserin Metodu ve erii........................................ 40
KNC BLM
FSAL'DE SLM MEZHEPLER

I. SLM MEZHEPLERNN LENTARZI..............55

II. SLM MEZHEPLER..............................................59

1. Ehl-i Snnet......................... 59
2. Mrcie...................................................................60
3. Mu'tezile............................ 62
4. i.................................................................. 63
5. Hariciler........................................................ 65
E'RYYE................................................................ 67

I. GENEL OLARAK E'ARILIK................................... 67

II. E'RLN LER GELEN AHSYETLER.........73

1. Ebu'l-Hasen el-E'r............................................. 73
2. Kad Eb Bekr el-Bklln......................................78
 3. Ibn Frek.............................................................. 82
4. Simnn.........................................
NC BLM...................................................... 89
"EL-FSAL"DE E'RLERN GRLER VE
KONUNUN DEERLENDRMES.............................. 89

I. ALLAH'IN ISIM VE SIFATLARI............................ 89

1. Allah (a.c.)'m simleri............................................ 89

2. Allah (a.c.)'n Sfatlar............................................ 90
a. lim................................................................ 93
Deerlendirme............................................... 96
b. Sem' - Basar...................................................100
Deerlendirme.............................................. 100
c. Hayat............................................................ 101
Deerlendirme.............................................. 102
d. Kudret...........................................................103
Deerlendirme.............................................. 105
e. Yed/el, Vech/yz, Ayn/gz............................. 106
Deerlendirme.............................................. 106
f. Sret-i Rahman.............................................. 108
Deerlendirme.............................................. 109
g. Kelmullah, Kur'n ve I'czT-Kur'n............112
Kelmullah....................................................112
Birinci Mesele................................................112
Deerlendirme.............................................. 112
ikinci Mesele................................................. 112
Deerlendirme.............................................. 113
nc Mesele.............................................. 114
Deerlendirme............................................. 116
Drdnc Mesele............................... 116
Deerlendirme.............................................. 117
Kur'n...................................................... .....117
1. Kur'n'm Mahiyeti.................................117
D e e r le n d ir m e ................. 119
2. Kur'n'm Tertibi.....................................125
D e e r le n d ir m e .............................................126

I'cz'l-Kur'n.............................................. 127
1.1'cz'm Anlam....................................... 127
D e e r le n d ir m e .............................................128

2. Kur'n'm Mu'ciz Olup Olmad Meselesi

...............................................................129
Deerlendirme.............................................130
3. Kur'n'daki I'czm Miktar................... 132
Deerlendirme.............................................133
II. MAN - KUFUR MESELES....................................135

1. mnn Mahiyeti................................... 135

D e e r le n d ir m e ............................................ .............140

2. mn - stidll likisi ya da Taklidi mn.............. 145

D e e r le n d ir m e ....................................... 148

III. NBVVET..........................................................151

1. Peygamberlerin Gnahlar Karsndaki

Konumu................................................................. 151
D e e r le n d ir m e ...........................................................153

2. Veftmdan Sonra Hz. Muhammed'in Konumu ve

E'rlerin Ruh Anlay........................................... 157
D e e r le n d ir m e ...........................................................160

3. E'rlerin Mu'cize ve Sihir Anlay......................164

D e e r le n d ir m e ...........................................................166

IV. NSAN FLLER................................................... 171

1. Istit'a................................................................. 171
D e e r le n d ir m e ...........................................................172

2. Ef'l- Ibd........................................................... 173

D e e r le n d ir m e ......................................................... 173

3. Gnah - Tevbe.................................................... 174

 Deerlendirme.......................................................... 175
4. Muvft.............................................................176
Deerlendirme.......................................................... 178

V. MUHTELF MESELELER.............................................. 181

1. Eyann Tabiata.............................................................. 181

Deerlendirme.................................................................... 182
2. Ahvl.................................................
Deerlendirme............................................. 18
3. Cevher - Araz...................................................... 186
Deerlendirme.................................................................... 188
4. Paralanmayan Cz..............................................189
'Deerlendirme.................................................................... 191
5. mmet.............................................
Deerlendirme........................................................... 191

SONU ..................................................................... 193

BBLYOGRAFYA..................................................... 197
 ONSOZ

lh retiler kervannn son halkas olan "Islm Di-

ni"nin peygamberi, son peygamber Hz. Muhammed
(s.a.v.), siyas ve sosyal birlikten, bartan uzak, dzensiz,
kendi bana hareket eden, hak ve hukuk tanmayan, ahl-
k/insan deerlerden uzaklam, mrleri birbirleriyle
savamak ve yama ile geen bir toplumu, kendisine
"vahyedilen retiler" erevesinde 23 sene gibi ksa bir
srede tevhid/birlik sanca altmda toplanm, "kardelik
szlemesi" yle birbirlerine kenetlenmi, kardeini kendi
nefsine tercih eden, hak ve hukuka riayet eden, attklar
her admn hesabmm bir gn mutlaka sorulacann bilin
cinde olan, sava deil bar esas alan, ahlk/insan de
erlerin timsali bir toplum haline getirdi. te bylesine
"mucizev bir inklb"m forml olan lah retileri yani
Kur'n ve Snneti Hz. Muhammed (s.a.v.), ardndan m
metine emanet brakt; onlara bu emanetlere smsk sarl
malarn, aksi takdirde sonlarnn hsran olacana dikkat
ekerek hayata gzlerini yumdu.

11
metine emanet brakt; onlara bu emanetlere smsk sarl
malarn, aksi takdirde sonlarmm hsran olacama dikkat
ekerek hayata gzlerini yumdu.
Hz. Muhammed (s.a.v.)'in ardndan mmet, gn ge
tike gerek sosyal, kltrel ve ekonomik artlarm deime
si, gerek siyas ve itikk sebeplerden dolay frkalamaya
balad. zellikle emanet braklan Kitap ve Snnete yakla
m tarzlarnn artmas, siyas ihtiraslarn takviyesiyle
Havric, i, Mrcie, Cebriyye, Kaderiyye, Mu'tezile,
Selefiyye, Eariyye, Matridiyye, Zahiriyye gibi gurup
(mezhep/frka) ve alt guruplarn ortaya kmasna yol at.
Btn bu guruplarn ortak iddias, sz konusu emanetlere
en iyi kendilerinin sahip kt idi. Kendisini "Ehl-i Snnet
ve'l-Cemaat" yani Kur'n ve Snnete bal olan, Peygam
ber (s.a.v.)'in yolunu takip eden sahabenin yolundan gi
denler olarak, muhaliflerini de "Ehl-i Bid'at ve'd-Dallet"
olarak adlandran guruplar arasnda hakl veya haksz, ge
rek sava alanlarnda gerekse lm alanlarda atmalar s
lm tarihi boyunca sre gelmitir.
te bu guruplardan Kitap ve Snnet'e yaklam tarz
olarak nakl delilleri n planda tutan Selefiyye'nin bir alt
gurubu, kendi ifadeleriyle "hadisilerden bir gurup" diye
bileceimiz Zahir dncenin, Zhiriyyenin nc isimle
rinden bn Hazm'n, Ahmed b. Hanbel'in bam ektii
Selefiyye ve Eb Mansr el-Matrid'nin ncln yap-
12
t Matridiyye ile beraber "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat Eko-
l"nn ayan oluturan, akl ve nakl delilleri birlikte
kullanan Eryye'ye kar sert ve haksz eletirilerde bu
lunduunu gryoruz. bn Hazm, zellikle e l - F i s a l f i ' l -
M i l e l i v e l - E h v v e ' n - N i h a l " adl eserinde bata E'r- liin

imam Ebu'l-Hasen el-Er olmak zere Bklln ve Ibn

Frek gibi ahslan hedef almakta, onlarla ilgili eitli iddi
alarda bulunmakta, onlara eitli grleri nispet etmekte;
bu iddialar ve grler erevesinde hakl veya haksz ola
rak onlar eletirmekte, dolayl veya dolaysz olarak onlar
"tekfr" etmektedir.
Biz de bu almamzda bn Hazm'm, bata e l - F i s a l
olmak zere eserlerinde Erlere ynelik iddialar, eleti
rileri ve onlara nispet ettii grlerin gereklik derecesini
ortaya koymaya, E'r kaynaklarda bu iddia ve grlerin
karln bulmaya altk.
Yksek lisans tezi olarak, "bn Hazm'm el-Fisal'de
E'rlerle lgili Grleri ve Bunun Deerlendirilmesi"
adyla hazrlanan bu alma srecinde konunun seimi,
programm tespiti ve alma esnasnda gerekli kaynaklara
ulama hususunda yardmlarn esirgemeyen hocalarm
Prof. Dr. erafeddin GLCK, Yrd. Do. Dr. Ltf ENEL
ve bu almay ynlendiren Danman hocam Yrd. Do.
Dr. Seyit BAHIVAN'a; Ayrca, "tez savunma snavnda"
almann gelitirilmesi ve bir kitap olarak bastrlmas
13
noktasnda tavsiye ve direktiflerinden olduka yararland
m jri heyetindeki deerli hocalarm Prof. Dr. Sleyman
TOPRAK ve Do. Dr. Zekeriya GLER'e sayglarmla...

Hseyin GNE
M a r d in -2 0 0 7

14
 KISALTMALAR

a.c. : Azze ve Celle

a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale/mukaddime
a.s. : Aleyhi's-Selm
a. y. : Ayn yer
b. : Bin, bn
bkz. : Baknz
bs. : Bas/Bask/Basm
ev. : eviren
DB : Diyanet leri Bakanl
h. : Hicr
Hz. : Hazreti
A : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
kr. : Karlatrnz
m. : Milad
r. a. : Radiyallahu anh/anhuma/anhum
rh. : Rahimahullah/rahimahumullah
s. : Sayfa/lar
sy. : Say
s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve's-Sellem
S.. : Seluk niversitesi
thk. : Tahkik eden
15
trs. : Tarihsiz
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
V. : Vefat
vs. : Ve saire.
vd. : Ve devam
vdr. : Ve dierleri
y :Yl

16
 GR

I. ARATIRMANIN KONUSU, AMACI ve METODU

Bu almann ana konusunu, bn Hazm'n, e l - F i s a l

f i ' l - M i l e l i v e ' l - E h v v e n - N i h a l admdaki dinler ve mezhepler

tarihi asndan byk bir neme sahip olan ve bu konu

larda temel kaynak hviyetini tayan eserinde Erlere
ynelik dnce, iddia ve atflarn tespit ve bunlarn ger
ekliini ortaya koymak oluturmaktadr.
Giri, blm ve sonu halinde hazrlad-mz bu
almann;
Birinci blmnde ibn Hazm'm hayat, ahsiyeti ve
mevcut eserlerini arz ettikten sonra almamzn temelini
oluturan F i s a l ' eitli ynlerden tantmaya altk.
kinci blmde bn Hazm'm, F i s a l ' d e slm mezhep
leri tarihini ileyi tarzn, ardmdan onun "slm mezhep
leri tarihini/ mezheplerin tantmn" tasnifinde bir takm
deiikliler yapmak ve ksaltmakla birlikte "olduu gibi"
aktarmaya alk. Daha sonra Erliin mahiyetini, tarihi
geliimini, Erliin imam Ebu'l-Hasen el-Er ve
Erliin ileri gelen ahsiyetlerinden Bklln, ibn Frek
ve Simnn'nin hal tercemelerine yer verdik.
nc blmde bn Hazm'm sz konusu eserinde
E'rlerle ilgili dnce, iddia ve atflarna yer verdik. Al-
17
lah Tel'nn isim ve sfatlar, iman-kfr, peygamberlik,
insanm fiilleri, eyarun tabiat gibi deiik konularda
E'rlere atfettii, "onlarn grdr" diye onlara nispet
ettii grleri ve bu grlerle ilgili Ibn Hazm'n yorum
ve dncelerini "olduu gibi" aktardktan sonra her me
selenin/ baln akabinde "deerlendirme" bal altnda
bu atf, iddia ve dncelerin E'rlerle olan ilgisini
E'rlerin kaynaklarndan yararlanmak suretiyle bulmaya;
bn Hazm'n bu konudaki iddialarnn gereklik derecesini
ortaya koymaya altk.
Bu almann genel bir deerlendirmesi mahiyetinde
olan so n u b l m y le de almamza son noktay koyduk.

18
 II. ARATIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI

Bu almada yararlanlan temel kaynaklarn bamda

bn Hazm'n yukarda ad geen eseriyle;
ed-Durra fm Yecibu 'tikduh,
el-hkmfi sli'l-Ahkm,
el-Muhall,
Mertibu'l-Icm' fi'l-Ibdt ve'l-Mu'melt ve'l-
I'tikd adl eserleri yer almaktadr.1
Dier cepheden de E'r'nin
el-bne 'an Usli'd-Diyne,
Kitbu'l-Luma fi'r-Red al Ehli'z-Zey ve'l-Bida',
Maklt'l-slmiyyn ve htilfu'l-Musalln,
Risalef i stihsni'l-Havd f i lmi'l-Kelm,
Risale il Ehli's-Sar bi Bbi'l-Ebvb;
Bklln'nin
'cz'l-Kur'n,
el-ntisr li'l-Kur'n (el yazma-tpk basm) ve bu
eserin muhtasar olan Nketl-ntisr li Nakli'l-Kur'n,
Kitbu'l-Beyn 'ani'l-Fark beyne'l-Mu'cizt ve'l-
Kermt ve'l-Hiyel vel-Kehnt ves-Sihr ve'n-Nrenct,
Kitbu Temhdi'l-Evil ve Telhisid-Delil,

1 Bu eserler, bn Hazm'n kendilerinde Erlerden sz ettii, onlara ynelik

eletirilerinin yer ald eserleridir. Onun gzden geirdiimiz dier eserleri
ne kaynaklar blmnde yer verilmitir.

19
 + e t-T a k r b v e l- I r d f i U s u li'l-F k h adl eserlerinden
yararlanlmtr.2
Adlar ilk zikredildii yerde tam olarak verilen bu
eserler, daha sonraki yerlerde F is a l" , " b n e " gibi bilinen
ksa isimleriyle verilmitir.
F i s a F m bir nevi kritii mahiyetinde olan bu alma

nn, bu konudaki boluu doldurmaya katkda bulunmu

olmas midiyle...

2Yararlanlan dier eserler iin kaynaklar blmne baknz.

20
 b ir in c i b o lu m
BN HAZM
I. BN HAZMIN HAYATI, AHSYET VE ESERLER

1. Doumu, Nesebi, ocukluu ve Siyasi Hayat

Tam ad, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad b.
Hazm b. lib b. Salih b. Halef b. Ma'dn b. Sfyn b.
Yezd'dir. 384/994 ylnda Kurtuba'da dodu ve 456/1064
ylnda Manta Liam'da vefat etti. Dvud ez-Zahir'den
sonra Zahir mezhebinin en byk temsilcisi, uslc, fakih,
muhaddis, tarihi, edip ve irdir.
Yezd, bu aileden ilk mslman olan kii olup Yezd
b. Sfyn'nm klesi idi. Bu aileden Endls'e ilk giren kii
de Halef b. Ma'dn'dr. Halef, Abdur- rahman b. Muviye
ile beraber Endls'e girmi ve Endls'n dousunda,
Leble blgesindeki Manta Liam'a yerlemiti. bn
Hazm'n babas Ahmed ise Kurtuba'ya ilk yerleen kiidir.
bn Hazm'm babas Ahmed b. Sad, Endls'-n
zengin ve ileri gelen ahsiyetlerden biri olup II. Hakem el-
Mstansr'n lm zerine kk yata tahta geen II.
Hiam'n hcibi ve halifelik yetkilerini kullanan Mansr
lakapl bn Eb Amir'e ve onun olu Abdlmelik el-
Muzaffer'e vezirlik yapmtr. Bu itibarla, sarayda hayata
gzlerini aan bn Hazm, ocukluk yllarn aristokrat ve

21
kltrl bir evrede, mreffeh bir hayat iinde geirdi.1
Ancak on be yalarnda iken patlak veren siyasi kargaa,
bn Hazm iin skntl gnlerin balamasma yol at.
bn Hazm'm babas, Amirlerin idareden uzaklat
rlmas, Halife II. Hiam'm yerine Muhammed el-Mehd'-
nin gemesinden sonra yeni idareciler nezdinde gzden
dm ve saraydan uzaklamak zorunda kalm; bir sre
sonra Mehd'nin ldrlmesi zerine II. Hiam'm tekrar
halife olmas da onun durumunu dzeltmemitir. Bilakis
yeni yneticiler tarafmdan hem tutuklanm hem de malla
r msadere edilmitir.2 Veba salgnnda aabeyi Eb Bekr
mer'i (401/1010), bir yl sonra da babasn kaybeden bn
Hazm, yaad bu aclara ve kargaaya ramen Kutuba'da
kalmay tercih etti. Ancak, Berberlerin hkimiyeti ele gei
rip evlerini yamalamalar zerine Meriye'ye g etmek
zorunda kald (404/1013).3

I Ykt, ehabuddin b. Ykt b. Abdillah, Mu'cem'l-Udeb, Msr 1927, V, 86,

87; Ibn Hallikn, Vefeytl-A'yn, hk. Ihsan Abbas, Beyrut 1968, m, 325;
Zehebl, Siyeru A'lmi'n-Nbel, Mektebetu'r-Risle, Beymt 1990, XVIII, 184-
186; ibn Kesir, Ebu'1- Fid' smail b. mer, el-Biddye ve'n-Nihaye, Beymt 1990,
xn, 91, 92; Kahhle, Mu'cm'l-Mellifn, Dmak 1959, vn, 16; Hamed, Ah-
met b. Nsr, ibn Hazm ve Mevkifuhu mme'1-ilhiyyt, Mekke 1406, s. 17,18, 28,
32; Apaydm, H. Yusuf, "Ibn Hazm", DM, XX, 39,40.
ibn Hazm, Ali b. Ahmed, Gvercin Gerdanl ('Tavk.u'1-Hamme), ev. Mahmut
Kank, Istanbul 2000, s. 200; Demirci, Ahmet, Ibn Hazm ve Zahirilik, Kayseri
1996, s. 10; Hamed, a.g.e., s. 37.
3ibn Hazm, a.g.e., s. 200,201; Hamed, a.g.e., s. 39,40; Apaydm, a.g.m., s. 40.
22
 Babasnn lmnden sonra kendisini siyasi olaylarm
iinde bulan Ibn Hazm, gerek babasnn gerekse kendisinin
Emevlere olan ballklar sebebiyle srekli baskya maruz
kalm, tutuklanm ve srgn edilmitir. Uzun sreli ola
rak hibir yerde barnamam, Endls' ehir-ehir do
lamak zorunda kalmr.4 Bununla beraber Endls'n
dna kmamtr. Kurtuba'dan Meriye'ye gitmi, oradan
tekrar Kutruba'ya dnm (409/1019), ancak burada uzun
sure kalmadan abe'ye inmitir (417/1026). Ardndan
Mayorka'ya yerlemi (430/1038); Maliki limlerin basks
zerine buradan ayrlarak Ibiliye'ye gitmi (440/1048); Bu
rada da Mu'tazd Billah Abbd b. Muhammed tarafndan
kitaplar yaklan bn Hazm, sonunda atalarnn memleketi
olan Leble blgesindeki Manta Liam kyne snmak zo
runda kalm ve 456/1064 ylnda vefat edinceye kadar bu
rada zahidane bir hayat srdrmtr.5
Kendisine ait iftliklerin bulunduu bu kyde bn
Hazm, bask altnda deildi ve sultanlarn istedii gibi d
nmek zorunda kalmyordu. Memleketlerinden kalkp
ona korkusuzca gelen ve kendisinden faydalanmak isteyen
genlere ilmini aktaryor, onlara hadis ve fkh reterek

4Bkz. Ibn Hazm, a.g.e., s. 208-210.

5Hamed, a.g.e., s. 93,94; Apaydn, a.g.m., s. 40.

23
yetimelerini salyordu. limle uramay, kitap yazmay
elden brakmyordu.6
Bu arada bn Hazm, ksa sreli de olsa ynetimi ele
geiren Emevlerden IV. Abdurrahman b. Hiam el-
Mustazhir (414/1024) ve III. Hiam el-Mu'ted Billah (417-
428/1027-1031) dnemlerinde vezirlik yapmtr.*7

2. lm Hayat
ocukluk yllarn sarayda geiren bn Hazm, m-
rebbiye ve cariyelerin terbiye ve gzetimi altmda yetiti,
okuma yazmay onlardan rendi, onlarm yanmda
Kur'n- Kerm'i hfzetti, ilk hadis ve iir bilgilerini onlar
dan ald. On yamda iken, ilk defa erkeklerin bulundu
u bir iir meclisine babasyla beraber katld.8 Bu arada
zhd ile mehur olan Eb Ali Hseyin b. Ali el-Fs'nin
derslerine katld, onun manevi eitimi sayesinde genlik
fitnelerinden kendini korudu.9 Kurtuba'dan ayrlmadan
nce fkh, kelm ve hadis derslerini ald. Ebu'l-Ksm
Abdirrahman b. Yezd el-Ezd'den hadis ve nahiv okudu.

Ykt, a.g.e., V, 93; Eb Zehra, Muhammed, Islm'da itikad, Siyas ve Fkh Mez
hepler Tarihi, ev. Sbatullah Kaya, stanbul 1996, s. 541.
7Ykt, a.g.e., V, 86; Zeheb, a.g.e., XVIII, 188; Hamed, a.g.e., s. 43-45; Apaydn,
a.g.m., a.y.
8ibn Hazm, a.g.e., s. 124; Hamed, a.g.e., s. 36.
9ibn Hazm, a.g.e., s. 217; Hamed, a.g.e., s. 36,37; Demirci, a.g.e., s. 9.

24
Eb mer Ahmed b. el-Cesr, Yahya b. Abdurrahman,
Abdullah el-Ezd, Kd Eb Abdurrahman Abdullah el-
Me'rif, Abdurrahman b. Abdillah el-Hemedn gibi hoca
lardan hadis dinledi. Abdullah b. Yahya'dan fkh okudu.10
Ibnu'l- Kettn diye bilinen Muhammed b. Hasen el-
Mezhic'den mantk dersi ald.11 Meriye'deki ikameti sra
snda bn Hazm, dinler tarihine ilgi duyarak Yahudilerin
arama girdi ve daha sonra kendisine bir reddiye yazaca
ibn Narl ile tant.12
bn Hazm'm, fkh tahsiline yirmi alt ya gibi ge
yalarda balad iddia edilmekte ve fkha ynelmesinin
sebebinin de "tahiyyet'l-mescid" namazm bilmemesi ve
bundan dolay camide azarlanmas olduu belirtilmekte
dir.13Ancak yirmi alt yama gelmi ve bu yalarda vezirlik
yapm14 birisinin "tahiyyet'l-mescid" gibi hemen herkes
tarafmdan bilinen bir namaz bilmemesi makul grnme
mektedir. Muhtemelen sz konusu olay, on alt yalarmda
iken gereklemi ve mstensihler tarafmdan "on" says
yerine "yirmi" says yanllkla yazlmtr. bn Hazm, f-

10Zehb, a.g.e., XVIII, 185; Hamed, a.g.e., s. 52-56.

11bn Kesr, a.g.e., XII, 92; Hamed, a.g.e., s. 58; Apaydn, a.g.m., s. 40, 41.
12Apaydn, a.g.m., s. 41. (ibn Hazm, Tavku'l-Hamme, nir: Tahir Ahmed Mekk,
Kahire 1988, s. 35'den naklen.)
13Ykt, a.g.e., V, 89.
14Ykt, a.g.e., a.y.

25
anlamda bir mezhep olarak deil bir yntem ve yaklam
tarz olarak grd anlalmaktadr.19

3. lm Kiilii ve slbu
Ibn Hazm, birok ilme sahip idi. Ibn Hayyn, bu ko
nuda yle demektedir:
"Hadis, fkh, cedel, neseb ve edebiyata ilikin ilimler
ile eski retilere dayal mantk ve felsefe gibi ilimler, onun
sahip olduu ilimler arasnda yer alrd. Bu ilimlerin bazs
hakkmda birok eseri de vardr. Ancak eserlerinde, zellik
le mantkta, yanllklara ve sakatlklara rastlanmaktadr.
nk bn Hazm, bu ilimlerin ounu hocasz olarak elde
etme cretini gstermitir."20
bn Hazm'n birok ilmi hocasz olarak kendi gayreti
ile kitaplardan renmesini bn Haldn da eletirmekte
dir.21 Ancak her ne olursa olsun, bn Hazm'n kendinden
sonrakiler iin faydal birok eser brak ok aktr.*22
bn Hazm, gl bir hafzaya sahipti. Bu gl haf
zas sayesinde Hz. Peygamberin hadislerini ezberleyerek
byk hadis hafzlar arasnda yer almtr. Bu gl haf
zasnn yan sra ilek bir zekya, mana ve hakikat lemine

Apaydn, a.g.m., 42.

Ykt, a.g.e., v, 92; Eb Zehra, a.g.e., s. 547.
2 ibn Haldn, Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982, n, 1051.
22 Eb Zehra, a.g.e., s. 147.

28
alabilen derin bir tefekkr gcne sahip idi. ilme ihlsla
ynelmiti. Ak szlyd. Ak szllnn gerei ola
rak hak olduuna inand bir eyi kendisi iin iyi sonu
versin-vermesin mutlaka sylerdi. yle ki amm limleri
onun iin "O, ilmi renmi ancak, ilmin siyasetini re
nememitir" eklinde bir deerlendir-mede bulunmular
dr.23
el-Humeyd de bn Hazm hakknda yle demekte
dir:
"bn Hazm, Hadis ve Fkhu'l-Hads hafz, Kitap ve
Snnetten hkm karabilen ve bir ok ilimde uzman, il
mi ile mil idi. Onun gibi zeki, hafzas gl, izzet-i nefis
sahibi ve mtedeyyin birini grmedim. Edebiyat ve iirde
geni birikim sahibi idi. Dnmeden, n hazrlksz ondan
daha hzl iir syleyebilen birini grmedim."24
Dier taraftan bn Hazm'm eletirilerinde sert bir dil
kullanmas, hatta halkn tevecchn kazanm baz lim
leri tekfir etmesi, tepkileri zerine ekmesine sebep olmu
tur.
"Alimlere hitapta edebe riayet etmedi. Onlara perva
szca szler sarf etti, hakaret etti ve yaptnn karln
buldu. Bir kesim lim, onun kitaplarmdan yz evirdi.

23 Eb Zehra, a.g.e., s. 143.

24Zeheb, a.g.e., XVIII, 187,188.

29
mrnn belli bir devresinden sonra mbtela olduu da
lak hastalnn da kendisini hrnlard belirtilmekte
dir.30
Ibn Hazm, eserlerinde lm ve edeb iki ayr slp
kullanmtr. lm slbu olduka sade ve aktr. Dile ve
konuya hkimiyeti sayesinde anlatm olduka g olan
fkh, felsefe ve kelm meselelerini byk bir ustalkla an
latr.
T a v k u ' l - H a m m e ' s i ile M d v t ' n - N f s ' u bata ol

mak zere baz risalelerinde de Chz ve Ibnu'l-Mukaffa'

ile boy len edeb bir slp hkimdir. Seilmi lafzlar,
yerinde kullanlm kelime ve ifadeler, tekellfsz seciler,
gereksiz lafz sslerden uzak tabi bedi sanatlar, canl tas
virler, mantk dizim, mana ve hayal derinlii gibi zellik
ler, onun sanatl nesrinin balca vasflardr.31
Dier taraftan bn Hazm'm Dinler Tarihi konusun
daki almalar batklarn dikkatini ekmi, eserlerinin bir
ksm bat dillerine evrilmitir.32 Philip Khuri Hitti, XVI.
yzylda "Tevrat Tenkidi Okulu"nun ortaya kma kadar
Tevrat kssalarndaki baz problemlere ilk defa dikkat e
ken kiinin bn Hazm olduunu sylemektedir. Ayrca bn
Hazm, muhtelif dinlere ait inan esaslarn birbirleriyle

30Eb Zehra, a.g.e., s. 544, 545; Durmu, a.g.m., a.y.

31Durmu, a.g.m., a.y.
32slm Ansiklopedisi, stanbul 1968, V/II, 750-751.

32
karlatrd iin "Mukayeseli Dinler Tarihi"nin kurucu
larndan saylmaktadr. Fritsch Erdmann, Ibn Hazm' slam
dini tarihinin kurucusu olarak grmektedir. Roger Amal-
dez de onun Yahudi bn Narl'ya kar ileri srd de
lilleri tatmin edici bulmasa da hasmlarmm durumunu or
taya koymasmdaki gerekiliini ve drstln aka
ifade eder.33

4. Eserleri
Eserleriyle Zhirlik Mezhebine kalclk kazandrm
olan34 bn Hazm, slm dnyasnda ok sayda eser veren
limler arasnda nemli bir yere sahiptir. Olu Eb Rafi' el-
Fazl, babasnn, fkh, hadis, usl, tarih, edebiyat ve reddi
ye konularmda yazd yaklak seksen bin varak tutan 400
cilt kitabm kendisine kaldn haber vermektedir.35 Bu
eserlerin 150 kadarnn ad kaynaklarda gemektedir.36
Ibn Hazm'm mevcut, baslm balca eserleri unlar
dr:

33Grbzer, brahim, "Ibn Hazm - Dinler Tarihi", DA, XX, s. 57.

34Eb Zehra, a.g.e., s. 572.
35Ykt, a.g.e., V, 87, 88; Zeheb, a.g.e., XVIII, 187; Apaydn, bn Hazm", TDVA,
XX, 49.
36Apaydn, a.g.m., a.y.; Eserlerin bir listesi iin bkz. Zehebi, a.g.e, XVIII, 193-197;
Hamed, a.g.e., s. 71-92; Apaydn, a.g.m., s. 49-52.

33
 f Usli'l-Fkhi'z-Zhir (Kahire 1940), A. H. es-Sek'nn
da en-Nbez f i Usli'l-Fkih (Kahire 1981) adyla neret
tikleri eser, Eb Mus'ab M. S. el-Bedr tarafndan yuka
rdaki adla yeniden yaynlanmtr (Kahire 1991). En-
Nbez f i Usli'l-Fkhi'z-Zhir adyla Muhammed Subh
H. Hallk tarafndan da tahkik edilen (Beyrut 1993)
eser, brahim Aydm tarafndan "Usl-i Dn, dinin kay
naklarna bir bak" adyla Trkeye evrilmitir (stan
bul 1991).
13- es-Siyse. Ibnu'l-Ezrk el-Grnt'nin Bedi'u's-Silk f i
Tabibi'l-Mlk adl eseriyle neredilmitir (Badat 1978).
14- et-Takrib li Haddi'l-Mantk ve'l-Medhal ileyhi bi'l-
Elfzi'l-mmiyye ve'l-Emsileti'l-Ftkhiyye. Aristo'nun
manta dair eserlerinin aklamas mahiyetinde olan
eser, mantk ilminin nemini gstermek, mank ve fel
sefe hakkndaki yanl deerlendirmeleri gidermek
amacyla kaleme alnmtr (Beyrut 1959,1983).
15- Tavku'l-Hamme fi'l-Ulfeti ve'l-Ullf. Ak ve klar
konusunda yazlm, nazm ve nesir karm bir eser
dir (Beyrut 1992). Bir ok dile evrilen eser, Mahmut
Kank tarafndan "Gvercin Gerdanl, Sevgiye ve Seven
lere dair" adyla Trke'ye evrilmitir (stanbul 1985-
2000).
16- Usl'l-Fkh (Dmak 1331).
17- el-Usl ve'l-Fr' (Kahire 1978; Beyrut 1984).
36
 ibn Hazm'rn bu eserlerinin yani Sira eitli konularla
ilgili obza yakn risalesinden bir ka mstakil olarak, di-
gerleri de eitli mecmualar halinde baslmhr.38

5. ibn Hazm Hakknda Yaplan almalar:

ibn Hazm'm hayah, kiilii ve ilmi konumu
alanmada yaplm olan baz alamlar39 unlardr:
1- ibn Hazm ne Menktfuhu mme'1-ilab.tyt Arz ne Nakd,
Ahmed b. Nsr el-Hamd, birinci bask, Mekke 1406.
2- ibn Hazm, A.G. Chejne, Chicago 1982.
3- ibn Hazm Suratun Endiilsiyyetiin, Muhammed Th
el-Hcir, Beyrut 1982.
4- ibn Hazm H a y a t ili ve Asruhu ve ruhu ve Fikhuhu,
Muhammed Ebu Zehra, Daru'l-Fikri'l-Arabl, Kahire
1954.
5- ibn Hazm, Muhammed Ebu Zehra, trc: Osman Keski-
olu, Ercan Gndz, Bumc yay., stanbul 1996.
h- ibn Hazm ne Menkifuhu min'i-Eeiseieti ue'1-Mank
ve'1-Ahlk, Vedi' Vsf Mustafa, el-Matbaatu's-Sakafi,
Ebu Dabi 2000.
7- ibn Hazm el-Endls Asmhu ve M e e u ve
Fikrut'-Tevetturi, Daru'l-Fikri'l-Arabi, Kahire ty.3
89

38Apaydn, a.g.m., s. 49-51.

39 stanbul'daki ISAM ktphensinde yaptmz aratrmada tespit edilen ve
sz konusu ktphanede mecut olan eserler baz alnmtr.
37
8- b n H azm R id u 'l-F ik r i'l- lm , Abdullatif ar- ve,
Beyrut ty.
9- Mahmud
b n H a z m v e M en h ecu h u f i D ir a s e ti'l-E d y n ,
Ali Hamye, birinci bask, Daru'l-Merif, Kahire 1983.
10- b n H a z m e l - E n d l s v e C u h d u h u f i l - B a h s i ' t - T r i h
v e 'l-H a d r , Abdulhalim Uveys, Daru'l-I'tism, Kahire
1979.
11- D i r s t u n 'a n ib n H azm ve K ita b u h u T a v k u 'l-
H am m e, Tahir Ahmed Mekk, Kahire 1981.

38
 II EL-FSAL F L-MLEL VEL.EHV VEN-NHAL

1. Eserin Teknik zellikleri

"el-Fisal"40, baka bir tabirle "el-Fasl" f'1-Mileli ve'1-
Ehva' ve'n-Nihal, Ibn Hazm'm en nemli eserlerinden biri-
dir. Eser, Kelm, Dinler Tarihi ve Mezhepler Tarihi asn-
dan byk bir neme sahiptir.
Eserin, stanbul Re's'l-Kttb/Sleymaniye Kttip-
hanesi (No: 555) ile Ezher niversitesi Kiihiphanesinde
(No: 10349/1451) birer yazma nsha-s bulunmaktadr. 522
varaktan oluan stanbul'daki nsha, h. 722'de gzel bir
hat ile kaleme alnmtr. Yrkan'n ifadelerine gre ese-
rin stanbul ktphanelerindeki en iyi nshas Ar Efendi
ktphanesindedir.
ehrstn'nin el-Milel ve'n-Nihal adil eseriyle beraber
(hamiinde, kenarnda) Kahire'de neredilmi olan eserin
birok basks yaplmihr (Kahhe 1317, 1321, 1929, 1964;4012

40 "el-Fasl" olarak da okunmaktadr. "Fisal" olarak okunduunda "blm" an

lamndaki "asl"n oulu olur; "Fasl" olarak okunduunda da "ayrmak"
yani hak ve btl din ve mezheplerin arasn ayrmak anlamna gelir. (Hamed,
a.g.e., s. 86.)
41 M. I. Ramazan - A. Umeyre, "Mukaddime", el-Fisal fi'l-Mileli ve'l-Ehv' ve'n-
Nihal, Ibn Hazm, irket-u Mektebt- Ukkz, Cidde 1302/1982,1,30.
42Yrkan, Yusuf Ziya, "Mezhepler Hakknda Yazlan Kadim Kitaplara bir Nazar",
Dru'l-Fnn Ilahiyt Fak. Mec., sy. 5,6, y. 1926, s. 195.

39
Beyrut 1975). Ancak bu nshann lm bir tahkiki yapl
mamtr. Bu sebeple birok hata ve kusuru barndrmak
tadr.43
Eser, yukarda ad geen nshalar esas almarak, Dr.
Muhammed brahim Ramazan ve Dr. Abdurrah- man
Umeyra tarafndan tahkik edilerek be cilt halinde basl
mtr (Cidde 1982; Beyrut, trs.). Her cildin bamda Mu
hakkiklerin bir mukaddimesi bulunmaktadr. Yine her cil
din sonunda, eserde geen ayetler, hadisler, frka-din ve
mezhepler, iirler, ehir ve yer isimleri, kitaplar, ahslar ve
konularm ayr ayr fihristi yer almaktadr. Ancak, bu fih
ristlerde, matbaa hatasndan olsa gerek, birok hataya rast-
lanmaktadr. Bu bask, ilk bakta ciddi bir tahkik rn
olmad anlalmakta; pek ok hatay, eitli ahslar tan
trken yaplan yanllklar bnyesinde barndrd grl
mektedir.
Eserin, Msteriklerin dikkatini eken Dinler Tarihi
ile ilgili ksm eitli dillere evrilmitir.44

2. Eserin Metodu ve erii

Eserin yazl amac, tarih meseleleri ve olaylar kro
nolojik olarak yazmak, baka bir ifadeyle Tarih yazmak

43Fisal, 1,31.
44.A., V/H, 750-751.

40
deildir. Eser, genelde slm Dinini zelde de Zahir Mez
hebini, bn Hazm'm ifadesiyle Ehl-i Snnet'i savunmak
iin kleme alnmtr.
Eserde grlerden hareketle din, mezhep ve gurup
lara gidildii iin sz konusu sistemlerin yap ve grleri
dzensiz bir ekilde verilmitir. Eseri, E'r'nin Maklt'l-
slmiyyn adl eseriyle karlatrdmzda E'r'nin ese
rinin, tarih metodolojisi asndan daha sistemli olduunu
gryoruz. E'r'nin eserinde Islm Mezhepleri sistemli
bir ekilde tasnif edilerek bu mezheplerin, frkalarn yap
lar ve grleri olduu gibi aktarlmakta; frkalarn gr
leri aktarlrken her hangi bir mdahele veya ahs bir yo
rumda bulunulmamaktadr, ibn Hazm'm eserinde ise
mezhepler sistemli bir ekilde ele alnmam ve tasnife
zen gsterilmemitir. Grler aktarlrken mdahele ve
yorumlarda; aktarlan grler hakknda sk sk "bu gr
btldr, kfrdr ve irktir" diye yargda bulunulmakta
dr.
Mezhepler Tarihi konusundaki kaynak eserleri kar
latran Yusuf Ziya Yrkan yle demektedir:
"imm Ebu'l-Hasen el-E'r'nin Maklt'nda ve
Abdulkahir el-Badd'nin el-Fark beyne'l-Firak'mda bir
mezhebi bir ahsn tesis ettii fikrinin kabul edildii gr
lyor. ibn Hazm'm Kitabu'l-Fisal'mda ise mezheplerin lm
meselelerden ve itikatlardan neet ettii fikri mevcuttur.
41
Kitabu'l-Firak sahibi Eb Muhammed ise daha esasl bir
usl takip ediyor. Bunlar, hibir tarih tekaml ve tedrici
inkiaf takip etmiyor. Eb Reyhan Brn (v.430), bn
Hazm'dan eski olduu halde lm usl ok kuvvetlidir.
bn Hazm (v.456), ehristn (v.548)'den eski olduu halde
daha lm bir usl takip etmektedir. Eb Muhammed'in
504 tarihinde yazd Kitabu'l-Frak'm. usl de ehris-
tan'nin takip ettii usldan daha canldr."45
Bir cedel kitab olarak ta tanmlayabileceimiz eserin
mukaddimesinde ibn Hazm, din ve mezheplere dair o za
mana kadar yazlm eserleri deerlendirmektedir. bn
Hazm'a gre bu konuda ok sayda eser yazlmsa da
bunlarm bir ksm gereinden fazla uzatld iin anlam
karklna yol alm ve konularm doru anlalmas
engellenmitir. Dier baz eserler ise ksa tutulduu iin
gr sahiplerinin konuyla ilgili birok gl delili hasral-
edilerek ihmal edilmi, bylece okuyucu yeterince bilgi-
lendirilmedii gibi kar grtekilerin hakk da yenilerek
onlara kar zulmedilmitir.
bn Hazm, eserini muteber kaynaklara bavurmak
suretiyle somut deliller getirip meseleleri insaf lleri ie
risinde ortaya koymay amaladn, karmak ifadelerden
kamp kolay ve anlalr bir dil kullandm ifade etmek-

45Yrkan, a.g.m., s. 200.

42
tedir.46 Daha sonra, slm dinine aykr kabul edilen akm
larn balca alt guruba ayrldn belirten Ibn Hazm, bu
frkalar slm'a en uzak olanlardan balayarak ele alr.
B i r i n c i f r k a , kelmclarn Sfestiyye dedikleri, var

lklarn objektif gerekliini reddeden Sofistler;

k i n c i f r k a , lemin ezel olduunu, dolaysyla bir

yaratc ve yneticisinin olmadn ileri sren Dehriyye

(Materyalistler);
n c f r k a , lemin hem ezel olduunu hem de

ezel bir yneticisinin var olduunu kabul eden Felsife;

D r d n c f r k a , lemin yaratlm/muhdes olduuna

inanmakla beraber birden ok ezel yneticinin var oldu

unu ileri sren Mecsilik, Sabilik, Maniheizm, Maz-
dekiyye, Deysniyye, Hristiyanlk gibi inan guruplardr.
B e in c i f r k a , lemin yaratlm olduuna, ezel bir

yaratcsnn varlna inanmakta, fakat nbvveti inkr

etmektedirler. Brahmanlar, bu gurupta yer almaktadrlar.
A l t n c f r k a , objektif gereklie, lemin yaratlml-

ma, tek ve ezel bir yaratcsnn bulunduuna ve pey

gamberlie inanan, ancak, baz peygamberleri kabul ettik
leri halde dier bir ksmm reddeden guruplardr. Yahudi-
ler ve Mecsiler, bu guruba girmektedirler.47 Hristiyanlar

46Fisal, 1,35-36; Grbzer, a.g.m., s. 56; Yrkan, a.g.m., s. 212.

47Fisal, 1,36-37.

43
ise teslise inandklar iin drdnc guruba, Hz. Muham-
med (s.a.v.)'in peygamberliini kabul etmedikleri iin de
altmc guruba girerler.
bn Hazm, bu frkalar tek tek ele alarak temel gr
lerini zikreder ve onlar tenkit eder, rtmeye alr. n
ce Sfestiyye'yi, ardndan Dehriyye'yi eletirirken lemin
hadis olduuna dair deliler getirir.48Daha sonra lemin ya
ratc ve yneticisinin birden fazla olduunu kabul edenleri
iki gurupta ele alr. Birinci gurup, yedi gezegen ve onlarn
ezel olduunu, ayrca iki ayr prensibi (Hrmz ve Ehri
men) kabul eden Mecsler'dir. Mazdekiyye, Hrremiyye
ve Sabilik de bu guruba dhildir. kinci gurupta ise Deysa-
niyye, Markuniyye ve Mniyye/ Maniheizm'e yer veren
bn Hazm, bunlarn delillerini rtmektedir.49Teslis inan
c sebebiyle Hristiyanlar da bu blmde ele alan bn
Hazm, Aruisular, Samsatl Pavlus taraftarlar, Makdoni-
usular, Berberniyye, Melkniyye, Nastriyye, Yakbiy-
ye gibi frkalar ve bunlarn grlerini zikreder; ayrca tes
lis akidesini ve Hz. sa (a.s.)'nn armha gerilmi olduu
inancn eletirir ve Mesih'in tabia konusunu deerlendi
rir.50

48Visal, 1,43-69.
49Visal, 1,86-108.
50Visal, 1,109-132.

44
 Daha sonra Nbvveti ve Melekleri inkr edenler gu
rubuna rnek olarak ele ald Brahmanlar'n grlerini
nakledip Nbvvetin zaruretini ortaya koyar.51 Bu arada
insan dndaki dier varlklarn din karsndaki durumla
rna dair iddialarla ruh gn/tenash savunanlarn g
rlerini tenkit eder.52
Yahudilerin, be frkaya ayrldn belirten bn
Hazm, Smiriyye, Sdukiyye, Anniyye, Rabbniyye ve
seviyye'den oluan bu frkalar hakknda bilgi verir; ayrca
Yahudilerin neshe dair grlerini deerlendirir. Msl
manlarla Yahudiler arasndaki mnasebetlere temas eden
bn Hazm, Hz. Muhmmed (s.a.v.)'in daha nceki Kitap
larda haber verilmesi meselesini ele alr. Mecsileri de ta
nttktan sonra53 Tevrat ve nciller hakknda ayrntl bilgi
vererek bunlarn tahrif edildiini gsterir.
Yahudilerin elindeki Tevrat ile Smirlerin elindeki
Tevrat'n farkl olduunu, her iki tarafm da dierinin elin
deki kitab muharref kabul ettiini ifade eden bn Hazm,
gerekte her ikisinin de muharref olduunu belirterek bu
na dair deliller getirir. Hz. Musa'nn vefatmdan Ezra'nn
yeniden kaleme alma kadar geen dnemi inceleyerek

51Fisal, I, 137-147.
52Fisal, 1,149-169.
3 Fisal, l, 177-200.
45
Tevrat'n nasl tahrif edildiini ortaya koyar.54Yaplan tah
rifi kantlamak iin verdii rnekler55onun Tevrat' ok iyi
bildiini gsterir.56
Daha sonra nciller bata olmak zere Yeni Ahid'in
eletirisine geen Ibn Hazm, drt Incil ve yazarlar ile Yeni
Ahid'i tekil eden dier yazlar/risleler,57 Hristiyanln
douu ve geliimi hakknda bilgiler verir.58Gerek nciller
le Tevrat arasnda, gerekse ncillerin kendi aralarmda bu
lunan elikileri ortaya koyar. Bu erevede ncillerde yer
alan Hz. sa ile ilgili elikili bilgileri de nakleder. nciller
deki Havariler ile Kur'n'daki Havarilerin birbirlerinden
farkl olduunu, Hz. Isa'nm getirdii Incil'in kaybolduu
nu belirtir; mevcut ncillerin te'lif edili ekli hakknda bil
gi verir, Hristiyanlarn inanlarn tenkit eder.59 Ahd-i
Cedd'in dier kitaplarndan Yehda, Yakup ve Yuhanna'-
nm risalelerini de eletiren60 Ibn Hazm, bu arada Hristi
yanlarn Kur'n'la ilgili iddialarm cevaplandrr, Kur'n
ve slm dinin nasl sonraki nesillere aktarldm izah

54Fisal, 1,287-329.
55Fisal, I, 201-285.
56Grbzer, a.g.m., s. 57.
57Fisal, n, 13-15.
58Fisal, D, 16-17.
59Fisal, II, 21-200.
60Fisal, H, 201-210.

46
eder, Yahudilik ve Hristiyanln bu konuda Islm'n sa
hip olduu avantajlara sahip olmadn ifade eder.61
Ibn Hazm, Yahudi ve Hristiyanlarn youn olduu
Ispanya'da yaam olduundan onun sz konusu dinlere
dair verdii bilgilerin doruluk derecesi yksektir. Zira
lkesinde yaayan bu din mensuplarmdan birou ile g
rm, tartm ve onlarla ilgili ok sayda kitap okumu
tur.62
Eserin birinci cilt ile ikinci cildin te ikisini slm'm
dndaki guruplara, din ve mezheplere ayran bn Hazm,
daha sonra Islm'a mensup guruplar anlatmaya geerken
yle demektedir:
"Allah Tel'ya krler olsun ki Allah (a.c.)'n, kul
larna indirdii, Kiymete kadar onlarm tek dini olarak ka
bul ettii Islm dinine muhalif dinler hakkmda birok me
seleyi bitirdik. Allah (a.c.)'n yardm ve desteiyle, eyann
ispatna ve varlna dair delilleri, sonra cevher ve arazyla
her eyann yok iken var olduuna; sonra eyann bir,
muhtar ve tek bana ezel olan bir var edicisinin/ muh-
disinin olduuna; bu muhdisin, herhangi bir illete dayan
madan istediini yaptna, istediini de terk ettiine, ken
disinden baka ilah olmadna dair zaruri delilleri akla-

61Fisal, II, 213-230.

62Grbzer, a.g.m., s. 57.

47
dik; sonra nbvvetin shhatna dair delilleri, ardndan
Muhammed b. Abdillah b. Abdilmuttalib (s.a.v.)'in n
bvvetinin shhatna dair delilleri, onun dininin hak din,
bunun dndaki dinlerin btl olduuna ve onun peygam
berler (a.s.)'in sonuncusu, dininin de dinlerin sonuncusu
olduuna dair gerekli delilleri akladk. imdi de Allah
(a.c.)'n yardm ve destei ile msl- manlarn mezhepleri
ni/ nihai, guruplamalarn, anlamazla dtkleri ayrlk
noktalarm ve bu noktada dtkleri hatalarm, bu mez
heplerden hak olan mezhebin zaruri delillerini, dinler ko
nusunda yapmz gibi, aklamaya balayacaz."63
slam Mezheplerini Ehl-i Snnet, Mu'tezile, Mrcie,
ia ve Haricler olarak be guruba ayran bn Hazm, men
subu olduunu iddia ettii Ehl-i Snnet'i merkeze alarak
dier mezhepleri de ona yaknlk ve uzaklklarna gre
tasnif eder. Bu mezhepleri kendi aralarmda da eitli gu
ruplara ayran Ibn Hazm, daha sonra bu mezheplerin da
yand temel prensipleri aklar ve bu guruplardan slm
dininden km olanlar zikreder.64
Daha sonra slm mezheplerinin grlerini, kelm
konulara gre, teker teker delilleriyle beraber uzun bir e
kilde aktarr ve tahlil eder. Benimsemi olduu gr ya-

Fisal, n, 263.
Fisal, II, 265-275.
48
ni Ehl-i Snnet'in grn de genel olarak, dier mezhep
lerin grlerini verdikten sonra zikreden bn Hazm, akl
ve nakl delillerle muhatabna btn k yollarn kapar,
kendi grn ispat ederek dier grleri rtr.
Bu metot erevesinde ibn Hazm, Tevhid, Allah
(a.c.)'m isim ve sfatlar,65ru'yetullah, kelmullah, Kur'an-
Kerim, istit'a, hidayet, tevfik, kaza-kader, insann fiilleri,
cebir, ltuf, salah, imn-kfr,66 nbvvet, imn-istidll,
byk gnah, sem'iyyt, imamet, efdaliyet,67 el-emri bi'l-
ma'ruf ve'n-nehyi 'anil-mnker, sihir-mucize, tabiat, cev
her ve araz68 gibi ihtilaf konularn bir bir ele alarak ile
mektedir. Bu arada Mu'tezile, Hariciler, Mrcie ve ia'nn
kfre dt meseleler toplu olarak zikredilmektedir.69
bn Hazm, dier din ve mezheplere mensup insanla
rn inanlarn, onlarn kendi kaynaklarna dayanarak ak
lamaya almaktadr. Tartmac bir karaktere sahip olma
sna ramen bn Hazm'm, muarzlarna kar drst ve
gereki bir tutum sergilemesi, onlar eletirirken kendi
kaynaklarndan alntlar yapmas dolaysyla baz arkiyat
larn bile takdirini kazanmtr.

65Fs/, II, 277-329.

Fisal, IH, 7-308.
67Visal, IV, 5-224, VI, 5-18.
68Fisal, VI, 19-279.
69Fisal, V, 33-98.

49
 Islm dini dndaki guruplar incelerken Ibn
Hazm'm faydaland eserler arasnda, zellikle Dehrler
konusunda Eb Bekr er-Rz'nin e l-Ilm u 'l-Il h ' sini, Yahu
dilik konusunda bn Narl, Yahudi tabip smail b. Yunus
ve smail b. Kurrd'n eserlerini, Hristiyanlk konusunda
Amr b. Chz'm e l-M u h ta r f i r-R e d a le 'n -N a s r adl kitabm
saymak mmkndr. Ayrca Ibn Hazm, Kitb- Mukad
des'in Peitta ve Vulgate tercmelerinden de iktibaslar
yapmtr. Bu durum, onun Latince'yi de bildiini gster
mektedir.70
slam Mezheplerini ilerken bn Hazm'm yararland
kaynaklar arasnda da i frkalar anlatrken i lim ve
liderlerden Hiam b. Hakem er-Rfiz'nin e l- M iz n ' 71 ve
Feyyd b. Ali'inin e l-K s ta s '72; Mu'tezile'yi anlatrken
Ebu'l-Abbas Abdullah b. Muhammed el-Ensar'nin el-
M a k a l t',73 Chz'm e l-B u rh n ' 74 ve Eb Haim Abds-
selam el-Cbb'nin kitaplarm75*grmek mmkndr.
almamzn konusu olan E'rleri ilerken de bn
Hazm'm u eserlerden yararlandn gryoruz:

70Grbzer, a.g.m., s. 57.

71Bkz. Visal, V, 45.
77Bkz. Fisal, V, 47.
73Bkz. Visal, V, 61.
74Bkz. Visal, V, 61.
75Bkz. Visal, V, 67. Eb Haim, Mu'tezile'nin nde gelen imamlarndan Eb Ali
el-Cbba'nin oludur. (Glck, Kelm Tarihi, s. 52)

50
1- Simnn'nin Kitbu'l-Kebr adl eseri. bn Hazm, en
ok bu kitaba atfta bulunmaktadr. Bu eser, gnmze
kadar ulamamtr.
2- Bklln'nin kitaplar. bn Hazm'n adm zikrettii ve
en ok atfta bulunduu kitaplardan biri de el-ntisr
fi'l-K u r' n adl eserdir76. ki byk ciltten oluan bu
eserin, al yz sayfalk birinci cildi gnmze kadar
ulaabilmitir. Bu cildin bir yazma nshas stanbul Ka
ra Mustafa Paa Ktphanesinde (No:6) bulunmakta,
iki ciltten bir blm de Rabat el-Mektebet'l-Hasaniy-
ye'de bulunmaktadr.77 Bu eserin, hicri yedi veya seki
zinci asrlarda Nket'l-Intisr li Nakli'l-Kurn adyla
eyh Eb Abdillah es-Sayraf tarafmdan bir muhtasar
yazlmtr. Bu muhtasar eser, Dr. Muhammed Zalul
Sellm tarafmdan tahkik edilerek baslmtr.78
3- bn Hazm'm, "Karamita mezheplerinden bahseden bir
kitap" diye sz ettii Bklln'nin bir kitab.79

76Bkz.F/s.1, V, 87,90, 92,93.

77Sezgin, Fuat, "Mukaddimetu Nair", el-ntisr li'l-Kur'n, Bklln, tpk basm,
Frankfurt 1986, s. 7.
78 Bkz. Sayrafi, Nketl-ntisr li Nakli'l-Kur'n li'l-Bklln, thk. M. Zalul
Sellm, skenderiye 1971, s. 50.
79Fs./, V, 92.

51
4- Bklln'nin e l- H u r r a adl risalesi.80Muhammed Zhid
el-Kevser tarafndan tahkik edilerek el-Itsffim Yecibu
'tikaduhu vel Yecuzul-Cehlu bih adyla baslmtr.* 81
5- E'r'nin e l - M c e z adl eseri.82 bn Askir'in el-Mcez
el-Kebr diye adn zikrettii bu eserin, hem konu hem
de hacim bakmndan neredeyse E'r'nin dier btn
eserlerinin tamamm karlayan bir nitelikte olduu, on
bbtan olutuu ve onuncu babm immet konusu ile
ilgili olduu belirtilmektedir.83 Bu eser, gnmze ka
dar ulamamtr.
6- E'r'nin e l - M e c l i s adl eseri.84 E'r'nin bu eseri de
gnmze kadar ulaamamtr. Sbk, ibn Hazm'm,
''E'r'nin 55 eseri olduunu" ifade ettiini ancak bu
saynn, sadece ibn Hazm'm Maribte karlat eser
ler olduunu ifade etmektedir.85 Sbk'nin bu tespitin
den bn Hazm'm, E'r'nin birok eserine vakf olduu
ve bunlardan yararland sonucunu karmak mm
kndr.

Fisal, V, 85.
81 Bklln, el-nsffim Yecibu 'tikaduhu vel Yeczu el-Cehlu bih, thk. M. Zahid
el-Kevser, 1963.
82Fisal, II, 322.
83ibn Askir, Tebyin, s. 129,140.
84Fisal, II, 303, V, 76.
85Sbk, Takat'-afiiyye, III, 359.
52
7- Ibn Frek'in el-Usl adl eseri.86
8- Eb ,Abd el-Ksm'n Risaletu'l-mn adl eseri.87
Adlarn zikrettii bu eserlerin yan sra, adlarn, an
mad birok eserden de yararland, ifadelerinden anla
lan88bn Hazm'n, konular ilerken hem kendi gzlemle
ri, hem de bakalarnn gzlemlerinden de yararlandn
gryoruz.89

86Fisal, V, 79.
87Fisal, , 246.
88rnek olarak bkz. Bkz. Fisal, V, 71.
89rnek olarak bkz. Bkz. Fisal, V, 51,53,66.

53
 ik in c i b o l u m

FSALDE SLM MEZHEPLER

I. SLM MEZHEPLERNN LEN TARZI
Daha nce de belirttiimiz gibi bn Hazin, eserinde
tarihi gelimeleri kronolojik bir srayla aktarmak gibi bir
kaygy tamamaktadr. O, kendi zamanna kadar gelmi
olan, slm'm dmdaki inanlar, inan sistemlerini veya
slam'a mensup olup da slm'm zne aykr bir takm
dncelere sahip sistemlerin/Ehl-i Bid'at'm inanlarm
anlatmak; bu inanlarn, slm/Ehl-i Snnet inanc kar
sndaki konumunu aa kavuturmak ve mslmanlan
bunlardan haberdar ederek onlara kar uyank olmalarn
salamak amacm gtmektedir. Nitekim, i, Mu'tezile,
Mrcie ve Haricilerin kfre dren an sz ve grleri
ni aklad blmn giriinde bu amacm yle dile ge
tirmektedir:
"Bu divanmzda Yahudilik, Hristiyanlk ve Mecs-
lik gibi slam'a muhalif dinlerin kitaplarndaki kusurlar ve
rezillikleri, geride bir ey brakmayacak ekilde ve bunlara
vakf olan kiinin, onlarm dallet ve btlda olduklar ko
nusunda tereddt etmeyecei bir ekilde yazdk. Inaallah,
bu drt frkann irkin sz ve grlerini de onlar okuya
cak kiiye, onlarm dallet ve batlda olduklarnn gizli
kalmayaca bir ekilde yazacaz ki Allah (a.c.)'m tev-
55
fikini diledii kiinin, onlarn tuzana dmesine engel
olsun."1 Itikd, bir baka ifade ile kelm meseleleri esas
alarak din ve mezhepleri ileyen Ibn Hazm, Islm Mezhep
lerini genel olarak be ksma ayrmakla beraber, bunlar da
kendi aralarmda eitli guruplara ayrarak Islm mezhep
lerine dair eser vermi olan ehristan,2 Badd3 ve Ebu'l-
Muzaffer el-sferyin4 gibi limlerin aksine her hangi bir
sayya bal kalmamaktadr.
Ad geen Mezhepler Tarihileri, "Bu mmet, yetmi
ksur frkaya ayrlacaktr; biri hari hepsi cehennemliktirler"5
eklindeki rivayetleri gz nnde bulundurarak Islm fr
kalarn 73 guruba ayrmlar; 72'sini kendilerinden sonra
kacak frkalara yer brakmayacak ekilde i, Mu'tezile,
Havric gibi "Ehl-i Bid'at" olarak tanmladklar frkalarla
doldururken, 73. srada da "Frka-i Nciye" olarak kabul
ettikleri ve mensubu olduklar mezhebi yerletirmilerdir.6
bn Hazm ise sz konusu rivayetleri senet bakmndan za
yf grmekte ve onlara itibar etmemektedir.7 Bu arada
"Kim, kardeine "kafir!" derse ikisinden birisi, mutlaka kafir

Fisal, VI, 33.

2el-Milel ve't-Nihal'inde.
3el-Fark beyne'l-Firak'mda.
4et-Tabsrfi'd-Dri inde.
5Eb Davud, Snnet, 1; Tirmiz, mn, 18; Drim, Siyer, 74; Ahmed b. Hanbel,
IH, 25.
6Yrkan, a.g.m., s. 202, vd.
2Bkz. Fisal, IH, 292.

56
olur"8 eklindeki rivayete de itibar etmeyen9Ibn Hazm, bu
yzden olsa gerek, muhaliflerini sk sk tekfir etmekten e
kinmemitir.10*
Fisal'm ikinci cildinde "Islm Frkalar" bal altn
da, slam Mezheplerini temel olarak, Ehl-i Snnet,
Mu'tezile, Mrcie, i ve Havric diye be ksma ayran
bn Hazm, bu mezhepleri de kendi aralarnda eitli gu
ruplara ayrarak onlan, Ehl-i Snnet mezhebi olarak tanm
lad ve mensubu olduunu iddia ettii mezhebe olan ya
knlk ve uzaklk llerine gre sralamaktadr. Daha
sonra bu be mezhebin temel dayanaklarn ve prensipleri
ni de zikreden bn Hazm, bunlarn ounun slm'dan k
tm ifade etmektedir.12 Ehl-i Snnet olarak tanmlad
mezhep de dhil olmak zere ad geen mezheplere men
sup eitli guruplarn arlklarna, slam dininden k
noktalarna ksaca deinen13 Ibn Hazm, bu frkalarn ar
lklarna "en-Nesihul-Mnciye mine'l-Fedihi'l-Muhziye ve'l-
Kabihi'l-Murdiye min Akvli Ehli'l-Bida' mine'l-Firaki'l-Arba':
el-Mu'tezile ve'l-Mrcie vel-Havric ve'-iye' " adl bir ese
rinde geni olarak akladn ifade etmekte ve bu kitabm

8Buhari, Edeb, 73; Mslim, mn, 111; Ahmed b. Hanbel, n, 18.

Bkz. Fisal, m, 292.
10Tekfir konsunda geni bilgi in bkz. Klavuz, Ahmed Saim, kan-Kfr Srn,
Marifet yay., Istanbul 1990, s. 93, vd.
]Fisal, II, 265-267.
2 Fisal, 11,269-272.
13Fisal, II, 273-275.

57
daha sonra Fisal'm mezheplerle ilgili ksmna eklediini
belirtmektedir.14
Gerekten de eserin beinci cildinde sz konusu kita
bn ismine benzer bir balk tayan bir blme rastlamak
tayz. "Zikru'l-'Azimi'l-Muhrice ile'l-Kufr ev ile'l-Muhl
min Akvli Ehli'l-Bida' el-Mu'tezile ve'l-Havric ve'l-
Mrcie ve'-iye'" bal altodaki blmde srasyla
"ia'nn irkinlikleri"15, "Haricilerin irkinlikleri"16, "Mu -

tezile'nin irkinlikleri"17 ve "Mrcie'nin irkinlikleri"18

eklinde alt balklar halinde, sz konusu frkalarn kfre
dt noktalar zikredilmektedir. Bu arada bu frkalarn
yaplar, alt guruplar ve bu frkalara mensup kiiler zikre
dilerek bu frkalarn mahiyeti hakknda ksa bilgiler veril
mektedir. Ancak daha ok fikirler zerinde durulduu iin
tasnife gerekli zen gsterilmemitir. Bu blmn son say
fasnda da "Frkalar Bilinmeyen Bir Gurubun irkinlikle
ri"19 bal altoda baz tasavvufularm ar dnce ve
davranlarndan ksaca sz edilmektedir.
imdi de tasnifinde bir takm deiiklikler yaparak
ksalttmz Ibn Hazm'n Fisaldeki "Mezhepler Tarihi"ni
aktaralm.

14Fisal, II, 275.

15Fisal, V, 35-50. Orjinal bal: "Zikru ine'i'-'a"
1 Fisal, V, 51-56. Orjinal bal: "Zikru ine'i'l-Havric"
17Fisal, V, 57-72. Orjinal bal: "Zikru ine'i'l-Mu'tezile"
18Fisal, V, 73-96. Orjinal bal: "Zikru ine'i'l-Mrcie"
19Fisal, V, 97. Orjinal bal: "Zikru ine' li Kavmin l Tu'refu Firekuhum"

58
 II. SLM MEZHEPLER

slm dinini kabul eden frkalar, be tanedir: Ehl-i

Snnet, Mu'tezile, Mrcie, i ve Hariciler. Daha sonra
bunlarn her biri, eitli guruplara ayrlmlardr. Ehl-i
Snnet'in anlamazla dt konular, genellikle fet-
va/fur ile ilgili meselelerde olup ok az itikad konularla
ilgilidir. Zikrettiimiz dier drt frka ise onlardan Ehl-i
Snnet ile aralarnda derin ihtilaflar olanlar olduu gibi
Ehl-i Snnet'e yakn olanlar da vardr.20
Bu frkalar arasmda yle guruplar da vardr ki, Islm
adm tadklar halde mslrnan deildirler.21 Mesela
Mu'tezileden Ahmed b. Hbt, Ahmed b. Bss ve el-Fadl
el-Hades'nin taraftarlar, Rfizlerden liyye, Muta-
savvife, Eb smail el-Bath'nin taraftarlar olan Bathiyye
ve Acride'den icmadan ayrlanlar ve dierleri kesinlikle
slm'dan deildirler. Tam aksine mmet'in icma ile ka
firdirler.22

1. Ehl-i Snnet
"Ehl-i Hak" olarak da adlandrdmz Ehl-i Snnet -
ki onlarm dmdakiler "Ehl-i Bid'at"tr- u kimselerdir: Sa-

20Fisal, H, 265.
21Fisal, H, 271.
22Fisal, n, 267.

59
hbe (r.a), Tabin (rh.)'in sekinlerinden onlarn yolundan
gidenler, hadisiler ile gnmze kadar nesil nesil onlara
tabi olan fakihler, yeryznn dou ve batsnda o fakihle-
re uyan avam, Allah onlara rahmet etsin.23
Ehl-i Snnet'i bu ekilde tarif eden Ibn Hazm, bu
mezhepten baz guruplarn ar gidip "Salih kullardan y
le kiiler vardr ki peygamberlerden ve meleklerden (a.s.)
daha stndrler; Allah (a.c.)' tam anlamyla tanyan/ ma
rifet kiiden ameller ve er' hkmler der" dediklerini,
bazlarnn da Allah (a.c.)'m, Halla (v.309/922) gibi baz
kullarm cesedine hull ettiine inandn belirtmektedir.*24

2. Mrcie
Mrcie'den Ehl-i Snnet'e en yakm olanlar, "imn,
kalp ile beraber, dil ile tasdiktir" grnde olan Eb Ha-
nfe Nu'mn b. Sbit'in mezhebinde gidenlerdir.25*

Visal, II, 271.

24Fisal, a.y.
25eitli nedenlerle Hariciler, Mu'tezile, i ve baz hadisilerle kelamclar tara
fndan irc/Mrcielikle sulanan Eb Hanfe'nin Mrcie frkasyla bir ilgisi
yoktur. Onu bu ekilde itham etmek ona hakszlktr. Irca/Mrcie ve bu ko
nuda Eb Hanfe'ye yaplan ithamlar hakkndan bkz. Eb Zehra, Muham-
med, Eb Harfe, ev. Osman Keskiolu, DIB yay., Ankara 1997, s. 160-164;
Bahvan, Seyit, "rca Fikri ve Eb Hanfe'nin rca ile thamna Bir Bak, S..
ilahiyat Fakltesi Dergisi, y. 1998, sy. 8, s. 141-176.
60
 En uzaklar da Cehm b. Safvn, Ebu'l-Hasen el-E'r,
Muhammed b. Kerrm es-Sicistn'nin taraftarlardrlar.
Cehm ve E'r diyorlar ki:
"mn, sadece kalp ile akittir; dili ile kfr ve teslisi
izhar etse, takiyyesiz olarak Islm diyarmda putlara tapsa
bile."26
Muhammed b. Kerrm da yle diyor:
"iman, kii kalbiyle kfre inansa bile, dil ile ifade-
dir/kavl."27
Mrcie'nin zerinde durduu temel prensiple-
ri/ilkeleri, imn ve kfr, bunlarm mahiyeti, tanm ve
va'd konulardr. Bu konularm dmdaki konularda ise
ihtilafa dmlerdir.28
Mrcie'nin gult iki guruptur. Birinci gurup, "imn,
dil ile ifadedir. Kalbiyle kfre inansa da kii, yine Allah
Tel katmda m'mindir, Allah (a.c.)'n velisidir ve cennet
liktir" eklindeki grte olanlardr. Bu gr, Muhammed
b. Kerrm es-Sicistn ve taraftarlarmm grdr. Bunlar,
Horasan ve Kuds'e yerlemilerdir. kinci gurup, "imn,
kalp ile akittir. Kii, takiyyesiz olarak kfr ilan etse, putla
ra tapsa veya slm diyarmda Yahudilik ve Hristiyanlk
davasnda bulunsa, haa tapp slm diyarmda teslisi ilan

26Fisal, H, 265-266.
27Visal, II, 266.
28Fisal, II, 269.

61

etse ve bu durum zere lse, yine de o kii m'mindir, Al

lah katnda kmil imn sahibidir, Allah (a.c.)'n velisidir ve
cennet ehlindendir" eklindeki gre sahip olanlardr. Bu
gr, Cehm b. Safvn es-Semerkand, Ebu'l-Hasen Ali b.
smail b. Ebi'l-Bir el-E'r el-Basr ve onlarm taraftarlar-
nm grdr. Cehmiyye, Horasan'dadr. E'rler ise
Badat ve Basra'da idiler. Daha sonra Sicilya, Kayravan ve
Endls'e de yerletiler. krler olsun ki daha sonra du
rumlar zayflad.29 .

3. Mutezile
Mu'tezile frkalarndan Ehl-i Snnet'e en yakn olan
lar, Hseyin b. Muhammed b. en-Neccr ve Bir b. Gys
el-Meris ve Drr b. Amr'm taraftarlardrlar. Ehl-i Sn-
net'e en uzak olanlar ise Ebu'l-Huzeyl el-Allf'm taraftar
lardrlar.30*

Visal, V, 73.
"Cehm b. Safvn'mn mezhebi ile Er'nin mezhebini birbirlerine yakn veya
eit grenleri "cahil" olarak niteleyen bn Teymiye'nin dedii gibi (bn
Teyitliye, Ahmed b. Abdilhalim el-Harrni, Ktb ve Resil ve Fetv ibn
Teymiye fi't-Tefsr, XII, 201) E'rliin, Cehmiyyenin iinde yer ald bir
"Mrcie" ile ilgisi yoktur. Aksine kendilerini Ehl-i Snnetten sayan E'rler,
kendilerini Mrcie'nin saflarnda tutmak yle dursun onlar Ehl-i Bid'attan
saymakta ve onlar iddetle eletirmektedirler. (Bkz. E'r, Maklt'l-
Islmiyyn, I, 214-223; E'r, Ibne, s. 42.) ibn Hazm'n, iman konusunda
E'rlere nispet ettii grlere ileride yer verilecektir.
30Visal, H, 266.

62
 Mu'tezile'nin tutunduu temel dayanaklar, tevhid
ve lah sfatlar konusudur. Daha sonra bunlara kudret,
fsk, imn ve va'd konularm eklemilerdir.31
Mu'tezile, lah sfatlar konusunda Cehm b. Safvn,
Mukatil b. Sleyman, Mrcie'den E'riyye ve dierleri,
i'dan Hiam b. Hakem, "eytan et-Tk" lakapl Mu-
hammed b. Cafer el-Kf ve Dvud el-Cevrib ile ortaktr
lar.32
Mu'tezile'den baz guruplarn, ar gidip ruhlarn te-
nshne inandm, bazlarnn da "Domuzun ya ve
beyni helldir" dediklerini33 belirten bn Hazm, brahim
en-Nazzm, Muammer b. Amr, Hzeyl b. Allf ve Chz
gibi Mu'tezile'nin nde gelen limlerin grlerini aktar
makla beraber Mu'tezile'yi guruplar/frkalar halinde ile
memektedir.34

4. i
i'dan Ehl-i Snnet'e en yakm olanlar, "mmet, Ali
(r.a.)'m ocuklarmdadr" diyen fakih Hasen b. Salih b.
Hayy el-Hemedn'nin taraftarlardr. Hasen b. Salih (rh.)'-
m, bizim de grmz olan, "mmet, btn Kurey'in

31Fisal, n, 269.
32Fisal, II, 269.
33Fisal, D, 271.
34Bkz. Fisal, V, 57-72.

63
hakkdr" ifadesinde bulunduu ve btn Sahabe'yi tevell
ettii kesindir. Ancak Ali (r.a.)' dier sahabenin hepsinden
stn grmektedir. Ehl-i Snnet'e en uzak olanlar da
mmiyye'dir.35
Dayanaklar, mmet, Peygamber (s.a.v.)'in ashab
arasmdaki mufadele/kimin stn olduu konusu olup bu
nun dmdaki konularda ihtilaf etmilerdir.36
Bu mezhepten ar gidenler, gurupturlar. Birinci
leri, Zeydiyye'den Crdiyye, dierleri de Rfiza'dan
mmiyye ile Galiyye'dirler.37 Galiyye de iki ksma ayrlr.
Birinci ksm, Reslullah (s.a.v.)'den sonra bakalarma
peygamberlik nispet edenler; ikinci gurup, Allah (a.c.)'tan
bakasma ilahlk nispet edenlerdir.38
Bu arada Ibn Hazm, Keysaniyye, Sebeiyye, Hatt-
biyye gibi adlarm zikrettii bir ok frkann yan sra isim
vermedii eitli guruplardan sz ederek onlarm, baz a
hslar, zellikle Ehl-i Beyt immlarn peygamber veya ilah
olarak grmeleri, Kur'n'n tahrif edildiine inanmalar
gibi grlerini aktarmakta; kendilerini slam dininden sa
yan bu frkalarm aslmda kafir olduunu, bunlarn arkasn
da Islm'm karsnda tattklar yenilgiyi hazmedemeyen

35Visal, II, 266.

3Visal, II, 270.
37Visal, V, 35.
38Visal, V, 42.

64
ve slm' ierden ykmak isteyen ranl Mecslerin bu
lunduunu ifade etmektedir.39

5. Hariciler
Haricilerin Ehl-i Snnet'e en yakm frkalar, Abdullah
b. Yezd el-bd el-azzr el-Kf'nin taraftarlardr. En
uzaklar da Ezrika'dr.40
Mezheplerinin temeli, imn-kfr, bunlarm mahiyeti,
tekfir, va'd ve immet konulardr. Bu konularn dmda
ihtilaf etmilerdir.41
bziyye, Batihiyye, Ezrika, Necedt, Sufriyye, Mey-
mniyye, Acride, Beyhesiyye, Reidiyye, 'fiyye, Fdiliy-
ye, Mkremiyye, Hafsiyye gibi frkalar halinde Haricilerin
grlerini aktarp eletiren Ibn Hazm, "gnmzde, Ha
ric frkalardan sadece Ibdiyye ve Sufriyye kalmtr"42
demektedir.

39Bkz. Visal, E, 273-275, V, 35-50.

40Visal, n, 266.
41Visal, II, 270.
42Visal, V, 53.

65
 EARIYYE

I. GENEL OLARAK EARILIK

Adn imam Ebu'l-Hasen el-E'r (324/935)'den alan
E'riyye, "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat"43 dncesini temsil
eden ve en ok benimsenen Islm Mezheplerinden biridir.44
Bu mezhep, lah sfatlar, kullarm fiilleri, imn-kfr
konularmdaki grlerinden dolay muhaliflerince "M-
ebbihe"45, "Cebriyye"46 ve "Mrcie"47 gibi isimlerle de

43 Snnet: Hz. Peygamber (s. a.v.)'in sz, fiil ve davranlarm iine alan btn
hareket tarzlarna tlak olunur. Cemaat: Resl-i Ekrem'in btn hareket tarz
larn benimseyen topluluktur. Bu topluluk, en bata Hz. Peygamber (s.
a.v.)'in Ashab ve daha sonra onlann hareket tarzlarn, inanlarn benimse
yenlerdir. Buna gre "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat" tabiri btn mslmanlan
iine alan bir genilik arz eder. (Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, Konya 1992,
s. 59.)
44Kevser, Muhammed Zhid, "Mezheplerin Douuna Bir Bak", ev. Seyit Bah
van, S.U. ilahiyat fak. Dergisi, sy. 12, Konya 2001, s. 42; aatay, Neet -
ubuku, brahim Agah, Islm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965, s. 172; Glck,
a.g.e., s. 59.
45Bkz. Fisal, n, 322, 335, 348; V, 78. E'r'nin haberi sfatlarla ilgili grleri te
bihi artrmaktadr. (Bkz. E'r, Ebu'l-Hasen Ali b. smail, el-bne 'an
Uslid-Diyne, thk. Beir M. Uyun, Dmak 1990, s. 104-112; E'r, Risale il
Ehli's-Sar bi Bbi'TEbvb, thk. Abdullah . M. el-Cneyd, Medine 1413, s.
127-133.)
46 Bkz. Aydn, Ali Arslan, slm nanlar ve Felsefesi, Ankara 1964, I, 188.
E'r'nin cebri artran grleri iin bkz. E'r, Risale il Ehli's-Sar, s.
141,151; E'r, bne, s. 46,130-138, vdr.; E'r, Kitabu'l-Luma'fi'r-Red al Eh-
li'z-Zey ve'TBida', thk. Hamde urbe, Kahire 1975, s. 99, 110-117; E'r,

67
anlmtr. Bu mezhep mensuplarna E'r'nin oulu olan
"E'ira" ad da verilir.
Daha nce siyas ve itikad birer frka olarak ortaya
kan Haricler ile i'dan sonra II/VIII. yzyln balarmda
lah sfatlar nefyeden Cehmiyye, ardndan itakad konu
larda nasslar te'vil ederek akl nakle hkim klmaya al
an Mu'tezile teekkl etmeye balam, bunlara bir tepki
olarak da Mebbihe ve Mcessime ortaya km, fakat bu
akmlar mslmanlarm ounluu tarafndan "Ehl-i
Bid'at" olarak adlandrlmtr.

II/VIII. Yzyln balarmda Hasan- Basr (110/728)'

den itibaren olumaya balayan Ehl-i Snnet akaid, bir ta
raftan itikad konularda nasslara smsk balanmay zaruri
ve yeterli gren mm Mlik (179/795), afi (204/819) ve
Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi belli bal muhafazakar
limlerin oluturduu Selefiyye, dier taraftan nasslar
esas almakla birlikte itikad meseleleri akl ilkeleriyle des
teklemeyi gerekli bulan Eb Hanfe (150/767) ile rencile
ri, bunlarn yan sra bn Kllb el-Basr (240/853), Hris el-
Muhsib (243/857), Ebu'l-Abbs el-Kalrs (?)48ve Eb Ali*

Maklt'l-islmiyyn ve htfu'1-Musam, thk. Muhyiddin Abdlhamid, Bey-

ru 1990, a, 230.
47 Bkz. Fisal, n, 265-266; V, 73.
4 Ka.nis hakknda bilinen onun ibn Kllb v e Muhasibi'nin ada olduu-

dur. (Glck, a.g.e., s. 68.)

68
el-Kerbs (247/862) gibi limlerin, ncln yapt ke-
lmclar tarafmdan temsil edilmekteydi.
Mu'tezile mensuplarmm, nakli ihmal edip itidal iz
gisini aan aklc bir metot takip etmeleri, Abbslerin n
fuzundan faydalanarak inan ve dnce zgrln en
gellemeye almalar, halkn sevip sayd Ahmed b.
Hanbel (241/855) gibi limlere eziyet etmeleri, IV/X. Yzy
ln balarmda kkl Snn Kelm Mekteplerinin domas
na zemin hazrlad. E'r'nin kurduu mezhep de onlar
dan birini tekil etmitir.49 E'r'nin, Mvernnehir'deki
Eb Mansr el-Mturd (333/944) ile Msr'daki Eb Cafer
et-Tahv (321/932)'ye paralel olarak, yaad devirde Ehl-
i Snnet7in mm saylan Ahmed b. Hanbel'in nasslardan
belirleyip savunduu itikadi ilkeleri, daha nce Eb Hanfe
ile Ibn Kllb'm yapt gibi akl ilkeleri ile destekleyip uz
latrmaya almasndan sonra slm dnde tarihinde
yeni bir dnem balam ve Kelm ilmi, Ehl-i Snnet lim
lerince mer kabul edilerek temel din ilimlerden biri ha
line gelmitir.50E'r'nin, Ehl-i Snnet akidini kelm me
totlarla savunmas byk yanklar uyandrm, afi ve
Mlik limlerin pek ou ile baz Hanef ve Hanbel lim-

49 Yavuz, Yusuf evki, E'riyye", DA, XI, 448.

50Doan, Ltfi, Ehli Snnet Kelmnda E'r Mektebi, Ankara 1961, s. 19; Yavuz,
g.m., s. 448.

69
ler, onun metodunu benimseyip gelitirmeye balamlar
dr.
E'r'nin akl ile nakli birletiren mutedil bir metot
kullanmas ve mensuplarnn tasavvufa olumlu bakmas,
E'rliin ksa zamanda geliip geni bir yelpazeye yayl
masn ve Ehl-i Snnet'in en byk kolu haline gelmesini
salamtr.51
E'riyye, ncelikle Irak ve am blgelerinde yayld.
Ardndan Hicaz, Horasan, Kuzey Afrika ve Endls'e ya
yld.52Ancak hicr beinci asrda, Turul Bey'in veziri Eb
Nasr Mansr b. Muhammed el-Kndr, Mu'tezil fikirlere
kaplp E'rleri va'z ve tedrisattan menetti (455/1063).
am, Irak, Hicaz ve zellikle Horasan'da E'rler tazyik
altnda kaldlar. Fakat Turul Bey'in vefatyla Alparslan,
tahta geince bu veziri hapsedip ldrd ve onun yerine
Nizam'l-Mlk' tayin etti (456/1064). Nizam'l-Mlk
(485/1092), E'rlii yeniden canlandrd. afi limi Eb
shk e-irz (476/1083) adna Dicle kenarmda bir medre
se ina ettirdi ve onu mderris tayin etti. Keza Nisbr'da
yine E'rlerden mm'l-Haremeyn el-Cveyn (478/
1085) namna bir medrese yaptrd. Bunlarm dmda

51Kevser, a.g.m., s. 41-44; Yavuz, a.g.rn., a.y.

52Kevser, a.g.m, s. 42-43; aatay - ubuku, a.g.e., s. 172,173.

70
Mizam'l-Mlk, Belh, Herat, sfahan, Basra, Musul ve
Merv gibi birok ehirde E'rler iin medreseler kurdu.53
E'r'nin izgisini kendisinden sonra gl limlerin
takip etmesi, hareketin sistemli bir "Kelm Mektebi" haline
gelmesini salad. bn Mchd (370/980), Ebu'l-Hasen el-
Bahil (373/983) ve Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed et-
Taber (380/990), E'r'den dorudan doruya sistemini
alan kiilerdi. Bunlardan sonraki tabakadan E'r'nin ta
kipileri arasmda Bahil'den ders alan Eb Bekr Muham
med b. Tayyib el-Bklln (403/1013), Eb shak el-
sferyn (418/1024) ve Eb Bekr Muhammed b. Frek
(406/1015)'i grebiliyoruz. zellikle bu , E'r'nin fikir
lerini yerletirme ve gelitirmede byk bir grev alm
lardr.
Bklln'den sonra Imm'l-Haremeyn el-Cveyn
(478/1085), E'rlii daha da inkiaf ettirerek akl istidllle-
ri felsefiletirmitir.54 Kndr'nin estirdii terr ortamn-

53bn Askir, Ebu'l-Ksm Ali b. Hasen, Tebynu Kezibi'l-Mfter, Beyrut 1991, s.

108; ibn Hallikn, Ebu'l-Abbas emsuddin b. Ahmed, Vefeyt'l-'A'yn, V,
138-142; Sbk, Tacuddn Eb Nasr Abdlvahhab b. Ali, Tabakt'-afiyye el-
Kbr, thk. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tenh, Kahire 1976, IH, 390-394; Mehmed
erefeddin, "Selkler Devrinde Mezhib", yayma hazrlayan: Seyit Bahvan,
Marife Dergisi, y. 2, sy. 2, Konya 2002, s. 265-270; aatay - ubuku, a.g.e., s.
173; Subh, A. Mahmut, Fi lmil-Kelm, Beyrut 1985, II, 40-41; Yavuz, a.g.m., s.
448-449.
54Doan, a.g.e., s. 53.

71
dan kaarak yerletii Mekke ve Medine'de yapt imam
lndan ve lm faaliyet-lerinden dolay kendisine
"mm'l-Haremeyn" ad verilmitir. Nizam'l-Mlk, ida
reye geince o da geri dnm ve Nizamiye Medreselerin
de hocalk yapmtr.55*
E'r Mezhebi, Gazal (505/llll)'nin elinde, son ek
liyle Kelm tarihindeki yerini ald.
E'rliin tarihi geliimini ksaca zikrettikten sonra
bn Hazm'n Fisal" de kendilerinden alntlarda bulundu
u ve eletirdii belli bal E'r ahsiyetlerden bahsede
lim.

55 bn Askir, a.g.e., s. 108, 279, 280; bn Hallikn, a.g.e., V, 138-139; Sbk, a.g.e.,
, 391-392, V, 180-181; Mehmed erefeddin, a.g.e., s. 266.

72
 II. ERLN LER GELEN AHSYETLER

1. Ebul-Hasen el-Er
Tam ad, Ebu'l-Hasen Ali b. smail b. Eb Bir Ishak b.
smail b. Abdillah b. Musa b. Bill b. Eb Brde b. Eb Musa
el-E'r'dir. Yemen'deki E'r Kabilesine mensup olan
sahabi Eb Musa el-E'r'nin soyundan geldii iin E'r
adyla anlmtr. Yaygn kanaate gre 260/873 ylnda Bas
ra'da domu ve 324/936 ylnda Badat'ta vefat etmitir.56
Kk yata babasm kaybeden E'r, babasnn va
siyeti zerine snn bir lim olan Yahya b. Zekeriya es-
Sc'den ders ald. Annesinin, Mu'tezile limlerinden Eb
Ali el-Cbb (303/915) ile evlenmesinden sonra onun hi
mayesinde yetiti ve kelm ilmini onun yannda tahsil etti.
Dier taraftan Abdullah b. Halef, Eb Halife el-Cumah,
Sehl b. Nh ve Muhammed b. Ya'kb gibi snn lime-
lerden hadis ve fkh dersleri ald.57Basra'da oturduu yl
larda zaman zaman Badat'a giderek Eb shak el-

el-Badd, Eb Bekr Ahmet b. Ali el-Hatip, Tarih-i Badat, Beyrut 1988, XI,
346; bn Askir, a.g.e., s. 34, 36, 71, 102, 127, 324; bn Hallikn, a.g.e., m, 284;
Sbk, a.g.e., m, 347; Subhn, Ca'fer, Buhs fi'l-Mileli ve'n-Nihal, Beyrut 1991,
D, 8; Doan, a.g.e., s. 18; urbe, Hamde, Ebu'l-Hasen el-En, Kahire 1983,
s. 60, 80; rfan Abdulhamid, "E'ri", DA, XI, 444.
57Badad, a.g.e., XI, 347; rfan Abdlhamid, a.g.m., s. 444; Doan, a.g.e., s. 20.
73
Mervez'nin Mansr Cami'ndeki cuma derslerine katld
ve ondan afi fkhn ald.58
Hocas Cbb'nin etkisiyle krk yama kadar Mu'-
tezil grleri benimsemesine, hatta bu grleri savunan
eserler yazmasna ramen 300/912 yl civarnda, hocasyla
girdii mnazaralar ve grd bir ryanm neticesinde59
bir cuma gn Basra Cami'nde minbere karak
Mu'tezile'den ayrlp Ehl-i Snnet'e katldn ve Ahmed
b. Hanbel ile dier hadis limlerince temsil edilen Selef iti-
kdn benimsediini aklad.60
E'r'nin, girdii bu yeni merhalede "el-bne" adl
eserini kaleme aldn gryoruz. E'r, bu eserinde yeni
ayrlm olduu Mu'tezile'nin grlerini hararetle ele
tirmekte ve eserin hemen bamda Ahmed b. Hanbel'in g
rlerini benimsedii-ni belirterek onun iin vg dolu
ifadelerde bulunmaktadr.61 E'r, Mu'tezile'nin ar akl
clna kar krm etkisiyle olacakr ki nce Ahmed b.

58 Badad, a.g.e., XI, 347; bn Askir, a.g.e., s. 35; rfan Abdlhamid, a.g.m., s.
444; Doan, a.g.e., s. 20.
59 E'r'nin, Mu'tezileden ayrl sebepleri iin bkz. Suhn, a.g.e., II, 16-27;
Gurbe, a.g.e., s. 61-66. Cbb ile yapt mnazaralar iin bkz. Sbk, a.g.e.,
ffl, 356-358.
60Ibn Askir, a.g.e., s. 38-43; Sbk, a.g.e., III, 347-348; Doan, a.g.e., s. 18-19; a
atay - ubuku, a.g.e., s. 172; urbe, a.g.e., s. 61,62; rfan Abdlhamid,
a.g.m., s. 444.
61Bkz. E'r, Ibne, s. 43.

74
Hanbel'e kar teslimiyeti bir tavr taknm; fakat ksa bir
sre sonra, itikadi esaslar akim ilkeleriyle destekleyerek
nasslar n plana karan nc bir merhaleye ulamtr
ki bu, Mturid paralelinde "Snn Kelm Metodu"nun
balang dnemini oluturur.62 Bu nc dnemde
E'r, el-Luma' adl eserini yazd. el-Ibne'de Ahmed b.
Hanbel'e balln aka ifade eden ve onun metodunu
savunan; el, yz, istiva gibi haberi sfatlar "keyfiyetsiz"
olarak Allah Tel iin kabul eden63 E'r, el-Luma'da ise
Ahmed b. Hanbel'den hi sz etmedii gibi oram metodu
nu da savunmuyor. Aksine nazar ve istidllde daralan
Hanbelleri eletiriyor64; el, yz, istiva gibi haberi sfatlar
dan sz etmiyor, bu konularda tamamen sissiz kalarak
bunlarm yerine Allah (a.c.)'m cismiyetten mnezzeh oldu
u, yaratlanlara benzemedii konusu zerinde geni bir
ekilde duruyor.65

62irfan Abdlhamid, a.g.m., s. 445.

63Bkz. E'r, bne, s. 97-112.
.. Bkz. E'r, Luma', s. 22-23; E'r, Risale fi stihsniTHavd fi lmi'l-Kelm,
Haydarbd 1344, s. 1-2; urbe, a.g.e., s. 76-77.
65urbe, Hamde, "Takdim", Luma', E'r, s. 4-5. Luma tahkik eden Hamde
Gurbe, E'r'nin Lumada haberi sfatlardan sz etmemesinin, bu konudaki
fikirlerinden vazgetii anlamna gelmediini; sadece bu konuda skut etti
ini, skutun da ikrardan olduunu belirtmekte; ikinci olarak, E'r'nin bu
konularda "keyfiyetsiz" kaydn koyduunu, dolaysyla bunun, tenzih fik
riyle elimediini ifade etmektedir. (Bkz. urbe, a.g.m., s. S.)
75
 Allah Tel'nn, her asrn banda gnderdii mced-
ditlerden biri66olarak, yani "hicr nc asrn mceddidi"
olarak kabul edilen67E'r, genelde slm dncesi, zel
de de Kelm ilmi iin bir dnm noktasdr. Zira onunla
Ehl-i Snnet, hkimiyeti ele geirdi ki halkn ounluunu
oluturuyorlard. Kelm ilim de onun sayesinde meruiyet
kazanarak dier din ilimler arasndaki yerini ald.68
Eserleri: E'r'nin, gerek Mu'tezil iken gerekse daha
sonra yazd eser saysnn 200 civarnda olduu sylen
mektedir.69 H.300 senesine kadar Mu'tezil iken yazd
eserlerinden hibiri bize kadar ulamamtr.
E'r'nin gnmze kadar ulaan ve baslm olan
eserleri unlardr:
1. M akltu'l-slm iyyt ve htilfu'l-M usalln. s
lm Mezheplerinden tarafsz olarak bahseder. Kelm ko
nusundaki ince ihtilaflardan, Allah (a.c.)'n isim ve sfatla
ryla Kur'n- Kerim hakkndaki grlerden bahseder.
Eser, ilk defa Msr'da baslmtr (1369/1950). Daha sonra
H. Ritter tarafndan tek cilt olarak neredilmi ve eitli
basklar yaplm (Wiesbaden 1963; Kahire 1969, 1970)

Eb Dvud, Melihim, IV/480 (4291); Ketiz, 34623; Mikt, 2473; Ovam', 5169;
Menkib, 1/55; Feth, XHI/295; Meksd, 121.
67bn Askir, a.g.e., s. 53; Sbk, .a.g.e., IH, 398.
68Subh, a.g.e., n, 43.
*bn Askir, a.g.e., s. 140.
76
olan eser, bilahere Muhyiddin Abdtilhamid tarafndan
tahkik edilerek iki cilt halinde baslmtr (Beyrut 1990).
2. el-Ibne 'an Usli'-Diyne. E'r'nin, Mu'tezile'-
den ayrldktan sonra kleme ald ilk eser olmas muh-
temeldir. Kitabin banda Ahmed b. Hanbel in vg dolu
ifadeler kullanmaktadr. Eserde Kelamullah, Ru'yet, ecel,
rzk, kader, efaat, kabir azab ve mmet konularna yer
verilmitir. Haydarbd (1321, 1322) ve Kahire'de (1344)
eitli basklar yaplm olan eser, daha sonra Beir Mu-
hammed UyUn tarafndan tahkik edilmitir (Dmak 1990).
3. Risale f stihsani'l-Havd f lmi'l-Kelm. Kelm
ilminin mtidafas yaplmaktadr. Bu. eserin, E'r'nin Mu'-
tezil iken yazm olmas ihtimali olduu iddia edilmekte-
dir.7 Ayrca yaplan son aratirmalara gre bu eserin ger-

ek isminin, " e l- H s a l e ' l - B a h s " olduu ifade edilmektedir.7i

Eser, ilk olarak Haydarbd'ta baslm (1344) daha sonra
R. j. Mc Carthy tarafndan neredilmitir (Beyrut 1953).
4. el-Luma' fir-Recl ala EKli'z-Ze-y n e 'l a '.
Kur'n, Allah (a.c.)'n iradesi, ru'yetiillah, kader, stit'a,
mn, va'd ve va'd ile mmet konularndan bahsedilmek-
tedir. Hamtide urbe tarafndan tahkik edilmi olan bu
eserin, eitli basklar yaplmtr (Kahire 1975,1988).701

70Zettersteen, K. V., "Eri", .A., IV, 391.

71 irfan Abiilhamid, a.g.m., s. 447.

77
 5. Risale il Ehli's-Sar bi Bbi'l-Ebvb. Kafkas da
larnn Hazar denizi ile bititii yerde bulunan Bbu'l-
Ebvb/Demirkap kasabasnda bulunan limlere yazd ve
Ehl-i Snnet'in ittifak ettii konularm ifade edildii bir
eserdir. Muhammed Seyyid el-Celyend tarafndan "Usl
Ehli's-Snne ve'l-Cema'a adyla neredilmi olan (Kahire
1987) eser, daha sonra Abdullah akir M. el-Cneyd tara
fndan tahkik edilerek yukardaki isim ile neredilmitir
(Medine 1413).
6. Rislet'l-mn. Spitta tarafndan Almancaya ev
rilmitir (Libzech 1876).

2. Kd Eb Bekr el-Bklln
Tam ad, Eb Bekr Muhammed b. Tayyib b. Mu
hammed b. Ca'fer b. Ksm el-Bklln'dir.72338/950 yln
da Basra'da doduu tahmin edilen Bklln, Badat'ta
ikamet edip tahsilini orada yapm ve orada mehur ol
mutur. E'r'nin iki talebesi bn Mchd ve el-Bhil'den
ders almtr. Ders arkadalar arasmda Eb Ishak el-
sferyn ve bn Frek bulunmaktadr.73
Ebu'l-Hasen el-E'r'nin tespit ettii prensipleri bir
doktrin haline getiren Bklln, Snn Kelm Sistemi E'r

72ibn Hallikn, a.g.e., TV, 269.

73Glck, a.g.e., s. 86.
78
Ekolnn belli bal imamndan biridir- ki dier ikisi,
E'r ve Gazl'dir.74 Bklln'den nce Basra Medrese
sinde, Hint-Yunan felsefe ve ilahiyatndan istifade edilerek
Kelm meseleleri tetkike balanm ise de henz sistemli
bir ekilde tedvin almalarna girilmemiti. Dier taraftan
Ehl-i Snnet Ekolnde E'r, Maturd ve dierlerinin
eserleri vastasyla Kelm meseleleri ilenmi ve muhalifle
re kar mdafaalarda bulunulmakta idi. Fakat bu alma
lar yeni batan akl ve felsefe yolu ve yeni bir zihniyetle
tetkik ederek sistemletiren kii, E'r Mektebinin messis
mm Bklln olmutur.75
403/1013 ylnda vefat eden Bklln, pratik zeks,
kuvvetli hafzas, derin vukufu, baarl mnazaralar, s
tn hitabeti ve ok ynl lm ahsiyeti ile tannan bir
limdir. Bundan dolay kendisine "Hicr IV. asrn
mceddidi; Ehl-i Snnet7in klc; mmetin lisan" gibi
nvanlar verilmitir.76
Bununla beraber Ibn Hazm, Fisal'mda ona atfettii
eitli grlerden hareketle onu iddetle eletirerek tekfir
etmektedir.77

74Glck, erafeddin, Bklln ve nsann Fiilleri, Ankara 1997, s. 30.

75Doan, a.g.e., s. 55.
76bn Askir, a.g.e., s. 53,54,219, 223; Glck, "Bhlln', TDVA, IV, 531.
77Bkz. Fisal, V, 76,80,92,93,94,95.

79
 Eserleri: Elli bin varak tutan eserlerinin olduu ifade
edilen78 Bklln'nin kaynaklarda 55 kadar eserinin ad
zikredilmektedir.79 Ancak gnmze kadar gelebilmi
mevcut eserleri unlardr:
1. K it b u 't- T e m h d fi'r -R e d a la 'l-M lh id e v e 'r - R f z
defa tahkik edilmi olan
v e 'l-H a v r ic v e 'l-M u 'te z ile .
eser ilk nce Mahmud M. el-Hudayr ve Abdulhd Eb
Rde tarafndan tahkik edilmitir (Kahire 1947). R. J. Mc
Carthy tarafndan da tahkik edilen (Beyrut 1957) eser, daha
sonra 'mduddin Ahmed Haydar tarafmdan tahkik edile
rek "Kitbu Temhdil-Evil ve Telhsu'd-Delil" adyla basl
mtr (Beyrut 1987).
2. e l - B e y n a n i'l- F a r k b e y n e ' l - M u ' c i z t v e ' l - K e r m
Eser, R. J. Mc Carthy
v e ' l - H i y e l v e ' s - S i h r v e 'n - N r e n c t.
tarafmdan tahkik edilerek baslmtr (Beyrut 1958).
3. ' c z ' l - K u r ' n . Seyyid Ahmed Sakr tarafmda
tahkik edilmi olan eserin eitli basklar yaplmtr (Ka
hire 1954,1963,1972).
4. e l- n s f f m Y e c ib u 'tik d u h u v e l Y ec zu e
C e h lu b ih . M. Zahid el-Kevser tarafmdan tahkik edilen

78 Isferyin, Ebu'l-Muzaffer, et-Tabsir fi'd-Dn, thk. M. Z. el-Kevser, Badat

1955, s. 174.
79Glck, Bklln ve insann Fiilleri, s. 42.

80
(Kahire 1949, 1963, 1993) eser, "Risletu'l-Hurra" adylada
da bilinir.80
5. H i d y e t ' l - M s t e r i d n . Sadece Nbv-vetle ilgili
olan altnc blm korunabilmi olan eserin, Kahire'de
Ezher ktphanesinde (No: 18671/6) bir yazma nshas bu
lunmaktadr.
6. M e n k i b ' l - E i m m e . am'da Zahiriyye ktphane
sinde (No: 85, 66 -Bd.2 ) iki czden bir nsha mevcuttur.81

7. e t - T a k r b v e ' l - I r d f i U s li'l- F k h . Abdlhamit b.

Ali Eb Zenz tarafndan tahkik edilerek cilt halinde ba
slmtr (Beyrut 1997).
8. e l - n t i s r l i 'l- K u r ' n . ki byk ciltten oluan bu

eserin, sadece birinci cildi gnmze kadar ulaabilmitir.

Bu cildin bir yazma nshas stanbul Kara Mustafa Paa
Ktphanesinde (No: 6) bulunmakta olup Fuat Sezgin ta
rafndan tpkbasm yaplmtr. ki ciltten bir blm de
Rabat'ta el-Mektebet'l-Hasaniyye'de bulunmaktadr.82 Bu
eserin, hicr yedi veya sekizinci asrlarda "Nket'l-ntisr li
Nakli'l-Kur'n" adyla eyh Eb Abdillah es-Sayraf tara
fndan bir muhtasar yazlmtr. Bu muhtasar eser, Dr.

80 Seyyid Ahmed Sakr, "Mukaddime", czu'l-Kur't, Bklln, thk. S. A. Sakr,

Msr 1972, s. 45.
81Glck, a.g.e., s. 43-44.
82 Sezgin, Fuat, "Mukaddimetu Nair", el-ntisr lil-Kur'n, Bklln, tpk basm,
Frankfurt, 1986, s. 7.

81
Muhammed Zalul Sellm tarafndan tahkik edilerek ba
slmtr (skenderiyye 1971).83

3. bn Frek
Tam ad, Eb Bekr Muhammed b. Hasen b. Frek el-
Ensr el-sfehn'dir.84 E'r mezhebinin Nisabur ve civa-
rnda yaylmasm salayan snn kelmc, uslc, dilci,
mfessir, muhaddis ve mutasavvftr. sfahan'da 330/941
yl civarnda doduu tahmin edilmektedir.85
bni Frek, sfahan'da balad renimine Basra ve
Badat'ta devam etti. E'r'nin talebelerinden el-Bhil'-
den Bklln ve sferyn ile birlikte ders ald. Badat'taki
tahsilinden sonra, devrin nemli ehirlerinden Rey, iraz,
Nisabur ve sfahan'da Mu'tezile ve Kerrmiye'ye kar
mcadelelerde bulundu. Hayat boyunca din ilimlerle
megul olan ve pek ok eser berakp talebe yetitiren86bn
Frek mrnn son yllarn Gazneli Mahmut'un yannda
Gazne'de geirdi.87

83 Bkz. es-Sayrafi, e-eyh Eb Abdillah, Nket'l-ntisr li Nakli'TKur'n li'l-

Bkllt, thk M. Zalul Sellm, skenderiye 1971, s. 50.
84bn Askir, a.g.e., s. 232; Zeheb, a.g.e., XVII, 214; Sbk, a.g.e., IV, 126.
85Glck, Kellim Tarihi, s. 91; Yavuz, Yusuf evki, "Ibn Frek", DA, XIX, 495.
8bn HalUkn, a.g.e., IV, 272; Sbk, a.g.e., IV, 127; Glck, a.g.e., s. 93.
87bn Askir, a.g.e., s. 233; Glck, a.g.e., a.y.
82
 Ibn Frek, lh sfatlar konusunda E'r'ye uyuyor.
Yalnz E'rlie sistemli bir ey getiriyor ki o da zahirleri
tebihe kaan hadisleri te'vil tarzdr. Mu'tezile'den ald
bu tarz daha nce kullananlar olmusa da onun sistem
lemesini bn Frek'te gryoruz.
Bir taraftan Bklln, E'r kelmm mantk ve felse
fe ile tehiz ederken, dier taraftan Ibn Frek'in bu mekte
be getirdii te'vil ile E'rlik, akl bir sistem halini ald.88
Dier taraftan Ibn Frek'i iddetle eletirip tekfr
eden bn Hazm, onun, "Hz. Muhammed (s.a.v.)'in pey
gamberliinin lmyle beraber sona erdii ve onun, u
anda peygamber olmad" grnde olduu gerekesiy
le Gazneli Mahmut (421/1030) tarafndan ldrldn
iddia etmekte ve "Bu iten dolay Allah, Mahmut'un ecrini
en gzel ekilde versin, Ibn Frek ve iasna da lanet etsin"
diyerek memnuniyetini dile getirmektedir.89
Ancak, Ehl-i Snnet taraftar Gazneli Mahmut'un, bn
Frek gibi snn bir limi ldrtmesi mmkn grnme
mektedir.90 Nitekim Sbk, bn Frek'in hcumlarna kar
koyamayan tebihi Kerrmlerin, sz konusu iddia ile onu
Gazneli Mahmut'a ikayet ettiklerini; ancak, saraya ar
lan bn Frek'in, "Deil mecazen, gerek olarak Hz. Mu-

88Doan, a.g.e., s. 57-58.

89Fisal, V, 84.
Yavuz, a.g.m., s. 496.
83
hammed (s.a.v.), ebediyen Allah (a.c.)'n Resldr, kab
rinde diridir" diyerek bu konudaki dncesini ifade edip
durumu akla kavuturmas zerine kendisine ikramda
bulunulduunu; fakat, kurduklar tuzan ie yaramad
n gren Kerrmlerin, onu zehirleyip ldrdklerini
(406/1015) ifade temektedir.91
bn Hazm'n bu konudaki iddiasma da deinen
Sbk, "bn Hazm, E'r mezhebini anlayamam, onlarla
Cehmleri birbirlerinden ayramamtr; itakatlarm bil
memektedir" diyerek bn Hazm' bu konuda eletirmekte
dir.92
Eserleri: bn Frek'in, 100-120 kadar eser kaleme al
d belirtilmektedir.93 Ancak bunlardan gnmze kadar
ulaabilmi olanlar unlardr:
1. R islefi hni't-Tevhid. Bursa Blge yazmalar. (rif
Hikmet ktp. No: 47).
2. erhu'l-lim ve'l-Mtelim. Millet ktphanesin
de (Murat Molla, No: 1827) bir yazma nshas bulunan
eser, Yusuf evki Yavuz tarafndan tahkik edilerek yayma
hazrlanmtr.
3. Miicerredu Maklti'-eyh Ebi'l-Hasen el-E'r.
Daniel Gimaret tarafndan neredilmitir (Beyrut 1986).

91Sbk, a.g.e., IV, 131.

92Sbk, a.g.e., IV, 132.
93bn Askir, a.g.e., s. 233; bn Hallikn, a.g.e., IV, 272; Yavuz, a.g.m., s. 497.
84
 4. M k il 'l-H a d is v e B ey n u h . Musa Muhammed
Ali tarafndan tahkik edilmitir (Beyrut 1985).
5. e l - H u d d f i ' l - U s l (Beyrut 1342).
6. e l - I b n e a n T u r u k i ' l - K s i d n v e ' l - K e f a n M e n -
h ic i's -S lik n . Topkap Saraymda (Hazine, No: 308) bir
yazma nshas bulunmaktadr.
7. T e f s r u 'l- K u r ' n . Meni'l-Kur'n adyla da bilinen
eserin Mminn suresinden Ns sresine kadar olan sre
lerin tefsirini ieren bir yazma nshas, Millet ktphane
sinde (Feyzullah Efendi, No: 50) mevcuttur.
8. e l - l n t i k a m i n E h d s i E b i M s l i m (Dar'l-Kt-
bi'z-Zhiriyye, No: 41/7).94

4. Simnn
Tam ad, Eb Ca'fer Muhammed b. Ahmed b. Mu
hammed b. Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Kd
el-Hanef es-Simnn.
Irak blgesinin Simnn ehrinde 361/972 ylnda do
an Simnn, tahsilini Badat'ta yapt. Drakutn gibi Ba
datl muhaddislerden hadis dinledi.
Kendisiyle hadis mzakeresinde bulunan Badad,
onun, gvenilir, fzl, alkan ve ho sohbet bir lim oldu-

94Yavuz, a.g.m., s. 497-498.

85
unu, fkhta Hanef Mezhebinden olduunu, Usl/itkad'-
da da E'ari mezhebine bal olduunu ifade etmektedir.95
Sonradan gzlerini kaybeden Simnn, Musul'da ka
dlk yaparken 444/1052 ylnda 83 yanda vefat etti.96
zellikle ilahi sfatlar konusunda Simnn'ye eitle
ri grleri atfedip onu tekfr eden Ibn Hazm, onun hak
knda "Musul kds Eb Cafer es-Simnn el-Mekff/kr,
Eb Bekr el-Bklln'nin en byk rencisi ve gnmz
de E'rlerin badr"97 demekte, ona ait olduunu iddia
ettii "Kitbu'l-Kebr"9Sadl bir kitaptan sk sk alntlarda
bulunmaktadr.
Simnn'nin, fkh konusunda da eitli kitaplar yaz
d belirtilmekte;99 ancak herhangi bir eserinin gnmze
kadar ulamad anlalmaktadr.

5 Badd, a.g.e., 1,355

%Badd, a.g.e., 1,355; ibn Askir, a.g.e., s. 259; Zeheb, a.g.e., xvn, 651; Safad,
Salahuddin Halil b. Aybek, el-Vafi bi'1-Vefeyt, Wiesbaden 1974, n, 65; Ibn
Kutluboga, Ebu'1-Fid' Zeynuddin Ksm, Tcu't-Temcim, thk. M. H. Rama-
zan Yusuf, Dmak 1996, s. 256; el-Kura, Muhyiddin Eb Muhammed, el-
Chiru'l-Mudyye Tabakti'l-Hanefiyye, thk. Abdulfettah Muhammed el-
Hilv, Riyad 1993, IH, 57; Brockelmann, GAL, Halle 1937, I, 636; Kahhle,
Omer Riza, Mu'cemu'1-Mellin, VIII, 318; Zirikl, Hayreddin, el-A'lm, Beymt
1989, IV, 314.
9? f isal, VI, 77.
9 Bkz. Fisal, VI, 95.
99 Bkz. Kutluboga, a.g.e., s. 256; el-Kura, a.g.e., ffl, 58; Zirikl, a.g.e, a.y.;
Brockelmann, GAL, a.y.
86
 Adlarn zikrettiimiz bu immlarn dmda Ebu'l-
Ksm el-Kueyr (465/1072), Eb Bekr el-Beyhak (458/
1066), Sleyman b. Halef el-Bc (474/1081), Abdlkhir el-
Badd (429/1037), Eb Bekr Muhammed bnu'l-Arab
(543/1148), Kd Iyz (544/1149), Abdlkerim e-ehristn
(548/1153), bn Askir (571/1176), Fahreddin er-Rz (606/
1210), Kd Beydv (685/1287), 'Adududdin el-c (756/
1355), Tcuddin es-Sbk (771/1370), Celaleddin ed-Devn
(908/1502) ve Syt (911/1505) gibi ahslar, E'r Mezhe
binde nemli bir yer tekil etmektedirler.

87
 UUNCU BOLUM

EL FSAL DE ERLERN GRLER VE KONUNUN

DEERLENDRMES
I. ALLAHIN ISIM VE SIFATLARI

1. Allah (a.c.)n simleri

Bklln ve Ibn Frek gibi son dnem E'rlerin, Al
lah (a.c.)'m ilim, kudret, izzet gibi isimleri/sfatlar konu
sunda yle dediklerini grdm: "Bu isimler, Allah (a.c.)'m
isimleri deildirler, bunlar Allah (a.c.)'a bakalar tarafn
dan yaplm isimlendirmelerdir. Zira, Allah (a.c.)'m tek
bir ismi vardr."1
Yine onlardan birisi bana, Allah (a.c.)'n isminin, "Al
lah" eklindeki szmzden ibaret olduunu ve bunun,
sadece ztma deil, Zt- Br'ye btn sfatlaryla vaki ol
duunu, kapsadm syledi.2
Bklln, Ibn Frek ve onlara uyan chil ve sapklar,
"Allah (a.c.)'m isimleri diye bir ey yoktur. Onun sadece
bir tek ismi vardr, onun dnda baka bir ismi yoktur.
"Allah (a.c.)'n gzel isimleri/esm-i hsns vardr. Bunlarla
ona dua edin, onun isimleri konusunda sapanlan da brakn."3

1Fisal, n, 324.
2Fisal, V, 76.
3A'rf: 180.

89
eklindeki ayet ise "Allah (a.c.)'n tesmiyt- hsnas vardr"
anlamndadr. Reslullah'n "Allah (a.c.)'n doksan dokuz is
mi vardr"4 eklindeki hadisinde de "doksan dokuz tesmiye"
kastedilmitir" diyorlar.5
Yine Bklln, "Allah (a.c.)', kendisini isimlendir
medii isimlerle isimlendirmek, bunu engelleyen er' bir
hkm olmad mddete caizdir"6diyor.

2. Allah (a.c.)tn Sfatlar

E'rlerin byklerinden Muhammed b. Tayyib el-
Bklln yle diyor:
"Allah Tel'nn on be sfat vardr. Onlarn hepsi,
kadm olup Allah Tel ile beraber ezeldirler. Hepsi, Allah
(a.c.)'n gayr ve ayr bir eydirler. Allah Tel, onlarn gay
r ve ayr bir ey olduu gibi onlarn her biri de dierleri
nin gayrdrlar, dierlerinden ayr bir eydirler."
Vallahi bu gr, Hristiyanlarn grlerinden daha
fecidir, onlardan daha ok kfre ve irke sokar. nk H-
ristiyanlar, Allah Tel'ya iki ortak koup onu, ncleri
saymlardr. Bunlar ise Allah Tel ile beraber on be or
tak edinip onu, on altmclar saymlardr. Nitekim E'r,
"el-Meclis" diye bilinen eserinde Allah Tel ile beraber,

4Buhr, Da'vt, 29; Mslim, Zikir, 5, 6; bn Mce, Dua, 10.

5Fisal, V, 84.
Fisal, V, 80.
90
ondan baka, onun gibi ezel bir takm eylerin olduunu
aklamaktadr.
Bu aka tevhidi iptaldir. Onlar, bu byk sapkla
sevk eden ey, Allah (a.c.)'m ilminin, kudretinin, izzet ve
kelmnn ancak bu lanetli yol ile ispatlanabileceim zan
netmeleridir.7
Onlardan bazlarna, "Madem Allah ile beraber on
be sfatn olduunu, hepsinin onun gayr ve ezel olduu
nu kabul ediyorsunuz; o zaman niin Hristiyanlar, "Allah,
n ncsdr" dediklerin-de onlara kar kyorsu
nuz?" dedim; bana, "Biz, sadece Allah ile beraber yalnz iki
ey edinip daha fazlasn ona ortak edinmedikleri iin, on
lara kar kyoruz" diye cevap verdiler.8 Onlarn eski
eyhlerinden Abdullah b. Sad b. Kllb el-Basr9 de Allah
Tel'nm, kadm ve bak olduunu aklarken, "Allah

7Fisal, V, 76.
8Fisal, V, 76.
9 bn Kllb, Basra'da doup orada hret bulmutur. Vefat tarihi olarak
240/853 senesinden sonras verilmektedir. Mu'tezile'ye kar mcadele ettii
ve Sftiyye'den olduu bilinmektedir. O, daima Ehl-i Snnet kelamclan ara
snda zikredilmi ve onlarn nclerinden saylmtr. Onun be eserinin ad
kaynaklarda gemektedir. (Glck, Kelm Tarihi, s. 67.) bn Kllb, E'rlerin
eyhlerinden deildir. O, kendi adyla anlan "Kllbiyye" diye bir gurubun
eyhidir. Her ne kadar E'r'nin Mu'tezile'den ayrlrken bn Kllb'n g
rlerine meyletmise de daha sonra onun taifesinden ayrlarak Ahmed b.
Hanbel'in mezhebine gemitir. (el-Ensr, Hammad b. Muhammed, Mukad
dime, el-bne an Usli'd-Diyne, E'r, Medine 1410, s. 37; rfan Abdlhamid,
M. M., Mukaddime, Maklt'l-slamiyyn, E'r, 1,25.)
(a.c.)'n sfatlar, ne bk ne de fnidirler, ne kadm ne de
hadstirler; aksine onlar, ezel olarak gayri mahlkturlar"
diyor.10 Onlarm hepsi, "Allah, sfatlarn ztnda tamak
tadr, sfatlarnn hmilidir" demektedirler. Bu, Bklln'-
nin en byk arkada ve gnmzde E'rlerin ileri ge
lenlerinden olan Musul kds Eb Cafer es-Simnn el-
Mekff'un ak ifadesidir.
te bu Simnn, "Kim Allah Tel'y, ztmda sfatla
rnn taycs olmas hasebiyle cisim olarak adlandrrsa,
isimlendirmede hata etmi olsa da manada isabet etmitir"
diyor. Ve yine bu Simnn, "Allah Tel, lem ile var ol
mak konusunda, kendi bama kim olmak konusunda -
cevher ve cisimlerin kaim olmas gibi-, kendisi ile kim ve
kendisi ile mevcut sfatlarn sahibi olmak konusunda or
taktr. Allah (a.c.)'m, lemin cisim ve cevherleri cmlesin
den bu sfatlarla mevsuf olmasnn sabit olmas gibi" de
mektedir. Bunlar, Simnn'nin harfi harfine kendi ifadele
ridir. Bu konuda, bu chil bidati ve ahmak dinsizden daha
ileri giden -Gult- Mebbihe dahil- hibir kimseyi tan
myorum, bilmiyorum.11

10 Fisal, V, 77. E'r, slam Frkalarnm grlerini tarafsz olarak aktard

Maklt'l-slamiyyn adl eserinde bn Kllb'm bu grlerine yer vermek
tedir. Ancak sz konusu grlere katldn belirten herhangi bir iarette
bulunmamaktadr. (Bkz. E'r, a.g.e., II, 225.)
11Fisal, V, 77-78.
92
 a. lim
E'r, bir sznde yle diyor: "Allah (a.c.)'m ilmi
ne Allah (a.c.)'n ayn ne de gayrdr."
Bklln ve ou taraftarnn da katld bir baka
sznde de E'r yle diyor: "Allah (a.c.)'n ilmi, onun
gayrdr. Bununla beraber o, mahlk/ yaratlm deildir,
ezeldir."12
"Allah (a.c.)'n ilmi, onun gayr ve hilafdr ve o, Al
lah (a.c.) ile beraber ezeldir" diyenlere cevap olarak bu g
rn, gerek/ mcerred bir irk ve tevhidi iptal olduunu
sylemekten baka bir sze gerek yoktur. Zira Allah
Tel'nm dndaki herhangi bir ey, onunla beraber ezel
olursa Allah Tel'run, tek bana olduu gerei ortadan
kalkm olup, ezel olmak itibariyle onun bir orta olmu
olur. Bu da saf bir kfr, katksz bir Hristiyanlktr ki hi
bir delili olmayan rk bir iddiadr. U yz seneden bu
yana, bu yeni mezhepten baka, Ehl-i Islm'dan hibir kim
se byle bir iddiada bulunup kesin icmay terk etmedi.
Onlardan birisine, "Madem, Allah (a.c.)'tan baka,
onun gayr ve hilaf olan, onunla beraber ezel olan baka
bir ey vardr, diyorsunuz, peki o zaman niin "Allah,
n ncsdr" eklindeki grleri konusunda Hris-
tiyanlara kar kyorsunuz" dedim. Aka bana, "Biz,

12Fisal, II, 293-294.

93
sadece ile snrl kalp Allah (a.c.)'a bundan daha fazla
sn ortak edinmedikleri iin kar kyoruz" dedi.
Grlerinin, Hristiyanlarn grnden daha ok
irke drdn ve bu szlerin, Allah (a.c.)'n j "

":k ayetini red olduunu grnce onunla tartmaya son

verdim. Zira Allah ile beraber ondan bakas var olursa o
zaman Allah, tek/ahad olmaz.
Eer onlarla karlap tartmasaydk ve bunu, u as
rmzda Musul kads ve onlarm byklerinden olan
Simnn'nin kitaplar ile E'r'nin Kitbu'l-Meclis'i ve on
larm dier kitaplarnda bulmasaydk Islm'a mensup biri
nin, byle bir kfrde bulunmasna inanmazdk.1314
Bundan daha artc olan ise Bklln ve ibn
Frek'in usl/ kelm konusundaki kitaplar ile dier kitap
larnda "Allah Tel'nn ilmi, bizim ilmimizle beraber tek
bir tarif/had altndadr"15*diye aklamada bulunmalardr.

13hlas: 1. "De ki: O Allah, birdir."

>4Fisal, II, 302-303.
15bn Hazm, baka bir yerde, bu konuda bn Frekin, admn "el-Usl" olduu
nu sand bir eserinde "Tarifler/hudut, kadm ve muhdesatta deiiklik arz
etmez" dediini ifade etmekte ve onlara gre Allah (a.c.)'m ilim ve kudreti
nin bizim ilim ve kudretimiz cinsinden olduunu belirtmektedir. (Fisal, V, 78,
79. Ayrca bkz. V, 242.)
bn Hazm'm bu iddiasnda hatal olduunu dnyoruz. Zira Bklln, bn
Hazmn da adm zikrettii el-Hurra dier adyla el-lnsf adl eserinde "Onun
ilmi, yaratlmlarn ilmine benzemez; o, yaratlmlarn ilim sfatyla sfat-
landnlamaz. Ayn ekilde kudreti ve irdesi de yaratlmlarn kudret ve
94
 Bu, kfrle kark bir ahmaklktr. Zira ezel olan,
muhdest seviyesinde erevelendirilmi klyorlar. Men-
nniye, Hristiyanlk ve tevhidi kabul etmeyenlere ynelt
tiimiz her tenkit, bu frka iin de harfi harfine geerlidir.
Bu grleri, "Teyyr/gayr olma, iki eyden, an
cak biri olmakszn dieri var olabilen eylerde olur"*16 g
rleriyle beraber deerlendirilmelidir.
Bu grleri, son derece sama bir eydir. Zira bu, ne
Kur'n, ne Snnet, ne akl ne de dilden hibir delili olma
yan bir iddiadr.17
"Allah (a.c.)'n ilmi, ne onun ayn ne de onun gayr
dr. Ancak o, ezel olan zat bir sfattr" diyenlerin sz
birbirini nakzeden, elikili ve fasit bir szdr. nk "Al
lah (a.c.)'m ilmi, Allah deildir" dediklerinde bu szleriyle
zorunlu olarak ilmin, onun gayr olduunu kabul etmi
olurlar. "Onun gayr da deildir" dediklerinde de gayrilii
ortadan kaldrm olurlar.18

irdesine benzemez" demektedir. (Bkz. Bklln, nsf s. 38.) E'r ve bn

Frek de Allah (a.c.)' snrlayan hibir eyin olmadm ifade etmektedirler.
(Bkz. Er, Luma', s. 118; bn Frek, Eb Bekr Muhammed b. Hasen,
Mkil'l-Hadis ve Beytuh, thk. Musa M. Ali, Beyrut 1985, s. 34.)
16 Benzeri bir tarif iin bkz. E'r, Luma', s. 28; Bklln, nsf, s. 39. Ancak
Bklln, sz konusu "aynlk"m Allah Tel ve zti sfatlan konusunda
dnlemiyeceini ifade etmektedir. (Bkz. Bklln, nsf, s. 39.)
17Fisal, n, 303-304.
18Fisal, II, 304-305.

95
 D e e r le n d ir m e :
bn Hazm'n, Allah (a.c.)'n isim ve sfatlar konusun
da genel olarak Bklln'ye dayanarak E'rlere atfettii
bu grler hakknda ncelikle unu ifade edelim ki bn
Hazm, E'rlere bu grleri atfetmekle, daha dorusu on
larn grlerini arptmakla ve onlar "mrik" saymakla
onlara byk bir iftirada bulunmutur.
bn Hazm'n Allah (a.c.)'n isim ve sfatlar konusun
da buraya kadar aktardmz iddialar erevesinde zel
de Bklln'nin, genelde de E'rlerin bu konudaki gr
lerini yle zikredebiliriz:
Sfat-Vasf ve sim-Tesmiyye ayrm yapan Bklln,
"sfat" , "bir eyde bulunan ey,19 mevsufta bulunan veya
onun iin var olan ey20" olarak tanmlamaktadr; hayat,
ilim, kudret gibi Allah Tel'nm kendisi iin sabit ve zo
runlu sfatlar gibi. "Vasf" ise vsfm, sfata dellet eden
szdr.21 Sfatlandran kiinin, Allah Tel iin sarf ettii
"O, limdir, diridir, kdirdir, mr imdir" eklindeki sz
gibi.22

19Bklln, insaf, s. 27.

20Bklln, Temhd, s. 244.
21 Bklln, Insf, s. 27.
22Bklln, Temhd, s. 245.

96
 "isim", aynyla ve ztyla msemmann kendisi veya
kendisine taalluk eden bir sfattr.23sme dellet eden "tes-
miyye" ise mecz olarak isim diye adlandrlmaktadr.24
Allah Tel'nn hayat, kudret, ilim, irde, sem', basar,
kelm ve bek gibi sfatlar olduunu belirten25 Bklln,
Allah Tel'nn bu zt sfatlarnn, kadm, ezel ve ebed
olduunu; yaratklarn sfatlarna benzemediini; -Ibn
Hazm'm da belirttii gibi- onlarm, onun ne ayn ne de gay
r olduunu; -Ibn Hazm'm iddiasnn aksine- sfatlarnn,
kendi aralarmda farkllk arzetmediini ifade etmektedir.26
Bklln, "Allah Tel'nn sfatlarnn, ne onun ayn
ne de gayr olmas" konusunda yle delil getiriyor:
"Sfatlar, ztnn ayndr denilemez, nk sfatlar,
ayet ztnn ayn olursa onun benzeri bir yaratc ve fil
olurlar. Dolaysyla byle bir ey demek caiz deildir. Ni
tekim Hz. Ali (a.s)'n Kur'n konusundaki "o, ne hlktr,
ne de mahlktur" sz de buna delildir. nk onu hlk
olarak kabul etseydi Allah Tel ile beraber ikinci bir ilah
olmu olurdu; eer onu mahlk olarak kabul etmi olsayd
Allah Tel'nm kelmsz olarak var olduu, daha sonra
kelmm yaratm olduu zorunlu olurdu. Bu ise doru

23Bklln, a.g.e., s. 258; Bklln, nsaf, s. 60.

24Bklln, nsaf, s. 60.
25Bklln, a.g.e., s. 23,35-38.
26Bklln, a.g.e., s. 38.

97
deildir. nk onun zat sfatlar, ztnn kdemi ile ka
dmdirler."27
"Zt sfatlar, O'nun gayr da deildirler. O da sfat
larnn gayr deildir. Sfatlar da kendi aralarmda ayr de
ildirler. nk ayrlk/ gayr olma, iki eyden birinin di
erinden zaman veya mekn asndan ayrlmasnn mm
kn olmas demektir. Byle bir ey ise Allah Tel ve zt
sfatlar iin dnlemez."28
Bklln, Allah Tel'nn hayat, ilim, kudret gibi s
fatlardan yoksun olarak dnlemiyeceine inand iin
-bn Hazm'm da belirttii gibi- bu sfatlarn Allah Tel ile
beraber ezel ve ebed olduunu ifade etmekte,29 ancak bu
sfatlarn ezel ve ebedi olmasnn, "Allah Tel'dan ayr
baka ezel eylerin varl" dncesine yol amasna en
gel olmak iin, yukarda belirtildii gibi, "bu sfatlar, Allah
Tel'nm gayrdr" denilemiyeceini ifade etmektedir.
Grld gibi -ibn Hazm'm iddiasmm aksine- Al
lah Tel ile beraber baka varlklarn, ilahlarn varl ka
bul edilmemekte, Allah'a irk komak gibi bir sonu k
mamaktadr.
Dier taraftan Bklln, Allah (a.c.)'n isimlerinin, iki
ynden ksmlara ayrldn belirtmektedir.

27Bklln, a.g.e., s. 38-39.

28Bklln, a.g.e., s. 39. Ayrca bkz. Bklln, Temhd, s. 242.
29Bklln, Temhd, s. 227-229.

98
 Birincisi, mevcut olmas, "ey"30 olmas, kadm olma
s, zt olmas ve tek olmas gibi Allah Tel'n ztma raci
isimler ki bunlar Allah (a.c.)'n kendisidirler. kincisi, Allah
iin var olan isimlerdir ki onlar, O'nda hsl olan sfatlar
dr. Bu sfatlar da kendi aralarmda zt sfatlar ve fiil sfat
lar olmak zere iki ksma ayrlrlar. Zt sfatlar, ilme rci
olan "lim" gibi, "kdir", "hayy" ve benzeri ifadelerdir ki
bunlar, Allah Tel'dan ayr olmalar imkansz olduu iin
"O'nun gayrdr" denilemiyecek isimleridir. Fiil sfatlar
ise adil olmas, muhsin olmas gibi fiillerine raci sfatlar
dr.31
Bu erevede Bklln, isimle msemmay bir gr
d iin Zt'm okluu deil de tesmiyelerin ve ifadele
rin okluu asndan isimlerin ok olduunu ifade etmek
te; "Esma-i Hsn"ile ilgili ayet ve hadislerde geen "isim"
ifadelerini Allah Teln'n zerinde bulunduu eitli s
fatlarn ifade eden "tesmiye"ler olarak te'vil etmektedir.32
"Allah (a.c.)'n isimleri, Allah ve yaratklar arasnda
mterek midir?" eklindeki bir soruya Bklln, -bn
Hazm'm iddiasmm aksine- "Bu imknsz bir eydir. n
k onun isimleri, ya bizzt kendi nefsidir ya da onun zt-
na/nefis taalluk eden bir sfatr. Allah Tel'nn zt ve zt

30ey, ispat yani nefyin ztt demektir. (Bklln, nsaf, s. 15.)

31Bklln, Temhd, s. 261-162. Ayrca bkz. Cveyn, rd, s. 137.
32Bklln, a.g.e., s. 262-263.

99
sfatalarnn da Allah Tel ile yaratklar arasnda mte
rek olmas caiz deildir" diye cevap vermektedir.33
b. Sem' - Basar
Mslmanlar, Kur'n'da geen "Allah (a.c.)'n sem'
ve basr olduu" konusunda birletiler. Daha sonra Ehl-i
Snnet'ten bir gurup, E'riyye, Mu'tezileden Cafer b.
Harb, Hiam b. Hakem ve btn Mcessime ihtilaf edip
,'Allah, sem' ile semdir, basar ile hairdir." dediler."34
Deerlendirme:
bn Hazm'n bu tesbiti dorudur. Zira, "Risale il Eh-
li's-Sar bi Bbi'l-Ebvb" adl eserinde "Ehl-i Snnet"in,
baka bir ifade ile Ehl-i Hak'm ittifak ettii konular srala
yan E'r, "Allah (a.c.)'n, kendisiyle ezel olarak diri ol
duu bir hayatnn, kendisiyle ezel olarak kdir olduu bir
kudretinin, kendisiyle ezel olarak mtekellim olduu bir
kelmnn, kendisiyle ezel olarak mrid/irde sahibi oldu
u bir irdesinin ve kendisiyle ezel olarak semi' ve basr ol
duu bir sem' ve basar olduu konusuda icma ettiler"35 de
mektedir. Ancak hemen akabinde Allah (a.c.)'n ztnn,
mahlktn ztna benzemedii gibi sfatlarnn da mahl-
ktn sfatlarna benzemediini ifade etmektedir.36

33Bkllrt, a.g.e., s. 264.

34 Fisal, II, 309.
33E'r, Risale il Ehlis-Sar, s. 121.
36E'r, a.g.e., s. 122.

100
 c. Hayat
Dediler ki: "stidll, Allah Tel'nn diri/hayy olma
sn gerektiriyor. nk muhkem/hakme fiiller, ancak diri
olan kiiden sdr olur. Ki kii, ya diridir ya da ldr. Fii
lin, lden sdr olmas imkn ortadan kalknca onun, zo
runlu olarak diriden vaki olduu ortaya km olur."
Sonra bunlar, iki ksma ayrldlar. Bir gurup dedi ki:
"Allah, diridir, fakat hayatla deil." Dierleri de "Hayr,
Allah, hayat ile diridir" dediler.
Bu guruplardan biri, yle delil getirdi: "Diri/hayy,
hayatsz olarak dnlemez. Diri, ancak hayat olduu
iin diri olur. Eer hayat olmazsa o, diri olmaz. Eer hayat-
sz olarak diri olmak mmkn olsayd, diri olmayann da
hayat sahibi olmas mmkn olurdu."
Dierleri de "Diri, hayat sahibi olduu iin diri de
ildir. Fakat o, sadece fil, kdir ve lim olduu iin diri
dir. lim, kdir ve fil olan ancak diri olur" dediler.37
E'riyye, Mcessime, Mu'tezile ve Dehriyye'-den ak
tardmz bu iddiada hata edilmitir. nk duyularla
idrak edileni akl ilkelerine vurmular. Oysa akl, duyular
la idrak edilemeyen eylerin bilinmesini gerektirir.38

37 Fisal, H, 329.
Fisal, n , 334-335.
 E'rler, tebihi inkr ettiklerini sylyorlar, sonra
da kalkp "Bize gre fil, ancak diri, lim ve kdir olduu
na gre, eyann fili olan Allah Tel'nm da diri, lim ve
kdir olmas gerekir" diyerek bu iin en alsn yapyorlar.
Bu, Allah Tel'y mahlktla kyaslamalarnn ifadesidir,
Allah Tel'y mahlkta benzetmektir. Zira kyaslara
gre kyas ancak benzeri eylerde olur.39
D e e r le n d ir m e :
Kur'n'da gemedii gereke-siyle Allah Tel'nm
"hayat" sahibi olduu grne kar kan bn Hazm,40
Allah Tel'nm kendisiyle diri olduu bir haya olduunu
savunan41E'rlerle ilgili bu tespitinde isabet etmitir. Zira
Bklln'nin T e m h d ' inde, bn Hazm'm aktard ifadelerin
hemen hemen ayns yer almaktadr:
"Eyann Sni'i'nin, ancak diri/hayy olduuna delil,
Onun fil, lim ve kdir olmasdr. Fil, lim ve kdir an
cak diri olur."*42
Benzeri ifadeler, E'r'nin eserlerinde de yer almak
tadr.43*Ancak bunlar, tebih fikrini ierhemektediler.

3. Fisal, II, 335.

Bkz. Fisal, U, 329-340.
Bkz. E'r, Risale il Ehli's-Sar, s. 121.
42Bklln, Temhd, s. 45. Ayrca bkz. Bklln, a.g.e., s. 227, vd.
43Bkz. E'r, Luma, s. 24, 25, 51; E'r, hne, s. 116,120; E'r, Risale il Ehli's-
Sar, s. 122.
102
 "Dnrler, Allah Tel'nn "diri" (hayy) olduun
da anlamlardr. Ama "diri" olmasnn manasnda ihtilaf
etmilerdir. Filozoflarn ounluu-na ve Mu'tezileden
Ebul-Huseyn Basr'ye gre bunun manas, lim ve kadir
olmasnn muhal olmamasdr. Burada imknszln
kalkmasn gerektiren zattan baka bir nesnenin mevcut
olmaydr. Bizim ve Mu'tezilenin ounluu "diriliin"
bir nitelik olduuna gitmilerdir."44
d. Kudret
E'rler, Rabblerinin kudretini, bir eye kdir olup
baka bir eye kdir olmamakla snrlandrmlardr:
"Allah Tel, yapt eylerin dndakilere kdirdir.
Ancak o, zulme, ktle, ocuk edinmeye, yalanc pey
gamberin elinde mucize yaratmaya, imknsz bir eyi ya
ratmaya ve tevhidi kaldrmaya kdir deildir."45
E'rlerin tamam, "Allah, kesinlikle zulmetmeye,
yalan sylemeye, Mesih Allah (a.c.)'m oludur demeye
kdir deildir. Yine Allah, elence ve ocuk edinmeye k
dir deildir. Peygamberlik iddiasmda bulunan yalancmm
elinde mu'cize izhar etmeye de kdir deildir; Ancak ilah-
lk iddiasmda bulunan kiinin elinde mu'cizeler yaratmaya
kdirdir. Allah Tel, ilerin hakikatim deitirmeye, cins-

44 Rz, Fahreddin, Kelama Giri (el-Huhassal), ev. Hseyin Atay, T.C. Kltr
Bakanl yay., Ankara 2002, s. 173.
45Fisal, II, 375. Ayrca bkz. Fisal, , 385.
103
lerin mahiyetini deitirmeye, paralanmayan cz para-
lamaya ve bir kiiyi tevhidin dna davet etaeye kdir de-
gildir" demektedirler.
Bununla beraber, "Sihirbaz, eyann kendisini dei-
tirmeye, insani gerek olarak eee dntrmeye, havada
ve su zerinde yrmeye kadirdir" demektedirler. Dolay-
Siyla bunlara gre sihirbaz, Allah (a.c.)'tan daha gl-
dr.46
Onlardan biri bana, "Biz, Kur'n'da geen, "A l l a h
( a . c . ) ' n d i l e d i i n i y a p t " gereini inkar etmiyoruz: Biz,

sadece Allah Tel'y, istemedii eylere kdir olmakla, var

olmayana kdir olmakla nitelendhmek istemiyoruz" dedi.
Ben de ona, "47" ayetinde Allah,
umm lafz kullanmtir, kudretini snrlamamtr" de-
dim.48
Bunlar, mslmanlann hmna uramaktan ekin-
dikleri in aka "Allah Tel, g yetiremiyor" demiyor-
lar da "Allah (a.c.)', bu zikrettiimiz eylerden birisine k-
dir olmakla nitelendhmek istemiyomz" diyorlar.

V, 83. Bu iddialar baka yerlerde de lekrarlayan Ibn Hazm, bu grleri

F isal,
Bklln'ye nispet etmektedir. (Bkz. Fisal, V, 98,109.)
. "Allah, dilediine rzk daraltr dilediine de geniletir.
16
Fisal, 11,375-376.
Fisal, V, 83.

104
 Deerlendirme:
Ibn Hazm, bu tesbitinde isabet etmitir. Zira, "Allah
Tel'nm ' ."5 ayeti, Allah Tel'nm g
yetirmedii hibir makdurun olmadgma delildir." !ve
"Allah Tel'nm bilmedii bir malum olmad gibi, kdir
olmad bir makdur da yoktur" diyen E'r, "Ancak, Al-
lah Tel'nm kendisine'-kdir olmakla nitelendirilmenin
caiz olmad bir makdunm olmas ile bilmedii bir ma-
lumun olmas arasnda fark vardr" demekte ve "Allah
Tel, zulmetmeye, adaletsizlik yapmaya, kesbetmeye, kul-
larrn kesbetmedigi zulmii yarahnaya kdir olmakla vasf-
lanamaz,"53 Allah (a.c.)'n, emretmesi caiz olan her eyle ni-
telendirilmesi caiz degddir. Nitekim, bize namaz klimay,
secde etineyi ve hareket etmeyi emretmi, fakat, ona na-
maz klmak, secde etinek ve hareket etarek caiz degidir.
nk bunlar, onun in mknszdr. Ayni ekilde yalan
sylemek de ona caiz deildir. Bu, yalann irkinliinden
dolay deil de yalan sylemenin onun in mknsz oldu-
gundan dolaydr; Allah Tel, hareket etmeye ve chil ol-
maya kdir olmakla vasflandnlmayaca gibi yalan sy-50*23

50Bakara: 20. A lla h p h e siz h er eye k a d ir d ir .

E'r, L u m a ', s. 88.
52 E'r, M a k l t 'l-s l m iy y n , D, 228.
53 E'r, M a k l l 'l-s l m iy y n , n, 232. Buradaki ifadeler, "Ehl-i Hak ve'l-spat"n
gr olarak verilmektedir.

105
lemeye kadir olmakla da nitelendirilmesi caiz deildir54"
demektedir.
Bklln de "doru/sdk olma"nm, Allah Tel'nm
zat sfatlarmdan olduu gerekesiyle onun iin yalan sy
lemenin caiz olmadn belirtmek-tedir.5556
e. Yed/el, Vech/yz, Ayn/gz
E'r'nin, e l - M c e z diye bilinen eserinde, "Allah
(a.c.), a i"56
er]en iki gz kastetmitir" dediini
grdm.57
E'r, "Allah Tel'nm, e y d n / e l l e r i m i z 'den murad,
y e d n / i k i e/'dir. A'yun/gzlerin de manas, 'aynn/iki gz

demektir" diyor. Bu, btl bir grtr, Mcessime'nin g

rne girer.58
D e e r le n d ir m e :

Gerekten de E'r, istiv, yed, ayn ve vech gibi ha

beri sfatlar geni olarak ele ald e l - t b n e 'a n U s u l i ' d -
D i y n e adl eserinde Allah Tel iin istiva, vech/yz,

yedeyn/ iki el ve ayneyn/ iki gz sfatlarn "keyfiyetsiz"

olarak kabul etmektedir.59

54E'r, Luma', s. 117-118.

55Bklln, Temhd, s. 386.
56Tr: 48. Sen bizim gzetimimiz altndasn.
57Fisal, II, 322.
58Fisal, II, 348.
59Bkz. E'r, bne, s. 44, 97-112.

106
 "Allah (a.c.)'n iki eli olduunu kabul ediyor musu
nuz?" sorusuna, "Evet, biz, bunu keyfiyetsiz olarak kabul
ediyoruz"60diye cevap veren ve bu konudaki ayetlere61 de
inen E'r, "yed" in nimet veya kudret olarak yorumalan-
masna kar kmakta ve bu konudaki delillerini geni bir
ekilde arz etmektedir.62
Dier eserlerinde de bu fikirlerini savunan E'r, Bu
sfatlarn organ olarak alglanmasna da kar kmakta
dr.63
"Kelamclarn zahirci olanlar, Allah Tel'nm bu ye
di veya sekiz" sfatndan baka nitelii olmadm ileri
srdler. Ebu'l-Hasen el-E'r, elin kudretten ayr ark bir
nitelik ve yzn varlktan ayr bir nitelik olduunu ileri
srd. stivann baka bir nitelik olduunu kabul etti. Eb
ishak sferayin, mekndan mstani olduunu gerektiren
bir nitelik ortaya att."64
Bklln de ayetlerde geen "yed"in g, kudret ve
ya nimet olarak te'vil edilmesine kar kmakta ve Allahn
yz ve iki elinin var olduunu, ancak bunlarn, organ,

60E'r, a.g.e., s. 106.

Fetih: 10, Sd: 75, Mide: 64, Hakka, 45.
62Bkz. E'r, a.g.e., s. 107-112.
63Bkz. E'r, Risle il Ehli's-Sar, s. 127-133; E'r, Maklt'l-Islmiyyn, I, 285,
345.
' Hayat, ilim, irde, sam', basar, kelam, kudret ve(ya) tekvin.
64Rz, a.g.e., s. 198.

107
alet deil de hayat, ilim ve kudret gibi birer sfat olduklar
n ifade etmektedir.65
Ibn Hazm'm, bu konudaki E'rlerle ilgili tesbiti
dorudur. Ancak, E'r ve Bklln'nin "keyfiyetsiz"
kaydm ve bu sfatlarn "organ olmad" eklindeki uyar
larn grmezlikten gelip onlar mcessimelikle sulayarak
onlara hakszlk etmitir.
f. Sret-i Rahmn
Ibn Frek ve dier E'rlerin, "Allah, Adem (a.s.)'i
kendi sretinde Cal sretihi/'al sreti'r-rahmn) yaratt."66*
hadisi konusunda yle dediklerini grdm:
"Allah, Adem (a.s.)i kendi sretinde yaratt, eklindeki
hadisin manas, Adem (a.s.)'in, hayat, ilim, kudret ve ke
ml sfatlarn kendinde toplamas konusunda Rahman'm
sretinde olmas demektir. Nitekim Allah, meleklerini
kendisine secde ettirdii gibi Adem (a.s.)'e secde ettirdi.
Ona, kendisindeki yetki gibi, zrriyetine emir ve nehy et
me yetkisi verdi."
Bu, Musul kds Simnn'nin, hocalarndan harfi
harfine aktard ifadeleridir. Bu, phesiz katksz bir k
frdr. nk Allah ile Adem (a.s.)'i hayat, ilim, kudret
konusunda ve keml sfatlarn kendilerinde toplamalar

65Bkz. Bk.lln, T e m h d , s. 296-298; Bklln, n sa f, s. 24.

Ahmed b. Hanbel, M iis n e d , n, 237, 361; Mslim, Birr, 115, Cennet, 27, 28;
Buhr, Isti'zn, 1.

108
konusunda eit tutaaktadr. Oysa Allah, " O n u n b e n z e r i
h i b i r e y y o k t u r " 67 demektedir. Daha sonra bununla da ye-

hnmeyerek meleklerin, Adem (a.s.)'e secdelerini Allah

Tel in ettikleri secde ile bir tuttular. Oysa Ehl- is-
m'dan hi bir kimse, meleklerin Allah (a.c.)'a secdelerinin
ibadet secdesi, Adem (a.s.)'e ettikleri secdenin de selm ve
sayg secdesi olduu konusunda ihtilaf etmemitir.
Meleklerin, Allah Tel'ya ibadet ettikleri gibi Adem
(a.s.)'e de secde ettiklerini iddia eden mrik olur. Sonra,
Adem (a.s.)'e, ziirriyetine kar, Allah (a.c.)'n olduu gibi,
emir ve nehyetine yetkisi de verdiler. Bu, ak bir irktir.8
D e e r le n d ir m e :
ibn Hazm'm bu konudaki tesbiti doru deildir. Zira
yukarda da belirttiimiz gibi E'rler, sfatlar konusunda
Allah ile kullan arasnda bir ortakl, eitlii kesinlikle ka-
bul etaemektedirler. kincisi, ibn FUrek, sz konusu hadis-
i erife, ibn Hazm'm iddia ettii gibi bir anlam vermemitir
ve byle bir anlam savunmamtr.
Sz konusu hadisi, "M k i l ' l - H a d s " adil eserinde
geni bir ekilde ele alan5 ibn Frek, hadiste geen
"sretih" ibaresindeki zamirin, Adem (a.s.)'e ya da Lafza-i
Celle dnne gre bu hadisten anlalmas muhtemel*68

7ura: 11. " "

68Visal, n, 351. Ayrca bkz. Visal, V, 78.
Bkz. ibn Frek, Mkill-Hads, s. 45-69.
109
anlamlar, baka bir ifade ile bu hadis hakknda yaplm
olan yorumlar iki gurup halinde -zetle- yle sralamak
tadr:
B i r i n c i s i : Zamir, Adem (a.s.)'e dndrldn-de

"sret" ibaresi u anlamlara gelir:

1. Allah (a.c.)'n nimeti. Allah (a.c.)'n onu eliyle ya
ratmas, cennetine yerletirmesi, melekleri ona secde ettir
mesi, daha nce hi kimseye retmedii isimleri ve vasf
lar ona retmesi, kendisine isyan ettii halde onu, baka
larn cezalandrd gibi cezalandrmamas eklindeki ona
ettii ltuflar, nimetleri;70 onu cennetteki sreti zerinde
brakmas, hilkatini deitirmemesi anlamndadr.71
2. Allah (a.c.)'n yaratt ekil. dem (a.s.)'in, normal
bir insann doarken geirdii merhalelerden gemeden
Allah (a.c.)'n onu bulunduu ekilde yaratmas anlamn
dadr.72
3. dem (a.s.)'in, herhangi bir unsurdan trememi
olmas veya tabiat, felek, gece ve gndz gibi bir eyin et
kisiyle maydana gelmi sret, ekil deil de sadece Allah
(a.c.)'m onu yaratm olduu ekilde, srette olmas de
mektir.73

70Ibn Frek, a.g.e., s. 50-51.

71 Ibn Frek, a.g.e., s. 51-52.
72Ibn Frek, a.g.e., s. 52.
73Ibn Frek, a.g.e., s. 53.
 Zamir, Lafza-i Celle dndrldn-de an
k in c is i:

lalmas muhtemel olan anlamlar da unlardr:

1. Sfat. Buna gre "Allah (a.c.), dem'i kendi sfatn
da yaratt" anlam kar. Allah (a.c.)'n, dem'i hayy, lim,
kadir, serr', basr, mtekellim, muhtr, mrd olarak ya
ratmasyla onu ycelterek kendi sfatlar zerinde yarat
mas. Yani canl ve canszlar arasndan onu seerek ona
ruh flemesi, canllar arasndan da onu seerek ona akl ve
konuma kabiliyeti vermesi, hemcinsleri arasndan da onu
seerek onu nebi ve resl yapmas ve onu meleklere tak
dim ederek, melekleri ona secde ettirerek, onlar onun tale
besi yaparak ona cell ve azmet rtbesi vermesi demek
tir.74
2. zafet, tahsis ve mlk anlam. Bir eyin, Allah
(a.c.)'n onu yaratm olmas cihetiyle Allah (a.c.)'a izafesi
anlamndadr. "Halkullah", "arzullah" ve "semullah" gi
bi. Bu izafet, "rzkullah", "abdullah" gibi, mlk anlmmda
olduu gibi tahsis ve terif anlamnda da olabilir;
"nkatullah", "rhullah", "beytullah" gibi.75
Ibn Frek, "Zamir, kendisine en yakm isme dner"
kaidesine dayanarak zamirin, kensine en yakm olan

74Ibn Frek, a.g.e., s. 55-58. Burada Allah (a.c.) ile Adem (a.s.) arasnda, sfatlar
konusunda bir eitlik veya ortaklk anlam, meleklerin Adem'e secdelerinden
de ibadet secdesi anlam kesinlikle kast edilmemitir.
75bn Frek, a.g.e., s. 58-59. bn Hazm, bu dncededir. (Bkz. Fisal, II, 350-351.)

111
"dem" ibaresine dnd grn savunmakta ve bu
hadise verilmi olan anlamlardan birinci guruptaki anlam
lar tercih etmekte, ikinci guruptaki anlamlar da uzak ve
zayf grmektedir.76
g. Kelmullah, Kur'n ve 'cz'l-Kur'n
Kelmullah
bn Hazm'n bu konudaki iddialarn bir ka madde
(mesele) halinde ele alalm:
B i r i n c i M e s e l e : E'rler dedi ki: "Allah Tel'nm ke

lm, zti sfat olup ezeldir, mahlk deildir. Bununla be

raber o, Allah Tel'nm gayr ve hilafdr, ilminin de gay
rdr. Ve Allah Tel'nm bir tek kelm vardr."77
E'rlerin, "Allah (a.c.)'m kelmnn, onun gayr ol
duu" konusundaki grleri ile ilgili olarak daha nce
ilim ve kudretle ilgili grlerini deerlendirirken syle
diklerimizin aynsn ifade ediyoruz.78
D e e r le n d ir m e :

Daha nce delirttiimiz gibi bn Hazm'm bu konuda

ki tespitleri yanltr.
k i n c i M e s e l e : Allah (a.c.)'m sadece bir tek kelm ol

duu eklindeki grleri ise Allah Tel ve btn Ms-

lmanlara muhalefettir. nk Allah Tel, "Deki: Rabbi-

76Bkz. ibn Frek, a.g.e., s. 55,60-64.

77Fisal, IH, 11. Aynca bkz. Fisal, V, 80.
78Fisal, , 12.
112
min szleri ^ derya, miirekkep olsa ue kir 0 kadar da ildoe ge-
tirsek daki Rakkimirr szleri kitmede^ ^ce deniz tkenecektir"
ve "ayet yeryiiziirrdeki agalar kalem, deniz de arkasmdanyedi
deniz katrlarak Imiirekkep otsa) yine Allak ta.c.l'n szleri fyaz-
makla) tkenmez"80 diye buyurmaktadr.
Bu ak ayetlerde, Allah (a.c.)'n hikenmez kelm ol-
dugu belirtildii halde (E'rler) kalkp "Allah Tel'nm
tek bir kelm vardr" eklindeki adi grlerini dile getiri-
yorlar. Eer bunu Allah (a.c.)'a ortaklar edinmekten ka-
inmak in yapyorlarsa onlarn "On be ey vardr ki
hepsi birbirine mugayirdir; hepsi, Allah Tel'nm gayri ve
hilafdrlar ve hepsi Allah ile beraber ezeldirler" eklinde-
ki szleri onlar yalanlamaktadr. Allah, bu zlimlerin de-
diklerinden mnezzeh ve ycedir.81
D e e r le n d ir m e :
Ibn Hazm'm zikrettii ayetleri aklarken E'r ve
Bklln, Allah (a.c.)'n kelmnn eriilmez olduunu^,
snrsz ve saylamaz 0duunu83 ifade efelektedirler.
Ciiveyn ise Allah Tel'nm kelmnn tek, olduunu;
ayni ekilde Allah Tel'nm btitiin ma'lmt tek bir ilim79*8123

79Kehf: 109. "

"
Lokman: 27. " "
81 Flsa, III, 12-13.
82 Bkz. E'r, IbSne, s. a .

83 Bkz. Bklln, insaf, s. 80,103.

113
ile bildiini, biittin m akdrta tek bir kudret ile kdir ol-
d u gu n u ifade efanektedir.84
ehristn de E'rlerin, A llah Tel'nn kelm nn
tek old u gu gr nd e olduklarm belirtaektedir.85
nc Mesele: E'rler; "Allah Tel, yarathg veya
yarataca, yaratmak istedii hereye devam l, ezel olarak
" / " der durar. Ancak onlar, OU zam anlarna kadar var
olmazlar" deder.86 Yine A llah Tel'nn, cehennem e de-
vam l olarak " 8 7 " , kafirlere de " 8 8 "
"" 8 d ediini sylyorlar.^
Bu, onlardan A llah Tel'ya kar a k bir yalanlam a-
dr. Zira A llah Tel, "B i r e y y a r a tm a k is te d i i z a m a n 01111
y a p t s a d e c e " o l" d e m e k t e n i b a r e t t i r . H e m e n o l u - y e r i r " d i y e

buyuruyor. Burada A llah Tel, bir eye ancak var olm as-
n isted ii zam an "ol" dediini aklyor. Ona "ol" dedii
zam an da annda, beklem eksizin h em en oluverir. nk

84 Ciiveyn, Ird, s. 131.

*5 ehrisn, Abdlkerim, Nihyet'1-ikdm lmi'1-Kelm, Mektebetii's-
Sekfei'd-Dnyye, trs.
Fisal, in, 13.
Kf: 30. "DoM mu?"
M'minun: 108. Alaldka alalt orada! Bana kar konumayn artk!"
Mlk: 11. "Artk (Allah' rahmetinden) uzak olsun, 0alevli cehennemin mahkum-
lan!"
Flsal, in, 13.
,Yasin: 82. " !

114
bu, Kur'n'm kendisiyle indii Arap dilindeki "fa" harfinin
gereidir.
Simnn, verdikleri manaya gereke olarak, "Vakitle
rinde var olan eyler, eer Allah Tel'nm "ol" emriyle var
olmalar vacip olsayd bakalarnn "ol" demesiyle de var
olmalar zorunlu olacakt; nk iktiz sfatlar, bu konuda
kadm ve muhdeste deimez" diyor.
Bu meseledeki "ktiz sfatlar, bu konuda kadm ve
muhdeste deimez" sz ak bir kfrdr. Zira bu, Allah
Tel ile yaratklarm eit tutmaktr.92
Yine E'rler, "Allah Tel'nm, emrettii kiiye em
rettii eyi ezel olarak emretmeye devam ettiini" syl
yorlar. Bu, kesinlikle btl bir grtr. nk byle ol
sayd Allah (a.c.), bize Kuds'e doru namaz klmamz
ezel olarak emretmeye devam etmi olurdu; yine Kuds'e
doru deil de kabeye doru namaz klmamz emretmeye
devam eder dururdu; bir eyi ayn zamanda hem emretmi
hem de nehyetmi olurdu. Bu da Allah (a.c.)'n mnezzeh
olduu bir samalktr.
Bu arada onlar, "kadmin deimedii ve iptal olma
d"93 grndedirler. Oysa Allah (a.c.)'m bize Kuds'e
doru namaz klmamz emrettii, daha sonra bunu iptal

Visal, V, 82.
93Bkz. E'r, Risale il Ehli's-Sar, s. 83; Bklln, Temhd, s. 49.

115
ettii kesindir. Eer Allah Tel, ezel olarak bunu emret
mi olsayd onu iptal etmemesi ve ortadan kaldrmamas
gerekecekti. Bunu caiz grenler iin bu, kesin bir kfr
dr.94
Deerlendirme:
inde "o "emrinin getii ayetleri95 deerlendirirken
Bklln, bu ayetlerin Allah (a.c.)'n kelmmm mahlk ol
duuna delil olamyacam ifade etmekte ve ayetteki "f"
harfinin takibiyye f's olmadn belirtmektedir.96
E'r de bu ayetleri, "Kur'nm mahlk olmad"
grn savunurken kullanmaktadr.97 Ancak ne Bkl-
ln'de ne de E'r'de yukarda Ibn Hazm'n Simnn'den
aktard manada veya o manay artracak hibir eye
rastlamadk.
Drdnc Mesele: Simnn; hocalarnn, "Bir eyi em
retmenin, emreden kii kadim olsun muhdes olsun, onu
emredenin o eyi istediine/murad delil olmad; nehyin
de nehyedilen eyin mekruh olduuna ve istenmediine
delil olmad" grnde olduklarn sylyor. Bu, onun
ifadeleridir. Bu, slm'a, icmaya ve akla aykrdr. Byle bir
durumda Allah Tel'nm bize namaz, zekt vs. emretme-

94Visal, II, 353.

95Yasin: 82, Nahl: 40.
96Bkz. Bklln, Temhd, s. 275-277. Ayrca bkz. Bklln, Insf, s. 71.
w Bkz. E'r, bne, s. 73,74, 82,83; E'r, Risale il Ehli's-Sar, s. 126.

116
si onun, bunlardan herhangi bir eyi istediine delil deil
dir. Yine kfr, zina vs. nehyetmesi onun bunlardan her
hangi bir eyi kerih grdne, istemediine delil deil
dir.98
D e e r le n d ir m e :

Bu konuda E'r ve Bklln'nin eserlerinde bir

kayda rastlamadk.99 Ancak Cveyn, bn Hazm'n bu tes
pitini dorulamaktadr.
Cveyn, emredilen eyin her zaman istendii/murad
anlamn gerektirmediine delil olarak, nesh konusu ile
Allah Tel'nn, Hz. brahim'e olunu kesmesini emretme
si meselesini getirmekte100ve "Allah Tel'nm, istemedii,
murat etmedii halde Hz. brahim'e olunu kesmesini em
rettiini"101ifade etmektedir.

Kur'n
1. Kur'n'm Mahiyeti
E'r'ye mensup bu gurup, yine yle diyor: "Allah
(a.c.)'n kelmn Cebrail (a.s.), Muhammed (a.s.)'m kalbine

98Fisal, v, 78.
* Bklln, emir ve nehyin, emredilen ve nehyedilen eylerin gzel/husun veya
irkin/kubuh olmasjm gerektirmediini savunmaktadr. (Bkz. Bklln, et-
Takrib ve'l-irdf Usli'1-Fkh, lk. Abdiilhamid b. Ali Eb Zenz, Beyrat 1997,
m , 86-87.)
Cveyn, rdd, s. 215-219.
Cveyn, a.g.e., s. 217.

117
hakiki olarak duymaktayz: "Allah (a.c.)'n kelmn iitip
dinleyinceye kadar ona emn ver"111 Kur'n, hakiki olarak
okunan ve tilavet olunandr. Ancak "O, melfzdur" demek
caiz deildir."112
Baz guruplarn, Kur'n'm mahlk olduu grn
ispatlamak iin "Kur'n melfzdur" dediklerini belirten
E'r, "Allah (a.c.)'m Kelm melfzdur" denilemiyece-
ini, sadece, "O, okunur, tilavet olunur, yazlr ve ezberle
nir" denilebileceini ifade etmektedir.113
E'r'nin bu fikirlerini paylaan114 Bklln de -bn
Hazm'm iddiasnn aksine- kelmullahm, Peygamber
(s.a.v.)'in kalbine indirildiini belirtmekte115 ve "Okunan,
ezberlenen ve mushaflarda yazlann Kur'n olduunun
bilinmesi esastr. Bu Kur'n, Peygamber (s.a.v.)'e inmi, O
da onu adalarna 23 sene boyunca okumutur"116 de
mektedir.
Bklln, Kur'n- Kerimin nasl ezberlenerek ve ya
zlarak korunduunu, nesilden nesile nasl aktarldn
anlattktan sonra, "Bu sebeplerden dolay bir kimsenin,

,11Tevbe: 6.
"2 E'r, Ibane, s. 93-94.
3E'r, a.g.e., s. 94.
"4 Bkz. Bklln, insaf, s. 93-94,110.
"5 Bkz. Bklln, a.g.e., s. 96.
Bklln, 'cz'l-Kur'n, s. 16.
120
Kur'n'da geenlerin, Allah Tel'nn katndan olduu ko
nusunda phe etmesi caiz deildir, imknszdr"117 de
mektedir.
Ancak Bklln'nin Allah'n kelm konusun-daki -
zellikle italik harflerle vurguladmz- u ifadeleri kafada
soru iaretleri braktrmakta ve Ibn Hazm'a hakllk pay
kartmaktadr -ki bn Hazm'n, onun bu ifadelerinden yo
la karak yukarda aktardmz Erler hakkmdaki
hkme varm olma ihtimali olabilir:
"Allah Tel'nn kelm, ezel ve ebed olarak kendi
siyle mevsuf olduu zt sfatdr ve onun ztna mahsus
tur, bakasnda mevcut olmas imkanszdr, kalplerde mahfuz,
dillerde metluv, mushaflarda yazl, mihraplarda okun
makta olsa da.
Bilinmeli ki onun kelm, kulaklarla iitilmekte-dir;
dier dillere ve btn seslere muhalif olsa da, iitilenlerin
cinsinden olmasa da. Ayn ekilde o, grlmektedir; her ne
kadar grlenlerin cinsine muhalif olsa da.118
Bize gre Kur'n, ezber olarak Kur'n hfzmm sine-
sindedir. Yoksa cismin cisme hullu gibi Allah Tel'nm
kadm kelm, hfzm sinesine hull ediyor deildir.119"

117Bklln, a.g.e., s. 17. Ayrca bkz. Sayraf, Nket'l-ntisr, s. 59.

1,8 Bklln, insaf, s. 26, 27.
119Bklln, a.g.e., s. 138.
121
 Kraat-makr, tilvet-metl ve kitbet-mektb ayr
m yapan120 Bklln, "Kraat, tilvet ve kitbet okuyann
sfat, okunan/makr, tilavet olunan ve yazlan/mektb ise
Allah Tel'nm sfatdr"121 demektedir. Harf ve seslerin de
okuyanm sfatlarndan olduunu, Allah Tel'nn kelmn
dan olmadn belirten122Bklln, "Bilinmelidir ki hakik ke
lm, nefiste bulunan mevcut manadr. Ancak ona dellet eden
emareler vardr ki bu, bazen dil ile ifade olur123, bazen de yaz,
rumuz ya da iaret olur"124 demekte ve Allah Tel'nm "ke-
lm- nefs" olarak adlandrlan kelmmm kadm olduu
nu, mahlk olmayan, kadm bir sfat olmas hasebiyle on
dan ayrlmadn, yaz, yaprak, harf ve ses olmadm; ses,
harf, yaz, yaprak, klem, mrekkep ve kitap gibi eylerin
ise mahlk olduunu ifade etmektedir.125
Bklln, "Kur'n, size gre kadm olup yaratlmla
rn, insanlarn onun benzeri bir kelmmm olmadm iddia
ettiiniz halde Kur'n'm bir benzerinin getirilmesiyle

120Bkz. Bklln, a.g.e., s. 80-89.

121 Bklln, a.g.e., s. 81, 105. Bklln'nin bu konudaki delilleri iin bkz.
Bklln, a.g.e., s. 81-105,115-117.
122Bklln, a.g.e., s. 89. Bklln'nin bu konudaki delilleri iin bkz. Bklln,
a.g.e., s. 118-139.
123Bklln, a.g.e., s. 106.
124Bklln, a.g.e., s. 107. Bklln'nin bu konudaki delilleri iin bkz. Bklln,
a.g.e., s. 106-110.
125Bklln, a.g.e., s. 132-133.

122
meydan okumak nasl caiz olabilir?" Sorusuna da "Pey
gamber (s.a.v.), Allah Tel ile kim olan kelmn bir benzerinin
getirilmesiyle meydan okumamtr. O, sadece gzellii, feshat,
ihtisr ve manasnn zenginlii asndan onun ifadesi, ibaresi
olan manzum harflerin benzerinin getirilmesiyle meydan oku
mutur" diye cevap vermektedir.126
"Mslmanlar, Allah Tel'ya "konuan" szn is
nat etmekte birlemiler ise de, manasnsa ayrlmlardr.
Mu'tezile, bunun manasnn Allah Tel'nm zel manalara
delalet eden szleri, zel cisimleri var etmesidir, dediler.
Bil ki biz, onlarla manada tartmayacaz. nk biz, b
tn olaylarm Allah Tel'nm kudreti ile olduuna inanyo
ruz. Canl ve cansz cisimlerde seslerin yaratlabileceini
kabul ederiz. Byle olunca manada onlara yardm etmi
oluruz. Burada "konuan" isminin dil bakmndan bu ma
naya gelip gelmeyeceinin tartlmas kalr. phesiz bu,
srf dille ilgili bir inceleme olup, akim burada bir rol yok
tur. Her iki taraftan kelamclar, bu hususta faydasz yere
uzatp gittiler. Bizimkiler (Ehl-i Snnet), Allah Tel'nm
ses ve harflerle yaplan konuma suretiyle "konuan" ol
madnda birletiler. Ve ancak "Kelam Nefsi" ile konu
tuuna (dndne)"' inandlar.

2Bklln, Temhld, s. 178-179.

' Hseyin Atay, "kelam nefsi"ye "dnme" anlam vermitir.
123
 Mu'tezile ise bu mahiyeti nhr ediyor ve bu mahiyeti
itiraf etseler de Yiice Allah'm zatinm onunla nitenmesini
nkr ederler ve bu sfat kabullenmeleri halinde onun ka-
dim olmasn nkr eder ve onun ncesizliini (kdam)
kabullenmeleri halinde Allah'm bir olduunu nkr etini?
olacaklarm iler srerler. Hlasa, onlarn gittikleri gr
biz de kabul edenlerdeniz. Ancak biz, baka bir nesne de
ispat ediyoruz. Onlar ise mahiyet, varilk, ncesizlik (ki-
dem) ve birlik (vahdet) hakknda bizimle tartmaktadrlar.
Bu meseleye dalan kimsenin, bu girii bilmesi gerekmekte-
dir."!27
Kelamullah konusundaki tafsilat, ihtilaflar ve 0-
ziimleri, almamzn konusunu ve snrlarn amas ha-
sebiyle kelm kitaplarna havale ederek)28 E'rlerin,
Kur'n'a saygszlk ettikleri eklindeki iddialara geelim.
ibn Hazm'n bu konuda yanldn dnyoruz.
Zira Bklln, Kur'n'n kendisiyle yazld yazlara, ken-
dilerinde yazlan ve okunan sahifelere sayg gsterdikleri-
ni, abdestsiz olarak ona yaklamaktan sakndklarm, ona
herhangi bir necaseti yaklatrmadklarn, onu yce ve e-
refli addettiklerini; ancak bunun, siyah, sari veya krmz1278*

127Rz, a.g.e., s. 180.

128 Bkz. Muhammed Ramazan Abdullah, el-Bklln ve

Badat 1986, s. 523-560.

124
mrekkebin kadm olduuna veya kadmin ona hull etti
ine delil olmasm gerektirmediini belirtmektedir.129
bn Frek'in de Kur'n'a olan sayg ve hrmetinden
dolay Mushaf'n olduu odada yatmad rivayet edil
mektedir.130 "Kurn'n bir ksmnn dier bir ksmndan
daha hayrl, efdal ve yce olmad" konusundaki tespit
lerinde ise bn Hazm'm hakl olduunu gryoruz. Zira
bir ok kaynakta "efdalin, mafdulu anhta kusur olduu
intiban uyandraca" kaygsyla bata E'r ve Bklln
olmak zere E'rlerin, baz ayet ve srelerin daha faziletli
olduu grne kar olduu bildirilmektedir.131

2. Kur'n'm Tertibi
Bklln'nin, el-ntisr fi'l-Kur'n adl eserindeki u
ifadeleri de E'rlerin arlklarndandr:
"Kur'n ayetlerinin taksimi ve sre yerlerinin tertibi,
insanlarn yapt bir eydir. Bu i, ne Allah Tel, ne de
Reslullah (s.a.v.) tarafmdan yaptrlmtr."132

129 Bklln, insaf, s. 141.

13. Sbk, Tabakat, IV, 139.
131 Bkz. Kurtubl, Muhammed b. Ahmed ( V . 671), d-Cmi' li A h U l-Kur'n, Ka-

hire 1372, I, 109; ibn Teymiye, a.g.e., XVII, 51; ibn Kesir, Tefsru'l-Kur'n'i'l-
Azm, Beyrut 1401, I, 11; ibn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalnl, Fethu'l-Br,
Beymt 1379, XI, 224.
1 3 2 F S , V, 91.

125
 D e e r le n d ir m e :
bn Hazm, bu konudaki tespitinde hata etmitir. Zira
Bklln, sz konusu eserinin mukaddimesinde "Bizim
grmz, Allah Tel'nn indirmi olduu, yazlmasn
emrettii, nzulnden sonra nesh etmedii ve tilavetini
kaldrmad Kur'n'm tamam, Hz. Osman mushaf-nn
ihtiva ettii ite bu iki kapak arasmdakidir. Ondan ne bir
ey eksmi ne de ona bir ilavede bulunulmutur. Srele
rin ayetleri asndan onun tertib ve dzeni, Allah Tel ve
Resl'nn tertib ve dzeni zeredir. Onlardan biri ne ne
ne de geriye alnmtr. mmet de kraat ve tilvette oldu
u gibi btn srelerin ayet tertibini ve yerlerini Peygam
ber (s.a.v.)'den zaptetmi ve renmitir. Peygamber
(s.a.v.)'in, Osman mushafmm ihtiva ettii ekilde sreleri
de tertib etmi olmas mmkndr. Bunun daha sonra
mmet tarafndan yaplm olmas ve onun, bunu kendi
bana stlenmemi olmas da muhtemeldir. Bu ikinci g
r, geree daha yakndr"133demektedir.
Daha sonra ayr baplar halinde, geni bir ekilde sre
ve ayetlerin tertibi meselesini ileyen134 Bklln, -iddi
alarn aksine- ayet tertibinin tevkifi olduunu, mmetin
ictihad ve reyi ile olmadm ve bunun vcbiyyeti ze-

133Bklln, ntir, s. 7-8.

134Bkz. Bklln, a.g.e., s. 165-183.

126
rinde icmann olduunu135 belirtmekte; srelerin ise -Ibn
Hazm'n ifade ettii gibi- Hz. Osman'n rey ve itihadyla
tertib edildiini;136bu konuda ihtilafn olmas, bn Mes'd,
bn Abbas, bey b. Ka'b ve Hz. Ali (r.a.) gibi kiilerin
mushaflarmdaki sre tertibinin muhtelif olmasnn buna
iaret olduunu ifade etmektedir.137

'cz'l-Kur'n
1. czn Anlam
Bklln, "el-Intisr fi'l-Kur'n" diye bilinen kitabmm
"Bb'd-Delil al enne'l-Kur'n Mu'cizetun li'n-Neb
(s.a.v.)" adl blmnde Mlhitlerin, Kur'nm i'cz konu
sundaki bir sorularna yle cevap veriyor:
"Kur'n ve Reslullah (s.a.v.)'n dier mucizeleri-
nin/yt, mu'ciz(e) olmasnn anlam, hakikatte aciz olma
makla beraber kullarn, ona g yetirememeleri demektir.
Dolaysyla Kur'n ve Musa'nn asas, kayadan deveninin
kmas, m ve alacalnn iyiletirilmesi, llerin diriltil
mesi gibi peygamberlerin (a.s.) dier mucizeleri, her ne
kadar cizin acziyeti onlara taalluk etmese de, cizin, ken
disinden aciz olmasnn ve ona g yetirememe-sinin sahih

135Bklln, a.g.e., s. 126.

136Bklln, a.g.e., s. 167.
137Bkz. Bklln, a.g.e., s. 165-177.

127


olduu eylerden aciz olmasma benzemesi cihetiyle,

tebihen mucize olarak vasflandrlm olurlar."138
Bklln, Araplarn, Kur'n'n bir benzerini getir
mekten aciz olmalarmm caiz olmamasma delil olarak da
yle diyor:
"u bir gerektir ve kesindir ki acz, ancak mevcut ola
na kar olur. Eer bu asl zere insanlar, Kurn'n benzeri,
Musa'nn asas, llerin diriltilmesi, cisimlerin, kulak ve
gzlerin yaratlmas, gizlenmi eylerin ve szlerin kefin
den aciz olsalard bu durumun benzeri onlarda mevcut
olmu olurdu, sanki onlar bunlara kadirmi gibi bir durum
orataya kard. Durum byle olmadma gre kullarm ha
kikatte Kurn'n bezerini getirmekten aciz olmalarmm caiz
olmad ortaya kmtr; bu acziyet onlarda olmasa da,
Musa'nm asasm ylana evirmekten ve benzeri eylerden
aciz olmak onlarda mevcut olmasa da."139
D e e r le n d ir m e :

bn Hazm'm, Bklln'den aktard bu ifadelerin

ayns, ad geen eserin zetlenmi ekli olan Nket'l-
ntisr'da biraz ksaltlm olarak yer almaktadr.140*Bu du-

138Fisal, V, s. 92.
3<<Fisal, V, s. 93.
140Sayraf, Nket'l-ntisr, s. 242. Bu konu, ntir'm mevcut olan birinci cildin
de mevcut olmad iin bn Hazm'm aktard ifadeleri orjinaliyle karla
trma imknmz olmad.

128
rum, bn Hazm'n, Bklln'nin sz konusu eserini oku
yup incelediini gstermektedir.
Bklln, bn Hazm'n aktarm olduu bu grleri
dier kitaplarmda da dile gedmektedir.141

2. Kurnn Muciz Olup Olmad Meselesi

Kur'n'n i'caz konusunda E'r'nin yle bir gr
rivayet edilmitir:
"Benzerini getirmeleri iin kendisiyle insanlara mey
dan okunan mu'ciz, o, Allah Tel ile beraber ezel olan ve
ondan asla ayrlmayan ilktir/el-evvel. O, bize indirilmemi-
tir ve biz, onu iitmemiizdir.142 Mushaflarda okunan ve
Kur'n'dan dinlenen ise mu'ciz deildir. Aksine benzeri
getirilebilir.143" Bu gayet sakat ve btl bir grtr. Zira
kiinin, hi tanmad ve duymad bir eyin benzerini
ortaya koymakla mkellef klnmas imknszdr. Bunun
baka bir yolu yoktur. Evet, u kendi ifadeleridir: "Mu'ciz,
sadece bu olunca iitilen ve okunan, bize gre mu'ciz de
ildir, aksine bir benzeri getirilebilir."

141 Bkz. Bklln, Icz'l-Kur'n, s. 288; Bklln, Kitbu'l-Beyn 'ani'l-Fark bey-

ne'l-Mu'cizt ve'l-Kermt ve'l-Hiyel ve'l-Kehnt ve's-Sihr ve'n-Nrenct, Beyrut
1958, s. 9-12. Bu kondaki tafsilat iin bkz. Glck, Bklln ve insann Fiilleri, s.
104-108.
142Fisal, D, 25, V, 76.
143Fisal, V, 76.
129
 Bu, tartmasz olarak ak bir kfr ve Kur'n'a ayk
r bir grtr. nk Allah Tel, mriklerden onun gibi
bir sre, ya da on sre getirmelerini istemitir. Yine
E'rlere gre kelm, srelerden olumaz ve ok sayda
deildir. Aksine o, tektir.144 Onun, Mslmanlarn gr
gibi baka bir gr daha vardr: "Okunan/metl, mu'ciz
olandr145. Onun nazm, mu'cizdir.146"
D e e r le n d ir m e :
bn Hazm, Kur'n'm mu'ciz olup olmad konusun
da E'r'ye nisbet ettii iki grten birincisinde yanlm
tr. Daha dorusu, her ne kadar "E'r'nin, Kur'n'm
nazm mucizdir diye ikinci bir gr de vardr" deyip ge-
itirse de, E'r'ye birinci gr yaktrmak arzusun
dadr ve yorumunu ona gre yapmtr. Ne var ki byle bir
gr, E'r'nin ve talebelerinin eserlerinde bulmak
mmkn olmad gibi onlar iin byle bir eyi dnmek
bile imknszdr.
Nitekim, E'r, Allah Tel'nm, Peygamber (s.a.v.)'i
Kur'n'la desteklediini, uydurma da olsa bir benzerinin
getirilmesi iin meydan okuduunu, ancak mriklerin,
buna g yetiremediini ifade etmektedir.147

144Fisal, in, 25.

145Fisal, m , 25.
146Fisal, V, 76.
147E'r, Risale M Ehli's-Sar, s. 94.

130
 Kur'n'm i'caz ile ilgili mstakil bir eser yazm olan
Bklln de Kur'n'm Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygam
berliinin, dayand temel mu'cize olduunu; onun birok
mucizesi olmakla beraber bunlarn belirli ahs, durum ve
zamanlara ynelik olduunu, Kur'n'n ise btn insanlara
ve cinlere, kyamete kadar btn zaman ve meknlara y
nelik olduunu ifade etmektedir.148
"Kur'n'n nazm mu'izdir, g yetirilemez"149diyen
Bklln, Kur'n'm bir benzerinin getirilmesi konusunda
insanlara senelerce meydan okunduunu; ancak Araplarn,
ok istekli olduklar ve Kur'n, kendi dillerinde nazil oldu
u halde buna teebbs edemediklerini, bundan aciz ol
duklarn belirtmektedir.150
Ancak, Bklln'nin, Kur'n'm hem nazm ve ibaresi,
hem de ierdii gaybi haberlerle Hz. Muhammed (s.a.v)'in
doruluuna dellet ettiini ifade ettikten151 hemen sonra,
kendisine sorulan "Kur'n, size gre kadm olup yaratl
mlarn, insanlarn onun benzeri bir kelmmm olmadn
iddia ettiiniz halde Kur'n'm bir benzerinin getirilmesiyle
meydan okumak nasl caiz olabilir?" eklindeki bir soruya

148Bkz. Bklln, I'cz'l-Kur'n, s. 8.

149Bklln, a.g.e., s. 15, 250.
150 Bklln, a.g.e., s. 17-20; Bklln, Temhd, s. 167-168. Ayrca bkz. Bklln,
a.g.e., s. 170,171; Bklln, Beyn, s. 26-28.
151Bklln, a.g.e., s. 167-168.

131
verdii u cevap kafalarda soru iareti braktrmakta ve Ibn
Hazm'n yukardaki yargya varmasma zemin hazrlam
olma ihtimalini dourmaktadr:
"Peygamber (s.a.v.), Allah Tel ile kim olan kel
mn bir benzerinin getirilmesiyle meydan okumamtr. O,
sadece gzellii, feshat, ihtisr ve manasnn zenginlii
asndan onun ifadesi, ibaresi olan manzm harflerin ben
zerinin getirilmesiyle meydan okumutur."152

3. Kurndaki czn Miktar

Kuran'daki i'czn miktar konusunda da E'rler ile
onlara uyanlar yle demitir:
"Mu'ciz, Kur'n'm en ksa sresi olan Kevser sresi
miktardr. Bunun aas ise mu'ciz deildir."153
Nitekim Bklln, el-Intisr fi'l-Kur'n diye bilinen ki
tabnda "Kur'n'daki bir sreden daha az kesinlikle
mu'ciz deildir. Aksine benzeri getirilebilir" demektedir.154
Bu grlerine, Allah Tel'nm "Deki, onun benzeri bir
sre getirin"155 eklindeki ayetini delil getirerek "Allah
Tel, bundan daha azyla meydan okumamtr" dediler.
Dier mslmanlar ise az olsun ok olsun Kur'n'm ta-

152Bklln, a.g.e., s. 178-179.

153Fisal, IH, 29.
154Fisal, V, 90.
135Bakara: 23.

132
marnnn mu'ciz olduu grne vardlar. Bu da aksi caiz
olmayan gerek grtr.156
Yine Bklln, ad geen eserinin beinci blmn-
de/sifr "Allah Tel'nm, insanlar aciz brakacak baka bir
Kur'n te'lif etmesi caiz midir?" eklindeki bir soruya
"Evet, Allah Tel, buna kadirdir. Bu konuda ondan baka
hi kimsenin sayamayaca kadar ok miktarda snrsz bir
te'life kadirdir. Ancak bu teiiflerin, her ynden eriilemez
olmas gerekir" diye cevap vermektedir.157
D e e r le n d ir m e :
Ibn Hazm'm, I'czm miktar konusundaki bu tespit
leri dorudur. Zira Bklln, intir'da Kur'n'daki i'cazm
miktar konusunda, "Biz, bir ayetten az olan mu'cizdir,
demiyoruz; biz, mu'ciz, ancak en ksa bir sre veya bir sre
miktarndaki bir ayettir diyoruz"158demektedir.
Buna gereke olarak da Hz. Peygamber (s.a.v.)' in,
Kur'ndaki baz kelimelerin yerine eanlamllar-nm kulla
nlmasna, manann deimemesi kaydyla, izin vermesini
gstermekte ve Peygamber (s.a.v.)'in bu msamahasnn,
bir-iki kelime miktarnn mu'ciz olmamasndan kaynak
landm ifade etmektedir.159

156Fisal, ffl, 29.

157Fisal, V, 90.
158Sayraf, Nket'l-Intisr, s. 307.
159Sayraf, a.g.e., s. 321.

133
 Bklln, 'cz'l-Kur'n'nda da "Fasl f Kadri'l-
Mu'ciz mine'l-Kur'n" bal altnda bu konudaki gr
lerini geni bir ekilde aklamakta; Kevser sresi kadar da
olsa bir sre miktarndaki ayetin mu'ciz olduunu, bundan
daha azyla meydan okunduuna dair bir delilin olmad
n belirtmekte ve bata E'r olmak zere taraftarlarnn
ounluunun bu grte olduunu ifade etmektedir.160
Yine Bklln, -aynen Ibn Hazmn aktard gibi- Al
lah Tel'nm, Kur'n'n bir benzerini yaratmaya kdir ol
duu gibi ondan daha bel ve stn bir nazm yaratmaya
da kdir olduunu ifade etmektedir.161

Bklln, 'cz'l-Kur'n, s. 254.

161Bkz. Bklln, a.g.e., s. 290; Sayraf, a.g.e., s. 284.
134
 II. MN KFR MESELES

1. mnn Mahiyeti
imnn mahiyeti konusunda eitli guruplarm gr
lerini aktaran Ibn Hazm, Cehm b. Safvn ile Ebu'l-Hasen
el-E'r el Basr ve taraftarlarnn u grte olduklarn
iddia ediyor: "imn, sadece kalp ile Allah (a.c.)' bilmektir/
ma'rifet1, kalp ile akittir2, tasdiktir3. Kii, dili ve ibadetiyle
Yahudilik, Hristiyanlk ve dier kfr eitlerini izhar etse
bile, eer kalbi ile Allah (a.c.)' biliyorsa/'arafa o kii, cen
netlik bir fnslmandr4; slm diyarmda takiyyesiz olarak
kfr ilan etse, putlara tapsa, Yahudilik veya Hristiyanl
a intisab etse, haa tapp tessi ilan etse ve bu durumda
lse bile o kii, m'mindir; Allah (a.c.) katnda onun imn
kmildir; Allah Tel'nm velisi olup cennetliktir.5"

1Visal, m , 227.
2Visal, V, 73.
3 Visal, H, 228. E'rler, imn "marifet" olarak deil "tasdik" olarak kabul edi
yorlar. (Bkz. E'r, Luma', s. 123.) "Tasdik ile marifetin her ikisi de kalb bir i
olmalarna ramen aralannda farkllk vardr. Tasdik kalpte bir kesb ve ihti
yar neticesi meydana gelir. Marifet ise kesb ve ihtiyar olmakszn kalpte beli-
riveren bilgidir." (Glck-Toprak, Kelm, s. 119.) Grld kadaryla bn
Hazm, byle lgav bir ayrm gz nnde bulundurmamtr.
4Visal, IH, 227.
5 Visal, V, 73. Ayrca bkz. bn Hazm, ed-Durra ftm Yecibu 'tikduh, thk. Ahmed
b. Nasr el-Hamed, Kahire 1988/1408, s. 329-330. E'r, bn Hazm'n kendisi
ne nispet ettii bu grleri Cehm b. Safvn'a nispet etmektedir. (Bkz. E'r,
Maklt'l-Islmiyyn, 1,213-214.)

135
 Cehmiyye, Kerramiyye, E'riyye ve Eb Hanfe'nin
mezhebinde gidenlerin bu konudaki delilleri ayndr. Di
yorlar ki:
"Kur'n, ak bir Arapa ile nazil olmutur ve Arap
dili ile Allah Tel ve Resl (s.a.v.), bizlere hitap etmi
lerdir. mn da lugatta sadece tasdik demektir. Organlar ile
yaplan ameller ise lugatta tasdik diye adlandrlmaz, do
laysyla ameller, imn deildirler. Yine imn, lugatta tev-
hid demektir. Ameller, tevhid olarak adlandrlmazlar; do
laysyla imn deildirler. Eer Ameller, tevhid ve imn
olsayd onlardan bir ey kaybeden imnn kaybetmi olur
du; imndan ayrlm olur ve m'min olmamas gerekecek
ti,"6
E'rler, "slm' izhar eden kiinin, Allah Tel ve
Reslne svglerin en irkiniyle svmesi, onlar takiy-
yesiz ve dolaysz olarak dili ile yalanlamas ve bunu be
nimsediini ifade etmesi, bunlarn hibiri, kfr deildir"
dediler. Sonra Mslmanlarn hmna uramaktan korka
rak, "Fakat bu, o kiinin kalbinde kfrn var olduuna de
lildir" dediler.7Bu minvalde E'rler yine yle diyor:

Fisal, IH, 228.

7Fisal, V, 85, IH, 259. Ayrca bkz. Ibn Hazm, el-Muhalla, Beyrut trs., XI, 411.414.
E'r, buna benzer bir gr Mrcie frkalarndan birinin reisi olan Eb
Muaz'a nispet etmektedir. (Bkz. E'r, Maklt'l-lslmiyyn, I, 222.)
136
 "blis, ilk nce inkar etmi, daha sonra da dem
(a.s.)'e secde konusunda Allah Tel'ya isyan ederek bu
inkarn aa vurmutur. blis, burada kesinlikle Allah
Tel'y hak olarak tanmam, bilmemi; Allah (a.c.)'n
onu ateten, dem (a.s.)'i de toprak ve amurdan yaratt
n, ardndan Allah (a.c.)'n ona dem (a.s.)'e secde etme
sini emretmesini kesinlikle tanmam, bilmemi/'arafa;
bundan sonra da Allah (a.c.)'n dem (a.s.)'i mukerrem
kldn asla bilmemitir. blis, Allah (a.c.)'tan, kyamet
gnne kadar kendisine mhlet vermesini de kesinlikle
istememitir."8
Onlara, "Yazklar olsun size! bu, Allah (a.c.) ve Res-
l (s.a.v.)'n yalanlamaktr, Kur'n' inkardr" dediimiz
de ise bize "blis, onlarm tamamn sadece akalamak ve
alay etmek maksadyla, tanmakszn/ marife ve inanmak-
szn/itikad sylemitir" diye cevap verdiler. Bu, Rfiz
Gliyye'sinin kfrnden sonra en an ve en arpc kfr
dr. Devamla yle dediler:
"blis, dem(a.s.)'e secde etmeyi terk etmek ve dem
(a.s.)'den stn olduuna inanmak sretiyle Allah Tel'ya
isyan etmekle kafir olmamtr. O, sadece kalbinde var olan
Allah Tel'y inkrdan dolay kfir olmutur."9

8Fisal, V, 75. Ayrca bkz. bn Hazm, ed-Durra, s. 329-330.

9 Fisal, V, a.y.

137
 E'rler, yine "Firavun, Musa'nn gerekten Allah
katndan mu'cizeler getirdiini bilmiyordu. Hz. Muham-
med (s.a.v.)'in zamanmdaki Yahudi ve Hristiyanlar da
onun gerekten Allah (a.c.)'m elisi olduunu kesinlikle
bilmiyorlard; onun isim ve sfatlarnn Tevrat ve ncil'de
yazl olduunu bilmiyorlard. Onlardan bunu bilip te giz
leyerek kfr ilan etmeyi srdrenler, Hayber ve Beni
Kurayza'da Peygamber (s.a.v.)'le savamaya devam eden
ler ve dierleri, Allah (a.c.) katnda m'min idiler; Allah
(a.c.)'n veleri ve cennetliktirler" dediler.10
Onlara, yazklar olsun size! Bu, Allah (a.c.)' yalanla
mak demektir. Zira Allah Tel, "Onu yanlarndaki Tevrat ve
ncilde yazl buldular "n, "Onu, z oullarn tandklar gibi
tanrlar"12 ve "Aslnda onlar seni yalanlamyorlar"13 diye bu
yuruyor dediimizde de bize bu ayetlerin, onlarn, onu,
anlamn bilmedikleri, ne olduunu anlamadklar bir ta
km yazlar olarak bulduklar; kiinin komusunu tanmas
gibi, onu Muhammed b. Abdillah b. Abdilmuttalib olarak,
bir ahs olarak tandklar anlamnda olduunu syledi
ler.14

.Fisal, V, a.y 10
A'raf: 157. "djy 11j .^ h .
Bakara: 146. "jjf 12aA-*
En'm 13: 33. " V"*
u Fisal, V, 75-76.
138
 Bu, arpc bir kfrdr, Allah Tel'nn kelmn ye
rinden kaydrak tahrif etmek demektir, iren bir gnahr,
ahmaklktr, zorlama bir anlamdr. Bu gr sahiplerine
"Kitbu'l-Yekn fi'n-Nakdi 'ala'l-Mlhidne 'an blsi'l-Le'n ve
Sairi'l-Kfirn" adl kitabmzda cevap verdik. O kitabmz
da onlarm byklerinden, Kayrevan halkndan "Attf b.
Dns"15 adndaki bir adamm bu gr savunmak iin

kaleme ald bir kitaptaki grlere yer verdik.16

Onlarm hepsi, "Yeryznde kalbiyle Allah (a.c.)'m
hak olduuna inanan hibir Yahudi ve Hristiyan yoktur"
dediler.17
Bklln de el-ntisr f i l-Kur'n adl eserinde Allah
Tel'nm, "Kullan iin kfre raz olmaz"18ve "fesad sevmez"19
eklindeki ayetlerinin manasmm, Allah, salih kullar iin
fesad sevmez ve M'min kullarnn kafir olmalarna rz
olmaz, demek olduunu ifade etmekte; Allah (a.c.)'n, kul
larndan herhangi biri iin kfre rz olmad, yine onlar
dan herhangi biri iin zulm sevmedii eklindeki bir an
lam kastetmediini sylemekte; ardmdan "kfr ve zul-

)5 Bakabildiimiz kaynaklarda byle bir ahsla ilgili .larak herhangi bir kayda
ve bilgiye rastlayamadk.

Fisal, V, 90. Ayrca bkz. Ibn Hazm, d-Ihkmf Usli'1-Ahkm, Beynrt 1404,1 (I.
cz), 122. E'rlerin byle bir ifadesine rastlamadk.
18Zmer: 7. ""
Bakara: 205. "
139
m, kfr ve fesat ehli iin ister ve onlar iin rz olur"
demektedir.20
Onlarn hepsi, "Allah (a.c.)'n kfirlere din bir nimeti
kesinlikle yoktur" dediler. eyhleri E'r de "Allah (a.c.)'
m, kfirler zerinde dnyev bir nimeti de yoktur" demek
tedir.21
Deerlendirme:
Ibn Hazm'n, imrm mahiyeti konusunda E'rlere
atfettii grlerde hata ettiini dnyoruz. Zira, E'r,
Ibn Hazm'm kendisine nispet ettii bu grlerin benzerle
rini Maklt'l-Islmiyyn adl eserinde on iki frka halinde
ele ald Mrcie'nin eitli kollarma atfetmektedir.22 An
cak burada unu hemen ifade edelim ki E'r'nin eitli
Mrcie frkalarna nispet ettii bu grler, bn Hazm'm
kendisine atfettii grler kadar ar ve mbalaal de
ildir.
E'r, "Size gre Allah Tel'ya "imn" nedir?" ek
lindeki bir soraya "Allah Tel'y tasdiktir" diye cevap ve-

20Visal, V, 90. Bu ifadelerin ayns Bklln'nin sz konusu eserinde gemektdir.

(Bkz. Bklln, ntir, s. 487-488.) Bu durum, bn Hazm'm gerekten
Bklln'nin sz konusu eserini okuyup incelediini gstermektedir.
Bklln, ayn dncelerini dier eserlerinde de dile getirmektedir. (Bkz.
Bklln, nsaf, s. 162,165.)
21Visal, V, 90.
22Bkz. E'r, Maklt 'l-slmiyyn, 1,213-225.

140
rerek -bn Hazm'n da zikrettii- delilleri gereke gster
mektedir.2324
Yukarda ad geen eserde de Ehl-i Snnet ve Ashb-
Hads'in itikd grlerini -kendi grleri de diyebiliriz-
24 ksa ve toplu olarak zikrettii bir blmde, "mnn,
sz/kavl ve amel olduuna, artp eksildiine inanyorlar"25
demektedir. Yine Ehl-i Snnet'in ittifak ettii konular sra
lad Risale il Ehli's-Sar bi Bbi'l-Ebvb adl eserinde de
"Allah'n kitabndan Reslullah'a gelenlerin tamam ile
onun, nakli sabit snnetini tasdik zerine icma etmiler
dir" diyor. Ardndan da "Onun ahkmyla amel, mkil ve
mtebihiyle nass ikrar etmek ve nassna inanmakla be
raber tefsirine ilmen vakf olamad her eyi de Allah
Tel'ya havale etmek vaciptir" demektedir.
Grld gibi E'r, imn "tasdik" olarak kabul
etmekle beraber, ameli -iddialarm aksine- imn konusun
da tamamen ihmal etmi deildir. Ayrca E'r'nin, im
nn, ibadetlerle arttma, gnahlarla da eksildiine inan
mas,26 onun, amele verdii nemin bir gstergesi olsa ge
rek.

23E'r, Luma', s. 123.

24 E'r, aktard Ehl-i Snnet'in grlerine katldm bu blmn sonunda
ifade etmektedir. (Bkz. E'r, a.g.e., 1,350.)
25E'r, Maklt'l-Islmiyyn, 1,347. Ayrca bkz. ibn Askir, Tebyn, s. 162.
26Bkz. E'r, Risle il Ehli's-Sar, s. 155.

141
 Gnahlarn, kiiyi imandan karmadn ifade eden
E'r'ye gre kiinin imann ancak kfr yok eder; Ehl-i
Kble'den gnah ileyenlarin, gnahlarndan dolay iman
dan karlmakszm, er'i hkmleri yerine getirmeleri em
redilir.27
Bklln de E'r gibi imam kalp ile tasdik olarak
tanmlamakta ve sz konusu delilleri dile getirmektedir.28
krar ve amelin de kalpte var olan imanm ifadesi olduunu
ve ona dellet ettiini belirtmekte; "imanm, tasdik, ikrar ve
amelden olutuu" eklinde varid olan haberleri inkar et
mediklerini ancak bunun, hem dnyada hem de ahirette,
hem kullar asndan hem de Allah Tel asndan makbul
olan hakiki bir imana iaret olduunu; zira dili ile m'min
olduunu ifade ettii ve ibadetlerini de yapt halde kal
binde iman olmayan kiinin, zahiren m'minlerce m'min
kabul edilse de hakiki m'min olmadn; bunun tam aksi
olarak da dili ile kfr ikrar ettii halde kalbiyle tasdik sa
hibi olan kiinin de Allah katinda m'min olduunu ifade
etmektedir.29
Bu son cmledeki grlerine "Kim iman ettikten sonra
Allah' inkr ederse -kalbi iman ile dolu olduu halde (inkra)
zorlanan hari- kim kalbini kfre aarsa, ite Allah'n gazab

27E'r, a.g.e., s. 156.

28Bklln, nsaf, s. 22,55; Bklln, Temhtd, s. 389-390.
29Bklln, nsaf, s. 55-56.

142
bunlaradr; onlar iin byk bir azap vardr"30ekilindeki ayeti
delil olarak gsteren Bklln, Ibn Hazm'n iddia ettii gi
bi keyfi bir ekilde kfr izharn imana zarar vermedii
eklinde bir grte bulunmamaktadr.
E'rliin nemli simalarndan Fahreddin er-Raz de
iman grn yle zetlemektedir:
"Dilde iman sznn onaylamaktan (tasdik) ibaret
olduunda tartma yoktur. Dende ise Peygamberin (s.a.v.)
getirdii zorunlu olarak bilinen her nesneye inanmaktr.
Mu'tezile, buna muhalefet edip, iman taatlara (amil) bir
isim yapmlardr. Selef; onun kalp ile tasdik, dile ile itiraf
ve esaslar yerine getirme olduunu sylemilerdir. Deli
limiz; eer bu taatler dinde, iman denilenlerden bir cz ol
sayd, iman taatla kaytlamak tekrar ve isyanla kaytlamak
eliik olurdu."31
"Bize gre iman artmaz ve eksilmez. nk iman,
Peygamberin getirdii zorunlu olarak bilinen her nesneyi
onaylamann ad olunca, bu mertebelemeyi kabul etmez.
Bunun iin iman denilen nesne artk ve eksik olamaz."32
"Mu'tezileye gre iman, ibadetlerin yerine getirilin-
mesinin ismi olunca her ikisine de konu olabilir. Selefe g
re iman; ikarar, itikat ve amelin ad olunca byle artar ve

3. Nahl: 106.
31Rz, a.g.e., s. 268.
32Rz, a.g.e., s. 269.

143
eksilir. Buradaki tartma dili ilgilendirir. Her bir frkann
dayand deliller vardr. Uzlatrmak ii yle denebilir.
ler, onaylamann neticeleridir. mann artmaz ve eksil
mez olduunu gsteren her nesne imann aslna aittir. Ar
tar ve eksilebileceim gsteren de imann kemaline ait
tir."33
"Kfr, Peygamberin (s.a.v.) getirdii zorunlu olarak
bilinen nesneyi inkr etmektir. Bundan dolay kbleye y
nelen hi kimseyi kfir grmeyiz."34
bn Hazm'n, Attf b. Dns adndaki bir ahsa da
yanarak blis, Firavun ve Medine'li Yahudi ve Hristiyanla
rn tutumu ile ilgili olarak E'rlere atfettii grlerin de
E'rlerle hibir ilgisi yoktur. Zira Erlerin eserlerinde
bu iddialarn tam tersi grler dile getirilmektedir.35*
"Allah Tel'nm, kfirlere dnyev veya din bir ni
metinin olup olmad konusu"nda ise ibn Hazm'm isabet
ettiini gryoruz. Zira Er ile Bklln, eserlerinde sk
sk imanm, Allah Tel'nm en byk ltuf ve nimeti oldu
unu, kfirlerin byle bir nimetten mahrum edildiini

33Rz, a.g.e., s. 269-270.

34Rz, a.g.e., s. 270.
35Bkz. E'r, Risale il Ehli's-Sar, s. 94-98; E'r, Istihsnl-Havd, s. 7; Bklln,
ntir, s. 432, 452, 457, 458, 531; Beyhak, Ahmed b. Hseyin, el-'tikd vel-
rd il Sebilir-Red al Mezhebis-Selefve Ashbi'l-Hads, thk. Ahmed sm el-
Ktib, Beyrut 1401, s. 255-256.

144
vurgulamaktadrlar.36 E'r, Allah Tel'nm kfirler ze
rinde dnyev bir nimetinin de olmad grndedir.
Ona gre kfirlerin, her ne kadar dnya nimetlerinden ya
rarlandklar grlmekte ise de sonu itibariyle zehirli bal
yiyen kii gibi -Ahiret hayatnda- akibetleri hsran olduu
iin bu, onlar iin bir nimet saylmaz.37Bklln ise dnya
hayatnda Allah Tel'nm kfirlere nimet verdii dnce
sindedir.38

2. mn - stidll likisi ya da Takld mn

"Delile dayanmadan Islm'a inanan kii, m'min
olur mu? Ya da sadece delile dayanan kii mi m'min ve
mslman olur?" konusunda Simnn hari btn E'rler
ile Muhammed b. Cerr et-Taber,39 ancak delile dayanan
kiinin, mslman olabilecei; aksi takdirde mslman
olmayaca grne vardlar.
Taber dedi ki: "Ergenlik ama girmi her erkek ve
kadm, eer istidll yoluyla Allah (a.c.)' btn isim ve sfat-

36 Bkz. Er, Ibne, s. 133, 134; E'r, Luma', s. 133; E'r, Risale il Ehli's-Sar,
s.151; Bklln, hsf, s. 19.
37Kurtub, a.g.e., TV, 320.
38 Rz, Fahreddin, Tefsr-i Kebr Meftihu'l-ayb, ev. Komusyon, Aka yay.,
Ankara 1988, E, 448; Kurtub, a.g.e., IV, 320.
39 Eb Ca'fer Muhammed b. Cerr b. Yezd et-Taberi, Taberistan blgesinde
domu, Badat'a yerleip orada h. 310 senesinde vefat etmitir. (bn
Hallikan, Vefeytl-A'yn, 1,456.)

145
lanyla tanmazsa kafir olur, mal ve can hell olur. Erkek
ve kz ocuklar, yedi yama girdiklerinde istidlal zerine
tlim ve terbiye grmeleri onlara vacip olur."40E'rler ise,
"Ergenlik ama girmeden bunlara istidll/delil aramak
gerekmez" dediler.41
E'rler, mideyi bulandran, Mslmanlarn tyleri
ni diken diken eden, kulaklar trmalayan, ifade edeni ile
Allah (a.c.)'n arasm aan bu grleriyle yetinmeyerek,
onlar ilzm etmek iin bize malzeme olacak u ifadelerde
bulundular: "Ergenlik ama girdikten sonra pheye d
p yalanlamadka hi kimsenin slm' sahih olmaz;42
nbvvet ve tevhidin delleti konusunda, onlarn shhati
ne inanan kiinin yapt aratrma sahih olmaz.43"
Bu gurup, "Herkes biliyor ki taklit, zem edilmitir ve
istidll ile bilinmeyen ey de taklittir" diyerek bu grle
rine delil getirdiler ve Allah (a.c.)'n u ayetlerini zikretti
ler:44*
" B iz, b a b a la rm z b ir d in z e r in d e b u ld u k , b iz d e o n la rn

iz le r in e u y a r z ." i5

40Fisal, IV, 67.

Fisal, IV, 67,74.
Fisal, IV, 74.
43Fisal, V, 86.
Fisal, W, 67.
Zuhruf: 23.

146
 "Ben size, babalarnz zerinde bulduunuz (din)den da
ha dorusunu getirmisem (yine mi bana uymazsnz)?"46
Bklln'nin el-ntisr fi'l-Kur'n adl eserindeki u
sz onun kfrne en byk delildir: "Muhammed b.
Abdulmuttalib'den Kur'n' dinleyen kiinin, Kur'nn
onun iin bir mu'cize olduuna ve onun elinde izhar edil
diine ve onun tarafnda doduuna, blgedeki ve evre
deki halka ve haber tayclara sormadka ve o dili konu
an uzak blgelerdeki kiilerin durumunu renmedike
hemen inanmas gerekmez. Tespit ve aratrmadan sonra
bu konuda kendisini geen bir kiinin olmadn da re
nince, ite o zaman onun nbvvetine inanmas ona gerek
li olur."47 Oram garip grlerinden birisi de udur:
"mm, kendisine bir haber/fetva ulatnda beldesindeki
en fkih kiiye bunu sormas ona farzdr. O fakihten fetva
y aldnda artk o fetvaya uymas ona farz olur. Bu konu
da baka bir fetva iitince artk nceki fetvaya uymas ona
caiz olmaz, ikinci defa gidip sormas gerekir. ster nceki
fakihe ister baka bir fakihe sorar. Artk ald ikinci fetva
ya uymas ona farz olur. Bu, byle devam edip gider."48

46Zuhruf: 24. Delil olarak getirilen dier ayetler, Bakara: 170, Ahzab: 67.
47 Fisal, V, 93. Bu ifadelerin bir benzeri, Bklln'nin Temhdinde yer almakta
dr. (Bkz. Bklln, Temhd, 179-180.)
48Fisal, V, 96. Aynca bkz. bn Hazm, el-hkm, II (VI. Cz), 271. E'rlerin eserle
rinde byle bir gre rastlamadk.

147
 Deerlendirme:
E'rlerin, din konusunda delile ve aratrmaya b
yk bir nem verdikleri bir gerektir.49Ancak yukarda id
dia dildii gibi bir talepleri yoktur. Nitekim E'rlere
kar yaplan bu tr iddialara deinen50 Sbk, E'r'nin,
mukallidin imann sahih olarak kabul etmedii eklindeki
ithama kar Ebu'l-Ksm el-Kueyr'nin bu konudaki red
diyesini aktarmaktadr. Kueyr, bu iddialarm aslsz, yalan
ve iftira olduunu belirterek E'r'ye gre imann "tasdik"
oduunu, nitekim Eb Hanfe'nin de bu grte olduunu;
btn mslman avm zahirde m'min ve mslman
olarak kabul ettiklerini, onlar hakknda hsn- zan besle
diklerini, onlarn da kendilerine gre bir nazar ve istidlal
lerinin olduunu ve Allah Tel'y tandklarn, kalplerin-
dekini ise ancak Allah Tel'nm bilebileceini; slam diya
rndaki herhangi bir ahs, zerinde kfr alameti olma
dka, onun kestiini yediklerini ve arkasnda namaz kl
dklarm, onu l bulduklarnda ykayp namazm kldk
larm ve onu mslman mezarlna gmdklerini, ona
mslman muamelesinde bulunduklarm ifade etmekte
dir.51

49 Bkz. Er, Luma', s. 17-31; E'r, stihsn'l-Havd, s. 1-11 Bklln, nsaf, s.

21-22; Bklln, Taknb, 1,210-227.
Sbk, Tabakt, m, 385.
51Sbk, a.g.e., IH, 418-419.

148
 Daha sonra Kueyr, E'r'nin "Avam, kelm ilmini
bilmedike mukallid saylyr, dolaysyla m'min deildir
ler" diye bir ifadesinin olmadn ve iman konusunda
byle bir art komadm zikretmektedir.52 Bu arada
E'r'nin itikd ile Tahv'nin itikd arasndaki benzerli
e deinen Kueyr, azap-mukafat ve teklifi m l yutk
gibi iki- konu dmda aralarnda fark olmadn belirt
mektedir.53
Ibn Asakr de Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'tan baz kii
lerin, Er'yi eitli meselelerde hatal bulduklarm; ancak
bu meselelerin, E'r'yi kfr veya bid'atla nitelendirecek
kadar nemli olmadm belirtmekte;54 ardndan da E'r'
nin, bne'nin bamda sralam olduu inan ilkelerini ak
tararak bu ilkelerde eletirilecek bir tarafm olmadm ifa
de etmektedir.55

52Sbk, a.g.e., m, 420.

53Sbk, a.g.e., m, 386-387.
54Ibn Askir, Tebyn, s. 140.
55 Er'ye yaplan bu haksz itham konusunda ayrca bkz. Kurtub, a.g.e., TV,
320; ls, Ebu'1-Fadl Mahmud, Rhul-Me'n fi Tefsri'l-Kurni'l-Aztm, Bey
rut trs., XXI, 95. Iman-kfr meselesi ve bunlarn amelle ilikileri konusun
dan geni bilgi iin bkz. Klavuz, a.g.e., s. 19-93.

149
 III. NBVVET

1. Peygamberlerin Gnahlar Karsndaki Konumu

Peygamberlerin (a.s.), gnah ileyip ileyemedii ko
nusunda aralarmda Mrcie'den Kerrmlerin, E'rlerden
bn Tayyib el-Bkllr ve onu takip edenlerin aralarmda
bulunduu bir gurup, "Allah Tel (a.c.)'n resulleri
(s.a.v.), sadece teblide yalan sylemek hari, byk-kk
btn gnahlar ilerler"1 grndedirler ki bu, Hristi
yanlarn da grdr.
Baz Kerrmilerin, peygamberlerin (a.s.), teblide de
gnah ilemelerinin caiz olduu grnde olduklarn
duydum. Bkllr ise rencisi Musul kads Eb Cafer es-
Simnri'nin kitabnda2yle diyor:
"Sadece teblide yalan sylemek hari, byk-kk
btn gnahlar, peygamberlere caizdir, mmkndr; kfir
olmalar caizdir, mmkndr. Peygamber (s.a.v.)'in, bir
eyi yasaklayp da daha sonra onu ilemesi, o yasam nesh
eddiine delil deildir. nk o, Allah (a.c.)'a isyan etmi
olarak onu yapm olabilir. Sahabesinin onu bu konuda
ayplamalar da gerekmez. Muhammed (s.a.v.)'in mme
tinde, kendisinden daha efdal birinin olmas, bi'setinden

1Fisal, IV, 5. Ayrca bkz. Fisal, IV, 53, V, 6,94; bn Hazm, ed-Durra, s. 379.
2Anlald kadaryla bu kitabn ad, "Kitbu'l-Kebt" dir. (Bkz. Fisal, V, 94,95.)

151
lmne kadar caizdir."3* Simnn, (Kitbu'l-Kebr'm)'1
mmet blmnde yle diyor:
"Eer, Peygamber (s.a.v.)'in teblide yalan sylemek
ten masum olmasma akim delleti olmasayd, tpk dier
fiil ve szlerinde masum olmasnn vacip olmamas gibi,
teblide de masum olmas vacip olmayacakt." Bu bl
mn baka bir yerinde de "Ayn ekilde Peygamberin,
risaleti eda ettikten sonra kfir olmas da caizdir" demek
tedir.5
Bu gr, katksz bir kfrdr, saf bir irktir, s
lam'dan irtidattr.6Dikkat edin! o, Peygamber (s.a.v.)'e kf
r, zinay, livatay, isyan, hrszl ve btn gnahlar ca
iz gryor. slam'a kar bundan daha byk bir tuzak m
olur?7
Baka bir gurup da "Peygamberlerin (a.s.), byk
gnahlardan birini ilemeleri kesinlikle caiz deildir. An
cak onlarn, kastl alarak kk gnah ilemeleri caizdir"
grne vard. Bu gr, Ibn Frek el-E'r'nin gr
dr.8

3?isal, IV, 5. Ayrca bkz. ?isal, IV, 53, V, 6,94.

*Pisal.V, 95.
5?isal, V, 94.
?isal, IV, 5.
7?isal, V, 94.
8?isal, IV, 5, 6.

152
 Bklln'nin arkada bn Frek, Peygamber (s.a.v.)'e
kadmlar pmek ve onlara tacizde bulunmak gibi kk
gnahlar caiz gryor. Onlarn hocas Ibn Mcahid el-
Basr ise btn bunlar kabul etmiyor, imknsz gryor.9
Deerlendirme:
Peygamberlerin masumiyeti/ ismet'l -enbiy konu
sunda eitli grlere sahip olan E'rlerin bir ksm,
peygamberlerin, doumdan lme kadar masum olduklar
grnde iken eunluu ise sadece bi'setten sonra isme
tin vacip olduu; peygamberlikleri dneminde byk g
nahlar mutlak olarak, kk gnahlar da kastl olarak
ilemekten masum olduklar grndedirler.10
Er, bi'setten sonra peygamberlerin, byk ve k
k gnahlardan masum olduklar grnde11iken Bkl-
ln'nin, mevcut eserlerinde, peygamberler iin kk g-
nah/sair, nisyan ve sehve cevaz/imkan verdiini gr
mekteyiz.

Fisal, V, 94.
10 Rz, Fahreddin, 'Ismet'l-Enbiy, Humus 1388, s. 3; ehristn, Nihyet'l-
kdm, s. 445; c, Adududdin Abdurrahman b. Ahmed, Kitbul-Mevkf thk.
Abdurrahman 'Umeyra, Beyrut 1997, III, 416, 427, 428; evkn, Muhammed
b. Ali, Fethu'l-Kadr, Beyrut trs., IH, 390. Byk-kk gnah konusunda ge
ni bilgi iin bkz. Klavuz, a.g.e., s. 86-93.
11 Rz, Kelama Giri, s. 244; Badd, Abdulkhir, el-Fark beyne'l-Firak, Beyrut
1977, s. 210.

153
 Bklln, intir'da "peygamberlerin unutmalarnn
cevaz" konusunu ilerken onlar iin kk gnahlar caiz
grdklerini ifade etmekte;12 sz konusu meselenin so
nunda da "Gnahlar ise tevkifin (naslarm) engel olduu
kadar dnda peygamberler iin caizdir"13demektedir. Bu
minvalde el-c, Bkdln'nin, tebli dmda ismetin aklen
vacip olmad grnde olduunu belirtmektedir.14
Eserlerinde bn Frek ve Bklln'den olduka yarar
land anlalan Cveyn de mu'izenin medllunu nak
zedecek ve tebli konusunda doruluklarna halel getire
cek konularda peyamberlerin masum olmalarnn vacip
olduunu ve akim da bunu gerektirdiini ifade etmektedir.
Kiiyi alaltan ve dini zaafa yol aan irkinliklerin ise pey
gamberler iin caiz olmadm ve akl bir zorunluluk ol
mamakla beraber bu konuda icmann olduunu belirten
Cveyn, kk gnahlarn da onlar iin caiz olmasna akl
bir engelin olmadn, bu konuda icma olmad gibi ne
lehte ne de aleyhte bir delilin olmadm ifade ermekte ve
kendi fikirlerinin bunun cevazma daha yakn olduunu
belirtmektedir.15

12Sayraf, Nket'l-Intisr, s. 312.

13Bklln, a.g.e., s. 314.
34c, a.g.e., IH, 426.
15Cveyn, rd, s. 298-299.

154
 "Peygamberler, gnahlardan uzaklamakla mkellef
tirler ve bundan dolay da sevap kazanrlar; eer gnah
ilemeleri imknsz olsayd durum byle olmazd. Zira im
kansz bir eyi terk etmekle teklif olmaz ve bundan sevap
da hasl olmaz. Kur'n- Kerm'de belirtildii16 gibi onlar
dier insanlar gibi birer beerdirler. Dolaysyla dier in
sanlarda olduu gibi onlardan gnahlarn sudur etmesi
imkansz deidir."17
"Peygamber (s.a.v.)'den daha stn bir kiinin olup
olmamas meselesi"ne gelince -Simnn'nin sz konusu
eserini inceleme imknmz olmasa da- Ibn Hazm'm bu
.konuda yanldn dnyoruz. Zira E'rlerin eserle
rinde bunu artracak bir iarete rastlamak yle dursun
Peygamber (s.a.v.)'i ven, onu ycelten bunun tam tersi
ifadelere ok sk rastlamak mmkndr. Nitekim Er,
Maklt'l-slamiyyride "Hlf-i Ridn'in Peygamber
(s.a.v.)'den sonra btn insanlarn en stn/efdal oldu
unu"18 ifade etmekte; Bklln de nbvveti inkar eden
Brahmanlarm iddialarna kar nbvvetin lzumunu an-

16brahim: 11, Kehf: 110, Fussilet: 6.

17c, a.g.e., E., 449-450. Peygamberlerin ismeti/masumiyeti konusunda ayrntl
bilgi iin bkz. Bulut, Mehmet, Ehl-i Snnet ve ia'da ismet inana, Risale yay.,
stanbul 1991, s. 25, vd.
18E'r, Maklr'l-slamiyyn, 1,348.

155
latrken19*21peygamberlerin, insanlarm en faziletlileri, en s-
ttinii olduklarm ifade etmektedir.2.
E'r imamlardan Fahreddin er-Rz de meleklerin,
insanlardan stn olduunu;2! peygam-berlerin, mmetle-
rin yani insanlarm en faziletlileri olduunu savunurken22*24
Hz. Muhammed (s.a.v.)'in "Cebril (a.s.) hari23" melekler-
den2* ve biihin peygamberlerden iishin olduunu ifade
etmektedir.
"Mu'tezde, bizden Kd Eb Bekir Bklln ve
feylosoflarm hilafma bize gre peygamberler, meleklerden
daha iishindiir. Delilimiz, Yce Allah'm "Allah, Adem'i ve
Nuh'u seti"26*szdr. Bunu ister umum anlam olarak y-
rtelim, ister yce Allah'n "Ben, sizi dnyalara stn kil-
dm"27 demesi gibi o zamann dnyalar anlamna yoralm
maksat hasl olur, insanlar, Allah' bilir ve ehvet, fke, i
ve d engelleri gibi birok yze evirtenlerin bulunmasna
ramen ona taparlar. Oysa meleklerde bunlardan hibiri

19Bklln, TemhU, s. 126-156.

2 Bklln, a.g.e., s. 129,134.

21 Rz, Fahreddin, el-MetUbu'l-'Uye mine'l-'lmi'l-lyiyye, thk. Dr. Ahmed

Hicz es-Sek, Beyrut 1987, VII, 409-218; Rz, Tefsr- Kebr, II, 342-365.
22Rz, Metalib, vn, 412; Rz, Tefsr- Kebr, n, 348.
22Rz, Metaiib, VII, 418-420.
24Rz, Tefsr- Kebr, n, 355.
2 Rz, Metaiib, vm, 121-122.
2Al- Imran, 23.
22Bakara, 122.

156
yoktur. Bunun iin insanlarn itaati daha zor olduundan
ibadetleri en stndr. Hz. Peygamber, "badetlerin en s
tn en zor olandr" demitir."28
Grld gibi E'rlerin, mmetten bir insan Hz.
Muhammed (s.a.v.)'den stn tutmak gibi bir dnceleri
yoktur; aksine Hz. Muhammed (s.a.v.)'i meleklerden bile
stn tutmaktadrlar.

2. Veftndan Sonra Hz. Muhammedin Konumu ve Erlerin

Ruh Anlay
E'rlerin tamam, "Muhammed b. Abdillah b.
Abdilmuttalib, gnmzde Allah (a.c.)'n resl deildir.
O, daha nce Allah (a.c.)'n resl idi" dediler.
Bunlar, bu grleriyle Kur'n' yalanlyorlar. Bu me
seleden dolay Horasan Emiri Mahmud b. Sebktekin -
Gazneli Mahmut- Allah kendisine rahmet etsin, E'rlerin
eyhi bn Frek'i ldrd. Bu iten dolay Allah, Mah-
mud'un ecrini en gzel ekilde versin, ibn Frek ve iasma
da lanet etsin.29
Onlar bu irkin kfre sevkeden ey, onlarn son de
rece sapma/dall ve Islm'dan karc baka bir grleri
dir. O da udur:

28Rz, Kelama Giri, s. 249-250.

29Fisal, V, 84.
157
 "Ruh, araz olup yok olur ve iki vakitte kalmaz. n
k her birimizin u andaki ruhu, bir saniye/ tarfatu 'ayn
nceki ruhumuzun ayns deildir ve her birimiz, bir saat
lik zaman diliminde/s'atin zemaniy-yetin binlerce ruh de
itiriyoruz. Nefis de sadece teneffs ile souk olarak girip
scak olarak kan u havadr. nsan, ld zaman ruhu
yok olup ortadan kalkar. Dolaysyla ne Hz. Muhammed'in
ne de herhangi bir peygamberin, u anda Allah katnda ne
nimet gren sabit bir ruhu ne de ikram gren kim bir nef
si vardr."30
Bu gr, Mslmanlarn icmasmdan ktr. Ebu'l-
Hzeyl el-'Allftan nce Islm'a mensup hi bir kimse
byle bir beyanda bulunmad. Daha sonra bunlar, onu ta
kip ettiler. Bu, Kur'n'a ak bir muhalefet ve Allah (a.c.)'
yalanlamaktr.31
Daha sonra bu byk gnahtan/'azme dolay utan
duydular, kendilerini bu yola dren eytan da onlardan
teberri etti. pheye derek kitaplarnda "ayet byle ol
masayd ruh, cesetten kt esnada baka bir ruha intikal
ederdi" dediler.

30 Fisal, V, 85. Ayrca bkz. Fisal, IV, 121; bn Hazm, ed-Durra, s. 204-205. Fisal'in
baka bir yerinde tekrarlanan bu grn, Bklln'ye ait olduu ifade edili
yor. (Bkz. Fisal, V, 202.)
31Fisal, V, 85.

158
 Bklln'nin bir kitabndaki, sanrm el-Hurra diye bi
linen risalesindeki ifadeleri ite byledir. Bu, kukusuz te
nash grdr. Simnn de kitabnda Bklln ve taraf
tarlarnn yle dediini sylyor:
"Rivayetlerde geen, ehitlerin ruhlarnn, yeil bir
kuun kursana naklolduu, lnn ruhunun kabrinde
kendisine dnd ve bunlara benzer ekildeki ruhlarn
yakmlamak, uzaklamak, hareket, intikal, skn ve azap
gibi vasflar, bunlarn hepsi, lnn, ehit veya kfirin
paralarndan en kk para zerinde gerekleir. Haya
tn iadesi de bu parada olacaktr."32
Bklln, bu hayat iin baka bir cesedin yaratlmas
na da "hayr" diyor.33
Bu grler, gerekten hayali grlerdir, din ile oy
namaktr. Gvenilir bir arkadam onlarm liderlerinden
birisini, ruh konusunda yle derken iittiini bana syle
di: "Ruh, kuyruk sokumunda kalr. nk Reslullah
(s.a.v.), "Toprak, kuyruk sokumu/'acbu'z-zeneb hari, insano
lunu yer bitirir, ki insan, ondan yaratlacak ve ondan terkip edi
lecektir"34diye buyuruyor."35

32Fisal, V, 86. Ayrca bkz. Fisal, V, 205.

33Fisal, V, 205.
34 Mslim, Fiten, 141,143; Eb Davud, Snnet, 22; Nes, Ceniz, 117; bn
Mceh, Zhd, 32; Mlik b. Enes, Muvatta, Ceniz, 49; Ahmed b. Hanbel,
Msned, II, 322,428,499.

159
 Deerlendirme:
E'rlere ynelik, Peygamberimiz (s.a.v.)'in lmy
le beraber peygamberliinin sona erdii eklindeki iddia,
E'rlerin kendi kitaplarndaki beyanlar ile uyumamak
tadr. Zira Bklln, el-Insf dier adyla el-Hurra adl ese
rinde peygamberlerin dnyadan ayrlp ahirete intikalle
riyle beraber peygamberliklerinin sona ermediini, aksine
ahirete intikalleriyle birlikte iinde bulunduklar durumun,
uyku halindeki durumlar veya yeme-ime gibi eitli ihti
yalarn karlamakla megul olduklar durumlar gibi ol
duunu ak bir ekilde ifade etmekte ve bu ynde kendi
lerine yaplan ithamlarn yersiz olduunu aklamaktadr.3536
E'rliin nemli savunucularndan Sbk de E'-
r'ye ynelik bu iddialarn doru olmadn, hem
E'r'nin hem de takipilerinin eserlerini incelediini an
cak bu kitaplarda sz konusu iddialarn aksi grlerle
karlatm ifade etmekte ve "Biz, peygamberlerin, kabir
lerinde diri olduklar inancndayz, nasl byle bir ey bi
zim iin dnlebilir?" diyerek bu konuda kendilerine
yaplan iddialar karsmdaki aknln aa vurmakta
ve Kueyr'nin bu konudaki ikyetlerine deinmektedir.37

35Fisal, V, 86.
36Bklln, nsaf, s. 63. Ayrca bkz. Beyhak, el-'tikd ve'l-rd, s. 305.
37Sbk, Tabakt, HI, 384.

160
Ayn ekilde bn Askir de Cveyn'nin bu konudaki ya
knmalarn dile getirmektedir.38
Sz konusu gre sahip olduu gerekesiyle. bn
Frek'in Gazneli Mahmut tarafndan ldrld eklin
deki iddiaya deinen Sbk, bn Frek'in hcumlarma kar
koyamayan tebihi Kerrmlerin, sz konusu iddia ile
onu Gazneli Mahmut'a ikyet ettiklerini; ancak, saraya
arlan bn Frek'in, "Deil mecazen, gerek olarak Hz.
Muhammed (s.a.v.), ebediyen Allah (a.c.)'m Resldr,
kabrinde diridir" diyerek Erlerin bu konudaki mutlak
dncesini ifade edip durumu akla kavuturmas ze
rine kendisine ikramda bulunulduunu; fakat kurduklar
tuzan ie yaramadn gren Kerrmlerin, onu zehirle
yip ldrdklerini (406/1015) haber vermektedir.39
Daha sonra Sbk, "ibn Hazm, E'r mezhe-bini an
layamam, onlarla Cehmleri birbirlerinden ayramamtr;
itakadlarm bilmemektedir" diyerek bn Hazm' bu konu
daki iddilarmdan dolay eletirmektedir.40
"Ruh konusu"nda bn Hazm'n yukarda sralad
mz iddialarnn hibirine Bklln'rin eserlerinde rastla
madk. Aksine Bklln, Intisrda "Sana ruh hakknda soru
soruyorlar. De ki: Ruh, Rahbimin emrindendir. Size ancak az bir

38ibn Askir, Tebyn, s. 115.

39Sbk, a.g.e., IV, 131.
40Sbk, a.g.e., IV, 132.

161
bilgi verilmitir"4 eklindeki ayeti aklarken bu soruyu so-

ranlarn, kafalarnda ruhu, '.'cismi, ekli, rengi ve tad olan

bir ey" olarak tasavvur ettiklerini ve bu ynde bir cevap
beklediklerini; ancak Allah Tel'nn onlara verdii cevap-
la ruhun, onlarn tasavvurlarndaki gibi bir ey olmad-
nin ortaya ktn ifade ederek ve ruh hakkmdaki bilginin
Allah (a.c.) katinda olduunu vurgulayarak bu konuda ay-
rintya girmemektedir.
Bklln, ibn Hazm'm zikrettii kitabnda da bu ko-
nuda sadece "Hakkmda nass bulunan kabir azab, Mtinker
ve Nekir'in sorgusu, sorgu suasmda ruhun lye geri
dnmesi, srat, mizan, havuz, m'min gnahkrlar in e-
faat gibi eylerin tamam haktir, gerektir. Bunlara kasin
olarak inanmak vaciptir. nk bunlarn tamam, aklen
mknsz deildirler" demektedir.
Ruh konusunda daha ayrmtil bilgi veren Ctiveyn ise
ruh ve manas konusunda ihtilafn olduuna deinerek,
ruh hakkmdaki dncelerini yle dile getirmektedir:
"Ruh, duyularla alglanan cisimlere benzeyen latif bir
cisimdir. Cisimlerle mareketi devam ettii mddete Al-
lah Tel, onunla cisimlerin hayahni devam ettirir. Ayrl-
diklarnda ise adet olduu zere hayati lm takip eder.4123

41isra: 85. " '

42Bklln, ntir, s. 501-502.
43 Bklln, insaf, s. 51.

162
Sonra m'minlerin ruhu, rivayetlerde getii zere urc
eder ve yeil bir kuun kursanda ykselerek cennete iner;
kafirlerinki ise cehenneme der. Hayat, cevherlerin ken
disiyle yaadklar/tehya bir arazdr. Ruh da ayn ekilde,
hayat kendisinde kim olduka, hayat ile yaar."44
E'r'nm ise "Ruh, bakidir; bedenin lmyle de
imez" grnde olduu bildirilmektedir.45
"Ruh" kendi ifadesiyle "nefis" konusunu geni bir
ekilde ele alan46 Fahreddin er-Rz, "insan"n, "ben" diye
tanmlad "nefis" olduunu;47nefsin yani ruhim da cisim
ve onun ilintilerinden bamsz/mcerred bir cevher ol
duunu;48nsann (nefis/ruh) lmden sonra bak, diri, akl
bamda/kil ve anlay sahibi/fhim olduumu;49 bedenin
ise tamamen ryp yok olduunu,50 harabe olmu bir
yurt olma dmda insanla bir ilgisinin kalmadn51 ak-
l/felsef ve nakl deliller ortaya koyarak savunmaktadr.

44Cveyn, Ird, s. 318.

45ls, a.g.e., XXH, 35.
46Rz, Metlib, V, 5-303.
47Rz, a.g.e., V, 101, vd.
48Rz, a.g.e., VII, 36,123.
49Rz, a.g.e., VII, 132-133,134-135,211-262.
Rz, a.g.e., VII, 103.
Rz, a.g.e., V, 133, 213.

163
 3. Erlerin Mucize ve Sihir Anlay
E'rlere gre Peygamber ile peygamberlik iddiasn
da bulunan sihirbaz arasnda, "meydan okuma" hari hi
bir fark yoktur. Meydan okuma da peygamberin, karsn
dakilere "Haydi, benim yaptm gibisini yapn" demesi
dir. Bu gr, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliini
iptaldir.52
Onlarn tamam, "Reslullah (s.a.v.)'in, iki yz ksr
kiiyi bir tabak pilav ile defalarca doyurmas, parmaklar
arasndan akan su ile binlerce kiiye su iirmesi, ktn
inlemesi, aacm ona gelmesi, kei budunun konumas,
devenin ikayeti, kurdun ona gelip konumas, bunlarn
hibiri, Reslullah (s.a.v)'m, nbvveti konusundaki do
ruluuna delil deildir. nk O, bunlarla insanlara mey
dan okumamtr" dediler. Onlara gre, sadece kendisiyle
kfirlere meydan okunan ey mucize olur.53

52Fisal, V, 84.
53Fisal, V, 86-87. Ibn Hazm, baka bir yerde de E'rlerin sz konusu mucizeleri
"olaan/adet" eyler olarak kabul ettiklerini iddia etmektedir. (Bkz. Fisal, V,
116.) bn Hazm'm bu iddiasn Bklln'nin Kitbu'l-Beyridaki szleri do
rulamaktadr. Ancak Bklln'nin, "adet/dt" kavramna verdii anlam
farkldr. dt eitli ksmlara ayran Bklln, baz mucizeleri kendi taba
kasnda "adet" olarak adlandrrken, yemek-imek gibi baz eyleri de kendi
tabakasnda "adet" olarak adlandrmaktadr. Bklln'ye gre mucize birinci
tabakada adet/olaan olsa da ikinci tabakada harikulde (olaan st)dir.
(Bkz. Bklln, Beyn, s. 52-55.)

164
 (Sihir konusunda) Bkln'nin u ifadelerini gr
dm:
"Sihirbaz, su zerinde ve havada hakikaten yrye
bilir; insan gerekten eee dntrebilir. Btn bunlar,
keramet eklinde salihlerde de mevcuttur. Meydan okuma
hari, peygamberlerden zuhur eden ile fzl insanlarla si
hirbazlarda zuhur eden eyler arasmda kesinlikle bir fark
yoktur. Peygamber, getirdii eylerin bir benzerini getir
meleri konusunda insanlara meydan okur, hi kimse de
buna g yetiremez. Peygamberlerin, kendisiyle insanlara
meydan okumad ey, onun iin mucize olmaz."54 Ve o,
Allah Tel'nn, yalanc peygamberin elinde mucize ya
ratmaya kadir olmadna inanmaktadr.55
Yine Bklln'nin, "insanlarn, Kur'n'n benzerini
getirmekten ne aciz ne de ona kadir olduklar; onlarm, g
e ykselmekten, lleri diriltmekten, cisimleri yaratmak
tan ne aciz ne de onlara kadir olduklar" eklindeki gr
lerini kelmmm bir faslmda grdm. Bu, onun hibir yo
rum katmadmz kendi ifadeleridir. Sonra da "Kudret,
ancak aczin vaki olduu yerde sz konusu olur" demekte
dir.

54Fisal, V, 98.
55Fisal, V, 98. Ayrca bkz. Fisal, V, 109.

165
 Bunlar, ancak kaklarn/memrr ifadeleri olan bo
eylerdir. Bundan daha felaketi ise "Acz, ancak kudretin
vaki olduu yerde sz konusu olur" diye delil getirmesi
dir. Anlamyoruz, hangi lgatte ya da hangi aklda bu ya
lanlar ve samalklar buluyorlar.56
D e e r le n d ir m e :
Mucize konusunda -bn Hazm'n ifade ettii gibi-
Bklln'nin, "Acz, ancak kudretin vaki olduu yerde sz
konusu olur" grnde olduu57ve bata Bklln olmak
zere E'rlerin, mu'cizede "meydan okuma"y art ko
tuklar58 bir gerektir. Ancak ktn inlemesi, kurdun
konumas gibi yukarda zikredilen olaan st olaylar
Peygamber (s.a.v.) iin birer mu'cize olarak kabul etmedik
leri doru deildir.59
"Kitbu'l-Beyn" adl eserinde mucize ve sihir konu
sunu geni bir ekilde ileyen Bklln, mucizeyi iki ksma
ayrmaktadr. Birincisi, sadece Allah Tel'mn kudreti d
hilinde olan ve kullarn benzerini yapamadklar cisimleri

56 Fisal, V, 109.
57 Bkz. Bklln, l'cz'l-Kur'n, s. 288; Bklln, Beycin, s. 9-11; Sayraf, Nket'l-
Intisr, s. 242.
58 Bkz. Bklln, Beyn, s.47; Bklln, 'cz'l-Kur'n, s. 251; Cveyn, rd, s.
265.
55 Bkz. E'r, bne, s. 80-81; E'r, Risle il Ehli's-Sar, s. 97-99; Bklln, Beyn,
s. 55; Bklln, 'cz'l-Kur'n, s. 8; Bklln, nsf, s. 63; Bklln, Temhd, s.
157-158; Sayraf, a.g.e., s. 293-294; Cveyn, a.g.e., s. 296.

166
yaratmak, organlar benzersiz olarak yaratmak, krlk gibi
hastalklar gidermek gibi eylerdir. kincisi de benzeri, kul
larn kudreti dhilinde olan eylerdir ki bunlarn mucize
saylmas iin kullarm onun benzerini yapamamalar gere
kir. Bunlar, sert da paralarn blmek ve bunlar ge
kaldrmak, denizlerin suyunu deitirmek, ktn inle
mesi, Kur'n'm belagatyla beraber nazmnn "biraz" gibi.
Ancak Kur'n'm az da ou da birbirinin benzeri olduu
halde onun ouna benzer getirilemez. Ayn ekilde dere
ve nehirlerden atlamak, yksek yerlerden atlamak, ge
ykselmek bu ksm mucizeler arasmdadr. Bu saylanlarn
mucize saylmas iin Peygamberin, bunlarla insanlara
meydan okumas ve insanlarn da buna g yetirememele-
ri, onun bir benzerini ortaya koyamamalar gerekir. Eer
bir peygamber, "oturup kalkmak" gibi basit, olaan bir
eyle meydan okusa ve insanlar da o meydan okuma sra
snda oturup kalkamazsalar, bu da o peygamber iin bir
mucize saylr.60
Sihri de iki ksma ayran Bklln, bunlardan birinci
sinin, maharet ve el abukluuna dayanan hile ve gz bo
yama olduunu; kincisinin de icracsn kfre dren ve
katlini gerektiren, bir takm tlsmlara dayanan ve kar-
koca arasn ayrmak, insan dondurmak, ldrmek, umak

60 Bklln, Beyn, s. 14-17. Ayrca bkz. Bklln, a.g.e., s. 23-24,34-35,44, 71-73.

167
gibi bir takm sonular douran sihir olduunu belirtmek
tedir.61
Sihirbazn ortaya koyduu eylerin Allah Tel'nn
fiili olduu grnde olan62 Bklln'ye gre sihirbaz,
lleri diriltmek, cemd canlya evirmek, ay ve denizi
yarmak, akl talarna tebih ektirmek, kurdu konutur
mak gibi peygamberlerin (a.s.) mucizelerinin bir benzerini
yapamaz, ancak bir ipin zerinde ge ykselmek, havada
umak, bir takm aletlerle havada tasarruflarda bulunmak,
ldrmek, hastalandrmak, sevdirmek, nefret ettirmek gibi
eyleri yapabilir.63 Bununla beraber bunlar "mucize" diye
"peygamberlik iddiasnda" kullanamaz. Mucizeye halel
gelmemesi iin Allah Tel, bir ekilde buna engel olur.64
"lahlk iddiasnda" bulunan kii ise bunlar kullanabilir.65
Mu'cize, kermet ve sihir konusunda E'rlerin g
rlerini ak ve net bir ekilde kleme alan Cveyn de
bunlar birbirleriyle ilintili olarak ele almaktadr. Cveyn,
peygamberlerin (a.s.) "asay ylana dntrmek", "lleri
diriltmek" gibi olaan st eyleri mu'cize olarak gerek
letirebilecekleri konusunda E'rlerin icma ettiklerini;

61 Bklln, a.g.e., s. 77-86.

62 Bklln, a.g.e., s. 88-90; Bklln, intir, s. 500; Sayraf, a.g.e., s. 239.
63 Bklln, Beyn, s. 91.
64 Bklln, a.g.e., s. 94-100,105.
65 Bklln, a.g.e., s. 104-105.

168
salih kullarn da peygamberlerin bu mu'cizeleri nevinden
olaan st eyleri gerekletirebileceklerini, Eb Ishk el-
sfereyn gibi baz taraftarlar hari, btn E'rlerin ka
bul ettiini ifade etmektedir.66
Mu'cize ile kermet arasndaki farkn "nbvvet da
vas" olduunu ifade eden Cveyn, sihirbazn ge yk
selmek, havada yrmek, ufak duvar deliklerinden ge
mek gibi eyleri gerekletirmesinin imkansz olmadn;
Allah Tel'n bunlar sihirbaz iin yaratmasna aklen bir
maninin olmadm; zira, kendilerine gre kul iin makdur
olan her eyin, Allah Tel'nn kudretiyle vaki olduunu;
mu'cize ile sihir arasndaki farkn, mu'izenin kermet ile
olan fark gibi olduunu; ancak sihrin, fsktan zuhur etti
ini, kermetin ise fsktan zuhur etmediini belirtmekte
dir.67
Bu arada Cveyn, yalanc peygamberin elinde
mu'izenin zuhur edemiyeceini, aksi takdirde bunun,
onun doruluuna delil tekil edeceini ifade etmektedir.68

66 Cveyn, a.g.e., s. 266-267.

67 Cveyn, a.g.e., s. 269-271.
68 Cveyn, a.g.e., s. 276.

169
 IV. NSAN FLLER
1. stita
Bu konuda ihtilafa den insanlardan bir gurup, "n
san, fiillerinde icbr/zorunluluk altndadr, onun bu konu
da bir gc/istit'a yoktur" grne vard. Bu gr,
Cehm b. Safvn ve Ezrika'dan bir gurubun grdr.
Baka bir gurup da "insann icbar altnda olmad"
grne vararak insann, kendisiyle istedii fiili yapabil
dii bir kuvveti ve gcnn olduunu kabul etti. Daha
sonra bunlar da iki ksma ayrld ve onlardan biri, "Fiilin
kendisiyle gerekletii g, ancak fiille beraber olur; ona
kesinlikle takaddm etmez, fiilden nce var olmaz" dedi.
Bu gr, Ehl-i Snnet'ten bir gurup ile Neccr,1* E'r,
bunlarm taraftarlar, Burs2 ve el-Meris3* gibi bu konuda
onlara uyanlarn grdr.4

1 H seyin b. M uham m ed b. A bdillah en-Neccr, Cebriyye frkalarndan

N eccriyye'nin imamdr. (Badad, el-Fark beyne'l-Firak, s. 195; Fisal, IH, 33,
dipnot.)
2 M uham m ed b. Isa Burs el-Ktib, Neccriyye frkalarndan Bursiyye'nin
residir. (Badd, a.g.e., s. 197; Fisal, m , 33, dipnot.)
3 Bir b. ayys el-Mers, Hanefi fakihi ve kelm adr. Eb Y usuf'tan fkh tah
sil etmi ancak kelama ynelerek halku'l-K ur'n grn benimsemi,
M rcie'den el-Mersiyye adl frkaya intisap etmi ve bir takm an gr
lerde bulunm utur. (Badd, a.g.e., s. 192-193; Fisal, Ol, 33, dipnot.)
* bn Hazm, Neccr ile Meris ve bunlarm taraftarlarn M u'tezile frkalarndan
Ehl-i Snnet'e en yakn olan kiiler olarak nitelendirm ektedir. (Bkz. Fisal, II,
266.)
4 Fisal, IH, 33.

171
 D e e r le n d ir m e :
E'rler, Ibn Hazm'm ifade ettii gibi stit'a, yani ki-
inin bir fiili ilemek in sahip olduu gii ve kuvvettin,
fiil ile beraber olduu, fiil esnasnda yaratld grn-
dedirlerS
"Istita, fiille beraberdir. Fiil, meydana geldikten son-
ra yok olur. Allah, stitay insanin bir ey yapmas in ya-
ratr. Istita olmazsa insanin bir ey yapmas mnkn
dedildir."
E'r, bu duruma rnek olarak kfirin dummunu
gsteriyor. Allah, kafiri iman ehnele ykml klmta.
Fakat "Kfirin bu imana gc var mdr?" sorusuna, "Eer
gc olsayd iman ederdi" cevabini vermektedir. Bu tak-
tirde akla gelen "O halde Allah, gc yetmedii eyi ona
teklif etaekte midir?" suahni iki ekilde cevaplamakadr:
1. Acztaden dolay imana kudretinin olmamas dii-
nlemez. o , buna aciz degddir.
2. Kfirin iman gelememesi onu terk etmesinden ve
zdd olan kfrle megul olmasndan dolaydr.75*7

5 Bkz. E'r, Luma', s. 93-99; E'r, Maklt'l-islmiyyn, I, 346; E'r, Risale il

Ehli's-Sr, s. 93-94; Bklln, insaf, s. 46; Bklln, Takrib, I, 232; Bklln,
Tetnhd, s. 323-330; Cveyn, ird, s. 198-200. insanin fiiUeri k .n u su n d a geni
bilgi iin bkz. Glck, Bklln ve insanin Fiilleri, s. 59, vd.
E'r, Luma', s. 93; Glck, a.g.e., s. 129.
7 E'r, a.g.e., s. 99; Glck, a.g.e., s. 129.

172
 2. Efl- bd
htilaf edilen "Allah (a.c.)'n, kullarnn fiillerini ya
ratmas" konusunda Ehl-i Snnet'in tamam, Merisi,
Burs, Neccr, E'riyye ve Cehmiyye gibi Is!if'ann fiil
le beraber olduunu savunanlarm tm, "Kullarn btn
fiilleri mahlktur; Allah (a.c.), onlar faillerinde yaratm
tr" grndedirler.8
D e e r le n d ir m e :
Bu konuda da bn Hazm'm dedii gibi E'rler, kul
larn fiillerinin yaratcsnn Allah (a.c.) olduu grn
dedirler.9
Ebul-Hasen el-E'r'ye gre fiillerin yaratlmasnda
tek kudret sahibi, Allah'tr. E'r, "Sizi ve ilediklerinzi yara
tan Allah'tr"10 ayetini ak anlammda anlam, adeletsizlik
ve kfr fiilini yaratmann Yaratcnn zlim ve kfir oldu
u manasna gelemiyeceini bildirmitir.11
insann fiillerinin Allah tarafmdan tarafmdan yaratl
dna delil; insann arzusuna ramen, fiillerin bu istee
kar meydana gelileridir. nsann ileri, her zaman onun

8Fisal, D, 81.
Bkz. E'r, stihsn'l-Havd, s. 7; E'r, Luma', s. 69-78; E'r, Maklt'l-
Islmiyyn, I, 346; Bklln, nsaf, s. 144-157; Bklln, Takrb, I, 233; Bklln,
Temhd, s. 341-348; Cveyn, rd, s. 173-183.
Sffat, 96.
11 E'r, Luma', s. 69; Glck, a.g.e., s. 171.

173
istedii gibi cereyan etmez, imann yorucu ve zor olmama
sn isteyen mmine iman daima glk gsterir. O halde
fiillerin yaratcs insan deil, Allah'tr.12

3. Gnah Tevbe
E'r ve taraftarlar, "Kafirler, ebedi olarak cehen
nemde olacaklar. M'minlerin tamam da cennette olacak
lar, gyk gnah ilemi ve bu konuda srar ederek lm
olsalar da."13
Btn mmetin arasmda sadece Cbb el-Mu'tezil
ile Muhammed b. et-Tayyib el-Bklln, "Kimin gnah
olup da onlarm tamamndan tevbe etmedike hibir tev-
besi kabul edilmez" grndedirler. Bu konuda bir gurup
da onlara uydu. Nitekim bunlardan bazlaryla da tart
tk.14E'rlerin liderlerinden birisini yle derken iittim:
"Kim, zina, hrszlk, namaz klmamak ve zekt ver
memek gibi be gnah ilemekte olup da bunlarn tama
mndan deil de bir kandan tevbe ederse bu tevbesi ka
bul edilmez."
Simnn, bu grn Bklln ve Eb Him el-
Cbb'nin gr olduunu ifade etmekte, ardmdan da
"Bu gr, tamamen icmay ihlaldir, mmetin inancna

12 E'r, a.g.e.s, s. 71; Glck, a.g.e., 172.

13 Fisal, IV, 80.
14 Fisal, IH, 286.

174
ters bir grtr" demektedir. Evet, bunlar Simnn'nin,
hocas hakkndaki ifadeleridir. Kendi durumlarn aa
vuruyorlar ve birbirlerini yeriyorlar.15Simnn, yine hocas
Bklln'nin, "Allah, byk gnahlardan uzaklamakla
kk gnahlar affetmez" dediini ifade etmektedir.16
Ben de bir liderlerini, kk gnahlarn varln in
kr ederken iittim ve ona, Allah Tel'nn "Eer nehyel-
diiniz kebirden uzak durursanz, gnahlarnz rteriz"17ayeti
ile karlk vererek tarttm. Herkesin anlayabilecei bir
ekilde durumu izah ettim ve bu ifadelerinin Kur'n'a ters
olduunu ona syledim. Bunun zere afallayp bozuldu.18
D e e r le n d ir m e :
E'rler, bn Hazm'm ifade ettii gibi "kfirin, ebed
olarak cehennemde kalacaklarna" inanmaktadrlar. Kebir
ileyerek lenler konusunda ise meseleyi Allah Tel'ya
havale ediyorlar ve bu konuda hkm vermekten kam
yorlar. Onun ebed olarak cehennemde kalacama dair g
rlere kar kyorlar. Onlara gre kebir sahibini Allah
Tel dilerse affeder, dilerse cezalandrr.19

5 IV , 88.
Fls, IV , 88.
17 Nisa: 31. "
18Fisai, IV , 88-89.
Bkz. E'r, Luma', s. 127-130; E'r, Maklt'l-islmiyyn, I, 347; E'r, Risale
il Ehli's-Sr, s. 155-156; Bklln, Temhid, s. 402-404; Bklln, insaf, s. 54;
Ciiveyn, Ird, s. 329.

175
 "Btn gnahlardan tevbe etmedike hibir tevbenin
kabul edilmiyecei" meselesinde ise Ibn Hazm'n yanld
n dnyoruz. Zira Bklln'nin kendisi sz konusu
dnceden dolay Mu'tezile'yi eletirmektedir.20 Cveyn
de bu gr Mu'tezile imamlarmdan Eb Hn'e nispet
ederek bu gr eletirmektedir.21
"Kebir ve seir" ayrmna gelince Er ve Bkl-
n'nin eserlerinde bu ifadeler sk sk kullanlmaktadr;
seirin inkar edildiine dair bir durum grnmemekte
dir.22 Cveyn'de ise byle bir ayrmn reddedildii g
rlmektedir.23Dier taraftan Bakllan, "Eer nehyedildiiniz
kebirden uzak durursanz, gnahlarnz rteriz"24 ayetindeki
"kebir"i kfr olarak tanmlamaktadr.25

4. Muvft
Kelmclar, "muvft" diye adlandrdklar u mana
daki konuda ihtilaf ettiler:
"ibadetlerini yerine getiren m'min ve slih bir insan,
daha sonra kfir olarak lyor; baka birisi de kfir,

2. Bklln, Temhd, s. 293.

21 Cveyn, rd, s. 341-342.
22 Bkz. E'r, Luma', s. 125-130; E'r, Maklt'l-Islmiyyn, I, 231, 347; E'r,
Ibne, s. 162-163; Bklln, Temhd, s. 395-431.
23 Cveyn, ird, s. 328.
2- Nisa: 31.
25 Bklln, Temhd, s. 404, 420.

176
mrted ve fsk olup daha sonra tevbekar bir mslman
olarak lyor. Acaba bunlarn, zerinde ldkleri duruma
gemeden nceki durumlarmm hkm nedir?"
Him b. Amr el-Fuvat ve btn E'rler, "Allah
Tel, tevbe ederek mslman olan ve len kiiden ezel
olarak razdr. Kfir veya fsk olarak len kiiden de ezel
olarak rz deildir, ona kzgndr" grndedirler.26 u
grleri de onlarm arlklarmdandr:
"u anda bir kii, ibadetlerini yaparak, kalbi ve dili
ile halis olarak slm dini zerinde olup ta Allah Tel
(a.c.), onun mutlaka kfir olarak leceini biliyorsa o, u
anda Allah katnda kfirdir. Dier yandan bir kii, u anda
atee ve haa tapan, aka Reslullah (s.a.v.)' yalanlayan
bir kfir, bir Hristiyan, Yahudi veya bir zmdk olup da Al
lah Tel'nm ilminde onun mutlaka mslman olarak le
cei varsa o, u anda Allah katnda mslmandr."27
Bu grlerine, "Allah Tel'nm ilmi deimez; kz
d kiiden rz olmaz, rz olduu kiiye de kzmaz" diye
delil getirdiler.
E'rler, "Rza, Allah (a.c.)'tandr, kzgnlk ta on-
dandr; onun zt sfatlarndandrlar, ezel olup deimez
ler" dediler. E'rlerin bu konudaki delilleri, Yahudilerin*2

26 Tisal, IV, 101.

22 Fisal, V, 89.

177
neshi inkar konusunda ortaya attklar delillerdir, aralarn
da hibir fark yoktur.28
D e e r le n d ir m e :
bn Hazm'n bu konudaki tespitleri dorudur. Zira
irde, meiet, ihtiyar, rza ve muhabbet konularmda "hal"-
in deil, /sonuc"un nemli olduunu belirten29 Bklln, -
bn Hazm'n deindii gibi- Allah Tel'nn, imanl olarak
leceini bildii kiiden ezel olarak rz olduunu, kafir
olarak leceini bildii kiiye de ezel olarak kzgn oldu
unu ifade etmekte30 ve "Allah (c.c.), kimden ezel olarak
rz olursa, u anda isyan durumunda olsa bile, ona kesin
likle kzmaz. Kime de ezel olarak kzgn ise, u anda itaat
durumunda olsa bile, asla ondan rz olmaz.
rnein; Allah Tel, Firavun'un sihirbazlarndan
ezel olarak razdr; kfr ve dallet zere Firavun'a ittaat
ettikleri durumda bile. Nitekim onlar, sonuta iman ettik
lerinde Allah Tel'nn onlardan ezel olarak rz olduu
aa kmtr. Eb Bekr es-Sddk ve mer el-Fruk
(r.a.)'tan da Allah Tel, ilerinin sonucunu, onlarn tevhid,
Peygamber (s.a.v.)'e yardm ve Allah yolunda cihat gibi
varacaklar durumu bildii iin, putlara tapmalan duru
munda bile, ezel olarak rzdr. Ayn ekilde Ibls, Bel'am

28 Visal, IV, 101.

29 Bklln, nsaf, s. 45.
30 Bklln, a.g.e., s.24.

178
ve Barss'e de, ibadet halinde olduklar durumda bile, so
nularn ve varacaklar durumu bildiinden dolay ezel
olarak kzgndr"31 diyerek bu konudaki fikirlerini ak bir
ekilde izah etmektedir.
Bklln, Allah Tel'nn meiet, muhabbet, rza,
kerhiyet, gazap, kzgnlk, velyet ve dmanlnn, ir
desine rci olduunu; irdenin de onun zt sfat olduu
nu belirtmektedir.32
E'r'nin de bu muvft grnde olduu bildiril
mektedir.33

31 Bklln, a.g.e., s. 45.

32 Bklln, a.g.e., s. 26,40.
33 Bkz. Beydv, Eb Said A bdullah b. mer, Envr't-Tenzl ve Esrrt-Tevl,
Beyrut 1996,1,296; ls, a.g.e., XX, 95.

179
 V. MUHTELF MESELELER

1. Eyann Tabiat
E'rler, eyann tabiatn tamamen inkr yoluna gi
derek, "Ne atete scaklk, ne de karda soukluk vardr.
lemde, kesinlikle tabiat diye bir ey yoktur" dediler. De
vamla "Atein scakl ve karn soukluu, dokunma es
nasnda meydana gelir" dediler. Yine, "Ne arapta sarho
luk tabiat, ne de menide dlleme kuvveti vardr. Allah
Tel, meniden diledii eyi yaratr. Nitekim insanm meni-
sinden devenin olumas, eein menisinden de insanm
meydana gelmesi ve zm ekirdeinden hurmanm k
mas mmkndr" dediler.1
Bklln ve dier E'rler, atete scakln olmad,
karda soukluun, zmde rann, insanda kann olma
d grndedirler. Bu, onlardan karlatmz kiiler
de grdmz bir durumdur.
in en artc taraf ise bu samalklar, akl ve du
yular ile bilinen eyleri inkr etmelerinden sonra kalkp
"Cam ve akl talarmm tad ve kokusu vardr; zm ka
buunun kokusu vardr; felein tad ve kokusu vardr"
demeleridir.2 Bu konuda delil olarak, "Allah Tel, her

1 Fisal, V, 115. Ayrca bkz. bn Hazm, el-hkm, I (I. cz), 122.

2 Fisal, V, 185. Ayrca bkz. Fisal, V, 89.

181
atete bulduumuz scakl ona dokunmamz esnasmda
yaratr. Ayn ekilde karda, ona dokunmamz esnasmda
souu yaratr; zeytini ezme srasmda ya yaratr; zm
ezme srasmda ray, kesme srasmda da kan yaratr" ek
lindeki iddialarndan baka hibir ey bulamadk.3
"Kim, ate yakar; yer, sarslr veya bir ey yeertir; a
rap, sarho eder; su, susuzluu giderir veya Allah Tel, su
ile ekini ve aac yeertir, derse sapm olur, iftira etmi
olur" dediler. Bklln, el-Intisr fi'l-Kur'n adl eserinin
son blmnde yle diyor:
"Biz, atein yakma ve stma fiilini inkr ediyoruz.
Karm, soutma fiilini inkr ediyoruz. Yiyecein ve iecein
doyurma ve kanma fiilini, arabm sarho etme fiilini inkr
ediyoruz. Bunlarm tamam bize gre imknszdr. Bunlar
iddetle inkr ediyoruz."4
Bunlar bir mnazarada bir liderlerinin yzne vu
runca dehete kapld ve aptallat.5
D e e r le n d ir m e :
Prensip olarak "tabiatn, lemin sni olmas; arazla
rn, fil olmas" fikrine kar kan6Bklln, bn Hazm'm
da deindii gibi, sarholuk, yakma, soukluk, scaklk,

3 Fisal, V, 185.
4 Fisal, V, 87.
5 Fisal, V, 88.
Bklln, Temhd, s. 53-66.

182
doyma, kanma vb. eylerin, herhangi bir tabiattan, arabm,
atein vb. eylerin tabiatndan kaynaklanmadn savun
maktadr.7 Bu konudaki gerekesi de temel olarak ancak
diri, kdir, lim ve ksd olann fil olabileceini, arazlarm
ise fail olmalarnn caiz olmamasm gstermektedir.8
E'r'nin de tabiat diye bir eyi kabul etmedii ve
"Btn hadiseler, Allah Tel'nn fiili olup onun meieti,
tedbiri ve takdiri iledir. Bunlarm hi biri dierinin mucibi
deildir, tevelld ettikleri bir tabiat yoktur. Aksine btn
bunlarm varl, aa kmas, Allah Tel'nn ihtiyar ve
ilmi iledir" dedii bildirilmektedir.9

2. Ahvl
E'rler'in iddia ettii hallere gelince, onlar yle di
yorlar:
"yle haller vardr ki ne hak ne btl, ne mahlk ne
gayri mahlk, ne var ne yok, ne malum ne mehul, ne ey
dirler ne de ey deildirler."10

7 Bklln, a.g.e., s. 59-64.

8 Bklln, a.g.e., s. 59-60.
9 D u'aym , Semih, Mevs'atu Mustalahti Ilmi'l-Kelmi'l-Islm, Beyrut 1998,1, 733.
(Ibn Frek, Mcerredu Maklti'l-E'ar, s. 8 ve 76'dan naklen.)
10Fisal, V, 165. Aynca bkz. Fisal, V, 88,153,155,251,265.

183
 Bu konuda bykleri Sleyman b. Halef el-Bc11, be
nimle geni bir mecliste tartt. Ben ona "Bu, halkn, bizde
zm ne salkmdandr ne de asmadan, demesine benzi
yor" dedim. "Hak, hakikat'm gayrdr" szleri de onlarn
samalklarndandr. Anlamyoruz, hangi lgatte buluyor
lar bunlar veya hangi kanunda geiyor bunlar, ya da han
gi tabiatta buluyorlar bunu. Yine "Kfr, hakikattir. Ama
hak deildir" diyorlar. Ben de "Hayr, onun varl haktr,
hakikattir. Manas ise btldr; ne haktr ne de hakikattir"
dedim.12
D e e r le n d ir m e :
Durum, vaziyet, insann ve genel olarak varlklarn
deiebilir maddi ve manevi zellikleri anlamndaki "hl"
kelimesinin oulu olan "ahvl", kelam ilminin temel ko
nularndan olan Allah Tel'nm sfatlar meelisinin z
m maksadyla ilk defa Mu'tezile kelamcs Eb Him el-
Cbb (321/933)'nin kulland ve onun ortaya att teo
riyi ifade eden bir terimdir. Ahvl teorisi, dar anlamda Al
lah Tel'nm sfatlarnn, onun zatyla mnasebetini; geni

11 403/1012 ylnda E ndls'n Bce ehrinde doan Sleyman b. H alef el-Bc,

byk Mlik fakihi ve muhaddistir. 436'da hacca giderek douda kald
yaklak on iki yllk zam an zarfnda Mekke, Badat, Musul, Dmak ve H a
lep'te ilim tahsil etti. Endls'te E'rliin yaylmasnda byk katklar olan
Bc, 474/1081 ylnda M eriyye'de vefat etti. (bn Hallikn, a.g.e., II, 408;
Zirikl, a.g.e., III, 125; DA, IV, 414.)
12 Fisal, V, 88.

184
anlamda ise kllilerin carllarla ilikisini aklama tartma
larndan domutur.13
Eb Him'in ortaya koyduu ahvl gr, kendi
sinden sonra Kad Abdlcebbr, Baklln, Cveyn, Sens
gibi baz Mu'tezil, Snn ve Kerrm kelmclar tarafndan
benimsenerek eitli delillerle desteklenmi; buna karlk
Mu'tezile ve Ehl-i Snnet kelmclarnn ounluu tara
fndan tenkit edilmitir. Ahvl grne ilk olarak Eb
Him'in babas Eb Ali el-Cbb ve Er kar km
tr.14 Bklln de Temhd!inde "hl-ahvl" grn red
detmekte ve bu grn temsilcisi Eb Him el-Cbb'yi
eletirmektedir.15 Ancak bununla beraber Bklln'nin,
daha sonra hal grn benimsedii ve bu konuda Eb
Him'den ayr bir metot gelitirdii bildirilmektedir.16
Hal teorisine kar kan Rz de yle demektedir:
"Var ile yok arasmda bir vastann olmadma inan
rz. Bizden ne Kd (Bklln) ve mamu'l-Haremeyn ile
Mu'tezileden Eb Haim ve ona uyanlar, buna aykr ola
rak bir vasta ortaya koy p ona "hal" dedikten sonra onu,
"varlk ve yoklukla nitelenemeyen fakat var'm bir nitelii-

13 Yavuz, Yusuf evki, "Ahval", DIA, n , 190.

'.Y av u z, a.g.n., s. 191.
15 Bklln, Temhd, s. 230-233.
1 ehrisn, Nihyet'1-ikdm, s. 131; M uham med Ramazan A bdullah, a.g.e., s.
192-493.

185
dir" diye tanmladlar. Delilimiz; apak bilir ki, akim gs
terdii her nesnenin, her ne suretle olursa olsun bir trl
gereklemesi ya a)vardr veya b) yoktur, a) Birincisi "var"
olandr, b) kincisi de "yok" olandr. Buna gre iki ksm
arasnda vasta yoktur. Yoksa var ile yok'u anlattmzn
dnda aklarlar ve o zaman belki o tevile gre vastann
olduu anlalr. Ama tartma da lafz olur."17*

3. Cevher Araz
Bklln'nin arlklarndan biri de Karmita mez
hepleri hakknda yazm olduu kitabnn sonlarnda,
"Zikru Maklti'd-Dehriyye ve'l-Felsife ve's-Seneviyye"
adndaki bir babta ifade ettii u szleridir:
"Havdis cisimlerden bekas imkansz olanlar, araz
lardr. Arazlarn, meydana geldikleri halin ikinci aama
snda, onlar bir yok eden, onlar ortadan kaldran bir ey
olmakszn, yok olmalar zorunludur." Bunlar, onun kendi
ifadeleridir. Bu blmn devamnda yle diyor:
"Biz, cevherler, yok olur diyoruz. Ne bir yer ne de yer
takdirindeki bir eyde var olmalarnn sahih olmamas ci
hetiyle varlktan/ekvn kesilmeleriyle yok olurlar. Var ol-
maktan/ekvn bir ey onlara ilhak etmeyince iinde veya

17 Rz, Kelama Giri, s. 53. H al teorisini kabul edenleri delilleri ve binlara kar
varilen cevaplar iin bkz. Rz, a.g.e., s. 53-57.

186
kendisinden yaratldklar eyin yokluu, onlarn yok ol
masn zorunlu klar." Bunlar, onun kendi ifadeleridir. Bu
gr, Dehrlerin grdr ki onlar, failsiz fiili kabul et
mektedirler. Bklln de faili olmayan bir "fena" ve "yok
olma" ile cevher ve arzm fena bulduunu; Allah Tel'-
nm, fniyi fena etmediini savunuyor.18
Aralarma daha nce girmi, aralarnda nemli bir ye
re gelmi ve onlarn i lemine vakf olmu dnce dn
yasndan birisi, bana onlarn yle dediini haber verdi:
"Allah Tel, dnyay yarattnda, onu dmekten
koruyan byk bir cisim daha yaratt. O cismi yarattnda
annda zaman geirmeden onu yok etti ve onun benzeri,
dnyay tutacak baka bir cisim yaratt. Onu yaratnca, yi
ne zaman geirmeden yaratl srasnda onu yok etti ve
baka birini yaratt. te byle sonsuza kadar devam eder."
Bu samalk ve Allah (a.c./a iftiralar konusunda, daha n
ce kimsenin demedii, akim ve duyularn yalanlad bu
konudaki delillerinin u olduunu syledi: "Yerkreyi tu
tacak bir cismin mutlaka olmas gerekir. Aksi takdirde d
er. Eer bu tutan ey, iki vakitte ve gz krpncaya kadar
durursa dnya ile beraber der. Onun iin Allah, onu ya
ratr ve yaratmas anmda yok eder. Bylece dmez." Zira,

Fisal, V, 92.

187
onlara gre cisim, yaratlnn banda ne durgun ne de
hareketlidir.19
D e e r le n d ir m e :

Bata E'r ve Bklln olmak zere E'rler, bn

Hazm'n belirttii gibi, "arazn, iki anda durmad" gr
ndedirler.20
Bklln, muhdest ksma ayrmaktadr: 1- Bir
ok czden oluan cisim, 2- Mnferid cevher, 3- Cisim ve
cevherlerde bulunan araz.21
Cevheri, "mekan veya mekan takdirinde bir yere sa
hip olan,22 btn araz cinslerinden sadece bir tane araz
kabul eden ey23" yani paralanmayan tek para/cz olarak
kabul eden Bklln, araz da "cevher ve cisimlere arz
olan, beks olmayan ve varlnn ikinci aamasnda/hal
yok olan"24olarak tanmlamaktadr.
Arazlarm varlna delil olarak, "cisimlerin skundan
sonra hareket etmeleri, hareketten sonra da skun bulma
larn"25gsteren Bklln, ulv veya sfl btn lemin ya
araz ya da cevher olduunu, bunlarm da tamamen

19 Fisal, V, 91.
20 ls, a.g.e., XXVI, 62; M uham m ed Ramazan Abdullah, a.g.e., s. 344.
21 Bklln, Temhd, s. 37; Bklln, insaf, s. 16.
22 Bklln, a.g.e., a.y.
23 Bklln, Temhd, s. 37.
24 Bklln, a.g.e., s. 38.
25 Bklln, a.g.e., s. 38; Bklln, nsaf, s. 17.

188
muhdes olduunu ifade etmektedir.26 Muhdesi de "var
olmayp sonradan var olan"27 olarak tanmlayan Bklln,
nasl ki her kitabm bir ktibi, her binann bir mimar varsa
u ekillendirilmli muhdes lemin de ekillendiren bir
mudisinin var olmasnn zorunlu olduunu belirtmekte
dir.28
Bklln, bn Hazm'n kendisine yapt ithamn ak
sine, muhdesin kendi nefsinin faili ve yaratcs olmadn
sk sk vurgulamaktadr.29

4. Paralanmayan Cz
E'rleri, "paralanmayan cz" kabul edenler ara
sda zikreden ibn Hazm:
Bu konuda ar bir ekilde ihtilafa dtler. Bir par
alanmayan cz, baka bir paralanmayan cz ile birleti
inde iki tane olduklar ve bir uzunluklarnn meydana
geldiinde ittifak ettiler. Sonra onun, uzunluu, genilii
ve derinlii olan bir cisme ne zaman dnt konusun
da ihtilaf ettiler.
Bazlar, "ki cz olduklarnda cisme dnrler" de
diler. Bu E'rlerin grdr. Bazlar drt, bazlar da

26 Bklln, a.g.e., a.y.; Bklln, Temhd, s. 41.

27 Bklln, nsaf, s. 17.
28 Bklln, Temhd, s. 43.
29 Bklln, a.g.e., s. 44.

189
alt cz olduklarnda cisme dntklerini kabul ederken
onun, sekiz cz olduunda uzunluu, genilii ve derinlii
olan bir cisme dneceinde ittifak ettiler.
Bazlar, bunlar guruplatrarak sraya koyarken ve
bunlarm st ste olmasn imknsz grrken E'rler, re
zil usl ve grlerine gre cismin, st ste ve eit haldeki
czlerde aynyla mevcut olduunu savundular.30
Dier taraftan E'rler, "lemde kesinlikle bl-
m/ba'z olan hibir ey yoktur. Yars olan, te biri olan,
drtte biri olan, altda biri, yedide biri, sekizde biri, dokuz
da biri ve onda biri olan hibir ey yoktur. Kesinlikle cz
diye bir ey yoktur" dediler. Bu grlerine yle delil ge
tirdiler:
"Kim, "bir", "on"un urudur ve ondan bir czdr,
onun bir blmdr" derse, mutlaka "bir, kendisinin bir
uru, kendisinin bir cz ve blmdr; ayn zamanda o,
bakasnn da urudur, bakasnn da cz ve blmdr"
demesi de gerekir. nk on says dokuz ve birdir. Eer
bir, on'un uru olursa, on'un bir cz ve bir blm olursa
kendisi ile kendisinin gayr olan dokuzun da uru ve b
lm olur."31

30 Fisal, V, 236.
31 Fisal, V, 170. Ayrca bkz. Fisal, V, 87.

190
 Bu gr, iddetli bir sapmadr. Her eyden nce Al
lah Tel'y aka rettir. Kur'n' yalanlamaktr. Arap dili
ne, hatta btn dillere aykrdr. Akl ve duyulara aldr-
mamaktr.32
Deerlendirme:
Ibn Hazm'n ifade ettii gibi E'rler, czn sonsuza
dek paraland grn kabul etmemektedirler33 ve en
az iki czn birlemesiyle cismin meydana geldii konu
sunda ittifak etmilerdir.34

5. mmet
Bklln, insanlar arasmda kendisinden daha fazilet
li, stn birisi olan kiinin imametini caiz grmyor. Bu
nunla beraber kalkp kendisinden stn kiilerin var oldu
u bir ahs iin nbvvet ve risleti caiz gryor.35
Deerlendirme: bn Hazm'n, peygamberlikle ilgili
iddias bir tarafa, immet konudaki tespiti dorudur. An
cak eksiktir.

32 Fisal, V, 170.
33 Bkz. Er, stihsnl-Havd, s. 6-7; Bklln, Temhd, s. 37; ehristn, a.g.e., s.
505; Rz, Metlib, VI, 21, vd.; M uham m ed Ramazan Abdullah, a.g.e., s. 324-
326.
34 M uham m ed Ramazan Abdullah, a.g.e., s. 336. Bu konularda ayrntl bilgi iin
bkz. M uham m ed Ramazan Abdullah, a.g.e., s. 311-348.
33 Fisal, V, 6.

191
 Bklln, imamet konusunu geni bir ekilde ele al
d Temhd'inde mmetin artlarm yle sralamaktadr:
1- mm, Kurey'ten olmaldr.
2- Kdlk yapabilecek seviyede ilmi bir birikime sa
hip olmaldr.
3- Sava, ordunun dzeni, snrlar koruma ve adaleti
gerekletirme gibi devlet ilerini yrtebile-cek basirette
olmaldr.
4- Had cezalarm gerekletirebilecek bir serinkanll
a sahip olmaldr.
5- Bir mani olmad takdirde, "insanlarn en faziletli
si" yani insanlarn en stn olmaldr.36
Bu artlarm gerekelerini teker teker aklayan37
Bklln, -bn Hazm'm ifade ettii gibi- mmn, insanla
rn en faziletlisi olmas artm komaktadr. Ancak, en fazi
letli kiinin baa gemesiyle bir takm olumsuzluklarm ve
fitnelerin kmasndan korkulduu takdirde mefdl kiinin
baa gemesini caiz grmektedir.38

36 Bklln, Temhd, s. 371.

37 Bkz. Bklln, a.g.e., s. 471-485.
38 Bkz. Bklln, a.g.e., s. 485.

192
 SONU

slam dnce tarihinde, slm dininin temelini olutu

ran Kur'n ve Snnet'in yorumlanmasnda ve hayata uyar
lanmasnda akl delillerden ok nakl delilleri n planda tutan
Zahir dncenin en nemli simas bn Hazm, zellikle fkh
alanndaki almalarnn rn olan eserleriyle Zhir mez
hebine slm tarihinde kalc bir yer kazandrmasnn yansra,
slm ilim ve dncesinin gelimesine byk katklarda bu
lunmutur.
Hemen her alanda eser veren ve slam dnce tarihin
de en ok eser veren limler arasnda yer alan ibn Hazm, bir
yandan bu almalaryla takdir kazanrken dier yandan
kendisi gibi dnmeyen muhaliflerine kar eserlerinde ho
gr snrlarn zorlayan sert ve kkrtc bir slupla eletir
mesi, halkn tevecchn kazanm eitli mezhep ve dn
ce imamlarna dil uzatmas birok limin tepkilerini zerine
ekmesine ve eserlerinden yararlanmaktan ekinmelerine se
bep olmutur, ilim sahasnn yan sra siyaset sahnesinde de
boy gsteren ve eitli dnemlerde vezirlik grevini stlenen
bn Hazm, siyasi tercihlerinden dolay da birok sultann f
kesini zerine ekmi, bu sebeple ehir ehir dolamak zo
runda kalm, hapis ve srgn hayat yaamtr.

193
 bn Hazm'n eserlerinde eletirdii limlerin banda
temel kaynaklan yorumlamada orta yolu tercih eden, hem
akl hem de nakli ihmal etmeyen E'r mezhebinin kurcusu
Ebu'l-Hasen el-E'r, Bklln ve ibn Frek gibi Islm le
minde n yapm limler yer almaktadr. zellikle Fisal'inde
E'rlere ar itham ve eletirilerde bulunan ibn Hazin, dier
eserlerinde de bu eletirilerini srdrmektedir.
Fisal, hem Dinler Tarihi hem de Mezhepler Tarihi a
snda byk bir nem arz etmektedir. bn Hazm, bu eserinde
hem slm dndaki dinleri ve mezhepleri hem de slm
mezheplerini incelerken muhataplarmn eserlerinden yarar
lanarak ve onlardan sk sk alntlarda bulunarak objektif ol
maya gayret etmi, onlarn da konuyla ilgili delillerini belirt
meye zen gstermitir. Ancak sahip olduu dnceye olan
sk ball ve mezhep taassubu, onu dier dnce sistem
leri hakknda insaf snrlarn aan yarglarda bulunmasna
yol am; n yarglarnn etkisinden kendisini kurtaramam-
tr. n yarglar ve mezhep taassubu ile haksz eletirilerde
bulunduu dnce guruplarmn banda slm itikd mez
heplerinden E'rlik gelmektedir. E'rlik, Islm dnyasnda
en ok mensubu bulunan, Gazzal gibi imamlar yetitiren,
"Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat" olarak tannan ilk srada yer
alan bir mezheptir ki genel olarak "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat"
mezhepleri Selefiyye, Matridiyye ve E'riyye olarak tanm
lanmaktadr.
194
 Ibn Hazm, E'rler hakknda tamamen olumsuz bir d
nceye sahiptir. Onlar, "Ehl-i Snnet" olarak adlandrd
"merkez"den uzak, en u mezheplerden biri, Mrcie'nin
gulat olarak tanmlayarak slam dairesinde tutuyorsa da sk
sk onlar "tekfir" etmekten, Islm dinine tuzak kuran hainler
olarak tanmlamaktan da geri durmamaktadr.
Her ne kadar Erlerle ilgili Ibn Hazm'n bu olumsuz
dncesi blge farkllndan kaynaklanan iletiimsizlikten
doan bilgi eksikliine balanmakta1ise de biz, bu dnceyi
yabana atmamakla beraber gereki bulmuyoruz. nk Fisal
incelendiinde onun, bata E'r ve Bklln'nin eserleri ol
mak zere Erlerin eserlerinden olduka yararland g
rlmektedir. Nitekim Ibn Hazm, E'r'nin en kapsaml eseri
olarak bilinen "el-Mcez el-Kebr"i ile "el-Meclis" adl eserleri
ni; Bklln'nin "el-ntisr li'l-Kur'n ve el-nsf" diye bili
nen el-Hurra adl eserlerini; Ibn Frek'in "el-Usl" ve
Simnn'nin Kitbu'l-Kebr adl eserlerini bizzat adlaryla

1 Mertibul-cm'm tenkidi Nakdu Mertibi'l-cm'da bn Teymiye, bn

H azm 'm n, Endls'te, E'r imamlarn durum una vakf olamyacak kadar
uzakta olduu iin onlar hakkndaki grlerinde yanldm ifade etm ekte
dir. (Bkz. bn H azm , Mertibu'l-cm fi'l-bdt ve'l-Mu'melt ve'l-'tikd (ve
Nekdu Mertibi'l-cm' li bn Teymiye), DaruT-KtbiT-lmiyye, Beyrut, tsiz, s.
178, dipnot, bn Teymiye'nin a.g.e.'den naklen.) bn H azm 'm Erleri ve di
er hasm lanm eletirirken arya kamas ve gerek d iddialarda bulun
m asnn sebebi olarak siyasi dnce farkllklar, siyasi basklarn dourdu
u ru h hali, m ezhep taassubu, ideolojik okuma, kendine gven ve kendini
beenmilik hali gibi hususlar saymak m m kndr.

195
anmakta ve onlarn daha bir ok eserlerinden faydanlandn
sk sk ifade etmektedir ki eitli kaynaklardan edindiimiz
intiba da onun, sadece E'r'nin en az "elli be" eserine mut
tali olduudur.
zellikle Bklln'yi hedef tahtasna oturtan bn Hazm,
gerek onun eserlerine gerekse onun talebesi, kendisinden ha
dis dinleyen Badd'nin "gvenilir, fzl, alkan ve ho
sohbet bir lim" olarak nitelendirdii Simnn'ye dayanarak
"ilahi sfatlar, imn, nbvvet, insann fiilleri ve tabiat" gibi
eitli konularda kendilerine atfettii grler erevesinde
E'rleri iddetle eletirmekte; eletirilerinde ly sk sk
aarak onlan tekfir etmektedir.
Yaptmz bu almada E'rlere nispet edilen gr
lerin bir ksmnn onlara ait olduu kesinleirken birok gr
nde onlarla ilgisinin olmad, E'rlerin o konuda tam aksi
bir gre sahip olduu ortaya kmtr. Bu minvalde
Earilerin "tekfr"le itham edildii konularn ounun onlarla
ilgisi olmad ortaya karken, ilgili olduklar konularn da
"tekfir" gibi ar bir yargy gerektirecek nitelikte olmad
tespit edilmitir.
bn Hazm'n E'rlerle olan kavgasna son noktay
koyma iddiasnda olmasak da bu konuda mtevazi bir adm
atm olmann mit ve kvancyla ifadelerimize son notay
koyuyoruz.

196
 BIBEIYOGRAFYA

Abdulhalim veys, ib n H azm e l-E n d l s ve

C u h d u h u fi'1 -B a h s i't-T r ih v e 'l-H a d r , Daru'1-I'tism,
Kahire 1979.
Abdullatif arve, i b n H a z t n R i d u ' 1 - F i k r i ' l - l m ,
Beyrut ty.
ls, Ebul-Fadl Mahmud, R h u ' l - M e ' n f i T e f s -
r i ' l - K u r ' n i ' l - A z m , Dru hyi't-Tursi'1-Arab, Beyrut hs.

Apaydn, H. Yusuf, " ib n H a z m " , D I A , c. XX,

Aydm, Ali Arslan, s l m n a n l a r v e F e ls e f e s i, Gzel
Sanatlar Mat., Ankara 1964.
Badd, Eb Mansr Abdulkhir b. Tahir, e l- F a r k
b e y n e ' l - F i r a k , Beymt 1977.

Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, T a r i k B a d d ,

Daru'l-Kiitbi'l-Ilmiyye, Beymt 1988.
Bahvan, Seyit, "irca Fikri ve Eb Hanfe'nin irca
ile ithamna Bir Bak", s.. ilahiyat Fakltesi Dergisi, y.
1998, sy. 8.
Bklln, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyib,
' c z ' l - K u r ' n , thk. s. A. Sakr, 3. bs., Msr 1972.
e l - i n t i s r li ' l - K u r ' n , nir: Fuat Sezgin, el yazma
- tpk basm, Frankfurt 1986.
 u '1 -B e y a n 'a n i'l- E a r k b e e ' l - M u ' c i z t yel-
K e t a m a t y e ' l - H i y e l u e ' 1 - K e M n t D cs - S l y e ' n - l r e n c f t t ,
thk. R.). Mc Carthy, Beyrut 1958.
K ita b u thk.
T e tn h d i'l-E v v e T e lh s i'd - D e l ,
'Imduddin l med Haydar, Mes. el-Kftibi's-Sakafiyye,

1. bs., Beyrut 1987.

et-Taknb yeT-Ird fi U su U '1-, i .
Abdlhamid b. Ali Eb Zenz, Beyrut 1997.
Beydv, Eb Sa'd Abdullah b. Omer, Etvru't-
Tenzil ve Esrru't-Te'vl, thk. Abdlkadir Araft, Dru'l-
Fikr, Beyrut 1996.
Beyhak, Ahmed b. Hseyin, e l - ' t i k d v e ' l - i r d i l
S e b i l i ' r - R e a l a M e z h e b i ' s - S e l e f v e A s h b i ' 1 - H a d s , thk.
Ahmed Ism el-Ktib, Beyrut 1401.
Bulut, Mehmet, Ehl- Snnet ve ia'da ismet inana,
Risale yay., stanbul 1991.
Brockelmann, c., G A L , Supplementband, Halle 1937.
Chejne, A.G., b n H a z m , Chicago 1982.
CUveyn, Ebu'l-Me'l, Kitbu'l-ird il K a v t'i'l-
E d ille fi U sli'l-I'tikd, thk. Es'ad Temim, Beyrut 1985.
aatay, Neet - ubuku, brahim Agh, s l m
M e z h e p l e r i T a n h i , Ankara niv. Basmevi, Ankara 1965.

Demirci, Ahmet, I b n H a z m v e Z a h i r i l i k , Kayseri

1996 .

198
 Doan, Ltfi, E h l- i S n n e t K e l m n d a E ' r M e k t e
b i, Rzgarl mat., Ankara 1961.

Du'aym, Semih, M e v s ' a t u M u s t a l a h t i l m i ' l -

K e l m i ' l - s l m , Beyrut 1998.
Durmu, smail, " b n H a z m " , T .D .V . .A ., c. XX.
Eb Zehra, Muhammed, s l m ' d a t i k d , S i y a s v e
F k h M e z h e p l e r T a r ih i, ev. Sbatullah Kaya, stanbul
1996.
_, E b H a n f e , ev. Osman Keskiolu, DB yay., An
kara 1997.
____ , b n H a z m H a y a t h u v e A s r u h u v e r u h u v e
F ik h u h u , Daru'l-Fikri'l-Arab, Kahire 1954.

____ , b n H a z m , ev. Osman Keskiolu, Ercan Gn

dz, Buruc yay., stanbul 1996.
E'r, Ebu'l-Hasen Ali b. smail, e l - b n e 'a n
U s l i ' d - D i y n e , thk. Beir Muhammed Uyn, Daru'l-
Beyan, Dmak 1990.
e l - I b n e 'a n U s l i ' d - D i y n e , tahkiksiz, Medine
1410.
_, K i t a b ' l - L u m a ' f i ' r - R e d a l E h l i ' z - Z e y v e ' l -
B i d a ' , thk. Hamde urbe, Kahire 1975.

_, M a k l t ' l - s l m i y y n v e h t i l f u ' l - M u s a l l n , thk.

Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1990.
_, R i s l e f s t i h s n i ' l - H a v d f l m i ' l - K e l m ,
Haydarbd 1344.
199
 R i s a l e i l E h li's - S r b i B b i ' l - E b v b , thk. Abdul-
lah akir M. e!-Cneyd, Medine 1413.
Glck, erfeddin - Toprak, Sleyman, K e l m , Te-
kin kitabevi, Konya 1996.
Glck, erfeddin, " B k ll n " , T .D .V .I .A ., c. IV.
, B k l l n v e i n s a n i n F ii l l e r i , T.D.V. yay., Ankara
1997.
K e l m T a r ih i, Esra yay., Konya 1992.
Gler, Zekeriya, Z h i r M u h a d d i s l e r l e H a n e f F a k ih -
le r i A r a s n d a k i M n a k a a l a r v e i h t i l a f s e b e p l e r i , T.D.V.
yay., Ankara 1997.
urbe, Hamde, E b u 'l- H a s e n e l- E ' r , Kabire 1983.
Hamed, Ahmet b. Nsr, i b n H a z m v e M e v k i f u h u m i -
n e ' l - l h i y y t , Mekke 1406.

el-Hcir, Muhammed Th, i b n H a z m S u r a tu n

E n d l U s i y y e t n , Beyrut 1982.

ibn Askir, Ebu'l-Ksm Ali b. Hasen, T r h u

M e d n e t i D m a k , thk. M. mer el-Amrav, Daru'l-Fikr,
Beyrut 1995.
T e b y n u K e z i b i ' l - M f t e r i , Beyrut 1991.

ibn FUrek, Eb Bekr Muhammed b. Hasen,

M k i l ' l - H a d s v e B e y n u h , thk. Musa Muhammed Ali,
'lem'l-Kitb, Beyrut 1985.

200
 ibn Hacer, Ahmed b. Ah el-Askalni, F e th u 'l- B r ,
thk. Muhammed Fuad-Muhibbuddin elHahb, Dru'l-
Marife, Beyrut 1379.
ibn HaldUn, M u k a d d i m e , ev. Sleyman Uluda, is-
tanbul 1982.
ibn Hallikn, Ebu'1-Abbs emsuddn b. Ahmed,
V e f e y t u ' 1 - A ' y n v e E n b a u E b n i ' z - Z e m d n , thk. Ihsn Ab-
bs, Daru Sdr, Beyrut 1968,
ibn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed,
C e m h e r e tu E n s b i'1 - A r b , Beyrut 1998/1418.
, e d - D u r r a f m Y e c ib u ' t i k d u h , thk. Ahmed b.
Nsr el-Hamed, Kahhe 1988/1408.
, e l - F i s a l f i ' 1 - M e l i v e ' l - E h v ' v e ' t t - N i h a l , thk. Dr.
Muhammed ibrahim Ramazan ve Dr. Abdurrahman
Umeyra, Cidde 1982; Beyrut, trs.
H a c c e t '1 - V e d ', eyhi'1-Efkr, Riyad 1998.
e l - i h k d m f i s l i ' l - A h k m , 1. bs., Beyrut 1404.
, e l - M a l l , Dru'l-fki'l-Cedde, Beymt, trs.
, E t - N b e z f i U s l i ' 1 - F t k h ' z - Z h i n , thk. Muham-
med Subhi Hasen Hallk, Daru ibn Hazm, Beyrut 1993.
M e r t i b u ' 1 - i c m ' f i ' l - i b d t v e ' l - M u ' m e l t v e '1 -
i'tk d (ve N a k d u M e r H b i ' 1 - m ' i'bni Teymiye). Dara'1-
Ktbi'1-lmiyye, Beyrat, trs.
, M iila h h a s u b t li'1 -K y s v e 'r -R e y v e '1 -s tih s n
v e ' t - T a k l v e ' t - T a ' l l , thk. Sa'd el-Efn, Dmak 1960.

201
 G v e r c in G e r d a n l (T a v k u 'l-H a m d m e ), ev.
Mahmut Kamk, insan yay., stanbul 2000.
N e fis le r in T ed a m si (M d i'n -lf s ), e v .
Selahaddin Kip, istiare yay.. Kayseri, trs.
ibn Kesir, Ebu'1-Fid' smail b. mer, e l - B i d d y e v e ' n -
N i h d y e , Mektebetu'l-Merif, 2. bs., Beyrut 1990.
T e fs r u 'l-K u r ' n 'i'l- z m , Dru'1-Fikr, Beyrut
1401.
ibn Kutluboga, Ebu'1-Fid Zeynuddin Kasim,
T d c u ' t - T e m c i m , thk. M. H. Ramazan Yusuf, Dru'l-Klem,

Dmak 1996.
ibn Teymiye, Ahmed b. Abdilhalim el-Harrni,
K t b v e R e s a i l v e F e t v i b n T e y m i y e f i ' t - T e / s r , thk.

Abdurrahman Muhammed, Mektebehr'bn Teymiye, tsz.

bnu'1-Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdillah, el-
'A v s m m in e 'l-K a v a s m (r'u Eb Bekr b. el-Arab el-
Kelmiyye), thk. Ammr Tlib, Cezayir tis.
c, Adududdin Abdurrahman b. Ahmed, K i t b u ' 1 -
M e v a k i f , thk. Abdurrahman 'Umeyra, Beyrut 1997.

irfan Abdlhamid, /'E ' r ", DA, c. XI.

isferyini, Ebu'l-Muzaffer, e t - T a b s r f i ' d - D n , thk. M.
z . el-Kevseri, Badat 1955.
Kehhle, mer Rz, M u 'c e m u '1 - M e lH f n ,

MatbaatiTt-Terakki, Dmak 1959.

202
 Kevser, Muhammed Zhid, " M e z h e p le r in D o u u n a
B i r B a k " , ev. Seyit Bahvan, s.. ilahiyat fak. Dergisi,

sy. 12, Konya 2001.

Klavuz, Ahmed Saim, k a n - K f r S n n , Marifet
yay., 3. bs., Istanbul 1990.
Kura, Muhyiddin Ebu Muhammed, e l - C e v h i m ' 1 -
M u d i y y e f i T a b a k t i ' l - H a n e f i y y e , thk. Abdulfettah Mu-
hammed el-Hilv, 2. bs., Riyad 1993.
Kurtub, Muhammed b. Ahmed, e l - C a m i ' l i

A h k tn i'1 - K u r ' n , thk. Ahmed Abdu'alim, Dru'-a'b,

Kahire 1372.
Mahmud Ali Hamye, i b n H a z m v e M e n h e c u h u f i
D i r a s e t V l - E d y a n , birinci bask, Dam'1-Merif, Kahire 1983.

Mehmed erefeddin, " S e l k e r D e v r i n d e M e z a -

h ib " , yayma hazrlayan: Seyit Bahvan, Marife Dergisi, y.
2, sy. 2, Konya 2002.
Muhammed Ramazan Abdullah, e l - B k l l n v e
r u ' l - K e l m i y y e , Badat 1986.

Rz, Fahreddin, 'I s m e t '1 - E n b iy , Humus 1388.

, T e f s r - K e b i r M e f t i h u ' 1 - a y b , ev. Komusyon,
Aka yay., Ankara 1988.
, e l - M e t l i b ' l - ' l i y e m i n e ' l - ' l m i ' l - l h i y y e , thk.
Dr. Ahmed Hicz es-Sek, D. el-Kitbi'l-'Arab, 1. bs.. Bey-
rutl987.

203
 ..j K e l a m a G i r i ( e l- H u h a s s u l) ev. Hseyin Atay,
T.C. Kltr Bakanl yay., Ankara 2002.
Safad, Salahuddn Halil b. Aybek, K i t a b u ' l - V f i b i ' l -
V e f e y t , Wiesbaden 1974.
Sayraf, e-eyh Eb Abdillah, N k e t ' l - n t i s r l i
N a k l ' l - K u r ' n l i ' l - B k l l n , thk. Muhammed Zalul

Sellm, skenderiye 1971.

Subh, Ahmed Mahmd, F l m i ' l - K e l m , Daru'n-
Nahda el-Arabiyye, Beyrut 1985.
Sbhn, Ca'fer, B u h s f i ' l - M i l e l i v e ' n - N i h a l , ed-
Daru'l-Islmiyye, Beyrut 1991.
Sbk, Tacuddn Ebu Nasr Abdlvehhab b. Ali,
T a b k t u ' - a f i ' i y y e e l- K u b r , thk. Abdulfettah Muham

med el-Hulv - M. Muhammed et-Tenh, D. Ihyai'l-

Ktbi'l-Arabiyye, Kahire 1976.
ehristn, Abdlkerm, N i h y e t ' l - k d m , Mektebe-
tu's-Sakfe ed-Dniyye,. trs.
evkn, Muhammed b. Ali, F e t h u ' l - K a d r , Beyrut
trs.
Tahir Ahmed Mekk, D i r s t u t 'a n I b n H a z m v e
K ita b u .h u T a v k u ' l - H a m m e , Kahire 1981.

zel, Ahmet, " B c " , DA, c. IV.

Vedi' Vsf Mustafa, I b n H a z m v e M e v k i f u h u m i n ' l -
F e l s e f e t i v e ' l - M a n t k v e ' l - A h l k , el-Matbaatu's-Sakaf, Ebu

Dabi 2000.
204
 Ykt, ihabuddin Ykt b. Abdillah, M u ' c e m ' l -
U d e b , edit. D. s. Margoliouth, 2. bs., Msr 1928.

Yavuz, Yusuf evki, " E ' r iy y e " , T.D.V..A., c. XI.

" A h v l" , DA, c. II.
YOrUkan, Yusuf Ziya, " M e z h e p le r H a k k n d a Y a z l a n
K a d i m K i t a p l a r a b i r N a z a r , D a r u \ - a i i y a t Yak.

Mec., sy. 5, 6, y. 1926.

Zeheb, emsuddln Muhammed b. Ahmed, S iy e r u
' A ' l m i ' n - N b e l ' , Mektebetu'r-Risale, Beyrat 1990.

Zirikl, Hayreddin, A'lm, 8. bs., Beyrut 1989.

Zettersteen, K. V., " E ' r " , slm Ansiklopedisi, istan-
bul 1968. c. IV.
Ib n H a zm e l-E n d l s A s u ve M enhecuhu ve
F ik r u t'-T e v e ttu n , Daru'l-Fikri'J-Arabi, Kahire ty.

205

r z. Muhammed (s.a.v.)'in ardndan mmet, gn getike gerek
sosyal, kltrel ve ekonomik artlarn deimesi, gerek siyas ve
itikk sebeplerden dolay frkalamaya balad. zellikle emanet
braklan Kitap ve Snnete yaklam tarzlarnn artmas, siyas
ihtiraslarn takviyesiyle Havric, i, Mrcie, Cebriyye, Kaderiyye,
Mu tezile, Selefiyye, Eariyye, Matridiyye, Zahiriyye gibi gurup
(mezhep/frka) ve alt guruplarn ortaya kmasna yol at. Btn
bu guruplarn ortak iddias, sz konusu emanetlere en iyi
kendilerinin sahip kt idi. Kendisini "Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat"
yani Kur n ve Snnete bal olan, Peygamber (s.a.v.)'in yolunu
takip eden sahabenin yolundan gidenler olarak, muhaliflerini de
"Ehl-i Bid'at ve d-Dallet" olarak adlandran guruplar arasnda
hakli veya haksz, gerek sava alanlarnda gerekse lm alanlarda
atmalar Islm tarihi boyunca sre gelmitir.
te bu guruplardan Kitap ve Snnet e yaklam tarz olarak nakl
delilleri n planda tutan Selefiyye'nin bir alt gurubu, kendi
ifadeleriyle hadisilerden bir gurup" diyebileceimiz Zahir
dncenin, Zhiriyyenin nc isimlerinden Ibn Hazm'n, Ahmed
b. Hanbein ban ektii Selefiyye ve Eb Mansr el-Matrid'nin
ncln yapt Matridiyye ile beraber Ehl-i Snnet ve'l-
Cemaat Ekol"nn ayan oluturan, akl ve nakl delilleri
birlikte kullanan E ryye ye kar sert ve haksz eletirilerde
bulunduunu gryoruz. bn Elazm, zellikle el-Fisal fi'l-M ileli
ve-Ehv' ve'n-Nihal" adl eserinde bata E'r- ligin imam Ebu'l-
Hasen el-E'r olmak zere Bklln ve ibn Frek gibi ahslar
hedef almakta, onlarla ilgili eitli iddialarda bulunmakta, onlara
eitli grleri nispet etmekte; bu iddialar ve grler erevesinde
hakl veya haksz olarak onlar eletirmekte, dolayl veya dolaysz
olarak onlar "tekfir etmektedir.
Biz de bu almamzda ibn Hazm'n, bata el-Fisal olmak zere
eserlerinde E'rlere ynelik iddialar, eletirileri ve onlara nispet
ettii grlerin gereklik derecesini ortaya koymaya, E'r
kaynaklarda bu iddia ve grlerin karln bulmaya altk.