05 17

93
39 83

ISSN 1309-7016
Kapak Fotoraf
obandede Kprs
Erzurum; 2012, hsan LZE

SAHB
59 10
BB adna;
Kadir Topba
stanbul Bykehir
Belediye Bakan

YNETM
Genel Yayn 47
Ynetmeni (Sorumlu)
Y. Mimar
M. imek Deniz

Yaz leri Mdr

hsan lze

YAYIN
Yayn Editrleri
Nimet Alkan
R. Filiz Atay

NDEKLER
Grsel Tasarm
Aynur Karagl

NDEKLER
Merve Ggsu
Rabia olak

Molla Hsrev Mahallesi

Kayserili Ahmet Paa
Sokak No: 16 Fatih
stanbul Posta Kodu: 34134
Yayn Datm
Merve Ggsu
Yayn Talep
merve.gogsu@ibb.gov.tr
Dergimizin tm saylarna
www.ibb.gov.tr/kudeb
adresinden ulaabilirsiniz.
Tel: (212) 455 37 73
Faks: (212) 527 44 99
BASKI-CLT
an Ofset Matbaaclk
Hamidiye Mah. Anadolu Cad.
No. 50 Kathane-st.
212 289 24 24
R. FLZ ATAY Mineralojisi, Petrografisi ve
Ekrem Hakk Ayverdi (1899-1984) 03 Yer Seiminde Rol Oynayan
Jeolojik Faktrler 46
H. ARMAAN DOAN, Z. HALE TOKAY
Balarba Saint Vincent de Paul SEDAT KURUGL, AHMET GLE
Fransz Okulu rneinde Kullanc Puzolanik Aktivite
ve lev Deiikliinin Tarihi Yaplar Kimyasal Tespit Yntemleri
63
zerindeki Etkilerinin ncelenmesi 14
ESRA ALTINANIT BER
LEYLA KADERL Suya Doymu Organik Eserlerde
Side Liman Blgesi Kutsal Alannn Silikon Ya le Yaplan
Tarihsel Geliimi inde Kk Konservasyon Uygulamalar 73
Bazilika Yaps ve Mimari
zellikleri 32 HABER: ESRA KUDDE
BB Kltr Varlklar Daire Bakanl
NAMIK AYSAL, SNAN NGEN, Kltrel Miras Koruma Mdrl
ERTEKN M. DOKSANALTI, Somut Olmayan Kltrel Mirasn
OKAY AHN, ERGN AIRAN, Korunmas altay 83
DERYA AHN, MUSTAFA ERU,
MUSTAFA BAYKIR, FATH KOCAIIK HABER: DEMET SRC
Knidos Antik Kentinde Kullanlan Ahap Yaplarda Koruma ve Onarm
Yaptalar, Har ve Svalarn Sempozyumu 4 92
 Editrden
Merhaba...
Bu saymzda sizlere; BB KUDEB
Mdrlmzn deerli mimarlarndan ve
ayn zamanda dergimiz editr Y. Mimar
Sayn Rabia Filiz ATAYn kalemiyle Ge
Osmanl ve Erken Cumhuriyet stanbulunda
yetien ok nemli bir ahsiyeti anlatmaya
alacaz: Ekrem Hakk AYVERD Bir
insan mrne smayacak kadar zengin
kazanmlarla dolu bir kiilik ve bitmek
bilmeyen enerji ile sosyo-kltrel hayata
katk ve yn vermeye alan bir mcadele
Mhendis, Mimar, Mteahhit, Mimarlk
Tarihisi, Restoratr, Osmanl tutkunu
bir Koleksiyoner, Aratrmac ve Yazar.
Hocalarn hocas rahmetli Semavi EYCE
onun iin Osmanl Devri Trk mimarisini
mehul olmaktan kurtaran adam demitir.
Tabii ki bu misyonu besleyen; yetitii muhit
Sleymaniye, imanl ve milletini seven bir aile
yaps ve Fatihteki evinde; Oktay Aslanapa,
Smiha Ayverdi, Cemil Meri, Uur Derman,
Tahsin Banguolu gibi gl sanat ve fikir
adamlar ile ayda bir yaplan toplantlar
nemli unsurlard. Gerek Osmanl Mimarisi
gerekse Avrupadaki Osmanl Eserleri
almalar ile kltrmze esiz bilgiler katan
ve 1984 ylnda Hakkn rahmetine kavuan
bu mstesna insan saygyla anyoruz.
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi
Restorasyon ABD retim yesi Do.
Dr. Sayn Z. Hale TOKAY ve Y. Mimar
(Restorasyon) Sayn H. Armaan
DOANn, Osmanl mparatorluunda
Yabanc Okullar konulu almalarnda,
19. yzyl sonu - 20 yzyl banda youn
gayrimslim nfusun yaad Balarba
semtindeki Balarba Saint Vincent de
Paul Fransz Okulu rneinde Kullanc
ve lev Deiikliinin Tarihi Yaplar
zerindeki Etkilerinin ncelenmesi balkl
makalenin ilginizi ekeceini umuyoruz.
almada, Tevhid-i Tedrisat Kanununa
uymakta sorun yaayan, dinsel simgeleri
binalarndan karmayan bu okullarn dier
yabanc okullar gibi kapatld anlatlmakta,
deerlendirme blmnde ise; gnmzde
skdar Belediyesi tarafndan restorasyonunun
yapld, eitim alannda faaliyet gsteren
bir kurum tarafndan kullanld, yaplan
restorasyon uygulamasnda gsterilen zenin
aka grld, yapnn orijinaline uygun
olarak restore edilerek zgn ilevine uygun
yeni bir kullanm verildii ve yllar boyu
atl kalan yapnn tekrar sosyal hayata
HAKEM KURULU
Prof. Dr. Zeynep Ahunbay
Prof. Dr. Erol Grdal
Prof. Dr. Nur Akn
Prof. Dr. Hasan Bke
Prof. Dr. Sinan ngen
Prof. Dr. . Blend Sekin
Prof. Dr. Yegn Kahya
er i kte ki m e ti n l er d e y e r al an b i lgi ve if adelerin t m s orumluluu yazar( lar) na ait t ir.
kazandrld belirtilmektedir. Kendilerine
katklar iin teekkr ediyoruz. KUDEB Laboratuvarlar danmanlarndan
Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesinden
Y. Mimar- Arkeolog Dr. Leyla KADERLnin
Side Liman Blgesi Kutsal Alannn Tarihsel
Geliimi inde Kk Bazilika Yaps ve
Mimari zellikleri balkl almasnda; Aktivite Kimyasal Tespit Yntemleri balkl
kurulu tarihi M 7. yzylda kadar
uzanan, blgede hkm srm glerin
ve kltrlerin izlerini tayan bu nemli
arkeolojik yerleim alannn tarihesini,
yaplan kaz almalarndan elde edilen
verileri ve sit blgesindeki antik yaplarla ilgili
deerlendirilmeleri okuyabilirsiniz. Kendisine
katklar iin teekkr ediyoruz.
Mula li, Data lesi, Tekir Burnu
Yarmadasnn ucunda yer alan Knidos; antik
dnem boyunca bir kltr, sanat, din ve ticaret
merkezi olmutur. Kltr ve Turizm Bakanl
izni ile Seluk niversitesi adna, Sayn Do.
Dr. Ertekin M. DOKSANALTI bakanlnda
srdrlen Knidos Kaz ve Aratrmalar
kapsamnda, BB KUDEB uzman ekibimizin
sahadan ald yap malzemeleri zerinde
BB KUDEB Laboratuvarlar ve stanbul
niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji
Mhendislii Blm ortak almasyla,
Knidos Antik Kentinde Kullanlan
Yaptalar, Har ve Svalarn Mineralojisi,
Petrografisi ve Yer Seiminde Rol Oynayan
Jeolojik Faktrler balkl makaleyi
tamamlayp bilim dnyasna kazandrm
olmann mutluluu ierisindeyiz.
Bu ibirliinin salanmasnda ve Antik Kentin
tarihesi hakknda verdii deerli bilgileriyle
emei geen Seluk niversitesinden Sayn
Do. Dr. Ertekin M. DOKSANALTIya,
malzeme analizlerini titiz bir ekilde
sonulandran BB KUDEB Laboratuvarlar
uzman ekibimize ve zellikle gerek malzeme
analiz sonularnn gerekse jeolojik
faktrlerin Antik Kent ile ilikilendirilerek
yorumlanmasndaki katklaryla makalenin
bilimsel ynn zenginletiren; stanbul
niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm
retim yelerinden Sayn Prof. Dr. Sinan
NGENe, ayn blm retim yesi ve BB
KUDEB Danman olan Sayn Do. Dr.
Namk AYSALa teekkr ederek bu deerli
almay sizlere sunuyoruz.
lerleyen sayfalarmzda, restorasyon
almalarnda gn getike nem arz eden
Puzolanlar konusunda ilginizi ekecek bir
Do. Dr. Ahmet Gle
Do. Dr. Y. aatay Sekin
Yrd. Do. Dr. Glsn Tanyeli
Yrd. Do. Dr. A. Vefa obanolu
Yrd. Do. Dr. F. Ahmet Yksel
Yrd. Do. Dr. Namk Aysal
Dr. Kerim Altu
alma sunuyoruz sizlere. Mdrlmz
Do. Dr. Sayn Ahmet GLE ve Mimar
Sinan niversitesi Meslek Yksek Okulu
retim yelerinden Dr. Sayn Sedat
KURUGL tarafndan hazrlanan Puzolanik
bu alma; bir balayc ile kartrldklar
zaman suda znmeyen ve de karmn
verimliliini arttran Puzolanlarn eitlerini,
kullanlma amalarn, zelliklerini ve
aktivitelerini tespit konusunda eitli test
yntemlerini bilgilerinize sunmaktadr.
Katklar iin teekkrler.
Bodrum INA (Institute of Nautical
Archaeology) Sualt Arkeoloji Enstits
Konservasyon Laboratuvar Ba Konservatr
Sayn Esra ALTINANIT, Suya Doymu
Organik Eserlerde Silikon Ya le Yaplan
Konservasyon Uygulamalar balkl
almasnda; suya doymu organik eserlerin
konservasyon yntemlerinden biri olan
silikon ya uygulamas ve lkemizde ilk
olarak INA Sualt Arkeoloji Enstits, Nixon
Griffis Konservasyon Laboratuvarnda
yaplan test uygulamalarn incelemektedir.
Kendisine katklar iin teekkr ediyoruz.
Bir aktivite olarak da stanbul Bykehir
Belediyesi Kltr Varlklar Daire Bakanl
Kltrel Miras Koruma Mdrl
tarafndan Sultanahmet, Kalyon Otelinde
21-22 Ocak 2016 tarihlerinde gerekletirilen
Somut Olmayan Kltrel Mirasn
Korunmas altaynda gndeme getirilen
konular ve kaybolan kltrel deerlerimizi,
konumaclarnn sunumlarn ve nerilerini
altay blmmzde okuyabilirsiniz.
26-27 Nisan 2016 tarihlerinde Fatih, Ali
Emr Efendi Kltr Merkezinde; mimarlk ve
restorasyon alannda alan, aratrma yapan
ya da eitim gren kiilere ynelik geleneksel
olarak gerekletirdiimiz Ahap Yaplarda
Koruma ve Onarm Sempozyumu 4 yurt ii
ve yurt d akademisyen ve uygulamaclarn
sunumlaryla deerli birikimleri izleyicilerle
paylalmtr.
Bize almalaryla katkda bulunan ve de
bulunacak bilim insanlar ve uygulamaclara
son sayfamzdaki yazm klavuzunu dikkate
alarak deerli makalelerini yazmalarn
diliyoruz.
Sayglarmzla
nimet alkan
Y. Mimar M. imek Deniz
Y. Mimar (Rest.Uzm.) Burin Altnsay
Kimya Mh. Gven Gke
Kimya Mh. Nimet Alkan
Restoratr-Konservatr
Glseren Dikilita
 MAKALE 3

EKREM HAKKI AYVERD

(1899-1984)
04 MAKALE

EKREM HAKKI AYVERDI (1899-1984)

ABSTRACT
Ekrem Hakk Ayverdi (1899-1984), was a leading Turkish art historian, architect and restorator, and also an
impassioned collector of Ottoman calligraphy and art works.
He was born in 1899 in Istanbul, ehzadeba and passed away on 29 April 1984. After having
graduated from the Mhendis Mektebi School of Engineering in 1920 -actually stanbul Technical
University-, he worked for a short time in the Municipality of Istanbul, but quitted his functions a
few years later and then worked independently as an architecte, restorator and also a contractor
until the year of 1950. During this periode, he was completely involved to built various buildings and
constructions. He restored also a record number of historic edifices - palaces, public buildings as
hammams, covered bazaars, aqueducs, fountains- in Istanbul, Bursa, Edirne as well as other cities of
Turkey, especially on Thrace. One of most important and longest work of Ekrem Hakk Ayverdi was the
restoration and renovation of the different sections of the Topkap Palace which continued from 1935
to 1945; among them: the Gate of Salutation, the Gate of Felicity, Imperial Council Chamber, Aalar
and Beir Aa Mosques, Imperail Kitchens and Stables, Apartements of the Sultans Favorites, etc. As
Ayverdi says in an interview, due to these works, he was specialized in construction techniques and
building characteristics of the different periodes of Ottoman architecture.
After 1950, Ayverdi consacred his time to researchs and surveys on Ottoman Architecture. He published
monographs, many articles on the conservation of monuments, etc., books on architecture and a serie
of maps on the historical topography of Istanbul in the XIXth century. One of he most important works of
Ayverdi, is his opus of eight volumes on the history of Ottoman architecture. The first four volumes for early
Ottoman architecture from the XIIth century up to the end of Mehmet the Conquerors reign (1451-1481),
and the four volumes Ottoman architecture in the former European territories of the Empire. He was also
published with Prof. mer Ltfi Barkan a very preciouse study concerning the pious fondations of Istanbul in
the XV-XVI centuries, entitled Cadastral Registers of Istanbul Foundations / stanbul Vakflar Tahrir Defteri.
Ekrem Hakki Ayverdi was also an important collectioner of the Ottoman calligraphy -Korans, calligraphic
panels, prayers books, muraqqas- and traditional Ottoman art works; like vests and covers with talisman,
seals, tiles and tile panels, plates, cups, etc., embroderies, bindings, hand painted fabrics, emiblbls
(a traditional glass art), Koran covers, bowls, ewers, bottles, jewelry boxes, gilded copper metalwares,
Edirnekri works, silver objets, paintings and many others as well.
Ayverdi was also founded of Kubbealt Academy Foundation of Culture and Arts / Kubbealt Akademisi
Kltr ve Sanat Vakf with the contribution of his late sister Smiha Ayverdi and his late wife lhan Ayverdi.
He donated all his collection to this association. From 1952 to 1983, he had been also the chairman of
Istanbul Conquest Association / stanbul Fetih Cemiyeti and established with literary historian and writer
Nihat Sami Banarl, Institute of Yahya Kemal and Istanbul / Yahya Kemal ve stanbul Enstits.

Ekrem Hakk Ayverdi (1899-1984)

R. FLZ ATAY*
* antika koleksiyoneri olarak da tann-
1. Giri
Cumhuriyet dneminin mimarlk
tarihi ve restorasyon alanlarndaki
en nemli adlarndan olan Ekrem
Hakk Ayverdi, 85 yllk mrnde
yetkin bir mimar, restoratr ve mi-
marlk tarihisi olmasnn yan sra,
nemli bir gzel yaz (hat sanat) ve Ayverdi ve ei lhan Ayverdi ile 1970
ylnda Kubbealt Cemiyetini kur-
mtr. Ekrem Hakk Ayverdi ayrca, mutur. Bu dernek, 11 Austos 1978
stanbul Fetih Cemiyetinin otuz yl tarihinde bugn de faaliyetini srd-
sreyle bakan ve bu kuruma bal ren Kubbealt Akademisi Kltr ve
Yahya Kemal Enstits (Edebiyat Sanat Vakf adn almtr.
tarihisi ve yazar Nihat Sami Banarl Ayverdi, 1899 ylnda stanbul,
ile) ile stanbul Enstitsnn kuru- ehzadebanda dnyaya gelmi; ilk
cusu ve yesi olarak grev yapm- eitimini Drt-Tedris ve Hadka-i
tr. Ayn zamanda kardei Smiha Meveret okullarnda yapm, lise

*
R. Filiz ATAY, Y. Mimar, BB KUDEB, e-posta: atayfiliz@gmail.com.
 MAKALE 05

Ekrem Hakk Ayverdi Drina Kprsnde, Viegrad - Bosna, 1976 (Kaynak: Ekrem Hakk Ayverdi, Mimar, Restoratr, Koleksiyoner... (AE, s. 84)**

Ekrem Hakk
Ayverdi, 85 yllk
mrnde yetkin bir
mimar, restoratr ve
mimarlk tarihisi
olmasnn yan sra,
nemli bir gzel yaz
(hat sanat) ve antika
koleksiyoneri olarak
da tannmtr.
Ekrem Hakk Ayverdi, Smiha Ayverdi ve lhan Ayverdi ile Venedikte, 1969 (AE, s. 83).

renimini Vefa Sultansinde
tamamladktan sonra Mhendis
Mekteb-i lsinde, yani bugnk
stanbul Teknik niversitesinde
renim grmtr.1 Bu okuldan
1920 ylnda mezun olan Ayverdi,
bir sre stanbul ehremnetinde
alm, daha sonra mimar ve
mteahhit olarak meslek hayat-
na devam etmi, 1950 ylna kadar
kk aptaki sivil yaplarn yan
sra, birok kamu yaps, kpr, yol
vd. ina etmitir. Ayverdi yine bu
dnem zarfnda, aralarnda lke-
nin en nemli mimari eserleri de
olan bir dizi yapnn restorasyon ve
onarmn da gerekletirmitir. Bu
ant mimari eserler arasnda Topkap
Saraynn birok yaps, Ayasofya
Mzesi, Selimiye Camii, erefeli
Camii, Eski Camii, Bozdoan (Va-
lens) Sukemeri, vd. bulunmaktadr.
Ayverdi, 1950lerden sonra youn
bir biimde zellikle Osmanl Mi-
marisi zerine aratrmalar yapmaya
balam, vefatna kadar ok sayda
inceleme, kitap ve makale yaymla-
mtr. Ayverdi, Kubbealt Akademi
Mecmuas, Trk Edebiyat Der-
gisi, stanbul Enstits Dergisi,
Trkiye Turing ve Otomobil Kuru-
mu Belleteni, Yeni Sabah Gaze-
tesi, Milliyet Gazetesi gibi eitli
dergi ve gazetelerdeki yazlarnda,
Anadolu Uygarlklarndan Osmanl
Mimarisine, Boazii Kprsnden
Venedik Tzne, pek ok ko-
nuya kendine zg bir yaklam ve
slupla deinmitir.2 Yukarda da

**
Makalede kullanlan grseller Ayverdi Enstits Arivine aittir. Kaynak: Ekrem Hakk Ayverdi 1899-1984, Mimarlk Tarihisi ve Restoratr, Koleksiyoner,
stanbul Aratrmalar Enstits (AE) yayn (Sergi Katalou), stanbul, 2014.
1
Ekrem Hakk Ayverdi, Makaleler, stanbul Fetih Cemiyeti yaynlar, 1953, s. VIII-IX. (Makaleler)
2
Grhan Tmer, URL. http://www.ekremhakkiayverdi.com/basinda-ekrem-hakki-ayverdi/5-ekrem-hakki-ayverdi.html; ayrca bkz. URL: Mimarlk Dergisi, say 335,
Mays-Haziran 2007: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=53&RecID=1334.
06 MAKALE

Solda: Ayverdinin Mhendis Mektebinde hazrlad bir cami projesinin kesit ve yan cephesi (AE, s. 88); sada: giri cephesi Mart 1920, (AE, s. 86).

bahsedildii zere Ayverdinin bir
dier ilgi alan, hat rneklerinden ve
Osmanl dnemi sanat eserlerinden
oluturduu zengin koleksiyonudur.
Kendisine kaynpederinden intikal
eden hat sanat ve Kuran- Kerim
rneklerini tezhip ettirerek ya da
ciltleterek koruma altna alm,3
bilahare muhtelif sanat eserlerinden
rnekleri de -Beykoz ileri, iniler,
tablolar, mobilya, dokuma vd. kolek-
siyonuna katmtr. Kendisinin sanat
ve kltr hayatmza bir dier katks
da, Fatihteki evinde ayda bir defa
dzenledii ve 1983 ylna dek sren
Encmen-i Dni toplantlardr. Bu
toplantlarn gndemi nceleri belirli
olmayp farkl konular zerinde
gr alverii yaplyorken ilerle-
yen zamanlarda bu usul deimitir;
belirli bir konuyu anlatmakla grev-
lendirilen uzmann konumasndan
sonra, soru ve cevaplarla tarih, sanat
vb. konular derinlemesine irdelen-
mekteydi. Bu toplantlara katlanlar
arasnda Oktay Aslanapa, Smiha
Ayverdi, Cemil Meri, Uur Der-
man, Tahsin Banguolu gibi isimler
vard. Ekrem Hakk Ayverdiye
1979 ylnda stanbul niversite-
si Edebiyat Fakltesi tarafndan
Trk sanatna hizmetleri iin fahri
doktora unvan verilmitir. Aydnlar
Oca 17 Kasm 1979da kendisine
stn Hizmet Armaann; 18 Eyll
1981 tarihinde de stanbul Teknik
niversitesi Bilim ve Teknoloji
Tarihi Enstits Prof. Dr. Kzm
een eliyle stn Hizmet Beratn
vermitir. Prof. Dr. een Bu
ztn ilim shasnda yaptklarn ve
meydana getirdii eserleri ancak bir
enstit yapabilirdi demitir. Ekrem
Hakk Ayverdi, 24 Nisan 1984 gn
stanbulda vefat etmitir.

2. Ekrem Hakk AYVERDnin Mimarlk ve Restorasyon

Alanndaki alma ve Aratrmalar ile Yaymlad Eserler

Ayverdi, stanbul Belediyesinde (o
gnk adyla stanbul ehremneti)
ksa sreli bir memuriyetten sonra
elli yana dek serbest alm,
mimarlk ve mteahhitlikle hayatn
srdrm, 1950 ylndan itibaren
de Trk mimarlk tarihi konusunda-
ki aratrmalarn younlatrm ve
Fatih Devri Mimarisi, Fatih Devrinde
stanbul Mahalleleri, ehrin skn ve
Nfusu, Osmanl Mimarisinde Fatih
Devri, Avrupada Osmanl Mimari-
si, stanbul Vakflar Tahrir Defteri
(Prof. mer Ltfi Barkanla bera-
ber) gibi konularnda ok nemli
kaynaklar olan inceleme, makale ve
kitap almalarn yaymlamtr.
Ekrem Hakk Ayverdi 1950ye
dek sren yaklak otuz yllk faal
mimarlk yaamnda, aralarn-
da Bursa Vilayet Kona (1923),
Maliye-Defterdarlk Binas (1924),
Vilayet Matbaas (1925), peki
Fabrikas (1926); stanbul Badat
Caddesi Kadky-Kartal aras yol
inaat, Emirgn Boyacky ve
tasarm kendisine ait olan Heybe-
liada Camilerinin inaat, stanbul
niversitesine ait Rasathane ve Bi-
yoloji Enstits binalar, stanbulda
Vakf Gureba, Haseki ve Cerrah-
paa hastanelerinin baz blmleri,
Taksim Belediye Gazinosu vd.
bulunan birok yapnn inaat ve
onarm, ayrca stanbul niversitesi
merkez binasnn orijinal bezemeli
tavanlarnn restorasyonu, Kadky
Halkevi (bugnk Adliye binas);
yan sra Bozdoan Kemeri, Lleli
Camii, Edirnedeki birok ant eser
ile Osmanl dnemine ait kk
lekteki dier cami ve mescit-
ler, Topkap Saraynn muhtelif
blmleri, Ayasofya Mzesi, Havsa
Sokullu Camii vd. tarihi yaplarn

3
Ekrem Hakk Ayverdi 1899-1984, Mimarlk Tarihisi ve Restoratr, Koleksiyoner, ed. M. Baha Tanman, stanbul Aratrmalar Enstits (AE) yayn (Sergi
Katalou), stanbul, 2014, s. 27-32. (AE)

stte solda: Ayverdinin Topkap Saray
Restorasyonuna dair belgesi, TSM, Ocak
1942 (AE, s. 102)
stte sada: Gazanfer Aa Klliyesi
Restorasyonu 1943 - 1950 (AE, s. 95).
restorasyonlarn gerekletirmitir.4
Ayverdi, ayn zamanda ounlukla
stanbulda olmak zere nem-
li sayda konut, kpr ve yolun
inaatn yapm; kendi ifadesiyle
btn bu almalar sayesinde farkl
dnemlere ait inaat teknikleri ve
yap zelliklerini de derinlemesine
inceleme imknn bulmutur.5
Ayverdinin restorasyon ve
uygulama almalar daha ay-
rntl ele alnacak olursa, birok
mimari eserin korunarak restore
edilmesi ve yeniden ilev vermesi
konusunda nemli katklar olduu
grlecektir. Bazlarn yeni mezun
bir mimar olarak gerekletirdi-
i bu almalar arasnda; 1922
ylnda Zeynep Hanm Konann
stanbul niversitesi Fen Edebiyat
Fakltesine, Mimar Kemlettin
Beyin eseri Medresetl Kuzztn
(Hukuk Fakltesi) Drlfnun
Ktphanesine (stanbul niver-
sitesi Ktphanesi) dntrl-
mesi, yine 1922 ylnda Mhendis
4
AE, s. 36; Makaleler, s. XV - XVIII.
5
AE., s. 35.
6
AE, s. 37; Makaleler, s. XVI, - XVIII; 100 Yanda Bir Osmanl Ekrem Hakk Ayverdi ve Osmanl Mimarisi Sempozyumu, 4 Aralk 1999, Ankara, yay. haz. Aye
Topuz, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf yayn, s. 183 -203. (100 Yanda Bir Osmanl).
7
Osmanl saraynda, has ahrda en kymetli ve murassa eyer takmlarnn korunduu hazine dairesi.
8
Makaleler, s. 81 - 85 ve devam.
Solda: Ayn Klliyeye ait sebil (AE, s. 97); sada: Klliyenin Atatrk Bulvarndan grnm
(AE, s. 126).
Ali Paann ina ettii Harbiye
Nezaretinin onarm, yine ayn
yapnn 1933 niversite Reformu
sonrasnda bu kez Drlfnundan
niversiteye gei iin restore
edilmesi saylabilir.6 Ekrem Hak-
k Ayverdinin 1935-1945 yllar
arasnda gerekletii uygulamalar
arasnda en nemlisi, o dnem terk
edilmi bulunan ve ksmen harap
haldeki Topkap Saraynn muhtelif
blmlerinin restorasyonu iidir.
Ayverdinin ynetiminde; Sarayn
Orta Kap, Akaalar Kaps, Zlfl
Baltaclar Kouu, Hazine Dairesi,
Kubbealt, Fatih Kk, Alar Ko-
uu, Mutfaklar, Raht- Hmyun
Hazinesi,7 Sofa Kk, Harem Aa-
lar Kouu, Valide Sultan Dairesi,
ehzadeler Dairesi vd. ksmlarnda
kapsaml restorasyonlar yaplmtr.
Ayverdi, Sarayda gemite yaplan
onarmlara ilikin olarak Osmanl
bidelerinin Restorasyonlar balkl
makalesinde u hususlara dikkat
ekmektedir:8
MAKALE 07
Topkap Saraynda, eski devir-
lerde yaplan restorasyon ve tdiller
(onarmlar), insndan bir 30 sene
sonra, 1509 zelzelesinin hemen ardn-
dan balar. En ehemmiyetlisi de mat-
bahlarda (mutfaklar) yaplanlardr
Bundan sonra matbahlarda yaplan
bir ilve restorasyon, kubbeli yerlerin
nndeki atl ksm yerine, Mimar
Sinan tarafndan yaplan mahrt
(konik) klhl ksmlardr
Ftih Devri Harem Diresine
Knn, Hnkr Sofasn eklemitir;
Sarayn en byk sofas budur. III.
Sultan Osman zamannda yaplan a-
tafatl rokoko tezynt (ssleme), eh-
resini ne kadar bozmu olursa olsun,
sofann ihtimn rtememitir
III. Sultan Muradn, Haremin
kinci Avluya alan Araba
Kapsnda, Dolapl Talkta, Zlfl
Baltaclarda bir takm tdlt yaptr-
d kitbelerinden bilinmektedir
Topkap Saraynda yaplan en
umumi ve byk restorasyon IV.
Sultan Mehmed zamnna ittir.
08 MAKALE

Haremde kan yangndan sonra yaplan bu

restorasyon, Dolapl Talk, Harem Aalar
Tal, Harem Aalar Camii, ve Diresinde,
ehzdeler Mektebi, Vlide Talnda, Vlide
Sofasnda ve Odasnda, Ocakl ve emeli
sofalarda izlerini tamaktadr. Bunlar ess
bozmamakla berber, sathlarda, inilerde,
sslemelerde olduka farkl tutumlar, sse ve
lyie (gsteri) ka gstermektedir
Ayverdi, bu makalesinde ayrca m-
paratorluun ilk payitahtlar olan Bursa
ve Edirnedeki ant eserlerin 18. yzyla
dek geirmi olduu restorasyonlar ile
ilgili nemli bilgiler vermektedir. Yazar,
Topkap Saray Restorasyonu 1935 - 1945: Baltaclar Kouu (AE, s. 109).
padiahlar ve saray mensuplarnn ina
ettirdii camilerin yan sra, hamam, saray,
trbe, medreselerin de dzenli olarak
onarmdan getiini, kimi zaman uygun
malzeme bulunamamas, zgn olann
yerine farkl ve nispeten daha gsterili
uygulamalar yaplmas ya da Bursa Ulu
Camii rneinde olduu gibi mali g-
lkler yznden aksaklklar yaanmas
gibi sorunlara ramen, srekli bir inaat
ve restorasyon faaliyeti olduunu, hatta
zellikle ilk dnemlerde mali zorluklarla
karlalsa dahi, devletin kudretini gs-
termek amacyla yeni yaplarn yaplmas-
na nem verildiini aktarmaktadr. Topkap Saray Restorasyonu 1935 - 1945: Fatih Kk Revaklar (AE, s. 115).
Ayverdi ayrca, 18. yzylda Edirne
erefeli Camiinin minareleri, Fatih
Camiinin harim (ana mekn) blm,
Edirne Saray gibi nemli restorasyon
uygulamalarnn yapldn, ancak aslna
sadk kalnmadan yaplan baz onarmlarn
bu ant eserlere zarar verdiini rneklerle
aklamaktadr. Ayverdi 19. yzylda yap-
lan restorasyonlara ilikin olarak; Topkap
Sarayndaki uygulamalar ve arlkla
Bursadaki eski eser restorasyonlarn de-
erlendirmektedir. Osman Gazi ve Orhan
Gazi trbeleri, Hdvendigr Trbesi,
Orhan Camii, Yldrm Camii, Yeil Camii,
tik Ali Paa Medresesi gibi eserler kt ve Topkap Saray Restorasyonu 1935 - 1945: Sofa Kk (AE, s. 123).
ksm onarmlar geirmi, yaplan eklenti-
ler zgn sluba ve yaplarn karakteristik
mimarisine ters dmtr; Ayverdi, bu
yaplarda zellikle aslna uygun olmayan
kalem ilerine dikkat ekmektedir. Topkap Saray
Ayverdi, stanbulda 20. yzylda Restorasyonu
yaplan nemli restorasyonlarn 1894 1935 - 1945:
depreminden ya da Tarihi Yarmadadaki Babsselamn
byk yangnlardan sonra balatldn solundaki kule
ifade etmektedir. Depremde yklan cami- (AE, s. 105).
lerin yerine zgn plan ve formun dna
klarak, daha basit bir mimari tarzda
yaplar ina olunmutur. Ayverdi, Sultan II.
Abdlhamitin emriyle balatlan Kapa-

Topkap Saray Restorasyonu 1935 - 1945: Solda: Adalet Kulesi (AE, s. 106); sada: Has Oda Revaklar (AE, s. 120).
Topkap Saray Restorasyonu 1935 - 1945: Solda: Valide Tal (AE, s. 121); sada: Raht Hazinesi blm (AE, S. 113).
lar restorasyonunun yzyln
balarnda yaplm en nemli
uygulama olduunu belirtmektedir.
Ayverdi, bir komisyon kurularak
bu byk kompleksin onarmna
balandn, ancak sre iinde
dardan mdahalelerle, rnein
Bedesten ve Kalpaklar yolunda
yaplan orijinaline sadk olmayan
eklentiler ya da eklektik deiik-
liklerle arnn btnlnn
zedelendiini yazmaktadr.
Ayverdi, 1935lerde balatlan
uygulamalar eletirirken, eski eser
restorasyonlarnda tutulmas gere-
ken bilimsel yolu yle zetlemek-
te;9 ayrca devlet eliyle yaplanlarn
yan sra, 1950li yllarda kii ya
da kurumlar tarafndan yaplan
uygulamalarla da pek ok yapnn
kurtarldna dikkat ekmektedir:
9
Makaleler, s. 97, 98.
10
a.g.e., s. 97-98.
a) bidelerin bir kt hazrlansa,
b) Trihi aratrlp devirleri tesbt
olunsa,
c) Geirdii restorasyonlarn mahiye-
ti meydana konsa,
d) Rlveleri yaplp onun zerinde
restitsyon vey restorasyon kararla-
r verilse,
e) Bunlara gre bir tasnif yaplp bir
bidenin hangi ksmlarnn ihys
lzm geldiine ve hangilerinden ba-
lanacana karar verilseydi, mill bir
hareket olur ve bundan kltrmz,
pek ziyde kazanrd10
Ayverdi, bu dnemde yap-
lan restorasyon uygulamalarn
yerinde ve aslna uygun bulsa da,
birounu serte eletirmekte, eski
eserlerin zgn halinden uzakla-
trlp adeta yeniden yapldn, iyi
niyetle olsa bile ou uygulamann
MAKALE 09
estetikten uzak ve noksan kaldn
rneklerle aklamaktadr. Bun-
lardan bazlar kendi ifadesiyle u
uygulamalardr:
...lk elden yaplan bir resto-
rasyon Beyolu Caddesindeki Aa
Cmiidir. Duvarlar ve rts ilk
yapdandr. Fakat bu kdim (eski)
bedene yle bir klf giydirilmitir ki,
amamak kbil deildir Edirne
yaknndaki Hafsa Camiinin duvar
ve kubbeleri ve revk yklmt,
cmiin revk yaplmaynca gdk
ve tesirsiz bir hlden kurtulamad
stanbul Sultan Selim Cmiinin
bu cmide pek byk bir hata irtikb
olunarak (yanl yaplarak), sva
iin hazrlanm murlu sathlar ile
kesme ta kap vesire gibi aksamn
kelerine, svann dayanp snmesi
iin mahsus braklm diler apak
10 MAKALE

Solda: Bursa Hamza Bey Camii kesit (AE, s. 99); sada: Mustafakemalpaa Lala ahin Paa Trbesi saak detay (AE, s. 101).

ortada dururken, mevcut sva kaz-
tlarak yzler plak braklmtr
Lleli Camiinde eer adrvan
avlusunda kahverengi boyal imento
derz ilenmemi olsa, rk tulalar
deitirileceine harla takld edilme-
se ve en mhimi boya yerine horasan
kullanlsa idi, kusursuz bir restoras-
yon elde edilmi olurdu.11
Ayverdi, yirminci yzylda-
ki restorasyon uygulamalarnn
gemi yzyllarda yaplm olan-
larla fazla benzerlik tamadna
dikkat ekmektedir. Eski eserlerin
tamamna yakn vakf mal oldu-
undan, yaplan onarmlar eserin
vakfiyesindeki artlarn yerine
getirilmesinden ibaretti. Burada
vakflar hakknda ksaca bilgi ve-
recek olursak: Vakf messesesinin
Osmanl Devletinde nemli sosyal,
ekonomik ve kltrel ilevleri vard
ve mparatorluk genelinde ok
sayda, nemli bir tanmaz mal
varlna sahipti; bu yap stokundan
gnmze intikal edebilmi olan-
larn bugn neredeyse tamam eski
eser statsnde tescil edilmitir.
Osmanl mparatorluunda, eski
eserlerin korunmas 1858 tarihli
Ceza Kanunnamesi (133. madde12),
1869 ve 1874 tarihli Asr- Atka
Nizamnmeleri -ki ilk iki yasa
ok yetersiz kalm, eski eserlerin
tahrip edilmesini ve yabanclar
eliyle yurt dna karlmasn
ou zaman engelleyememitir-
yrrle girmeden nce, vakf
sistemi iinde zlmtr. Vak-
fiyelerde vakf eserin gelecei de
garanti altna alnyor, vakfn elde
ettii gelirin bir ksm akarlarn ve
vakf eserin bakm ve onarm iin
ayrlyordu.13 Ancak vakf kurumu,
17.-18. asrdan sonra zlmeye
balayp gelirleri dtnde bu
yaplarn icreteyn (eski hukukta
iki kiral vakf) usul ile srdr-
lebilirlii salanmaya allmtr.
Tanzimattan sonra da tapuya
kaydedilerek nemli oranda vakf
elinden karlmtr. Osmanlnn
son yllarnda, yukarda sz edilen
dzenlemelerin ok yetersiz kald
anlaldndan, Trk mzeciliinin
kurucusu Osman Hamdi Bey bugn
bu alandaki yasalarn temelini tekil
eden 1884 tarihli Nizamnameyi
hazrlatarak yrrle koydurmu-
tur. Bu Nizamname, bir ncekinden
ok daha geni kapsamldr; en
nemli vasf, eski eserlerin mlki-
yetinin kaytsz-artsz Devlete ait
olmas ilkesidir, ayrca eski eserin
kapsaml bir tanm yaplmtr. Bu
Nizamname, kltr varlklarnn
tahrip olmasn engellemek iin ge-
rekirse kamulatrma ve yurt dna
eski eser knn yasaklanmas gibi
hkmleri ve ar cezai yaptrmlar
iermekteydi.14
Cumhuriyetin ilk on ylnda va-
kf eserlerle ilgili olarak dzenleme-
ler yaplm, Osmanl dneminde
inaatna balanm olan yaplarn
tamamlanmas ngrlm, 1935
ylnda karlan 2762 sayl Vakflar
Kanunu ile de zerlerinde tam bir
denetim salanmtr.15
Ekrem Hakk Ayverdi,
bidelerin Bir Elden daresi
balkl 1956 ylnda yaymlad
makalesinde,16 gemi kuaklardan
gnmze intikal eden mimari
eserlerle ilgili olarak, kendi ifade-
siyle ...memleket iinde vey bugn
eski topraklarmzda kalm olan

11
a.g.e., s. 99.
12
Bu maddeye gre: Hayrat- erife ve tezyinat- beldeden olan ebniye ve asar- mevzuay hedm ve tahrib ve yahud baz mahallerini krb rahnedar edenler
cezalandrlmaktayd. Bkz. Ahmet Mumcu,Eski Eserler Hukuku ve Trkiye, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 1969, c. 26, say 3-4, s. 68 ya da Ahmet
Mumcu, URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/324/3226.pdf
.13
Halit al, URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1249/14313.pdf
14
Ahmet Mumcu, URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/324/3226.pdf
15
Davut Aydn, bkz. URL: http://www.degisimicinbagis.org/usrfiles/cumhuriyet_donemi_vakiflari_ve_vergi_muafiyetine_sahip_vakiflarin_mali_analizi.pdf
16
Makaleler, s. 424.

eserleri korumann, bir usl dhilinde
istifadeyi mcip tarzda imr etmenin
(yani belirli kurallar erevesinde
bir ilev verilerek imar etmenin)
lzum ve imknlar hussunda btn
tereddtleri izale etmeli (gidermeli)
Mimrimiz hibir zaman eskimeyecek
yenilikleri snesinde (iinde) sakla-
maktadr Ayverdi, bu makalesin-
de gayrimenkul eski eserlerin farkl
idarelerin mlkiyetinde olduunu,
bu durumun da restorasyon ve ko-
ruma asndan sorunlar yarattn
ve eski eserlerin yok olmasna yol
atn rneklerle aklamaktadr:
devlet vey evkaf ve dier messe-
seler ve ehas (kiiler) elinde bulunan
eski eserlerin hukki aidiyetini (ait
olma) tyin edecek kanunlar yapmak
ve idrelerini tek bir tekilta brak-
mak lzmdr.17 Trihi bir duygu-
dan mahrum idrelerin elinde kalan
vey hi shipsiz vaziyete giren bide
mahvolmu demektir18 Yazar; abi-
delerin tarih bilinci ve sanat anlay-
yla, bu i iin zel olarak kurul-
mu kurumlar eliyle ynetilmesinin
kurtulular iin tek are olduunun
altn izmekte ve dier lkeler-
den rnekler vermektedir: Vk
(geri) buna en muhta biziz; fakat
Avrupa memleketleri bideleri, teker
teker nazar- itibre (dikkate) almaya
iktif etmeyerek (yetinmeyerek) site
nationale (sit alan) diye isimlendir-
dikleri memleketin hususiyeti hiz
ke buca ve tabi manzaralarn
da muhafaza esaslarna tb tutmu-
lardr. Bizim teklifimiz Franszlarn
Service des monuments historiques
(Antlar Kurulu) dedikleri gibi bir
teekkldr...19
Ayverdi, bu kurumun doal kl-
tr varlklaryla da megul olmas
gerektiini; bata Boazii olmak
zere, kentlerin eski mahalleleri-
ni ve birok yerleimi kapsayacak
hviyette ve Babakanla bal
17
Makaleler, s. 428.
18
a.g.e., s. 430 - 432.
19
a.g.e, s. 431 - 432.
20
Daha sonraki yllarda eski eserlerle ilgili yrrle giren dzenleme, 1973 tarihli Sit kavramnn getirildii 1710 sayl Eski Eserler Kanunudur; bu Kanunla
koruma parsel leinden alan leine tanm, buna paralel olarak Kurulun yetki, sorumluluk ve grev alanlar geniletilmitir. Kltr Varlklarna ilikin olarak;
halen 1983de kabul edilen, 1987 ylnda 3386 sayl kanunla deiik ve 5226 sayl kanunla yeniden dzenlenen, 2011 ylnda baz deiiklikler yaplan 2863
sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu yrrlktedir. Bkz. URL: http://www.korumakurullari.gov.tr/TR,89114/tarihce.html.
21
Makaleler, s. 434.
22
a.g.e, s. 43 - 51.
olmasn, yan sra tarihi, mimar,
edebiyat ve uzman kiilerden
tekil etmesini nermekteydi. l-
kemizde, kltr mirasnn korun-
masna ilikin ilk yasal dzenleme,
1951 ylnda karlan 5805 sayl
Kanunla yaplm ve oluturulan
Gayrimenkul Eski Eserler ve Ant-
lar Yksek Kurulu ile tanmaz
kltr varlklarnn korunmasna
ilikin ilk uygulamalar balatl-
mtr.20 Ayverdi, eski eserlerin
tescili konusunda, kendi ifadesiyle
halk sanat ve devlet sanat gibi
ayrmlarn olmamas gerektiini,
ikisinin birbirini tamamladn
Ayverdi, eski
eserlerin tescili
konusunda kendi
ifadesiyle halk sanat
ve devlet sanat gibi
ayrmlarn olmamas
gerektiini, ikisinin
birbirini tamamladn
belirtmektedir.
belirtmektedir, yle ki; kentlerde-
ki nemli, byk antlara gerekli
nemin verilmesi, buna karlk
genellikle sivil yaplar, hazireler,
eme ve namazghlar, bazen de
yerel zellik arz eden meydancklar,
bina kitabeleri, mezar talar vb.
ikinci, nc derecede saylanlarn
nemsenmemesi ya da kmsen-
mesi eiliminin nne, tescil yoluy-
la geilebileceine dikkat ekmek-
tedir. Ayverdi, yzyllar boyunca
ina edilen, oluturulan ve biri
dierinin gelimesinde ok nemli
ilevler stlenen, kendisinin, ikisi
birbirinin mtemmimi (tamamlayc
unsuru) ve tekmllerinde (gelime-
lerinde) birer safhadr diye nite-
MAKALE 11
lendirdii bu iki snftaki eserlerin
bir btn dhilinde ele alnmas ve
tescil edilmesi gereini sklkla dile
getirmektedir. Eski eserlerin d-
zenlenmesinde, yaplarn katiyetle
aslna uygun olmasna, ayrntlara,
malzemenin zgnlne uygun
onarm yaplmasna ve btnn
bozulmamasna zellikle dikkat
ekmekte ve yaplan baz yanl
uygulamalar rnek gstermektedir:
Mesel bir medrese tmir olunurken
ilve olunan renkli lambiriler nisbet-
leri alt st etmitir. Kezlik bir derz
yaplrken mevcdundan daha itinl
olmamas, grnr yerlerde imento
kullanlmamas ve umum bir ifde ile
bidenin ehresini, mnsn deitir-
memeye itin gsterilmesi mecbriyet
altna alnmaldr.21
Ayverdinin mimarlk tarihi ile
ilgili bir dier nemli aratrmas
Trk ve Bizans Mimari Unsurlar
balkl makalesidir.22 Ayverdi bu
yazsnda, Trk ve Bizans yapm
teknikleri, kullanlan mimari eler
ve malzeme eitliine ilikin de-
erlendirmeler yapmakta; duvarlar,
cephe, kemerler, pencere ve kaplar
kyaslamakta ve her iki mimarideki
bezemeleri irdelemektedir.
Yazar makalede, ncelikle Bi-
zans ya da horasan denilen harcn
zelliklerini, Bizansllar ve Trkler
tarafndan nasl kullanldn anlat-
makta, kaba inaat iin farkl malze-
melerin tercih edildiini belirtmekte-
dir. Bizansllarn genellikle Bakrky
kfeki ta ve Karamrsel silisli kum
tan kullandklarn, duvar ve cephe
kaplamalar ile demeler iin Si-
nada tabir ettikleri Afyon civarn-
daki taocaklarndan karlan renkli
talar tercih ettiklerini yazmaktadr.
Trk mimarisinde ise kumtann
yerine Bakrky tann kullanld-
n, Marmara mermerine ise, daya-
nkllndan tr merdiven, sve,
12 MAKALE
deme ve stun balklarnda yer
verildiini, tan ve renkli renksiz
her cins mermerin kullanmnn her
iki mimaride aka farkl olduunu
belirtmektedir.
Tula kullanmnn Bizansllarda
ok yaygn olduunu, Trklerde ise
ksmi olarak yer verildiine dikkat
eken yazar, ahap ileme sanatnn
ve demir iiliinin Trk mimari-
sinde ok nemli bir yeri olduunu;
buna karlk Bizans mimarisinde
ahabn kullanm hakknda pek
bir veri bulunmadn, demirden
yaplan mimari elemanlarn ise,
kstl olarak grldn ifade
etmektedir. na tekniklerine de
deinen yazar, Bizansllarn kilise,
manastr vb. yaplarn ounlukla
tula ya da almak ekilde ta ve
tuladan ina ettiklerini; Trklerin
ise kesme ta kullandklarn, uygun
malzeme bulunmadnda ta ve
tulann yap malzemesi olarak
tercih edildiini ancak srf tula ile
inaat yapmadklarn belirtmekte-
dir. Makalede; her iki mimarideki
stun takm ve balklar, sveler,
pencere ve kap aklklar ile beze-
meler ilikin ayrntl aklamalar ve
bilgilere yer verilmitir.
Ayverdi bu incelemesinde sonu
olarak, Bizans mimarisinin youn
bezemeli, ihtiaml antlarnn yann-
da Trk mimarisinin sade ama ayn
ekilde grkemli yaplar ina ettiini
yazmakta, ancak her iki slubun
farkl yntemleri olduunu ve birbi-
rine neredeyse zt zellikler tad-
n, dolaysyla ayr ayr deerlendiril-
mesi gerektiini ifade etmektedir.23
Ayverdinin yukarda da be-
lirtildii zere, ok sayda yayn
bulunmaktadr; on be kitap ve
seksen bir makale yaymlayan
yazarn,24 en nemli eserleri Os-
manl Mimarisinde elebi Mehmet
ve II. Sultan Murad Devri, Osman-
l Mimarisinde Fatih Devri ve
Avrupada Osmanl Mimari Eserleri
23
Makaleler, s. 42 - 63.
24
100 Yanda Bir Osmanl, s. 175-182.
25
a.g.e., s. 175-176.
26
Ekrem Hakk Ayverdi, mer Ltfi Barkan, stanbul Vakflar Tahrr Defteri: 953 (1546) trhli, stanbul Fetih Cemiyeti stanbul Enstits yayn, 1970.
27
Ekrem Hakk Ayverdi, 19. Asrda stanbul Haritas (Haritalar 45 x 60 boyutlarnda 20 levha. Harita iin aklama ve fihrist 27 sayfa), stanbul Fetih Cemiyeti
yaynlar, stanbul, 1958.
28
Ekrem Hakk Ayverdi, . L. Barkan, stanbul Vakflar Tahrir Defteri...s. V - VI.
koullarnda eksik bir bask olsa
dahi, Trk mimarlk ve ehircilik
tarihine olduu kadar stanbulun
fetihten sonra imar ve iskn ile dini
ve sosyal yaamna da ilikin ok
nemli bilgi ve malzemeler sun-
maktadr. Fetihten 1546 ylna kadar
kentte kurulan 2500 tane vakfn
tahrir defterlerini irdeleyen bu
yayn, alanndaki en nemli ba-
vuru kitaplarndan biridir. Kitapta,
Prof. mer Ltfi Barkan, vakflarn
hukuki, sosyal ve ekonomik durum-
larn deerlendirmi; Ekrem Hakk
Ayverdi ise, vakflarn denei,
vakfedilen emlk ve akarlar ile bu
yolla yaplan yaplarn kent iinde-
ki dalm, konumlar ve mevcut
Ayverdi Koleksiyonu: Talik Kta, Nak, 17. durumlarn irdelemitir. Esere
yzyl sonu-18. yzyln ilk yars (AE, s. 167). katkda bulunan bir dier nemli
aratrmac da o yllarda stanbul
Ayverdinin niversitesinde asistan olan Prof.
yaymlad eserler Halil Sahillioludur. Kitabn giri
iinde Osmanl ksmnda yer alan aklamada, ince-
lenen evrakn Babakanlk Osmanl
Mimarisi ve Avrupada Arivleri Tapu Defterleri arasnda
Osmanl Mimari Eserleri 251 numarada kaytl olduu belir-
zerine yazd sekiz tilmektedir. Kitabn sunum yazsn-
ciltlik klliyat nemli da her iki mellif alma hakknda
bir yer tutmaktadr. u aklamay yapmlardr: Vakf-
larla ilgili belgelerin her eidinin,
ok defa devirlerinin iktisdi artlarn,
zerine yazd sekiz ciltlik klliyat25 sosyal mnsebetler nizamnn zellik-
ile Prof. mer Ltfi Barkanla ile bir- lerini, rf ve detlerini, aile yaplarn
likte kaleme aldklar stanbul Vakf- belli eden tarih kaynaklar olarak da
lar Tahrir Defteridir.26 Ayverdinin byk bir deer tad bilinmektedir.
ayrca 19. Asrda stanbul Haritas stanbul Vakflarnn bugn burada
adl, kentin tarihsel topografyas neretmekte olduumuz 953 (1546)
zerine yapt almas,27 gn- tarihli Tahrir Defterinin ise, btn
mzde de konuyla ilgili uzmanlar ta- bu hususlardan baka, stanbul gibi
rafndan en ok yararlanlan bavuru zamanna gre byk bir dev ehirin
kaynaklardan biridir. Trkler tarafndan her trl beled ve
Bu deerli eserlerden 1953 medeni tesisleri ile yeniden kuruluu,
ylnda stanbul Fetih Cemiye- iskn ve imar gibi herbiri XV. ve
ti stanbul Enstits tarafndan XVI. asrlar Trkiyesinin medeniyet
yaymlanan stanbul Vakflar ve kltr seviyesini, iktisadi varln
Tahrir Defterinden daha ayrntl aydnlatmaa byk lde yardmc
sz etmek yerinde olacaktr; zira olabilecek malzemeyi ihtiv ettii sy-
bu ok nemli eser, melliflerinin lenebilir ve bu bakmdan ehemmiyeti-
nszde de belirttii zere, o gnn nin byk olmas lzmgelir.28
 MAKALE 13

Ayverdi Ayverdi
Koleksiyonu: Koleksiyonu:
Mekke ve Tezkiretl
Medine Ebniye 17-
Tasvirleri 18. yzyl,
1145/1733 (AE, s. 129).
(AE, s. 203).

3. Ekrem Hakk Ayverdinin Hat ve Sanat Eserleri Koleksiyonu

Ayverdinin yukarda da ksaca

deinildii zere, hat ve nadide
sanat eserlerinden oluan kolek-
siyonunun temelini kaynpederi
Hattat Aziz Efendi tarafndan
hediye edilen tura, besmele, Ayverdi
hat rnekleri ile Msrda yazm Koleksiyonu:
olduu iki Kuran tekil etmitir. evket Da (1876
Bilahare muhtelif yollardan satn - 1944) II. Selim
ald hat levhalar ve murakkalar- Trbesi (AE, s.
la29 koleksiyonunu geniletmitir. 375).
Bu eserlerin onarmn da stlenen
Ayverdi, 550 levha, 200 tefsir, 33
Kuran, ok sayda yazma, hilyeler
vd. ieren ok nemli bir kolek-
siyona sahip olmutur. Ayrca
vefkli30 rt ve giysiler, tezhip,
ini ve minyatrler, cam eyalar, tarihi aratrmalar arasnda yakn dan oluan bir seki, lmnn
yalboya tablolar, ciltler, ndde bir ilgi vard; Ayverdi, bu eserler 30. ylnda stanbul Aratrmalar
kumalar ve ilemeler, yaz sana- olmasayd sekiz ciltlik Osmanl Enstitsnde 5 Kasm 2014 gn
tna ait malzemeler ile bu sekiyi Mimarisini yazamazdm demi- alan geni kapsaml bir sergiyle
zenginletirmitir. Kendi ifadesine tir.31 Bu koleksiyondan nemli tantlm ve bir de katalog yaym-
gre bu koleksiyonlar ile mimarlk paralar ve mimari almalarn- lanmtr.32

KAYNAKLAR
1- Ayverdi, Ekrem Hakk, Makaleler, stanbul Fetih Cemiyeti yaynlar, stanbul, 1953.

2- Ekrem Hakk Ayverdi 1899-1984, Mimarlk Tarihisi ve Restoratr, Koleksiyoner, ed. M. Baha Tanman, stanbul
Aratrmalar Enstits (AE) yayn (Sergi Katalou), stanbul, 2014.

3- 100 Yanda Bir Osmanl: Ekrem Hakk Ayverdi ve Osmanl Mimarisi Sempozyumu, 4 Aralk 1999, Ankara, ed.
Aye Topuz, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf yayn, Ankara, 2002.

4- URL 1: http://ekremhakkiayverdi.org/hakkinda-yazilanlar/45-hakknda-yazlanlar/93-ekrem-hakki-ayverdi.html;
URL 2: http://www.kubbealti.org.tr/files/ekrem_hakki_ayverdi_arsivi.pdf; URL 3: www.ekremhakkiayverdi.com/home.
html?start=2.

29
Hattatlar tarafndan kaleme alnan gzel yaz rneklerinin bir araya getirilmesiyle elde edilen mecmua, gzel yaz albmne yanl olarak verilen isim; bkz.
Kubbealt Lugat: URL: www.kubbealtilugati.com.
30
Bir kimsenin isteine uygun olarak yet, du ve harflerle belli ekillerde yazlm muska, bkz. Kubbealt Lugat: URL: www.kubbealtilugati.com
31
Bkz. URL: https://books.google.com.tr/books?id=A3kVaY7OUBcC&pg=PA111&dq=vak%C4%B1flar%C4%B1++tahrir+defteri&hl=tr&sa=X&redir_esc=y#v=on
epage&q=vak%C4%B1flar%C4%B1%20%20tahrir%20defteri&f=false
32
Ekrem Hakk Ayverdi 1899-1984: Mimarlk Tarihisi, Restoratr, Koleksiyoner, stanbul Aratrmalar Enstits, 05 Kasm 2014 - 11 Nisan 2015, stanbul.
14 MAKALE

THE EFFECTS OF USER AND FUNCTION CHANGES IN PRESERVATION AND

ADAPTIVE RE-USE OF HISTORICAL BUILDINGS:
BALARBAI SAINT VINCENT DE PAUL FRENCH SCHOOL
ABSTRACT
Saint Vincent de Paul French school is a school which has been built by foreigners who lived in Turkey in
between late 19th century and 20th century. Selamsz area of Balarba has so many foreign schools
located right next to each other and Saint Vincent de Paul French School is one of those.
The school was built in 1883, has been exposed to some interventions caused by not having enough
space for the increase in the number of students studying in the school 25 years after it had been built. In
1967, because of a change in ownership, a new senseless function has been given to the building and the
new users didnt perform any maintenance on the building. The result of these actions is that, the building
can no longer be used and it causes danger to the people who live nearby. In 2013, the building was
restorated by the Municipality of skdar, and nowadays its being used by a private education institution.
The evaluation of the protection of historic buildings and modern environment is done with physical
protection and adaptive reuse. If the user and function changes of the adaptive reuse made by experts, it has
great importance for protecting and extending the life of the structure. Because in some cases the changes
have more of a negative effect than a positive one and it leads to the deformation of structure intact.
Except all these deformations in the structure, the changes in the building also affects the memory of the
people who live nearby. The building has been chosen as the subject of the final thesis for Masters degree
in Mimar Sinan Fine Arts University in 2008-2010. In the example of Saint Vincent de Paul French school,
precautions to prevent deteriorations are evaluated and the new function of the building is reviewed. For
making those analyses the survey, restitution and restoration projects of the building was drawn.

Balarba Saint Vincent de Paul Fransz Okulu

rneinde Kullanc ve lev Deiikliinin
Tarihi Yaplar zerindeki Etkilerinin ncelenmesi
H. ARMAAN DOAN,
Z. HALE TOKAY*
1. Giri, Ama ve Yntem
Saint Vincent de Paul Fransz
Okulu, skdar Balarba sem-
tinde Fransz Filles de la Charit
rahibeleri tarafndan kurulmu ve
19. yzyln sonu ile 20. yzyln
banda faaliyet gstermi bir eitim
kurumudur. Bu semtin, zellikle
Selamsz ad verilen blgesin-
de birbirine ok yakn bir ekilde
konumlanm birok yabanc ve
gayrimslim yaps bulunmaktayd.
Osmanl mparatorluu tarafndan,
kurulacak yabanc okullarn almas
iin seilen blgeler, zellikle gay-
Saint Vincent de Paul
Fransz Okulu, skdar
Balarbanda, Fransz
Filles de la Charit
rahibeleri tarafndan
kurulmu ve 19. yy.
sonu ile 20 yy. banda
faaliyet gstermi bir
eitim yapsdr.
rimslimlerin youn olarak yaa-
dklar yerlerdir. Ermeniler, Rumlar,
Yahudiler ounlukla Balarba ve
evresine yerlemilerdi; gelenlerin
bir ksm kendi istekleri ile buray
semiler, bir ksm ise bu blgede
iskn edilmiler1 ve bunun sonu-
cunda da kendi kltrlerine uygun
bir ortam yaratarak konutlar, din,
kltr ve sosyal hizmet yaplar ina
etmilerdir. On altnc yzylda al-
maya balayan bu yaplarn nemli
bir ksm, kapitlasyonlarn salad-
olanaklardan yararlanan Fransz
misyonerler tarafndan kurulmutur
(Erdoan, 1994). zellikle Tanzimat
ve Islahat Fermanlarndan sonra
Osmanl topraklarna gelen yaban-
clarn ve atklar okullarn says
giderek artmtr (Mutlu, 2005).
Katolik tarikatlar tarafndan kurul-
mu eitim yaplar bu kurumlarn
en eskilerindendir (Koak, 1985).
Balarba blgesinde bulunan
youn gayrimslim nfus, Filles

*
H.Armaan DOAN, Restorasyon Uzman Y. Mimar, e-posta: armagan.dogan@gmail.com; Do. Dr. Z. Hale TOKAY, MSGS Mimarlk Fakltesi
Restorasyon ABD, e-posta: zeliha.hale.tokay@msgsu.edu.tr (Makalede kaynak belirtilmeyen tm grseller melliflerine aittir).
1
Babakanlk Osmanl Arivlerinde, Hicr 1244 tarih, 84, 264 ve 125 dosya no.lu belgelerde, skdara nakledilmi Ermenilere dair bilgiler
bulunmaktadr.
 MAKALE 15

de la Charit rahibelerinin yeni yan sra yeniden ilevlendirme de yapda grlen bozulmalar ve bun-
kuracaklar eitim yaps iin bu ok nemlidir. Yeniden ilevlen- larn nedenlerini aratrmak, yapnn
blgeyi semelerinde nemli bir rol dirme ve kullanc deiikliklerinin yeniden ilevlendirilerek deer-
oynamtr. Bu balamda, 1883 y- uzman kiiler tarafndan gerek- lendirilmesi iin yaplmas gereken
lnda ina edilmi olan Saint Vincent letirilmesi, yapnn korunmas ve mdahaleleri belirlemektir. Bu er-
de Paul Fransz Okulu yapmndan mrnn uzatlmasnda byk evede, Osmanl mparatorluunda
yaklak yirmi be yl sonra mekn nem tamaktadr. Ancak, baz yabanc okullarn alma sreci,
yetersizlii sebebiyle baz mdaha- durumlarda bu deiiklikler olumlu Fransz Katolik Okullar, okulu
lelere maruz kalm ve 1924 yln- bir etkiden ziyade olumsuzluklarla kuran rahibelerin ve okulun ta-
da okulun kapanmasyla yapnn sonulanmakta, yapya zarar verip rihesi aratrlm, skdar Saint
bozulma sreci balamtr. Bu tarihi bozulmalara neden olmaktadr. Vincent de Paul Fransz Okulunun
yap, mlkiyetinin 1967 ylnda el Yapda oluan bozulmalarn bulunduu evrenin analizi yapl-
deitirmesi sonucunda yeni mal sa- yan sra yaplan fiziksel ve ilevsel m, yapnn gnmzdeki durumu
hibi tarafndan bilinsizce ilevlen- deiiklikler de toplumun sosyal incelenerek, geirdii ilev deiik-
dirilmesi ve kullanclarn da yapda hafzasn ve kentsel bellei etkile- likleri sonucunda oluan sorunlar
herhangi bir onarm yapmamas mektedir. skdar Saint Vincent ve bozulmalar tespit edilerek gncel
yznden krk yl iinde tamamyla de Paul Fransz Okulu, 2008-2010 rlveler karlmtr. Yaplan ariv
kullanlamaz hale gelmitir. yllar arasnda Mimar Sinan Gzel aratrmalar sonucunda elde edilen
skdar Belediyesi tarafndan Sanatlar niversitesinde resto- bilgiler dorultusunda; yapnn ina
2013 ylnda restorasyon almalar rasyon yksek lisans tezi olarak aamalarna gre dnemsel analizi
balatlan yap, gnmzde bir zel ele alnmtr; bu makale de, tez yaplm ve buna bal olarak, 1883,
eitim kurumu tarafndan kullanl- aamasnda yaplan aratrmalar 1908 tarihleri iin iki restitsyon
maktadr. Tarihi yaplarn korunma- derlenerek hazrlanmtr. al- projesi tasarlanarak yapya uygun
s ve gnmz koullarnda deer- mann amac, Saint Vincent de olabilecek ilev belirlenmi ve bir
lendirilmesinde, fiziksel korumann Paul Fransz Okulunu belgelemek, restorasyon projesi hazrlanmtr.

2. Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar

Osmanl mparatorluu toprakla- Pervititch haritalarnda, ok zarar gren bu okullar, 20 Ekim

rnda eitli dnemlerde yabanc l-
keler tarafndan Yabanc Okullar
ya da Yabanc Okullar almtr.
Bu okullar, bal olduklar devlet-
lere gre adlandrlm ve onlarn
himayesi altnda yaamlardr. Asl
al amac Osmanl topraklarnda
yaayan vatandalarnn eitim
ve retim ihtiyalarn karla-
mak olan bu okullar, Osmanl
Devletinin kendilerine tand ksa
sreli hak ve imtiyazlar kullanarak
kalc ve srekli bir eitim sefer-
berlii dzenlemilerdir. Osmanl
topraklarnda bu ekilde okul aan
lkeler; Amerika, talya, ngiltere,
Almanya, Avusturya, Bulgaristan,
ran ve Fransadr. Tarihsel ola-
rak ise ilk alan okullar Fransz
okulun yan parselinde
Sainte-Marie Fransz
Okulunun bulunduu
ve aralarndaki dini
yapyla beraber bu
kurumlarn bir eitim
kompleksi oluturduu
grlmektedir.
Okullardr (Topu, 2007). Osmanl
mparatorluunda yabanc okul-
larn almas ve yaygnlamasnda
balca etken, zaman ierisinde ya-
banc lke vatandalarna tannan
kolaylklar ve yasal dzenlemelerdir
(Topu, 2007).
Birinci Dnya Savandan ve
kapitlasyonlarn kaldrlmasndan
1921 tarihli Ankara tilfnamesi
ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lo-
zan Bar Antlamasna eklenmi
mektuplarla resmi olarak tannm-
tr. Bu antlamalara gre; Fransz
Okullar Trkiyenin menfaatle-
rine ters dmemek, ilgili yasa ve
ynetmeliklere uymak kouluyla
varlklarn srdrebileceklerdir.
Fransz Okullarnn zamanla laik
eitime gemi olmas, bu okullar
dier yabanc okullarndan ayran
en nemli farktr. Yine de Cumhu-
riyet dneminde Tevhid-i Tedrisat
Kanununa uymakta sorun yaayan,
dinsel simgeleri binalarndan kar-
mayan Fransz Okullar da olmu,
bu okullar dier yabanc okullar
gibi kapatlmtr.

3. Saint Vincent de Paul Fransz Okulunun Konum ve evre zellikleri

Balarba semti, skdar ilesi Buradaki bulunan Surp Garabed ismi verilmitir. Osmanl dnemin-
snrlar iinde yer alan ve Osmanl Ermeni Manastrndan balayp de manastr anlamna gelen Vank
dneminde gayrimslimlerin youn Ermeni mezarlna kadar uzanan szcnden Vanknba ismi
olarak yaad blgelerden biridir. ban kapsad blgeye Balarba tretilmi, sonralar Vanknba
16 MAKALE
Balarba olarak deitirilmitir
(Baltacolu, 1994). Osmanl dne-
minde Balarba semti Ermenilerin
ve Rumlarn yerletirildii ya da
iskn edildii bir blgeydi; Ba-
bakanlk Osmanl Arivlerindeki
1829 tarih, 84 dosya, 4159 gmlek
numaral belgede geen Galata,
Beyolu ve Boaziinde sakin olup
Anadoluya ve skdar cihetlerine
nakledilmi olan Ermeniler ifadesi,
aznlklarn bu blgeye yerletiril-
diklerini gstermektedir. Burada
ounlukla stanbul Ermenilerinin
yksek zmresi ve amira2 unvanna
sahip olanlar ikamet etmekteydiler.
Balarbanda, Rum ve Ermeni-
lere ilaveten Yahudilerin yaadna
dair kesin bir bilgi olmasa da, baz
kaynaklarda bu bilgiyi dorulayan
verilere rastlanmaktadr. Halide
Edip Advarn Mor Salkml Ev
adl biyografisinde skdarda-
ki Yahudi Mahallesinden sz
edilmektedir. Ayrca, nciciyann
XVIII. Asrda stanbul adl eserin-
4. Okul Yapsnn Tarihesi
Saint Vincent de Paul Fransz
Okulunun yapm yl 1883tr.
Soeurs Saint Vincent olarak da
adlandrlan Filles de la Charit
rahibeleri, ilk defa 1859 ylnda
skdarda yatl ve gndzl
ksmlar bulunan bir okul amlar,
ancak bu kurum 1860 ylnda vuku
bulan Suriye olaylar nedeniyle
Osmanl ve Fransz hkmetleri
arasnda bir gerginlik domas
zerine kapatlmtr. Bu ilk alan
okulun yeri ise tam olarak bilinme-
mektedir.
skdara 1883 ylnda geri
dnen rahibeler, kiraladklar bir
evde okul ve kimsesiz ocuklar
barndran bir yurt amlar, ancak
meknn yetersiz olmas ve daha
iyi artlarda eitim verebilmek
amac ile ayn yl iinde gnmz-
de mevcut olan binay satn alm-
lardr (Polvan, 1952; Belin, 1894)
2
Amira: Osmanl Devletinde yksek devlet grevlisi olan Ermenilere verilen unvan.
3
P. ugios nciciyan, 18. Asrda stanbul, Trkesi: Hrand D. Andreasyan, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, 1976.
4
Ecr-i Misil: Haksz yere bir tanmaz igal eden ve yararlanan kiiden kullanma karl olarak alnan tazminat.
10
11
1. skdar Amerikan Lisesi 2. Surp Ha Ermeni Kilisesi 3. Surp Ha Ermeni Lisesi 4. Saint Vincent de Paul
Fransz Okulu 5. Sainte-Marie Fransz Okulu 6. Semerciyan Cemaran Ermeni Okulu 7. Profiti lya Rum Ortodoks
Kilisesi 8. Rum Okulu 9. Surp Garabed Ermeni Kilisesi 10. inili Camii 11. Atik Valide Camii ve Klliyesi
ekil 1. Selamsz Uydu Fotoraf (BB arivi)
de, Yahudi yerleiminin skdar
srtlarndaki Dahamam, Balarba
ve Kuzguncukda younlatn-
dan sz edilmektedir. Bunun yan
sra, Galatada 1628de kan veba
salgnndan kaan Yahudiler bu-
raya yerlemiler ve Kuzguncukta
(ekil 2). Babakanlk Osmanl
Arivlerinde bulunan 26 Safer
1325 tarih, 3030 dosya ve 227190
gmlek numaral ruhsatnameye
gre, mevcut binann yetersizlii
gereke gsterilerek 1908 ylnda
yapnn arka bahesine iki ahap,
bir de krgir binann ina edildii
bilinmektedir.
Birinci Dnya Sava srasn-
da okul yaklak drt yl kapal
kalmtr, ancak bu sre boyun-
ca okulun terk edilmesi yapnn
bakmsz kalmasna ve ypranarak
byk onarmlara ihtiya duyulma-
sna yol amtr, bundan dolay bi-
lahare atda ve ocuklarn kald
yatakhanelerde onarmlar yapl-
mtr. Yapda geni apl resto-
rasyon ihtiyacnn domas, ancak
rahibelerin btesinin bu byk
onarmlar iin yeterli olmamas,
belli bir sre sonra tamir alma-
1
2
3
4
5
6
8 7
9
stanbulun Anadolu yakasnda-
ki ilk Yahudi yerleim blgesini
kurmulardr (nciciyan, 1976).
Balarbanda ayrca ok sayda
kilise ve bu kiliselerin vakflarna
ait eitim yaplar bulunmaktadr
(ekil 1).
larnn sonlandrlmasna ve 1924
ylnda okulun kapanp rahibelerin
skdardan ayrlmasna neden
olmutur (Marmara, 2009). Daha
sonra 1950li yllardaki youn g
dalgas ile stanbula gelen nfu-
sun bir ksm, bu okulun da iinde
olduu blgedeki bo yaplara
yerletirilmilerdir. Okul binas,
otuz yl boyunca ok kt artlarda
kullanlm ve byk lde zarar
grmtr. Yapnn tahrip olmasn
hzlandran bu kiilere daha sonra
ecr-i misil4 uygulamas yaplmtr.
Binada, kmeye balad 1994
ylna kadar iinde be ayr kirac-
nn oturduu bilinmektedir. Va-
kflar Blge Mdrlne yazlan,
14.06.1994 tarihli bir belgede harap
haldeki binada oturan be kirac-
dan ikisinin yapnn belli bir ks-
mnn kmesiyle ayrld, kalan
kiracya ise Vakflar tarafndan
 MAKALE 17

tebligat ekildii belirtilmitir. Ya-

pnn mlkiyeti bugn de stanbul
Vakflar Blge Mdrlne aittir.
Yap ile ilgili olarak stanbul III
numaral Kltr ve Tabiat Varlkla-
rn Koruma Kurulunun 12.02.1987
tarih ve 3175 numaral kararnda,
Yapnn korunmas gerekli cepheye
sahip olduu grldnden cihan-
nmann tam kata tamamlanabilecei
(evredekilerle uyumlu olmas bak-
mndan), bu grle yksek kurula su-
nulmasna karar verilmitir, ifadeleri
yer almaktadr. Yine ayn Kurulun,
29.08.1988 tarih ve 561 numaral bir
dier kararnda ise, Cihannmann
tam kata dntrlmesinin uygun
olmadna, binann gabarisinin aynen
korunmas gerektiine ve snf tayini
iin uygun rlvesi ile birlikte yapnn ekil 2. Okulun 1952 tarihli n cephe kuzeydou) fotoraf (Polvan, 1952)
i mimarisine ait fotoraflarn kurulu-
muza getirilmesine karar verilmitir, kapatlm olsa da, alnan bu n- yapsnn da yalnzca beden duvar-
denilmektedir. lemler yeterli olmam, yapya arka lar mevcuttur.
Yap, bu makaleye kaynak olan baheden giri engellenememitir. Yapnn, restorasyon aamasn-
tez almasnn hazrland 2008- Bahede, yapnn gneybat-arka da hazrlanan rapor ekte verilmitir
2010 yllar arasnda metruk halde cephesine bitiik durumdaki ahap (Ek 1). Bu ekte yer alan harita ve
olup iinde madde bamllar ya- binalar tamamyla ortadan kalk- belgelerin tm temin edileme-
amaktayd. Yapnn n cephesin- m, krgir yapnn demeleri yok mitir. Planlar ise, makalede geen
deki aklklar, ieriye girii engel- olmu, okul yalnzca beden ekil numaralar kaynak verilerek
lemek amac ile belediye tarafndan duvaryla ayakta kalmtr. apel ilikilendirilmitir.

5. Yaplarn Mimari zellikleri

Krgir ana binann n (kuzeydo-
u) cephesi srl tula ve yer yer
sva ile oluturulmu sslemelerle
kaplanmtr. Bahe cephesi ve di-
er cepheler ise tula zeri svadr.
Yap, 1883 ylnda ina edilmitir;
zemin kat, iki normal kat ve at
kat olmak zere drt katldr.
Yine ayn tarihte ina edilen apel
ise, zemin ve bir normal kattan
olumaktadr; 1908 tarihli krgir
yap ise zemin kat ve iki normal
kata sahiptir. Bu yaplarn bodrum
katlarnn olmamas ve rlve
almalar srasnda herhangi bir
kaz yaplamamas yznden; ana
yap, arka bahede yer alan apel
ve krgir yapnn temelleri ile ilgili
herhangi bir bilgi edinilememi-
tir. Gnmzde mevcut olmayan
ahap yaplarn ise, krgir temeller
zerine oturduu eski fotoraflar-
da grlmektedir (ekil 3).
Ana yapnn duvarlar yma
tula olup beden duvarlarnn
kalnlklar n ve arka cephelerde
45 cm x 50 cm, sa ve sol yan cep-
helerde 40 cm x 45 cmdir; yapnn
orta aksn oluturan duvarlar ise
37 cm x 40 cm kalnlndadr.
meknlar oluturan blc duvar-
lar beden duvarlarnda olduu gibi
tuladan yaplmtr ve kalnlklar
yaklak 25 cmdir. Birinci katta yer
alan ve muhdes olduu dn-
len ahap blc duvarlar ise 10
cm kalnlndadr. Bu duvarlarda
ahap badadi kaplama zerine
sva uygulamas yaplmtr. Dier
krgir duvar yzeyleri ise sva
zeri boyadr. Yapnn silme ve
sveleri tuladr. Zemin katta, yer
yer pimi toprak esasl deme
kaplamalar ve slak hacimlerde
ini kaplamalar mevcuttur. Yapnn
dier kat demeleri ise ahap olup
kiri boyutlar, yapnn duvarlarn-
da bulunan kiri boluklar ve arka
baheye k salayan meknn
birinci katndaki ahap kirilerin
llmesi sonucunda, 7 cm x 23
cm olarak tespit edilmitir. Kiri
akslarnn aralklar 45 cm il 55
cm arasnda deiiklik gster-
mektedir. Yapnn at konstrk-
siyonu gnmzde yalnzca orta
aksta mevcuttur. Yapya ait resmi
yazmalardan, atnn sol ksmnn
1994 ylnda kt tespit edilmi,
at konstrksiyonuna ve rtsne
dair bilgiler hava fotoraflarndan
ve eski resimlerden elde edilmitir.
at ahap konstrksiyon zeri
Marsilya kiremidi kaplamadr. Mer-
diven boluu ise camla kapatlm
bir aydnlkla sonlanmaktadr.
apele gelince, beden duvarlar
ana yapda olduu gibi yma tula
olup kalnl 68 cmdir. Gnmz-
de i meknda zgn bir blc
duvar bulunmamaktadr.
18 MAKALE

Duvar yzeyleri sva zeri boyadr,

zemin kattaki duvarlarda kalem ileri
bulunmaktadr. Yapnn silme ve svele-
ri tuladr. Giri kotunda yer alan de-
meye dair bir bulguya rastlanmamtr.
Birinci kattaki ahap deme, duvarlar-
daki kiri boluklarndan tespit edilmi-
tir. Ahap kirilerin boyutlar 7 cm x 23
cm, kiri akslarnn aralklar ise 40 il 50
cmdir. apelin ats, 2005 ylnda yan
parselde kan yangn nedeniyle hasar
grm ve 2006 ylnda kmtr.
at rtsne ait bilgiler, yapnn 2006
ylnda ekilmi bir fotorafndan elde
edilmitir. Ahap at konstrksiyonu-
nun rts ana yapdaki gibi Marsilya
kiremididir; ayrca yapya ait bir dier
fotorafta (ekil 4), at arasnn kul-
lanld ve tavannn ahap kaplama
olduu tespit edilmitir.
Ana yapnn gneybatsnda yer alan ekil 3. Yapnn arka cephe (gneybat) fotoraf (Vakflar I. Blge arivi)
krgir yap da yma tula tekniiyle ina
edilmi olup yapnn mevcut beden
duvarnn kalnl 54 cmdir. Duvar y-
zeylerinde sva zeri boya grlmektedir.
Yapnn zemin ve birinci kattaki sve-
leri ta, ikinci kattaki sveleri tuladr.
Zemin katta, demeye dair bir bulguya
rastlanmamtr. st katta ahap kiri
boyutlar 5 cm x 15 cm, aks aral 50 cm
olarak tespit edilmitir. Bu yapnn at
konstrksiyonu da dierlerinde olduu
gibi ahaptr, at rts yine Marsilya
kiremididir. Yapnn at rtsne ait
bilgiler, stanbul Bykehir Belediyesi ekil 4. at aras (Nezih Uzel kiisel arivi)
arivindeki ait hava fotoraflar ve beden
duvarlar zerinde yer yer mevcut olan
kiremitler sayesinde elde edilmitir.
Pervititch haritalarnda (1930 tarihli)
grld zere, yan tarafta baka bir
okulun daha bulunduu (Sainte Marie
Fransz Okulu) ve aralarnda yer alan
apelle birlikte bu okullarn o dnem-
de bir eitim kompleksi oluturduklar
grlmektedir (ekil 5). Sainte Marie
Fransz Okulu, rahiplerin denetiminde
erkek ocuklarna, Saint Vincent Paul
Fransz Okulu ise rahibeler gzetimin-
de kz ocuklarna hizmet etmekteydi.
Yirminci yzyl banda yaymlanan
(1902) bir almanaktaki5 bilgiye gre, 1894
ylnda Saint Vincent de Paul Okulunda
eitim veren rahibeler krk erkek ocuun
sorumluluunu drt Marist rahibe devret-
miler, bylece Sainte Marie Fransz Oku-
lu alma konusu yapnn yan parselinde
kz ocuklarnn eitimine balamtr. ekil 5. 1930 tarihli Pervititch Haritas (Pervititch, 2000)

5
Almanach lusage des familles catholiques de Constantinople, Anonim, yaymlayan A. Z. Fils, Constantinople, 1902.

ekil 6. Ana yap zemin kat plan/rlve
ekil 7. Ana yap birinci kat plan/rlve
Ana Yap
A) Plan zellikleri
Yapya; skdar, Balarba Yeni
Dershane Sokandan, gnmz-
de yolun ykselmesiyle yol kotunun
altnda kalan kapdan girilmektedir.
Yapnn Z05 mekn numaral giri
holne mermer basamakla inil-
mekte, holn sanda ve solunda
birer kap bulunmaktadr. Yaplan
restitsyon aratrmalarna gre, bu
kaplardan Z04 meknna alan ve
solda yer alandan idari birimlere,
Z07 meknna alan ve sada yer
alandan ise dispanser blm oldu-
u tahmin edilen ksma geilmek-
teydi. Gnmzde bu meknlara
ait pencereler tula ile kapatlm
durumdadr. Holn gney tarafn-
da bulunan iki kap, Z06 numaral
merdiven holne almaktadr; bu
mahallin bat tarafnda Z03 numa-
ral renci yemekhanesi, dou ta-
MAKALE 19
rafnda, Z09 numaral servis hacmi meknna geii salayan bir kap
ve tuvaletler bulunmaktadr. Servis vardr. Bu mekna ayrca, merdi-
hacminde bir kuyu yer almaktadr; ven holnn kuzeybatsndaki bir
bu ksmn gney tarafnda, de- kapdan da girii olan, 102 numa-
mesinin bir ksm km ve altnda ral derslikten gei salanmak-
bir sarn olduu tespit edilen Z10 tadr. Merdiven holnn gne-
numaral mutfak vardr. Merdiven yinde 101 numaral ortak hacim,
holnn gneyinde ise, rahibe gneydousunda ise yine derslik
yemekhanesi olduu dnlen ve olduu dnlen 109 numaral
mutfakla arasnda servis pencereleri mekn bulunmaktadr. Gn-
bulunan, arka bahe ile ilikili, Z01 mzde, gneydouda bulunan bu
mekn yer almaktadr (ekil 6). derslik ve kuzeyinde bulunan 106
alma kapsamnda, yapnn numaral servis hacminin ara-
birinci kat ahap demelerinin sndaki blc duvar mevcuttur.
yok olduu ve bu kata binann orta Ancak servis hacmi ile kuzeyinde
aksndaki merdivenlerden ulal- bulunan mekn arasnda herhangi
d tespit edilmitir. 105 numaral bir duvar grlmemektedir. Servis
merdiven holnn kuzeydousun- hacmindeki ve yanndaki meknn
daki kap ile 104 numaral, grevli deme kirilerinin bolukla-
odas olduu dnlen mekna r incelendiinde, bu meknla
girilmektedir. Bu odada, kuzeybat- aralarnda bir duvar olduu tespit
snda yer alan 103 numaral derslik edilmitir (ekil 7).
 20 MAKALE
kinci Kat
ekil 8. Ana yap ikinci kat plan/rlve
kinci Kat
Yapnn orta aksnda yer alan
demeler dnda, dier demeler
tamamen kmtr. Kuzeybatda
bulunan ve yatakhane olduklar
tahmin edilen 202 ve 203 no.lu
meknlar arasndaki blc duva-
rn zerinde, yalnzca kasas kalm
geni bir kap boluu vardr.
Yapnn gneydousunda yer alan
meknlarn arasnda blc bir
duvara rastlanmamtr. Bu katta,
ana yap ile arka bahede bulunan
krgir yap arasnda, muhdes bir s-
lak hacim bulunmaktadr (ekil 8).
at Kat
Merdivenin yklm olmas nede-
niyle bu kata ulalamamaktadr.
kinci katta bu akstaki mevcut
demeler nedeniyle, bu blme ait
zemin kaplamasnn gnmzde
mevcut olup olmad tespit edile-
memektedir (ekil 9).
B) Cephe zellikleri
Yapnn kuzeydouya bakan giri
cephesi dier cephelere gre ok
daha niteliklidir. Bu cephe tula ve
plaster (al) ile kapldr. Ayrca kat
demeleri hizasnda tula silme-
ekil 9. Ana
yap at kat
plan / rlve
ekil 10. Ana
yap n (kuzeydo-
u) cephe /rlve
ekil 11. Ana
yap arka (g-
neybat) cephe /
rlve
ler, pencere erevelerinde tula ve
plaster yani al sveler yer almak-
tadr. Bu cephedeki pencerelerde
bask ya da beik kemerler vardr;
birinci katta, korkuluklar dvme
demirden, iki Fransz balkonu
bulunmaktadr. Yapnn dier
cepheleri svaldr ve bu cepheler-
de herhangi bir ssleme eleman
kullanlmamtr. Bu cephelerdeki
pencerelerde de bask kemer-
ler grlmektedir (ekil 10, 11).
Yapnn arka cephesi tamamyla
svaldr ve bask kemerli pencere-
lerden olumaktadr.

apel
A) Plan zellikleri
Zemin Kat
apelin zemin katnda yer alan d-
eme tamamyla yok olmu, st kat
demesi zemin kat demesinin
zerine km, dolaysyla bu katn
zgn deme kaplamas tespit
edilememitir. Yapnn tm beden
duvarlar gnmzde mevcuttur.
Yapya giri, bat cephesinde bulu-
nan iki farkl kapdan salanmakta,
giriin tam karsnda ise apsis
bulunmaktadr. Apsisin ve yannda
yer alan nilerin evresinde, ayrca
beden duvarndaki koltuk alt silme-
sinde kalem ileri tespit edilmitir.
Giriin sanda ve solunda bulunan
duvarlarda drder pencere bulun-
maktadr. Ancak giriin solunda
yer alan pencereler daha sonraki
dnemlerde doldurularak nie d-
ntrlmtr (ekil 12).
Birinci Kat
apelin bu kotta bulunan demesi
gnmzde mevcut deildir. Birinci
MAKALE 21
ekil 12.
apel zemin
kat plan / rlve
ekil 13.
apel birinci
kat plan /
rlve
ekil 14.
apel arka
(gneybat)
cephesi /
rlve
kat demesi, beden duvarndaki Pencerelerde bask kemer vardr.
kiri boluklar ve yapya ait eski apelin zemin katndaki pencerele-
i mekn fotoraflarndan tespit rin demir parmaklklar daha sonra
edilmitir. Kata ait plan emas ise, eklenmitir. apelin kuzeybat cep-
restitsyon almalar srasnda hesinde, at katnda bask kemerli
yaplan ariv aratrmalar dorultu- bir pencere, kuzeydou cephesinde
sunda belirlenmitir (ekil 13). ise bir bask kemerli, iki tane de
yuvarlak pencerebulunmaktadr. Bu
B) Cephe zellikleri pencerelerin etrafnda ta sveler yer
apelin cephelerinde ssleme almakta, ayrca yine bu cephelerde,
eleman yoktur. Yalnzca deme aln ksmnda, atyla birleen yerde
hizasnda kat silmesi bulunmaktadr. silmeler bulunmaktadr (ekil 14).
22 MAKALE

ekil 15. Krgir yap zemin kat plan / rlve

ekil 16. Krgir yap birinci kat plan / rlve

Krgir Yap

A) Plan zellikleri
Zemin Kat
Arka bahedeki krgir yapnn yal-
nzca beden duvar mevcuttur.
Yapnn kuzeydou cephesinde
iki pencere, gneybat cephesinde
ise iki pencere ve bir kap bolu-
u bulunmaktadr. Eski harita ve
resimlerde bu yap ve apel arasn-
da iki ahap binann bulunduu
tespit edilmitir (ekil 15).
Birinci Kat
Yapnn bu kotta bulunan ahap
demesi gnmzde mevcut
deildir, deme beden duvarla-
rndaki kiri boluklarndan tespit
edilmitir. Ana yap ile bahede bu-
lunan krgir yap arasnda muhdes
bir slak hacim vardr (ekil 16).
kinci Kat
Yapnn bu kottaki demesi g-
nmze ulamamtr.

Ahap Yaplar

Ahap yaplar gnmzde mevcut
deildir. Fakat bunlara ait izler okul
yapsnn arka cephesinde aka
grlmektedir (ekil 17). Ahap ya-
plarn bat ynnde bulunan (ekil
18), 1980li yllara kadar metruk da grlmektedir; yap gnmzde y-
olsa hl ayaktayken, yan parseldeki klm olup (ekil 19) yerine sonraki
yap en son olarak stanbul Byk- yllarda betonarme bir yap yaplmak
ehir Belediyesi arivlerinde bulunan istenmi, ancak tamamlanmadan
1966 tarihli hava fotoraflarnda karkas olarak braklmtr.

ekil 17. Ana yapnn arka cephesinde (gneybat)
tespit edilen ahap yap izleri (Doan, 2008)
6. Restorasyon nerileri
Saint Vincent de Paul Fransz
Okulunun restorasyon projesi
hazrlanrken gnmzde zgn
durumundaki gibi bir okul olarak
kullanlp kullanlamayaca deer-
lendirilmi, ancak yapnn yaatla-
bilmesi iin yeni bir ileve gereksi-
nim olduuna karar verilmitir. Bu
amala, yapnn yeni ilevine uygun
olarak yaplacak mdahaleler belir-
lenmitir.
Gnmzde yapnn arka
cephesinde bulunan ahap binalar
mevcut deildir, krgir yapnn ise
artk beden duvar ayaktadr.
Restorasyon projesi aamasnda iki
ekil 18. Vaziyet plan (Doan, 2008)
neri hazrlanmtr. lk hazrlanan
neride; yapnn zgn tasarmn-
dan sonra deiik dnemlerde
yaplan ekler yapnn bir paras
olarak kabul edilmi, baka bir e-
yi kapatma ya da bozma gibi zararl
etkileri olmad takdirde korun-
mas gerektiine karar verilmitir.
Bunun sonucunda yapya sonradan
eklenen ahap ve krgir binalarn
yeniden yaplmas uygun grlm,
fakat arka cepheye verdikleri zarar-
lar gz nne alnarak yaplar cep-
heden koparlm, yaplar arasnda
balant salayan mevcut geiler
iptal edilmitir (ekil 20).
MAKALE 23
ekil 19.
1966 tarihli
hava fotoraf
(BB arivi)
kinci neride, restitsyon
projelerinde yaplan incelemeler so-
nucunda 1908 ylnda ina edildii
saptanan ahap yaplarn, dnem
eki olmasna ramen niteliksiz
olduuna ve ana yapnn arka cep-
hesini olumsuz ynde etkilediine
karar verilmi, gnmzde mevcut
olmadklar da dikkate alnarak
rekonstrksiyonlarnn yaplmamas
uygun grlmtr. Bylece, ahap
yaplara geebilmek iin mda-
hale edilmi olan zgn nilerin,
1883 yl restitsyonundaki haliyle
kalmas salanmtr. Krgir yap
ve ana yap arasna birinci ve ikinci
24 MAKALE

katlarda eklenmi slak hacimler de

yine ayn nedenlerden tr kal-
drlmtr. Krgir yapnn yklm
drdnc d beden duvarnn yeni-
den yaplmas kararlatrlmtr. a-
pelin birinci katnda yeni meknlar
oluturmak iin eklenen blc
duvarlarn, mekn btnlnn
salanmas amacyla kaldrlmas
uygun grlmtr (ekil 21). Her
iki neride de bu yapnn zemin kat
ok amal salon olarak ilevlendi-
rilmitir.

1. Yapnn Koruma ve ekil 20. Restorasyon nerisi 1: Arka cephe (gneybat)

Onarm nerileri
Yapnn yeni kullanmna uygun
olarak baz deiiklikler yaplma-
s gerekmektedir. Bunun iin, ilk
olarak yapnn mimari btnl-
nn salanmas ve zgn mimari
zelliklerine tekrar kavuabilmesi
iin temizleme yaplmaldr. Temiz-
leme ileminin ardndan, yapnn
tayc sisteminin ve malzemesinin
salamlatrlmas gerekmektedir.
Yapda uygulanacak bu fiziksel
mdahalelerden sonra, btnleme
almalarna geilerek, bu aamada
km olan deme ve duvarlar ile
at tamamlanmaldr. ekil 21. Restorasyon nerisi 2: Arka cephe (gneybat)

2. Niteliksiz Eklerin
Kaldrlmas (Liberasyon)
Temizleme yani liberasyon;
antlarn ve kentsel sitlerin genel
etkisini bozan, tarihi ve estetik deer
tamayan eklerden arndrlmas
ilemidir (Ahunbay, 2004). Bu kap-
samda; sz konusu yapdan ncelik-
le arka cephesini kapatan niteliksiz
eklerin kaldrlmas ve daha sonra
ahap yaplara geite yapnn birinci
katnda bulunan 101 numaral (ekil
22) mekn etkilememek iin koridor
olarak yaplan muhdes ahap blc
duvarn yklmasyla, mekn btn-
l salanacaktr. Yapnn kuzey- ekil 22. Birinci kat plan / rlve
bat cephesinde, zemin kat ile yine rine dntrlecektir. Bylece ya- - Yap Malzemesinin
bu cephede yer alan krgir yap ve pnn zgn plan emas ve cephe Salamlatrlmas
okul arasnda slak hacim olu- dzeni korunmu olacaktr.
turmak amacyla, birinci ve ikinci Yzeyin temizlenmesinden son-
katta ina edilmi muhdes ksmlar 3. Salamlatrma ra, yapda kullanlan malzemenin
temizlenecektir. Yapnn kuzeydo- (Konsolidasyon) direncini arttrc malzemelerle
u (n) cephesindeki kapatlm salamlatrma ve koruma ilemleri
Salamlatrma, yap malzemesi
pencereler alacak, gneybat yani ve tayc sistemin salamlatrl- yaplmaldr. Ta ve tula malzeme-
arka cephe duvarnda kap olarak mas olmak zere iki blmde ele yi salamlatrmann amac; iklimsel
kullanlan niler tekrar eski ilevle- alnabilir: bozulmalar sonucunda yzeydeki

fiziksel, kimyasal zellikleri deien
tabakann, tan salam ekirdeine
balanmasdr. Bu ilemden nce
duvar iyice temizlenerek tuzlardan
arndrlmaldr (Ersen, 1991).
7. Yapnn Yeniden levlendirilmesi
Gnmzde, yapl amacna
ynelik olarak hizmet veremeyen
birok yap, yeniden ilevlendirile-
rek deerlendirilebilmektedir. Bir
yoruma gre:6 Her yeni binann
yapm srecinde doal evreye zarar
veren bir tutum sergilendii dn-
lrse, ykp yeniden yapmak yerine,
mevcut yap stokunu kullanmann
genel anlamda evresel, ekonomik,
sosyal ve kltrel yarar salad
sylenebilir. Bu nedenlerle, yap-
larda kullanc ve ilev deiikliine
gidilmekte, fakat yaplar zerinde
bu deiikliklerin olumlu etkileri
olduu kadar, bilinsizce yapld
zaman olumsuz etkileri de grl-
mektedir. Gemi yaamla ilgili
bilgileri aktaran en somut fiziksel
referanslarn banda, kltrel ve
tarihi deer tayan yaplar gel-
mektedir. Kltr varlnn kul-
lanlarak korunmas, koruma iin
doru bir yaklam olacaktr, aksi
konservatif bir mzecilik anlay
olarak deerlendirilmektedir. Yine
ayn yorumda:7 Yeniden kullanm,
ekonomik ve evresel srdrlebi-
lirlie katk salamann yan sra,
sosyo-kltrel adan da art deer
tamaktadr. Kltrel anlamda bir
8. Deerlendirme
Saint Vincent de Paul Fransz
Okulu, 19. yzylda Filles de la
Charit rahibelerinin Osmanl
topraklarnda hayr amacyla at
kurumlardan biridir. Yap; gerek
plan ve cephe zellikleri, gerekse de
malzeme zellikleri asndan, ayn
dnemde ina edilen dier Fransz
6
Yrd. Do. Dr. Dicle AYDIN ve . Ebru OKUYUCU, Yeniden Kullanma Adaptasyon ve Sosyo-Kltrel Srdrlebilirlik Balamnda Afyonkarahisar
Millet Hamamnn Deerlendirilmesi, YT Mimarlk Fakltesi e-dergisi (Megaron), c. 4, say 1, s. 231, Haziran 2009.
7
a.g.m., s. 232.
-Tayc Sistemin Salamlatrlmas
Tayc sistemin salamlatrlma
ilemi iin, gnmzde yaygn
olarak, enjeksiyon, n germe
ve yeniden yapma teknikle-
Kullanc ve ilev
deiiklii geiren
tarihi yaplarda
oluabilecek en
byk sorun, yapnn
zgn karakterinin
yok olmasdr.
birikimin gelecek kuaklara aktarl-
mas toplumsal bir sorumluluk ve
ilerleme iin bilinli bir gereklilik
olarak benimsenmektedir, denil-
mektedir.Dolaysyla yaplacak
olan kullanc ve ilev deiiklikleri,
sosyal bellein de canl tutulmasn
salayacaktr.
Kullanc ve ilev deiiklii
geiren tarihi yaplarda oluabile-
cek en byk sorun, yapnn zgn
karakterinin yok olmasdr. Yaplan
aratrmalar ve incelemeler do-
rultusunda (Marmara, 2009); Saint
Vincent de Paul Fransz Okulunun
ald yllarda yalnzca eitim ya-
ps olarak kullanlmad, ayn za-
manda ksz ocuklar barndran,
kurulan atlyeler vastasyla evrede
Okullar ile benzerlik gstermek-
tedir. alma konusu yap ile ayn
dnemde ina edilen bu okullarda
ve evredeki gayrimslim yapla-
rndaki incelemelerde, kendi zgn
ilevini koruyan ya da benzer kulla-
nmlar verilmi olanlarn halen aktif
durumda olduu gzlemlenmitir.
MAKALE 25
ri kullanlmaktadr. Strktrel
salamlatrma yaplmadan nce,
yapya zarar veren nemin de
nlenmesi iin nlem alnmas
gerekmektedir.
halknn i bulmasna da olanak
salayan bir kurum olduu tespit
edilmitir. Gnmz artlarnda bu
tr bir kompleksin kurulmasnda
kabilecek zorluklar gz nne
alnarak, tez almalar esnasnda
yapya Kadn Snma Evi ilevi-
nin verilmesi uygun grlmtr.
Bu yeni ilev sayesinde, yapda hem
muhta kadnlarn barnmasnn
salanmas hem de eitim merkezi
olarak almas amalanm, by-
lece burada barnanlara i bulmalar
konusunda destek olunabilecei
dnlmtr.
Yapnn zgn durumuna uy-
gun olarak seilen bu ilev sayesin-
de, kullanm deiiklii sonucunda
hem yapda meydana gelebilecek
bozulmalarn nne geilecek hem
de yapnn kullanlarak korunmas
salanacaktr. Yapnn yeni ilevine
uygun olarak yaplacak mdaha-
leler restitsyon projesine gre
gerekletirilecek, zgn mimari-
sine ve kullanmna zarar verilme-
yecektir. Bylece, yap bulunduu
evrede yaayanlar asndan
tekrar nem kazanrken, sosyal
adan da byk bir eksikliin
giderilmesine yardmc olacaktr.
Bu balamda; yapnn korunabil-
mesi iin en doru yntem, yap-
nn restore edilerek zgn haline
yakn bir ilevle yeniden kullanma
sunulmasdr. Okul yapsyla ilgili
alma hazrlanrken, nerilen
Kadn Snma Evi gibi sosyal
yardma ynelik bir ilevin, ya da
26 MAKALE

ekil 23. Yapnn 2008 tarihli n cephe (kuzeydou) fotoraf (Doan, 2008) ekil 24. Yapnn 2015 tarihli n cephe fotoraf (Doan, 2015)

ekil 25. Ana yap merdiveni ekil 26. Ana yap merdiveni ekil 27. Ana yapdan i mekn fotoraf (III. no.lu ekil 28. Ana yap merdi-
restorasyon ncesi (Nezih restorasyon sonras fotoraf8 KVKBK aivi) veni restorasyon sonras
Uzel kiisel arivi) fotoraf8

ekil 29. apel arka cephe (gneybat) fotoraf (Doan, 2015) ekil 30. apel arka cephe (gneybat) fotoraf (Doan, 2015)

eitimle ilgili bir kullanmn yapnn
srdrlebilirlii asndan nemi
gz nne alnmtr.
Saint Vincent de Paul Fransz
Okulunun, gnmzde skdar
Belediyesi tarafndan restorasyonu
yaplmtr (bkz. Ek 1, Restorasyon
Raporu) ve eitim alannda faaliyet
gsteren bir kurum tarafndan kul-
lanlmaktadr (ekil 23, ekil 24).
Verilen yeni ilevin, zgn
ileve benzerlii ve yaplan resto-
rasyon uygulamasnda gsterilen
zen akca grlmektedir. Mevcut
meknlar iyi analiz edilmi ve oriji-
naline uygun olarak restore edil-
mitir. Yapnn bir ilev kazanmas,
hem evre iin hem de yapnn ken-
disi iin nemlidir. Bylece yllar
boyu atl kalan yap tekrar sosyal
hayata kazandrlmtr (ekil 25,
ekil 26, ekil 27, ekil 28).8
Restorasyon esnasnda yapnn
arkasnda yer alan ve belgelerle
tespit edilmi olan ahap binalarn
rekonstrksiyonunun yaplmamas
bir restorasyon tercihidir; ancak,
bahede yer alan apelin, ileride
restorasyonunun yaplarak yeniden
ilevlendirilmesi bu yaplar btn-

8
Yapnn restorasyon sonras fotoraflar, uygulamay yapan firmann web sitesinden alnmtr (www.hanartmimarlik.com).
 MAKALE 27

ekil 31. 2008 tarihli n cephe (kuzeydou) fotoraf (Doan, 2008) ekil 32. 2015 tarihli n cephe kuzeydou) fotoraf (Doan, 2015)

nn tarihi deeri asndan gerekli-
dir (ekil 29, ekil 30). apel yaps,
19. yzylda ina edilen Katolik
okullarnn en karakteristik zel-
liklerinden biridir. Bu yapdan ilk
ina edildii dnemde yan parsel-
deki bir dier Sainte Marie Fransz
Okulu da ortak yararlanmaktayd
ve bylece iki okulun byk bir
yap kompleksi olarak kullanmna
olanak salanmaktayd.
Gnmzde dier okul yaps-
nn da restorasyonu yaplmakta-
dr. Dolaysyla yine eitim ilevi
verilen bu yap ile Saint Vincent de
Paul Fransz Okulu arasnda kalan
apelin restore edilerek yeniden i-
levlendirilmesi durumunda yaplar
arasnda bulunan zgn mimari
ban tekrar kurulabilecei d-
nlmektedir. Ayrca restorasyon
ncesinde giri kapsnn zerinde
yer alan Saint Vincent Paul Fransz
Okulu yazs gnmzde boyana-
rak kapatlmtr. Yapnn ilevi ar-
tk bu olmasa da, toplumsal bellek
asndan belli bir sre getikten
sonra evrede yaayanlarn yapnn
zgn mimari ilevini anmsanma-
s salanacaktr (ekil 31, ekil 32).
Dolaysyla bu yaznn cephede b-
raklmas, yapnn tarihsel deerini
vurgulamak asndan nemlidir.

KAYNAKLAR
1- Almanach lusage des familles catholiques de Constantinople, anonim, yaynlayan A. Z. Fils, Constantinople, 1902.

2- Ahunbay, Z., 2004, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, YEM Yaynlar, stanbul.

3- Aksel, A., 1994, skdar lesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf ortak yayn,
stanbul, c. 7, s. 346-348.

4- Baltacolu, T., 1994, Balarba, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf ortak yayn,
stanbul, c. 1, s. 533-534.

5- Belin, F. A., 1894, Histoire de la Latinit Constantinople, Paris.

6- Darnault, S. S., 2004, Latin Catholic Buildings in Istanbul, A Historical Perspective (1839-1923), The Isis Press, stanbul.

7- Doan, H. A., 2011, skdar Balarba Saint Vincent de Paul Fransz Okulunun belgelenmesi, koruma sorunlarnn irdelenmesi ve
yeniden deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, MSGS Fen Bilimleri Enstits, stanbul.

8- Erdoan, K., 1994, Katolik Okullar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf ortak yayn,
stanbul, c. 4, s. 491-492.

9- Nardereli, ., 2008, Balarba Sainte Marie Fransz Okulu Restorasyon Projesi, Yksek Lisans Tezi, T Fen Bilimleri Enstits,
stanbul.

10- Ersen, A., 1991, Ta Koruma ve Uygulamalarnn Evrimi, T yayn, stanbul.

11- Kayra, C., 1990, Eski stanbulun Eski Haritalar, BB Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar no. 1, stanbul.

12- Koak, C., 1985, Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim
Yaynlar, c. 2, s. 485-494.
28 MAKALE

13- Kou, R. E., 1960, Balarba, Balarba Caddesi ve Balarba Ermeni Mezarl, stanbul Ansiklopedisi, Kou
Yaynlar, stanbul, c. 4, s. 1817-1821.

14- Marmara, R., 2009, Osmanl Hogrsnn Tan, Lape Hastanesi (1858-200), Pozitif Basm Yaynclk, stanbul.

15- Mazlum, D., 1994, skdar, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf ortak yayn, stanbul,
c. 7, s. 343-346.

16- Mutlu, S., 2005, Osmanl Devletinde Misyoner Okullar, Bilimevi Basm Yayn, stanbul.

17- Pervititch, J., 2000, Sigorta Haritalarnda stanbul, stanbul Haritalar, Tarih Vakf ve Axa Oyak yayn, stanbul.

18- Polvan, N., 1952, Trkiyede Yabanc retim, MEB Yaynlar, stanbul, c. 1.

19- Sezer , A., 1999, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-1938), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

20- Tokay, Z, H., 1994, Osmanl Klliyelerinin Temel zellikleri ve Gnmz Ortamnda Deerlendirilmeleri, Doktora Tezi, Mimar Sinan
niversitesi, Fen Bilimler Enstits, stanbul.

Ariv Kaynaklar:

1- Babakanlk Osmanl Arivleri, Adliye ve Mezhib, r-y Devlet fonlarnda yer alan dosyalar.

2- stanbul I Numaral Vakflar Blge arivlerinde yer alan, 125 ada, 17 ve 66 parsele ait dosyalar.

3- Kltr ve Turizm Bakanl, stanbul III Numaral Kltr Varlklarn Koruma Blge Kurulu arivinde yer alan 125 ada,
17 ve 66 parsele ait dosyalar.

4- skdar Saint Vincent de Paul Fransz Okulu Restorasyon Raporu (stanbul III Numaral KVKBK Arivi).

5- Nezih Uzel kiisel fotoraf arivi.

 MAKALE 29

Yapnn stanbul III Numaral KVKBK Arivindeki Dosyasnda Yer Alan eitli Belgeler*

*Fotoraf, belge ve izim grselleri III numaral Kltr Varlklarn Koruma Blge Kurulu arivine aittir.
30 MAKALE

Fotoraf 1. Ana bina n (sokak) cephe Fotoraf 2. Ana bina arka (bahe) cephe

Fotoraf 3. Kk bina giri (bahe) cephesi Fotoraf 4. Ana bina n cephe giri kaps

Fotoraf 5. Yapnn ana giri kaps Fotoraf 6. Ana giri kaps-i grn Fotoraf 7. Merdiven hol

Fotoraf 8. Arka cephe 1. kattaki kap boluu Fotoraf 9. Ana bina n Fotoraf 10. Ana bina n cephe-sa yan
cephe-sol yan
 MAKALE 31

Fotoraf 11. 104 no.lu Fotoraf 12. Z04 no.lu mekn Fotoraf 13. Yeni tula ile kapatlan n
mekn kap ve ni cephe pencereleri

Fotoraf 14. Yklan deme Fotoraf 15. imento+kire Fotoraf 16. Metal ferforje
sval arka cephe

Fotoraf 17. Ana bina n cephe-pencere Fotoraf 18. n cephe sslemeleri Fotoraf 19. Tula sslemeler
ve tula hatllar

Fotoraf 20. Yklan Fotoraf 21. Ahap deme Fotoraf 22. Ahap deme
bask kemerli kap (Z01) kirileri(Z07) kirileri (111)
32 MAKALE

ARCHITECTURAL FEATURES OF THE LITTLE BASILICA IN THE ASPECT OF

HISTORICAL DEVELOPMENT OF THE SIDE PORT HOLLY AREA
ABSTRACT
Side ancient city is located in the east of Antalya in the latest point of the peninsula. During all
historical ages lots of explorers and researchers visited this place but the first academic research has been
started by Arif Mfid Mansel. There are lots of pieces from Byzantine and Roman period. Especially in the
south of Side you can find holy temples of Roman Empire with early beginning works of young Byzantine
basilicas and Martyrium.
It is noticeable that the little basilica has been designed by changing the plan of the big basilica and
its construction stones. Grand Basilicas bema has been changed into little basilicas bema with the
necessary arrangement. Good conditioned construction stones and some of the decoration materials
such as ambon, heading and railing has been reused for building little basilica.
Most of the main side walls of the little basilica can still be seen today with the archs high level but
its abscissa and narthex can only be recognized from the plan. Inside and outside of the basilica has
strengthen by using plaster pillar-wall during construction but still found not strong enough and the interior
supported with extra walls and the outside supported with extra layer on abscissa. The construction traces
shows us that the southern wall was decomposed while finishing and the northern wall was decomposed
in the half way and supported with these extra materials. Existing remains shows that the dome was lifted
with four pillars and a tambour also the middle axles supported by the cradle vault and corners supported
by the crossed vaults. Also half cylindrical building stones related to the pillars and bottom bases which
can be thought used as a base and upside down little pillar headings have been found.
Little Basilica has passed two different phase of construction. As we can tell from the base traces of
the building, the main site and the narthex has been planned together but only the main site has been
finished and in the next phase the narthex with two side entrances and one front entrance has been
added. Later on two side entrances has been locked by paving. We can think that two granite pillars which
exist in narthex are not only giving monumental look to the entrance but also carries the roof.
Although, there is no certain findings to determine construction date of the little basilica the
architectural structure of cross vaults and Grecian type closed cross plan style match up with that it has
been built after the VIIIth century. That kind of plan style spread on very wide geography but shows local
differences in details. Grecian type closed cross plan scale was very popular in the provinces, Anatolia
and the Islands and has been used intensely until the XIIIth century.
Late period characteristic of oblong form which used in east and west part of the basilica and also
brick built blind vaults specify Komnenos Period Architecture. The architectural materials which are found
in the field such as headings and pedestals are not fitting the scales so we may think that those have
been revaluated as secondary materials.

Side Liman Blgesi Kutsal Alannn Tarihsel Geliimi

inde Kk Bazilika Yaps ve Mimari zellikleri
LEYLA KADERL* Kurulu tarihi M 7. bir liman kentidir. Kentin, adn
yzyl olan Side antik antik ren yerindeki kabartmalarda
sklkla tasvir edilen nar bitkisinden
1. Giri liman kenti, blgede ald dnlmektedir.1
Side Antik Kentinin hkm sren egemen Kurulu tarihi M 7. yzyla
Konumu ve Tarihesi glerin ve kltrlerin kadar uzanan Side antik liman
Akdeniz havzasnda, antik Pam- izlerini tayan, kenti, tarih boyunca blgede hkim
filya blgesinde bulunan Side, nemli bir arkeolojik olan egemen glerin ve kltrlerin
Antalyann dousunda, kente izlerini tamaktadr. Tm Pamfilya
yerleim alandr. blgesinde olduu gibi burada da,
yaklak 65 km uzaklkta yer alan

* Y. Mimar- Arkeolog Dr. Leyla Kaderli, Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesi, e-posta: drleylakaderli@gmail.com
1
Noll, 1993, s. 38; Hellenkemper-Hild, 2004a, s. 373.
 MAKALE 33

Yunan, Roma ve Bizans kltrleri

kesintisiz biimde, birbiri ardna
devam etmitir. Gezgin ve coraf-
yac Strabona gre (M 64-MS
24), Side M 7. yzylda, Kymenin
koloni ehri olarak kurulmutur.2
Ancak blgede bulunan yaztlar
ve dier belgelerden, kentin ok
daha nce Anadolu halklar ta-
rafndan kurulduu, Yunanistan
ve Kymeden gelen Helenlerin de
onlarn dilini kabul ettiini gster-
mektedir.3 Roma dnemine atfedi-
len kentin kurulu mitolojilerinde,
kentin kurucu tanrs Apollonun
(Apollon Sidetes) yol gstericilii ile
burasnn seildii ve yerleildii;
Sidenin kent tanras Athenann
elinde kalkanla ve bereket sembol
nar ile betimlenmesinin ise Anadolu
geleneklerinden doduu varsa-
ylmaktadr. Side, M 6. yzylda
btn Pamfilya blgesiyle birlikte
nce Lydia krallnn, daha sonra
Perslerin egemenlii altna girmitir.
Kent M 334de Byk skendere
direnmeden kaplarn am, onun
lmnden sonra da Hellenistik d-
nem krallar arasnda srekli ihtilaf
konusu olmutur. M 190da Suriye
kral III. Antiokos ile Rodos donan-
mas arasnda Side nlerinde yap-
lan deniz savanda, III. Antiokosun
yenilmesi ile btn Pamfilya blgesi
Bergama krallna gemitir. Bu
krallk, blgenin bat kesimine t-
myle hkim olmu, Side ve Aspen-
dos ise bamsz kalmtr. Sidenin
ykselii bu dnemle birlikte bala-
mtr; M 2. yzylda Pamfilyann
nemli kltr merkezlerinden biri
olan Side, Akdenizin gneyindeki
skenderiyeyi rnek alm ve bu
kentle ilikilerini younlatrmtr.
Ticaret yoluyla Akdenizin gne-
yinden gelenler blgeye yerlemeye
balamlar; kltrlerini ve dini
inanlarn burada da devam ettir-
milerdir. Roma ve Helen dnya-
snda yaanan politik karmaalar ve
belirsizlikler, korsanln Kilikyadan
Pamfilyaya dek yaylmasna neden
olmu; kent, korsan mallar satan bir
pazara dnmtr.4
mparator Augustus dneminde
(M 27-MS 14) Galatyaya ba-
lanan kent, M 25 ylnda yeni-
den bamszlna kavumutur.
mparator Neronun zamannda
(MS 54-68), Hz. sann havarilerin-
den Aziz Paulus, Hristiyan dinini
yaymak zere kt seyahatlerde
Pamfilyaya da uramtr. Neronun
lmnden sonra yerine geen
Galba, Pamfilyay tekrar Galatyaya
balamsa da, halefi Vespasianus
blgeyi Likya ile birletirmitir.
mparator Hadrianus tarafndan
geici olarak Senatoya balanan Lik-
ya-Pamfilya Eyaleti, Marcus Aurelius
zamannda (MS 161180) kesin ola-
rak bu erkin idaresine gemi ve bir
prokonsllk5 olmutur.6 Sidedeki
imar faaliyetleri MS 2-3. yzyllarda
blgede politik adan istikrar ve
denge salanmas, yan sra tarm,
denizcilik ve ticaretin gelimesi ile
birlikte nem kazanmtr. Kentteki
zengin zmreden birok kii, antla-
rn yaplmasna destek vermi veya
onarmlarna katkda bulunmutur.
ekil 1. Side
Yarmadas
(Side Belediyesi
Arivi, 2004)
Pamfilya, Likya ve Kilikyadaki
ilk Hristiyanlk faaliyetleri bl-
gede yaayan Yahudi cemaatleri
tarafndan tevik edilmitir. Bu
yzden, Hristiyanlk uzun sre
Yahudiliin bir mezhebi olarak g-
rlmtr. M 140da Sidede en
az iki Yahudi cemaatinin olduu
belirtilmektedir.7 lk dnemlerde
fazla dikkat ekmemesine karlk
giderek yaylan Hristiyanlk, Roma
ynetimi ve pagan dinler iin
tehlike arz etmi ve Hristiyanlar
katledilmeye balanmtr. Buna
karlk Hristiyanlar da rgtle-
nerek gizli topluluklar kurmu ve
yeralt toplantlaryla varlklarn
srdrmlerdir. Pergeli Epidau-
rus, Pamfilyann bilinen ilk pisko-
posudur.8 MS 3. yzyldan itibaren,
Pamfilyada, Perge ve Side kentleri
metropolitlik9 ve bunun sralama-
s iin birbirleriyle atmlardr.
mparator Probus dneminden
itibaren her iki kent de Metropo-
lis ilan edilmitir.
Side, Ephesosta MS 413de ve
Kalkedonda MS 451de toplanan
konsllerde Pergeden nce sra-
lamaya alnmtr. Kent bu d-
nemde, byk bir olaslkla byk
ve zengin Pamfilya eyaletinin ba
metropolitlii olmutur.

2
Strabon, 1993, s. 196.
3
Noll, 1993, s. 46; tarihi Arianos Sideye yerleen Kymelilerin bir sre sonra ana dillerini unuttuklarn ve blgede anlalmayan bir dil konutuklarn yazar.
Kazlar sonucu bulunan Side dilindeki yazt ve Side paralar zerindeki yazlar bu tezi destekler.
4
Strabon, 1993, s. 664; Noll 1993, s. 69; Mansel, 1978, s. 11.
5
Roma Senatosu tarafndan atanan valinin (prokonsl, yani konsl vekili) ynettii eyalet.
6
Noll, 1993, s. 79; Bosch, 1957, s. 48; Mansel, 1978, s. 12.
7
Mansel, 1978, s. 13; Noll, 1993, s. 162; Schultze, 1926, s. 189.
8
Hellenkemper- Hild, 2004a, s. 245: Ankarada MS 314 ylnda toplanan Synodda (Dini Konsey) ad geer.
9
Hristiyan dininde bir blgeden sorumlu piskoposluk veya bapiskoposluk makam.
34 MAKALE

MS 12. yzyla kadar Pamfil-
ya; Pamfilya I ve II olarak iki ayr
kilise eyaletine ayrlmtr; Pamfilya
Iin metropolisi Sideydi. Sideye;
Aspendos, Dalisandos, Etenna, Isba,
Korakesion, Karallia, Kasai, Koly-
brassos, Kotenna, Manaua, Mylome,
Orymna, Seleukeia (Lyrbe), Selge,
Syedra ve Umanada balanmtr.10
Bizans dneminde MS 5. ve 6.
yzyllarda, kent tekrar canlanm-
tr. Bu dnemde, kentin tiyatrosu
ak hava kilisesine dntrl-
m,11 tapnaklarn stne byk
bir bazilika, kentin kuzeydousuna
ise piskoposluk saray, birok kilise
ve apel ina edilmitir.12 MS 14.
yzylda Perge ve Side kentleri
nemini tamamen yitirmi, Attaleia
(Antalya) her iki Pamfilyann da
metropolisi olmutur.
Sidenin, 7. yzylda geirdii
byk depremden sonra bir daha
kendini toparlayamad ve MS 9. ve
10. yzyllarda Arap aknlar sonun-
da terk edildii gr hkimse de,
son aratrmalar ve yazl belgelere
gre, kent sakinlerinin daha sonra
kk bir topluluk olarak yaamla-
rn devam ettirdikleri grlmekte-
dir.13 Sidedeki Hristiyan cemaati-
nin, varln MS 14. yzyla kadar
srdrd dnlmektedir.
Kentin kesin terk edili tarihi
bilinmemektedir, ancak limann
nemini yitirmesi ile birlikte ticaretin
ve yaam koullarnn zorlamas,
antlarn deprem ve saldrlar sonucu
yklmas, denizar yerlerden gelen
salgn hastalklar, vb. nedenlerin
etken olmas muhtemeldir. Side
halk, kent yaknndaki Manauaya
(Manavgat) ve gelimekte olan
Atteleaya (Antalya) g etmi
olmaldr.

2. Side Antik Kentinde Yaplan almalar

Sideye ait ilk izlenimler ve belgeler,

1885de K. G. Lanckoronski,14 1811de
H. Rott15 ve 1812de F. Beaufort16 tara-
fndan yaymlanmtr. V. Shultzenin17
19. yzyln banda yapt seyahatlerde
edindii izlenimleri anlatt yaynlar,
yaplan tespit ve belgelemeler asndan
nemlidir. Ayrca, Side yaztlarn in-
celeyen George Beannin (1965-971),18
Clemens Emin Boschun (1946-1954),19
Johannes Nollnin (1993)20 yaynlar,
konuyla ilgili ilk tarihsel belgelemeler-
dir. Sidede ilk bilimsel kazy yapan
Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Manselin21 ve
onunla birlikte Bizans dnemi yaplarn
inceleyen Prof. Dr. Semavi Eyicenin22
almalar bu konudaki ana kaynaklardr. ekil 2. Kutsal Alan, Byk Bazilika (Side Belediyesi Arivi, 2006)

10
Noll, 1993, s. 133; Hellenkemper-Hild, 2004, s. 375.
11
Mansel, 1964, s. 239.
12
Eyice, 1960, s. 53-60.
13
Hellenkemper-Hild, 2004, s. 377.
14
Lanckoronski, 1890, s. 3, 125-152: Lanckoronski 1882de Anadoluda balad aratrma gezisi srasnda 1885 ylnda Pamphylia blgesine gitmi ve al-
malarn srdrmtr. Sidede Antsal eme dnda, Tiyatro ve arkasndaki Latrinay da (umumi tuvalet alan) inceleyerek belgelemitir.
15
Rott, 1908, s.64.
16
Beaufort, 1818 s. 137-162; Francis Beaufort, Frederiksteen firkateynine 1810da komutan olarak atanm, bu blgedeki kylarn haritasn izmek ve por-
tolann yapmakla grevlendirilmitir. Beaufortun Akdeniz kylarnda alm olduu notlar, Karamania balkl kitabnda yaymlanmtr. Denizci olan Beaufort,
hidrografi bilimini ilgilendiren almalarnn yan sra, byk bir dikkatle arkeolojik kalntlar, eski yaztlar da not ediyor, bunlarn resimlerini ve planlarn
iziyor, kopyalarn alyordu. Karamania bal altnda, Anadolunun gney kylarna ilikin gezi kitabn da 1817de yaymlamtr, kitabn ikinci basks 1818de
yaplmtr.
17
Schultze, 1926, s. 215-217.
18
Bean, 1999, s. 63-85.
19
Bosch, 1957, s. 38.
20
Noll, 1993, s. 6-195.
21
Mansel, 1958, s. 213-233 (Kitapta ekil 2-5, ekil 28-33); Mansel, 1964; Mansel, 1978. Kentteki kaz almalar stanbul niversitesi Arkeoloji Blm
bakan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel bakanlnda 1946 ylnda balam, 1948 ylnda tiyatro ve etraf temizlenmi; mimari elemanlar, heykeller ve yaztlar
incelenip belgelenerek yaymlanmtr. Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Trk Tarih Kurumu adna 1955-1965 yllar arasnda Sidede kazlara devam etmi,
birok yapy ortaya karm, tapnaklar ve bazilikada da almalar yapmtr. Bu almalar, Prof. Dr. Semavi Eyice tarafndan Side ehrinin Erken Hristiyan
ve Bizans Devirlerine ait Mimari Eserleri Hakknda bir Tetkik Denemesi balkl doktora almasnda derlenmitir.
22
Eyice, 1952, s. 1-62; Eyice, 1960, s. 52-63.
 MAKALE 35

Prof. Jale nan23 ve Mimar Arkeolog
lk zmirligil de,24 Sideye ilikin
bilimsel almalar sonraki yllarda
devam ettirmilerdir. Gnmzde
bu almalar, Eskiehir Anadolu
niversitesinde grevli olan Prof.
H. Sabri Alanyal tarafndan srd-
rlmektedir.25
Liman-Tapnaklar-Kutsal Alan
blgesinde gerekletirilen ilk
ayrntl kaz almas 1946 ylnda
Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel
tarafndan balatlmtr. Bu al-
malar, 1946-1966 yllar arasnda
Arif Mfid Mansel ve Semavi Eyice
tarafndan incelenmi26 ve olanaklar
elverdiince alanda dzenlemeler
yaplmtr. Bu almalar srasnda
ortaya kartlan baz kk mimari
buluntular Side Mzesine teslim
edilmitir. Bunlar ambon-korkuluk
paralar, profilli mimari eleman-
lardr. Daha sonra 1990 yl bala-
rnda, Prof. Jale nan ve Prof. Dr.
Zeynep Ahunbay, alan dhilinde
limanda bulunan Apollon
Tapnann restorasyon projelerini
yrtmlerdir. Apollon Tapna,
Anastylosis Projesi kapsamnda,
Athena Tapnana nazaran mimari
buluntularnn daha ok olmas
sayesinde ksmen ayaa kaldrlm
ve evre dzenlenmesi yaplm-
tr. Bu alandaki Byk ve Kk
Bazilikalarda ve Martyrionda27
2004-2006 yllar arasnda Side
Mzesi denetiminde tekrar evre
dzenleme ve aratrma-koruma
almalar gerekletirilmitir.28

3. Bizans Dneminde Side Bazilikalar

Side, bir yarmada zerine ku-
rulmu olup kara ve deniz surlar
ile kuatlmtr (ekil 1). Kent,
yukarda da belirtildii zere bu
yarmadann u ksmnda yer alan
nemli bir ticaret limanna sahiptir.
Ana limann kuzeyinde, daha ok
ge dnemde -4. yzyldan son-
ra- kullanlm bir de kk liman
yer almaktadr (Knoblauch, 1977).
Hellenistik dneme tarihlenen de-
niz surlar29 byk lde yklm
olmasna karlk, Hellenistik, Roma
ve Bizans dnemi kara surlar30
gnmze kadar ulamtr. Deniz
surlar, Liman ve Kutsal Alan bir
temenos31 duvar gibi evreleyerek
tapnak terasn oluturmutur.
Byk Bazilika ve Martyrion
Roma dneminden sonra, erken Bi-
zans dneminde de alann kutsall
srdrlerek buraya byk bir bazi-
lika ina edilmi ve tapnaklar yeni
antla birlikte tekrar dzenlenmitir
(ekil 2, 3). Byk Bazilikann pla-
n, Athena ve Apollon Tapnaklar-
nn yerleim plan ve mimarisi gz
nnde bulundurularak tasarlan-
mtr (ekil 3, 4). Byk bir atriuma
(avlu) sahip nefli bazilika; nar-
teks ve eksonarteks (d narteks),
galeri, pastophorion32 blmlerinden
olumaktadr. Bazilikann yan duvar
akslar, tapnaklarn kuzey stun
akslarna gre tasarlanm, nili
atriumun genilii de buna gre
boyutlandrlarak Athena Tapna
evrelenmitir.
Byk Bazilikann kuzey
atrium blm, kuzey yan mekn
ve pastophorionlarn byk bir
blm gnmze dek korunmu-
tur. Pastophorionlarn, yan neflerin
orta akslarndan girii olup yapnn
dou blmnde k kaplar
bulunmaktadr (ekil 4). Bu mekn,
zaman iinde depo olarak kullanl-
maya devam edilmitir.
Bazilikann gney cephesindeki
on iki nili yan beden duvar ve nar-
teks yan mekn, yapnn geneline
gre daha ok tahrip olmutur.
Burada yalnzca birka ta sras oku-
nabilmektedir. Nilerde son yaplan
dzenleme almalarnda olduka
renkli fresk izlerine rastlanm, an-
cak kompozisyonlar seilememitir.
Gney narteksin yan meknnda ise,
olduka iyi korunmu mozaik bir
taban ortaya karlmtr. Kuzey yan
beden duvarnn bat blmndeki
pencere nileri ile kuzey narteksinin
yan mekn iyi korunmutur. Nar-
teks yan meknnda ise, daha nce
yaplan dzenleme almalarnda
bulunan kk mimari elemanlar
depolanmtr. Narteksin kuzeyinde
yer alan yan meknn duvar yk-
seklikleri ve stteki kap izlerinden
Byk Bazilikann galerili olarak
planlanp ina edildii anlalmak-
tadr (ekil 5). Da takn pastop-
horionlarn arasnda kalan kegen
duvarl apsis ve synthronon33 blm
belli bir ykseklie kadar koruna-

23
nan, 1965, s.1-9; nan, 1975, s. 1-241, 345-366; nan, 1984, s. 345-366.
24
zmirligil, 1983 s. 291-296; zmirligil, 1984 s. 313-322; zmirligil, 1985 s. 387-396; zmirligil, 1986, s. 127-136;
zmirligil, 1987, s. 165-172; zmirligil, 1991, s. 259-264; zmirligil, 1993, s. 243-252; zmirligil, 2000, s. 335-344; zmirligil, 2002, s. 267-282.
25
Alanyal, 2010, s. 436-452; Alanyal, 2011, s. 521-544.
26
Mansel, 1978, s. 121-141, 257-291.
27
Bir din ehidinin mezar/kutsal kalntlar ya da Hristiyanla ilikin bir olayn getii yere ina edilen apel ya da kilise; Hristiyanln erken dnemine ait
merkezi planl yap.
28
Kaderli, 2009, s. 4-8.
29
Knoblauch, 1977, s. 8-15, s. 41-47; Mansel, 1978, s. 35-36.
30
Mansel, 1978, s. 37-46.
31
Tapnan ina edildii, duvarlarla evrelenmi kutsal alan.
32
Erken dnem kiliselerinde apsise bitiik konumda bulunan ve kutsal eyalarn sakland oda.
33
Erken dnem Bizans ve Dou Avrupa kiliselerinde apsis ksmnda yer alan, din grevlilerine ait oturma yerleri (http://sanatsozlugum.blogspot.com.tr/2011/08/
synthronon.html).
36 MAKALE
ekil 3. Kutsal Alan vaziyet plan (Kaderli, 2009)
bilmitir. Apsis duvarndaki ritmik
delikler ve izlerden de anlalaca
zere, bu blm belli bir ykseklie
kadar mermer levhalarla, devamnda
mozaikle kaplanmtr.
Byk Bazilikann d beden
duvarlar, yapnn en son faal
olduu ge-orta Bizans dneminde
tekrar glendirilmi, antsal d ka-
plar yaplm, gney yan meknn
kaps rlerek kapatlm, nartek-
sin iinde yeni meknlar olutu-
rulmu, narteks kuzey yan mekn
tekrar dzenlenerek buraya bir
ekil 4. Side Liman
Kutsal Alan (Side
Belediyesi Arivi, 2006)
ekil 5. Side
Liman Kutsal Alan,
Byk Bazilika
kuzey narteksi (Side
Belediyesi Arivi, 2006)
gzetleme kulesi eklenmitir. Dini lu n meknn bat blmnde
yaplar, kale vb. savunma yaplarna sonradan rlerek kapatlan bir ana
dntrlmtr (ekil 4, 5, 6). giri kaps, dou blmnde ise
Martyrion, Byk Bazilikann pencereler bulunmaktadr. Kubbeli
gneydou blmne dorudan ana meknda ise, kubbeyi tayan
balanmtr (ekil 6). Bazilikadan kelerdeki ayaklarn iine alm
daha ge bir dneme ait oldu- drt ni ve meknn tarafnda;
u dnlen iki blml, beik dou, bat, gney cephelerin-
tonozlu ve merkezi kubbeli Mart- de geni pencereler mevcuttur.
yrion, alandaki en iyi korunmu Martyrionun st blmndeki
yapdr. Bat ve gney blmndeki kk kap boluklarndan da
beden duvarlar alm veya ksm anlald zere, yap iki katl ola-
olarak sklmtr; doudakiler rak veya at aras da kullanlmak
ise iyi durumdadr. Beik tonoz- zere tasarlanmtr (ekil 7).
 MAKALE 37

ekil 6. Byk ve Kk Bazilikalarn plan (Kaderli, 2009)

Byk Bazilika ve Martyrionun,
birok onarm grerek uzun sre
kullanld dnlmektedir.34
Pencere boluklar, niler, narteksin
ve yan mekn duvarlarnn rlerek
kapatlmas, Bazilikann yapsal ola-
rak da deiiklie uradn gs-
teren nemli tespitlerdir. Stun ve
aritrav gibi tayc ana mimari ele-
manlarn ren alannda bulunama-
mas, yapnn kullanm d olduu
dnemde bu paralarn olaslkla
tekrar kullanlmak zere alndn
gstermektedir (ekil 8). Gn-
mzde, alanda bulunan ve Byk
Bazilikaya ait olduu dnlen
yap talaryla birlikte, baka yap-
lardan getirilen malzemelerin de
tekrar kullanld grlmektedir.
Apsisi talandran antsal kemeri
tayan stun ve stun balklar vb.
elemanlar, antik Roma mimarisinin
zelliklerini tamaktadr.
Side kentinin kld ve
nemini yitirmeye balad orta
Bizans dneminin son evresinde,
Byk Bazilika orta nefinin iine, iki
stylobatn35 arasnda ve apsis aksn-
da, kutsal bemann bir blmn
iine alacak ekilde, kapal Yunan
ha planl kk bir kilise ina
edilmitir (ekil 9).
Kk Bazilika
Kk Bazilikann Mimari zel-
likleri: Yap, Byk Bazilikann i
meknna ina edildii iin bu ad
almtr. Kk Bazilika da, Byk
Bazilikada olduu gibi, mevcut

34
Kaderli, 2009, s. 98-101.
35
Bir stun dizisinin zerine oturduu, silme ile dekore edilmi subasman, etek pervaz, stilobat.
38 MAKALE
ekil 7. Martyrion st kat at
(Kaderli, 2009)
ekil 10. Kk Bazilika apsis-bema meknlar (Kaderli, 2006)
yapnn plan deerlendirilip mal-
zemeleri kullanlarak tasarlanmtr.
Byk Bazilikann bemas gerekli
dzenlemelerle dntrlm,
kullanlabilir yap talar ile ambon,
balk ve korkuluk gibi dekorasyon
malzemeleri tekrardan kullanl-
mtr. Byk Bazilikaya ait, dier
strktrel stun, aritrav ve stun
bal gibi mimari elemanlarn
eksiklii; Byk Bazilikann k
evresi ile Kk Bazilikann yapm
arasnda bir zaman dilimi olduunu
ve bu dnemde, yapya ait talarn
baka yerlerde kullanlmak zere
alann dna gtrldn d-
ndrtmektedir (ekil 10).
Kk Bazilikann plan boyu-
tu apsis ve narteks dhil, 18,5 m x
9,08 m olup 1/2 oranndadr. Ana
yap naosunun lleri; 12,25 m x
9,08 m ve 4/3 orannda, narteksin
ise 4,5 m x 9,08 m ve 1/2 orannda-
dr (ekil 11). Yapnn yan beden
duvarlarnn yaklak 7 m yksek-
likteki ksm gnmze ulamtr.
Bu duvarlardaki iki alak kemerin
tepe noktas 3,88 m, ortadaki yk-
sek kemerinki ise 5,32 mdir. Orta
kemerin kilit ta orta aks seviyesi
muhtemelen 7,08 mdir. Yapnn
ekil 8. Kutsal Alan Byk Bazilika bema blm ekil 9. Kutsal Alan Kk Bazilika
(Kaderli, 2006)
ekil 11. Kk Bazilika plan (Kaderli, 2009)
belli oranlar gzetilerek planland-
, cephe dzenlerinde ve yksek-
liklerde de bunlara sadk kalnd
dnlmektedir.
Kk Bazilikann yan beden
duvarlarnn byk bir blm,
ancak kemer st seviyesinde g-
nmze kadar gelebilmitir; apsis
ve narteks ise, yalnzca plan olarak
okunabilmektedir (ekil 11). te ve
dta pilastr-duvar ile glendiril-
meye allan yapda, daha inaat
aamasnda bu ksa destekler i
naos blmnde yetersiz grlp
ek duvarlar yaplmtr. Naosta
bulunan birka ha kabartmal
baln, orta kubbeyi tayan drt
ana stuna ait balklar olduu d-
nlmektedir. Orta meknda, drt
stunun tad ve kasnakl olduu
dnlen kubbeyi; orta akslarda
beik tonozlarn, kelerde ise ap-
raz tonozlarn destekledii, mevcut
izlerden anlalmaktadr. Stunlara
ilikin buluntular; yarm silindirik
yap talar ve kaide olarak kullanl-
d dnlen ve bu llere uyan
stun tabanlar ile ters evrilmi
kk stun balklardr. Silindirik
yap talar ve stun tamburlarnn
st ste konularak bir stun dizisi
(Side Belediyesi Arivi, 2006)
oluturulduu varsaylmaktadr.
Girie sonradan eklenmi olan
narteks blm, yapdan nere-
deyse tmyle ayrlmtr. Ancak
in situ ta izlerinden (pilastr veya
duvar kntlar gibi) ana yapnn
tasarm tekniinin devam ettirildii
gzlemlenmektedir. Bu meknda;
iki mermer kaide, iki granit stun,
kaide olarak kullanld varsaylan
0,66 m kalnlnda, zerinde yazt
bulunan mermer bir stun paras
ile ters evrilmi mermer bir Korint
bal bulunmutur (ekil 12).
Ana meknn kuzey ve g-
ney duvarlar da takn adet
kr kemerle geilmi, bunlar ite
pilastrlarla glendirilmi, kemer-
lerin ortasnda ince uzun pencere
boluklar braklmtr (ekil 9).
Beden duvarlarnda ortadan
sra tulayla hatl geirilmitir. Kr
kemerlerin ayaklar ve pilastr gibi
da takn erisel kemer blm-
leri, tulayla da kademeli olarak
rlmtr.
Yarm daire eklinde da taan
apsisin her iki yannda, duvar iinde
niler yer almaktadr. Ana meknn
(naos) zemin demesi byk,
sert kire ta levhalarla oluturul-
 MAKALE 39

ekil 12. Kk Bazilika narteks (Kaderli, 2006) ekil 13. Side Kutsal Alan Kk Bazilika (Kaderli, 2009)

mu, yalnzca bema blm Byk

Bazilikann bemas kullanld-
ndan, deitirilmemitir. Kk
Bazilikann duvarlarnda devirme
malzeme ile kaba yonu kire ta ve
tula birlikte kullanlmtr. Tulalar,
hatl hizalarnda ve kemerlerde daha
ok kullanlmtr. Beden duvarla-
rnn iinde kalan boluklar, yer yer
ahap hatllarn da kullanlm oldu-
unu gstermektedir (ekil 12).
Kk Bazilikann kuzey ve
gney duvarlarnda yer alan orta
sar kemerin, iki yan kemere gre
ykseltilerek ortadaki beik tonoz-
lu krma atnn ana akstaki kol ile
birletii, benzer rneklerde olduu
gibi ha plannn tekrar vurguland
dnlmektedir (ekil 11, 13). S-
tun kaide yerlerine ve yap izlerine
gre, bazilikann 3,9 m apnda bir
kubbesi ve kasna olmas muhte-
meldir.
ekil 14.
Side Kutsal
Alan Byk ve
Kk Bazilikalar
(Side Belediyesi
Arivi, 2006)
Kk Bazilika, orta Bizans iki ve nden tek girii olan narteks
dneminin erken ve ge evrelerinde bazilikaya eklenmitir (ekil 14). Bu
ayr ayr yapm aamalarndan ge- iki yan giri, daha sonra rlerek
mitir. Yapnn temel seviyesindeki kapatlmtr. Narteks n giriinde
izlerden grlebildii kadaryla; bulunan iki granit stunun yap-
nce ana mekn ve narteks bir- ya antsal bir giri salad, ayn
likte planlanm, ancak nce naos zamanda +aty da tad d-
ina edilmi, daha sonra yandan nlmektedir (ekil 12, 14).

4. Kapal Yunan Ha Plan Tipinin Geliimine likin Deerlendirmeler

Erken Bizans dneminde, kilise
yapm ekonomik adan arlkl
olarak imparator ve ailesiyle az sa-
ydaki yksek rtbeli din adamnn
uhdesinde olan bir imar faaliyeti
iken; orta ve ge Bizans dnemin-
de idari sistemdeki deiiklikler
ve gl aristokrat ailelerin ortaya
kmasyla bu zmreler de dini
yaplar ina ettirmilerdir. Bunun
sonucunda, nceki devirlere kyasla
daha kk lekte, ancak daha ok
sayda kilise yaplmtr.36
Kapal Yunan Ha planna
sahip yaplarda;37 ke odalar

36
Dnem itibariyle ekonomik adan ok byk sorunlar yaanmamasna karlk, siyasi ve askeri sorunlar zellikle kent dndaki manastrlarn korunmasn
zorlatrmtr. zellikle bu dnemde hayata geirilen yeni eyalet ordular ve tmar uygulamalar sonucunda, gittike glenen taral bir aristokrat snf domu;
bu zmre bakentte de sayg grmek ve toplum ierisinde bir yer edinmek iin kendi adlaryla anlan dini yaplar ina ettirmeye balamtr. Bundan dolay, en
erken rnei Konstantinos Lips Manastr Kilisesinde grld zere; bu dnemde ina edilen ve zamanmza kadar gelebilen kiliselerin byk ksm manastr
kiliseleridir. Saylar yzleri bulan ve ou ekonomik sknt eken manastrlar, umutsuzca zengin snflardan yardm ummaktaydlar. Ancak yeterince gl
olan kiiler, bir manastra yardm etmek yerine, adlarna yeni bir manastr kurmay tercih etmilerdir (Mango, 2007, s. 119-138; etinkaya, 2000, s. 10-17).
37
Eyice, 1963, s. 81-83.
40 MAKALE

ve zellikle st katlar, aristokrat Kapal Yunan Ha lar veya kubbelerle desteklenmi;

snfnn talep ettii ayrcalkl
ve kiiye zel ibadet meknlar
salamakla birlikte, bu plan
tipinin kullanlmas konusunda
bir genelleme yaplamaz. Kapal
Yunan Ha plan tipi yalnzca
stanbulda deil, eyaletlerde
de yzyllar boyunca kullanl-
m, Kapadokya gibi kaya oyma
kiliselerin olduu bir blgede bile
bu plan taklit edilmitir. Kapa-
l Yunan Ha plan tipi kk
blgesel farkllklar dnda;
Makedonyadan Yunanistana,
Bulgaristandan Ukrayna ve
Rusyaya, hatta Gney talyaya
kadar genileyen bir uygulama
alan bulmutur. k yeri ve k-
keni belirlenemese de, Kapal Yu-
nan Ha tm orta Bizans dnemi-
nin tek hkim plan tipi olmutur.38
Kapal Yunan Ha planl kiliselere
rnek olarak, stanbuldaki Bod-
rum Mesih Paa Camii (Myrelaion
Kilisesi),39 Fenri sa Camii Kuzey
Kilisesi (Theotokos tou Libos ya
da Konstantinos Lips Manas-
tr Kilisesi),40 Vefa Kilise Camii
(Aziz Theodoros Kilisesi)41 rnek
gsterilebilir. Girit Adas ve dier
Yunan adalarnda da, gnmze
kadar ulam, daha kk lekte
birok kilise ve apel bulunmakta-
dr (ekil 15, 16).42
Kapal Yunan Ha plan tipi
byk kiliselerin yapmna imkn
vermemitir. Bu plan tipindeki
kiliselerin d cephelerinin daha
hareketli olmasna karlk, ta-
sarmlar daha ziyade i mekna
dnktr. Orta Bizans dneminde
byk kiliseler, birden fazla kilise
yapsnn bitiik dzende inas ile
gerekletirilmitir. Bunlara rnek
olarak, Zeyrek Camii (Pantokra-
tor Kilisesi)43 ve Fenri sa Camii
gsterebilir.
Kapal Yunan Ha plannda,
ha oluturan kollar beik tonoz-
kelerdeki blmler ise, apraz
plan tipi yalnzca
stanbulda deil,
eyaletlerde de yzyllar
boyunca kullanlm,
Kapadokya gibi kaya
oyma kiliselerin olduu
bir blgede bile bu plan
taklit edilmitir.
ekil 15. Girit Ajios Dimitrios,
(Borboudakis-Gallas-Wessel, 1983)
ekil 16. Girit Ajios Georjios, Kalamas,
(Borboudakis-Gallas-Wessel 1983)
veya yelken tonozlarla rtlm-
tr. Ortadaki kubbe yksek bir
kasnak zerinde ve ok pencereli
bir biimde tasarlanmtr. Kare
iinde ha kurgusu, ayn zamanda
cephenin biim ve dzenine de
yn vermitir. st rty tayan
stun ve destekler ana iskeleti
oluturmakta, yaplar duvarlar
olmakszn da ayakta durabilmek-
tedir. Bu adan; yapnn ana ta-
yclar ve rtleri, d cephenin
dey blmlerini oluturmakta,
bu alanlara da mimari bir dzen
iinde kap ve pencereler yerle-
tirilmektedir. Genel olarak Kapal
Yunan Ha plan tipi, dnemlere
gre geliim ve farkllk gsterse
de, yapnn ana formu deime-
mektedir. Bazilika tipi plandan
merkezi plana gei olsa da, at
rt dzeni bazilika planl yap-
lara benzemektedir. Ancak, bu
plan tipinin deiik rneklerinde
blgesel farkllklar grlmektedir.
Kapal Yunan Ha planl kili-
seler; kubbenin duvarlara oturdu-
u, ke duvar ya da stunlarla
desteklendii tipler olmak zere
farkl ekilde adlandrlmtr. Bun-
lardan, kubbenin ke duvarlaryla
desteklendii yaplarn daha erken,
stun ya da payelerle desteklenen-
lerin ise daha ge dnemde ina
edildikleri iddia edilmitir.44
Bu mimari planlama tipini
haiz stanbuldaki erken Bizans
dnemi kiliselerinde; apsis cep-
heleri iten yuvarlak, dtan keli
formdadr. Bunlara rnek olarak,
adlar yukarda da zikredilen Atik
Mustafa Paa Camii (1059), Fenri
sa Camii (907), Bodrum Mesih
Paa Camii (920-922), Eski maret
Camii (1081-1118) gsterilebilir.
Daha sonraki dnemlerde apsiste-
ki ke says artmaktadr. Ancak
bu karm, Anadoludaki kilise

38
Eyice, 1949, s. 42-45; Eyice 1980, s. 114-117; Krautheimer, 1986, s. 340; Mango, 1975, s. 194-208; Pekak, 2008, s. 93, 94.
39
Mller-Wiener, 2002, s. 103; Mango, 1975, s. 203; Krautheimer, 1986, s. 356-358.
40
Mller-Wiener, 2002, s. 126; Freely, akmak, 2005, s. 145; Krautheimer, 1986, s. 358; Mango, 1975, 206, s. 215; Eyice, 1963, s. 51.
41
Mller-Wiener, 2002, s. 193, 202; Freely, akmak, 2005, s. 171-173; Krautheimer, 1986, s. 294; Mango, 1975, s. 275, 294.
42
Gallas, Wessel, Borboudakis, 1983, s. 293, 298.
43
Mller-Wiener, 2002, s. 209; Freely, akmak, 2005, 75; s. 294; Mango, 1975, s. 243.
44
Eyice, 1952a, s. 484; Eyice 1980, s. 116.
 MAKALE 41

rnekleri iin geerli deildir.45 Ap-

sislerdeki okgen form, 12. yzyl
ortalar ve sonraki dnemlere ait
bir zellik olarak alglanmaktadr.
Ana apsisin her iki yanndaki
Prothesis ve Diakonikon46 hcreleri ve ekil 17.
apsisin duvar iine gmlmesi bir Tirilye Fatih
erken dnem zellii olarak kabul Camii
edilmektedir (Karaman Fisandon (Kaderli, 2007)
Kilisesi47 ve Kapadokya Ala Kilise48
rnek gsterilebilir). Bu planlama
tipi, Karaman Karada blgesinde-
ki yaplarda da sk grlmektedir.
Kuzeye eklenen apsis ile farkl bir
plan tipi oluturulmutur. Bu plan
tipindeki dini yaplarn en gzel
rneklerine Ermeni mimarisinde
rastlanmaktadr; 639640 yllar
arasnda ina edilen Karstaki Mren
Katedrali49 bu plan haiz en nemli
yaplardan biridir. Daha sonraki
dnemlerde bu plan tipinin yayl-
masn takip etmek glemitir.
Ancak, yaplan en son aratr-
malara gre Trkiyedeki Bizans
eserleri arasnda bu plan tipinde
ina edilmi en eski yapnn, Tirilye
Fatih Camii olduu belirlenmitir
(ekil 17); 1799 ylna tarihlenen
yapnn Bizans dnemindeki ad ve
ithaf edildii kii bilinmemektedir.50
Daha sonraki dnemdeki
mezhep kavgalar, Ortodokslukta
konoklazm yani konakrclk
olarak bilinen ve yalnzca pagan
dinin simgelerini deil, Hristiyanla
ait tasvirleri de dine aykr bulan bir
akm dourmutur. MS 6.-7. yz-
yllarda Bizans mparatorluunda
yaanan konakrclk dnemi,
sanat eserlerinin byk lde zarar
grmesine neden olmutur. Dini
inann yansmalar olan freskler, ekil 18. Side Kk Bazilika restitsyon, kesit ve grnler (Kaderli, 2009)
ikonalar vd. tahrip edilmi veya zer-
leri beyaz badanayla kapatlmtr. rak adlandrlan, bemann kuzey ve 13), kuzey ve gney cephelerinde
Dier yandan ayn dnemlerde, gney duvarlarnn birer apsis gibi byle bir darya tama olmamakla
Yunanistanda her iki eit kapal dar tamasyla ekillenen yeni birlikte; bema nnde, bat cephe-
Yunan handan domu, ancak bir plan tipi ortaya kmtr. Side sinde kuzeydeki duvar ierisinde
zaman ierisinde Aynaroz tipi ola- Kk Bazilikann (ekil 10, 11, zlm bir ni grlmektedir.

45
Anadoluda baz erken dnem kiliselerinde, blgesel bir zellik olarak (rnein Kapadokyada Sivrihisar Kzl Kilise, Eski Andaval Kilisesi) begen planl apsis
grlmektedir. stanbuldaki kiliseler iin dile getirilen okgen planl apsislerin orta Bizans dneminden sonra grld tezi, Anadolu iin geerli deildir.
46
Ana apsisin iki tarafnda yer alan hcreler: Kuzey tarafnda yer alan prothesis ayin esnasnda kullanlan kutsal eyalarn korunduu bir mekndr; gneydeki
diakonikon hcresinde ise, ayin esnasnda kullanlan giysi ve kitaplar yer almaktayd.
47
Eyice, 1971, s. 84-85, ekil 220-228.
48
Eyice, 1971, s. 84-85.
49
Krautheimer, 1986, s. 325; Mango 1975, s. 186.
50
Pekak, 2009; Mango, 1975, s. 176.
51
Eyice, 1952, s. 479.
42 MAKALE

Gneydeki blm ok tahribata
uradndan, buradaki niin varl
yalnzca olaslk dhilindedir. Bu
tr nilerin liturjik bir seremoninin
paras olduu dnlmektedir.
Bizans kiliselerinde, narteks
demesinin altna lahit yerletirmek
ve zerini ta levhalarla rtmek bir
gelenekti; stanbuldaki rnekle-
rinden biri de Fenri sa Camiidir.
Bizans dnemi kiliselerinin birou
doal felaketler, onarm ve deiik-
likler nedeniyle asl grnmlerini
yitirmitir. rnein, orta Bizans
dnemi yaplarnn kuzey ve gney
duvarlarndaki geni z pencere-
ler, yaplarn bytlmesine ve dei-
iklik yaplmasna olanak tanmtr.
stanbuldaki Kalenderhane Camii
ve benzer ekilde Atik Mustafa Paa
Camii gibi balangta basit bir plan
tipine sahip olan yaplar, zaman
ierisinde yaplan birok eklentiyle
deiiklie uramtr.
Bununla beraber ayinlerin ve
dini uygulamalarn deimesi,
antsallk ve grsellie arlk veren
uygulamalarn yerini, daha ok i
mekna ynelik tasarmlarn almas
ve ayinlerin bir ksmnn yalnzca
din adamlarna zel hale gelme-
siyle, bu ynelimin mimarideki
yansmalar grlmeye balanm-
tr. Bu ekilde dzenlenen planlar,
daha ok manastr kiliselerinde
kullanlmtr.
Nitekim daha nceleri apsis
nnde yer alan sunak masasnn
cemaat tarafndan grlmesini
engellemeyecek ykseklikteki ta
korkuluk levhalar (templon), zeri
Hz. sann hayatndan sahnele-
rin yer ald, dini bayramlarn ve
azizlerin tasvir edildii bir duvara
(ikonostasis) dnmtr. Bu dn-
mn kesin tarihi belli deildir. MS
10. yzyldan balayp Bizansn son
dnemine kadar devam ettii grl-
mektedir. Bu dnemde bakentteki
yaplar arasnda ne tr bir templonu
olduu bilinen tek rnek, Pantok-
rator Manastr Kilisesidir. Ancak
genel kan synthronun bu dnemde
ortadan kalkt ynndedir.
meknlardaki hafiflik duy-
gusu, gk kubbenin eriilmezlii,
yaln ince stunlar, erken Bizans
dneminin ar ruhani ortamndan
uzaklalp cemaati kucaklama, bir
yere ait ya da onun paras olma
duygusunu vermektedir. MS 11.
yzyl ile birlikte d formlarda genel
anlamda ok deiiklie gidilmemi,
cephelere kr kemerler, niler ve
tuladan yaplan geometrik sembol-
lerle hareketlilik kazandrlmtr.

5. Side Piskoposluk Saray ve H Yaps

Roma dneminde olduka

gelimi bir liman kenti olan
Side, daha sonraki alar-
da hzla Hristiyanlk dinini
ve dzenini benimsemitir.
Sidenin ad ana kaynaklarda56
10. yzyla kadar gemekte,
Metropolis olarak da 1400l
yllara dek zikredilmekte; an-
cak bundan sonra ad yalnzca
kilise kaytlarnda gemek-
tedir.57 Bizans dneminde
rabet gren bir yerleim olan
Side, bir piskoposluk merkezi
idi ve kentte bu kuruma ait
byk bir saray58 bulunmak-
tayd (ekil 16). Saraya ait
yap topluluunun iinde, dik-
drtgen planl, drt stunlu,
kubbeli ve Kapal Yunan Ha
planl kk bir apel de yer
almaktayd (ekil 18).59 ekil 18. Piskoposluk Saray plan ve Kk apel (Dai, 1970)

52
Mller-Wiener, 2002, s. 153; Freely, akmak, 2005, s. 195; Krautheimer, 1986, s. 294; Mango, 1975, s. 249.
53
Mller-Wiener, 2002, s. 82; Freely, akmak, 2005, s. 145; Krautheimer, 1986, s. 295.
54
Mller-Wiener, 2002, s. 209; Freely, akmak 2005, s. 175; Krautheimer, 1986, s. 334; Mango, 1975, s. 243.
55
Mathews, 1980, s. 109.
56
Mansel 1978, s.18-19; Eyice 1952, s. 9; Noll, 1993, s. 142; Hellenkemper-Hild, 2004a, s. 116-138; Bean 1999 s. 68.
57
Hellenkemper-Hild, 2004a, s. 377.
58
Mansel, 1978, s. 267; Dai, 1970, s. 10-45.
59
Mansel, 1978, s. 275; Eyice, 1963, s. 82; Dai, 1970, s. 33-38.
60
Mansel, 1978, s. 257-291; Dai, 1970, s. 52-60; Eyice, 1952, s. 17-46; Eyice, 1960, s. 53-60.
 MAKALE 43

H Yaps
Kentte, Bizans dini mimarisine ait
farkl leklerde birok yap olduu
bilinmektedir. Bunlarn bir ksm
tanmlanmtr.60 Kk Bazilikann
mimarisine en yakn bir dier rnek,
Sidenin kuzeydousunda, Piskopos-
luk Saray yaknndaki H yapsdr
(ekil 19).61 Yine bazilika olduu
dnlen byk apsisli yapnn iine
kk, Kapal Yunan Ha planl bir
kilise ina edilmitir. Yapnn da
taan kegen apsis blm ve kareye
yakn ke odalar, girili narteks
blmnn orta Bizans dnemine ait
erken rneklerden birisi olduunu
dndrtmektedir. ekil 19. H Yaps (Kaderli, 2009)

6. Tarihleme ve Sonu

Kk Bazilikann yapm tarihi
iin kesin bir veri olmamakla bir-
likte, yapdan elde edilen mimari
buluntular, M 8. yzyldan son-
ra daha youn bir ekilde kullan-
lan apraz tonozlu Kapal Yunan
Ha plan tipini ve mimari zellik-
lerini iaret etmektedir. Bu plan
tipi geni bir corafyaya yaylm
olup detaylarda yerel farkllklar
gstermektedir; tarada, Anadolu
ve Ege Adalarnda olduka rabet
grm ve 13. yzyla kadar sk-
lkla kullanlmtr.
stanbulda yapm tarihi kesin-
lemi Kapal Yunan Ha planl
yaplar ile karlatrldnda, K-
k Bazilika lek olarak mtevaz
ve mimari olarak ok daha yaln-
dr. stanbulda bu dnem kilisele-
rine zg bir tasarm olan, tayc
elemanlarn d forma yansmas
burada da uygulanm, ancak ke-
mer alnlklarndaki sra pencereler
yaplmamtr. stanbul ve Anado-
ludaki Bizans kiliselerinde son-
radan yaplm narteksler olduka
yaygndr.62 Kk Bazilikada
da narteksin sonradan eklenmi
olduu, ancak ilk bata kilise ile
birlikte planland yapnn temel
izlerinden anlalmaktadr. Yal-
nzca alt duvar sras kalm olan
narteksin st rtsnn kubbeli
mi olduu yoksa krma at ile mi
kapatldn saptamak gtr.
Ancak yan cephedeki hareketliliin
ve pilastrlarn, burada da devam
ettii grlmektedir.
Bazilikann dou ve bat
blmnn uzun dikdrtgen
formu, ge dnem mimarisine has
bir zelliktir; tula ile vurgulanan
kr kemerler ise, zellikle
Komnenoslar dnemi mimarisine
zgdr (ekil 18).63 Sit alannda
bulunan balk ve kaide gibi
mimari elemanlarn lek olarak
buraya uymad, ikincil malzeme
olarak tekrar deerlendirildii
dnlmektedir.

61
Mansel, 1978, s. 285; Ruggieri, 1991, s. 242; Eyice, 1963, s. 82.
62
Fenri sa Camii, Eski maret Camii, Zeyrek Kilise Camii, Kalenderhane Camii, Vefa Kilise Camii, Fethiye Camiinin narteksleri sonradan ina edilmitir. Pala-
iologoslar dneminde eklendikleri iin ni, kemer gibi cephe hareketlilikleri ok kademelidir. Bazlar iki katl nartekse sahiptir.
63
Eyice 1949, s. 44; Eyice 1969, s. 354; Gallas, Wessel, Borboudakis, 1983, s. 37, 243.
44 MAKALE

KAYNAKLAR
1- Alanyal, H. S., 2010, Side Tiyatrosu ve evresi almalar, Kaz Sonular Toplants, XXXII, TTK, Ankara, s. 436-452.

2- Alanyal, H. S., 2011, Side 2010, Kaz Sonular Toplants, XXXIII, TTK, Ankara, s. 521-544.

3- Bean, E. G., 1999, Eskiada Gney Kylar, ev. . Delemen, S. okay, Arion Yay., stanbul.

4- Beaufort, F., 2002, Karamanya, ev. A. Neyzi, D. Trker, Sunanan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits,
Antalya.

5- Bosch, E. C., 1957, Pamphylia Tarihine dair Tetkikler, I. Say: Antalya Blgesinde Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Yayn, V. Seri,
no.17, Ankara.

6- Dai, A., 1970, Side Piskoposluk Saray, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, s-
tanbul.

7- Eyice, S., 1949, znikte bir Bizans Kilisesi, TTK Belleten, c. XIII, say 49, s. 37-51.

8- Eyice, S., 1952a, Amasra Bykadasnda bir Bizans Kilisesi, TTK Belleten, c. XV, say 60, s. 469-491.

9- Eyice, S., 1952, Side ehrinin Erken Hristiyan ve Bizans Devirlerine ait Mimari Eserleri Hakknda bir Tetkik Denemesi, Yaymlanmam
Doktora Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul.

10- Eyice, S., 1960, Sidenin Bizans Devrine ait Binalarnn Sanat Tarihi Bakmndan Deerleri, V. Trk Tarih Kongresi
1217 Nisan 1956, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 53-60.

11- Eyice, S., 1963, Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yayn no. 1587, stanbul niversi-
tesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, Istanbul.

12- Eyice, S., 1969, Trakyada Bizans Devrine ait Eserler, TTK Belleten, 131, c. XXXIII, say 131, s. 325-358.

13- Eyice, S., 1971, Karada ve Karaman evresinde ncelemeler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, yayn no. 999, Baha
Basmevi, Istanbul.

14- Freely, J., akmak, A., 2005, stanbulun Bizans Antlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

15- Gallas, K.., Wesse, M., Borboudakis, E., 1983, Byzantinisches Kreta (Reise und Studium), Hirmer Verlag, Mnchen.

16- Hellenkemper, H., Hild, F., 2004a, Lykien und Pamphylien, Tabula mperii Byzantini 8, Teil 1, Verlag der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften, Viyana.

17- nan, J., 1965, Antalya Blgesi Roma Devri Portreleri, (Rmische Portraes aus dem Gebiet von Antalya), Trk Tarih Kurumu Yayn-
lar, V. seri, no. 21, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

18- nan, J., 1975, Roman Sculpture in Side, Researches in the Region of Antalya, no. 8, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara.

19- nan, J., 1984, Side Apollon Tapna (N, 1) Kazs ve Onarm 1983 yl almalar, VI. Kaz Sonular Toplants, An-
kara. s. 345-366

20- zmirligil, ., 1983, Side, Kaz Sonular Toplants, V, TTK, Ankara.s. 291-296.

21- zmirligil, ., 1984, Side, Kaz Sonular Toplants VI, TTK, Ankara, s. 313-322.

22- zmirligil, ., 1985, Side, Kaz Sonular Toplants, VII, TTK, Ankara, s. 387-396.

23- zmirligil, ., 1986, Side, Kaz Sonular Toplants VIII, TTK, Ankara, s. 127-136.

24- zmirligil, ., 1987, Side, Kaz Sonular Toplants, IX, TTK, Ankara, s. 165-172.

25- zmirligil, ., 1991, Side, Kaz Sonular Toplants, XIII, TTK, Ankara, s. 259-264.

26- zmirligil, ., 1993, Side, Kaz Sonular Toplants, XV, TTK, Ankara, s. 243-252.
 MAKALE 45

27- zmirligil, ., 2000, Side, Kaz Sonular Toplants, XXII, TTK, Ankara, s. 335-344.

28- zmirligil, ., 2002, Side, Kaz Sonular Toplants, XXIV, TTK, Ankara, s. 267-282.

29- Kaderli, L., 2009, Side Apollon, Athena Tapnaklar Kutsal Alan ve Bizans Bazilikalar, Koruma Yaklam ve Tarihi evre Deerlendir-
mesi, MSGS Fen Bilimleri Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul.

30- Knoblauch, P., 1977, Die Hafenanlagen und die anschliessenden Seemauern von Side, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, V. Dizi,
Antalya Blgesi Aratrmalar, Ankara.

31- Krautheimer, R., 1986, Early Christian and Byzantine Architecture, Yale University Press, Londra.

32- Lanckoronski, K. G., 1890, Staedte Pamphyliens und Pisidiens, I. Band, Pamphylien, Viyana.

33- Mango, C., 1975, Byzantinische Architektur, Besler/Elacta, Stuttgart.

34- Mansel, A. M., 1958, 19461955 yllarnda Pamphyliada yaplan Kazlar ve Aratrmalar, TTK Belleten, c. XXII, say
86-Nisan, s. 211-240.

35- Mansel, A. M., 1966, Side Dou ehir Kapsnda Bulunan Silah Kabartmalar, TTK Belleten, c. XXX, say 119, s. 351-
377.

36- Mansel, A. M., 1964, Restaurationen und Umaenderungen des Theaters von Side in Byzantinischer Zeit, Actes du
XII. Congrs International dEtudes Byzantines, Belgrad, s. 239-243.

37- Mansel, A. M., 1978, Side, 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalarnn Sonular, c. 10: Antalya Blgesi Aratrmalar, c.
10, V. seri; Kaz Raporlar ve Bunlarla lgili Aratrmalar, c. 33, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

38- Mller-Wiener, W., 2002, stanbulun Tarihsel Topografyas, ev. . Sayn, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

39- Noll, J., 1993a (ed.), Side im Altertum Geschichteund Zeugnisse, Band I; Inschriften griechischer Stedte aus Kleinasien, Band 43,
sterreichische Akademie der WissenschaftenRheinisch-Westfaellische Akademie der Wissenschaften, Bonn.

40- Noll, J., 1993b (ed.), Side im Altertum Geschichteund Zeugnisse, Band II; Inschriften griechischer Stedte aus Kleinasien, Band 44,
sterreichischer Akademie der WissenschaftenReinischWestfaellische Akademie der Wissenschaften, Bonn.

41- Pekak, M. S., 2008, Kappadokiada Bizans Dnemine ait Ha Planl ki Kilise, Sanat Tarihi Dergisi, say XVII/2-Ekim
2008, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi yayn, zmir, s. 85-113.

42- Pekak, M. S., 2009, Trilye (Zeytinba) Fatih CamisiBizans Kapal Yunan Ha Plan, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

43- Rott, H., 1908, Kleinasiatische Denkmeler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Darstellende Teil, Leipzig.

44- Ruggieri, V., 1991, Byzantine Religious Architecture (582-867,) Its Hstory and Structural Elements, Orientalia Chrstiana Ana-
lecta, Roma.

45- Schultze, V., 1926, Altchristliche Stdte und Landschaften II. Kleinasien, Gtersloh, C. Bertelsmann Verlag.
46 MAKALE

MINERALOGICAL-PETROGRAPHICAL INVESTIGATIONS OF THE BUILDING

BLOCKS AND MORTAR-PLASTER SAMPLES OF THE KNIDOS ANCIENT CITY
AND GEOLOGICAL FACTORS FOR RESIDENTIAL AREA SELECTION
ABSTRACT
Hellenistic-Roman artifacts adorn the ancient city of Knidos which has left many remains as an important
culture, art, religion and trade center. Knidos which suffered attacts by the Persians in 6th century BC has
undergone a period that can be considered golden age in 4th century BC due to being as a member
Attica-Delos maritime union and later, according to Pliny in AD 45, had the title as free city. Early in 4th
century AD under Byzantine rule, they reached back to a welfare period which lasted until the 12th century
AD, but due to declining security in coastal settlement areas the city Knidos was gradually abandoned.
Today in Knidos, ruins of Dionysus Terrace and Temple, Stoa, Apollon Carneios Sacred Site its Temple
and Altar, Rounded Temple and Terrace, Demeter Sanctuary, Little Theatre, Odeon, Bouleuterion, D church
section, can still be determined.
The geology around Knidos consists of Kayaky Dolomite of the Bodrum Nappe, Sarabat Member of
the Ggedii Formation, Limestone Member of the Karabrtlen Formation with Orhaniye Formation
belonging Gulbahar Nappe, Marmaris peridotite of the Marmaris Ophiolite Nappe, Yldrm Formation,
Kos-Nisyros volcanic rock units.
Mineralogical-petrographical investigations were carried out on 24 building block and mortar-plaster
samples which represent various structures in this study. As a result, it was concluded that geographical-
geological factors played an important role in the city location selection, also within the building materials
from rock formations in the region were used, and finally that the volcanic rocks are a result of the eruption
in Kos-Nisyros Island (bottom pumice unit by the 25th century BC, the upper pumice unit 15th century BC).

Knidos Antik Kentinde Kullanlan Yaptalar,

Har ve Svalarn Mineralojisi, Petrografisi ve
Yer Seiminde Rol Oynayan Jeolojik Faktrler
Bu alma, 30.09.2013 tarih ve 2013/5387 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile Kltr ve Turizm Bakanl ile Seluk
niversitesi adna, Sayn Do. Dr. Ertekin M. DOKSANALTI bakanlnda srdrlen Knidos Kaz ve Aratrmalar
kapsamnda gerekletirilmitir.
Knidos Kaz ve Aratrmalarndan ilgi ve yardmlarn hibir zaman esirgemeyen Data Kaymakam Sayn Hamdi
NCye zellikle teekkr ederiz. Knidos antik kentinden derlenen rneklerin analizleri, BB KUDEB Restorasyon ve
Konservasyon Laboratuvarlarnda yaplmtr.

NAMIK AYSAL, SNAN NGEN, Anadolunun gneybat ucundaki ferit almalar dnda; 1858-1859
ERTEKN M. DOKSANALTI, konumuyla antik dnem boyunca yllar arasnda ngiliz, 1967-1977
OKAY AHN, ERGN AIRAN, nemli bir kltr, sanat, din ve yllar arasnda Amerikan kazla-
DERYA AHN, MUSTAFA ERU, ticaret merkezi olmutur. Gerek r, 1987-2006 yllar ile 2012den
MUSTAFA BAYKIR, FATH KOCAIIK1 gnmze dek ulaan grkemli ar- gnmze dek sren Trk kazlar
keolojik kalntlar, gerekse Avrupa olmak zere, drt farkl dnem-
1. Giri ve Tarihe ve Trkiye mzelerinde bulunan de kapsaml kaz ve aratrmalar
Knidos Antik Kenti Knidos kkenli yaptlarla klasik gerekletirilmitir.
Mula li, Data lesi, Tekir yazarlarn eserlerinden edinilen Yzyllarn terk edilmiliine
Burnu olarak adlandrlan yar- bilgiler, bu gr dorular nitelik- karn, Knidosun zellikle sur
madann ucunda yer alan Knidos, tedir. Knidos antik kentinde, mn- duvarlar, kuleleri, limanlar ve

1
Yard. Do. Dr. Namk AYSAL, , Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm, aysal@istanbul.edu.tr; Prof. Dr. Sinan ngen, , Mhendislik Fakltesi,
Jeoloji Mhendislii Blm, ongens@istanbul.edu.tr; Do. Dr. Ertekin M. Doksanalt, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm, ertekin96@sel-
cuk.edu.tr; Okay ahin, BB KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarlar, okaysahin84@gmail.com; Ergn aran, BB KUDEB Restorasyon ve Konser-
vasyon Laboratuvarlar, e-posta:ergun.cagiran@ibb.gov.tr; Derya ahin, BB KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarlar, albayraksahind@gmail.com;
Mustafa Eru, BB KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarlar, e-posta: mustafa.erus@ibb.gov.tr; Mustafa Baykr, BB KUDEB Restorasyon ve Konser-
vasyon Laboratuvarlar, mustafa.baykir@ibb.gov.tr; Fatih Kocak, BB KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarlar, e-posta: fatih.kocaisik@ibb.gov.tr.
 MAKALE 47

ekil 1a-b.
Knidos antik
kentinin genel
grnm (Knidos
Kaz ve Aratrmalar
Arivi).

dier arkeolojik kalntlar daha 18. alanlarnda, Korint Tapnanda, Burgazda bulunduunu, kentin
yzylda Batl aratrmaclar etkile- Gymnasium (Jimnazyum) olarak ad- M 4. yzylda imdiki yerine
mitir. Knidosun yeniden kefi bu landrlan yapda, Kk Tiyatroda, tandn iddia etmilerdir (Bean
yzyln ortalarnda Lord Charle- Nekropol alannda ve Kap Krioda ve Cook, 1952).
mont tarafndan gerekletirilmitir. arkeolojik kazlar ve aratrmalar C. T. Newtondan sonra yaklak
Daha sonra, 1812 ylnda W. M. Le- srdrlm ve bu almalar iki bir yzyl boyunca Knidosta her-
ake, W. Gell ve F. Bedford, Society cilt olarak yaymlanmtr (New- hangi bir kaz almas yaplma-
of Dilettanti iin byk bir aratr- ton, 1863). Newtonun almalar, mtr. Long Island niversitesinin
ma gezisi yapmlardr. Bu gezinin Knidos iin 1. dnem kazlar olarak desteiyle, 1967-1977 yllar
sonular, Knidos iin ilk kapsaml deerlendirilmektedir. arasnda Amerikal arkeolog I. C.
aratrma olarak deerlendirilebilir ngiliz arkeologlar C. M. Cook Love tarafndan yaklak on yl
(Society of Dilettanti, 1840). ve G. E. Bean, Knidos Yarmadasn boyunca srdrlen almalar,
Bilahare, Viskonsl Sir Charles sistematik olarak 1949, 1950 ve Knidos 2. dnem kazlar olarak
Thomas Newton 1858-1859 yllarn- 1955 yllarnda inceleyen en nemli adlandrlmtr. I. C. Love; nl
da British Museum adna Knidosta aratrmaclardr. almalarnn Knidos Aphroditeinin bulunduu-
ilk kapsaml ve planl kazlar sonucunda, ispatlanmam ve nu dnd Yuvarlak Tapnak
gerekletirmitir. Knidosun kent halen sorunlu olan Eski-Yeni ve evresi, Apollon Teras,
plannn da kartld bu dnem- Knidos problemini ileri srmler; Dionysos Tapna/C Kilisesi,
de, Musalar ve Demeter kutsal arkaik ve klasik Knidosun Data- Askeri Liman evresi,Kk
48 MAKALE
Tiyatro, Musalar Kutsal Alan ve
Demeter Kutsal Alan gibi kentin
birok farkl blgesinde almtr
(Love, 1976).
Knidosta 3. dnem olarak
deerlendirilen Trk kazlar,
1987-2006 yllar arasnda Kltr
Bakanl Eski Eserler ve Mzeler
Genel Mdrl adna, Seluk
niversitesinden Prof. Dr. Rama-
zan zgan tarafndan gerekle-
tirilmitir. Knidos 3. dnem kaz-
larnda; 1987-1995 yllar arasnda
Yuvarlak Tapnak Teras ve evresi,
Apollon Teras ve Propylon2, 1992-
1996 yllar arasnda Kap Krio,
1996-2006 yllarnda ise Dionysos
Teras ve Stoas ve Liman Cadde-
si projeleri, yan sra Kk Tiyatro
ve Apollon Terasnda ksa sreli
almalar yrtlmtr.
Knidosta 2006 ylndan sonra
ara verilen kaz ve aratrma al-
malarna, Kltr ve Turizm Bakan-
l ve Seluk niversitesi adna
Do. Dr. Ertekin M. Doksanalt
bakanlnda 2012 ylnda tekrar
balanmtr; bu almalar Kni-
dosdaki 4. dnem kazlar olarak
deerlendirilmektedir. Knidosta
2012 ylndan bugne dek devam
eden srete; antik kentin Nekro-
pol alannda, Kk Tiyatro Bat
Duvarnda (Doksanalt, 2014), D
Kilisesi ve Tiyatronun batsnda yer
alan Merdivenli Caddede kaz ve
aratrmalar yaplmtr.
Gnmzde Data ya da Rea-
diye Yarmadas olarak adlandrlan,
antik ada ise Knidos Yarmadas
diye bilinen yarmada, Anadolunun
gneybat ucunda, dou-bat
dorultusunda, parmak eklinde
Ege Denizine doru uzanmaktadr.
Herodot (Herod. I. 174, 2-3), Knidos
Yarmadasn Bybassos Boazndan
balatr ve sonland bat u nokta-
sndaki Triopion burnuna dek tm
karay Knidos topra olarak vurgu-
lar, nihayetinde kuzeyde Keramei-
kos Krfezi, gneyde Syme (Sm-
beki) ve Rodos Adalar ile snrlarn
belirler. Gnmzde, Marmarisin
yaklak 18 km batsnda, kuzeyde
Bordont koyu, gneyde Hisarn
2. Propylon: Grek mimarlna zg, ncelikli olarak kutsal alanlara ya da antik yap komplekslerine girii salayan antsal kaplardr (J. R. Carpenter, The Propylon
in Greek and Hellenistic Architecture, 1971, s. 1)
arasnda kalan yaklak 2 km ge-
niliindeki bir kstakla Gneybat
Anadoludan Knidos Yarmadasna
geilir (Doksanalt, 2006). Bu ks-
taktan, Knidos topraklarnn en u
noktasn oluturan Deve Boynu
Burnuna (Kap Krio) kadar, 67 km
boyunca devam eden uzun yar-
mada, kuzeyde Gkova Krfezi,
Bodrum Yarmadas, batda Kos ve
gneyde Rodos ve Syme gibi adala-
rn oluturduu bir Adalar Denizi
ile evrilidir. Knidos; Herodotun 5
stadia (yaklak 800 m) olarak isa-
betli bir ekilde geniliini belirledi-
i Bencikte, gnmzde Balkaran
olarak tanmlanan mevkide, 800 m
geniliinde dar bir kstak ile ana
karaya balanr. Buras yarmadann
en dar noktasn oluturmaktadr
ve Pers komutan Harpagosun
M 545 ylndaki aknlarna kar,
Knidosda; 1858-1859da
ngiliz, 1967-1977de
Amerikan, 1987-2006 ve
2012den gnmze dek
sren Trk kazlaryla,
drt farkl dnemde
arkeolojik kaz
gerekletirilmitir.
Knidos halk tarafndan kesilerek,
topraklarn adaya evirdikleri kstak
olarak kabul edilmektedir (Herod. I.
174, 2-5).
Bat Anadolunun bir uzants
olmakla beraber, douda ana kara
ile baland noktada dalk bir
arazi ve zorlu bir geidin bulun-
mas, topografyasnn Rodos, Kos,
Nisyros, Telos ve Syme Adalarna
benzerlii, Knidosa ana karadaki
bir kentten ziyade, ada karakteri
verir. Knidosun tarihi de Kariadan
ok, evresindeki adalar dnya-
s ile benzerlik gstermektedir.
Herodot (Herod. I, 174), Knidosu
Lakedaimonlu gmenlerin kur-
duunu syler. Mytilene, Myndus
ve antik dnyadaki birok kent
gibi Knidos da, aslnda Greklerin,
Euripos(Pausan. VIII. 30, 2) (Erel
vd., 2005) olarak adlandrdklar
dar bir boazla balanan iki liman
eklinde, ana karaya yakn bir ada
zerine kurulmutur. Herodot
(Herod. I, 174) ve Thucydidesin (I,
4, 8) ifadelerinden, Knidosta Dor
yerleiminden nce de bir isknn
olduu aka anlalmaktadr.
Knidosun erken dnem tarihi ile
ilgili ilk bilgileri, ksmen de olsa,
19. yzylda gerekletirilen ilk
almalardan renmekteyiz. J. T.
Bentin, 1888 ylnda Kap Krioda,
kstak zerinde yapt aratrma-
larda, doa artlarnn gn yz-
ne karm olduu mezarlar ve
Kykladik idoller, M 3000lerde
yani erken Bronz anda burada
bir yerleim olduunu ve Knidosun
Ege kltrleri ile balantsn aka
gstermektedir (Bent, 1888). Ancak
gerek Kap Kriodaki buluntularla
gerekse mezarlarla ilgili olarak
elimizde bugn hibir veri bulun-
mamaktadr.
Peloponezde bir liman kenti
olan Pyloselede bulunan ve M
13. yzyla tarihlenen tabletlerde,
Knidostan ve halkndan bahse-
dilmektedir. Bu yazl belgeler, o
tarihlerde blgede bir yerleimin
olduunu ve M 2000nin sonla-
rna doru Grek anakarasyla olan
balantsn gstermektedir. zel-
likle Askeri Liman evresinde
gerekletirilen kazlarda bulunan
Kameros stilinde vazolar ve Miken
seramik paralar, bu yazl verileri
dorular niteliktedir (Love, 1976;
zgan, 2002).
Antik literatrde, Knidosun
kuruluu Dor kkenine ve Spar-
tal kahraman Triopasa balanr.
Diodoros (V. 61, 2-3), Thessaliadan
kap Knidos topraklarna gelen
ve burada kendi ad ile anlan
Triopionu kuran kiinin, Triopas
olduunu syler. Diodoros, fetihle-
rine devam eden Triopasn kentte
yalnzca kutsal bir alan oluturma-
dn, bir yerleim de kurduunu
aktarr. Kos, Rodos Adalar ile
Gneybat Anadolu kylarnda
tutunabilen Dorlar, durumlarn
glendirmek iin Dor Hexapo-

lis (Dor Alt Kent Birlii) adyla
tannan; Rodosta Lindos, Cami-
rus, Ialysos ve Kos, ana karada ise
Knidos ve Halikarnassos olmak
zere alt kentten oluan bir birlik
evresinde toplanmlardr.
Knidosda, M 6. yzylda
Helen dnyasnn kutsal kenti
olan Delphoideki (Delfi) Apol-
lon Tapnann kutsal alanna,
Yunanistanda tmyle mer-
merden yaplm ilk yap olan ve
maliyeti ok yksek bir hazine evi
ina ettirilmitir (zgan, 2002).
Perslerin M 546 ylnda Lidya
Krallnn bakenti Sardesi alp
Bat Anadoluda yaylmaya bala-
masnn ardndan, Knidos da Pers
egemenlii altna girmi ve Pers
savalarnn ardndan, M 5. yz-
ylda Attik-Delos Deniz Birliine
katlmtr. Bu dnemde kent; zen-
ginliini ve cmertliini gstermek
zere yine Delphoiye, duvarlar
dnemin nl ressam Polygnotosa
tezyin ettirilen grkemli bir stoa3
yaps ina ettirmitir.
Knidos, M 387 ylnda Kral
Bar ile tekrar Pers egemenliine
geer. Buna karlk, M 4. yzylda
Knidos iin altn a olarak nitelen-
dirilebilecek bir dnem balar. M
4. yzyln ortalarnda Knidosun
Arkaik ve Klasik dnem yerleimi-
nin zerine, yeni ve daha modern
bir planlama ile bugnk arkeolojik
alan tekil eden bir dzenleme
yaplmtr (Gerkan, 1924). Bu
dnemde, Yunanistann drt bir
yanndan sanatlar Knidosa davet
edilmi, kentin kutsal alanlar ve
yaplar devrin en nl sanatla-
rnn eserleri ile bezenmitir. Bu
eserler arasnda, nl Demeter hey-
keli, Bryaksisin Apollon, Skopasn
Athena ve Dionysos heykelleri
saylabilir. Kukusuz, bunlar arasn-
da Praxitelesin Knidos Afroditi en
nemlisidir.
Knidos, M 2. ve 3. yzyllarda
Ptolemaios Krall, Seleukos Kral-
l ve son olarak Rodos Devletinin
nfuzu altna girmitir. M 2. ve 3.
3
Antik Yunan mimarisine zg, st kapal, tek ya da iki katl, uzunlamasna bir plan dzeni gsteren stunlu galeri. levsel olarak da, agorada bulunan halkn
dinlenebilecei, gne ve yamur gibi doal faktrlerden korunabilecei antik yap tr.
4
Antik Roma ve Yunan mimarisinde tek sra stun dizisiyle epeevre snrlanm plan tipi.
yzyllar, Knidos iin bir kalknma
ve zenginleme dnemi olmutur.
Tpk M 4. yzylda olduu gibi,
M 2. ve 3. yzyllarda da, Diony-
sos Tapna, Stoa, Apollon Kar-
neios Altar, Yuvarlak Tapnak vd.
antsal yaplar ina edilmitir.
M 1. yzyl; Romada i kark-
lklarn ba gstermesi, Pontus Kral
Mithridates VI ile olan mcadeleler,
korsanlk faaliyetlerinin artmas, vb.
nedenler yznden tm Akdeniz
havzasnda gvensizliin hkim
olduu bir dnem olarak kabul edil-
mektedir.Mithridates savalarnda
Knidosun Romaya destek ve yar-
dmda bulunmas, Romal komutan
Sullann kente ayrcalklar tanma-
syla dllendirilmitir. Romayla bu
iyi ilikiler, zellikle Knidoslu Gaius
Julius Theopompos ve ailesinin
Caesarla balantlar sayesinde daha
da gelimitir. Pliniusun (Plin. N.h.
5, 104-109) ifadesine gre, Knidos
M 45 ylnda Caesarn isteiyle,
civitas libera et immunis (zgr
kent) statsn kazanmtr. MS 2.
yzyln balarna tarihlenen yaztlar,
kentin hl vergiden muaf olduunu
gstermektedir.
Duvar resimleri ve mozaiklerle
ssl ihtiaml evler Knidosun ge
Antik dneme kadar zenginliini
koruduunu gstermektedir. Kni-
dos piskoposluk merkezi olarak da
listelerde yer almaktayd ve kentin
merkezi alanlarna ve baz eski
kutsal yerlere ina edilmi bazili-
ka planl be farkl kilise, yalnzca
Knidos halknn dindarln deil,
ayn zamanda Hristiyanlk dne-
minin etkilerini de gstermektedir.
Knidos, MS 7. yzylda Araplar
tarafndan Kos ve Rodos ile birlikte
ksa bir sre igal edilmitir. Ancak
Piskoposluk listelerine gre, kent
MS 12. yzyla dek varln srdr-
mtr. Kumyerdeki buluntularn
gsterdii zere, bu dnemde
gvensiz bir ortamda bulunan ky
kentlerinin i blgelere ekilmesi
olgusu Knidos iin de geerlidir ve
kent zaman iinde terk edilmi-
MAKALE 49
tir. Bununla ilgili olarak yle bir
tahmin yrtlebilir: Korsanln
artmasyla ky blgelerinin tehli-
keli bir hal almas ve gelien gemi
teknolojilerinin ticaret rotalarn
deitirmesi, kentin ticari avantaj-
n kaybetmesine neden olmutur.
Ayrca su ktlnn balamas da
kentin terk edilmesine neden olabi-
lecek etkenlerden biridir.
Dionysos Teras ve Tapna
Kentin bat blmnde en alt
ksmda yer alan teras, adn burada
bulunan Dionysos Tapnandan
almtr. Dousunda Kk Tiyat-
ro, batsnda Liman Caddesi ve
kuzeyinde Stoa ile evrelenmek-
tedir. Ge Antik dnemde kiliseye
evrilen (KC Kilisesi) tapnak, yon
dzeninde olup peripteral4 planl-
dr ve yapdaki Dionysos konulu
frizlerden bir ksm gnmze dek
ulamtr (ekil 2a ve 2b).
Stoa
Dionysos Terasnn kuzeyinde
yer alan Stoa, 130 m uzunluunda
dr, yan yana dizilmi 5 m x 4 m
boyutundaki yirmi be mekn ve
nlerindeki stunlu galeriden olu-
maktadr. Helenistik dnemde ina
edilen yap, MS 2. yzylda yenilen-
mi ve n tarafna Korint dzenin-
de yaplan stunlu bir galeri ile son
halini almtr. Stoa, MS 3. yzyln
ortalarnda yklm ve bu alan bir
daha kullanlmamtr (ekil 2a, b).
Apollon Karneios Kutsal
Alan, Tapnak ve Altar
Kentin batsnda, orta terasta bulu-
nan Kutsal Alana, Dou-Bat Cad-
desi ile Liman Caddesinin kavak
noktasnda yer alan Propylondan
girilmektedir. Terasn gneyin-
de yer alan tapnak, 19 m x 11 m
llerindedir. Tapnan hemen
karsnda, douda 11,20 m x 6,70
m boyutlarnda, dikdrtgen planl
Altar yer alr. n cephedeki mer-
divenle esas altar masasna ulalr.
Bu masa, taraftan, beyaz mer-
mer bloklardan yaplm bir frizle
50 MAKALE

ekil 2a. Dionysos Teras ve Tapna ile Stoa (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi).

ekil 2b. Askeri Limandan Dionysos Teras, Stoa ve Kutsal ekil 3a. Dor Tapna, Apollon Karneios Kutsal Alan ve Yuvarlak
Alanlar (3D rekonstrksiyon) (Erdhart, 2011) Tapnak Teras (3D Rekonstrksiyon) (Bankel, 2009).

erevelenmitir. Kazlar esnasnda
baz friz bloklar bulunmu olup
gnmzde Marmaris Mzesinde
sergilenmektedir. Bu frizlerde,
dans eden Nympheler, Irmak
Tanrs vd. tasvir edilmitir. Bloklar
zerindeki yaztta, Nymphe figr-
lerini ve frizleri yapan heykeltra-
larnn adlar da yer almaktadr:
Antiochial Theon ve Knidoslu
Zenodotos. Ayrca, Altara ait, ze-
rinde Apollon Karneios yazan iki
yazt daha vardr (ekil 3a).
Yuvarlak Tapnak ve Teras
Kentin en st teraslarndan birin-
de, bat u noktasnda, Yuvarlak
Tapnak yer almaktadr. Tapnan
ap yaklak 17 m olup Korint
dzenindedir ve M 2. yzyla
tarihlenmektedir. Yapya giri, dou
tarafndaki bir merdivenle salan-
maktayd (ekil 3b).
Demeter Kutsal Alan
Tarm ve bereket tanras
Demeterin Kutsal Alan, bu
tr klt alanlarnda olduu gibi
genellikle kent merkezinin dn-
dadr; bu alan, Akropoln altnda,
kayadan bir terasn zerindedir.
ngiliz Arkeolog Newton burada
1857 / 1858 knda kazlar yapm
ve gnmzde British Museumda
sergilenen Knidoslu Demeter
gibi birok nemli buluntuyu gn
yzne kartmtr. Ana kaya-
nn neredeyse dz bir hat ekilde
ykseldii ksmda baz klt nileri
ilenmitir. Asl kutsal alan, altta
 MAKALE 51

ekil 4. Demeter Kutsal Alan (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi)

ekil 3b. Apollon Teras ve Yuvarlak Tapnak (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi) ekil 5. Kk Tiyatro (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi)

yer alan yaklak 75 m x 40 m mermer bloklar kullanlmtr. ki boyutundan dolay (20 m x 12 m)

boyutlarndaki byk terasta yer
almaktayd (ekil 4).
Kk Tiyatro
Ana kara blmnde, yamacn
gneyine ve Ticari Limana hkim
bir konumda ina edilen Kk
Tiyatro, Greko-Romen slubunda
ina edilmitir ve yaklak 5.000
kiiliktir. Orkestra at nal formun-
dadr. Seyirci sralarnn iki ucun-
da, douya ve batya yerletirilmi
tonozlu iki giri (parados) bulun-
maktadr. Bu blmn inasnda
yerli kire ta ve konglomera ile
katl olduu dnlen sahne bi-
nas birok kez onarm grmtr.
Kazlarda ortaya karlan mimari
bloklar, stunlar ve heykeller; sah-
ne yapsnn, nilerle ve bunlarn
ilerine yerletirilmi heykellerle
sslendiini gstermektedir. lk
kez M 2. yzylda ina edildii
dnlen tiyatro, MS 1. ve 2. yz-
yllarda son eklini almtr.
Odeon
Limann biraz yukarsnda, daha
douda kk bir theatron daha
bulunmaktadr. Bu yap kk
mzik gsterilerinin yapld bir
deion5 olmaldr (ekil 6). Yap,
birbirini kesen teras destek duvarla-
rnn kesine, uzun bir dikdrtgen
formunda ina edilmitir. Oturma
sralarnn plan eyrek daire eklin-
dedir. Oturma yerleri iin buradaki
konglomera kayalk dzeltilmi,
daha sonra nlerine gri mermer ba-
samaklar yerletirilmitir. zleyiciler,
her iki yanda yer alan giri kapla-
rndan geip ortadaki merdivenden
karak oturma yerlerine dal-
yorlard. Kire tandan yaplm
ve mermer levhalarla kaplanm

5 Antik Yunan mimarisinde mzik gsterileri, iir dinletileri, vd. yapld kk gsteri mekn.
52 MAKALE
ekil 6. Odeon ve D Kilisesinin kubak
grnm (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi)
basamaklar zerindeki stun sras,
sahne sonunu oluturmaktadr.
Bu blmn n tarafnda, orkestra
iinde, bir konumac krss veya
bir altardan kalmas muhtemel,
adet kaba ta levhann fragmanlar
hl durmaktadr.
Bouleuterion
Korint Tapnann yer ald tera-
sn en d, bat kenarnda yer alan
Bouleuterion6 yaps, bugn ksmen
grlen halini muhtemelen MS 2.
yzylda almtr (zgan, 2002).
Yarm daire eklinde dzenlenmi
oturma sralarndan gnmze,
yalnzca krk talardan yaplm te-
mel ksmlar kalmtr. Ta krklar,
sanki betondan dklm grnt-
s verecek kadar salam bir ekilde
harla btnletirilmitir. zerine
oturma sralarnn ina edildii
tonozlu alt yap sistemleri de ayn
malzemedendir.
2. Jeoloji
Knidos antik kenti Data
Yarmadasnda yer almaktadr;
blge; Likya Naplar olarak bili-
nen bir dizi tektonik birlik (Bodrum
Nap, Glbahar Nap, Marmaris
Ofiyolit Nap) ile Pliyosen-Kuvater-
ner yal karasal ve denizel keller,
6 Eski Yunan kentlerine zg, kent konseyinin topland yap.
ekil 7. Knidos antik kenti vaziyet plan (Knidos Kaz ve Aratrmalar Arivi)
D Kilisesi
D Kilisesi, Knidos antik kentinin
iki limanndan biri olan askeri li-
mann dousunda, Liman Caddesi
olarak adlandrlan kuzey-gney
aksndaki caddenin batsnda yer
almaktadr. Amerikal arkeologlar
tarafndan ksm olarak kazlan
kilise, 2014 yl kaz sezonun-
da tekrar balatlan almalar
sonucunda byk lde ortaya
kartlmtr. Kilise, 36 m uzunluk
ve 16 m genilikte olup dou-bat
dorultusunda konumlandrl-
m nefli bir bazilika planna
sahiptir. Yap; narteks, naos, bema
ve apsise ek olarak, apsisin iki
yanna yerletirilmi yan apsisler
ve tek nefli bir apelden meyda-
na gelmektedir. Ana nefte yer
alan altar odasnn n gri-beyaz
ve krmz renkte yldz motifli
mermer mozaikler ile sslenmi-
tir. Dikdrtgen planl nartekse
volkanik kayalar, yama molozu ve
alvyon kellerinden olumakta-
dr. Data Yarmadasnda yaylm
sunan jeolojik birimler (ekil 7),
stratigrafik konumlar (ekil 8) gz
nne alnarak, srasyla aada
deerlendirilmektedir:
batda yer alan sekiz basamakl
bir merdiven ulalmakta ve iki
ayr kapdan girilmektedir. Yapya
giriin bu denli yksek bir seviye-
de olmas kilisenin ykseltilmi bir
yerde ina edildiini gstermekte-
dir. Kilise muhtemelen, Knidosta-
ki dier rneklerde olduu gibi,
antik bir tapnak ya da bir bazilika
zerine ina edilmitir. Kilisenin
inas srasnda yakn evresinde-
ki eski yaplara ait malzemelerin
devirme olarak kullanlmas, bu
sav desteklemektedir. zellikle
kilisenin orta apsisinde, Knidos-
lu zengin tccar Theopompos
ve ailesini onurlandrmak iin
yaplm, yuvarlak formlu bir anta
ait, gri-mavi renkli mermer bloklar
kullanlmtr. Birden ok yapm
evresi bulunan D Kilisesinin, ilk
olarak MS 5. yzyl sonu - MS 6.
yzyl ba arasnda ina edildii
dnlmektedir (ekil 6).
2.1. Bodrum Nap
2.1.1. Kayaky Dolomiti (TrJk)
Kaln dolomit ve dolomitik kire-
talarndan oluan birim, enel
vd. (enel vd., 1994) tarafndan
adlandrlmtr. Birim; masif ve/
veya kaln ve ok kaln tabakal,

ekil 8. Data Yarmadas ve Knidos Antik Kenti evresinin jeoloji haritas (enel ve
Bilgin, 1997).
siyah, siyahms gri, gri, bazen ak
gri, kirli beyaz renkli, sk erime
boluklu, yer yer dalgan, kt
kokulu dolomitlerden oluur. Ka-
yaky dolomitinde seyrek de olsa,
gastropod ve silik alg izleri izlenir.
En st dzeylerinde dolomitik
kiretalar yer alr. Birim iinde
bazen breik dzeyler bulunur.
Kayaky Dolomiti s karbonat
elf ortamnda kelmitir ve fosil
ieriine gre Orta Triyas-Alt Jura
(Liyas) yal kabul edilmitir (enel
ve Bilgin, 1997).
2.1.2. Ggedii Formasyonu
(Kg)
Fethiyenin kuzeyinde yer alan
Ggedii formasyonu, ilk defa e-
nel vd. (enel vd., 1989) tarafndan
adlandrlmtr. Birim; ince-orta-
kaln tabakal, gri, koyu gri, bej,
krem, ak gri, yeilimsi gri, bazen
siyahms gri, pembe, ak kahve ve
kirli sar renklerde, kalsitrbidit ara
dzeyli mikrit ve rtl mikritler-
den oluur. Formasyon iinde; yer
ekil 9. Knidos inceleme alannn genelletirilmi stratigrafik
stun kesiti (enel ve Bilgin, 1997).
yer rekristalize kireta, dolomit ve
dolomitik kireta dzeyleri izle-
nebilir. Kayaky dolomiti zerinde
uyumlu olarak yer alan Ggedii
formasyonu, stten Karabrtlen
formasyonu tarafndan muhteme-
len uyumsuz olarak rtlmektedir.
Yaklak 850 m kalnlktadr (enel
ve Bilgin, 1997).
2.1.2.1.Sarabat yesi (Kgs)
Sarabat yesi; ince-orta tabakal,
kirli beyaz, krem, pembe, sarms
kahve vb. renklerde, ince rekris-
talize kireta ara dzeyli, rt,
radyolarit ve silisli eyllerden olu-
ur. Yer yer metamorfik marn ve
metakil ta ile ok az oranda kum-
lu dzeyleri kapsar. Killerin fazla
olduu kesimlerde pirit kristalleri,
kum orannn artt kesimlerde de
limonitlemi demirli kongresyon-
lar izlenir (enel ve Bilgin, 1997).
2.1.3. Karabrtlen
Formasyonu (Kka)
Yer yer bloklu flile temsil edilen
birim, Philippson (Philippson,
MAKALE 53
1915) tarafndan adlandrlmtr.
Birim; ince-orta-kaln tabakal, gri,
siyahms gri, yeilimsi gri, siyah,
ak kahve, sarms kahve, kirli
sar, krmz vb. renklerdeki kum-
ta ve silttalarndan oluur. Yer
yer kumlu-killi kireta, mikrit,
rtl mikrit, kalsitrbidit, marn
gibi dzeyler, yer yer de serpan-
tinit, bazik volkanit, kireta vb.
bloklarn kapsar. Genelde kaotik
yap gsterir; yanal ve dey yn-
de sk kayat tr deiimi sunar.
Tabannda yer yer kireta ve
rt elemanl breler (Sirna brei:
Graciansky, 1972) yer alr (enel
ve Bilgin, 1997).
2.1.3.1. Kireta yesi (Kkak)
Kireta yesi; ince-orta, yersel
kaln tabakal, bej, pembe, krem,
gri, yeilimsi gri renkli, yer yer
rtl mikritik kireta ve kalsi-
trbiditlerden oluur. Kiretalar
ar deformasyon nedeniyle bazen
blok grnm almtr (enel ve
Bilgin, 1997).
54 MAKALE

2.2. Glbahar Nap
2.2.1. Orhaniye Formasyonu
(JKo)
Mikrit ve rtl mikritlerden oluan
Orhaniye formasyonu, Mehur,
vd. (Mehur, vd., 1989) tarafndan
adlandrlmtr. Birim; ince-orta
yersel kaln tabakal, gri, bej, krem,
yeilimsi gri, kirli sar, pembe,
krmz renklerde, yer yer kalsitr-
bidit ara dzeyli mikrit ve rtl
mikritlerden oluur (enel ve Bilgin,
1997). Birim ierdii fosillere gre,
Jura-Kretase yal kabul edilmitir
(Mehur, vd., 1989; enel, vd., 1994;
Bilgin, vd., 1997).
2.3. Marmaris Ofiyolit Nap
Serpantinit bir hamur iine makas-
lanarak yerleen; kireta, rtl tabakalanmal, gri, yeilimsi gri, ak
kireta, dolomit, radyolarit, rt,
volkanit vb. kaya trlerini kapsar.
Kaotik bir yapda olan birimin
iinde, yer yer harzburgit, dunit,
gabro, diyabaz ve serpantinlemi
harzburgit ve dunitler izlenir (enel
ve Bilgin, 1997).
2.3.1. Marmaris Peridotiti
(Kmo)
Genelde harzburgit ve yer yer
dunitlerden oluan birim, apan
(apan, 1980) tarafndan adlan-
drlmtr. Marmaris peridotitinin
egemen kaya tr harzburgittir.
Birim yer yer serpantinlemi harz-
burgit ve dunitler kapsar. Dunitler
kk ktleler halindedir. Marmaris
peridotitinde, yer yer kk diyabaz
ve gabro ktleleri de yer alr (enel
ve Bilgin, 1997).
2.4. Yldrml Formasyonu
(Ply)
Yldrml formasyonu, hem karasal
hem de denizel kelleri kapsar.
Birim; orta-kaln, bazen de ince
kahve, yeil, kirli sar ve beyaz renk-
lerde konglomera, kumta, kilta,
marn ve yer yer de killi kireta ve
kiretalarndan oluur. Konglome-
ralar peridotit, rt, radyolarit, do-
lomit ile kireta akllarn kapsar.
Yer yer dzgn tabakalanmal, yer
yer de apraz tabakalanmal, bazen
de laminal dzeyleri kapsar (enel
ve Bilgin, 1997).
2.5. Kos-Nisiros Volkanitleri
(Qkn)
alma alan; bat kesiminde Kos
ve/veya Nisiros Adalarnda bulu-
nan volkanik merkezlerden iddetli
patlamalar sonucunda, havadan
gelerek genellikle ukur alanlar
doldurmu olan tf, sngerta ve
lav paralarndan oluur.
2.6. Yama Molozu (Qym)
Genel olarak yksek eimli yama-
lar boyunca birikmi blok, akl,
kum ve killi malzemelerdir. Tekto-
nik faaliyetlerin youn olduu alan-
larda, ykselmeyle birlikte anan
malzemelerin yamalar boyunca
birikmesiyle olumutur.
2.7. Alvyon (Qal)
akl, kum ve amur birikintilerin-
den oluur. Ayrca, ky eridindeki
kum ymlar da alvyon olarak
deerlendirilmitir.

3. Yaptalarnn, Har ve Svalarn Mineralojisi ve Petrografisi

Knidos antik kentinde bulunan
yaptalar; sva ve harlardan
alnan toplam 24 rnein mine-
ralojisi ve petrografisi, optik ve
XRD analizleri kullanlarak detayl
olarak belirlenmitir. Alnan her almlarnda, hem deme ve duvar
rnee ait saha fotoraflar ile yapmnda kullanlan yaptalarn-
kaln kesit ve ince fotoraflar ve dan, hem de antik kentin zeri-
detayl petrografik tanmlar aa- ne kurulduu formasyonlardan
daki tabloda verilmitir. rnek rnekler alnmtr.

Tablo 1. Knidos Antik Kenti Yaptalar, Har ve Svalarnn Mineralojik-Petrografik Tanmlamas

rnek Numaras rnek Tr Tanmlama

Kayacn eser miktarda (< %1) kuvars ve kil ieren, re-kristalize, sparit damarl kireta, dolomitik kireta.
1 Yapta rnekte yaplan XRD analizinde kayacn byk oranda kalsit ve ok az oranda dolomit minerali ierdii
belirlenmitir. Tiyatronun ana oturma basamaklarnda kullanlmtr (ekil 10).

Kaya yaplarn temellerinin oturduu doal zemin koullarndan alnm olup mikaist olarak tanmlanmtr.
2 Taban ta Petrografik incelemelerde ve XRD analizlerinde kaya ierisinde kuvars, muskovit, albit ve klorit (klinoklor)
minerallerinin varl belirlenmitir. Yer yer beyaz renkli hidrotermal kuvars damarlaryla kesilmitir (ekil 11).

Kayacn gerek petrografik incelemelerde gerekse XRD analizlerinde tmyle kalsit minerallerinden oluan bir re-
3 Yapta
kristalize kireta olduu grlmtr. Duvar ta olarak kullanlmtr.
 MAKALE 55

Kaya tmyle kalsit minerallerinden oluan, ok az oranda kil ieren sparit damarl mikritik bir kiretadr. Duvar
4 Yapta
yapmnda kullanlmtr.

Kaya kalsit ve ok az oranda da dolomit minerali ieren beyaz renkli, orta-iri kristalli bir mermerdir. Granoblastik
5 Yapta
dokuludur. Tiyatronun ana oturma basamaklarnda kullanlmtr.

Tiyatro ana meknnda, oturma basamaklarnn altnda doal zemin koullarn oluturan tflerdir. Hamuru
ksmen cams, ksmen de altere olmu ve montmorillonitik kile dnmtr. Kaya genel olarak litik tf olarak
6 Taban ta
adlandrlm olup ponza ve bazik volkanik kaya paralar ierir. Yaplan XRD analizlerinde kuvars, sanidin,
plajioklas ve montmorillonit minerallerinin varl belirlenmitir.

%25-30 orannda balayc ieren bir sva rneidir. Sva yapmnda kullanlan agregalar genel olarak tula
7 Sva krklar, mermer, kuvars, ponza ve volkanik kaya paralarndan olumaktadr. Yer yer kire topaklar gzlenir.
Agregalarn yuvarlaklklar ktve genel olarak kelidir.

%30 orannda balayc ierir. Arlkl olarak cams volkanik kaya paralar, metamorfik kaya paralar, tula
8 Har krklar, feldspat, kuvars ve mika paralar ile fosil kavk krntlar gzlenir. ok az oranda mafik mineral krnts
ierir. Yersel olarak kire topaklarna rastlanr. Agregalarn yuvarlaklklar ktve genel olarak kelidir.

%20-25 orannda balayc ierir. Balayc kendi ierisinde homojen bir yap gsterir. Volkanik ve mermer gibi
9 Sva metamorfik kaya paralar ierir. Kaya paralarnn yan sra kuvars ve plajioklas gibi mineral krklarna da
rastlanr. Geri kalan agregalar tmyle tula krklarndan oluur.

%30 orannda balayc ierir. Balayc kendi ierisinde homojen bir yap gsterir. Agregalarn geneli tula
10 Sva krklarndan oluur. Volkanik ve mermer gibi metamorfik kaya paralar ierir. Kaya paralarnn yan sra kuvars
ve plajioklas gibi mineral krklarna da rastlanr.

Balayc oran %25-30 olup balaycnn kendi ierisindeki homojenlii iyidir. Agregalarn geneli kaya paralar-
dr. rnekte ayrca %5-10 orannda kire topa vardr. Kaya paralarnn geneli volkanik olup yer yer metamorfik
11 Har
paralar (ist tr) ve kumta bulunmaktadr. Mineral olarak kuvars ve yer yer mikalar mevcuttur. Agregalar az
yuvarlak-yuvarlak formdadr.

Balayc oran %25-30tir. Agregalarn geneli kaya paralardr. rnekte ayrca ok az kire topa ve mika, yer
12 Har yer kuvars ve plajioklas ile %15 civarnda mermer kr vardr. Kaya paralar ponza, ist ve fillattr. Agregalar az
yuvarlak-yuvarlak formdadr.

%2025 orannda balayc ierir. Agregalarn geneli kaya paralar ve mineral krklarndan oluur. Kaya
13 Har paralarnn ou ponzadr. Minerallerin geneli kuvars olup yer yer plajioklas ve nadiren amfibol bulunmaktadr.
Agregalar az yuvarlak-yuvarlak formdadr.

ok az kil ieren kumlu ve breik dokulu bir kiretadr. Kayatan yaplan XRD analizlerinde, ounlukla kalsit ve
14 Yapta
daha az oranda kuvars mineralinden olutuu grlmtr.

Zeolitik tf. Yaplan XRD analizlerinde feldspat (anortoklas), analsim tr zeolit ve klinoklor tr klorit minerallerin-
15 Yapta
den olutuu grlmektedir. Andezitik veya dasidik karakterli bir tfn alterasyonu ile gelimi olmaldr (ekil 12).

ok az oranda kil ieren sparit damarl mikritik kiretadr. Yaplan XRD analizlerinde tmyle kalsit minerallerin-
16 Yapta
den olutuu grlmtr (ekil 10).
56 MAKALE

Kaya tmyle kalsit minerallerinden oluan iri kristalli, isti dokulu bir mermer rneidir. XRD analizlerinde
17 Yapta
tmyle kalsit minerallerinden olutuu grlmtr (ekil 10).

%20-25 orannda balaycya sahiptir. rnekte %10 civarnda kire topa ve %5-10 orannda mermer
18 Har paralar mevcuttur. Kaya paralar volkanik (bazalt), ist ve fillattr. Minerallerin geneli kuvars olup nadiren
piroksen bulunmaktadr. Agregalar az yuvarlak-yuvarlak formdadr.

%25-30 orannda balaycya sahiptir. Agregalarn genelini volkanik kaya paralar (ponza) olutururken
19 Har nadiren ist paralarna da rastlanr. Ayrca az miktarda kireta paras, yer yer mineral krntlar (kuvars ve
plajioklas) bulunmaktadr. Agregalar yuvarlak formdadr.

%25 orannda balaycya sahiptir. Agregalarn geneli kuvars ve volkanik kaya paralardr. Ayrca %510
20 Har orannda kire topa, %3-5 orannda mermer kr, eser miktarda mika bulunmaktadr. Agregalar az yuvarlak-
yuvarlak formdadr.

%20-25 orannda balaycya sahiptir. Agregalarn geneli kaya paralar olup yer yer mineral krklar bulun-
21 Sva maktadr. Kaya paralar ponza ve bazik volkanik kaya paralardr. Mineraller ise kuvars, plajioklas, alkali
feldspat ve yer yer mikadr. Agregalar az yuvarlak-yuvarlak trdedir.

%20-25 orannda balaycya sahiptir. Agregalarn geneli kaya paralardr. Kaya paralarnn geneli bazaltik-
22 Sva andezitik olup yer yer ponza tr kaya paralar vardr. Ayrca %5-10 orannda mermer kr ve yer yer kuvars
krklar bulunmaktadr. Mineral olarak kuvars ve plajioklas mevcuttur. Yersel olarak kire topaklarna rastlanr.

%30-35 orannda balaycya sahiptir. Agregalarn geneli tula paralardr. rnekte tula paralar dnda
23 Har %2-3 orannda kire topa, %20-25 orannda kuvars ve kaya paralar (ponza) vardr. rnekte ayrca, yer yer
alkali feldspat vardr. Kum agregalar az yuvarlak-yuvarlak formdadr.

Kaya bir akl tadr. ounlukla bazalttan oluan akllar, karbonatl bir balayc ile tutturulmutur. Yaplan
24 Yapta
XRD analizinde kalsit, plajioklas ve piroksen minerallerine rastlanmtr (ekil 12).

4. Yer Seiminde Rol Oynayan Jeolojik Faktrler

Knidos antik kentinin yer seimin-
de ve yaplarn konumlandrlma-
snda jeolojik faktrler n plana
kmaktadr. rnein, Knidos bir
koy ierisinde konumlandrlm ve
Ege Denizinden gelebilecek dalga
etkilerine kar doal bir engel
ile korunmutur. Kent genelinde
yaygn olarak kullanlan kireta
ve dolomitik kiretalar ise, Data
Yarmadasnn jeolojisini oluturan
formasyonlardan seilmitir. Gerek
antik alarda gerekse gnmzde,
yakn evredeki formasyonlarn ya-
pta olarak kullanlmas yaygndr.
Ancak formasyonlarn oluumuyla
fiziksel ve mekanik zelliklerinin
yan sra, zaman iinde vuku bulan
sra d olaylarn da yer seiminde
nemli bir rol oynad grlmek-
tedir. Knidos antik kenti tiyatro
alannn yer seimi byle farkl bir
tercihi yanstmaktadr. Tiyatronun
oturma basamaklarnn, evredeki
dier birimlere oranla daha kolay
ilenebilen tfler zerine yerle-
tirildii grlmektedir (ekil 13).
Kos-Nisiros volkanitleri olarak
adlandrlan bu birimin oluum
mekanizmas da ilgintir. Kos-
Nisiros volkanitleri, gnmzde
de aktif olan, Helenik Yayna bal
magmatik faaliyetlerin bir sonucu
olarak gelimitir. Data Yarmada-
sndaki tflerin, Kos veya Nisiros
Adalarndaki volkanizmadan kay-
naklanm olma ihtimali yksektir.
Son yllarda Data Yarmadasnda-
ki tflerde yaplan detayl mine-
ralojik-petrografik analizler, bu
kayalarn, Nisiros volkanndaki bir
patlamann ardndan blgeye ulap
depoland ihtimalini kuvvetlen-
dirmektedir (Genaliolu-Kucu,
2014) (ekil 14).
 MAKALE 57

ekil 10. Yaptalar, har ve svalara ait saha fotoraflar: (a) kaln kesit, (b) ince kesit.
58 MAKALE

ekil 11. Yaptalar, har ve svalara ait saha fotoraflar: (a) kaln kesit, (b) ince kesit.
 MAKALE 59

ekil 12. Yaptalar, har ve svalara ait saha fotoraflar: (a) kaln kesit, (b) ince kesit.
60 MAKALE

ekil 13.
Knidos
antik kenti
yaptalarnda
kullanlan
kiretalarnn
XRD analiz
desenleri.

ekil 14.
Knidos antik
kentinin zerine
ina edildii
metamorfik
kayalara ait
XRD analiz
deseni.

ekil 15.
Knidos antik
kentinin
zerine ina
edildii tflere
ve akl
talarna ait
XRD analiz
deseni.
 MAKALE 61

ekil 16.
Knidos antik
kenti tiyatronun
oturma
basamaklarn
oluturan tfler
ile zerine
denmi
kireta ve
mermer plakalar
(KUDEB arivi).

ekil 17. nceleme alanndaki tflere kaynak olabilecek Nisiros ve Kos Adalar ile Knidos antik kentinin boyutlu morfoloji haritasnda gsterimi
[Aster GDEM v2, Worldwide Elevation Data (1 Arc-Second Resolution) verisi kullanlarak hazrlanmtr].

5. Sonular

Gvenli bir koy iinde kurul- yaplacak almalar ile antik ta nceleme alanndaki tfle-
mu olan Knidos antik kentinin yer ocaklarna ulalmas mmkn rin Kos ve Nisiros Adalarndaki
seiminde jeolojik faktrler nemli olacaktr. volkanlardan kaynaklanm
rol oynamtr. Kent iinde ina edilen tiyatro- olabilecei ngrlm ve son
Kentin inasnda kullanlan nun oturma basamaklar, kolaylkla yaplan almalarla da Nisiros
yap talar, blgede bulunan for- ilenebilen tfler kazlarak olutu- Adasndaki volkann patlamas
masyonlardan (zellikle Kayaky, rulmu, zerine blgedeki kireta sonucunda, Data Yarmadasna
Ggedii ve Karabrtlen For- ve mermer ocaklarndan getirilen kadar ulaan kllerden olutuu
masyonlar) salanmtr. Blgede talar kaplama olarak kullanlmtr. belirlenmitir.
62 MAKALE

KAYNAKLAR
1- Bankel, H., 2009, Versatzmarken am Propylon des Heilgtums fr Apollon Karneios in Knidos, BYZAS 9, stanbul, s.
321-343.

2- Bean, G. E., Cook, J. M., 1952 , The Cnidia, BSA 47 (The Annual of the British School of Athens), s. 171-212.

3- Bent, J. Th., 1888, Discoveries in Asia Minor, JHS 9 (Journal of Hellenic Studies), s. 80-92.

4- Bruns-zgan, C., 2002, Knidos Antik Kent Rehberi, Konya.

5- apan, U., 1980, Toros Kua Ofiyolit Masiflerinin yaplar, Petrolojisi ve Petrokimyalarna Yaklamlar, Hacettepe niversitesi
Yer Bilimleri Enstits Doktora Tezi, Ankara.

6- Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike (Kullanlan metin ve eviri: Diodorus of Sicily, ng. eviri R. M. Geer, 1947).

7- Doksanalt, E., 2006, Kap Krio Kaz Alan, Seluk niversitesi Yaymlanmam Doktora Tezi, Konya.

8- Doksanalt, E., 2014, Knidos Kaz ve Aratrmalar: 2012-2013, 36. Kaz Sonular Toplants (36. KST), II. cilt, Ankara,
s. 517- 546.

9- Erel, L., Ayta, A., aatay, N., 2005, Trkiye Kylarndaki Antik Limanlarn Kurulu ve Gelimelerinde Yzey
ekillerinin Etkisi, Ulusal Corafya Kongresi, 29-30 Eyll 2005, stanbul, s. 542-545.

10- Erhardt, W., 2011, Knidische Sakralbezirke im Hellenismus, Kller und Bonner Archaeologica (KuBA 1), Kln, s. 49-64.

11- Genaliolu Kuu, G., 2014, Data Yarmadas (Mula) Kuvaterner Ponza Dme kellerinin Kkeni Hakknda
ncel Veriler ve nemi, 67. Trkiye Jeoloji Kurultay, 14-18 Nisan 2014 - Bildiri zleri, Ankara, s. 472-473.

12- Graciansky, P. C., 1972, Recherches gologiques dans les Taurus Lycien occidental (Turquie), Doktora Tezi, Universit Paris-Sud,
Centre dOrsay, Paris.

13- Herodot, Historia, 1973, Herodot Tarihi, (Trke ev. A. Erhat), stanbul.

14- Love, I. C., 1978, A Brief Summary of Excavations at Knidos 1967-1973, The Proceedings of the Xth Int. Congress of Classical
Archaeology II, Ankara-zmir, 23-30 Eyll 1973, (ed. E. Akurgal), Trk Tarih Kurumu yayn, s. 1111-1133.

15- Mehur, M., Yoldemir, O., Akpmar, M., zta, Y., Alkan, H., 1989, Bat Toroslarn Jeolojisi ve Petrol Olanaklar Raporu
(Yaymlanmam rapor), Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl, Ankara.

16- Newton, C. T., 1863, A History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus an Branchidae II, s. 345-526.

17- Philippson, A., 1915, Reisen und Forschungen in westlichen kleinaisen, III. Heft, Gotha, Perthes.

18- Plinius, 1971, Naturalis Historia-Natural History I-X, ngilizce ev. H. R. Rackham-W. H. S. Jones-D. E. Eichholz.

19- Society of Dilettanti, 1840, Antiquities of lonia, Cnidus, Band III, Londra.

20- enel, M., Seluk, H., Bilgin, Z. R., en, M., Karaman, T., Diner, M. A., Durukan, E., Arba, A., ren, S., Bilgi, C.,
1989, ameli (Denizli)-Yeilova (Burdur)-Elmal (Antalya) Dolaynn Jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl, Rapor no.
9429, Ankara (yaymlanmam rapor).

21- enel, M., Akdeniz, N., ztrk, E. M., zdemir, T., Kadnkz, G., Metin, Y., cal, H., Serdarolu, M., ren, S., 1994,
Fethiye (Mula)-Kalkan (Antalya) ve Kuzeyinin Jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl, Rapor no. 9761, Ankara
(yaymlanmam rapor).

22- enel, M., Bilgin, Z. R., 1997, MTA 1/100.000 lekli Jeoloji Haritalar, (Marmaris O18-O19 paftalar, no. 18,) Jeoloji
Ettleri Dairesi, Ankara.

23- Thucydides, 2009, The Peloponnesian War, (ngilizce ev. M. Hammond).

 MAKALE 63

CHEMICAL METHODS FOR TESTING POZZOLANIC ACTIVITY

ABSTRACT
Various testing methods have been developed for determining the pozzolanic property and activity of
a material. Some of these testing methods have been standardized while some are used as supporting
methods. These are generally categorized as direct and indirect methods. They can also be grouped as
chemical, physical, analytical and mechanical methods according to their application fields. By the use
of some of them, many studies have been and are still being conducted for determining the pozzolanic
properties of various natural and artificial materials. However, studies evaluating these testing methods as
a whole are insufficient in the literature. In this literature study, only the chemical methods will be evaluated
all together as one of the methods for the direct determination of the pozzolanic properties and the main
characteristic features of them will be discussed.

Puzolanik Aktivite Kimyasal Tespit Yntemleri

SEDAT KURUGL,
AHMET GLE*
1. Giri
Volkanik aktiviteler sonucu olu-
mu ve doada katmanlar olarak
bulunan, yerine gre volkanik kl,
tf, tras veya santorin gibi adlar
alan oluumlar doal puzolan ola-
rak bir endstri rn ya da art
olarak bulunan tula, seramik,
pimi topral silis duman, pirin
kap kl gibi rnler de yapay
puzolan olarak adlandrlmaktadr.
Puzolanlar, kendi bana su ile
reaksiyona girerek kat maddeler
oluturmad halde zellikle bilei-
minde bulunan aktif silis ile sn-
m kire reaksiyona girerek suda
znmeyen bileikler oluturarak
kirecin balayclk zelliklerini
gelitirirler.
Puzolanlar; bu nitelikleri ile
imento, kire veya benzeri bir
balayc ile kartrldklar zaman,
suda znmeyen kalsiyum ve
almina silikat kristallerini olutu-
rurlar. Bu reaksiyon sonucunda, i
yapda kalsiyum hidroksit (port-
landit ya da serbest kire Ca(OH)2
miktar azalmakta, kalsiyum silikat
ve alminat hidratlar (CSH-CAH)1
Puzolanlar;
imento, kire veya
benzeri bir balayc
ile kartrldklar
zaman, suda
znmeyen
kalsiyum ve
almina silikat
kristalleri oluturan
maddelerdir.
artmaktadr. Puzolanik aktivite
ise, puzolanik zellii olan bir
madde iindeki aktif minerallerin
balaycdaki Ca(OH)2 ile reak-
siyona girebilme yetenei olarak
tanmlanmaktadr. Dolaysyla,
puzolan bir maddenin, Ca(OH)2
ile kimyasal reaksiyonu sonucun-
da oluan rn miktar (kimyasal
dengesine bal olarak verimlilii),
o malzemenin puzolanik aktivite
zelliinin genel bir ls olarak
kabul edilmektedir.
Bir maddenin ister doal ister
yapay yollarla elde edilmi olsun,
puzolanlk zelliinin ve puzola-
nik aktivitesinin belirlenebilmesi
iin uygulanan ok sayda teknik
ve bu kapsamda gelitirilmi eitli
test yntemleri bulunmaktadr.
Yntemlerden bazlar bizzat
puzolan maddenin mineralojik,
kimyasal ve fiziksel vd. eitli zel-
liklerinin tespit edilmesi, bazlar
da puzolan+balayc karm
ve standart dolgu ile hazrla-
nan rnn yapsal ve mekanik
zelliklerinin deerlendirilmesi
almalarn iermektedir. Puzo-
lann tipine ve kullanlan balayc
trne gre yntemler deiebil-
mektedir. Bu bakmdan puzolanik
aktivitenin mekanii biraz karma-
k bir ilem gibi grnmektedir.
Hidratasyon reaksiyonu sre-
cinde kire+puzolan arasndaki
reaksiyonu ve bunun kinetiini
aratrmak amacyla birok teknik
gelitirilmitir. Bu kapsamda;
rnein hidrate kire/kalsiyum
hidroksit Ca(OH)2 zeltisi iinde-
ki kalsiyum iyonu (Ca++) konsant-
rasyonu miktarnn belirlenmesi
iin, kimyasal tekniklerin yan sra,
izotermal kalorimetri, elektriksel
iletim (kondktometri)2 veya z-
diren lmleri gibi eitli fiziksel
yntemler bulunmaktadr.

* Dr. Sedat KURUGL, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Meslek Yksek Okulu, e-posta: sedat.kurugol@msgsu.edu.tr; Do. Dr. Ahmet GLE, Emekli
retim yesi, e-posta: ahmetgulec1960@gmail.com.
1.
imento kimyasnda CaO: C; SiO 2: S; Al 2O 3: A; H 2O: H olarak belirtilmektedir.
2
Bu teknikte ilk olarak, Ca(OH) 2 zeltisinin elektrik iletkenlii kondktometri cihaz ile llmekte, daha sonra belirli bir incelie (-+44m) getirilmi puzolan,
zeltiye kartrlp solsyonun iletkenlik lm belirli periyotlarla tekrarlanmaktadr. Her iki lm sonucunda, elektrik iletkenlik deerleri arasndaki farkn
0,4mS/cmden byk olmas, malzemenin puzolanik zellik tadn, 1,2 mS/cmden byk olmas ise iyi bir puzolan olduunu gstermektedir.
64 MAKALE

2. Puzolanik Aktivite Test Yntemleri

Puzolanik aktivitenin tespitine yne- rak eitli yntemler gelitirilmi- ile spesifik yzey alan gibi fiziksel,
lik olarak uygulanan btn teknikler, tir. Puzolanik reaksiyon srasnda kimyasal ve mineralojik yapsna
yaplan almann parametrelerine kire+puzolan zeltisinin elektriksel ilikin eitli zellikler incelenmekte-
bal olarak, dorudan veya dolayl iletim deerinin, dorudan yntem- dir. Bu almalarda ayrca; puzolann
olmak zere iki grupta kategorize lerden kondktometri ile lmnn ve puzolanik reaksiyon rnlerinin
edilmektedir (Moiss vd, 2005). kolay ve geerli bir teknik sunduu- tespitinde eitli termal yntemler-
nu gsteren bir alma ile (Green- den (DTA/TG/TGA), minerallerin
2.1. Dorudan Test Yntemleri berg, 1961), bir hidroflorik asit so- tespitinde (XRD) petrografik ana-
Dorudan tespit yntemlerinin lsyonunda puzolandaki znm lizlerden, kimyasal kompozisyonun
temeli, puzolanik reaksiyon devam aktif madde (silis) miktarlarnn l- (XRF, ICP, EDX veya EDA ) ve i
ederken, puzolanla muamele sonu- myle puzolanik aktivitenin tahmin yap karakteristii (FT-IR) ile grsel
cunda karmn ieriinde bulunan edilebilecei konusundaki dier bir zelliklerin (SEM, TEM) belirlen-
Ca(OH)2 miktarnda meydana aratrma (Rassk ve Bhaskar, 1975), mesinde eitli analitik tekniklerden
gelen deiimlerin klasik kimyasal bu yntemlere rnek gsterilebilir. yararlanlmaktadr.
titrasyon teknikleri kullanlarak Gnmze dek, her iki dorudan Reaktif sistemin fiziko-mekanik/
llmesi ilemidir. Ayrca burada lm tekniinden yararlanlarak ok kimyasal bir zelliinin lm
destekleyici olarak reaksiyon sonu- sayda alma gerekletirilmitir. vd. dier dolayl yntemlerle de
cunda meydana gelen rnlerin, puzolanik aktivitenin belirlenmesi
X-n difraksiyonu (XRD), ter- 2.2. Dolayl Test Yntemleri almalar yaplmaktadr. Bu test
mogravimetrik ve difransiyel termal Dolayl yntemler ise, yntemleri, genelde puzolanik
analiz (TG/TGA/DTA) gibi dolayl puzolan+Ca(OH)2 ilikisiyle mey- aktivite ve bunun derecesini do-
analitik yntemlerle tanmlanmas dana gelen puzolanik reaksiyon- rudan hazrlanm bir test rnei
vd. almalara da bavurulmaktadr da rol oynayan temel zelliklerin zerinde tespit etmek iin kulla-
(Donatello vd, 2010). tanmlanmasna ynelik yardmc nlan tekniklerdir. Bu kapsamda
Aktivitenin tespiti iin, daha yntemlerdir. Bu kapsamda; puzolan en yaygn uygulanan yntemler,
nceleri yaplm baz almalarda, malzemenin amorf faz yaps, reaktif puzolan+balayc ile hazrlanm
kimyasal tekniklerin yan sra fiziksel minerallerin tespiti, silis, almina ve bir rnein mekanik ve fiziksel
ierikli tekniklerden de yararlanla- dier maddelerin ieriklerinin tayini zelliklerini belirleme ilemleridir.

3. Kimyasal Yntemler ve Temel Karakteristik zellikleri

Genel ierikleri ve yaklam kriter-

leri yukardaki yntemlerden biri
olan kimyasal teknikler, puzolanik
aktivitenin dorudan tespitine
ynelik olarak gelitirilmi alma-
lar iermektedir. Aslnda birbirine
benzer tekniklerden oluan kimyasal
yntemlerde, puzolan+kire kar-
mnda bulunan Ca(OH)2 miktarn-
daki deiim (azalma), puzolanik
aktivitenin gerekletiini gsteren
bir iaret olarak kabul edilmektedir.
Bu kapsamda uygulanan belli bal
teknikler; Fratini Testi, Doygun
Kire Yntemi, Chapelle Ak-
tivite ndisi ve Dier Kimyasal
Teknikler olmak zere drt balk
altnda ele alnabilir. Bu teknikler-
den yararlanlarak yaplm eitli ekil 1. imento ve eitli puzolanlarla hazrlanan karmlarn zeltilerindeki [Ca2+] ve
almalardan rnekler ve bunlarn [OH-] iyon miktarlarndaki deiimlerin, sekiz gn sonra yaplan lmlere gre puzolanik
temel karakteristik zellikleri aa- aktivitelerinin deerlendirilmesi. znrlk erisinin altnda kalan blgedeki karmlarda
da deerlendirilmektedir. puzolanik reaksiyonun gerekletii kabul edilmektedir.
 MAKALE 65

3.1. Fratini Testi

Kimyasal test yntemlerinin en
nemlilerinden ve ok yaygn olarak
kullanlanlarndan biri Fratini testi-
dir. Direkt olarak uygulanan bu yn-
tem, test edilecek puzolann distile
su ve imento karmndan oluan
bir solsyon iinde znm Ca2+
ve OH- iyon konsantrasyonlarnn
belirlenmesi temeline dayanmakta-
dr. Yntemin esas, ilgili TS EN 196-
5 (TS EN 196-5, 2012) standardnda
belirtilmektedir. Bu test ynteminde;
4 g puzolan, 16 g imento 100 ml su
ile kartrlarak yedi gn boyunca
40oClik ortamda bekletilir, sekizinci
gnde zeltideki Ca2+ ve OH- iyon
miktarlar [mmol] belirlenir ve elde
edilen deerler znrlk grafiin-
de gsterilir. Grafikteki znrlk
erisi altnda kalan alan, puzolanik
aktivite zellii iin pozitif blgeyi
ifade etmektedir (ekil 1).
Fratini testi, puzolanlar konusun-
da yaplan birok almada bavu-
rulmu temel kimyasal tekniklerden
biridir. eitli doal puzolanlarn
yan sra, rnein metakaolin (Ta-
lero, 2005), akkan katalikit krma
katalizr atklar3 (Paya vd, 2001),
pimi tulalar (Wild vd, 2005) ve
uucu kl (Rahhal ve Talero, 2004)
gibi deiik yapay puzolan maddele-
rin puzolanik aktivitelerini tespitine
ynelik olarak yaplm baz aratr-
malarda, dier yntemlerin yan sra
bu teknikten de yararlanlmtr.
3.2. Doygun Kire (Frias vd, 2005; Frias vd, 2007), de-
Test Yntemi
Bir dier benzer kimyasal yntem
ise, Fratini testinin basitletirilmi
bir ekli olan Doygun Kire Test
Yntemidir. Burada, imento
balaycs yerine kalsiyum hidroksit
Ca(OH)2 zeltisi kullanlmaktadr.
Bu testte, nce 1 g puzolan ve 2 g
hidrate kire 100 mllik suda kar-
trlarak 40oClik scaklkta muamele
edilir. Daha sonra, puzolan ile reak-
siyona girerek tketilmi (fiks edil-
mi) kire miktarnn tespiti, zn-
ekil 2. Doygun kire test yntemi ile farkl puzolann Ca(OH)2 solsyonunda sreye bal
olarak kire tketimindeki deiimlerinin grafiksel olarak gsterimi. Erilerin genel davran, ilk
yedi gnde rneklerin yksek bir aktiviteye sahip olduunu gstermektedir.
m kalsiyum hidroksit kalntsnn
(tortusunun) szlp kurutularak
tartlmasyla gerekletirilir. Kar-
mn szlmesinden sonra, zeltide
(szntde) kalan OH- ve Ca2+ iyon-
lar, Fratini testine benzer bir ekilde
(HCl ile), titrasyon yaplarak llr.
Test sresince farkl zaman dilim-
lerinde lmler yaplarak (rnein
1, 3, 7, 15, 30 gn) kalsiyum kon-
santrasyonundaki deimeler takip
edilebilmektedir (ekil 2).
Doygun kire test ynteminden
de yararlanlarak; kt amuru at
(Garcia, vd, 2008), eker kam sa-
man atklar ile kil tozu karmlar
mir alam atklar (Frias vd, 2007)
gibi eitli endstriyel yan rnn
puzolanik zelliklerini tespit etmek
zere birok aratrma yaplm-
tr. Bu yntemlerin esas; puzolan
maddenin, puzolanik reaksiyonla
zeltinin ieriinde bulunan kalsi-
yum hidroksiti tketmesi temeline
dayanmaktadr.
3.3. Chapelle Aktivite ndisi
Benzer kimyasal yntemlerden biri
de Chapelle Aktivite ndisidir.
Chapelle test metodu olarak da
bilinen bu yntemin temeli, aslnda
Vicata4 kadar uzanmaktadr. Bu
testin modern versiyonu Fransz
Standardnda (Beton iin Puzolanik
Katklar, NF P18-513, 2009) ak-
lanmtr. Bu yntemde; hazrlanm
stok bir kire zeltisiyle belirli bir
miktardaki puzolann, 85-90oCde
24 saat (baz almalarda 16 saat)
(Melo ve Billiong, 2004; Neerka vd,
2014) sresince muamele edilmesi
ve kireteki kalsiyum hidroksit ile
puzolann reaksiyona girmesi sonu-
cu oluan kelek (tortu) miktarnn
belirlenmesi esastr.
Bu yntemler, kalsiyum hidroksit
ile reaksiyona girebilecek puzolan
miktarn ve puzolanik aktivitenin
oluum kinetiini saptamak a-
sndan yararl ve kullanl olmakla
beraber, puzolan ieren malzeme-
nin mekanik dayanm zerindeki
etkisini ngrmek iin her zaman
yeterli deildir. Nitekim Chapelle
testi zerine yaplm bir alma-
da (Ambroise vd, 1987), puzolan
karm harlar hazrlanm ve bu
rneklerin gnlk basn daya-
nm deerleri ile Chapelle aktivite

3
Katalitik krma katalizr [Fluid Catalytic Cracking (FCC)], yksek kalitede motor ya ya da toluen ve benzen gibi aromatik bileikler elde etmek iin baz
hidrokarbonlarn molekler yapsn deitirmede kullanlan petrokimya sanayii rndr. Bu krma ileminde, katalizr olarak Tetrahedral [SiO 4] 4 - ve [AlO 4] 5-
kristalin yapda almina silikat ieren Y tipi Zeolit kullanlmaktadr. lem sonunda meydana gelen atk ierisinde amorf zellikte silikatlar bulunmaktadr.
4
Louis Joseph Vicat (1786-1861); Fransz mhendis, sentetik imento ve yapay hidrolik kireci retmitir. Yapay imentonun (Portland imentosu) temel
malzemelerinden olan klinkeri bulmutur.
66 MAKALE

indisi belirlendikten sonra elde

edilen sonular karlatrlarak, her
iki yntem arasnda uygun ve doyu-
rucu bir ilikinin bulunmad tespit
edilmitir.
Buna karlk, tlm atk
cam tozlarnn, eitli birleik
yntemler uygulanarak puzolanik
zelliklerinin aratrld bir baka
almada, cam tozlarnn puzolanik
aktiviteleri nce Chapelle ynte-
mi ile tespit edilmi,5 daha sonra
bu maddelerle imento balaycl
harlar hazrlanarak 7 ve 28 gn
sonra mekanik testler uygulanm-
tr. Mekanik testlerden elde edilen
sonularda, cam tozlarnn Chapelle
test yntemi ile belirlenmi aktivi-
te indisinin karlatrlmasyla, iki ekil 3. Be farkl puzolan madde zerinde yaplan, Fratini test yntemi ile Mekanik aktivite
yntem arasnda destekleyici ynde indisinden farkl srelerde elde edilen sonularn dorusal regresyonla deerlendirilmesi
anlaml ilikilerin bulunduu grl- ((FA: Uucu kl, SF: Silis duman, Sand: Silis kumu, ISSA: Atk amur) (Donatello vd, 2010)
mtr (Khimiri vd, 2012).
Her iki almann sonularn-
dan, puzolanla retilmi harlarn
erken yalardaki mekanik zellikleri
ile Chapelle aktivite indisi arasnda
dorudan bir iliki kurulamazken,
ileriki yalarda anlaml saylabilecek
bir ilikinin varlndan sz edilebi-
lecei grlmtr.
Ancak bir baka almada
(Cabane, 2004), Chapelle testinin
kalsiyum hidroksitle bir puzolan
arasndaki reaksiyonlarn realitesini
ortaya koyamad, nk bu ynte-
min, scakl iin iine dhil ederek
reaksiyonlarn kinetiini ve meydana
gelmi hidratlarn doasn deitir-
dii belirlenmitir.
3.3.1. Kimyasal Tekniklerin
Deerlendirmesi ekil 4. Benzer puzolan maddeler zerinde yaplan Doygun kire test yntemi ile 28 gnlk
Kimyasal yntemler, genellikle mekanik aktivite indisinden elde edilen sonularn dorusal regresyonla deerlendirilmesi. Burada
yalnzca potansiyel bir aktivite indisi kimyasal teknik ile mekanik yntem arasnda dorusal bir ilikinin bulunmad gzlenmitir.
ortaya koyabilmektedir. Bu konuda
yaplan dier bir deneysel almada Doygun kire yntemi ve mekanik te, anlaml bir korelasyon kurulduu
(Donatello vd, 2010), Fratini testi ve testler uygulanarak puzolanik akti- grlmtr (R2=0,86) (ekil 3).
Doygun kire yntemi ile mekanik vite indisleri belirlenmi ve aralarn- Doygun kire yntemi ile meka-
testlerden elde edilen puzolanik daki ilikiler dorusal regresyonla nik yolla elde edilen puzolanik ak-
aktivite indisi arasndaki ilikiler deerlendirilmitir. Sz konusu tivite indisi arasnda ise, ekil 4de
aratrlmtr. Bu almada, be almada, 1, 3, 7 ve 28 gnlk test verilmi grafikteki korelasyon kat-
farkl yapay puzolan malzeme (uu- sonular karlatrlm ve bu yn- saylarnn ok dk olmasndan
cu kl, metakaolen, silis duman, temlerden Fratini testi ile mekanik da grlecei zere, bir korelasyo-
kalsine edilmi amur at kl ve yolla elde edilen puzolanik aktivite nun varlndan sz edilemeyecei
silis kumu) zerinde Fratini testi, indisi arasnda belirli bir gvenilirlik- tespit edilmitir.

5
Burada 1g cam tozu ile 1g CaO 200ml su ierisinde kartrldktan sonra 16 saat boyunca kaynatlm ve standart bir HCl zeltisi kullanlarak serbest kalsiyum
hidroksit miktar belirlenmitir.
 MAKALE 67

Bu almadan elde edilen bir

dier sonu, kimyasal yntemler
arasnda da benzer bir durumun var-
ldr. Hemen hemen birbirinin ayn
iki kimyasal yntem olan Fratini testi
ile Doygun kire lm tekniinden
ayn srelerde elde edilen veriler
arasndaki ilikiler dorusal regres-
yonla aratrlm, fakat sonuta bu
yntemler arasnda iyi bir korelas-
yonun kurulamad ortaya kmtr
(ekil 5) (Donatello vd, 2010).
Bununla birlikte, be farkl kil
(kaolen, MK) ve iki tr bentonit
(BN, BPL) malzemenin drt farkl
aktivite test yntemi ile (Fratini,
Doygun Kire Testi, Puzolanik
Aktivite ndisi ve fiziksel bir yntem
olan Elektriksel letim) puzolanik
zelliklerinin deerlendirildii baka ekil 5. Benzer puzolan maddeler zerinde yaplan Doygun kire test yntemi ile Fratini testinden
bir aratrmada (Alejandra vd, 2013); elde edilen sonularn dorusal regresyonla elde edilmi sonular. Korelasyon katsaylarnn ok
Fratini ile Doygun kire yntemleri dk olmas, sz konusu testler arasnda anlaml ilikilerin kurulamadn ifade etmektedir.
uygulanarak yedinci gnde yaplan
puzolanik aktivite lm sonu- Tablo 1. Fratini Testi ve Doygun Kire Ynteminin Karlatrlmas (Alejandra vd, 2013).
larna gre, almada kullanlan
Testler Fratini Testi Doygun Kire Testi
baz kil rnekleri arasnda her iki
test yntemi asndan destekleyici 7 gn 28 gn 7 gn 28 gn

ilikilerin bulunduu gzlenmi, MK2 MK2 MK2 BNc

ancak dierlerinde buna benzer bir
ilikinin yeterince mevcut olmad-
tespit edilmitir. Yirmi sekizinci
gnn sonunda yaplan lmlerde
ise, bir kil rnei (MK4) haricinde,
dier tm rneklerde, bu iki lm
yntemi arasndaki ilikilerin daha
da azald belirlenmitir. Benzer
durumun bentonit iin de sz konu-
su olduu, ayn testlerin yaplmasy-
la anlalmtr. Bu almadan elde tozu karmndan hazrlanan har-
edilen dier bir ilgin sonu, puzo-
lanik zellii kt olan bir kil rnei
(MK5) zerinde 7 ve 28 gn sonra
yaplan her iki lm yntemin-
den elde edilen verilerin tamamen
uyumlu olmasdr (Tablo 1).
Yukarda bahsedilen drt deiik
puzolanik aktivite test ynteminin
arasndaki korelasyonlarn arat-
rld bu almadan elde edilen
sonular, her iki kimyasal teknik
arasnda lt (kriterion/criterion)
olarak, sre dikkate alndnda line-
er bir ilikin varlndan her zaman
sz edilemeyeceini gstermektedir.
Dier yandan, atk at kiremit-
lerinin puzolan olarak kullanlabi-
lirliine ilikin bir baka aratrma-
da ise (Araceli vd, 2009), imento
yi
MK3
MK1
Puzolanik aktivite
MK4
BPLc
BNc
Kt
MK5
(MK: Killi karmlar, BN, BPL=Bentonit karml rnekler)
balaycs ile farkl atk kiremit
larn karakterizasyonlar, eitli ileri
analitik ve mikroskobik yntemler
(XRD, SEM-EDX ve FT-IR) ve
mekanik ve kimyasal tekniklerden
(Fratini) yararlanlarak deerlendi-
rilmi, sonuta Fratini testi verileri
ile mekanik testlerden elde edilen
(7 ve 28 gnlk) sonularn birbir-
leriyle tamamen uyumlu olduu
tespit edilmitir.
Yukarda, ilgili kimyasal yn-
temler kullanlarak yaplm baz
karakteristik almalardan rnekler
verilmitir. Bu aratrmalar, puzo-
lanik aktivitenin tespiti iin uygu-
lanan kimyasal tekniklerin uzun
sreli (genellikle 28 gnlk) lm
sonularnn, her zaman doyurucu
bir nitelik tamadn (zellikle ksa
MK3 MK3 BPLc
MK1 BLPc MK2
MK4 BNc MK3
BPLc MK4 MK4
BNc MK1 MK1
MK5 MK5 MK5
sreli lm sonular kimi zaman
birbirini desteklese de) ve aralarnda
dorusal iliki kurmann zor olduu-
nu gstermitir. Her iki almann
sonularndan (Alejandra vd, 2013;
Araceli vd, 2009), kimyasal testlerle
mekanik aktivite indisi arasnda da
benzer bir durumun olduu, bunun-
la birlikte Fratini testi ile Puzolanik
aktivite indisi arasnda daha anlaml
ve gvenilir bir ilikinin varlndan
sz edilebilecei anlalmaktadr.
Bu tespitler, puzolanlarn olduka
deiken yapsal zelliklerinden
kaynaklanan bir gsterge olup bir
puzolann kimyasal bir yntemle
elde edilen aktivite zelliinin, dier
bir kimyasal ya da baka bir yntem-
den de, her zaman ayn ekilde elde
edilebilecei anlamna gelmediini
gstermektedir.
68 MAKALE

Nitekim iki farkl doal puzolan teknikler olarak kabul edilmektedir. le birlikte deerlendirilmektedir.
(zeolit) zerinde yaplan bir alma- Dier taraftan, eitli kimyasal
nn (Balanco Varela vd, 2006) Fratini analiz yntemlerinden yararlanlarak 3.5. Kimyasal Tekniklerle
testi sonularna gre, iki puzolann nitel ve nicel (kalitatif ve kantitatif) Dier Yntemler
da portlanditle reaksiyon gstererek olarak bir puzolann bnyesindeki Arasndaki likiler
puzolanik zelliklere sahip olduk- reaksiyonda rol oynayan temel oksit Puzolanik aktivitenin tespiti iin,
lar belirlenmi, ancak zeolitlerden bileikler (SiO2, Al2O3 ve Fe2O3) kimyasal tekniklerle hazrlanm test
birinin 8 gn sonra tatmin edici belirlenebilir ve bylelikle puzolanlk rneklerinin mekanik zellikleri ile
sonular verdii, dier rnein ise zellii nceden tahmin edilebilir. fiziksel ve ileri analitik yntemlerin
daha yava reaksiyon gsterdii ve Bu kapsamda, puzolanlarn snfla- birlikte deerlendirildii birok a-
28 gn sonra dahi, tam olarak bir rna gre baz spektroskopik ya da lma yaplmtr. leri analizler kap-
lt sunmad grlmtr. Son ileri analizlerle (XRF, ICP vd.) kim- samnda, termal yntemler (DTA/
rnein ancak 60 gn sonra doyu- yasal yapdaki oksit bileikler tayin TG) aracl ile puzolan ieren bir
rucu sonular verdii tespit edilmi edilmekte ve ilgili standartlarn (TS karmdaki serbest kirecin zamana
ve bunun, her iki zeolitin kimyasal EN 196-5, 2012), (ASTM C618-03, bal olarak nicelik deiimleri tespit
kompozisyonunda bulunan aktif 2003) puzolanik zellik iin ngr- edilerek puzolanik zellik hakkn-
zellikteki SiO2 oranlar ile ilgili d yeterli miktardaki kompozis- da n ya da destekleyici karmlar
olduu belirlenmitir. yonlarn tespiti yaplmaktadr. Fakat yaplabilmektedir. Bu konuyla
bu analizler, temel oksit bileiklerde ilgili eitli almalarda, puzola-
3.4. Dier Kimyasal Teknikler puzolanik aktivite iin nemli olan nik aktivitenin tespitinde kimyasal
Bu almalardan bir ksm, genelde tekniklerle termogravimetrik analiz
yukarda belirtilen testlere benzer Puzolanik verileri (TG/DTA) arasndaki iliki-
znrlk testleridir; bunlarda baz lerin deerlendirilmesi sonucunda,
gravimetrik yntemler kullanlarak
aktivitenin tespiti iin, aktivite iin termal analizlerden
znen bir maddenin miktar ll- kimyasal tekniklerle yararlanmann faydal bir yardmc
mektedir. Bu testler, farkl kimyasal hazrlanm test yntem sunabilecei grlmtr
ajanlarn ve test proseslerinin uygu- rneklerinin mekanik (Moropoulou vd, 2004).
land birka varyasyondan meyda- Buna karlk, baka bir ara-
na gelmektedir ve aslnda puzolanite zellikleri ile fiziksel trmada (Parhizkar vd, 2010), drt
iin gerekli silis miktarn tespit ve ileri analitik farkl doal puzolann puzolanik
etmek iin gelitirilmitir. Feret ta- yntemlerin birlikte aktivitesi ve bunun iin uygula-
rafndan, 1933 ylnda bir puzolann nan test yntemlerinin verileri
greceli olarak znmezlii teorisi
deerlendirildii arasndaki ilikiler incelenirken;
zerine temellendirilmi olmakla birok alma puzolan+kire kombinasyonunun
birlikte, puzolan+kire karm bir bulunmaktadr. kararl bir iyap zellii tama-
araya getirildiinde meydana gelen sndan dolay puzolanik aktivite ve
reaksiyon rnleri, uygun ajanlarla kimyasal lm teknikleriyle termal
ilem grdnde znebilir zel- reaktif zellikteki fazlar hakknda analizler arasnda tam bir ilikinin
lik de tayabilmektedir. kesin bilgiler vermemektedir. Bu kurulamayaca ve doru kararlar
Bu kimyasal yntem, potansiyel bakmdan, puzolann amorf ka- iin bir lt olmad, dolaysyla da
olarak puzolandaki aktif bileiklerin rakterdeki mineral fazlarnn tayini termogravimetrik yntemin mesele-
(silis, almin) uygun reaktiflerle gerekmektedir. Sz konusu tes- nin esas iin elverili bir yol sun-
zndrlp dozunun belirlen- pitlerle ilgili olarak rnein TS-EN mad ifade edilmitir. almada,
mesi ilemidir. Bu ilemde puzolan, 196-2 standardnda tayin yntemi ayn durumun Fratini test sonular
hazrlanm uygun bir zelti iinde verilmitir. Bylece toplam SiO2 ile termal analiz verileri arasnda da
belirli bir sre (30 dakika) kayna- ierisindeki reaktif SiO2 (SiO2/top- sz konusu olduu ileri srlm ve
tlmakta, daha sonra filitrasyon so- lam SiO2) oran tespit edilerek, ilgili bu iki test arasnda uyumsuzluklar
nucunda, kalan tortudaki almin ve lmlerin birlikte deerlendirilmesi olduu belirtilmitir. Benzer duru-
silis miktarlar tespit edilmektedir. nem tamaktadr. mun, yaplan eitli aratrmalarda
Bu testte ASTM C 311 02 (ASTM Puzolann ve puzolanik re- da (Pourkhorshidi vd, 2010; Gava ve
C31102, 2002) ve ASTM C114-11b aksiyon sonucu meydana gelen Prudencio I, 2007; Gava ve Pru-
(ASTM C114-11b, 2003) standartla- rnlerin kimyasal ve mineralojik dencio II, 2007) dile getirildii, ilgili
rnda belirtilen yntemden hareket kompozisyonun tespiti, puzolanik literatrde izlenmektedir.
edilmektedir. znrlk testleri, aktivitenin belirlenmesi amacyla Ancak, eitli puzolanlarn aktivi-
potansiyel olarak bir maddenin yaplan hemen hemen tm al- telerinin deerlendirildii birok
puzolanitesini tespit etmek ve malarda yararlanlan temel yardmc aratrmada (Balanco Varela vd,
snflandrlm puzolan maddeleri lm yntemi olarak kabul edil- 2006; Moropoulou vd, 2004; Trusi-
kyaslamak iin kullanll yardmc mekte ve ounlukla dier teknikler- lewicz vd, 2012), termal analizlerin

puzolanik reaksiyon sonucu mey-
dana gelen reaksiyon rnlerinin
tespitinde kullanl ve yararl bir
yntem olduu ynndeki tespitler,
yukarda belirtilen grlerle uyum-
suzluk gstermektedir.
Buna rnek olarak, termogra-
vimetrik (DTA, TG), spektroskopik
(FT-IR), mikroskobik (SEM) ve kim-
yasal tekniklerin birlikte kullanld,
metakaolin ve petrokimya katali-
tik katalizr atklarn puzolanik
zelliklerinin aratrld bir al-
mada (Paya vd, 2003), erken yataki
katalitik atklarn metakaolinden
daha fazla puzolanik reaktiviteye
sahip olduu tespit edilmitir. Bu
maddelerle retilen imento bala-
ycl har rneklerinin, puzolanik
reaksiyon sonucunda iyaplarnda
meydana gelen hidrate gehlenit
(kalsiyum alminosilikat hidrat)
ile dier hidrate bileiklerin (CSH
ve CASH gibi) oluum blgeleri
termal analizlerle tespit edilmitir.
Bu tespitlerin, her iki puzolann
kimyasal tekniklerle belirlenen, fiks
edilmi kalsiyum hidroksit (CH)
tketim oranlar dikkate alndn-
da sonularn birbirini destekledii
grlmtr. Bu almayla, reaktivi- lojik karakterizasyonunda, zellikle
tenin deerlendirilmesinde termog-
ravimetriden ve ileri analitik yn-
temlerden yararlanmann ok faydal
veriler sunduu gsterilmitir.
Termogravimetrik analizlerin
yan sra, Transmisyon Elektron
Mikroskobu (TEM) ile Taramal
Elektron Mikroskobu (SEM EDX)
ile elde edilen mikroskobik/kim-
yasal analiz verileri de, puzolanik
reaksiyonla iyapda meydana gelen
silikat hidratlarn grsel olarak
tespitinde nemli bir yer tutmakta-
dr. Bu amala puzolanlar zerine
yaplan birok aratrmada, mikro
yapdaki reaksiyon rnlerinin
kristalin fazlarnn grsel olarak
tespitinde, bu tekniklerden olduka
yararlanld grlmektedir.
rnein, konuyla ilgili bir
almada (Trusilewicz vd, 2012);
metakaolinin, iyap ve puzolanik
aktivite zerindeki ilikisi iin, TEM
(Geirimli Elektron Mikroskobu),
SEAD (Seici Alan Elektron Difrak-
siyonu), X n difraksiyonu (XRD),
Termal analiz (TG/DTA) ve Fratini
ekil 6. Yedi farkl puzolan maddesinin bir ve yedi gnlk Doymu kire teknii ile 24 saatlik
Elektriksel iletim yntemi lm sonularndan elde edilen verilere gre, iki teknik arasnda bu
sre zarfnda (24. saate kadar) lineer ilikiler bulunmaktadr (Alejandra vd, 2013).
birleik test yntemlerinden yarar-
lanlmtr. TG ve DTA analizleri
sonucunda, kaolinin metakaolin ile
mullit faz haline dnm blgeleri
gsterilmi ve bu tespitler sz edilen
yntemlerle karlatrlarak deer-
lendirilmitir. Metakaolinin morfo-
termal ilem sonucu iyapsnda
oluan kristal blgenin miktar ve
kimyasal yaps ile eitli karm
oranlarnda bu malzemeyle hazr-
lanm imento balaycl harlarn
puzolanik zellikleri arasnda lineer
ilikiler olduu ve benzer balan-
tlarn Fratini test sonularnda da
bulunduu aklanmtr.
Fiziksel testler kapsamnda,
puzolanik aktivitenin llmesinde
bavurulan yntemlerin en yaygn
olarak kullanlanlar, Elektriksel
letkenlik (Kondktometri) ve z
Diren lm teknikleridir. Baz
almalarda, bu yntemlerle kim-
yasal teknikler arasndaki ilikiler de
deerlendirilmitir. rnein; uucu
kl, silis duman, kaolin, asidik kil,
zeolit ve aktive edilmi kuvars gibi
eitli puzolan maddeler zerinde
yaplan bir almann sonularna
gre, kimyasal bir yntem olan port-
landit Ca(OH)2 tketimi ile Elektrik-
sel z diren lm birleik ynte-
minin, puzolanik aktivitenin hzl bir
ekilde belirlenebilmesi iin yararl
MAKALE 69
teknikler sunduu tespit edilmitir
(Chuichi vd, 1994). Bununla birlikte,
baka bir almada (Alejandra vd,
2013); iletkenlik lm sonular ile
kimyasal yntemler arasndaki ben-
zer ilikilerin ksa sreli lmlerde
sz konusu olduu (ekil 6), uzun
sreli lmlerde ise, bu ilikilerin
azald ve doyurucu bir korelasyon
bulunmad ifade edilmitir.
Bu grleri destekler yn-
de, eitli puzolanlarn puzolanik
aktivitesinin tespiti kapsamnda;
serbest kire ierii, kire+puzolan
solsyonunun elektriksel iletim
lmleri, hidrate kirele retilmi
kire+puzolan karmlarnn basn
dayanmlar ile gzenek dalmlar
arasndaki ilikileri deerlendiren
bir aratrmada (Uzal vd, 2010),
kire ve puzolan karmlarndaki
serbest kire tketimi iin dorudan
yaplan lmlerde, zeolitik olma-
yan puzolan ve uucu klle kar-
latrldnda, zeolitin daha fazla
Ca(OH)2 harcad tespit edilmitir.
Bu durum, eitli periyotlarla yaplan
drt saatlik elektriksel iletkenlik
lmleri ile de dorulanmtr.
Ayn zamanda, zellikle de erken
yalarda, puzolan maddelerin reaktif
SiO2 ierii ile Fratini testine benzer
ekilde yaplan Ca(OH)2i fiks etme
yetenekleri arasnda dorusal iliki-
ler olduu belirlenmitir.
70 MAKALE

Bu sonular dikkate alndn-
da; reaksiyonun 24. saatine kadar
Elektriksel diren lm yntemi-
nin gvenilir ve yardmc bir tek-
nik sunmakla birlikte, daha uzun
sreli lmlerde bu tekniin baka
yntemlerle de desteklenmesinin
daha uygun olabilecei gr ne
kmaktadr.
Bu fiziksel tekniklerin yan
sra, kimyasal tekniklerle de fark-
l kombine analitik yntemlerin
deerlendirildii birok aratrma
yaplmtr. rnein, FT-IR (Fourier [Ca(OH)2in miktarndaki azalmay]
Dnml Kzltesi Spektrosko- yanstt ve bunun, dorudan pu-
pisi) analitik yntemi ile kimyasal zolanik zelliin bir kant olduu
test sonular arasndaki ilikiler, ileri srlm ve bu verilerin Fratini
bir almada (Araceli vd, 2009) test sonular ile de paralellik gs-
deerlendirilme konusu olmutur. terdii sonucuna varlmtr. Ayrca,
Aratrmada; yapay puzolan (pimi hazrlanm rneklerin minera-
kil) katkl ve imento balaycl lojik yaplar XRD yntemiyle de
har hamurunda reaksiyon sonucu deerlendirilmi ve pimi killerin
oluan portlandit Ca(OH)2 orannda puzolanik aktivitesiyle, mineralle-
gzlenen azalmann, IR (kzl tesi) rindeki kristalize fazlarn azalmas
spektrumunda tanmlanan CaOH arasnda benzer ilikilerin bulun-
ban belirten bandn klmesini duu gzlemlenmitir.

4. Genel Deerlendirmeler ve Sonu

Bu literatr incelemesinde, puzo- eilimi gsterebilmektedir. farkl kombine yntemlerin uygu-

lanik aktivitenin tespitine ynelik Kimyasal kompozisyonun lanmasnn daha doru olabilecei,
olarak uygulanan yntemlerden tespitine ynelik analizler, puzolan genel bir lt olarak ortaya kona-
yalnzca kimyasal teknikler ele deerlendirme yntemlerinden bilir. Nitekim bu alanda yaplm
alnm, temel yaklamlar ak- yalnzca bir tanesidir. Bilindii gibi almalarda, genellikle kombine
lanarak bu ynde yaplm eitli reaktif zellikteki silis ve almi- yntemlerden hareket edilmesi de
almalardan karakteristik rnekler na puzolaniteye katkda bulunan bunun bir gstergesidir.
verilerek, dier test yntemleri ile bileiklerdir ve puzolanik reaksi- Puzolanik aktivitenin tespitinde
ilikisinin genel bir deerlendir- yonda bu komponentlerin nicel ve fiziksel ierikli yardmc yntemler,
mesi yaplmtr. Aktivitenin tespiti nitel miktarlar/yaplar, puzolanik ksa sreli lmlerde destekleyici
konusunda kullanlan dier fiziko- aktiviteyi de arttrmaktadr. Dola- ve gvenilebilir sonular verebil-
mekanik ve analitik yntemlerin ysyla bir puzolanda mevcut olan mektedir; ancak puzolanik reak-
ise, bir baka almada ele alnarak bu iki bileiin greli oranlarn siyon zamanla gelien bir aktivite
deerlendirilmesi dnlmektedir. tespit etmek, puzolanlk zellii olduundan, daha uzun sreli
Literatrden takip edilebildii belirlemede mantksal bir yol gibi lmlerde bu yntemlerin verileri
kadaryla, puzolanik aktivite test grnmektedir. Bununla birlikte, ile dier kimyasal testler arasndaki
yntemlerinden olan kimyasal puzolanlarn doas ve kimya- ilikilerin azald gzlenmektedir.
teknikler, kendi ilerinde beklenen sal zellikleri olduka deiken Bu durum, puzolanik reaksiyonun
hedefleri ve amalar gerekleti- olduundan, yalnzca bu yntemi kinetii ile reaksiyonun tespitinde
riyor gibi grnseler de, yaplan kullanarak genel bir deerlendirme kullanlan yntemlerin genel ierii
birtakm almalardan anlald yapmak her zaman yeterli olma- ile ilgili bir sonu olarak grlebilir.
zere, bu yntemlerin arasnda her maktadr. Standartlar, puzolan- Bu bakmdan puzolanik aktivite-
zaman direkt ilikilerin kurulama- daki her bir bileik iin minimum de, bahsedilen test yntemleri ile
d grlmtr. Benzer durumun, miktarlarn listesini belirtmektedir, ilikilerin deerlendirilmesi asn-
iin iine sre dhil edildiinde ancak bunlar daha ok bir artna- dan, sre meselesinin yaplacak
bazen kimyasal tekniklerle (zellikle me nitelii tamaktadr ve burada baka almalarda da incelenmesi,
Doygun kire ve Chapelle aktivite puzolanlarn kimyasal analizleri konunun bir baka perspektiften
indisi) mekanik testler arasnda da zerine temel olacak nicel indis- irdelenmesi asndan yararl olabi-
bulunduu izlenmektedir. Bununla ler bulunmamaktadr. Dolaysyla lir. Burada nemli bir noktay daha
birlikte Fratini testi ile Puzolanik kimyasal kompozisyonlarn tespiti belirtmek gerekir; o da, puzola-
aktivite indisi arasnda daha iyi bir ve bu ynde yaplan analizler, pu- nik zelliin deerlendirmesinde
ilikinin varl sz konusudur. Yine zolanik aktivite iin her zaman tek yararlanlan teknik ne olursa olsun,
de burada bir noktaya daha dikkat bana kesin bir gsterge deildir. reaksiyonun genel mekanizmas-
ekmek gerekir; eer bir puzolan, Benzer ekilde, yalnzca tek bir n deil, seilen ya da kullanlan
Fratini testinin erken yalarnda yntem ya da kimyasal bir tekniin tekniin ierdii parametreler
puzolanik bir aktivite gstermiyorsa, kullanlarak puzolanik aktivitenin dorultusunda yalnzca o mekaniz-
baz durumlarda test sresine daha tespit edilmesinin, kesinlik asn- mann deiik yansmalarn, yani
uzun sreli olarak devam edilme- dan uygun bir yol olarak grn- reaksiyonla meydana gelen yapsal
si gerekebilir, zira zellikle doal medii de aktr. Burada doal ya deiikliklerin farkl ynlerini tespit
puzolanlarn Ca(OH)2 ile reaksiyonu da yapay puzolanlarn puzolanik etmeye ynelik olduu hususudur.
genellikle ileriki zamanlarda gelime aktivitelerini deerlendirmek iin Sonu olarak; kimyasal tespit
 MAKALE 71

yntemlerinin yukarda genel aratrmalar yaplabilir. Bunun hazrlanm rneklerin mekanik

hatlaryla zellikleri belirtilmi ve
bu ynde yaplan eitli al-
malardan rnekler verilmitir.
leride bu yntemlerin birlikte
deerlendirildii ve aralarndaki
korelasyonlarn irdelendii yeni
gibi, kire ve imento balayc-
l, yapay ve doal puzolanlarla
hazrlanm eitli test rnekleri
zerinde, puzolanik aktivitenin
farkl srelerdeki kimyasal lm
yntemleri ile bu puzolanlarla
ve yapsal zellikleri arasndaki
ilikiler aratrlabilir. Ayrca bu
tespitlerde, analitik alma veri-
lerinin birlikte deerlendirilmesi
de btnlk asndan faydal ve
anlaml sonular verebilir.

KAYNAKLAR
1. Alejandra, T., Monica, A. T., Alberto N. S., Edgardo F. I., 2013, Assessment of pozzolanic activity of different
calcined clays, Cement and Concrete Composites, no. 37, s. 319-327.

2. Ambroise, J., Fournier, A. A., Guillot, B., Pera, J., 1987, Convention de Recherche, VSG/INSA/ENSMSE (Institut National
des Sciences Appliques de Lyon), Lyon.

3. Araceli, E. A., Monica, A. T., Monica, P., 2009, Characterization of ceramic roof tile wastes as pozzolanic admixture,
Waste Management, no. 29, s. 1666-1674.

4. ASTM C311-02, 2002, Standard Test Methods for Sampling and Testing Fly Ash or Natural Pozzolans for Use in Portland-Cement
Concrete.

5. ASTM C114-11b, 2003, Standard Test Methods for Chemical Analysis of Hydraulic Cement.

6. ASTM C618-03, 2003, Standard Specification for Coal Fly Ash and Raw or Calcined Natural Pozzolan for Use in Concrete.

7. Balanco Varela, M. T., Martinez Ramirez, S., Erena, I., Gener, M., Carmona, P., 2006, Characterization and
pozzolanicity of zeolitic rock from two Cuban deposits, Applied Clay Sciences, no. 33, s. 149-159.

8. Cabane, N., 2004, Sols traits la chaux et aux liants hydrauliques: Contribution lidentification et lanalyse des lments
perturbateurs de la stabilisation, Thse de Doctorat, Universit Jean Monnet et Ecole Nationale Suprieure des Mines de
Saint-Etienne, Fransa.

9. Chuichi, T., Ko, I., Yoshihiro, I., 1994, Evaluation of pozzolanic activity by the electric resistance measurement
method, Cement and Concrete Research, no. 6, s. 1133-1139.

10. Donatello, S., Tyrer, M., Cheeseman, C.R., 2010, Comparison of test methods to assess pozzolanic activity,
Cement and Concrete Composites, no. 32, s. 121-127.

11. Frias, M., Villar-Cocina, E., Sanchez de Rojas, M. I., Valencia-Morales, E., 2005, The effect that different
pozzolanic activity methods has on the kinetic constants of the pozzolanic reaction in sugar cane straw-ash/lime
systems: application of a kinetic-diffusive model, Cement and Concrete Research, no. 35, s. 2137-2142.

12. Frias, M., Villar-Cocina, E., Valencia-Morales, E., 2007, Characterisation of sugar cane straw waste as pozzolanic
material for construction: c-alcining temperature and kinetic parameters, Waste Manage, no. 27, s. 533-538.

13. Frias, M., Rodriguez, C., 2007, Effect of incorporating ferroalloy industry wastes as complementary cementing
materials on the properties of blended cement matrices, Cement and Concrete Research, no. 30, s. 212-219.

14. Garcia, R., Vigil de la Villa, R., Vegas, I., Frias, M., Sanchez de Rojas, M. I., 2008, The pozzolanic properties of
paper sludge waste, Construction and Building Materials, c. 22, no. 7, s. 1484-90.

15. Gava, G. P., Prudencio JR, L. R., 2007, Pozzolanic activity tests as a measure of pozzolans performance: Part 1,
Magazine of Concrete Research, c. 59, no. 10, s. 729-734.

16. Gava, G. P., Prudencio JR, L. R., 2007, Pozzolanic activity tests as a measure of pozzolans performance: Part 2,
Magazine of Concrete Research, c. 59, no. 10, s. 735-741.
72 MAKALE

17. Greenberg, S. A., 1961, Reaction between silica and calcium hydroxide solution, 1. Kinetics in the temperature
range 30 to 85C, The Journal of Physical Chemistry, c. 65, no.1, s. 12-16.
18. Khmiri, A., Samet, B., Chaabouni, M., 2012, Assessement of the waste glass powder pozzolanic activity by
different methods, IJRRAS, c. 10, no. 2, s. 322-328.

19. Melo, C. U, Billiong, N., 2004, Activit pouzzolanique des dchets de briques et tuiles cuites, AJST, Science and
Engineering Series, c. 5, no. 1, s. 92-100.

20. Moiss F., Villar-Cocina, E., Snchez de Rojas, M. I., Valencia-Morales, E., 2005, The effect that different
pozzolanic activity methods has on the kinetic constants of the pozzolanic reaction in sugar cane straw-clay ash/
lime systems: Application of a kinetic-diffusive model, Cement and Concrete Research, no. 35, s. 2137-2142.

21. Moropoulou, A., Bakolas, A., Aggelakopoulou, E., 2004, Evaluation of pozzolanic activity of natural and artificial
pozzolans by thermal analysis, Thermochimica Acta, no. 420, s. 135-140.

22. Neerka, V., Slkov, Z., Tesrek, P., Plach, T., Frankeov, D., Petrov, V., 2014, Comprehensive study on
mechanical properties of lime-based pastes with additions of metakaolin and brick dust, Cement and Concrete Research,
no. 64, s. 17-29.

23. NF P18-513, 2009, French Standard, Addition pour Bton-Mtakaolin-Dfinition, Spcifications et critres de conformit.

24. Parhizkar, T., Najimi, M., Pourkhorshidi, A. R., Jafarpour, F., Hillemeier, B., Herr, R., 2010, Proposing a new
approach for qualification of natural pozzolans, Scientia Iranica, Sharif University of Technology, c. 17, no. 6, s. 450-
456.

25. Paya, J., Monzo, J., Borrachero, M. V., 2001, Physical, chemical and mechanical properties of fluid catalytic
cracking catalyst residue (FC3R) blended cements, Cement and Concrete Research, no. 31, s. 57-61.

26. Paya, J., Monzo, J., Borrachero, M. V., Velzquez, S., Bonilla, M., 2003, Determination of the pozzolanic activity
of fluid catalytic cracking residue. Thermogravimetric analysis studies on FC3R-lime pastes, Cement and Concrete
Research, no. 33, s. 1085-1091.

27. Pourkhorshidi, A. R., Najimi, M., Parhizkar, T., Hillemeier, B., Herr, R., 2010, A comparative study of the
evaluation methods for pozzolans, Advances in Cement Research, c. 22, no. 3, s. 157-164.

28. Rahhal, V., Talero, R., 2004, Influence of two different fly ashes on the hydration of portland cements, Journal
of Thermal Analysis and Calorimetry, no. 78, s. 191-205.

29. Rassk, E., Bhaskar, M.C., 1975, Pozzolanic activity of pulverized fuel ash, Cement and Concrete Research, no. 5, s.
363- 376.

30. Talero, R., 2005, Performance of metakaolin and Portland cements in ettringite formation as determined by
ASTM C 452-68: kinetic and morphological differences, Cement and Concrete Research, no. 35, s. 1269-1284.

31. Trusilewicz, L., Fernndez-Martnez, F., Rahhal, V., Talero, R., 2012, TEM and SAED characterization of
metakaolin. Pozzolanic activity, Journal of the American Ceramic Society, Special Issue: BIO2011, c. 95, no.9, s. 2989-2996.

32. TS EN 196-5, 2012, imento deney yntemleri-Blm 5: Puzolanik imentolarda puzolanik zellik deneyi, Ankara.

33. TS EN 196-2, 2010, imento Deney Metotlar-Blm 2: imentonun Kimyasal Analizi, Ankara.

34. Uzal, B., Turanl, L., Ycel, H., Gncolu M. C., ulfaz, A., 2010, Pozzolanic activity of clinoptilolite: A
comparative study with silica fume, fly ash and a non-zeolitic natural pozzolan, Cement and Concrete Research, no. 40,
s. 398-404.

35. Wild, S., Gailius, A., Hansen, H., Pederson, L., Szwabowski, J., 1997, Pozzolanic properties of a variety of
European clay bricks, Building Research and Information, no. 25, s. 170-175.
 MAKALE 73

SILICONE OIL TREATMENT FOR WATERLOGGED ORGANIC MATERIALS

ABSTRACT
Since 1993, Dr. C. Wayne Smith from the Conservation Research Laboratory and the Archaeological
Preservation Research Laboratory at Texas A&M University has been conducting research on the use of
polymer media for the stabilization and conservation of organic materials. Results of experimentsusing
silicone oil with cross-linking catalization, in a variety of applications to waterlogged wood other organic
materials, demonstrate minimal dimensional and physical change of the artifacts. Analysis of benefits and
disadvantages of tests using this conservation method are presented here.

Suya Doymu Organik Eserlerde Silikon Ya

ile Yaplan Konservasyon Uygulamalar
ESRA ALTINANIT BER*
1. Giri
Prof. Dr. Wayne Smith tarafndan
1993 ylnda Teksas A&M niver-
sitesindeki Konservasyon Ara-
trma/Arkeolojik Koruma Aratr-
ma Laboratuvarlarnda, ahabn
stabilizasyonu ve organik esasl
malzemelerin konservasyonu iin
polimer ortam kullanlmas konu-
sunda aratrmalar balatlmtr.
eitli apraz balayclarla birlikte
hazrlanm silikon ya uygulama-
larnda, yaplan deneyler sonu-
cunda; suya doymu ahapta ve
organik eserlerde gerek boyutsal,
gerekse fiziksel deiimlerin en aza
indirilebildii tespit edilmitir.1
Silikon ya kullanlarak yaplan
uygulama, suya doymu organik
malzemeli eser konservasyonunda
kullanlan dier yntemlere gre
olduka ksa sren bir uygulamadr.
zellikle yllar srebilen PEG uy-
gulamasna gre zamandan byk
tasarruf salanr. Silikon yann
eser tarafndan emilimi herhangi bir
stmaya gerek duyulmadan, daha
kolay ve ksa srede olur. Boyutsal
stabilizasyonu baarldr. Ancak
bunlarn yannda, pasifizasyon poli-
merler ile yaplan uygulamann, bir
kauramin uygulamas gibi kesinlikle
geri dnmsz olduunun altn
da izmek gerekmektedir.
Silikon ya uygulamas, organik
malzemeli eserlerin konservasyonu-
nun yan sra, inorganik malzemeli
eserler zerinde yaplan uygulama-
larda da baarl sonular vermitir.
Bu yntemin patent sahibi olan
Texas A&M niversitesinden Prof.
Dr Wayne Smith, Bodrum INA
Sualt Arkeoloji Enstits, Nixon
Griffis Konservasyon Laboratuvar
personeline 2015 yl Ocak aynda
ksa dnemli bir kurs vermitir
(ekil 1a-b).
Bu makalede, suya doymu
organik eserlerin konservasyon
yntemlerinden biri olan silikon
ya uygulamas ve lkemizde ilk
olarak INA Sualt Arkeoloji Ensti-
ts, Nixon Griffis Konservasyon
Laboratuvarnda yaplan test uygu-
lamalar ele alnacaktr.

ekil 1. Prof. Dr Wayne Smith tarafndan verilen kurs ve uygulamalar (INA Arivi)

* Esra ALTINANIT BER; Bodrum INA (Institute of Nautical Archaeology) Sualt Arkeoloji Enstits Konservasyon Laboratuvar Ba Konservatr,
e-posta: esraaltinanit@yahoo.com.
1
Hamilton, 1999, s. 28.
74 MAKALE

2. Silikon ve Polimer Teknolojisi

Yaplan aratrma sonularna gre
polimer salamlatrclarla; suya
doymu haldeki ahap,2 deri,3 halat,4
rg sepetler ve mantardan yaplm
objelerin,5 hatta msr koan6 gibi
hemen hemen korunmas imknsz
olan rneklerin bile, tan zelliklerini
muhafaza ederek baaryla korun- iin, obje ierisindeki suyun silikon
mas salanabilmektedir. Ayrca polimerler ile yer deitirmesi sonucu
hayvanlara ait organlarn,7 biyolojik stabilize edilen, suya doymu ve
dokularn, arkeolojik ve tarihsel hava kurusu halindeki ahap da dahil
kemik rneklerinin konservasyonun- birok organik malzemenin elektron
da da baar salanmtr. Yaplan mikroskopta incelenmesi ve kimyasal
uygulamalarn baarsnn tespiti analizi yaplabilmektedir.8

3. Silikon ve Polimer ile Yaplan Konservasyon

Uygulamalarnda Kullanlan Kimyasallar

Konservatrler, organik eserleri dr; 25Cde 0.95g/cm3 zgl arla

korumak amacyla eitli pasifizas-
yon polimerlerini kullanmaktadr-
lar. Hidroksil (OH) u grubu ieren
silikon yalar da, bu pasifizasyon
polimerlerinin nemli bir grubudur.
Pek ok silikon ya, apraz
balayc ajanlar ve katalizrler ile
birlikte, arkeolojik eserlerin korun-
mas amacyla kullanlmaya uygun-
dur. Polimerleri seerken gz nne
alnmas gereken en nemli husus,
hem eser hem de insan sal
asndan gvenli ve zararsz olan
kullanmaktr.
Pasifizasyon polimerleri,
organik eserler zerinde uygulan-
dnda, dierlerine nispeten daha
gvenli ve zararsz olduu tespit
edilmi polimerler olup Teksas
A&M niversitesinde gelitirilme-
ye ynelik aratrma iin seilmitir.
3.1. Silikon Yalar
Arkeolojik Eser Koruma Ara-
trma Laboratuvarlarnda, orga-
nik malzemeli eserlerin koruma
uygulamalarnda kullanlan balca
silikon yalar, saf dimetilsiloksan
ve %5e kadar dimetilsiloksan ilave
edilmi polimerlerdir.9
Silikon ya ile
yaplan uygulamada,
eserlerde doala
yakn bir renkte
grnm elde edildii
ve boyut deiikliinin
minimum olduu
gzlemlenmitir.
PR 10 Silikon Ya: Kolayca
bulunan silikon yalar arasnda
olup 25Cde 0.97g/cm3 zgl ar-
la ve 13,500.00 CST viskositeye
(orta viskositeli) sahip, kokusuz bir
polimerdir.
PR 12 Silikon Ya: PR 12,
PR 10a oranla ksmen biraz daha
youndur; 25Cde 0.97g/cm3 zgl
arla ve 20,000.00 CST viskosite-
ye (yksek viskositeli) sahiptir.
KP 80 Silikon Ya: KP 80, PR
10 silikon yandan daha az youn,
75.00 CST viskositeye (dk vis-
kositeli) sahip, 25Cde 0.97g/cm3
zgl arl olan bir polimerdir.
PA Fluid Silikon Ya: PA Fluid,
oktametilsilotetrasiloksan ve deka-
metilsilopentasiloksan ilave edilmi
bir dimetilsiloksan olan silikon ya-
ve 5,0 CST viskositeye (olduka
dk viskositeli) sahiptir.
4-7041 Silikon Ya: Bu silikon
ya ise 25Cde 0.97g/cm3 zgl ar-
lA SAHP, viskositesi 2-6 CST olan
bir polidimetilsiloksan polimeridir.
3.2. apraz Balayc Ajanlar
CR 20 apraz Balayc Ajan:
Arkeolojik objelerin konservasyon
uygulamalarnda en ok kullanlan,
hidrolize edilebilen, iki ya da daha
fazla polimer zinciriyle balanma
yeteneine sahip, ok fonksiyonlu
bir alkoxysilan grubundan olan
metiltrimetosisilandr. (MTMS)n
25Cde zgl arl 0.94g/cm3,
viskositesi ise 1.00 CSTdir. Bu etkili
apraz balayc PR 10, KP 80, PA
FLuid, 4-7041 silikon yalarna
ilave edilerek kullanlr.10
CR 22 apraz Balayc Ajan:
CR 20 ile benzer zelliklerde olan ve
25Cde 0.94 g/cm3 zgl arla,
yaklak olarak 1.00 CST viskosiyete
sahip drt fonksiyonel u gruplu bir
alkoxysilandr. Yaplan aratrmalar
sonucunda, CR 22 ieren silikon ya
karm ile yaplan uygulamalarn CR
20 ile yaplan uygulamalara gre daha
fazla genletii ne srlmtr.

2
Smith ve Hamilton, 1998a, s. 1-26.
3
Smith, 1998, s. 1-6.
4
Smith vd., 1998, s. 1-13.
5
Smith ve Hamilton, 1998b, s. 1-5.
6
Smith ve Hamilton, 1998c, s. 1-6..
7
Smith ve Hamilton, 1998d, s. 1-3; 1998e, s. 1-4.
8
Hamilton, a.g.e, s. 28.
9
Smith, 2003, s. 9-12.
10
Smith, a.g.e., s. 12.

3.3. Katalizrler
CT 32 Katalizr: CT 32 katalizr
organik eserlerin korunmasnda en
yaygn kullanlan dibtiltindiasetat
bileiidir. Bu katalist, yzeye sr-
lerek ya da buhar haline getirilerek
ahabn konservasyonu iin kulla-
nlabilir. Reaksiyona girme sresi
yaklak 24 saat olan, kalay ierikli,
zgl arl 1.32g/cm3, molekler trmalarda kullanlan katalizrden
arl 351,01g/mol deerinde ok en hzl olan CT 34dr. Tyzor TPT
amal bir katalizrdr. Kimyasal
forml CHOSndir. CT 32nin ropiltitanat (%99) ve izopropil alkol
buharna maruz kalmaktan ve deri
ile temasndan kanlmaldr. Eser
konservasyonunda kullanld
4. Silikon Ya Uygulamas
Eserlerde silikon ya uygulamas
ana adm iermektedir. Uygu-
lamann birinci aamas, suyun
aseton ile yer deitirmesi, yani
dehidrasyondur. nk silikon
yalar su ile karmaz. kinci
aama, asetonun apraz balayc
ile kartrlan silikon ya ile yer
deitirmesi, dier ad ile pasifizas-
yon polimerlemedir. Son aama
ise, seilen uygun katalizrn
esere emdirilmesidir. Bu ilemin
amac silikon ya ile katalizrn
reaksiyona girerek silikon yann
polimerletirilmesidir.14
Bu uygulamada nemli olan,
esere ve sorununa en uygun olan si-
likon yann, apraz balayc ajann etanol ile balayan ve daha sonra
ve katalizrn kullanlmasdr.
Uygulama
lk aamada, eserin yzeyi yumuak
bir fra veya havsz bir kuma ile
temizlenir. Eer tortu tabakalar
varsa, bunlar dii aletleri, bisturi,
dremel gibi aralarla yzeyden
uzaklatrlr.15 Polimerlerin esere
derinlemesine nfuz edebilmesini
11
Smith, a.g.e, s. 11-12.
12
Smith, a.g.e, s. 12.
13
A.y.
14
Smith, a.g.e, s. 13.
15
Smith, a.g.e, s. 23.
16
Hamilton, a.g.e, s. 28.
17
Smith, a.g.e, s. 24.
18
A.y
19
A.y.
zaman katalizr kimyasal olarak
sabit kalr.11
CT 30 Katalizr: CT 30de ka-
lay ierikli bir katalizr olup reaksi-
yona getii sre yaklak 16 saattir.
zgl arl 1.25 g/cm3, molekler
arl 404,88 g/mol, kimyasal
forml Sn(CHO)dir.12
CT 34 Katalizr: Deneysel ara-
mas, karmn scaklnn hzl
bir ekilde artmasna ve reaksi-
Titanat olarak da bilinen, tetraisop-
(%1) ieren bir karmdr.
CT 34n reaksiyonu balatma
sresi ise yaklak olarak saat-
ekil 2. Ahaba silikon ya emdirilmesi
(Smith, 2003, s. 26)
salamak iin, bnyesindeki suyun
tamamen karlmas gerekmek-
tedir. Baarl bir dehidrasyon iin,
asetonla devam eden banyolarla
suyun bnyeden uzaklatrlmas
mmkn olabilir. Suyun asetonla
yer deitirme sresi eserin boyut-
larna ve younluuna gre deie-
bilir. Son aseton banyosunda eseri
desikatr ierisinde ve dk bir
basn (40 Torr) altnda bekletmek
en etkili yoldur.16 Ancak malzeme-
nin ne olduu ve bozulma durumu
MAKALE 75
tir. Rengi ak sar olup bu zellii
katalizr buhar haline getirilerek
kullanldnda soruna neden olur.
Katalizasyon srasnda bu ak sar
renkli katalizr eserin zerinde bir
tabaka oluturur. Bu ince toz tabaka
istenildiinde yumuak bir fra ile
kolaylkla kaldrlabilir.
Katalizrn reaksiyonu balat-
yonun hzlanmasna neden olur.
Ancak, eser katalizasyon srasnda
derin dondurucuda veya buzdo-
labnda soutulursa bu reaksiyon
yavalatlabilir.13
uygulanacak vakum deeri iin
nemlidir. Ahap eser ok bozul-
musa vakum altnda uygulama
yaplmas zellikle nerilmemek-
tedir. Suya doymu organik eserler
hassas ve krlgan olduundan,
aseton-polimer geiinin yava bir
ekilde seyretmesini salayabilmek
iin fazla youn olmayan apraz
bal bir polimer seilmelidir. Yo-
un polimer zeltilerinin kulla-
nm, PEG uygulamasna yksek
bir yzde oranyla balamakla ayn
etkiyi yaratmaktadr.17
ncelikle, eserin daldrlaca,
uygun younluktaki silikon ya
seilir ve buna bir apraz balayc
eklenir. Suya doymu organik eser-
lerin korunmasnda en iyi seim CR
20 olarak bilinen metiltrimetoksisilan
(CH3O)3 SiCH3) (MTMS) apraz
balayc olup genellikle %3 orannda
CR 20 kullanlacak olan silikon ya
ile kartrlr.18 Bu oran uygulama ya-
placak esere gre deiebilmektedir.
Eser, uygulama srasnda silikon
ya zeltisinin ierisine tamamen
daldrlarak bekletilmelidir19 (ekil 2).
76 MAKALE
Eser, en az 24 saat ortam basn-
cnda veya dk basn altnda va-
kum desikatr iinde bekletildikten
sonra silikon ya zeltisinden ka-
rlabilir. Yzeyindeki fazla polimer
zeltisinin szlmesi iin temiz bir
kabn iine oturtulmu bir elein
iine eser dikkatlice yerletirilir ve
silikon yann szlmesi salanr.
zeltiden karlan eserin yzeyin-
de toplanm polimer, havsz bir bez
veya yumuak bir fra yardm ile
temizlenmelidir.
Bir sonraki aamada ise; eser
kilitli bir poet iine yerletirilir, ya-
nna bir kap ierisinde birka gram
katalizr (genellikle CR 32) konulur
ve poetin az tamamen kapatlr20
5. Silikon Ya ve Dier Metodlar ile Yaplan Deneyler ve Sonular
Texas A&M niversitesi Konservas-
yon 1. snf rencileri, her yl ahap
dhil olmak zere birok malzeme-
nin konservasyonu ile ilgili deneyler
yapmakta ve ahap eserlerin korun-
mas almalarnn ana hatlar ze-
rine raporlar yazmaktadrlar.22 John
Littlefieldin 2008 ylnda bozulma,
ekme, renk, dokunsal zellikler
ve koruma ile ilgili yapt toplam
15 deney aada incelenmitir. Bu
konservasyon deneyi herhangi ila
deposu ya da eczaneden elde edile-
bilen standart ahap dil ubuklaryla
yaplmtr. Bu dil ubuklar hu
aacndan olup hepsi ayn standart
boy ve kalnlktadr ve 1988 ylndan
beri su iinde bekletilmitir.
Bu deneyler;
1. Su ierisinde %5 orannda
znm bal (ekil 4),
2. Su ierisinde %5 orannda
znm rafine eker (ekil 5),
3. Su ierisinde %5 orannda
znm A tipi eker (ekil 6),
4. Saf parafin mumu (ekil 7),
5. Su ierisinde %5 orannda
znm PEG 400 (ekil 8),
6. Etanol ierisinde znm
20
Smith, a.g.e, s. 25.
21
Hamilton, a.g.e, s. 29.
22
John Littlefield ile 16.09.2012 tarihinde yaplan kiisel grme.
23
Littlefield, 2008.
ekil 3. Ahap
esere katalizr
uygulanmas
(Smith, 2003, s. 26)
(ekil 3). Oda scaklnda brak- scakl 52C olarak ayarlanm
labilecei gibi, snan katalizrn bir frn ierisine de yerletirilebilir.
polimer zeltisi ve eser arasnda- Eser, genel olarak 24 saat sonra
ki reaksiyonu hzlandraca iin stabil hale gelmektedir.21
%5 orannda PEG 400 (ekil 9), Dokunsal zellikler: eker
7. Su ierisinde %5 orannda uygulamalar,
znm PEG 1500 (ekil 10), Esneklik: PEG uygulamalar,
8. Su ierisinde %5 orannda Hcre Yaplarnn Korunmas:
znm PEG 3350 (ekil 11), eker uygulamalardr.
9. Su ierisinde %5 orannda Deneyler sonucunda farkl yn-
znm PEG 3350/400 (ekil 12), temlerde, farkl korumalar salan-
10. Su ierisinde %20 orannda mtr. Ancak anlald zere bi-
znm PEG 400 ve dondurarak imsel olarak en iyi sonular, silikon
kurutma, ya+apraz balayc zeltisinden
11. Su ierisinde %30 orannda alnmtr.23
znm PEG 400 + MTMS veya Silikon ya uygulamasnn
IBTES apraz balayc ajan, patent sahibi olan Texas A&M
12. Silikon ya + apraz bala- niversitesinden Prof. Dr Wayne
yc ajan (ekil 13), Smithin, 2015 yl Ocak aynda INA
13. Etanol ierisinde %5 orann- Sualt Arkeoloji Enstits, Nixon
da znm kfur (ekil 14), Griffis Konservasyon Laboratuvar
14. Aseton+reine (ekil 15), personeline verdii kurs srasnda,
15. Hava kurusu (ekil 16) kul- birok organik ve inorganik mal-
lanlarak uygulanmtr. zeme zerinde eitli uygulamalar
Fiziksel niteliklerde en iyi olarak yaplmtr. Bir halat paras zerine
deerlendirilen yntemler ise; yaplan uygulamada, karlatrma
Renk: Saf parafin mumu, yaplabilmesi iin ncelikle ayn ha-
Arlk: Herhangi bir PEG lattan bir para kesilerek hava ku-
uygulamas, rusu olarak kurutulmutur. Her iki
Biimsel Bozulma: Silikon parann da lleri alnm, rapor-
ya+apraz balayclar, lar yazlm ve fotoraflar ekilerek
ekme/ Genileme: Silikon belgelemesi tamamlanmtr (ekil
ya+apraz balayclar, 17). ncelikle znebilir tuzlarn-
 MAKALE 77

ekil 4. Bal (Littlefield, 2008) ekil 5. Rafine eker (Littlefield, 2008)

ekil 6. A tipi eker (Littlefield, 2008) ekil 7. Parafin mumu (Littlefield, 2008)

ekil 8. PEG 400+ Su (Littlefield, 2008) ekil 9. PEG 400+ Etanol (Littlefield, 2008

ekil 10. PEG 1500+ Su (Littlefield, 2008) ekil 11. PEG 3350+ Su (Littlefield, 2008)
78 MAKALE

ekil 12. PEG 3350/400+ Su (Littlefield, 2008) ekil 13. Silikon Ya+.B.A (Littlefield, 2008)

ekil 14. Kfur+Etanol (Littlefield, 2008) ekil 15. Aseton-Reine (Littlefield, 2008)

dan arndrlarak yumuak ulu bir

fra ile temizlenen (ekil 18) halat
parasnn bnyesindeki su, sra-
syla etanol ve aseton banyolar ya-
plarak tamamen uzaklatrlmtr.
Silikon ya uygulamas ncesinde
halatn her iki taraf iplerle bala-
narak ularnn alp rgsnn
dalmas engellenmitir (ekil 19).
Dk basn altnda vakumlanarak
bnyesindeki su ile yer deitiren
asetonun, %4 orannda apraz
balayc ajan ile kartrlm silikon
ya ile yer deitirmesi salanm-
tr (ekil 20). Vakum altnda halat
zerinde baloncuklar olumaktadr
(ekil 21). Bu, aseton ile silikon
yann yer deitirmeye baladn
gstermektedir. Baloncuk oluumu
sona erdikten sonra, halat paras
desikatrden karlarak ince bir tel
zerine aslm ve silikon yann
fazlas szdrlmtr (ekil 22).
Bir sonraki aama, eserin kata-
lizr yardm ile tamamen polimer-
lemesinin salanmas ve silikon
yann stabil hale getirilmesidir.
Eser kilitli bir poet ierisine yer-
ekil 16.
Hava Kurusu
(Littlefield, 2008)
letirilmi ve yanna, bir ka damla duu tespit edilmitir (ekil 23a-b,
katalizr damlatlan ufak bir peete 24a-b).
paras konulmutur. Yaklak 24 Mula Stk Koman niver-
saat sonra eserin tamamen polimer- sitesi Aratrma Laboratuvarlar
letii (katlat, kuruduu) gz- Merkezinde yaplan SEM analizleri
lemlenmitir. Uygulama sonucunda sonucunda elde edilen fotoraflarda
hava kurusu ile kurutulan ve silikon da, hava kurusu olan parann lif
ya uygulanan her iki parann yaplarnda krlma, ayrlma, at-
yeniden lleri alnmtr (Tablo lamalar grlmtr. Silikon ya
1). lem grmeyen, yalnzca hava uygulamas yaplan parada ise,
kurusu olan rnekte lif yaplarnda lifin tamamen silikon ya ile kap-
krlma, atlama ve deformasyon lanm olduu, herhangi bir krlma
grlm, buna karlk silikon ya ve kopmann bulunmad, yani
uygulanan rnein makroskopik daha iyi korunmu olduu tespit
grntsnn kararl (stabil) ol- edilmitir (ekil 25a-b, 26a-b).
 MAKALE 79

ekil 17. Belgeleme (INA Arivi) ekil 18. Mekanik temizlik (INA Arivi)

ekil 19. Halatn ularnn salamlatrlmas (INA Arivi) ekil 20. Silikon yann hazrlanmas (INA Arivi)

ekil 21.
Baloncuklanma
(INA Arivi)

ekil 22.
Silikon yann
szdrlmesi
(INA Arivi)

Tablo 1. lmler
LMLER HAVA KURUSU % Deiim SLKON YAI % Deiim

Uygulama ncesi uzunluk 5.7cm -15.79 14.5cm -1.38

Uygulama sonras uzunluk 4.8cm 14.3cm

Uygulama ncesi kalnlk 0.9cm 33 0.5cm 0

Uygulama sonras kalnlk 1.2cm 0.5cm

Uygulama ncesi arlk 0.27gr - 77.78 3.23gr -41.18

Uygulama sonras arlk 0.06gr 1.90gr

80 MAKALE

ekil 23a-b. Hava kurusu rneinin kuruma srasnda ve sonrasndaki grntleri (INA Arivi)

ekil 24a-b. Silikon ya uygulama ncesi ve uygulama sonras grntleri (INA Arivi)

ekil 25a-b. Hava kurusu rnein SEM grntleri (INA Arivi)

ekil 26a-b. Silikon ya uygulanm rnein SEM grntleri (INA Arivi)


6. Sonu
Silikon ya ile yaplan ilemlerde,
eserlerde doala yakn renkte bir
grnm elde edildii ve boyut
deiikliinin minimum olduu
gzlemlenmitir. Ayrca stabil hale
gelen eser, evre artlarnn kontro-
lne gerek duyulmadan bulunduu
ortamda korunabilmektedir. Ancak
konservasyonda kullanlan malze-
melerin en nemli zelliklerinden
biri olan geri dnebilirlik (rever-
sibility) kriteri, bu konservasyon
ileminde mmkn deildir.24
Eski eserlerde yaplan koruma
ve onarm uygulamalarnda, geri
dnebilirlilik en nemli kriterler-
den biridir. Ancak, geri dnebilirlik
konusu birok durumda yanl
ifade edilmektedir. ounluk-
la, konservasyonu yaplan suya
doymu bir eserde denenecek geri
dnm ileminde; teorik olarak
%100 geri dnebilirlik baarsnn
yan sra, eserin de en iyi durumda
olmas istenmektedir. Bu beklenti-
ye yakn olan en iyi sonular, PEG
ve silikon ya ile yaplan uygu-
lamalarda elde edilmitir. Bunun
nedeni, suya doymu hasarl bir
ahapn korunmasnda kullan- men alnabilmesini nlemektedir.
lan silikon ya ve PEG uygulama-
larnda, hcrelerdeki suyun yerini
bu koruyucularn almas ve buna
bal olarak eserde deformasyon
meydana gelmemesidir. Silikon
ya ve PEG polimerlerin emdiril-
dii suya doymu ahaplardan al-
nan rnekler, bu ahaplarn dier
yntemlerin uyguland rneklere
gre daha iyi korunmu olduunu
gstermektedir.25
24
Hamilton, a.g.e, 6 ve 29
25
Hamilton, a.g.e, s. 29.
26
A.y.
27
A.y.
28
A.y.
MAKALE 81
Silikon esasl polimer suya doymu halde kalan ahapta
ikinci bir uygulama yaplmas isten-
uygulamalaryla yaplan diinde daha fazla hasar meydana
konservasyon; uzun gelebilecei unutulmamaldr.26
mrl olmas, ksa Silikon esasl polimer uygula-
bir zaman ierisinde malaryla yaplan konservasyon;
uzun mrl olmas, ksa bir
gerekletirilebilmesi, zaman ierisinde gerekletirilme-
uygulamann kolayl si, uygulamann kolay olmas ve
ve depolama artlarnn depolama artlarnn kontrolne
kontrolne ok fazla ok fazla gerek duyulmamas ne-
deniyle birok organik ve inorga-
gerek duyulmamas nik eserin korunmasnda byk
nedeniyle daha bir neme sahiptir. Oysa PEG
avantajldr. emdirilmi eserlerin bulunduu
ortamda iklim ve scaklk artlar
kontrol edildii takdirde uygulama
Olduka bozulmu olan ve po- kararl olmakta ve konservasyonun
lietilenglikol (PEG) ile konservas- baars yalnzca bu artlarda sala-
yonu yaplm suya doymu ahap nabilmektedir. Bu artlar deitii
parasnn tamamen geri dnebilir- zaman, esere emdirilen maddedeki
lii mmkn deildir. PEGin tama- kimyasal deiiklikler sorunlara
mnn ahaptan tekrar geri alnmas neden olabilmektedir. Oysa uzun
srasnda ahaba zarar verilebil- mrl olan silikon esasl polimer-
mektedir. nk emdirme ilemi lerle yaplan uygulamalarda byle
sresince bir ksm PEGin, odun bir sorunla karlalmamaktadr.
dokusundaki selloz hcrelere ve Ayrca silikon ya uygulamasn-
lignine kimyasal olarak balanmas, dan sonra, ahabn cins ve tr de
polimerin odun dokusundan tama- tanmlanabilmektedir.27 Silikon
esasl polimer endstrisi tarafndan
Bu ilemde balanmann bir ksm toplanan veriler ve ok saydaki
kimyasal olarak gerekleirken, az deney sonularna gre, konser-
miktarda PEG hcre boluklarnda vasyonda kullanlan polimerlerin
fiziksel balarla, basit bir ekilde yar mrlerinin en az 200 yl
tutulmaktadr. olduu tespit edilmitir. Ayrca ge-
PEGin geri alnmas ilemi, litirilen yeni teknolojilerle ilemin
yllarca suya doymu halde kalan daha kolay uygulanmasnn mm-
ahabn zaten zayflam olan yap- kn olaca da dnldnde,
sna ek bir hasar verebileceinden, silikon esasl polimerlerle yrt-
ounlukla geri dnm ilemi len koruma almalarnn gelecek
yaplmamaktadr. ok uzun sre vaat ettii grlmektedir.28
82 MAKALE

KAYNAKLAR
1- Hamilton, D., 1999, Methods of Conserving Archaeological Material from Underwater Sites, Conservation of Archaeological
Resources I, Nautical Archaeology, Texas A&M University, Texas.

2- Littlefield, J., 2008, Conservation 1 Class, Organic Conservation Report, yaymlanmam ders notlar.

3- Smith, C. W., 2003, Archaeological Conservation Using Polymers Practical Applications for Organic Artifact Stabilization, Texas A&M
University Press, Texas.

4- Smith, C. W., 1998, Conservation of Waterlogged Leather Using Polymers, Archaeological Preservation Research
Laboratory (APRL) Report 4, Nautical Archaeology Program, Texas A&M University, URL: http://nautarch.tamu.edu/aprl/
report04.pdf, eriim tarihi: 21.05.2015.

5- Smith, C. W., Hamilton, D., 1998a, Polymerization of Archaeological Waterlogged Wood Treated with Polyethylene
Glycol, Archaeological Preservation Research Laboratory (APRL) Report 19, Nautical Archaeology Program, Texas A&M
University, URL: http://nautarch.tamu.edu/aprl/report19.pdf, eriim tarihi: 29.04.2015.

5- Smith, C. W., Hamilton, D., 1998b, Silicone Bulking of Waterlogged Cork Using PS340, PS341 and PS343 Silicone
Oils, Archaeological Preservation Research Laboratory (APRL) Report 7, Nautical Archaeology Program, Texas A&M
University, URL: http://nautarch.tamu.edu/aprl/report07.pdf, eriim tarihi: 29.05.2015.

6- Smith, C. W., Hamilton, D., 1998c, Conservation of Waterlogged Corn Cobs Using Silicone Oils, Archaeological
Preservation Research Laboratory (APRL) Report 8, Nautical Archaeology Program, Texas A&M University, URL: http://
nautarch.tamu.edu/aprl/report08.pdf, eriim tarihi: 29.5.2015.

7- Smith, C. W., Hamilton, D., 1998d, Preservation of a Dog Heart Using Silicone Oils, Archaeological Preservation
Research Laboratory (APRL) Report 12, Nautical Archaeology Program, Texas A&M University, URL: http://nautarch.tamu.
edu/aprl/report12.pdf, eriim tarihi: 25.5.2015.

8- Smith, C. W., Hamilton, D., 1998e, Preservation of a Dog Heart Using Silicone Oils: A Second Approach, Archaeological
Preservation Research Laboratory (APRL) Report 13, Nautical Archaeology Program, Texas A&M University, URL: http://
nautarch.tamu.edu/aprl/report13.pdf, eriim tarihi: 25.5.2015.

9- Smith, C. Wayne., Hamilton, D. L., Klosowski J., 1998, Silicone Oil: A New Technique for Preserving Waterlogged
Rope, Archaeological Preservation Research Laboratory (APRL) Report 5, Nautical Archaeology Program, Texas A&M
University, URL: http://nautarch.tamu.edu/aprl/report05.pdf, eriim tarihi: 26.05.2015.
 HABER 83

WORKSHOP ON PRESERVATION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

January 21st - 22nd, 2016
Directorate for the Preservation of Cultural Heritage which
was established in 2014 under the Department of Cultural
Assets of Istanbul Metropolitan Municipality organized the
Workshop on Preservation of Intangible Cultural Heritage
on January 21st and 22nd at Kalyon Hotel in Istanbul. It was
aimed to bring people together around this subject, get more
information about our intangible cultural heritage values,
their role and importance in our lives, nomination criteria
and registration procedures for the Representative List of
the Intangible Cultural Heritage of Humanity announced by
UNESCO. The workshops programme was arranged as two
days, one for having general information about the subject
and one for making parallel discussions.
The first day of the workshop was consisted of four
sessions. In the first session, notion of intangible heritage
was introduced to the audience, intangible heritage values
of Turkey in both national and international lists were briefly
described and studies of the National Commission for UNESCO and Ministry of Culture and Tourism
were explained. It was underlined that the intangible heritage including national values, traditions, arts
and crafts require utmost care, interest and awareness of the society. Directorate for the Preservation
of Cultural Heritage also presented few of the documentary films including the interviews with the
artists: Tahsin Kalender -stonemason from Ahlat district of Bitlis- and Mehmet Grsoy -tile artisan
from Ktahya- who were awarded by UNESCO. The second session was focused on some academic
research studies about the relationship between the intangible cultural heritage and the architectural
space. The sustainability of traditional arts and crafts was evaluated in parallel to the historical places
where they have been practised through decades. The third and fourth sessions were based on the
education and sustainability and their role and importance for the continuity of intangible heritage
values through generations. Various projects and activities on education experienced by different
institutions and NGOs, such as festivals, celebrations, exhibitions and practical courses on traditional
arts and handcrafts, were shared.
The second day of the workshop was consisted of three round discussions on three subjects
which were conducted synchronously. Each discussion group included 18-20 people from various
disciplines and professions with the representatives of different institutions. The first group evaluated
the preservation of intangible cultural heritage in the context of economy, tourism and management. It
was stated that collaboration and cooperation among related institutions were essential. The second
group concentrated on the relationship between the intangible cultural heritage and the architectural
space. The conservation problems were described, the recent state of historical places, such as Grand
Bazaar, khans and small ateliers where traditional arts and handcrafts continued, were evaluated. The
third group examined the role of education on the continuity and sustainability of intangible cultural
heritage values. The importance of knowledge and awareness about intangible cultural heritage was
underlined, opportunities for preschool education and lifelong learning on arts and handcrafts were
discussed.
This workshop which was the first one organized about the preservation of intangible cultural
heritage values was informative and successful. Presentations of the first day and outputs of the
second days discussions will be published as a proceeding book to be delivered to participants and
related institutions.
84 HABER
BB Kltr Varlklar Daire Bakanl Kltrel Miras Koruma Mdrl
Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas altay*
Bu altay; Trkiyedeki somut
olmayan kltrel miras elerinin
tanm, seim ltleri, envanteri,
kltrel mirasn sunum ve tant-
m iin yntem ve yaklamlarn
belirlenmesi, Trkiyede henz tescil
edilmemi somut olmayan kltrel
miras deerlerinin saptanmas iin
nerilerde bulunmak ve bu deer-
lerin devamllnn salanmas
konularnda fikir gelitirmek ve
ibirlii olanaklarn aratrmak ze-
re, stanbul Bykehir Belediyesi
Kltr Varlklar Daire Bakanl
Kltrel Miras Koruma Mdrl
tarafndan dzenlenmitir. Sulta-
nahmet, Kalyon Otelinde 21-22
Ocak 2016 tarihlerinde gerekle-
tirilen Somut Olmayan Kltrel
Mirasn Korunmas altaynn
ilk gnnde bilgilendirici sunumla-
ra yer verilmi, ikinci gn ise grup
almalar gerekletirilmitir.
altayn birinci gnnde,
stanbul Bykehir Belediyesi
adna takdim konumasn yapan
Kltr Varlklar Daire Bakan
Hseyin Tok, stanbulun UNES-
CO Dnya Kltr Miras Liste-
sindeki yerini belirtti, henz kayt
altna alnmam somut olmayan
kltrel miras elerimizin varl-
na deinerek bu elerin gelecee
Kltr Varlklar Daire Bakan Hseyin Tok
*Haber: Dr. Esra KUDDE; Y. Mimar, Restorasyon uzman, BB Kltrel Miras Koruma Mdrl, e-posta: esrakudde@hotmail.com
21-22 OCAK 2016, STANBUL
altay; Trkiyedeki
somut olmayan
kltrel miras
elerinin tanm,
seim ltleri,
envanteri, kltrel
mirasn sunum ve
tantm iin yntem
ve yaklamlarn
belirlenmesini
hedeflemektedir.
aktarlmas konusunda ibirliinin
nemini vurgulad.
Al konumasn yapan Kl-
trel Miras Koruma Mdr hsan
lze, Mdrln kurulu amala-
rn, be ana balk altnda yaplan
almalar, envanter sreci ve
planlanan faaliyetlerle ilgili bilgileri
ieren sunumunda, somut olmayan
kltrel miras konusunda ilk defa
dzenlenen bu altayn nemini
vurgulayarak stanbulun somut
olmayan kltr envanterinin ka-
rlmasnn gereine, Mdrln
bu alandaki hedef ve faaliyetlerine
deindi. Ayrca, BB bnyesindeki
farkl birimlerin somut olmayan kl-
Kltrel Miras Koruma Mdr hsan lze
trel mirasn korunmasna ynelik
almalarn da ksaca anlatt.
Al konumalarnn ardndan;
ilgili Mdrlk tarafndan kamu-
oyunun somut olmayan kltrel
miras konusuna ilgisini ekmek
amacyla hazrlanan 45 saniye sreli
bir Kamu Spotu gsterildi. Bu ksa
film RTK tarafndan onaylandk-
tan sonra ulusal televizyon kanalla-
rnda da gsterilecektir.
Somut Olmayan Kltrel
Miras ve Koruma balkl 1. otu-
rumda; UNESCO Somut Olmayan
Kltrel Miras htisas Komitesi
Bakan Vekili Prof. Dr. Metin
Ekici,Trkiyede Somut Olmayan
Kltrel Miras almalarna Egeden
Bir Bak balkl sunumunda, be
ana balk altnda toplanan somut
olmayan kltrel miras eleri,
UNESCO Somut Olmayan Kltrel
Miras Szlemesi ve listeye kaytl
miras elerimiz hakknda bilgi
verdi. Ayrca, Ege niversitesi bn-
yesinde yaplan almalara deine-
rek nemli olann, nesneyi deil
nesneyi retecek insan korumak
olduunu vurgulad.
Ayn oturumun ikinci konu-
mas, Kltr ve Turizm Bakanl
Aratrma ve Eitim Genel M-
drl (AREGEM) uzman

Solmaz Karabaa tarafndan
yapld. Karabaa, Bakanln
yapmakta olduu ulusal envanter
almas, listeye kayt ilemleri
ve yaayan insan hazinelerinin
tespit edilmesi konularnda bilgi
verdi. Ulusal envanter listesinde,
lkemiz adna kaytl 110 adet so-
mut olmayan kltrel miras unsuru
olduuna iaret eden Karabaa,
konuyla ilgili yerel ynetimlerle
yaplacak almalarn nemini
vurgulad; l Kltr ve Turizm M-
drlnn ibirliiyle nce ulusal,
ardndan uluslararas envantere
kayt sreleri hakknda bilgi verdi.
Yaayan nsan Hazinelerinin
davet edildii blmde; ilk olarak
2009 ylnda UNESCO Yaayan
nsan Hazinesi ilan edilen ve 26 Ka-
sm 2010da dln alan Hsnhat
Sanats Hasan elebi sz ald.
elebi 52 yllk meslek hayatndaki
deneyimlerini paylat, hat sana-
tnda ustalk ve icazetin nemini
vurgulayarak, yetitirdii kiilerin
mevcut eitim sistemimize hak
ettikleri ekilde dhil olamadklarn
dile getirdi ve bu konuda yetkin
sanatlarn yetimesi iin eitim
srelerini yeterli bulmadn belirtti.
Ardndan, yine 2009 ylnda
UNESCO Yaayan nsan Hazinesi
ilan edilen ve 26 Kasm 2010da
dln alan Hattat ve Ebru
Sanats Fuat Baar sz ald.
HABER 85
Baar; icra etmekte olduu sanatla- Kltrel ve Toplumsal Bellei nce-
rn kaybolmak zere olduu 1970li leme, Dokmantasyon ve Yazlm
yllarda yaanlan skntlar, ustala- Projesi kapsamnda yaptklar a-
rn saysnn o dnemdeki azln lma hakknda bilgi verdi. Baykan,
ve bugn bu sanatlara olan ilgiyi Mahpeyker Ksem Sultan tara-
aslnda sevindirici bulduunu ifade fndan yaptrlan ve avlulu plan
etti. Baar, konumasnda ayrca emasna sahip olan Byk Valide
sanatn aslnda bir btn olduunu, Hann, en byk ehir han olarak
kiinin ustasna olan sayg ve edebin tarihsel kaynaklardaki yerinden ve
nemini ve usta-rak ilikisinin yaplan literatr aratrmasndan
renme srecindeki hzlandrc bahsetti. Bu aratrmalar ve yapdaki
etkisini vurgulad. almalardan yola karak; hann
Somut Olmayan Kltrel gnmzdeki kullanclarn, sosyal
Miras-Mekn likisi balkl yapsn, kullanc profilini anlatt ve
ikinci oturumda; Medipol niversi- hann korunma durumunun giderek
tesi Gzel Sanatlar Tasarm ve Mi- ktlemesinin, hem yap hem de
marlk Fakltesi retim yesi Yrd. kaybolan zanaatlar asndan yarat-
Do. Dr. Glhan Benli, stanbul t sorunlara iaret etti.
Tarihi Yarmada Avlulu Han Yaplar Yldz Teknik niversitesi
ve Koruma Sorunlar balkl bir Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge
sunum yapt. Benli, doktora tezi Planlama Blm retim yesi
kapsamnda yapt almalar, Ar. Gr. Reycan etin, Kuyum-
kaybolan avlulu hanlar ve elde culuk ve Mcevher Tasarm Sekt-
ettii verileri sundu. Eski haritalar rnn Tarihi Merkezden Desantralize
ve gncel durum zerinden yapt Edilmesinin Yaratclk Asndan
karlatrmada, Tarihi Yarmadada- Deerlendirilmesi: Kapalar ve
ki 7 ahap, 327 krgir, 2 elik ve 11 evresi balkl sunumunda, yk-
ahap+krgir han yapsnn mevcut sek lisans tezi kapsamnda yapt
durumundan sz etti ve hanlarn almalar zetledi. Birmingham,
gnmzdeki kullanmndan kay- Jaipur ve Los Angeles rnekleriyle
nakl koruma sorunlarna deindi. Kuyumcukenti karlatran etin,
Yldz Teknik niversitesi Kapalardaki tarihselliin farkl
Fen Edebiyat Fakltesi nsan ve bir kapsamda deerlendirilmesi
Toplum Bilimleri Blm retim gerektiini ifade etti. Yapt anket
yesi Prof. Dr. Ayegl Baykan, sonularna gre; Kapalarda-
TBTAK - Byk Valide Han: ki kuyumcularn tarihi motifler
86 HABER
UNESCO TR SOKM Komitesi Bakan Vekili
Prof. Dr. Metin Ekici
Yaayan nsan Hazinesi
Hat ve Ebru Sanats Fuat Baar
Ar. Gr. Reycan etin
kullandna, mteri isteklerinin
annda karlanmasnn ve yz
yze grme imknnn olumlu
etkisi olduuna deindi, ayrca
gven ortamnn ve tarihi merke-
ze yaknln nemini vurgulad.
etin, ardaki eitli sektrlerin
tarihi yaplara zarar verdiini; ancak
arnn ii boaltlnca binann
anlamn yitirdiini belirtti.
altayn leden sonra prog-
ram; Tarihi, Yazar ve retmen
Necdet Sakaolunun 170 yllk
Alanlzade Evinin Zengin Kltr
Birikimiyle k balkl ko-
numasyla balad. Sakaolunun
konumas; Divriide yer alan
evin varislerinden Mhendis hsan
alapverdinin getirdii yapya ait
ahap tavan paras, rubu tahtas,
Kltr ve Turizm Bakanl AREGEM-
Halkbilimci Solmaz Karabaa
Yrd. Do. Dr. Glhan Benli
Tarihi - Yazar Necdet Sakaolu, Mhendis hsan alapverdi
kap kilidi gibi zgn eserler ve Os-
manlca belgelerle zenginletirildi.
eitli zanaatlara ev sahiplii yapan
ve varln uzun yllar srdren bu
evin, son yllarda yaad k
sreci anlatld ve korunma sorun-
larnn aciliyeti belirtildi. Evin zgn
kullanm ve iinde devam eden
yaanty bir kltr mekn olarak suzluu ve uygulamal eitim--
tanmlayan Sakaolu, somut ve
somut olmayan deerlerin bir arada
devam ettirilmesinin nemine ve
bunlarn birbirini besleyen unsurlar
olduuna iaret etti.
Eitim ve Srdrlebilirlik
balkl nc oturumda; Kocaeli
niversitesi Mimarlk ve Tasarm
Fakltesi retim yesi Yrd. Do.
Dr. Nurdan Kuban, Somut Ol-
mayan Miras Olarak Geleneksel Yap
Yaayan nsan Hazinesi - Hsnhat Sanats
Hasan elebi
Prof. Dr. Ayegl Baykan
Zanaatlar ve Ustalklar Ustalk/
Zanaat Eitimleri balkl doktora
tezi kapsamnda yapt almalar
sundu. Kuban, lkemizdeki rgn
ve yaygn eitim olanaklarn ele
ald aratrmada; teknik altyap
eksiklikleri, yerel gereksinimlerle
mevcut eitim olanaklarnn uyum-
retim programlarnn yetersizlii
gibi sorunlar tespit ettiini ifade
etti. stihdam sorununun altn
izen Kuban, retim-staj-sektr
ilikisinin sreksiz oluu, hz ve
maliyet beklentisi, ihale artname-
lerinde uzmanlk art aranmamas
ve denetimsizlik gibi etkenlerin
yaratt sorunlara deindi. Kuban,
zm nerileri olarak yerelliin
salanmas, ihale prosedrlerinde

Yrd. Do. Dr. Nurdan Kuban
Klasik Trk Sanatlar Vakf Bakan Yrd.
Muhammed Emin Demirkan
uzmanlkla ilgili dzenlemelerin
yaplmas, rgn ve yaygn ei-
tim programlarnn birbirleriyle
ilikilendirilmesi ve Dou Kara-
deniz, Gneydou Anadolu gibi
blgelerde meslek yksek okullar
ve srekli eitim merkezlerinin
kurulmasnn nemine iaret etti.
BB KUDEB - Koruma Uygu-
lama ve Denetim Mdr Murat
Tunay, KUDEB Tarafndan D-
zenlenen Eitim Faaliyetleri ve Eitim
Atlyeleri balkl sunumunda,
Ta ve Ahap Eitim Atlyelerinde
dzenlenen eitim programlar,
seminer ve sempozyumlar, Resto-
rasyon Konservasyon almalar
Dergisi ve Ta ve Ahap Atlye-
lerince yaplan sempozyumlarn
Bildiri Kitaplar hakknda bilgiler
verdi. Murat Tunay konumasnda,
Ta Eitim Atlyesi eitim faaliyet-
leri kapsamnda hazrlanan ve Milli
Eitim Bakanl tarafndan 2013
ylnda onaylanan Ta Restorat-
r modler eitim programnn
ieriinden ve uygulama deneyi-
minin istihdam zerindeki olumlu
etkilerinden de sz etti.
BB Hayat Boyu renme M-
dr Ali Ycel, SMEK Tarafn-
dan Dzenlenen Eitim Faaliyetleri
balkl sunumunda, ncelikle el
BB KUDEB Mdr Murat Tunay
Cam Oca Vakf - zgr Ouzlar
sanatlar ve zanaat eitimlerinin
kltrel deerlerimizi devam ettir-
mek adna nemli olduunu vur-
gulad. Ayrca, yllara gre, SMEK
bnyesinde dzenlenen eitim
programlarnn ierikleri, sreleri,
ders konular ve renci saylarna
ilikin bilgiler sundu.
Eitim ve Srdrlebilirlik
balkl oturuma verilen arada,
Kltrel Miras Koruma Mdr-
l tarafndan hazrlanan somut
olmayan kltrel miras eleriyle
ilgili seri belgeselin iki blmn-
den kesitler sunuldu. lk olarak,
2010 ylnda UNESCO Yaayan
nsan Hazinesi ilan edilen ve 14
Kasm 2012de dln alan Ahlat
Yresi Ta Ustas Tahsin Kalender,
ardndan 2009 ylnda UNESCO
Yaayan nsan Hazinesi ilan edilen
ve 26 Kasm 2010da dln alan
ini Sanats Mehmet Grsoy
ile Ktahyada yaplan syleiler
gsterildi. Syleilerde, hem Kalen-
der hem de Grsoy tarafndan, el
sanatlar ve zanaatlarn renilme-
sinde usta-rak ilikisinin deeri
ve renme srecinin gerektirdii
sabr ve emein nemi vurguland.
Bu oturumun devamnda;
Klasik Trk Sanatlar Vakf Bakan
Yardmcs Muhammed Emin
HABER 87
BB Hayat Boyu renme Mdr Ali Ycel
Mimar Elif Sarpaar
Demirkan, Klasik Trk Sanatlar
Vakf Eitim almalar hak-
knda bilgi verdi. Yaayan nsan
Hazinelerinden birka kiinin de
aralarnda bulunduu bilim ve
danma kurulundan, eitim al-
malar ve derslerin ieriklerinden
sz etti.
Vakfta hsnhat, ebru, min-
yatr, kaat, tezhip, kndekri,
cilt, ini, kakma, naht, kalem ii
gibi 12 dalda 45 uzman tarafndan
eitim verildiini anlatt. Ayrca,
Osmanlca dersinin ana dal ders-
lerinin yannda zorunlu olduunu,
temel sanat eitimi verildiini ve
1 yl hazrlk, 4 yl lisans, 2 yl da
ihtisas eitimi olmak zere eitli
srelerde eitim programlarnn
dzenlendiini belirtti.
Cam Oca Vakf adna sz alan
zgr Ouzlar, Cam Sana-
t balkl sunumunda, Beykoz
mcede yer alan vakfta dzen-
lenen atlyeler, proje almalar,
yaplan retimler ve scak camn
ekillendirilmesi hakknda bilgi
verdi. Ouzlar, yerli ve yabanc
sanatlarla birlikte alma imkn
sunan atlyelerden, geleneksel cam
fleme teknii, emiblbl yapm
ve ocuklarla dzenlenen etkinlik-
lerden grntler paylat.
88 HABER

Gnn son konumas, Evli-
ya elebi Kltr Hizmet ve Tarihi
Eserleri Onarma Derneinin Kltr
ve Sanat Faaliyetleri balyla
Mimar Elif Sarpaar tarafndan
yapld. Sarpaar, konumasnda
merhum Hafz Mehmet Dumlu
tarafndan 2003 ylnda kurulan
Ktahya Evliya elebi Kltr
Hizmet ve Tarihi Eserleri Onarma
Derneinin dokuma, ebru, minya-
tr vd. alanlardaki eitim alma-
larndan bahsetti. Ktahyal ressam,
neyzen ve minyatr sanats Ahmet
Yakupolu ile Mehmet Dumlunun,
Seyahatnmeden yola karak
bulduklar kabrin ortaya karlmas,
restorasyonu ve Evliya elebinin
ailesinin stanbula gmeden evvel
Ktahyada yaadklar konan
mze ve eitim binas olarak yeniden
inas almalarn aktard; gnll-
lk esasna dayanan kltr ve sanat
faaliyetlerinden rnekler sundu.
altayn birinci gnnn so-
nunda elde edilen bilgilerin, ikinci
gn yaplacak grup almalarna
katk salamas ve yn vermesi
amalanmt. Program; aralarnda
UNESCO Trkiye Mill Komitesi,
Kltr ve Turizm Bakanl, l Kl-
tr ve Turizm Mdrl, BBnin
eitli birimleri, ile belediyeleri,
niversiteler, esnaf dernekleri,
meslek odalar, eitim faaliyetleri
srdren eitli dernek, vakf ve
sivil toplum kurulular gibi eitli
kurum ve kurululardan temsil-
ci ve aratrmaclarn katlmyla
gerekletirildi.
altayn ikinci gnnde,
ana balk etrafnda belirlenen
gndem maddelerinin ele alnaca
grup almalar yapld. Bu al-
malar, farkl kurum ve kurulular
temsil eden eitli mesleklerden
katlmclar ieren, ortalama yirmi-
er kiilik gruplar halinde modera-
tr ynetiminde ve aktif katlmla
gerekletirildi.
BRNC GRUP ALIMA-
SINDA, Somut Olmayan Kl-
trel Mirasn Korunmasnn
Ekonomi, Turizm ve Ynetim
Balamnda Deerlendirilmesi
konusu ana balk altnda ele
alnd:
Somut Olmayan Kltrel
Miras Envanteri
Kurumlarn almalar,
Projeleri ve nerileri
Kltr-Turizm-Ekonomi
geni ve Dengesi
almaya, Kltr ve Turizm
Uzman Solmaz Karabaann
moderatrlnde; Alan Ynetimi
Bakanl, BB Kltrel Miras Ko-
ruma Mdrl, Kltr Varlklar
Projeler Mdrl, Ktphane
ve Mzeler Mdrl, ehir
Planlama Mdrl, ile beledi-
yeleri (Adalar, Beyolu, Kadky,
Kthane, ile, ili, Zeytinburnu)
ve l Kltr Turizm Mdrln-
den temsilciler katld.*

*Katlmclar: 1. Kltr Bakanl AREGEM (Solmaz Karabaa - Moderatr) 2. stanbul Sit Alanlar Alan Ynetimi Bakanl (Yeim
Brek) 3. BB Kltrel Miras Koruma Mdr hsan lze 4. BB Kltr Varlklar Projeler Mdrl (Tlin zgan) 5. BB Ktphane ve
Mzeler Mdrl (Osman Ocak) 6. ile Belediyesi Kltr Mdr (Ayin Deniz Kuru) 7. ile Belediyesi Kltr Mdrl (Emre
Toprak) 8. ile Turizm, Kltr ve Tantma Dernei Bakan Tmay mamolu 9. Beyolu Belediyesi (Kaan zpnar) 10. Kadky
Belediyesi (Gzde Eldemir) 11. Kthane Belediyesi (Hakan nanl) 12. Adalar Belediyesi (Gnseli Meri) 13. Adalar Belediyesi
(Sumru Ssl) 14. ili Belediyesi (Serpil Zengin) 15. Zeytinburnu Belediyesi (Hacer Bakkal) 16. Kltr Bakanl l Kltr Turizm
Mdrl (Anl Kyl) 17. BB ehir Planlama Mdrl (Serkan ahin) 18. BB ehir Planlama Mdrl (Sndz Gner) 19.
Alan Bakanl (Fatma Sema Sekban) 20. BB Kltrel Miras Koruma Mdrl (Smeyye Kara) 21. BB Kltrel Miras Koruma
Mdrl (Hseyin Ata)
 HABER 89

Grup almasnda, Somut
Olmayan Kltrel Miras ulusal en-
vanterine kaydedilebilecek konular
hakknda neriler dile getirildi;
ayrca kayt sreci ve bavuru
konularnda fikir ve bilgi aktarm
saland. le belediyeleri, BB M-
drlkleri ve l Kltr ve Turizm
Mdrlnn ibirliiyle, ulusal
envanterin yerel eler ve yaayan
insan hazineleriyle zenginletiril-
mesi konusunda neriler sunuldu.
Yaplan deerlendirmeler ve bu
srete elde edilen bilgiler; yerel
ynetimlerin sahip olduklar somut
olmayan kltrel miras unsurlarn
fark etmeleri, kayt altna almalar
ve ulusal envanter sistemine dhil
etmek zere nermeleri konu-
sunda tevik edici oldu. Bylece,
ana ama olan kurumlararas
ibirliinin salanmas adna, e-
itli kurum ve kurulularn birbir-
lerini tanmalar, almalarndan
haberdar olmalar ve ortak projeler
gelitirebilmeleri iin de bir balan-
g yaplm oldu.
KNC GRUP ALIMA-
SINDA; Somut Olmayan Kl-
trel Miras-Mekn likisinin
Deerlendirilmesi (Kapalar,
Hanlar Blgesi rnekleri konu-
su ana balk altnda ele alnd:
Meknla Btnleik Olarak
Devam Eden zgn retim Kollar
Kapalar ileKuyumcukentin
Deerlendirilmesi
Koruma Balamnda Sorunlar
ve zm nerileri
almaya, Mimar hsan
Sarnn moderatrlnde; re-
tim yeleri, Esnaf ve Sanatkrlar
Dernei, stanbul Ticaret Odas,
stanbul Kuyumcular Odas, Ka-
palar Esnaf Dernei, l Kltr
Turizm Mdrl, Alan Ynetim
Bakanl, Fatih ve ili Bele-
diyeleri ile BB Kltr Varlklar
Projeler Mdrl ve Kltrel
Miras Koruma Mdrlnden
temsilciler katld:*

*Katlmclar: 1. Mimar hsan Sar (Moderatr) 2. Kapalar Esnaf Dernei Ynetim Kurulu Genel Sekreteri Cem Arca 3.
Kapalar Esnaf Dernei Ynetim Kurulu Bakan Yrd. (Atilla Sara) 4. Esnaf ve Sanatkrlar Dernei Bakan (Mahmut elikus)
5. stanbul Kuyumcular Odas Bakan Norayr ler 6. stanbul Ticaret Odas Kuyumculuk Sektr Sorumlusu Erhan Hohanl 7.
stanbul Kuyumcular Odas Ynetim Kurulu yesi Murat Tura 8. Kltr Bakanl l Kltr Turizm Mdrl (Sevin elik)
9. Kltr Bakanl l Kltr Turizm Mdrl (Derya Dayan) 10. Medipol niversitesi (Yrd. Do. Dr. Glhan Benli) 11. Yldz
Teknik niversitesi (Ar. Gr. Reycan etin) 12. stanbul Sit Alanlar Alan Ynetimi Bakanl (Fatma Ku) 13. BB Kltrel Miras
Koruma Mdrl (slam Erdoan) 14. BB Kltrel Miras Koruma Mdrl (rem pek) 15. Fatih Belediyesi (Glen Nemli)
16. BB Kltr Varlklar Projeler Mdrl (irin zgr) 17.ili Belediyesi (Berfin Ezgi Demirba) 18.BB Kltrel Miras Koruma
Mdrl (Yakup Demir) 19. BB Kltrel Miras Koruma Mdrl (Sinan Varin)
90 HABER

Bu Grup almasnda; Hanlar Blgesi rnekleri zerinden, Mevcut Eitim-retim

Kapalarnn gnmzdeki
korunma sorunlar, hem akademik
adan hem de kullanc ve ynetici-
ler asndan deerlendirildi. Mimari
korumann somut olmayan kltrel
mirasla ilikisi tartld, sektrn
beklentileri ve yorumlar dile ge-
tirildi. Gnmzde, ticari ortamn
yaratt fizik dnmle birlikte
evresel bir dnmn de ger-
ekletii ifade edildi. Meknlarn
zgn ilevlerinin somut olmayan
kltrel miras deeri tad, b-
tnleik bir koruma anlay ieri-
sinde yap ile birlikte bu deerlerin
de yaatlabilmesi iin yaplmas
gerekenler tartld. Kapalar ve
kaybolma tehdidi altndaki meslek-
leri icra eden usta ve zanaatkrlarn
tespit edilmesi ve desteklenmesi iin
neriler getirildi. Teknolojik yeni-
liklerin el sanatlar ve zanaat kollar
zerindeki sonular, icra edildikleri
meknlarn terk edilmesi sonu-
cunda gerekleen ilev deiik-
liklerinin kent dinamiine etkileri
tartld. Somut olmayan kltrel
miras konusunda farkndalk olu-
turulmas gereinin alt izildi.
NC GRUP ALIMA-
SINDA; Somut olmayan kltrel
mirasn srdrlebilirlii ve ei-
tim olanaklarnn deerlendirilme-
si konusu ana balkta ele alnd:
Sistemimizde Miras ve
Korumann Yeri
Eitim Programlarnn ve
eriklerinin Deerlendirilmesi
Koruma Eitimi ve
retim Teknikleri iin neriler
almaya, Prof. Dr. Me-
tin Ekicinin moderatrlnde;
sanatkrlar, retim yeleri, l Milli
Eitim Mdrl, eitli eitim
programlar dzenleyen vakf ve der-
nekler, l Kltr Turizm Mdrl,
Alan Ynetimi Bakanl, Beikta ve
Zeytinburnu Belediyeleri ile BB S-
MEK Kltrel Etkinlikler Mdrl
ve Kltrel Miras Koruma Mdrl-
nden temsilciler katld:*

*Katlmclar: 1. UNESCO TR SOKM Komitesi (Prof. Dr. Metin Ekici - Moderatr) 2. UNESCO 2009 Yl Yaayan nsan Hazinesi
(Fuat Baar) 3. Kltr Bakanl l Kltr Turizm Mdrl (Tuba Kurtulu) 4. Fatih Sultan Mehmet Vakf niversitesi (Yrd. Do.
Dr. Alidost Erturul) 5. l Milli Eitim Mdrl (Sezer Tuna) 6. l Milli Eitim Mdrl (Faik Ko) 7. Klasik Trk Sanatlar Vakf
(Ayenur Kadak Veliolu) 8. Kltr niversitesi (Yrd. Do. Dr. Nisa Semiz) 9. SMEK Genel Koord. Yrd. Muhammed Altnta 10.
Beikta Belediyesi KUDEB (Nazmiye Glba) 11. KOREFD Koruma ve Restorasyon Firmalar Dernei (Esra Balc) 12. Cam Oca
Vakf (zgr Ouzlar) 13. Glin Algl (Scak cam sanats) 14. BB Kltrel Miras Koruma Mdrl (Esra Kudde) 15. BB Kltrel
Miras Koruma Mdrl (Elif Sarpaar) 16. stanbul Sit Alanlar Alan Ynetim Bakanl (mit Baaran) 17. Zeytinburnu Belediyesi
(Bedel Polat) 18. BB Kltrel Miras Koruma Mdrl (Samet lci) 19. BB Kltrel Etkinlikler Mdrl (smihan Smeyra Pervan)
 HABER 91

Grup almasnda; sanat- Sanatlar st Kurulu oluturulma- somut olmayan kltrel miras
lar, sanat ve zanaat eitimlerinin s, kltr tayclarnn belirlenme- deerlerini hatrlatan bir kamu
dzenlendii kurum, vakf ve si ve nitelikli eitim programlarnn spotu ve UNESCO nsanl-
dernek temsilcileri ile eitimciler oluturulmas gereinin alt izildi. n Somut Olmayan Kltrel
tarafndan eitim programlar ve Bu deerleri grnr klmak iin; Mirasnn Temsili Listesinde
somut olmayan kltrel mirasn kamuoyunda farkndalk olu- yer alan elerle ilgili bir belgesel
eitimdeki yeri ve rol ele alnd. turulmas, kltrn bir yaam serisi hazrland. Yaplan al-
Mimari koruma ve restorasyon biimi olarak alglanmas iin aba malarn, somut olmayan kltrel
srelerinde yaanan uzmanlk, sarf edilmesi, sanat ve zanaat ei- miras deerlerinin hatrlatlmas ve
kalite, yetkinlik gibi sorunlara timlerinde istihdam ve sertifikas- kamuoyu tarafndan anlalmas,
deinilerek bunlarn temelinde yon sorunlarnn zlmesi, eitim bylece bu deerlerin korunmas
yatan toplumsal bilin eksiklii dile konularnda eitli kurumlardan ve yaatlmas adna yararl olmas
getirildi. Bilin eksikliinin, somut gnll temsilcileri ieren bir mit edilmektedir.
olmayan kltrel miras konusunda ekirdek kadronun oluturulmas, Somut olmayan kltrel miras
da geerli olduu ifade edildi; kl- sk sk tekrarlanan toplantlarla ulusal envanterinin zenginle-
trel miras deerlerinin yeteri ka- konunun gndemde tutulmas ve tirilmesinde ve unutulmaya yz
dar bilinmemesi ve anlalmamas ortak projeler yaplmas gibi neri- tutmu yerel unsurlarn kayt altna
temel sorun olarak kaydedildi. ler gelitirildi. alnmasnda, yerel ynetimlere
Sanatla tanmann erken ya- altay; somut olmayan klt- nemli bir grev dmektedir. Kl-
larda olmasnn nemi ve sanat rel mirasn tespit edilmesi, korun- trel Miras Koruma Mdrl ta-
yetitirmenin uzun ve titizlikle y- mas ve yaatlmas iin atlmas rafndan yerel unsurlarn ve bunlar
rtlmesi gereken bir sre olduu gereken ilk admn bilgi edinme icra eden yaayan insan hazinesi
vurguland. Bireylerin ait olduklar ve ibirlii olduunu ortaya olabilecek kiilerin, listeye alnmak
kltr etraflca tanmalarnn koydu. Grup almalar kapsa- zere Kltr ve Turizm Bakanlna
eitim srelerinde nemli olduu, mnda yaplan deerlendirmeler ve sunulmas konusunda almalar
kltrel miras unsurlarnn mutla- gelitirilen fikir ve neriler, katlm- srdrlmektedir. altayn belirli
ka her yataki eitim srecine dhil clar ve konu ile ilgili kii, kurum aralklarla yinelenmesi ve somut
edilmesinin nemi belirtildi. Sanat ve kurulularla paylalmak zere olmayan kltrel miras konusunda
ve sanaty korumak, sanatlarn Bildiri Kitab haline getirilmektedir. ortak almalarn devam ettirilme-
devam ettirilmesini salamak zere Ayrca, unutulmaya yz tutmu si hedeflenmektedir.
92 HABER
BB Kltr Varlklar Daire Bakanl Koruma Uygulama ve Denetim Mdrl
Ahap Yaplarda Koruma ve Onarm Sempozyumu 4*
BB KUDEBin ilk defa 2012
ylnda dzenledii Ahap Ya-
plarda Koruma ve Onarm
Sempozyumunun drdncs,
26-27 Nisan 2016 tarihlerinde
Fatih, Ali Emr Efendi Kltr
Merkezinde gerekletirilmitir.
Sempozyuma bei yurtdndan
olmak zere, on sekiz konumac
katlmtr. Sempozyuma iki gn
boyunca katlan izleyici says ise
456 olup ounluu mimarlk
ve restorasyon alannda alan,
aratrma yapan ya da eitim gren
kiilerdir.
Sempozyum, BB Kltr Varlk-
lar Daire Bakan Hseyin Tokun
al konumas ile balam, ar-
dndan Dnya Ahap Sektr ve
Koruma abalar balkl birinci
oturuma, KUDEB Ahap Eitim
Atlyesi Koordinatr Orman
Endstri Yksek Mhendisi Demet
Src bakanlk etmitir. Src,
Ahap Yaplarda Koruma ve Onarm
Eitim Program balkl sunu-
munda, geleneksel ahap yaplarda
koruma ve onarm eitim progra-
mndan, eski eser rnek onarm ve
koruma almalarndan, mimarlar
mhendisler ve ustalar iin ayr ayr
dzenlenen uygulamal atlyeler-
den ayrntlar ile sz etmitir. kinci
(Soldan saa) OGM l. Paz. Dai. Bk. Kenan Akyz, Prof. Dr. Reha Gnay, Y. Mimar Aye Gngr, Demet Src, Kons. Jani Puhakka,
Do.Dr.Paolo Girardelli
*
Haber: Demet Src, Orman Endstri Yksek Mhendisi, e-posta: demet.surucu@ibb.gov.tr
tamam ahap yaplardan oluan
stanbulun gnmze ulaan snrl
saydaki tarihi ahap eserlerini ve
yitirdiimiz mimari miras belge-
lerle izleyicilere sunmutur. Sem-
pozyumun drdnc konumacs
Finlandiya Ulusal Eski Eser Dairesi,
Kltrel evre Koruma Depart-
man Restorasyon Blmnden
Yap Konservatr Jani Phuakka,
Seurasaari Ak Hava Mzesi ve
Mzedeki Ahap Yap Koleksiyonunun
Korunmas balkl bildirisinde,
Finlandiyann drt bir yanndan
getirilmi 89 ahap yapnn mimari
zelliklerini ve geleneksel malzeme
ve tekniklerle yrtlen koruma a-
lmalarn anlatmtr. Beinci bildi-
konumac Orman Genel Mdr- ri Boazii niversitesinden Do.
l, letme ve Pazarlama Daire Dr. Paolo Girardelli ve Y. Mimar
Bakan Kenan Akyz, Orman Z. Aye Gngrn birlikte sun-
Varlmz ve Ahap Sektrndeki Ge- duu, Gemiten Bugne Bir Bellek
limeler balkl bildirisinde, ahap Mekn: Halet ambel Nail akr-
sektrnde hammadde kaynaklar- han Yalsnda Kltrel ve Fiziksel
nn kullanm, hedefler ve yrtlen zler balkl almadr. Bildiride,
almalar zetlemi, ahabn yap 1820lerde ina edilen yalnn, hem
malzemesi olarak daha fazla tercih mimari zellikleri hem de bahe
edilmesinin nedeninin kolay bulu- tasarm asndan son derece nadir
nabilirlik ve fiyat dengesi olduunu ve iyi korunmu bir mekn olduu
belirtmitir. nc konumac belirtilmi ve yapda yrtlen bi-
Prof. Dr. Reha Gnay; Kaybolan limsel projelendirme ve belgeleme
Ahap Mimari Mirasmz balkl almalarnn ayrntlar izleyicilerle
bildirisinde, 17. yzylda neredeyse paylalmtr.
 HABER 93

OGM l. Paz. Dai. Bk. Kenan Akyz

Kltr Varlklar Dai. Bk. Hseyin Tok Dr. Francesca Brancaccio

Demet Src, Y. Mim. brahim Canbulat

Sergi genel
94 HABER
Y. Mim. brahim Canbulat
Rest.-Kons. Namk Kl Y. Mim. Emine Cimrin Koak
Sempozyumun Restorasyon,
Konservasyon, Onarm Uygula-
malar ve Sorunlar balkl ikinci
oturumunun bakanln Do Dr.
Deniz Mazlum yrtmtr. Bu
oturumun ilk konumacs olan in
Halk Cumhuriyeti Saray Mzesi
Mimari Miras Koruma Departman
Tasarm Ofisi Bakan Mimar Peng
Zhao, Ming ve Qing Hanedan in
mparatorluk Saray Ahap Kap
ve Pencere Tipleri ve Korunmas
balkl bildirisinde, Yasak ehir
olarak da bilinen, Saray Mzesinin
bulunduu ve tarihte 24 impara-
torluun kurulduu sit alannda
bulunan yaplardaki ilev deiik-
liklerinde kap ve pencerelerdeki
deiimlerin belgelenmesi alma-
larn ve tespit edilen benzerlikler
ile farkllklar anlatmtr. Bu otu-
rumun dier konumacs olan Y.
Mimar Kadir Ekinci Saryerde Bir
Ahap Evin Belgelenmesi ve Korunma
nerileri balkl bildirisinde, 1910-
Y. Mim. Kadir Ekinci Dr. Peng Zhao
(Soldan saa) Dr. Wang Linan, Do. Dr. Cokun Kse,
n. Mh. Jan Willem Oome
1920 tarihleri arasnda bir talyan konumacs olan stanbul niver-
mimar tarafndan yaplan konu- sitesi Edebiyat Fakltesi, Tana-
tun; aratrmalar, lmler, rlve, bilir Kltr Varlklarn Koruma ve
restitsyon, restorasyon projeleri Onarm Blmnden Ara. Gr.
ve zgn bileenleri ile yaatlmas Namk Kl, Yenikap Batklarnda
iin hazrlanan koruma nerilerini Uygulanan Konservasyon Yntem-
anlatmtr. Sempozyum, Prof. Dr. leri balkl bildirisinde, stanbul,
Nadide Sekinnin bakanlndaki Yenikapda stanbul Arkeoloji
nc oturumla devam etmitir. Mzeleri Mdrlnce tamamla-
Sempozyumda bu yl ilk kez bir nan kazlarda ortaya karlan ve 5.
video sunum da yaplm; Y. Mimar il 11. yzyllar arasna tarihlenen
Sheyla Ko, Vernadoc Kamplarnn 37 batk gemi kalnts bulunduu-
Koruma almalar zerine Etki- nu, bunlardan 27sinin belgelenerek
si; Tayland rnei balkl video araziden kaldrlmas ileminin
sunum ile etkinlie katlmtr. Bu ve 31inin konservasyonuyla ilgili
sunumda; zengin bir mimari mi- almalarn stanbul niversitesi
rasa sahip Taylandn Phetchaburi Edebiyat Fakltesi, Sualt Kltr
kentinde gerekletirilen ve Wat Kalntlarn Koruma Anabilim
Yai Suvannaram Tapnann Sala Dal tarafndan yrtldn
Kan Parian olarak adlandrlan ah- belirtmitir. Yenikap batklarnn
ap ana meknnn alld ICO- konservasyonuna ilikin bu kap-
MOS CIAV Vernodac Tayland 2015 saml sunumda, konu hakknda
altayna ilikin deneyimler ve bu ayrntl bilgiler paylalm, zellik-
toplantnn koruma almalarna le Yenikap batklarnda emdirme
katks irdelenmitir. lk gnn son ilemi iin PEG (polietilen glikol) ve

n. Mh. Burhan Kaplan,
n. Mh.Ahmet Topba
Do. Dr. Paolo Girardelli
Kaumarin (melamin formaldehit)
reinelerinin kullanm hakknda
bilgiler verilmitir.
Sempozyumun ikinci gnnde,
Do. Dr. Rabia zaknn bakan-
ln yapt Restorasyon, Konser-
vasyon, Onarm Uygulamalar ve
Sorunlar oturumunun ilk konu-
maclar olan Yrd. Do. Dr. zlem
Karakul ve Prof. Dr. Neriman ahin
Ghan, Osmanl Konutunda naat
Tekniklerinin Deiimi: Sivrihisardan
Bir rnek balkl bir bildiri
sunmulardr. Karakul ve G-
han, almalarnda olduka erken
dneme ait zgn ina teknikleri
ve elemanlar ile birlikte 18. ve 19.
yzyllar, hatta 20 yzyl ekleriyle
gnmze ulaan bu yap zelinde,
Osmanl konutunda dnemlere
gre farkllaan inaat tekniklerin-
den sz etmiler ve bu tekniklerin
ve malzemenin deiimini incele-
milerdir. Oturumun ikinci konu-
macs Y. Mimar brahim Canbulat,
Osmanl Konaklarnn Yapsal
Sorunlar balkl bildirisinde, ah-
ap karkas sistemin deiiminden,
kad itihatlarna dayanarak ahap
elemanlardaki standartlamadan ve
19. yzylda yrrle giren Ebniye
HABER 95
Mimar Beril Binogul Yrd. Do. Dr. Meltem Vatan Kaptan
Prof. Dr. Nadide Sekin Do. Dr. Rabia zakn
Nizamnamelerinden sz etmitir. nedenle, sempozyumda ahapta
Sempozyum boyunca yalnzca strktrel davranlar konusundaki
stanbul ve yakn evresinden deil, bildirilere son iki yldr daha ok yer
Anadolunun drt bir yanndan verilmektedir.
verilen rnek almalar izleyiciler- Bu oturumda, in Kltrel
le paylalmtr. Y. Mimar Emine Miras Akademisinden Dr. Wang
Cimrin Koak, Mimarn Kendi Evi, Lin an ve Hou Wei dong Ying-
150 yanda bir Alanya Evinin Res- xian Ahap Pagodas Glendirme
torasyon Serveni balkl bildirisin- almas balkl bildirilerinde,
de, mimarn yaayaca evi restore 1056 ylnda, 65,7 m yksekliinde
etme srecinden sz ederek, aha- ina edilmi olan bu pagodann
bn seimi, geleneksel tekniklerin eik ksmlarnn glendirilme-
uygulanmas ve yerel malzemelerin si iin izlenen yntemi ve ahap
bulunmas aamalarn aktarmtr. mimari mirasn korunmasn-
Mimar Beril Binoul, Yeilada/ da kullanlan yeni teknolojileri
Eirdirde Bulunan zgn Ahap izleyicilere aktarmlardr. naat
Konutun Hikyesi balkl bildirisin- Yksek Mhendisileri Ahmet
de, lei ve konumu ile Eirdirin Topba ve Burhan Kaplan, Ahap
sembol olan ve yapm yl yz yl Yap Restorasyonunda Strktrel
akn bu geleneksel konutun tarihi Uygulamalar balkl bildirilerin-
ve mimari zelliklerini tantmtr. de, zellikle yeni ilevler verilen
Sempozyumun Ahap Yaplar tarihi ahap yaplarda gerektiin-
ve Strktrel Davranlar balkl de yeni yaplacak bodrum katlar
beinci oturumunun bakanln iin zeminde yaplan susuzlama
Do. Dr. Cokun Kse yrtm- uygulamasn ve yapdaki zgn
tr. Ahap yaplarn mhendislik elemanlarn inaat srasnda ye-
hesaplamalarnda, bu yaplarn rinde korunmas ve yapya adapte
deprem, rzgr ve dier doa olay- edilmesinde kullanlan mhen-
larna gsterdii diren, zellikle dislik zmlerini anlatmlardr.
de eski eser restorasyonlarnda Sempozyuma Hollandadan kat-
ou kez gz ard edilmektedir; bu lan naat Mhendisi Jan Willem
96 HABER
(Soldan saa) Dr. Francesca Brancaccio, Dr. Wang Linan, Kons. Jani Puhakka, n. Mh. Jan Willem Oome, Demet Src, Mim. PengZhao /
Y. Mim. Emine Cimrin Koak.
Oome, Geleneksel Ahap Yaplarn
Korunmasnda Yapnn Tanmas
ve/veya Temelin Glendirilmesi
balkl bildirisinde, dnyann drt
bir yanndan verdii rneklerle
ahap yaplardaki farkl uygulama
ve deneyimleri paylamtr. Yrd.
Do. Dr. Meltem Vatan Kaptan ve
naat Mhendisi brahim Zvral,
Trkiyede Geleneksel Ahap Karkas
Konutlarn Deprem Dayanm:
Kemaliye rnei balkl bildirile-
rinde, ahap karkas krgir dolgu-
lu geleneksel yaplarn deprem
performansn irdeleyerek, yerel
terminolojide hm olarak adlan-
drlan yapm sisteminin deprem
davranlarn incelemilerdir.
Sempozyumun son konumac-
s Dr. Mimar Francesca Brancaccio,
talya Portici Kraliyet Saray Ahr-
larnn at Konstrksiyonu Resto-
rasyonu balkl sunumunda, bu
yaplarn yan sra, Kraliyet Saray
ile yakn dnemlerde talyada ina
edilmi dier yaplarn atlarnda
Do. Dr. Deniz Mazlum
yrttkleri onarm ve restorasyon
almalarn da ayrntlar ile an-
latm, deneyimlerini paylamtr.
stanbul Bykehir Belediyesi,
KUDEB Ahap Eitim Atlye-
si tarafndan bu yl drdncs
dzenlenen sempozyum, Ahap
Eitim Atlyesi Koordinatr
Demet Srcnn kapan konu-
mas ile tamamlanmtr. Gelecek
yl, ahaba dair yeniden konumak,
tartmak ve deneyimleri paylamak
iin bir araya gelmek umuduyla