Вы находитесь на странице: 1из 21

APRENDAMOS KICHWA 11

APRENDAMOS KICHWA

Clase 1

NAPAYKUNA

a. Realicemos un saludo en forma oral, practicando mucho y


luego en forma escrito interpretando y traduciendo a
castellano.
ALLI CHISHI MASHI (---------------------------------------------------------)
- ALLI CHISHI MASHI

(---------------------------------------------------)
IMANALLA KANKI MASHI (---------------------------------------------------)
- ALLILLAMI KANI ( YO ESTOY BIEN (--------------------------------)
IMA SHUTI KANKI. (------------------------------------------------------------)
- UKA SHUTIMI KAN: Luis Guido Ilbay Llangar Lema
MAYPI KAWSANKI: (-------------------------------------------------------------)
- UKAKA, SHELL LLAKTAPI KAWSANI (-------------------------------)
KAMPA YAYAKA? (--------------------------------------------------------------)
- UKA YAYAKA -----------------------------------------------------------
UKA YAYAKA ----------------- KAWSAN. (-----------------------------------)
- KANPA MAMAKA? -------------------------------------------------------
KANPA MAMAKA ----------------------------------------------------------------
- UKA MAMAKA -------------------------------------KAWSAN.
CHURIKUNATA CHARINKICHU? .-------------------------------------------------
- ARI, CHURITA CHARINIMI.--------------------------------------------------
MASNA CHURITA CHARINKI? -------------------------------------------
- UKAKA, ---------- CHURITA CHARINI.
------------------------------------

1
APRENDAMOS KICHWA 11

KANPA CHURIKA IMA SHUTI KAN? ---------------------------------------


- UKA CHURIKA ------------------- SHUTI KAN.
USHUSHITA CHARINKICHU? -------------------------------------------------------
- MANA, USHUSHITA MANA CHARINI.-------------------------------------
SUMAKTA PARLASHKANCHIK, YUPAYCHANI.-----------------------------------
- YUPAYCHANI MASHI, SHUK PUNLLAKAMA.
-----------------------------
b. Realicemos un nuevo saludo utilizando a nuevos
personajes.

VOCABULARIO
IMANALLA = Cmo ests? Qu tal?
ALLI-PUNCHA = Buenos das.
ALLI-CHISHI = Buenas tardes.
ALLI-TUTA = Buenas noches.
ALLILLACHU KANKI = Ests bien? (no ms?)
ARI = Si.
MANA = No.
ALLI = Bien.
SHINALLA = Ms o menos (no ms).
SHINA-SHINALLA = As, ms o menos (no ms).
Churi: hijo
Ushushi: hija
Yaya; padre
Mama: madre
Sumak: hermoso
Parlashkanchik: conversamos
Charini: tengo (verbo tener)

2
APRENDAMOS KICHWA 11

CLASE N. 2

EL ALFABETO KICHWA
EL ALFABETO KICHWA ACTUALIZADO TIENE 19 GRAFAS, LOS MISMOS QUE SON:

a. Escribamos el nombre de cada grfico con la letra inicial del alfabeto.


b. Al frente consultemos en el diccionario y completemos con otro grfico y nombre
restante.

Aa

Atallpa
----------------------------

Ch a

---------------------

Ha

L
3

---------------------------
APRENDAMOS KICHWA 11

---------------------

--------------------------

------------------------

--------------------------------------

R
4
rimachik
APRENDAMOS KICHWA 11

------------------

sh

------------------

------------------

Ts

------------------

ukuku

Ww

5 Yy ukuku

ukuku
APRENDAMOS KICHWA 11

IMACHIK KANA (VERBO SER Y ESTAR)

Kana es el verbo ser y estar cuya conjugacin es indispensable para la formacin de frases
en kichwa. Para conjugar al igual que en espaol se necesita conocer los pronombres
personales.
uka: yo ukanchik: nosotros

Kan: tu Kankuna: vosotros

Pay: el Paykuna: ellos

CONJUGACIN DEL VERBO KANA

TERMINACIONES EN TERMINACIONES EN TERMINACIONES EN


PRESENTE: KUNAN PASADO E: SARUN FUTURO: SHAMUY
PACHA: NI, NKI, N, PACHA: RKANI, PACHA: SHA, NKI,
NCHIK, NKICHIK, RKANKI, RKA, NKA, SHUN,
NKUNA RKANCHIK, NKICHIK, NKUNA
RKANKICHIK,

UKA KANI UKA karkani UKA Kasha

KAN KAN KAN


----------------------------- ----------------------------- -----------------------------

Pay: ------------------------- Pay: ------------------------- Pay: -------------------------

6 ukanchik: ukanchik: ukanchik:


----------------- ----------------- -----------------

Kankuna: ------------------ Kankuna: ------------------ Kankuna: ------------------


APRENDAMOS KICHWA 11

MIEMBROS DE LA FAMILIA

Achik mama Madrina.

Achik wawa. Ahijado, ahijada.

Achik yaya / achik tayta Padrino.

Ayllu Familia.

Churi Hijo.

Hachun Nuera, cuada.

Hatun mama Abuela.

Hatun yaya / hatun tayta Abuelo.

Kari Hombre.

Kusa Esposo, marido.

Kuyashka Amante.

Kuytsa Sin marido, soltera.

Kuytsa Joven, adolescente (mujer).

Lachuri Hijastro.

Lamama Madrastra.

Lapani Hermanastra

Laushi Hijastra.

Lawawki Hermanastro

Layaya / latayta Padrastro.

Mama Madre, mam.

7
APRENDAMOS KICHWA 11

Masha Yerno, cuado.

Mashi Amigo.

aa Hermana (entre hermanas)

Pani Hermana (hermano a hermana).

Paya Vieja.

Paya mama Anciana.

Riksi Conocido.

Ruku Viejo.

Ruku yaya / ruku tayta Anciano.

Runa Ser humano.

Sapalla Viudo, viuda.

Tiya mama Ta.

Tiyu yaya / tiyu tayta To.

Turi Hermano (harmana a hermano)

Ushi Hija.

Wakcha Hurfano.

Wampra Sin esposa. Soltero.

Wampra Joven, adolescente (varn).

Warmi Mujer, esposa.

Wawa Nio, nia.

Wawki Hermano (entre hermanos).

Yaya / tayta Pap, padre.

8
APRENDAMOS KICHWA 11

YUPAYUKUNA
Shuk: uno
Ishkay : dos
Kimsa: tres
Chusku: ---------------------
Pichka: ----------------------
Sukta: -------------------------
Kanchis. ---------------------
Pusak. ------------------------
Iskun: ------------------------
Chunka: ---------------------
Patsak: cien
Waranka: mil
FORMACIN DE NMEROS:

Chuka shuk. Once Ishkay chunka shuk. Veinte uno.

Chunka ishkay: Chunka ishkay:


----------------------------------------- -----------------------------------------

Chunka kimsa:
Chunka kimsa:
-----------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------
-------------------------------------------
------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------

9
APRENDAMOS KICHWA 11

APRENDAMOS SOBRE LAS COSAS DE LA CASA

COSAS EN EL COSAS EN LA COSAS EN LA Alrededor de la


DORMITORIO COCINA SALA casa
PUUNA UKU: Manka: Tiyarina: Sisapampa:
DORMITORIO Antapitiy:
Kancha:
Cama: cuchillo
Sbana: Yawirkarikuy: Yurakuna:
Kallana:
Cobija: Wishina: Uyachik: Allkupa wasi
Almohada: Tullpa: Antanikik: Antawa:
Espejo: Kachi:
Armario: Karuyari: Rumpa:
Wira:
puerta: Wirayaku Wayraharkak: Antapiyu: bicicleta
mesa: Mishkikuta: Punku: Ushuta:
Computadora: Kuta:
Celular:
Tuku: ventana Armakuna:
Yaku:
Almohada: Pichana:
Taksana pirka: Churana:
Tiyarina:
Pataku:
Ankara: lavacara

2. conjuguemos los siguientes verbos:

Charina:

Rikuna:

Rantina:

Katuna:

3. formar oraciones con los verbos conjugados.

Los pronombres personales

10
APRENDAMOS KICHWA 11

En el idioma kichwa los pronombres personales carecen de gnero, y son los siguientes:

Singular

uka yo

Kan t (por confianza)

Pay l/ella Plural

ukanchik nosotros, nosotras

Kankuna vosotros

Kikinkuna ustedes

Paykuna ellos/ellas

Los pronombres demostrativos

Kay Este, esta, esto.

Chay Ese, esa, eso, aquel, aquello/lla.

Kayshuk Este otro, esta otra.

Chayshuk Ese otro, esa otra, aquel otro.

Kaynik El de ms ac, la de ms ac.

Chaynik El de ms all, la de ms all.

Ejemplo:

Kay wasipi kawsani Vivo en esta casa.

Chay wasipi kawsani Vivo en esa casa.

Los pronombres o adjetivos posesivos

11
APRENDAMOS KICHWA 11

Los adjetivos posesivos, indican posesin o pertenencia. En quichua la posesin y

pertenencia se demuestra con el morfema -pa. Haciendo traduccin al castellano

generalmente viene a ser DE o PARA. Este morfema solo se puede unir a los pronombres

personales o al sujeto.

ukapa Mi, mo.

Kikinpa su, suyo/a.

Kanpa T, tuyo/a.

Paypa Su, suyo, de aquel o aquello, de el o ella.

ukanchipa Nuestro/a.

Kankunapa Vuestro, de ustedes.

Paykunapa De ellos/as, de aquellos/as.

Pacha Tiempo dias meses

Das de la semana HUNKAYPA PUNCHAKUNA

Lunes AWAKI puncha

Martes AWKARIK puncha

Mircoles CHILLAY puncha

Jueves KULLKA puncha

Viernes CHASKA puncha

Sbado WACHA puncha

Domingo INTI puncha

12
APRENDAMOS KICHWA 11

Meses del ao WATAPA KILLAKUNA

Enero KULLA killa

Febrero PANCHI killa

Marzo PAWKAR killa

Abril AYRIWA killa

Mayo AYMURAY killa

Junio RAYMI killa

Julio SITWA killa

Agosto KARWAY killa

Septiembre KUSKI killa

Octubre WAYRU killa

Noviembre SASI killa

Diciembre KAPAK killa

TIEMPO PACHA

Tiempo Pacha

Hora Saylla

13
APRENDAMOS KICHWA 11

Espacio Pacha

Mundo Pacha

Naturaleza Pacha

Universo Pacha

Reloj Pacha tupuk

Minuto. Chiniku

Segundo. Chinilla

Ao. Wata

Medio ao. Chawpi wata

Mes Killa

Semana. Hunkay / kanchisri

Madrugada Tutamanta

Da. Puncha

Medio da. Chawpi puncha

EXPRESIONES EN LA FAMILIA AYLLUKUNAWAN RIMARIKUNA


Yo me llamo Carlos ukaka Carlos kani
Yo soy estudiante ukaka yachakuk kani
Yo soy profesor ukaka yachachik kani
Yo soy de Italia ukaka Italiamanta kani
Yo tengo veinte aos ukaka ishkay chunka watata charini
Mi pap se llama Jos uka taytaka Jos shutimi
Mi mam se llama Genoveva uka mamaka Genoveva shutimi
Mi hermano se llama Luis uka wawkika Luis shutimi

14
APRENDAMOS KICHWA 11

Mi hermana se llama Carolina uka panika Carolina shutimi


Levntate temprano Tutamanta hatiriy
No duermas mucho Ama yapa puuychu
Come lo que quieras Munarishkata mikuy
Come slo lo que puedes Ushakatalla mikuy
Aydanos Yanapay
Te ayudo? Yanapashachu
Ests bien? Alichu kanki
Quieres comer? Mikunayanchu
Quieres dar un paseo? Purinayanchu
Quieres bailar? Tushunayanchu
Trae un poco de agua Asha yakuta apamuy
Cocinemos el almuerzo Mikunata yanushun
Quieres agua? Yakuta munankichu
Quieres escuchar msica? Takita uyanayanchu
Quieres dormir? Puunayanchu
Tienes sueo? Puunayakunchu
Te ayudo con los deberes de la Yachana wasipa ruranawan
escuela? yanapashachu
Te acompao? Kanwan pakta rishachu
Gracias. Yupaychani
Suficiente Chaylla
Para siempre Wiaypa
Amigos(as) por siempre Wiaypa mashikuna
Cuenta conmigo ukapash tiyanimi
Estoy contigo Kanwan kani
Creo en ti Ushaki yuyanimi
Te aprecio Kanta llakinimi
T eres mi amigo(a) Kanka uka mashimi kanki
Quiero ducharme Armanayanmi

15
APRENDAMOS KICHWA 11

Quiero agua caliente Kunuk yakuta munani


Quiero agua fra Chiri yakuta munani
Tengo fro Chirikun
Tengo calor Rupakun
Que fro Achachay
Que calor Araray
Qu feo Alalay
Qu asco Atatay
Qu hermoso Ananay
Qu maravilla Sumak
Qu mala suerte Chiki washa
Lo siento Imata rurashun
Perdname Kishpichiway
Vamos Haku
Sgueme Katiway
Continua Kutin kutin
Esfurzate Atiriy
Amigos(as) hasta el fin Wiaypa mashikuna
Juntos por siempre Wiaypa paktakuna
Somos iguales Shinapura kanchik
As me gusta que seas Shina kachun munani
Me gusta compartir Yachashkata willayta alli kachini
Me gusta ser solidario Yanapayta alli kachini
Me gusta colaborar Churanata alli kachini
Me gusta apoyar Alli kachinata yachani
Sigamos adelante awpaman katishun
Somos chveres Allikunapacha kanchik
Somos grandes amigos Hatun mashikuna kanchik
Te llamar Kayashami
Te escribir Killkashami

16
APRENDAMOS KICHWA 11

Te recordar Yuyarishami
Te avisar Willashami
Te dar la seal Rikuchita rurashami
Sinceramente Tukuy shunkuwan
Cordialmente Tukuy khuyaywan
Afectuosamente Tukuy munaywan
Atentamente Kikimpi shuyashpa

17
APRENDAMOS KICHWA 11

RIMANAKUY

Sobre el aprendizaje

Luis: All puncha mashi Jacob

Jacob: All puncha mashi Luis

Luis : imanalla kanki, mashi

Jacob : alllillami kani.

Luis : kunanka kichwa shimita yachashun.

Jacob: ari, yachanata munanimi.

Luis: imapak kichwa shimi yachanata munanki.

Jacob: tukuy kichwa mashikunawan parlankapak (wa)

Luis: shinakpika, kallarishun.

Jacob: kallarishun.

Luis: sarun puncha yachashkata yuyankichu.

Jacob: amsallata yuyarini. ( ari, ashkata yuyarini) mana nimata yuyarini.

Luis: rikushun: kay tapuyta rurasha: Tukuy yanuna ukupi tiyakkunata

nipay.

Jacob: nisha: ----------------------------------------------------------------

Luis: allimi, allimi. Kunanka, puuna ukupi tiyakkunata nipay:

18
APRENDAMOS KICHWA 11

Jacob: Nisha: ----------------------------------------------------------------

Luis: kushimi kani, kan ashka yachashkamanta.

Jacob: yupaychani, ukapish kushillami kani.

Luis: kunanka mayman rinki.

Jacob: kunanka ukapa wasiman rinimi.

Luis: kanpa wasipika pikuna kawsan.

Jacob: ukapa wasipika uka kusa, uka wawakunapash kawsanmi.

Luis: ima nishpa kay Ecuador mamallaktaman shamurkankichik.

Jacob: ukanchikka, kay Ecuador mamallaktapi, apunchikshimita

yachachinkapak shamurkanchik. (shamuranchik)

Luis: shinakpika all kawsaychik.

Jacob

: yupaychani.

19
APRENDAMOS KICHWA 11

RIMANAKUY N. 2

En tiempo tristes

Jacob: all tuta mashi Luis

Luis: all tuta mashi Jacob, maymanta shamunki

Jacob: ukaka wasimantami shamuni.

Luis: imanalla kanki mashi Jacob

Jacob: ukaka llakimi kani

Luis: imamanta llaki kanki, mashi

Jacob: uka churimi unkushka kan.

Luis: imata nanan.

Jacob: payka, umata nanachin

Luis:ima pachamanta shina kan.

Jacob: kayna tutamantami unkushka kan.

Luis: rupayta charinchu.

Jacob: ari, ashka rupayta charin.

Luis: shinakpika, uktalla hanpina wasiman apanshun.

Jacob: yanapay, mashi, ukawan hampina wasiman rishun.

Luis: ari, kanwan rishami. Ama wachaychu.

20
APRENDAMOS KICHWA 11

Jacob: kunanka, ukapa wasiman (ta) rishun. Chaypi uka churika

unkushka kan.

Luis: haku.haku.

21

Вам также может понравиться