HAS'AM meni Hasam
ganimet, beytlmal hissesi . ayrldktan
sonra mcahidler arasnda taksim edil-
di. ResOiullah'n vefat zerine Humeyda
b. Nu'man bakanlnda baz Has'aml
lar Ezd ve Becile ile birlikte irtidad etti-
ler. rtidad hareketlerinin bastrlmasn
dan sonra Suriye ve Irak cephesindeki fe-
tihlere katlan bu kabile mensuplar Hz.
Ali-Muaviye mcadelesinde ikiye ayrld
lar ve hasm ordularda yer aldlar.
Has'aml mehur sahabiler arasnda
EbO Ruveyha et-Fezai, Temim b. Verka ,
Malik b. Abdullah et-Has'ami saylabilir.
Bunlardan EbO Ruveyha mslman ol-
duunda Hz. Peygamber ona beyaz bir
sancak verdi ve bu sancan altna gire-
nin gvenlikte olacan belirtti. EbO Ru-
veyha, daha sonra Filistin'in fethini Hz.
mer'e mjdelamek zere Medine'ye
gelmitir. Malik b. Abdullah ise "el-kai-
d'l-Filistini" (Filistin kurnandan) diye
tannm ve Muaviye ile olu 1. Yezid za-
mannda islam ordusunun kumandan-
lar arasnda grev yaparak 58 (678) y
lnda Rumlar zerine tertiplenen bir ga-
zaya itirak etmiti. Has' am kabilesine
mensup baz kadnlar Kureyliler'le ev-
lenmilerdir. Bunlar arasnda, zellikle ilk
mslman hanmlardan olan Esma bint
Umeys ile kardeiSelma mehurdur. Es-
ma, nce Ca'fer b. EbO Talib ile evrene-
rek onunla birlikte Habeistan'a hicret
etmi. Ca'fer'in ehid olmasndan sonra
Hz. EbO Bekir ve onun vefat zerine Hz.
Ali tarafndan nikahtanmtr. Selma
ise Hz. Hamza ile evliydi. Halid b. Velid~in
ei Esma da Enes b. Mdrik'in kzdr. Ken-
disinden imam Evzai'nin rivayette bu-
lunduu seyd b. Abdurrahman ei-Has-
'amiile Abdlcebbar el-Has'ami adl mu-
haddisler de bu kabiledendir.
BiBLiYOGRAFYA :
bn' I-Kelbi, Kitab '1-Enam, s. 40-41, 46;
bn Sa' d, et-Tabalj:at, , 286, 348; ll, 162; bn D-
reyd, el-tilj:alj:, s. 520; Hemdani, {at Cezf
reti'l-'Arab (nr. Muhammed b. Ali el-Ekva'). Ri-
yad 1397/1977, s. 53,119, 150, 192,257-258,
261-262, 320, 329; bn Hazm, Cemhere, s. 390,
391, 484; Beki, Mu'cem, , 57 -63; Yakt, Mu'ce-
m'l-bldan, Beyrut, ts. (Daru Sadr). , 286;
Il, 9, 10, 21; Kalkaendi, Nihayet'l-ereb (nr.
brahim el-Ebyarl). Kahire 1959, s. 172, 243;
ami, Sbl'L-hda, v, 503-504; Halebi, insa-
n'L-'uyan, lll, 204; Cevact Ali, el-Mu{aal, ,
364, 374,406, 516; IV, 443-444, 470; V, 320; VI,
446; Kksal , slam Tarihi (Medine). X, 123-125;
mer Rza Kehhille, Mu'cem lj:aba'ili'l-'Arab,
Beyrut 1402/1982,1,63, 331-332; Mustafa Mu-
rad edcDebba, el-Kabii'il'L-'Arabiyye ve se-
la'ilha {i biladinil Filistin, Beyrut 1986, s. 98-
99; G. Levi Della Vida, "Has' am", A, V/1, s . 306-
308; a.mlf., "Khath'am", EF (ng.), IV, 1105-1106;
Mustafa Fayda, "Celr b. Abdullah", DA, VII,
410-411; M. Yaar Kandemir, "Esma bint
Umeys", a.e., Xl, 422. li.] HsEYiNALGL
282
r sz etti. Ona ilk biat eden Kays b. Sa'd b.
HASAN
Ubade el-Ensari, biat srasnda kendisini
(~1)
Allah'n kitabna ve Reslullah'n snne-
Ebo Muhammed el-Hasen b. Ali tine bal kalmann yan sra isyanctara
b. Ebi Talib el- Kurei el-Haimi kar sava artn da kabul etmesi iin
(. 49/669) zorlad; fakat Hasan bu artn aslnda
Hz. Peygamber:in torunu, "Allah'n kitab" lafznda mevcut olduu
Hz. Fatma ile Hz. Ali'nin nu syledi (Taberi. Tari/J., ll, ).
byk olu . Hz. Ali'nin ehid edildiini ve Hasan'n
L .J
halifelie getirildiini haber alan Muavi-
3. yln aban aynda (Ocak-ubat 625) ye b. EbO Sfyan, onun taraftarlarn ve
veya Ramazan aynn tS'inde ( 1 Mart) Me- Kfeliler'i kendi safna ekmek iin yo-
dine'de dodu. Babas ona Harb adn n bir faaliyet balatt; Abdullah b. Amir
koymay dnmse de Hz. Peygamber, kumandasnda Suriye, Filistin ve ei-Cezi-
Cahiliye dneminde bilinmeyen Hasan re kuwetlerinden oluan bir ordu hazr
adn ve EbO Muhammed knyesini ver- tatt. Bu durumu Kfe'de bulunduu s
mi ve kulana bizzat ezan okumutur; rada renen Hz. Hasan da Abdullah b.
doumunun yedinci gnnde de akika Amir'le karlamak zere Medain'e do
kurban kestii ve Hz. Fatma'dan sann ru yola kt. Bu srada , iki taraf arasnda
arlnca fakiriere gm datmasn anlamazln bar yoluyla zmlenme-
istedii bilinmektedir. Kaynaklarda, Re- si konusunda zaman zaman eski mese-
sOiullah'a ok benzedii iin Hz. EbO Be- leleri de kurcalayan mektuplar teati edil-
kir' in onu, "Ey nebiye benzeyen, Ali 'ye mi (Eb'I-Ferec el-isfahanl, Me~iitil 't-
benzemeyen" diye sevdii ve Hz. Ali'nin Talibiyyin, s. 46-77), ancak bu yazma
de buna tebessm ettii belirtilir. lar durumu gerginletirmekten baka bir
Hasan, kardei Hseyin gibi ilk halife ie yaramamtr. Muaviye Musul'a ula-
dneminde cereyan eden nemli olaylar- p orada konaklaynca Hz. Hasan, Ubey-
da fiilen yer almamtr. Hz. Osman'n hi- dullah b. Abbas kumandasnda 12.000
lafeti srasnda kardeiyle birlikte Said b. kiilik bir nc birliini ona kar gnder-
As'n Horasan seferine (29 veya 30/650 di ve Ubeydullah'a, MUaviye ile mzake-
veya 651) katlm (Belazrl, Ftah, s. relerde bulunmak isteyen Kays b. Sa'd
480; Taberl. Tari/]., . 2836), daha sonra ve Said b. Kays et-Hemdani ile istiare et-
da babas tarafndan yine kardeiyle bir- mesini syledi. Fakat bu arada, konakla-
likte Hz. Osman' isyanclara kar koru- d Medain'in Sabat mevkiinde ordusun-
mak ve evine su tamakla grevlendiril- daki savaa kar isteksizlii sezince bir
mitir (a.g.e., I, 3020) . konuma yaparak aslnda hibir msl-
Babas hilafete geldikten sonra Hasan, mana kar kt hisler beslemediini,
Talha b. Ubeydullah ve Zbeyr b. Awam'n adamlarnn pek ounun savatan ho
ona kar kmalar zerine, KOfeliler'i ba- lanmadn bildiini, bunun iin de onla-
basnn yannda yer almaya ikna etmek rn arzu etmedikleri bir eyle kar kar
iin Arnmar b. Yasir ile birlikte KOfe'ye ya kalmalarn istemediini syledi. B-
gitti. Cemel Vak'as ve Sffin Sava'nda da yk bir aknlk yaratan bu szler zeri-
babasnn yannda bulundu. Hz. Ali'nin ne Hariciler'in grlerini benimseyen bir
grup, "Hasan da babas gibi kfre d
ehid edilmesinin ardndan ( 19 veya 21
Ramazan 40/26 veya 28 Ocak 661) Ubey- mtr" diyerek zerine yrd ve altn
dullah b. Abbas b. Abdlmuttalib KOfeli- dan seecadesini ekip elbisesini ekitir
ler'i halife olarak ona biata davet etti ve neye balad. Bunun zerine Hz. Hasan,
bir rivayete gre (bn ehraQb, lll, 191) Rebia ve Hemdan kabilelerine mensup
ayn gn, bir rivayete gre de (Mes'Qdl, sadk adamlarnn yanna s nd; onlar
MrCc'??eheb, ll, 426) iki gn sonra da etrafn evirip saldrganlar uzakla-
KOfe'de kendisine biat edildi. Hz. Ali l-
mnden ksa bir sre nce Hasan'a biat
konusunda sorulan bir soruya, "Bunu ne
emreder ne de nehyederim" diye cevap
Hz. Hasan
vermitir (Taberl. Tari/]., . 3461); ancak
adna
iiler Hz. Ali'nin onu veliaht tayin ettii dzenlenen
ne inanrlar (Flal. s. 85). Hz. Hasan, KO- Ayasofya '
Camii
fe Mascidi'nde halka hitaben yapt ko-
Iindeki
numada Ehl-i beyt'in meziyetlerinden bir levha-
ve Hz. Peygamber' e olan yaknlndan stanbul

trdlar. Hz. Hasan daha sonra Medain'e
gitmek zere hareket etti. Ancak yolda
kendisini ldrmeye teebbs eden Ha-
rici Cerrah b. Sinan ei-Esedi tarafndan
yaraland ve ehre ulanca valinin evin-
de tedavi grd. Bu srada Muaviye, bir
yandan Hz. Hasan'n taraftarlarnca tar-
taklanp yaraland haberini etrafa ya-
yarken bir yandan da Enbar'da onun n-
c kumandan Ubeydullah b. Abbas ile
Kays b. Sa'd' kuatt. Muaviye'nin nc
kumandan Abdullah b. Amir de Meda-
in'e giderek ehrin dna kan Hasan 'n
ordusunun karsnda mevzilendi ve on-
lara Muaviye'nin de Enbar' kuattn.
aslnda sava niyeti tamadklarn ve
Hz. Hasan'n kendisi de dahil olmak ze-
re askerlerinden onlara snanlarn ha-
yatlarnn balanacan syledi. Bu sz-
ler karsnda ounluk savatan kandi
n belli etti; Hz. Hasan da Medain'e d-
nerek hilafeti Muaviye'ye teslim etmek
iin belirledii artlar Abdullah b. Amir' e
bildirmek zorunda kald. leri srd
artlar unlardr: 1. intikam iin Irakl
lar'dan hi kimse tutuklanmayacaktr. Z.
Milliyetine baklmakszn herkes emni-
yet iinde olacaktr. 3. ilenmi sularn
tamam affedilecektir. 4. Ahvaz'n harac
yllk olarak kendisine denecektir. S. Kar-
dei Hseyin'e Z milyon dirhem verile-
cektir. 6. Haimoullar'na da Abd-
emsoullar'na (meyye) gsterilen ya-
knlk gsterilecek ve ayn ihsanlarda bu-
lunulacaktr (Din eve ri, s. 22 -222) . bn'I
Esir bu artlara Hz. Ali'ye svmemeyi de
ilave etmitir (el-Kamil, lll, 405). Ayrca
muahhar bir Snni kaynakla (SyGtl, s.
9 ) ii eserleri (mesela bk. bn Tolun, s.
65; brahim ei-MGsevT ez-Zencanl, I, 143;
M. Hu sain Tabatabai, s. 56), anlama
artlarna hilafetin Muaviye'nin lm ha-
linde Hasan'a iade edilmesi maddesini
de eklemilerdir. bn Hacer ei-Heytemi bu
m addeyi. "Muaviye kendisinden sonra ye-
rine kimseyi tayin etmeyecek, bu i on-
dan sonra mslmanlarn Gras ile tes-
bit edilecektir" eklinde verirse de (e
ava'iku'l-mu/:rika, s. 136) anlamada
byle bir maddenin bulunmas olaylarn
gelimesine pek uygun dmemektedir ;
nk Muaviye. olu Yezid'e biat ald
zaman Hz. Hasan'la yaplm anlama
uyarnca hilafete aday gsteremeyecei
yolunda kendisine kar herhangi bir iti-
razn ileri srld sabit deildir.
Abdullah b. Amir Hz. Hasan'n artla
rn Muaviye'ye gtrd, Muaviye de bun-
lar kendi eliyle yazarak mhrledi ve Hz.
Hasan'a iade etti (25 Rebllevvel 41/29
Temmuz 661; bk. Mes'Gdl, MrQc'??e-
heb, II, 426; bn ' I - E slr, el-Kamil, lll , 405-
406; brahim ei-MGsevT ez-Zencanl, I, 143).
artlarnn kabul edilmesine memnun
olan Hz. Hasan, anlamay Kays b. Sa'd'a
bildirerek yetkilerini Muaviye'ye devret-
mesini ve Medain'e dnmesini emretti.
Bu duruma fkelenen Kays, kumandas
altndaki 4000 adarnma ya sapkla d
m bir imama (Muaviye) itaat etmeleri-
ni veya imam olmad halde kendisine
uyarak savaa girmelerini nerdi, onlar
da birinci kktercih ettiler (bn'I-Eslr.
el-Kamil, III, 407). Bu arada Hz. Hseyin
ve Hucr b. Adi gibi baz kimseler. Hz. Ha-
san'n Muaviye ile anlamasna. arkasn
daki mslmanlar kk drd ge-
rekesiyle kar ktlarsa da Hasan kara-
rndan dnmeyerek adamlar ile birlikte
Medain'den KGfe'ye gitti ve oraya gelen
Muaviye'ye vardklar anlamay ahsen
de teyit ettirdi (Cemaziyelevvel 41 / Eyll
661 . slam tarihinde 41 ylna bu uzla
madan dolay "am'l-cemaa" (birlik yl)
denilmitir. Bylece Hz. Hasan , kardei
Hseyin'in iddetle kar kmasna ra
men Muaviye ile anlaarak Hz. Peygam-
ber'in iaret ettii gibi (Buharl, "ull:".
9; "Fiten", 20) mslmanlar arasnda kan
dklmesini nlemi ve insanlarn ksa
bir sre iin de olsa bar ve huzur iinde
yaarnalarna vesile olmutur. Hz. Hasan
daha sonra ailesiyle birlikte Medine'ye
gitti ve hayatnn geri kalan ksmn ora-
da siyasetten uzak bir ekilde geirdi. An-
cak sonunda, rivayete gre Yezid b. Mu-
aviye ile evlendirilmek vaadiyle kandrlan
elerinden Ca'de bint E' as b. Kays tara-
fndan zehirlendi (ibn'I-Eslr, el-Kamil,
lll. 460; a.mlf.. sd'l-gabe, ll, 15; SyG-
tl, s. 192) ve 28 Safer 49 (7 Nisan 669) ta-
rihinde vefat etti. lmeden nce kardei
Hseyin'e ResGl-i Ekrem'in yanna, bu
mmkn olmad takdirde Cennet'I-Ba-
ki'de annesinin yann a gm lmesini va-
siyet etmi. Mervan b. Hakem birinci tek-
life kar kt iin Medine Valisi Said b.
As'n kldrd cenaze namazndan son-
ra Cennet'I-Baki 'de annesinin yanna
defnedilmitir.
"Mcteba. taki. zeki~ ve " s bt" lakapla-
ryla tannan Hz. Hasan halim selim, c-
mert, sakin, vakarl. siyaset ve ftneden
kanan bir yaratla sahipti. Onun hila-
fette kal sresi hakknda farkl gr
ler vardr: melliflerin bir ksmna gre
drt ay gn (mesela bk. bn ehra
Gb , III, 192). bir ksmna gre de alt ay
gn (mesela bk. el-imame ve's-siya-
se, I, 140; Mes 'Gdl, et-Tenbfh, s. 260; S-
HASAN
yGtl, s. I9 - I92) halifelik yapmtr. Mua-
viye ile anlama 25 Rebilevvel 4 1 (29
Temmuz 661) tarihinde yapldna gre
ikinci rivayetin daha isabetli olmas ge-
rekir. Hz. Hasan dorudan ResGl-i Ek-
rem'den , anne ve babasndan on ha-
dis rivayet etmitir. Kendisinden de olu
Hasan ile Sveyd b. Gafele, Eb'I-Havra
es-Sa'di, a'bi, Hbeyre b. Yerim. Asba
b. Nbate ve Mseyyeb b . Necebe riva-
yette bulunmulardr.
" Mtlak" (ok boayan) lakabyla da an
lan Hz. Hasan ' n hayatnda tOO'e yakn
evlilik yapt sylenir; hatta iT mellif-
lerinden bn ehraGb'a gre ayrca zso
veya 300 cariyesi olmutu r (Menakb
AUEbfTalib, 111. 192; SyGtT, s. I9: bra
him el-MG sevl ez-Zencanl, I, 45) An-
cak onun hakknda mstakil bir aratr
ma yapan Bakr erif ei-Kurei. bu riva-
yetlere kar karak kendisinin sadece
on evlilik yaptn sylemektedir (f:fa-
yat 'i-mam el-Hasan b. 'Aif, II, 443-460) .
ocuklarnn says da ihtilafldr; kz er-
kek on iki. on be. on alt. on dokuz. yir-
mi ve yirmi iki ocuu olduu rivayet edi-
lir. Kaynaklarda adlar verilen ocuklar
u nlardr: Zeyd, Hasan. Kasm. EbQ Be-
kir. Abdullah. Amr. Abdurrahman. Hse-
yin , Muhammed, Ya'kb , smail ve Tal-
ha. Tarihiler. soyunun Hasan ei-Msen-
na ve Zeyd adl ocuklaryla devam etti-
inde birleirler. Hz. Hasan 'n soyundan
gelenlere "erif" unvan verilmitir. Ta-
rihte bunlar tarafndan kurulan drlsller,
Ressller, Sa' ler ve halen devam eden Fi-
lalller ile (Fas) Haimller (rdn) gibi bir-
ok hanedan vardr.
Kaynaklar. ResGl-i Ekrem'in "cennetin
efendileri" dedii ve haklarnda, "AIIa-
hm, ben onlar seviyorum, sen de sev!"
diye dua ettii iki torununu ok sev-
diini. isteklerini tereddtsz yerine
getirdiin i, onlarla oyun oynad n , s r
tn a bindirip gezd irdi in i. hatta seede-
de iken s rtna bindiklerinde inineeye ka-
dar kalkmadn belirtir ve onlara olan
dknln gsteren birok rivayet
naklederler. Bunlardan biri de udur: Bir
gn Hz. Peygamber minberde iken Ha-
san ile Hseyin'in de kalka mescide gir-
diklerini grm. konumasn yarda ke-
serek aa inip onlar barna basm.
"Cenab- Hak, ' Mallarnz ve ocuklarnz
sizin iin birer imtihan vesilesidir' (et-
Tegabn 64/ 15) derken ne kadar doru
sylemitir. onlar grnce dayanama-
dm" dedikten sonra konumasna devam
etmitir (i b n Ma ce , "Libas" . 20; Tirmi-
zi, "Mena l5b " . 30; N esaT, " Cum'a" . 30,
283
HASAN
!deyn", 27; ). Hz. Hasan, Ehi-i beyt'e ve
AI-i aba'ya dahil olmasnn yannda kar-
dei Hseyin'le birlikte Hz. Peygamber'in
nesiini gnmze kadar devam ettiren
iki kiiden biridir. Hasan ve Hseyin'e
duyulan sevgi ve efkat Resl-i Ekrem'in
vefatndan sonra da devam etmitir.
Mesela Hz. mer, hilffeti srasnda di-
van tekilatn kurup herkesin tahsisa-
tn belirlerken onlara Bedir Sava'na
katlanlara verilen miktarda tahsisat
ayrmtr (Taberl, Tarfl]., . 2413). Hz.
Hasan, Hz. Hseyin ile birlikte btn
slam dnyasnda olduu gibi Trkler
arasnda da Resul-i Ekrem'in sevgili to-
runlar sfatyla daima tebcil edilmi, se-
vilmi ve saylm. adlar ocuklara veri-
len en yaygn isimler arasnda yer alm
tr.
Hz. Hasan baz Snni alimlerce, baba-
snn ehid edilmesinden hilffeti Muavi-
ye b. Ebu Sfyan'a devretmesine kadar
geen srede Hulefa-yi Raidin'in bein
cisi ve sonuncusu kabul edilir (evkanl,
s. 606). ii kltrnde ise Hasan, bizzat
Hz. Ali tarafndan tayin edilmi ikinci
imam ve on drt "ma'sum - pak"in (ar-
deh Ma'sGm- Pak) drdncs olarak g-
rlr ve kendisine birok keramet izafe
edilir. Ancak baz ii topluluklar Muaviye
ile bar yapt iin ona kar km ve verilmektedir.
kendisini tenkit etmilerdir (Nevbahti,
s. 24). Bugn iran ve Irak gibi i11er~in
yaad yerlerde, Hz. Hseyin iin mu-
harrem aynn ilk on bir gnnde yaplan
taziye ayinleri kadar gsterili olmamak-
la beraber. 28 Safer gn hem Hz. Pey-
gamber'in hem de Hz. Hasan'n vefat
mnasebetiyle dini trenler yaplmak
tadr.
Resul-i Ekrem'in torunu, Hz. Ali ve Fa-
tma'nn byk olu ve mslman kan
nn dklmesini istemeyerek hilafetten
feragat etmi bir kii olarak Hz. Hasan
zerine geni bir literatr teekkl et-
mitir. Onun hakknda slam tarihi kay-
naklarndan ve biyografik eserlerden ba
ka mstakil almalarn da yapld g-
rlmektedir. Hadis klliyatndan Buhar!
ile Mslim'in eitli blmlerinde Resu-
lullah'n Hz. Hasan ve Hz. Hseyin hak-
knda syledii birok hadis mevcuttur
(Buhar!, "Feza'il aJ::abi'n-nebl", 18, 22;
Mslim, "Feza'il'-aJ::abe", 32, 56, 58-
6 . 67). Her iki eserde de Hasan ile H-
seyin'in faziletlerine dair mstakil birer
bab alm ve Hz. Peygamber'in yalnz
biri veya her ikisi iin syledii medihkar
szler kaydedilmitir. Tirmizi'de de "Me-
na~b'l-l:lasan ve'l-l:lseyn" ve "Menfl5-
284
b Ehli beyti'n-nebl" adlaryla bablar al nabilir: Abdrrza es-Safi. Belagat'l-
m, buralarda dier blmlerin yannda mam el-Haan (Necef 966) ; Hseyin
yirmiden fazla hadis nakledilmitir. te- Mahmud Yusuf, Seyyid ebdbi ehli'l-
ki hadis kaynaklarndan Ebu Davud. Ne- cenne el-lfasan b. ~li (Kahire 973);
sal. bn Mace, Darimi'nin eserlerinde ve Tevfik Ebu ilim, el-lfasan b. ~li (Kah i re
el-Muvatta'da da ok sayda hadis zik- 1974); Hasan Kamil ei-Maltavi, el-mam
redilmektedir (bk Wensinck. Vlll, 60-61 ). el-lfasan b. 'Ali (Kahire, ts.) ; Mustafa
Ahmed b. Hanbel, eJ-Msned'inde Hz. Muhsin ei-Musevi, el-lfasan b. ~li (Ka-
Hasan'dan mkerrerleriyle birlikte yet- hire 1975); Kamil Sleyman, el-lfasan
mi dolaynda rivayet nakletmitir (me- b. ~li (Beyrut I 399/ 979); Ca'fer M urta-
sela bk. . 203, 207; ll. 227. 241; lll , 62, za ei-AmiiT, el-lfayat's-siyasiyye li'l-
64) ; ayrca onun Cz'n tihi msned mam el-lfasan (Beyrut, ts.); Sleyman
Ehli'l-beyt adl risalesinde de (nr. Ab- ei-Kettani, el-mam el-lfasan (Beyrut
dullah el-Leysi el-Ensarl, Beyrut 1408/ 1989); Ali Kaiml, mam lfasan (Kum
1988) on iki hadis daha bulunmaktadr. 1361/1982); Bakr erif el-Kurei. lfaya-
Ya'nn temel hadis kaynaklarndan olan t'I-mam el-lfasan b. 'Ali (I-ll, Beyrut
Ktb-i Erba'a'dan yalnzel-Kati'de Hz. 1403/ 983); Musa Muhammed Ali, lfali-
Hasan'la ilgili hadisler vardr. Meclisi, sh m Ali'l-beyt el-mam el-lfasan b.
hat artn dikkate almakszn ii hadis 'Ali (Beyrut 405/I 984); Alaill,lfayat'l-
kaynaklarnda geen Hz. Hasan'a dair ri- lfasan (bask yeri ve tarihi yok); Muham-
vayetleri mstakil bir ciltte toplamtr med Beyyumi Mehran, el-mam el-lfa-
(BU:ar'l-enuar, Beyrut 1403/1983, XLIV). san b. 'Ali (Beyrut 990); Hseyin e-a
Ayrca Eb'I-Ferec el-sfahfnl'nin Me~ii kirl. el-lfasan'l-mcteba (Kum 1415)
til't-Talibiyyin (bk. bibl.). Necmeddin BBLiYOGRAFYA :
Eb'l-Hasan ei-Aievl'nin el-Mecdi ii en- Msned, I, 203, 207; ll, 227, 241; lll, 62, 64;
sabi't-Talibiyyin (Kum 1988, s. 36-80). Darimi. "Tahare", 135, "alat", 82, 227, "Vitr",
Tabersl'nin 'ldm'l-vera' (Beyrut 1985, 5, " Lu~ata" , 16, "Cihad", 54, "Ela J:i", 21 ,
s. 243-252) ve bn Eb'l-Hadid'in er]Ju "Libas", 40, "Mehdi", 12, "Snne", 12, 20,
"Edeb", 107,147, 154;Buhari. "Zeka~. 57,
Nehci'l-belaga (XVI, 9-54) adl eserle-
60, "Hibe", 21, "u!J:" , 9, "Cihfd" , 188, "En-
rinde Hz. Hasan hakknda nemli bilgiler biya'", 10, "Mena~b", 23, 25, "Feza'il al:f
bi'n-nebi", 18, 22, 30, ".Megazi", 14, "Zeba'iJ: '',
12, "Libas", 60, "Edeb", 18, "Fiten", 18, 20;
Hz. Hasan'la ilgili almalarn bir ks
Mslim. "Zekat", 161, "l:ludud", 38, "Feza'il",
m, onu kardei Hseyin veya Ehl-i beyt 65, "Feza'il'-aJ:abe", 32, 56, 58-61 , 67;
mensuplaryla birlikte ele alr; ou ise bn Mace. "Tahfre", 77, "il5ame", 67, 117, "Li-
dorudan doruya ona dair olan kitap- has" , 20, "Edeb", 3, 48, "R'ya", 10, "Fiten",
lardr. Murtaza el-Hseynl el-Firuzabfdi, 34; Ebu Davlct, "alat". 214, "Zekat". 16, "B-
Al-i aba'ya tahsis ettii eserinde Hz. Ha- yac.., 2, "sti';:an", 36; Muvatta', "'AI9-~a", 2,
3, 6; Tirmizi, " alat", 165, "Vitr", 10, "Zekat",
san'la ilgili hadis kaynaklarnda geen ri- 25, "avm", 77, "Cena'iz", 2, 52, "ElaJ:i", 16,
vayetleri deriemitir ( Feza'il '1-l].ams, 19, "Libas", 16, "Birr", 12, "Tb", 18, "Edeb",
Beyrut 1402/1982, lll, 282-309). Ayn ekil 27 , 60, "Menal9-b", 20, 30, 31, 60; Nesai. "Tat-
de Tahf Hseyin, Hz. Ali ve ocuklarna bl~". 82, "Cum'a", 30, "'deyn", 27, "~ya
ayrd kitabnda slam tarihi kaynaklar m'l-leyl", 51, "Cena'iz", 47, A(5i~a", 1, 4,
"Eribe", 50; bn Sa'd. Tercemet'l-imami'l-
erevesinde Hz. Hasan'n hayatn, kar-
fjasan (nr. Abdlazlz et-Tabatabal). Kum 1416;
deiyle arasndaki miza farklln ve Mu-
a.mlf., et-Taba~at, Beyrut 1380/1960, I, 285,
aviye ile yapt bar tahlil eder ('Aif ve 389, 442, 475, 501 ; ll, 319; lll, 20, 32, 35, 36,
benh, Kahire, ts. [ Dar'l-maarifl. s. 193- 37, 71, 83, 113, 214, 296, 615; IV, 58, 62, 71,
220) . Muhammed Rza da Hz. Hasan' 151, 157; V, 19, 35, 49, 55, 128, 284, 290,
291, 315, 398; VI , 22, 33, 59, 113, 168, 171,
kardeiyle birlikte Reslullah'n iki to-
247, 256, 263, 265, 294, 395; VII, 98; VIII, 73,
runu olarak ele almtr (el-Hasan ue'l-f.f- 178, 464; el-imame ue's-siyase, I, 140; Bela-
seyn sbta Reslillah, Beyrt 407/ 987, zri, Ensab, , 400, 404 vd., 578; a.mlf., F-
s. 13-63). Bu trden dier baz eserler de th (Fayda). s. 480; Dineveri. el-Atbfir't-tval,
unlardr : Fazlullah Rahimi, Glzar- Ha- s. 144, 182, 216-218, 221-222; Ya'kbi, Tarlt
(nr. M. Sadk). Necef 1384/1964, ll, 204-216;
seneyn (stanbull994); ems Osman s-
Taberi. Tarlt (de Goeje). I, 1284, 1367, 2413,
kdari, Hasan ve Hseyin Hakknda 2836,3020,3147, 3150, 3461-3464; ll, 1-13,
Mersiye (Sleymaniye Ktp., Dml 15,24, 129,143,145,198,199,323,520,1679,
Baba. nr. 20867); Abdlfettah efkat Efen- ayrca bk. ndeks ; a.mlf., Cami'u'l-beyan (Bu-
di, Manzume-i Siyer-i N ebi ve Eviad- lak). XXII, 6; Nevbahtl, Fra~u '-f'a, Necef 1355/
Resul (Yap Kredi Bankas Ktp., nr. 768). 1936, s. 24-25; Kleyni, el-Ul mine'l-Kafi,
Tahran 1388, I, 298-300, 461-462; bn Abd-
Hz. Hasan hakknda yaplan monogra- rabbih, el-'~d'l-{erld (nr. M. S. el-Aryiln). I,
fik almalarn bazlar u ekilde srala- 19,1 53;111,171-172;V,103- 104;Mes'Gdi,M-

rc'??eheb (Abd lhamid). ll, 288, 361, 413,
426-432; a.mlf. et-Tenbih (nr. A. smail es-Sa-
vi). Badad 1357/ 1938, s. 258,260,261, 264;
Eb'I-Ferec ei-sfaiani. Mekatil 't- Talibiyyin
(nr. Seyyid Ahmed es-Sakr). Kahire 1368/ 1949,
s. 46 -77, ayrca bk. tr.yer.; a.mlf., el-Egani,
IX, 173-174; XII, 7, 195-196, 328-329; XVII,
218-219; XXIII, 207; Haimi, el-Minhac, lll, 292-
295,371,380,388-391,409,422,423;Kadi
Abdlcebbar. Tebit dela'ili'n-nbvve (nr.
Abdlke rim Osman). Beyrut 1966, 1, 17, 212-
213,238,249, 276-277; II, 426, 528 -529,531,
536, 541, 555,567,568, 574; bn Abdlber. el-
isti'ab, , 383-392; bn Asakir, Taril)u Dmak
(Am revi). XXIII, 163-305;bn ehrab, Menak Daha sonra ailesiyle birlikte istanbul'a
b Ali Ebi Talib, Necef 1956,111, 141 -169, 170-
205; Yakt Mu'cem '1-bldan, II, 3, 295; IV,
1039; bn'I-Esir. el-Kamil, II, 141, 166,241, 503;
lll, 109, i59, 172, 174, 175, 180, 204, 222, 227,
230-231,260,299,324,333,384 vd., 391 vd.,
397-398, 400-409,414,416, 423,460, ayrca
bk. ndeks; a.mlf., Osd'l-gabe, ll, 10-16; bn
Eb'I-Hadid, er/:tu Nehci 'l-belaga (nr. M.
Eb'I-Fazl brahim) , Beyrut 1965, IV, 82; VI,
285-294; XVI, 9-54; Zehebi, el-'iber, Kveyt
1960, , 47-50; a.mlf.. A'lam'n-nbela', lll,
245-279; bn Kesir. el-Bidaye, VIII, 14-19, 108;
bn Habib, el-Mu/:tabber, s. 18, 19, 46, 57, 66,
293; bn Hacer. Teh?ib't-Teh?ib, ll, 295, 301;
a.mlf. el-iabe (Bicavi). ll, 68-74; Syti, Tari-
l)u'l-l)ulefa', s. 187-194; bn Tolun, el-E'imme-
t'l-ina'aer (nr. Selahaddin ei-Mneccid).
Beyrut 1377/1958, s. 63-67; bn Hacer ei-Hey-
temi. e-ava'iku '1-mu/:trika {i'r-red 'ala ehli'l-
bida' (nr. A. Abdllatif). Kahire 1385/ 1965, s.
135-141 ; evkani. Derr's-se/:tiibe, s. 286-292,
606; D. M. Donaldson. The Shi'ite Religion, Lon-
don 1933, s . 66- 78; H. Laoust, Les schismes
dans l'lslam, Paris 1965, s . 15, 16, 17, 19, 20,
27, 31, 36, ayrca bk. ndeks; Tahii Hseyin. el-
Fitnet 'l-kbra ll: 'Ali ve benh, Kahire 1966,
s. 176-194; Abdullah Feyyaz. Taril)u '1-lmamiy-
ye ve esla{hm mine '-i'a, Badad 1970, s.
31 , 45,57-58, 111, 147, 181; brahim ei-Msevi
ez-Zencani, 'Aka'id '1-imamiyyeti'l-lnt'aeriy
ye, Bey-rut 1393/1973, 1, 141-145; M. Husain
Tabatabai. Shi'ite Islam, London 1975, s . 56;
Abdlbaki Glpnarl, Tarih Boyunca istam Mez-
hepleri ve iilik, stanbul 1979, s . 367-379 ;
Hasan brahim Hasan. Z'ama''l-islam, Kahi -
re 1980, s. 190-196; Bakr erif ei-Kurei. lja-
yat 'i-imam el-ljasan b. 'Ali, Beyrut 1983, l-
ll; Aga Bzrg-i Tahrani. e?-Zer<a ila teani{i'
i'a, Beyrut 1983, VII, 16; Ethem Ruhi Flal,
imamiyye ias, stanbul 1984, s. 84-89; M.
Momen, An Introduction to Shi'i Islam, Wor-
cester 1985, s . 26-28; Wensinck, el-Mu'cem,
VIII, 60-61; S. Saeed Akltar Rizvi. "Imam Ha-
san: the Myth of his Divorces", Alserat, IX,
London 1983, s. 49-57; Bodiur Rahman. "Re-
sponsibility for Action in an Early Historical
Document of Islam: Al-Hasan b . Ali's Risa-
la", IQ, XXXVI/4 ( 990) . s. 235-245; Adnan De-
mircan. "Hz. Hasan ve Halifelii" , Harran Oni-
versitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, 1, anlurfa
1995, s. 81 -109; H. Lammens. "Hasan", iA, V/1 ,
s. 308-309; L. Veecia Vaglieri. "al-I:Iasan", EJ2
(Ing.). lll, 240-243; "imam :asan- Mcteba" ,
DMT, ll, 345-349. r;:
~ ETHEM RuHi FLALI
HASAN AGA, Enfi
r .., laryla tannm olup bu lakaplarn kendi-
HASAN, Mir
sine enfiye ekme merakndan veya b-
(bk. GULAM HASAN}. yk burunlu olmasndan dolay verildii
L
rivayet edilir. ilk mOsiki bilgilerini baba-
r .., sndan alan Hasan Aa, gen yata Ende-
rOn- Hmayun'da kilar- hassaya kabul
HASAN AGA, Benli
(. 1073/1662) edildi. Enderun'daki tahsilisrasnda mG-
siki alannda kendini yetitirdi. lll. Ah-
Trk musikisi bestekan,
med devrinde ( 1703-1730) serhanende ol-
hanende.
L _j du. Bu arada Halveti - abani eyhi Meh-
med NasOhi'ye intisap etti. 171 S'te En-
1016 (1607) ylnda Edirne'de dodu. derun'dan emekli edilen Hasan Aa ve-
fatnda Edirnekap dndaki kabristana
gitti. On sekiz yanda Enderun'a alnn defnedildi. lm tarihini Ayvansarayl,
caya kadar babasnn helvac dkkannda Mstakimzade, Ramiz ve Mehmed Esad
alt. Sarayda, o sralarda ocuk yata Efendi 1141 ( 1729) olarak verirlerse de
olan IV. Murad'dan grd yakn ilgi Babakanlk Arivi'ndeki bir kayttan 11
onun padiahl dneminde de devam Zilkade 1136 (1 Austos 1724) tarihinde ve-
etti ve bir mddet sonra m llsahib-i eh fat ettii anlalmaktadr (lkzl. 11
riyariler arasna girdi. IV. Murad'n vefat 119731. s. 522-523).
zerine ( 1640) saraydan ayrld. Bundan Hasan Aa. sarayda uzun sre Ebube-
sonraki hayat hakknda bilgi bulunma- kir Aa'nn idaresindeki fasli heyetinde
yan Hasan Aa istanbul'da vefat etti. serhanende olarak bulunmutur. Seyyid
Hasan Aa, sesinin gzellii sayesinde Vehbi Sumame'sinde, lll. Ahmed'in eh
ve besteledii eserlerle devrinin nde ge- zadelerinin 1720 ylnda Okmeydan'nda
len mOsikiinaslar arasnda yer almtr. yaplan snnet dnn anlatrken ser-
Babasndan tanbura alnay renerek hanende Burnaz Hasan elebi'nin idare-
mOsikiye balad kaydedilmektedir. En- sinde seksen yz hanende ve sazende-
derun'a girdikten sonra tanbur almas den oluan byk bir heyetin fasl icra-
n da renen Hasan Aa tanbur stad sndan sz eder. Ayn zamanda iyi bir tan-
olarak h ret oldu. Nitekim IV. Murad'n burl olan Hasan Aa, dini ve din d eser-
kendisinden sk sk tanbura ve Rumeli leriyle bestekarlk sahasndaki kudreti-
trkleri dinledii, ayrca sarayda yap ni ortaya koymu. devrinde bestelerinin
lan fasliara saz ve sesiyle katld bilin- okluuyla dier sanatkarlar arasnda
mektedir. Ancak mOsikideki asl hreti sekin bir yer elde etmitir. EbOishakza-
ni besteledii saz eserlerinde ortaya koy- de Esad Efendi onun ZOO'n zerinde
duu baar ile kazanmtr. Zamanmza eser bestelediini syler. El yazmas gf-
ulaan on perev ve saz semaisinin te mecmualarnda yaplacak bir aratr
arasnda bilhassa iki rast perevi ve ayn ma ile bu saynn 300'n zerine kmas
makamdaki saz semaisi ile pengah pe muhtemeldir. Hasan Aa daha ok hece
revi Trk mOsikisi repertuvarnn en se- vezniyle yazlm manzumeleri, zellikle
kin eserlerindendir. Nedim ve MahtOmi'nin iirleriyle Hasan
BBLYOGRAFYA : Sezai. Seyyid Seyfullah ve Yunus Emre'-
Ezgi, Trk Musikisi,lll, 50-5 1; V, 316-319; nin ilahilerini bestelemitir. Ylmaz ztu-
Kip, TSMSazEserleri, s.10-11, I4, 33, 52, 54; na onun durak. ilahi, beste. semai, ark
zalp, Trk Musikisi Tarihi, 1, 145; ztuna.
formlarnda toplam on sekiz eserinin za-
BTMA,I, 330-331 .
liJ NuRi zcAN manmza ulatn kaydeder. Bunlar
arasnda, "Kade sinesi bilmem ki se-
r .., Ms m var?" msrayla balayan niabu
HASAN AGA, Enfi
rek bestesiyle, "Came-i srh ile sanma
(. 1136/1724)
la'l-gOn olmu gelir" msrayla balayan
Lale Devri'nin ayn makamdaki semaisi en tannm
nl hanende ve bestekan.
L _j eserlerindendir. Hulus ve Hasan mahlas-
lar ile iirler yazan ve bu iirlerinde aruz
istanbul'da Tophane civarndaki Fn ve hece vezinlerini baaryla kullanan Ha-
dklsemtinde dnyaya geldi. Mehmet san Aa na'tlar ile de nldr. Baz iir
Suphi Ezgi onun 1660'l yllarda domu leri kendisi ve baka bestekarlar tarafn
olabileceini syler. Enfi ve Burnaz lakap- dan bestelenmitir.
285