Estetyka.

Midzy analiz a krytyk

Lectiones & Acroases Philosophicae
IX, 2 (2016)

Artur Pacewicz
Uniwersytet Wrocawski

NAJNOWSZE BADANIA NAD TAK ZWANYMI

SOKRATYKAMI MNIEJSZYMI

Antisthenica. Cynica. Socratica, V. Suvak (ed.), Praha 2014, ss. 437.

Recenzowana ksika skada si z dwunastu artykuw po-

przedzonych wstpem redaktora oraz dopenionych wykazem
skrtw, bibliografi i indeksem miejsc. Teksty napisane s w j-
zykach: angielskim, hiszpaskim, woskim i francuskim, co ju
w jakiej mierze moe utrudni dostp do treci i ustale w nich
poczynionych.
W krtkim Wstpie (s. 79) Vladislav Suvk skupia si przede
wszystkim na przedstawieniu rnic midzy sokratyzmem An-
tystenesa i Platona. Jako jedn z najwaniejszych okrela si to,
e pierwszy z nich uznaje pierwszestwo praktycznego po-
dejmowania decyzji nad teoretyczn odpowiedzi na pytanie
czym jest cnota (s. 8). Jest to dosy kontrowersyjna teza,
gdy u Platona nie zostaje jeszcze jak si wydaje stematy-
zowane zagadnienie cnoty, gdy nie pojawia si odrbny trak-
tat powicony arete. Menon wprawdzie nosi podtytu O cnocie,
jak wskazuje Diogenes Laertios (III 60), ale naley pamita,
e podtytuy dialogw zaoyciela Akademii zostay dodane
pniej przez Thrasyllosa, a problemem, z ktrym mierz si
uczestnicy wspomnianego dialogu jest to, czy cnoty mona si
144 Artur Pacewicz

nauczy. Jeszcze inn tez, z ktr mona polemizowa, jest to,

e Antystenes mia by pierwszym sokratykiem, ktry powi-
za ycie filozoficzne z cig prac nad sob ascetyzmem
(s. 8). Po pierwsze, naleaoby wskaza, na czym autor opiera
ow tez o pierwszestwie, a po drugie, dlaczego to akurat An-
tystenes miaby przywizywa szczegln wag do poznania
samego siebie, skoro wanie ta postawa wydaje si w gwnej
mierze czy wszystkich sokratykw. Po trzecie wreszcie, chcia-
oby si znale uzasadnienie dla tego, jak z poznania samego
siebie wynika postawa ascetyczna.
Pierwszy obszerny tekst w jzyku hiszpaskim Pedro P. Fu-
entesa Gonzleza dotyczy spotkania i przyjani midzy An-
tystenesem i Diogenesem. W pierwszej czci tekstu przepro-
wadzono rozwaania o charakterze metodologicznym autor
rozwaa kwesti faktw i fikcji w biografiach antycznych oraz
zagadnienie przewagi praktyki nad teori w filozofii cynickiej.
Druga dotyczy ju spotkania Diogenesa i Antystenesa w Ate-
nach w wietle tradycji staroytnej. Nastpnie przechodzi do
jednego z decydujcych o tym spotkaniu momentw w yciu
Diogenesa, a mianowicie kwestii faszowania pienidzy, ktre
stao si powodem wygnania z rodzinnej Synopy. Jest to za-
gadnienie istotne dlatego, e ze wzgldu na rozmaite ustalenia
historyczne pozwala na powtpiewanie w spotkanie tych dwch
osb i wnioskowanie, e dziki temu spotkaniu rozwina si
relacja mistrz ucze. Rozmaitym wtpliwociom w tej kwestii
powicone s czci 35. Cz szsta z kolei omawia moli-
wo, i relacja obu wspomnianych filozofw stanowi swoist
konstrukcj literack. W czci smej zarysowane jest zagadnie-
nie sokratejskich korzeni filozofii cynickiej.
Drugi, rwnie obszerny tekst (tym razem w jzyku angiel-
skim), napisany przez redaktora tomu dotyczy postaci Antyste-
nesa jako postaci znajdujcej si pomidzy Diogenesem a Sokra-
tesem. Wedug autora przedstawienia Antystenesa, jakie znamy
z pism sokratycznych Ksenofonta i tradycji antycznej, nie mu-
 Najnowsze badania... 145

sz sta we wzajemnej sprzecznoci. Vladislav Suvk wskazuje,

e Antystenes peni w dzieach Ksenofonta rol dramatis perso-
nae, co pozwala uzna, i z jednej strony, nie naley oczekiwa
od autora Memorabiliw historycznej dokadnoci, z drugiej za
mona wyszukiwa punkty styczne z ustaleniami, jakie odnaj-
dujemy w wiadectwach pniejszych (s. 76). Sama teza zdaje
si by dosy oczywista, poniewa pisma Ksenofonta naleay
prawdopodobnie do lektur znanych staroytnym doksografom.
Za jej uzasadnienie suy za analiza Sympozjonu, w ktrym
podkrela si zagadnienia autarkei, sukcesji, wzgardy dla bo-
gactwa i innych dbr majcych swe rdo poza podmiotem
filozofujcym. W tym wywodzie nie do koca jasna jest postulo-
wana analogia midzy stwierdzeniem w Sympozjonie, e ludzie
lubicy oszczdza s o wiele sprawiedliwsi od tych, ktrzy
lubi wydawa ze stwierdzeniem z Apologii Platona, i cnota
nie moe by efektem posiadanych pienidzy, lecz pienidze s
efektem posiadanej cnoty. Autor nie zwraca te uwagi, e przy-
toczony przez niego przekad Bowena nie do koca oddaje ory-
gina (uwzgldniony czciowo w przypisie 31) (s. 83). Z kolei
koncepcja cynicka mdrca zostaje zrekonstruowana na podsta-
wie analizy fragmentarycznie zachowanych dwch mw Ajaksa
i Odyseusza. Suvk wskazuje, e w tym ostatnim dziele znajduje
si spr o bro, w ktrym mona dostrzec analogi do So-
kratesowego problematyzowania kwestii uznawanych w yciu
codziennym za oczywiste (s. 94). Wtpliwoci budzi moe jed-
nak to, e w przypadku Antystenesa dostrzec mona wyrany
aspekt utylitarystyczny wywodu, ktry nie jest obecny w rozwa-
aniach Sokratesa (przynajmniej w dialogach Platona, a do tych
odwouje si autor w przypisie 59). Jeli chodzi o zasadnicz
rnic midzy ujciem mdrca w filozofii Antystenesa i cyni-
kw, to zawiera si ona w tym, e u tego pierwszego dziaaniu
mdrca towarzyszy wiadomo moliwoci popenienia bdu
i moliwo nauczenia si czego na tej podstawie, podczas gdy
mdrzec cynicki zawsze dziaa w sposb rozumowy i zgodny
146 Artur Pacewicz

z cnot (s. 109). Tym wic, czego dokonuje tradycja, nie jest
znieksztacenie oryginalnego nauczania Antystenesa, lecz jego
interpretacja (s. 110). To dosy oglna konstatacja, gdy mona
zwrci uwag, e neoplatonizm jest interpretacj Platona, ale
czy i jakiego Platona wyczytalibymy z dzie neoplatonikw,
gdyby z dialogw pozostay jedynie fragmenty (pytanie, oczy-
wicie, ktre byyby to fragmenty)?
W trzecim artykule, ktrego autorem jest woski badacz Giu-
seppe Mazzara, przedstawiono analiz fragmentw dwch dzie
Antystenesa Ajas i Odyseusz, ktrych tekst oryginalny oraz
przekad woski znajduj si na kocu (s. 158167). Pocztkowa
partia tekstu powicona zostaje historii bada oraz przedsta-
wia status quaestionis. Nastpnie autor omawia rol oraz zwizek
logos oikeios i logos delotikos w kontekcie polemiki midzy in-
terpretacj zaproponowan przez Aldo Brancacciego i Fernada
Decleva Caizzi (s. 131140). Poniewa wzajemny zwizek obu
logosw ujawnia si w definicji, ktra z jednej strony poprzez na-
zw waciw identyfikuje rzecz, a dziki nazwie oglnej wska-
zuje na rnice (wymieniajc je), konieczne jest rozwaenie kwe-
stii, czy w filozofii Antystenesa funkcjonowao rozrnienie mi-
dzy definicj a logosami przypisujcymi, co wydaje si sugero-
wa i krytykowa Arystoteles w pitej ksidze Metafizyki (1024b
261025a 1), przedstawiajc jednak wedug Mazzary roz-
wizanie Antystenesa w sposb bardzo uproszczony. W dalszej
partii tekstu przedstawione zostaj moliwe rozmaite rozumie-
nia oikeios logos, a czyni to autor w oparciu o Metafizyk (1043b
2332) i Platoskiego Teajteta (208d 13; 209c 410). w logos
w swej funkcji definicyjnej ma suy jako swoista odtrutka na
sofistyczn zasad sdw przeciwstawnych (antilegein) poprzez
sprawdzenie relacji midzy rzecz a nazw. Analizy wykazuj
rwnie, e brane pod uwag testimonia Platona i Arystotelesa
stoj w zgodnoci z ustaleniami, jakie mona wydoby z dwch
fragmentw mw Antystenesa.
 Najnowsze badania... 147

Czwarty artyku, ktrego autork jest Susan Prince, doty-

czy rwnie Antystenesa, ale koncentruje si tylko na zachowa-
nych fragmencie mowy zatytuowanej Ajaks. Rwnie ten tekst
rozpoczyna wstp o charakterze historyczno-metodologicznym
(s. 168176). Pierwsza, gwna cz wywodu zawiera analiz
znaczenia pojcia logos. Autorka wyrnia sens zwizany z re-
prezentacj rzeczywistoci (s. 177179) i z dziaaniem (s. 180
190). Wskazuje rwnie na to, e w Ajaksie na pocztku ukazuje
si logos jako wybrakowany w aspekcie ontologicznym, a na
kocu wybrakowany pod wzgldem pragmatycznym (s. 183)
oraz na to, e w badaniach nad t mow nie dokonuje si,
istotnego wedug autorki, rozrnienia midzy relacj repre-
zentatywnoci logos pragma i performatywnoci logos ergon
(s. 185). Jednak we wnioskach autorka sama osabia t tez,
wskazujc, e by moe aspekt reprezentatywny moe by nie-
odczny od performatywnego, co moe prowadzi do innego
ujcia pogldu Antystenesa na logos. Ostatecznie za wskazuje,
e o ile baga dowiadczenia zmysowego mg stanowi wany
element budujcy struktur wiedzy, to jednak gwny problem,
jeli chodzi o zagadnienie wiedzy, tkwi w relacji myl jzyk.
Przyznam, e o ile szczegowe analizy wspomnianej mowy s
ciekawe, o tyle dosy skromne wnioski s ju nieco rozczaro-
wujce i wedug mnie nie do koca wynikaj z prowadzonych
wywodw.
Rwnie pity tekst w prezentowanym tomie dotyczy An-
tystenesa. Jego autorem jest wybitny znawca tego staroytnego
filozofa Aldo Brancacci, autor obszernej monografii Oikeios
logos. La filosofia del linguaggio di Antistene (Napoli 1990). W ar-
tykule autor ten podejmuje oglny problem relacji midzy fi-
lozofi a retoryk. Antystenes wedug Brancacciego z jednej
strony rozrnia obie dziedziny, z drugiej za je czy. To po-
czenie waciwie zrealizowa moe tylko mdrzec (przykadem
jest Odyseusz), ktry wiedzc, jaka jest rzeczywisto, potrafi
w odpowiednio zrnicowany sposb (dialektycznie porusza-
148 Artur Pacewicz

jc si midzy jednoci a wieloci) przedstawi j w jzyku,

a sam komunikat w rozmaity sposb skierowa do konkretnego
czowieka, by odpowiednio uksztatowa jego charakter. A wic
zarwno filozofia, jak i retoryka s po prostu dwoma aspektami
mdroci.
W kolejnym tekcie (The methodological dimension of anthi-
stenic philosophy and some platonic reactions against homeric criti-
cism) Claudia Mrsico analizuje metodologiczny aspekt filozofii
Antystenesa. W pierwszej czci tekstu autorka rozwaa trzy
przykady analizy prowadzonej przez wspomnianego sokratyka
(fragmenty SSR V A 187, 188 i 190), nie eksplikujc jednak wy-
ranie, czy mamy do czynienia z wieloma metodami, czy te
jedn, obejmujc kilka procedur. Nastpnie ladw polemiki
z koncepcj Antystenesa doszukuje si w Hippiaszu wielkim Pla-
tona, gdzie odrzuca si badanie poezji Homera jako odpowiedni
sposb filozofowania. Krytyczne wtki mona dostrzec rwnie
w dwch innych dialogach zaoyciela Akademii, a mianowicie
w Ionie oraz Politei. W wnioskach autorka postuluje jedynie, by
w odczytywaniu dialogw Platona uwzgldnia moliwe pole-
miczne odniesienie do metod filozofii stosowanych przez innych
spadkobiercw myli Sokratesa, w tym przede wszystkim An-
tystenesa.
Artyku Igora Deraja Socratic investigation of names: toward an
exegetic method? trudno uzna za wnoszcy co nowego do roz-
waa nad filozofi sokratykw. Wtpliwoci budzi ju sam sens
uycia przymiotnika socratic w tytule czyby istniaa jaka
jedna, wsplna metoda dla wszystkich filozofii, ktre mona
okreli mianem sokratejskich? Bez uzasadnienia stwierdzone
zostaje pokrewiestwo midzy badaniem nazw a trosk o sie-
bie (czy te wasn dusz). Nastpnie autor krtko (s. 250253)
analizuje jeden fragment ze Wspomnie o Sokratesie i Ekonomiki
Ksenofonta, nie wyprowadzajc jednak z analizy adnych kon-
kretnych wnioskw. Podobnie jest z passusem dotyczcym ana-
lizy relacji midzy sowami a rzeczami (s. 253262) przytacza
 Najnowsze badania... 149

si szereg ustale poczynionych we wspczesnej literaturze se-

kundarnej, ale nie wiadomo, za ktrym z nich opowiada si
autor. Wnioski z caoci, dosy obszernych rozwaa (artyku
ma 35 stron) s wicej ni skromne wskazuj na zwizek
logosu nie tylko z teoretycznym poszukiwaniem definicji rze-
czy, lecz przede wszystkim z badaniem ycia, postaw i tym-
czasowych opinii. Na marginesie mona wspomnie, e autor
tekstu nie przeprowadzi rzetelnie korekty autorskiej, gdy zna-
le mona w nim literwki zarwno w jzyku greckim, jak
i angielskim.
Take smy tekst, tym razem w jzyku francuskim, dotyczy
filozofii Antystenesa, a jego autor Louisa-Andr Doriona
zaj si kwesti samowystarczalnoci (autarkeia). Analizowane
wiadectwa pochodz z dziea Diogenesa Laertiosa (VI 11), Sym-
pozjonu Ksenofonta (IV 3445), Rozmw zmarych Lukiana (21, 3)
oraz Pseudoantystenesowego Listu VIII do Arystypposa. Jednak
zasadniczo wywody zmierzaj do ukazania zrnicowania mi-
dzy koncepcj samowystarczalnoci u Antystenesa i Diogenesa
z Synopy (co niestety nie jest uwzgldnione w tytule artykuu).
Okazuje si, e u drugiego z filozofw nie mamy do czynie-
nia z radykalizacj postawy, lecz z odmiennoci o charakterze
istotowym, ktra pozwala na uznanie Diogenesa za waciwego
zaoyciela cynickiego nurtu w filozofii.
Kolejny tekst, Livii Flachbartowej, dotyczy Diogenesa z Sy-
nopy i interpretacji tej postaci jako Sokratesa szalonego, co
oczywicie jest nawizaniem do anegdoty zawartej u Eliana
(Opowiastki rozmaite XIV 33), zgodnie z ktr Diogenesa mia
tak okreli Platon, a co zazwyczaj odczytuje si jako podkre-
lenie zradykalizowania sokratejskiego sposobu filozofowania
przez cynika. Autorka rozpoczyna od obszernej (s. 309329)
analizy przymiotnika szalony (gr. mainomenos) i rzeczownika
szalestwo (gr. mania), przede wszystkim w oparciu o dziea
Platona i Ksenofonta. Interpretacja poszczeglnych passusw
pozwala na wskazanie dwch zasadniczych sensw, w ktrym
150 Artur Pacewicz

mona uzna kogo za szalonego albo jest on pozbawiony

rozumu (wiedzy), albo samoopanowania. Dalsze analizy wy-
kluczaj zasadno zastosowania tych sensw do osoby i filozo-
fii Diogenesa. Wypowied Platona zawarta w anegdocie moe
wic nie mie podstaw historycznych, bd te wskazywa na
to, e wtpi on, i naley cynika uwaa za spadkobierc myli
synnego ma Ksantyppy.
W tekcie dziesitym Kajetan Wandowicz rozwaa ogln
kwesti postawy cynikw wobec zjawiska homoseksualnoci
i polemizuje z tez sformuowan przez Wiliama Desmonda,
mwic, e tego typu zachowanie nie byo akceptowane w ra-
mach ruchu cynickiego. Autor susznie wskazuje, e wiele spo-
rd przytaczanych przez autorw staroytnych opowieci mo-
na odczytywa na rne sposoby i nie musz one wspiera oma-
wianej tezy. Natomiast gwnym argumentem jest wskazanie na
to, e dla cynika jedn z naczelnych wartoci jest samowystar-
czalno i to jej podporzdkowuje swoje ycie erotyczne. Jeli
wic zagroona jest ona przez zwizek z kobiet, to za potpie-
nia godn mona uzna relacj heteroseksualn, jeli natomiast
przez zwizek z mczyzn, to nie do zaakceptowania jest zwi-
zek o charakterze homoseksualnym.
Ostatnie dwa teksty (jeden w jzyku francuskim i jeden
w angielskim) dotycz recepcji filozofii cynickiej w czasach
nowoytnych. Dominique Bertrand przedstawia wtki cynickie
w twrczoci francuskiego muzyka i poety Charlesa Coypeau
dAssoucy (16051677), natomiast Will Desmond analizuje ujcie
cynikw w filozofii Hegla.
Cao tomu prezentuje teksty o rnym poziomie nauko-
wym, ale z pewnoci warto si zapozna z poczynionymi przez
autorw artykuw analizami. Naley aowa jednak, e re-
daktor nie zdecydowa si, by publikacje zostay sformuowane
w jednym jzyku, co z pewnoci uatwioby ich recepcj przez
osoby niespecjalizujce si w badaniach nad filozofi staroytn.