Вы находитесь на странице: 1из 18

Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 471

Artigo de Reviso / Review Article

Reaes cutneas graves adversas a drogas - aspectos


relevantes ao diagnstico e ao tratamento - Parte I -
anafilaxia e reaes anafilactides, eritrodermias e o
espectro clnico da sndrome de Stevens-Johnson &
necrlise epidrmica txica (Doena de Lyell)*
Severe cutaneous adverse reactions to drugs - relevant
aspects to diagnosis and treatment - Part I: anaphylaxis
and anaphylactoid reactions, erythroderma and the
clinical spectrum of Stevens-Johnson syndrome & toxic
epidermal necrolysis (Lyells disease)*
Paulo Ricardo Criado1 Roberta Fachini Jardim Criado2 Cidia Vasconcellos3
Rodrigo de Oliveira Ramos4 Andria Christina Gonalves5
Resumo: As reaes cutneas graves adversas a droga (RCGAD) so as que geralmente necessitam de internao hospitalar,
por vezes em unidade de terapia intensiva ou de queimados, com observao minuciosa dos sinais vitais e da funo de
rgos internos. O objetivo descrever essas reaes, facilitando seu reconhecimento e tratamento. Fazem parte desse
grupo a anafilaxia, a sndrome de Stevens-Johnson (SSJ), a necrlise epidrmica txica (NET) e, dependendo do envolvimen-
to sistmico, as eritrodermias. Neste artigo, so abordados as caractersticas clnicas e o tratamento de algumas reaes
adversas a droga: anafilaxia, as eritrodermias, a sndrome de Stevens-Johnson (SSJ) e a necrlise epidrmica txica (NET).
Palavras-chave: anafilaxia; eritema multiforme; hipersensibilidade a drogas; necrlise epidrmica txica; preparaes
farmacuticas/efeitos adversos; sndrome de Stevens-Johnson.
Summary: Severe cutaneous adverse reactions to drugs (SCARD) generally require hospitalization, and at times in the
intensive therapy or burn care unit for observation of the vital signs and the viscera function. The aim of this study
is to describe these reactions in order to facilitate recognition and treatment. This group of drug reactions includes
anaphylaxis, Stevens-Johnson syndrome (SJS), toxic epidermal necrolysis (TEN) and, depending on the systemic invol-
vement, erythroderma. In this article we approach the characteristics and treatment of some adverse reactions to
drugs: anaphylaxis, erythroderma, Stevens-Johnson syndrome (SJS) and toxic epidermal necrolysis (TEN).
Key-words: anaphylaxis; eryithema multiforme; drug hypersensitivity; epidermal necrolysis, toxic; pharmaceutical
preparations/adverse effects; Stevens-Johnson syndrome.

Recebido em 29.04.2003. / Received on April 29, 2003.


Aprovado pelo Conselho Consultivo e aceito para publicao em 17.12.2003. / Approved by the Consultive Council and accepted for publication on December 17, 2003.
* Trabalho realizado no Hospital do Servidor Pblico Estadual de So Paulo e Complexo Hospitalar Padre Bento de Guarulhos (SP). / Work done at So Paulo Hospital do Servidor
Pblico Estadual and the Complexo Hospitalar Padre Bento de Guarulhos, Sao Paulo state

1
Dermatologista, mestre em clnica mdica, mdico assistente e preceptor dos Servios de Dermatologia do Hospital do Servidor Pblico Estadual de So Paulo e Complexo Hospitalar
Padre Bento de Guarulhos. / Dermatologist, Master's Degree in Clinical Medicine, Assistant M.D. and lecturer, Dermatology Service of the Sao Paulo Hospital do Servidor Pblico
Estadual and Padre Bento de Guarulhos Hospital Complex.
2
Alergologista, mestre em clnica mdica, mdica assistente e preceptora do Servio de Alergia e Imunologia do Hospital do Servidor Pblico Estadual de So Paulo e alergologista
voluntria da Faculdade de Medicina do ABC. / Allergologist, Master's Degree in Clinical Medicine, Assistant M.D. and lecturer, Dermatology Service of the Sao Paulo Hospital do
Servidor Pblico Estadual, Voluntary Allergologist of the ABC Faculty of Medicine.
3
Dermatologista, doutora em medicina, mdica assistente do Servio de Dermatologia do Hospital do Servidor Pblico Estadual de So Paulo e LIM-56 do Hospital das Clnicas da
Faculdade de Medicina da USP. / Dermatologist, Ph.D. in Medicine, Assistant M.D. Dermatology Service of the Sao Paulo Hospital do Servidor Pblico Estadual and LIM-56 of the
Hospital das Clinicas, University of Sao Paulo Faculty of Medicine.
4
Mdico residente em dermatologia do Servio de Dermatologia do Hospital do Servidor Pblico do Estado de So Paulo. / Dermatologist in residence, Dermatology Service, Sao Paulo
Hospital do Servidor Pblico Estadual.
5
Doutoranda do sexto ano de medicina da Universidade Estcio de S (RJ), em internato eletivo. / Ph.D. candidate (sixth-year), Estcio de S University (RJ), doing an elective internship.

2004 by Anais Brasileiros de Dermatologia

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


472 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

INTRODUO INTRODUCTION
As reaes adversas a drogas so complicaes rele- Adverse reactions to drugs are complications that
vantes da teraputica medicamentosa.1 Estima-se que 5% a are of relevance to medicinal therapy.1 It is estimated that 5-
15% dos pacientes tratados com algum medicamento 15% of patients treated with some medication develop
desenvolvam reaes adversas.1 adverse reactions.1
A incidncia de reao adversa a droga em pacientes The incidence of adverse reactions to drugs in hos-
hospitalizados ocorre em cerca de 30%, 2% a 3% constituin- pitalized patients is roughly 30%, 2-3% constituting cuta-
do reaes cutneas.1,2 Tais reaes freqentemente no so neous reactions.1,2 Such reactions are seldom severe, but
graves, mas podem determinar considervel morbidade.3 they might lead to high mortality rates.3
A prevalncia de reaes cutneas graves adversas a The prevalence of severe cutaneous adverse reac-
droga (RCGAD) estimada em 1/1.000 pacientes hospitaliza- tions to drugs (SCARD) is estimated at 1/1000 hospital-
dos, sendo a sndrome de Stevens-Johnson (SSJ) e a necrli- ized patients. Stevens-Johnson syndrome (SJS) and toxic
se epidrmica txica (NET) particularmente graves.4 De epidermal necrolysis (TEN) are particularly severe.4 In
forma geral reaes cutneas fatais a drogas ocorrem em general, fatal cutaneous drug-induced reactions occur in
0,1% dos pacientes clnicos e 0,01% dos pacientes cirrgi- 0.1% of clinical patients and 0.01% of surgery patients.1
cos.1 SCARD may be defined as usually requiring hospital
Podemos definir RCADG como as que geralmente internment, at times in intensive therapy or burn care units
necessitam de internao hospitalar, por vezes em unidade for close observation of vital signs and viscera function.
de terapia intensiva ou de queimados, com observao This group of drug reactions includes anaphylaxis, Stevens-
minuciosa dos sinais vitais e da funo de rgos internos. Johnson syndrome (SJS), toxic epidermal necrolysis (TEN),
Fazem parte desse grupo a anafilaxia, a sndrome de drug hypersensitivity, and depending on the systemic
Stevens-Johnson (SSJ), necrlise epidrmica txica (NET), involvement, erythroderma, acute generalized exanthema-
a sndrome de hipersensibilidade a droga e, dependendo do tous pustulosis (AGEP), cutaneous necrosis induced by anti-
envolvimento sistmico, as eritrodermias, a pustulose exan- coagulants, drug-induced vasculitis and reactions like
temtica generalizada aguda (Pega), a necrose cutnea serum disease.4
induzida por anticoagulante, as vasculites induzidas por Quick differentiation between SCARD and a less
droga e as reaes tipo doena do soro.4 severe eruption may be difficult, although essential.
A rpida diferenciao entre RCGAD e uma erupo Withdrawal of the suspected drug is the surest way of inter-
menos grave pode ser difcil, porm essencial, sendo a vening to reduce mortality.4
retirada da droga suspeita a interveno mais importante Most cutaneous reactions to drugs are usually
para reduzir a morbidade.4 observed as a morbilliform or maculopapulous exanthe-
A maioria das reaes cutneas a drogas costuma ser ma.2,5,6 Unfortunately, erythema morbilliform (Figure 1)
observada como um exantema morbiliforme ou maculopa- most often characterizes the appearance at onset in the
puloso.2,5,6 Infelizmente os exantemas morbiliformes (Figura severest of cases, including TEN, serum disease and drug
1) constituem com freqncia a forma de apresentao ini- hypersensitivity syndrome.4
cial de reaes mais graves, incluindo a NET, doena do Djien et al., 3 studying 133 patients with reac-
soro e a sndrome de hipersensibilidade a droga.4 tions to drugs clinically presenting with erythematous
Djien et al.,3 estudando 133 pacientes com reaes a cutaneous eruptions (morbilliform and scarlatiniform
drogas, as quais clinicamente se manifestaram como erupes exanthema, maculopapulous, and small isolated
cutneas eritematosas (exantemas morbiliformes, escarlatini- papules), reached the conclusion that three types of
formes, maculopapulosos e severe clinical markers
pequenas ppulas isoladas), exist with respect to this
concluram pela existncia de kind of reaction: fever, lym-
trs marcadores clnicos de phadenopathy and exten-
gravidade, frente a esse tipo sive cutaneous affection.
de reao: febre, linfoadeno- The authors excluded spe-
patia e acometimento cut- cific forms from the study,

Figure 1: Exanthema
Figura 1: Exantema Morbilliform.
Morbiliforme. Elementos Papuloerythematous ele-
papuloeritematosos no ments non coalescent in the
coalescentes no abdmen, abdomen, interspersed with
entremeados por pele s. healthy skin. Exanthema by
Exantema pela amoxicilina. amoxicillin.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 473

neo extenso. Esses autores excluram do estudo formas espe- such as SJS , TEN , fixed drug eruption, AGEP , phototox-
cficas, tais como a SSJ, NET, erupo fixa a droga, Pega, foto- icity and vasculitis. This suggests that in cases of drug-
toxicidade e vasculites, sugerindo que nos casos de reao a induced reactions with extensive cutaneous affection,
droga com acometimento cutneo extenso, com ou sem lin- with or without lymphadenopathy, a laboratory inves-
foadenopatia, h necessidade de investigao laboratorial tigation is required with a complete hemogram and
com hemograma completo e provas de funo heptica. hepatic function test.
Em 1994, Roujeau e Stern4 propuseram critrios cl- In 1994, Roujeau and Stern4 put forth clinical and
nicos e laboratoriais que permitem a suspeita de que uma laboratory criteria leading to the suspicion that a reac-
reao a droga possa progredir para comportamento mais tion to drugs could develop into more severe behavior
grave (Quadro 1). (Chart 1).
Neste artigo so abordadas as seguintes reaes: This article discusses the following reactions: ana-
anafilaxia e reaes anafilactides, eritrodermia e o espec- phylaxis and anaphylactoid reactions, erythroderma and
tro clnico da sndrome de Stevens-Johnson e da necrlise the clinical spectrum of Stevens-Johnson syndrome and
epidrmica txica (sndrome de Lyell). toxic epidermal necrolysis (Lyells disease).

DISCUSSO DISCUSSION
1. Anafilaxia e Reaes Anafilactides 1. Anaphylaxis and Anaphylactoid Reactions
A anafilaxia uma reao sistmica, rpida, a qual Anaphylaxis is a quick systemic reaction usually
geralmente determina risco de vida, decorrente de uma rea- presenting a risk to life and resulting in immediate hyper-
o de hipersensibilidade imediata mediada pela IgE. As sensibility mediated by IgE. Anaphylactoid reactions mimic

Quadro 1: Sinais clnicos e alteraes laboratoriais de alerta para as reaes graves adversas a droga.
Chart 1: Alarming clinical signs and laboratory alterations for severe adverse cutaneous drug reactions.

Eritema confluente > 60% / Confluent erythema > 60%

Dor ou ardncia / Pain or burning sensation

Edema facial / Facial edema

Necrose / Necrosis
Cutneos / Cutaneous
Prpura palpvel / Palpable purpuric

Bolhas ou destacamento epidrmico / Blisters ou scaling skin

Edema da lngua ou vula / Edema of the tongue or uvula

Clnicos / Clinical Sinal de Nikolsky positivo / Nikolskys sign positive


Eroses das membranas mucosas / Erosions of the mucous membranes

Febre alta (> 40C) / High fever (> 40C)

Adenomegalia / Adenomegaly
Gerais / General
Artralgia ou artrite / Arthralgia ou arthritis

Taquipnia/sibilos / Tachypnea/respiratory sounds

Hipotenso / Hypotension

abEosinofilia (> 1.000 cel/mm3) / Eosinophil (> 1.000 cel/mm3)


Laboratoriais / Laboratory Linfocitose com linfcitos atpicos / Lymphocytosis with atypical lymphocytes

Provas de funo heptica anormais / Hepatic function test abnormal


Fonte: Adaptado de Roujeau J-C, Stern RS. Severe adverse cutaneous reaction to drugs. N Engl J Med, 1994;10:1272-85.
Source: Adaptation of Roujeau J-C, Stern RS. Severe adverse cutaneous reaction to drugs. N Engl J Med, 1994;10:1272-85.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


474 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

reaes anafilactides mimetizam a anafilaxia, embora no anaphylaxis, though they are not related to immulogical
sejam relacionadas a mecanismos imunes.4,7 Essas reaes mechanisms.4,7 These reactions lead to a powerful activa-
levam potente ativao dos mastcitos com liberao tion of mastocytes, with a massive release of mediators.7,8
macia de mediadores.7,8 Drugs are not the more important cause of anaphy-
As drogas no so a causa mais importante de anafila- laxis as they are responsible for merely 13-20% of cases.8
xia, sendo responsveis por cerca de 13 a 20% casos.8 As dro- Some of the drugs causing anaphylactic reactions are the
gas que causam reaes anafilticas so os antibiticos -lact- following: beta-lactamic antibiotics (responsible for 75%
micos (responsveis por 75% das reaes anafilticas fatais nos of fatal anaphylactic reactions in the United States of
Estados Unidos da Amrica), cefalosporinas, sulfonamidas, America), cephalosporin, sulphonamides, hemoderivatives,
hemoderivados, enzimas (tripsina, quimopapana e estreptoqui- enzymes (trypsin, chemopapaine and streptokinase), insulin
nase), insulina (possibilidade hoje extremamente rara, devido (very rare nowadays, due to use of recombinant human
ao emprego de insulina recombinante humana), vacinas (devi- insulin), vaccines (due to conservatives, proteic compo-
do aos conservantes, componentes proticos, gelatina, e em nents, gelatin, and there are reports of patients showing
pacientes muito sensveis a ovos h relatos de reao alrgicas), sensitivity to eggs and having allergic reactions to vac-
extratos alergnicos, protamina e progesterona.7,8 cines), allergenic extracts, protamine and progesterone.7,8
As reaes anafilactides podem ocorrer pelo cido The anaphylactoid reactions may occur with acetyl-
acetilsaliclico, antiinflamatrios no hormonais, contrastes salicylic acid, non hormonal anti-inflammatories, iodide
iodados, inibidores da ECA e fluorescena.7 contrasts, ACE inhibitors and fluoresceine.7
Durante a anestesia geral podem ocorrer reaes During general anesthesia, anaphylactic and ana-
anafilticas e anafilactides dificilmente diferenciadas phylactoid reactions may occur. They are difficult to differ-
devido grande quantidade de medicamentos empregada, entiate due to the large amount of medications used, like
como os anestsicos, relaxantes musculares, analgsicos, anesthetics, muscular relaxant, analgesics, non-hormonal
antiinflamatrios no hormonais e antibiticos.7 anti-inflammatories and antibiotics.7
Clinicamente costumam instalar-se de forma sbita, Their clinical emergence tends to occur suddenly
ocorrendo em geral em intervalo de 30 minutos a uma hora within 30-minute to one-hour intervals after contact with
aps o contato com o desencadeante, sendo raras reaes the precipitating factor, though delayed reactions are
mais tardias. Incluem o aparecimento de prurido, urticria rarer. They show an appearance of pruritus, urticaria,
(Figura 2), sintomas rinoconjuntivais, angioedema, espe- (Figure 2) rhinoconjuntival symptoms, angioedema symp-
cialmente larngeo, hipotenso e sibilos.7 Pode-se observar toms, especially laryngitis, hypotension and lung sounds.7
a ocorrncia de dores abdominais, diarria, vmitos, contra- The following ailments may be observed: abdominal
es uterinas e arritmias cardacas. Aps algumas horas h pains, diarrhea, vomiting, uterine contraction and cardiac
a possibilidade de haver, embora no necessariamente, uma arrhythmia. After a few hours, there is a possibility of a
fase tardia com o reaparecimento dos sintomas.4,7 late phase with symptoms reappearing, though this is by
O reconhecimento do paciente com anafilaxia deve no means automatic.4,7
ser o mais rpido possvel, e o tratamento, iniciado imedia- Identifying patients with anaphylaxis must be done
tamente, o que diminui a ocorrncia de reaes fatais.8 So as fast as possible, and treatment begun immediately.8 This
sinais de anafilaxia com risco de vida a presena de estridor, reduces the risk of fatal reactions.8 The following are signs
edema da glote, dispnia intensa, sibilos, hipotenso, arrit- of anaphylaxis that pose a risk to life: presence of stridor,
mia cardaca, choque, convulses e perda da conscincia.7,8 edema of the glottis, intense dyspnea, lung sounds,
Nos pacientes em uso de betabloqueadores, a anafilaxia hypotension, cardiac arrhythmia, shock, convulsions and
freqentemente grave e pode loss of consciousness.7,8 With
ser refratria ao tratamento patients using betablockers,
convencional.8 anaphylaxis is often severe
Diversas condies and may be resistant to con-
devem ser consideradas no ventional treatment.8
diagnstico diferencial fren- Various conditions
te suspeita de anafilaxia:8 must be considered in the dif-
arritmia cardaca, infarto ferential diagnosis when sus-

Figura 2: Urticria Aguda.


Urticas de aspecto figurado Figure 2: Acute Urticaria.
no tronco e nos membros Hives on the trunk and in
superiores. Urticria pelo upper limbs. Urticaria by
cido acetilsaliclico. acetylsalicylic acid.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 475

agudo do miocrdio, aspirao alimentar, doena convulsi- pecting anaphylaxis:8 cardiac arrhythmia, acute
va, reao insulina, embolia pulmonar, sndromes causa- myocardic infarction, food aspiration, convulsive disease,
doras de flushing (como, por exemplo, a presena de tumor reaction to insulin, pulmonary embolism, syndromes caus-
carcinide ou reao entre lcool e clorpropamida), com- ing flushing (like, for example, the presence of carcinoid
portamento histrico, reaes vasovagais e reaes alrgi- tumors or reaction to alcohol and chlorpropamide), hys-
cas fictcias. As reaes vasovagais so as mais freqente- terical behavior, vasovagal reactions and fictitious aller-
mente confundidas com a anafilaxia.8 Em geral so conse- gic reactions. Vasovagal reactions are most often confused
qncias de procedimentos como injees e manifestam-se with anaphylaxis.8 In general, they are consequences of
com quadro clnico constitudo de palidez facial, nusea, procedures like injections, which present as a clinical con-
sudorese profusa e sncope, os sintomas melhorando sem dition consisting of facial paleness, nausea, profuse sweat-
tratamento em 20 a 30 minutos.8 A ausncia de prurido na ing and syncope, with symptoms improving without treat-
presena de um pulso lento e presso arterial normal distin- ment 20-to-30 minutes later.8 Absence of pruritus in the
guem a reao vasovagal da anafilaxia.8 presence of a slow pulse and normal blood pressure dis-
O tratamento da anafilaxia consiste em medidas a tinguish vasovagal reactions from anaphylaxis.8
curto e longo prazo.8 O objetivo imediato a manuteno The treatment of anaphylaxis consists of short and
da permeabilidade das vias areas e da presso arterial, long-term measures.8 The immediate goal is to maintain the
alm da instituio, nas reaes mais graves, do aporte de permeability of the air pipes and blood pressure, in addi-
oxignio.8 A epinefrina deve ser administrada o mais breve tion to administering oxygen in more severe cases.8
possvel, sendo a dose padronizada de 0,01ml/kg de uma Epinephrine must be administered as soon as possible, with
soluo a 1:1.000, at o mximo de 0,3 a 0,5ml, via subcu- a standard dose of 0.01 mg/kg of a 1:1000 solution, up to a
tnea a cada 10 a 20 minutos at a estabilizao do pacien- maximum of 0.3-0.5 ml, subcutaneously every 10-to-20
te. Um algoritmo com o tratamento da anafilaxia pode ser minutes until the patient's stabilization. An algorithm for
observado no quadro 2.7 treating anaphylaxis may be observed in chart 2.7

2. Eritrodermias 2. Erythrodermas
quadro caracterizado por um estado de eritema This is a condition characterized by a state of gen-
generalizado e descamao (dermatite esfoliativa) da pele, eralized erythema and scaling (exfoliative dermatitis) of
constituindo a apresentao morfolgica de vrias doenas the skin. It has the morphological appearance of various
cutneas, como a psorase, a dermatite atpica, o linfoma cutaneous diseases, like psoriasis, atopic dermatitis, T-cell
cutneo de clulas T e as reaes a drogas.9 cutaneous lymphoma and reactions to drugs.9
A disseminao de um quadro maculopapular causa- The dissemination of a maculopapular condition
do por drogas pode levar ao surgimento da sndrome eritro- caused by medication may lead to the emergence of an ery-
drmica, considerando-se que os diversos tipos de reaes throdermic syndrome. Various types of drug-induced cuta-

Quadro 2: Algoritmo para tratamento do angioedema (dados dos autores)


Chart 2: Algorithm for treating angioedema (authors data)

Avaliao / Assess
 Sinais vitais / Vital signs
 Neurolgica / Neurological
 Respiratria / Respiratory

Sim/Yes Grave/Fatal / Severe/Fatal No/No

 Adrenalina, anti-H1 EV ou IM, corticosterides,  Adrenalina- 0.3ml SC(A)


Adrenalin, anti-H1 EV or IM, corticosteroids, Adrenalin 0.01ml/kg(C)
 Ressuscitao cardiorrespiratria, O2, entubao traqueal  Corticosteride EV, anti-H1
Cardiorrespiratory ressuscitation, O2, tracheal intubation Corticosteroid

Sem resposta /No response Boa resposta /Good response

 Repetir adrenalina em 15 min / Repeat adrenalin in 15 min  Monitorar reao tardia / Monitor delayed reaction
 Corticosterides EV. / Corticosteroids EV.  Anti-H1 e corticoterapia oral na alta hospitalar
 UTI / ICU Anti-H1 and oral corticotherapy upon discharge from hospital

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


476 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

Quadro 3: Complicaes da Eritrodermia (dados dos autores) / Chart 3: Complications arising from
Erythroderma (authors data)

Dermatite Esfoliativa
Exfoliative Dermatitis

Perdas transepidrmicas Alteraes termorregulatrias


Transepidermic Thermoregulatory alterations
losses

Vasodilatao / Aumento da taxa metablica


Vasodilatation basal / Increased basal
Perda protica e hidroeletroltica metabolic rate
Proteic and hydroelectrolytic loss
Infeces Hipotermia / Febre
ICC alto dbito Infections Hypothermia
CIC high Fever
Hipoalbuminemia
Hipovolemia /
Hypoalbuminema
Taquicardia
Hypovolemia
Tachycardia
Quebra da barreira
Edema Hemodiluio epidrmica / Breaking of the
epidermal barrier Sepse / Sepsis
Edema Hemodilution

Sndrome do desconforto respiratrio do adulto


Syndrome of adult respiratory discomfort bito / Death

cutneas causadas por drogas (incluindo dermatite de contato, neous reactions (including contact dermatitis, photosensi-
fotossensibilizao e reaes maculopapulosas) seriam res- tivity and maculopapulous reactions) would be responsible
ponsveis por cerca de 7,3% dos casos de eritrodermia.10 Os for roughly 7.3% of erythroderma cases.10 The secondary
quadros de eritrodermia secundria reao a drogas, ao con- drug-induced erythroderma conditions, as opposed to ery-
trrio das eritrodermias devidas a outras etiologias, so em throdermas due to other etiologies, most often set in quick-
geral de instalao rpida e tendem a regredir rapidamente ly and tend to regress quickly also after withdrawing the
com a retirada do medicamento envolvido.10 medication being used.10
Uma a quatro semanas aps o incio do uso da droga One to four weeks after starting drug use, pruritus
surgem prurido associado ao eritema difuso, envolvendo arises in association with diffuse erythema covering rough-
cerca de 90% da superfcie ly 90% of the body surface,
corprea, e linfoadenopatia, then lymphadenopathy and
seguida por descamao que, scaling. When acute, large
quando aguda, esfolia gran- amounts of epidermis are
des lamelas de epiderme e, exfoliated; when chronic, it
quando crnica, produz produces small elements9
pequenos elementos9 (Figura (Figure 3). Pruritus and a
3). Ocorrem prurido e sensa- sensation of diffuse burning
o de queimao difusa.9 occur.9

Figure 3 : Exfoliative
Figura 3: Dermatite Dermatitis.
esfoliativa. Eritema Erythema with a dif-
de base difuso e esca- fuse base and lamel-
mas lamelares lar scales

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 477

A dermatite esfoliativa leva a complicaes sistmi- Exfoliative dermatitis leads to systemic complica-
cas, como distrbio hidroeletroltico, termorregulatrio, tions, such as hydroelectrolytic and thermoregulatory dis-
insuficincia cardaca de alto dbito, taquicardia, sndrome turbances, high cardiac insufficiency, tachycardia, capil-
de escape capilar e infeco.11,12,13 O efeito da dermatite lary leak syndrome and infection.11,12,13 The effect of exfolia-
esfoliativa sobre o organismo dependente da intensidade tive dermatitis on the organism depends on the intensity
e da durao do processo.13 As complicaes da eritroder- and duration of the process.13 Complications from erythro-
mia podem ser vistas no quadro 3. derma may be seen in chart 3.
Os achados laboratoriais comuns no estado eritrodr- Common laboratory findings in the erythrodermic
mico incluem anemia leve, leucocitose com eosinofilia, ele- state include light anemia, leukocytosis with eosinophil,
vao da IgE, aumento da velocidade de hemossedimentao, high IgE, an increase of the hemosedimentation process, a
diminuio da albumina srica e aumento do cido rico.9,13 O drop in seric albumin and rise in uric acid.9,13 Increased IgE
aumento de IgE e eosinfilos achado inespecfico, no and eosinophil is a non-specific finding, and is found only
sendo encontrado apenas nas eritrodermias secundrias a in secondary drug-induced erythrodermas. But it might
droga, mas tambm nas devidas dermatite atpica.9,13 also be due to atopic dermatitis.9,13
Mltiplas bipsias cutneas realizadas simultanea- Multiple cutaneous biopsies performed simultane-
mente, em pontos distintos da pele, podem aumentar a acu- ously on distinct points of the skin might increase the accu-
rcia no diagnstico da doena de base.9 Nas reaes a racy of the diagnosis of the base disease.9 In drug-reac-
droga podem ser observadas alteraes vacuolares na epi- tions, vacuolar alterations may be observed on the epider-
derme, bem como ceratincitos necrticos.9 mis, as well as necrotic keratinocytes.9
O tratamento inicial do paciente eritrodrmico por rea- The initial treatment of the erythrodermic patient
o a droga o mesmo das eritrodermias de outras causas, for drug reaction is identical to treating erythrodermas
porm o que mais rapidamente produz melhora com a sus- from other causes.9,13 Suspending the drug is the quickest
penso da droga.9,13 Deve-se dar ateno ao estado nutricional way to improving the patient's condition. One ought to
e reposio hidroeletroltica, bem como instituir medidas consider the nutritional state and hydroelectrolytic
locais, tais como banhos de amido, compressas midas sobre replacement, as well as administering local measures
as crostas, aplicao de emolientes suaves e corticosterides such as antiseptic baths, humid compresses on the crusts,
tpicos de baixa potncia.9 Anti-histamnicos orais clssicos applying soft emollients and low-strength corticosteroids.9
podem ser prescritos para o alvio do prurido e da ansiedade, Classic oral anti-histamines may be prescribed to allevi-
procurando fornecer ao paciente ambiente aquecido e umidi- ate the pruritus and anxiety. They provide the patient with
ficado, a fim de prevenir a hipotermia e melhorar a hidratao a warm and humid environment so as to prevent hypother-
cutnea.9,13 Sintomas ou sinais de insuficincia cardaca ou mia and improve cutaneous hydration.9,13 Symptoms and
respiratria devem implicar em rpida assistncia e hospitali- signs of cardiac and respiratory insufficiency may require
zao.9 Os estados eritrodrmicos mais agressivos e debilitan- emergency assistance and hospitalization.9 The most
tes podem necessitar de cuidados semelhantes aos dispensa- aggressive and debilitating erythrodermic states may
dos aos pacientes com SSJ ou NET. require similar care to that offered to SJS or NET patients.
O diagnstico diferencial deve ser realizado com The differential diagnosis must be performed with
outros tipos de eritrodermias secundrias a doenas cutneas, other types of secondary erythrodermas to cutaneous dis-
tais como psorase, dermatite de contato, dermatite seborri- eases, such as psoriasis, contact dermatitis, seborrheic
ca, lquen plano, penfigide bolhoso, pnfigo foliceo, bem dermatitis, lichen planus, bullous pemphigoid, pemphigus
como doenas sistmicas, como as leucemias, o linfoma foliaceus, as well as systemic diseases, like leukemias, T-
cutneo de clulas T e o linfoma de Hodgkin, alm de esta- cell cutaneous lymphoma, Hodgkin's lymphoma, in addi-
dos eritrodrmicos secundrios a um cncer interno.9,13 tion to secondary erythrodermic states to internal cancer.9,13

3. O Espectro Clnico da Sndrome de Stevens- 3. The Clinical Spectrum of Stevens-Johnson


Johnson e da Necrlise Epidrmica Txica Syndrome and Toxic Epidermal Necrolysis
(Sndrome de Lyell) (Lyells Syndrome)
Atualmente h uma concordncia de conceitos, What currently exists is a combination of concepts
segundo os quais se separa o espectro do eritema multifor- according to which the spectrum of erythema multiforme
me (EM), que inclui tanto o EM minor (EMm) quanto o EM (EM), including EM minor (EMm) as well as major (EMM),
major (EMM), de outro espectro de reaes que inclui a sn- is separated from another spectrum of reactions, which
drome de Stevens-Johnson (SSJ) e a necrlise epidrmica include Stevens-Johnson syndrome (SJS) and toxic epider-
txica (sndrome de Lyell) (NET), referido aqui como mal necrolysis (Lyells syndrome) (TEN), here referred to as
espectro SSJ/NET.14-17 the SJS/TEN spectrum.14-17
Segundo Assier et al.,18 parece ser possvel separar However, according to Assier et al.18 it seems possi-
os pacientes com EMM dos portadores da verdadeira SSJ, ble to separate EMM patients from real SJS patients based

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


478 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

com base nos sintomas clnicos e na origem da doena. on clinical symptoms and disease origin. These authors
Esses autores definiram o EMM como constitudo define the EMM pattern as consisting of characteristic
por eroses mucosas e leses cutneas caractersticas em mucous erosions and cutaneous lesions (typical targets,
seu padro (alvos tpicos, com ou sem bolhas), de distribui- with or without blisters), symmetrically distributed and
o simtrica e preferencialmente acral. A SSJ seria repre- commonly acral. SJS would be represented by mucous ero-
sentada por eroses mucosas e mculas purpricas cut- sions and disseminated cutaneous purpuric macules that
neas disseminadas, freqentemente confluentes, com o are frequently confluent, with a positive Nikolsky sign and
sinal de Nikolsky positivo e destacamento epidrmico limi- epidermal scaling limited to less than 10% of the body sur-
tado a menos de 10% da superfcie corporal.14,18 O EM com- face.14,18 EM would include recurrent, post-infectious cases
preenderia a casos recorrentes, ps-infecciosos (especial- (especially related to herpes simplex and mycoplasma), or
mente relacionados ao herpes simples e ao micoplasma), eventually related to exposure to medication, with a low
ou eventualmente relacionados com exposio a frmacos, mortality rate and without lethality. On the other hand, SJS
com baixa morbidade e sem letalidade, enquanto a SSJ would comprise a severe adverse drug reaction with high
constitui uma reao adversa grave a droga, com alta mor- mortality rates and a reserved prognosis for many
bidade e prognstico reservado em muitos casos.4,14,19 cases.4,14,19
Em 1993 Bastuji-Garin et al.19 propuseram uma In 1993, Bastuji-Garin et al.19 put forward a clinical
classificao clnica do espectro que compreende desde o classification of the spectrum which included ME bullosa
EM bolhoso at a NET. Para melhor compreenso dessa up to TEN. To better understand this classification,19 let us
classificao,19 esto definidas abaixo as caractersticas das note the characteristics of the dermatological lesions of
leses dermatolgicas que a constituem: which the group consists, which are defined as follows:
- Descolamento epidrmico: refere-se perda da - Epidermal detachment: refers to epidermal loss,
epiderme, a qual se faz por vezes em retalhos (Figura 4). which at times occurs in flaps (Figure 4).
- Alvos tpicos: constitudos por leses com menos - Typical targets: consists of lesions less than 3 cm
de 3cm de dimetro, em disco, de bordas bem definidas, e in diameter, in disc shape, with well-defined borders, and
exibindo pelo menos trs zonas distintas, a saber, dois halos exhibiting at least three distinct zones, namely two concen-
concntricos em torno de um disco central (Figura 5). tric halos around a central disk (Figure 5).
- Alvos atpicos planos: leses sem relevo, redondas - Atypical flat targets: lesions that are not raised,
ou em disco, com duas zonas e/ou bordas no bem definidos. but are round or disk shaped, with two zones and/or bor-
- Alvos atpicos elevados: leses redondas ou em ders that are not well defined.
disco, palpveis ou elevadas, porm sem as duas zonas e/ou - Atypical raised targets: round lesions or in disk
bordas bem definidas (Figura 6). shape, palpable or raised, however without the two zones
- Mculas: manchas eritematosas ou purpricas, de and/or well-defined borders (Figure 6).
formas irregulares e confluentes, com ou sem bolhas - Macules/spots: erythematous or purpuric stains,
(Figura 7). irregularly shaped or confluent, with or without blisters

Figura 4: Descolamento epidrmico. A epiderme necrtica Figura 5: Alvos tpicos. Presena de dois halos concntricos em
liberada como retalhos deixando exposta a derme eritematosa torno de um disco central. / Figure 5: Typical targets. Presence
desnuda. Paciente HIV-positivo em uso de sulfonamida. / Figure of two concentric halos around a central disk.
4: Epidermal detachment. The necrotic epidermis is released as
flaps leaving the denuded erythematous dermis exposed.
HIV-positive patient using sulphonamide.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 479

Figura 6: Alvos atpicos ele- Figure 6: Raised atypical


vados. Presena de um halo targets. Presence of a con-
concntrico em torno de um centric halo around a cen-
disco necrtico central. tral necrotic disk.

Na medida em que a (Figure 7).


extenso da necrlise da epi- Insofar as the area of
derme constitui um dos princi- epidermal necrolysis makes
pais fatores de prognstico, up one of the two main fac-
formou-se consenso quanto tors of prognosis, a consen-
classificao do espectro da sus was reached on classify-
seguinte forma:14,19 SSJ nos ing the spectrum as fol-
casos com eroses mucosas e lows:14,19 SJS in cases with
mculas purpricas dissemi- mucous erosions and dis-
nadas e destacamento da epiderme abaixo de 10%; sobrepo- seminated purpuric macules and scaling of the epidermis
sio ou transio SSJ-NET nos casos com destacamento epi- below 10%; SJS-TEN superposition or transition in cases
drmico entre 10% e 30% da superfcie corporal, e NET nos with epidermal scaling between 10% and 30% of the body
casos com mculas purpricas disseminadas e destacamento surface, and TEN in cases with disseminated purpuric mac-
epidrmico acima de 30% ou nos raros casos com necrlise ules and epidermal scaling above 30% or in rare cases with
disseminada (mais de 10% de destacamento) sem qualquer disseminated necrolysis (over 10% scaling) without any of
das leses descritas acima. the lesions described above.

3.1 A sndrome de Stevens-Johnson (SSJ) 3.1. Stevens-Johnson Syndrome (SJS)


entidade caracterizada pela presena de leses This is an entity characterized by the presence of
semelhantes s do eritema multiforme, porm com mculas lesions similar to those of erythema multiforme, however
purpricas e bolhas amplamente distribudas ou mesmo with purpuric macula and widely distributed blisters or
leses em alvos atpicos dispostas sobre o dorso das mos, even lesions in atypical targets disposed over the dorsal
palmas, plantas dos ps, regio extensora das extremidades, aspect of the hands, palms, plants of the feet, extensor
pescoo, face, orelhas e perneo, sendo proeminente o region of the extremities, neck, face, ears and perineum,
envolvimento da face (Figura 7) e do tronco (Figura 8).4 A with the face (Figure 7) and trunk (Figure 8) being promi-
incidncia da SSJ estimada em cerca de um a trs casos nently involved.4 Incidence of SJS is estimated at roughly
por milho de habitantes ao ano.20,21,22 one in three cases per million residents yearly.20,21,22
Pode ser precedida por erupo maculopapulosa It may be preceded by a discreet maculopapulous
discreta semelhante ao exantema eruption similar to exanthema mor-
morbiliforme.19 possvel a forma- billiform.19 Blister formations are
o de bolhas, geralmente no possible, though usually not deter-
determinando descolamento epidr- mined by an epidermal detachment
mico maior do que 10% da superf- of over 10% of the body surface.4,14,19
cie corprea.4,14,19 O envolvimento Mucous involvement occurs in
mucoso ocorre em cerca de 90% roughly 90% of cases, in general,
dos casos, em geral, em duas super- on two distinct mucous surfaces;
fcies mucosas distintas, podendo this may precede or follow cuta-
preceder ou suceder o envolvimento neous involvement.4,14,19 Onset
cutneo.4,14,19 Inicia-se com enante- begins with enanthema and edema,
ma e edema, que originam eroses e which give rise to erosions and
formaes pseudomembranosas, pseudomembranous formations on
nos olhos, boca, genitais, faringe e the eyes, mouth, genitals, pharynx

Figura 7: Mculas purpricas. Figure 7: Purpuric macules. Purpuric


Elementos prpuricos ora isolados, ora elements either alone or coalescing on
coalescentes na orelha e na face. the ear and face. Stevens-Johnson
Sndrome de Stevens-Johnson devido syndrome due to the use of
ao uso de carbamazepina e fluoxetina. carbamazepine and fluoxetine.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


480 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

Figura 8: Sndrome de Stevens- Figure 8: Stevens-Johnson syndrome.


Johnson. Mltiplos elementos purpri- Multiple purpuric elements with
cos com epiderme necrtica no dorso. necrotic epidermis on the back.

vias areas superiores.19 Cerca de 10 and upper air ways.19 Some 10 to


a 30% dos casos ocorrem com 30% of cases occur with fever and
febre, leses no trato gastrointesti- lesions in the gastrointestinal and
nal e respiratrio.4 O prognstico respiratory tracts.4 Its prognosis
parece no ser afetado pelo tipo e appears to not be affected by the
dose da droga responsvel nem por type and dose of the drug responsi-
infeco pelo HIV.4 ble, nor by HIV infection.4
As opes teraputicas para a The therapeutic options for
SSJ so limitadas e controversas.4,23,24 SJS are limited and controver-
Os corticosterides so freqente- sial.4,23,24 Corticosteroids are fre-
mente utilizados,25 porm em alguns quently used,25 however some cases
casos no se observa resposta satis- have not shown satisfactory
fatria.24 Atualmente, de acordo com response.24 In agreement with most
a maioria dos autores, o uso de cor- authors, the use of systemic corti-
ticosterides sistmicos nas formas iniciais da SSJ e da NET costeroids on the initial SJS and TEN forms do not current-
no demonstra benefcios comprovados, sendo claramente ly demonstrate any proven benefits. The advanced forms of
deletrio nas formas avanadas desse espectro de reaes.26 this spectrum of relations have clearly deleterious effects on
O tratamento e o prognstico da SSJ sero abordados con- the patient.26 The treatment and prognosis of SJS will be
juntamente com os da NET. tackled in combination with that of TEN.

3.2 A Necrlise Epidrmica Txica (NET) ou sndrome de 3.2 Toxic Epidermal Necrolysis (TEN) or Lyells Syndrome
Lyell This is an entity characterized by extensive scaling
entidade caracterizada por extenso destacamento of the epidermis in the wake of necrosis (epidermal necro-
da epiderme secundrio necrose (necrlise da epider- sis).4,14,15 The term "toxic epidermal necrosis" was intro-
me).4,14,15 O termo "necrlise epidrmica txica" foi introdu- duced by Lyell in 1956.14 Fortunately, it consists of a very
zido por Lyell em 1956.14 Constitui felizmente uma reao rare adverse reaction to drugs. In Europe, its incidence is
adversa droga rara, estimando-se na Europa sua incidn- estimated to be at 1-1.4 cases per million residents yearly.26
cia em 1-1,4 caso para cada milho de habitantes ao ano.26 With AIDS patients, however, the risk of this reaction does
Em pacientes com Aids, porm, o risco dessa reao rise, estimated at one case per every 1,000 patients yearly.14
maior, sendo estimado em cerca de um caso para cada 1.000 In general, there is a slight predominance among women
pacientes por ano.14 De forma geral h ntida predominncia (1.5-to-2 cases in females for every male case). Indeed, the
entre as mulheres (1,5 a 2 casos nas mulheres para cada disease's occurrence in Aids patients ends up balancing out
caso entre homens), contribuindo a ocorrncia em pacientes the incidence rate between the sexes.14
com Aids para equilibrar a taxa de incidncia entre os The initial characteristics of TEN are non-specific
sexos.14 influenza-like symptoms, such as fever, sore throat, cough-
A NET tem como caractersticas iniciais sintomas ines- ing and burning eyes. These are considered prodromic man-
pecficos, influenza-smile, tais como febre, dor de garganta, ifestations preceding a cutaneous and mucous affection by
tosse e queimao ocular, considerados manifestaes prodr- one to three days.4 An erythematous eruption emerges sym-
micas que precedem em um a trs dias o acometimento cut- metrically on the face (Figure 9) and in the upper part of
neo-mucoso.4 Erupo eritematosa surge simetricamente na the trunk, extending to the craniocaudal region to provoke
face (Figura 9) e na parte superior do tronco, com extenso cra- symptoms of burning or painful skin.4,14 The individual cuta-
niocaudal, provocando sintomas de queimao ou dolorimen- neous lesions are, for the most part, characterized by ery-
to da pele.4,14 As leses cutneas individuais so, em sua maio- thematous macules with poorly defined contours and a pur-
ria, caracterizadas por mculas eritematosas, de contornos mal ple center. They progressively spread over the anterior tho-
definidos, com centro purpreo.4,14 Progressivamente elas rax and back (Figure 10).14 In some cases, less commonly,
envolvem o trax anterior e o dorso (Figura 10).14 Em alguns the initial eruption may consist of an extended scarlatini-
casos, de forma menos comum, a erupo inicial pode ser form exanthema. In roughly two to five days or, at times,
constituda por um exantema escarlatiniforme extenso.14 Em within a few hours, or more seldom, in about a week, the

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 481

Figura 9: Necrlise epidrmica txica. Figure 9: Toxic epidermal necrolysis.


Observar o eritema difuso na face, rea Observe the diffuse erythema on the
de descolamento epidrmico na face, area of epidermal detachment
plpebra inferior e acometimento dos on the lower eyelid and affection of
lbios com crosta hemtica. NET devido the lips with hematic crust. TEN due
ao uso do piroxicam. to piroxicam use.

cerca de dois a cinco dias ou, por complete extension of the cuta-
vezes, em questo de horas, ou, mais neous condition occurs.14 At first,
raramente, em cerca de uma semana, some cases may see lesions persist-
ocorre o estabelecimento completo ing in sun-exposed areas of the
da extenso do quadro cutneo.14 No skin.14 The apex of the process con-
incio, em alguns casos as leses sists of characteristic denuding of
podem prevalecer nas reas fotoex- the necrotic epidermis, standing out
postas da pele.14 O pice do processo as veritable red strips or flaps on
constitudo pela caracterstica denu- the areas affected by the base ery-
dao da epiderme necrtica, a qual thema (Figure 11).4,14
destacada em verdadeiras lamelas ou The epidermis is raised by
retalhos, dentro das reas acometidas the serum content of flaccid blis-
pelo eritema de base (Figura 11).4,14 A ters, which are progressively con-
epiderme elevada pelo contedo fluent and provoke rupture of the
seroso de bolhas flcidas, as quais progressivamente con- blisters and detaching of the skin. This causes an aspect of
fluem e provocam sua ruptura e descolamento, atribuindo ao severe burns on the patient's skin, with the skin denuded,
paciente o aspecto de grande queimado, com a derme desnu- bleeding and with an erythematous-purple color, and with
da, sangrante, eritmato-purprica e com contnua eliminao continued elimination of serosity, which contributes to
de serosidade, contribuindo para o desequilbrio hidroeletrol- hydroelectrolytic unbalance and accentuated protein
tico e acentuada perda protica.4,14 O sinal de Nikolsky torna- loss.4,14 The Nikolsky sign is positive over widespread areas
se positivo sobre grandes reas da pele.4,14 As reas da pele of the skin.4,14 The areas of the skin subjected to pressure,
submetidas a presso, como os ombros posteriores, dorso e like the lower shoulders, back and buttocks, are the first to
ndegas, so as primeiras a liberar os retalhos de epiderme.4,14 release epidermal flaps.4,14 The cutaneous extensor affec-
O acometimento cutneo extenso pode determinar o estado de tion might determine a state of acute cutaneous failure
falncia cutnea aguda (Quadro 4).15,27 Pode haver virtualmen- (Chart 4).15,27 The cutaneous surface can virtually be affect-
te acometimento de cerca de 100% da superfcie cutnea, ed 100%, though scalp affection is exceptional.14 Some 85-
sendo excepcional o acometimento do couro cabeludo.14 De 95% of patients experience affection of the mucous mem-
85% a 95% dos pacientes tm acome- branes. It is common for the latter
timento das membranas mucosas, to precede skin involvement by a
sendo comum isso preceder o envol- day or two.14 In the order of fre-
vimento da pele por cerca de um ou quency, the disease afflicts the
dois dias.14 Em ordem de freqncia oropharynx, eyes, genitalia and
acomete orofaringe, olhos, genitlia e anus.14 Extensive and painful ero-
nus.14 Eroses extensas e dolorosas sions lead to labial crusts, saliva-
determinam crostas labiais, salivao, tion, feeding obstruction, photo-
impedimento da alimentao, fotofo- phobia, painful urination and evac-
bia, mico e evacuao dolorosas.14 uation.14
Graves seqelas oculares, com a for- Severe eye sequelae, with
mao de sinquias entre as plpebras the formation of synechias between
e a conjuntiva, por eroses conjunti- the eyelids and conjunctiva by
vais pseudomembranosas e cegueira pseudomembranous conjunctival
podem ocorrer.4,14 Ceratite e eroses erosions, and blindness may

Figura 10: Necrlise epidrmica Figure 10: Toxic epidermal


txica. Extenso acometimento com necrolysis. Extensive affection
vrias reas de derme desnudas na with various areas of denuded
pele. Uso de benzodiazepnico. skin. Use of benzodiazepinics.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


482 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

Figura 11: Necrlise epidrmica Figure 11: Toxic epidermal


txica. reas extensas de necrolysis. Extensive areas of
desnudao epidrmica que denuded epidermis causing
determinam a sndrome da acute cutaneous failure.
falncia cutnea aguda. TEN due to cephalexin.
NET devido cefalexina.

da crnea tm sido relatadas, occur.4,14 Ceratitis and


bem como sndrome sicca corneal erosions have been
secundria.14 reported, as well as a sec-
Febre alta ou hipoter- ondary siccalike syndrome.14
mia podem ocorrer por dese- High fever or
quilbrio termorregulatrio, hypothermia may occur due
at a cicatrizao completa, to a thermoregulatory imbal-
mesmo na ausncia de infec- ance until complete healing,
o concomitante.14 A queda abrupta da temperatura mais even in the absence of concomitant infections.14 The abrupt
indicativa de sepse do que a prpria febre.14 Agitao psico- drop in temperature is more indicative of sepsis than of fever
motora e confuso mental no so incomuns, geralmente itself. 14 Psychomotor agitation and mental confusion are not
indicativas de complicaes hemodinmicas e sepse.14 uncommon, and are usually indicative of hemodynamic com-
Muitos rgos internos so acometidos pelo mesmo proces- plications and sepsis.14 Many internal organs are affected by
so patolgico que envolve a pele, determinando um espectro the same pathological process that involves the skin and
de manifestaes sistmicas.4,14 determines a spectrum of systemic manifestations. 4,14
O comprometimento sistmico ocorre determinando, Systemic involvement occurs causing erosion in the
no trato gastrointestinal, eroses no esfago, as quais podem esophagus, in the gastrointestinal tract, which may progress
evoluir para constrio esofgica, elevaes das transamina- into esophagal constrictions, transaminasis increases in

Quadro 4: Fisiopatologia da falncia cutnea aguda e suas repercusses sistmicas (dados dos autores)
Chart 4: Physiopathology of acute cutaneous failure and its systemic repercussions (authors data)

Necrlise da epiderme / Necrolysis of the epidermis

Falncia cutnea aguda / Acute cutaneous failure

Perdas hdricas e eletrolti- Infeco


Desequilbrio da Disfuno imune Infection
cas (2-3l/24 horas em adul-
termorregulao Immune disfunction
tos com 50% de SAC com
Hormnios do estresse Thermoregulatory
descolamento epidrmico)
Stress hormones disbalance
Hydric and electrolytic
losses (2-3l/24 hours in
adults with 50% of BAS
with epidermal detaching) IL-1, TNF-, IL-6
IL-1, TNF-, IL-6

Catabolismo: resistncia
perifrica insulina; Febre alta; sntese de protenas de fase aguda;
hiperglicemia e glicosria hipoalbuminemia; anemia;
Catabolism: peripheral leucopenia / High fever;
resistence to insulin; Acute phase protein synthesis;
hyperglicemia and glycosuria Hypoalbuminemia; Anemia; leukopenia.

Nota: SAC = superfcie de rea corporal / Note: BAS = body area surface

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 483

ses em 50% dos casos (hepatite em 10%), colite pseudomem- 50% of cases (hepatitis in 10%), pseudomembranous colitis
branosa e pancreatite.23 No trato respiratrio podem ocorrer and pancreatitis.23 In the respiratory tract tracheobronchial
eroses traqueobrnquicas e edema intersticial pulmonar erosions and secondary pulmonary interstitial edema or not,
secundrio ou no correo da hipovolemia.15 Podem ser with the correction of hypovolemia, can be found.15 Anemia
observadas de forma constante anemia e linfopenia em at can be constantly observed, as well as lymphopenia in up to
90% dos pacientes.15 A trombocitopenia encontrada em 90% of patients.15 Thrombocytopenia is found in 15% of
15% dos pacientes; a neutropenia ocorre em 30% dos casos e patients; neutropenia occurs in 30% of cases, and when
quando presente indica pior prognstico.15,23 present it indicates a worse prognosis.15,23
As drogas que podem causar a NET mais comumen- The medications most commonly causing TEN are
te so as sulfas, o fenobarbital, a carbamazepina, a dipiro- sulfas, phenobarbital, carbamazepine, dipyrone, piroxicam,
na, piroxicam, fenilbutazona, aminopenicilinas e o alopuri- phenylbutazone, aminopeniciline and allopurinol.
nol, porm preciso considerar que continuamente so rela- However, it is necessary to consider that new drugs are con-
tadas novas drogas capazes de desencade-la.4,14,15,23 tinually being reported as triggering TEN.4,14,15,23

Consideraes sobre a fisiopatogenia da SSJ Considerations on the Physiopathology of SJS


e da NET and TEN
O mecanismo exato pelo qual ocorre o desenvolvi- The exact mechanism by which SJS and TEN develop
mento da SSJ e da NET ainda no se encontra bem definido. is not to well defined.
Alguns autores sugerem a participao de metabolis- Some authors have suggested the participation of
mo alterado das drogas, com a predominncia de um gen- the altered metabolism of drugs with the predominance of a
tipo de acetiladores lentos entre os pacientes com SSJ e slow acetylator genotype in SJS and TEN patients, and a
NET, e deficincia nos mecanismos envolvidos na detoxifi- deficiency in the mechanisms involved in detoxification of
cao de metablitos intermedirios reativos.28,29,30 reactive intermediary metabolites.28,29,30
Alm do mecanismo metablico h evidncias suge- In addition to the metabolic mechanisms, there is
rindo que, sobretudo na NET, a necrose epidrmica media- evidence to suggest that, especially in TEN, the epidermal
da imunologicamente.4,14,30 Sabe-se hoje que a SSJ e a NET necrosis is mediated immunologically.4,14,30 It is known today
so distrbios mediados pelas clulas T, de forma similar that SJS and TEN are disturbances mediated by T-cells, sim-
doena enxerto-versus-hospedeiro aguda (GVHDA), com ilarly to acute graft-vs-host disease (GVHD), with cytotoxic
clulas T citotxicas sendo responsveis pela necrose da T-cells being responsible for the epidermal necrosis through
epiderme, via apoptose de ceratincitos.14,30 an apoptosis in keratinocytes.14,30
Posadas et al.31 demonstraram a associao de nveis Posadas et al.31 have shown the association of high
elevados do TNF- (fator de necrose tumoral alfa) com a TNF-alpha levels (tumor necrosis factor alpha) with the
gravidade da reao. Essa citocina tem sido relacionada severity of the reaction. This cytokine has been related to an
com a induo na adeso e ativao de clulas T e monci- induction in the adhesion and activation of T-cells and
tos, e participa tambm na apoptose, independente da ao monocytes. It also participates in the apoptosis, irrespective
das perforinas.31 Demonstrou-se tambm que, alm do TNF- of the action of perforins.31 It has been demonstrated also
, as perforinas, a GRB (granzima B) e o FasL (Fas ligante) that apart from TNF-alpha, the perforins, GRB (Granzyme
se encontrame elevados nos estgios iniciais da reao a B) and a Fas ligand (FasL) are found to be high in the ini-
droga, particularmente na SSJ e na NET, fortalecendo a tial stages of a drug-reaction, particularly in SJS and TEN.
hiptese da participao de mecanismos citotxico.31 This reinforces the hypothesis of the participation of cyto-
Correia et al.32 observaram perfil srico de citocinas toxic mechanisms.31
similar entre a NET e a GVHDA. Esses autores demonstra- Correia et al.32 have observed a similar seric cytokine
ram nvel srico significativamente elevado da IL-6 (inter- profile between TEN and acute GVHD. These authors showed
leucina 6) e da IL-10 (interleucina 10) nos pacientes com a significantly high seric level of IL-6 (interleukin 6) and IL-10
NET e GVHDA em relao a doadores de sangue normais.32 (interleukin 10) in TEN and acute GVHD patients as opposed to
A IL-6 uma citocina pr-inflamatria multifuncional pro- normal blood donors.32 IL-6 Is a multifunctional pro-inflam-
duzida por vrias clulas, incluindo os ceratincitos, e cons- matory cytokine produced by various cells, including the ker-
titui o principal pirgeno endgeno circulante.32 Isso expli- atinocytes. It consists of a main circulating endogenous pyro-
ca a presena de febre no relacionada infeco nos pri- gen.32 This explains the presence of fever that is unrelated to
meiros dias da NET e GVHDA.32 Por sua vez, a IL-10 um the infection in the first days of TEN and GVHD.32 In turn, IL-
agente antipirgeno endgeno, sendo produzida pelos cera- 10 is an endogenous anti-pyrogen agent. It is produced by ker-
tincitos, com funo de bloquear citocinas inflamatrias atinocytes with the purpose of blocking inflammatory
como IL-1, IL-6 e o TNF-, alm de constituir potente cytokines like IL-1, IL-6 and TNF-alpha, in addition to being a
supressor das funes dos macrfagos, clulas T e clulas powerful suppressant of macrophage, T-cell and NK-cell func-
NK.32 Por outro lado, como a IL-10 recruta linfcitos CD8+ tions.32 By contrast, as IL-10 recruits CD8+ lymphocytes from

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


484 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

do sangue perifrico, seu aumento no fluido das bolhas the peripheral blood, its increase in blister fluid explains the
explica o nmero elevado dessas clulas na epiderme dos high number of these cells in patients' epidermis.32 The eleva-
pacientes.32 A elevao da IL-10 constituiria um mecanis- tion of IL-10 makes up a natural mechanism against excessive
mo natural contra reao inflamatria tecidual excessiva.32 tissue inflammatory reaction.32
Chosidow et al.33 propuseram que os alvos da cito- Chosidow et al.33 have suggested that the cellular
toxicidade celular seriam antgenos virais potencializados cytotoxic targets are viral antigens with a potential to
pela exposio a medicamentos, o que alteraria as respos- alter immune responses resulting from exposure to med-
tas imunes. ications.

Consideraes sobre o tratamento da SSJ e NET Considerations on treating SJS and TEN
O tratamento dos pacientes com SSJ e NET simi- Treatment for SJS and TEN patients is similar to that
lar ao daqueles com queimaduras extensas, com raras exce- for patients who have suffered extensive burns, with a num-
es.23 Todos os pacientes devem ser submetidos bipsia ber of rare exceptions.23 All patients have to submit to cuta-
cutnea para confirmao diagnstica.23 O paciente deve neous biopsy to confirm the diagnosis.23 The patient must
ser observado em UTI, isolamento e ambiente aquecido, be observed in an ITU, in an isolated and heated environ-
evitando-se ao mximo o trauma cutneo.4,14,23 O tratamen- ment so as to avoid any cutaneous trauma.4,14,23 The treat-
to deve ser realizado com a suspenso de qualquer droga ment must proceed by suspending any drug that is not
no essencial vida e incio de reposio de fludos via essential to the patient's life and begin replacement of
endovenosa, principalmente se houver leso de mucosa intravenous fluid, mainly when an oral mucous lesion
oral que impea a ingesto de lquidos.4,14,23 Isolamento e obstructs liquids from being ingested.4,14,23 Isolation and
alimentao via sonda nasogstrica devem ser institudos, feeding through the nasogastric probe must be done,
pois o paciente apresenta perda calrica e protica.4,14,23 because the patient shows calorie and protein loss.4,14,23
Os corticosterides s devero ser ministrados nas Corticosteroids should only be administered within
primeiras 48 horas do incio do quadro, no se mostrando 48 hours of the condition's onset. It has not proved to be
benficos aps esse perodo, por retardar a epitelizao e, beneficial after this period due to its delaying epitheliza-
aumentar o catabolismo protico, alm de aumentar o risco tion and increasing proteic catabolism, in addition to
de infeces.23,26 increasing the risk of infection.23,26
A antibioticoterapia dever ser iniciada nos casos Antibioticotherapy has to be performed on cases in
em que ocorra diminuio brusca da temperatura, queda no which a sudden drop in temperature occurs and with a
estado geral ou aumento das bactrias cultivadas na pele drop in the general state or increase of cultivated bacteria
com predomnio de uma nica cepa.23,26 Deve-se salientar on the skin with a predominance of a single strain.23,26 It
que nos primeiros dias as infeces mais comuns so pelo must be emphasized that during the first days, the most
Staphylococcus aureus e posteriormente por gram-negati- common infections are by Staphylococcus aureus and later
vos (Pseudomonas aeruginosa) ou a Candida albicans.23 by gram-negatives (Pseudomonas aeruginosa) or Candida
As medidas teraputicas gerais para os casos mais albicans.23
graves de SSJ e na NET podem ser observadas na quadro 5.27 The general therapeutic measures for more severe
Existem relatos de casos e estudos no controlados cases of SJS and TEN can be viewed in chart 5.27
de tratamento da NET, como o uso de imunoglobulina Cases do exist of non-controlled reports and studies
endovenosa, ciclosporina, ciclofosfamida, talidomida, on treating TEN, as using intravenous immunoglobulin,
plasmaferese, anticorpos monoclonais anticitocinas, entre cyclosporine, cyclophosphamide, plasmapheresis, anticy-
outros, na tentativa de cessar o processo de necrose epidr- tokine monoclonal antibodies, among others, in an attempt
mica, sendo seu valor questionado, mesmo porque, na to curb the process of epidermal necrosis. The value of
maioria dos pacientes, no momento da internao, o fen- these studies has been questioned though, particularly
meno da necrose praticamente cessou sua progresso.15 owing to the fact that in most patients who are hospitalized
Recentemente Prins et al.34 publicaram estudo multi- the phenomenon of necrosis virtually comes to a halt.15
cntrico e retrospectivo sobre o uso da imunoglobulina endo- Recently Prins et al.34 published the multicentric
venosa no tratamento dos pacientes com NET, obtendo exce- and retrospective study on intravenous immunoglobulin
lentes resultados. Uma coorte de 48 pacientes, com mdia de use in treating TEN patients, which obtained excellent
idade de 43 anos (24), constituda por 24 mulheres e 24 results. A 48-patient cohort, average age 43 years (24)
homens, com variao de descolamento epidrmico entre 10% and consisting of 24 women and 24 men, with a 10-95%
e 95% da rea de superfcie corprea total. Havia comprome- variation of epidermal detachment of the total body sur-
timento mucoso em 91,7% deles pacientes. Os pacientes rece- face area. Mucous was affected in 91.7% of these
beram infuso endovenosa de gamaglobulina iniciada com patients. The patients received intravenous infusion of
mdia de sete dias (variao de dois a 30 dias) aps o incio da gammaglobulins begun on average seven days after onset
NET, administrada em perodo de um a cinco dias, em doses of TEN (with a variation of two to 30 days). It was admin-

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 485

Quadro 5: Manejo dos doentes com sndrome de Stevens-Johnson apresentando descolamento epidrmico ou
com necrlise epidrmica txica / Chart 5: Management of patients with Stevens-Johnson syndrome showing
epidermal detachment or toxic epidermal necrosis

 Manipular o doente em ambiente aquecido (30oC a 32oC), condies estreis e evitar trauma cutneo
Place the patient in a heated environment (30oC to 32oC), sterile conditions and avoid cutaneous trauma

 Obter linha venosa perifrica para injeo de solues macromoleculares


Obtain a peripheral venous line for injecting macromolecular solutions

 Avaliar estado geral: peso, freqncia respiratria, dbito urinrio, hidratao


Assess general state: weight, respiratory frequency, urinary rate, hydration

 Calcular a extenso do descolamento epidrmico: regra dos nove


Calculate the extension of the epidermal detachment: rule of nine

 Evitar o uso de corticosterides aps as primeiras 48 a 72 horas da instalao do quadro cutneo


Avoid using corticosteroids after the first 48-72 hours of onset of the cutaneous condition

 Retirar todas as drogas possveis e no essenciais manuteno da vida do doente


Withdraw all possible medications non essential to saving the patients life

 Bipsia cutnea e fotografias para seguimento


Cutaneous biopsy and pictures for follow-up

 Cuidados oftalmolgicos
Ophtalmologic care

 Acalmar o paciente, relatando a natureza transitria da doena e administrar tranqilizantes, caso a funo pulmonar permita
Keep the patient clam, explaining the transitory nature of the disease and administering tranquilizers in the event lung function allows it

 Transferncia para a Unidade de Queimados ou Unidade de Terapia Intensiva


Transfer to the Burn Intensive Care Unit or Intensive Therapy Unit

 Uso de fluidos e suporte calrico nas 24 horas iniciais*


Use of fluids and calorie support in the first 24 hours*

 Antibioticoterapia caso se verifique: presena de bactrias cultivadas da pele com seleo de uma nica cepa, queda rpida na
febre ou deteriorao do estado geral
Antibioticotherapy when observing: presence of cultivated bacteria on the skin with a selection of a single strain, quick drop in
fever or deterioration of the general state

 Aplicao de anti-spticos lquidos Nitrato de prata a 0,5% ou clorhexidina a 0,05%


Application of liquid anti-septic Silver Nitrate at 0.5% or chlorhexidine 0.05%

 Anticidos orais e anticoagulao com heparina


Oral antacids and anticoagulant with heparin

 Evitar corticosterides por perodos prolongados (aumentam o risco de sepse, aumentam o catabolismo protico, retardam a reepitelizao)
Avoid corticosteroids for prolonged periods (increase risk of sepsis and proteic catabolism, and delay re-epithelization)

Fonte: Adaptado de Roujeau JC, et al.23


*Infuso intravenosa: macromolculas (1ml/kg / % de SAC envolvida) e soluo salina isotnica (0,7ml/kg / % de SAC envolvida).
Alimentao nasogstrica: iniciar com 1.500 calorias em 1.500ml nas primeiras 24 horas e aumentar a ingesto em 500 calorias/dia, at
3.500 a 4.000 calorias ao dia. (SAC = superfcie de rea corporal; macromolculas: albumina humana diluda a 40g/litro em soluo
isotnica ou colide no protico, como Dextran).
Source: Adapted from Roujeau JC, et al.23
*Intravenous infusion (1 ml/kg/% of BAS involved) and isotonic saline solution (0.7 ml/kg/% BAS involved). Nasogastric feeding:
begin with 1,500 calories in 1,500 ml in the first 24 hours and increase ingestion of 500 calories daily until 3,500 to 4,000 calories
daily. (BAS=body area surface; macromolecules: human albumin diluted in 40 g/l in an isotonic or non protein colloid solution,
like Dextran).

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


486 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

variando entre 0,65 e 5,8g/kg (dose mdia total de 2,7g/kg). istered over a period of one to five days, in doses varying
Uma resposta positiva objetiva ao tratamento foi definida from 0.65-to-5.8 g/kg (mean total dose of 2.7 g/kg). An
quando houve interrupo da progresso da NET, o que foi objective positive response to treatment occurred with a
observado em 43 (90%) dos 48 pacientes. No total houve seis break in the progression of TEN, observed in 43 (90%) of
bitos. Os autores concluram que o uso precoce da gamaglo- the 48 patients. In all, there were six deaths. The authors
bulina endovenosa seguro e o recomendam em dose de concluded that early use of intravenous gammaglobulin is
1g/kg/dia por trs dias consecutivos. Em contraste com os estu- safe, with a recommended dose of 1 g/kg daily for three
dos de Prins et al.,34 o grupo francs (Bachot, Revuz e Roujeau) days in a row. In contrast to the studies of Prins et al.,34
conduziu estudo no comparativo, prospectivo com 34 pacien- the French group (Bachot, Revuz and Roujeau) led a non-
tes com diagnstico de SSJ (nove doentes), sobreposio SSJ- comparative, prospective study of 34 patients diagnosed
NET (cinco doentes) e NET (20 doentes), no qual concluram with SJS (nine patients), SJS-TEN overlapping (five
que o uso de gamaglobulina endovenosa na dose de 2g/kg/dia, patients) and TEN (20 patients). They concluded that
administrada por dois dias consecutivos, no promoveu intravenous gammaglobulin in a 2g/kg daily dose, admin-
decrscimo na mortalidade dos pacientes.35 istered for two days in a row, did not reduce patient mor-
At que essas discrepncias de resultados tenham tality.35
sido esclarecidas, o uso da gamaglobulina endovenosa no Until such discrepancies in the results have been
tratamento da NET permanecer controverso.36 Contudo, em cleared up, intravenous gammaglobulin use in treating TEN
funo do volume de dados que respalda seu uso e da ausn- will remain controversial.36 However, as the volume of data
cia de alternativas teraputicas efetivas, parece difcil no encourages its application and effective alternate therapies

Quadro 6: Classificao de acordo com o padro das leses cutneas, sua distribuio e extenso do acometi-
mento / Chart 6: Classification according to cutaneous lesion patterns, distribution and extension of affection
Tipo de reao Padro das leses Distribuio Extenso das bolhas/
Reaction Type Lesion Patterns Distribuition destacamento epidrmico (%)
Extension of blisters/epider
mal detachment

Eritema multiforme maior Alvos tpicos, alvos Localizada (acral) <10


Erythema multiforme majus atpicos elevados
Typical targets, raised Localized (acral)
atypical targets

Sndrome de Stevens-Johnson Bolhas sobre mculas, Disseminada <10


alvos atpicos planos
Stevens-Johnson Syndrome Blisters over macules, Disseminated
flat atypical targets

Superposio SSJ-NET Bolhas sobre mculas, Disseminada 10-29


SSJ-TEN overlap alvos atpicos planos
Blisters over macules, Disseminated
flat atypical targets

NET com mculas Bolhas sobre mculas, Disseminada >30


alvos atpicos planos
TEN with "macules"
Blisters over macules, Disseminated
flat atypical targets

NET sem mculas Sem outras leses alm de Disseminada >10


grandes reas eritematosas
TEN without "macules" With no other lesions apart Disseminated
from large erythematous areas
Fonte: Adaptado de Auquier-Dunant A, Mockenhaupt M, Naldi L, Correia O, Schrder W, Roujeau J-C. Correlations Between Clinical
Patterns and Causes of Erythema Multiforme Majus, Stevens-Johnson Syndrome, and Toxic Epidermal Necrolysis. Arch Dermatol
2002;138:1019-1024. / Source: Adapted from Auquier-Dunant A, Mockenhaupt M, Naldi L, Correia O, Schrder W, Roujeau J-C.
Correlations between Clinical Patterns and Causes of Erythema Multiforme Majus, Stevens - Johnson syndrome, and Toxic
Epidermal Necrolysis. Arch Dermatol 2002;138:1019-1024.

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves 487

propor o uso da gamaglobulina endovenosa em alta dose, keep lacking, it seems difficult to not suggest a high dose of
particularmente como interveno precoce nos casos de NET intravenous gammaglobulin, especially as a way of inter-
em rpida progresso. vening early on quickly progressing TEN cases.

Consideraes sobre o prognstico Considerations on the prognosis


Enquanto a mortalidade baixa no EMM (< 1%) e Whereas mortality rate is low for EMM (< 1%)
na SSJ (cerca de 5%), entre os pacientes com NET com and SJS (roughly 5%), it is above 40% for TEN
mculas, superior a 40%.37 A mortalidade aumenta com a patients with macules. 37 The mortality rate rises with
elevao da faixa etria e o aumento da rea de superfcie age range and increased surface area of the epider-
do destacamento epidrmico.37 mal scaling. 37

CONCLUSES CONCLUSIONS
Com a finalidade de sintetizar os principais tpicos In the paper, the authors sought to synthesize the
referentes ao diagnstico do espectro de leso composto main topics related to diagnosing the lesion spectrum of
pela SSJ e NET, os autores ressaltam a metodologia de clas- SJS and TEN. They emphasized the classification method-
sificao adotada pelo estudo multicntrico e prospectivo ology adopted by multicenter studies, prospectively named
denominado Scar (Severe Cutaneous Adverse Reactions), SCARD (Severe Cutaneous Adverse Reactions). The results
cujos resultados foram recentemente publicados com base of the latter were recently published based on the analysis
na anlise de 552 pacientes e 1.720 controles.38 Esse siste- of 552 patients and 1.720 controls.38 This classification sys-
ma de classificao pode ser visualizado na quadro 6. tem may be viewed in chart 6.
Apesar do grande nmero de drogas que podem Despite the large range and amount of drugs that
proporcionar maior risco na ocorrncia da SSJ ou NET, may pose a great risk of contracting SJS and TEN, an annu-
nenhuma delas excede o risco anual de cinco casos por ano al risk rate of five cases per year among medication users
entre usurios de medicamentos.39  has not been exceeded.39 

REFERNCIAS / REFERENCES
1. Weiss, ME, Adkinson Jr NF. Diagnostic testing for drug hyper- Postgrad Med 2002;111:101-14.
sensitivity. Immunol Allergy Clin N Am 1998;18(4):731-44. 9. Rohte MJ, Bialy BA, Grant-Kels JM. Erythroderma. Dermatol
2. Bigby M, Jick S, Jick H, Arndt K. Drug-induced reactions: a Clin 2000;18: 405-15.
report from the Boston collaborative drug surveillance program on 10. Vasconcellos C, Domingues PP, Aoki V, Miyake RK, Savaia
15.438 consecutive inpatients, 1975 to 1982. JAMA 1986; 256: N, Martins JEC. Erythroderma: analysis of 247 cases. Rev Sade
3358-63. Pblica 1995; 29: 177-82.
3. Djien V, Bocquet H, Dupuy A, Revuz J, Roujeau J-C. Smilogie 11. Gentile H, Lodin A, Skog E. Dermatitis exfoliativa: cases
et marqueurs de svrit des toxidermies rythmateuses. Ann admitted in the decade 1948-1957 to the dermatological clinic,
Dermatol Venereol 1999;126:247-50. Karolinska Sjukhuset, Stockholm, Sweden. Acta Derm Venereol
4. Roujeau J-C, Stern RS. Severe adverse cutaneous reaction to 1956;38:296.
drugs. N Engl J Med 1994;10:1272-85. 12. Sehgal VN, Srivastava G. Exfoliative dermatitis: a prospective
5. Leape LL, Brennan TA, Laird N, Lawthers AG, Localio AR, study of 80 patients. Dermatologica 1986;173:278-84.
Barnes BA et al. The nature of adverse events in hospitalized 13. Freedberg IM. Exfoliative Dermatitis. in Freedberg IM, Eisen
patients: results of the Harvard Medical Practice Study II. N Engl AZ, Wolff K, AustinKF, Goldsmith LA, Katz S, Fitzpatrick TB.
J Med 1991;324:377-84. Dermatology in General Medicine. 5th ed. New York: Mc Graw-
6. Alanko K, Stubb S, Kauppinen K. Cutaneous drug reactions: Hill,1999. p. 534-7.
clinical types and causative agents: a five-year survey of in-patients 14. Revuz JE, Roujeau JC. Advances in toxic epidermal necroly-
(1981-1985). Acta Derm Venereol (Stockh) 1989;69:223-6. sis. Semin Cutan Med Surg 1996;15:258-66.
7. The Diagnosis and management of anaphylaxis. Joint Task 15. Wolkenstein P, Revuz J. Toxic epidermal necrolysis. Dermatol
Force on Practice Parameters of American Academy of Allergy, Clin 2000;18:
Asthma and Immunology, American College of Allergy, Asthma 16. Huff JC, Weston WL, Tonnesen MG. Erythema multiforme: a
and Immunology, Joint Concil of Allergy, Asthma and critical review of characteristics, diagnostic criteria, and causes. J
Immunology. J Allergy Clin Immunol 1998; 101: s465- 528. Am Acad Dermatol 1983;8:763-75.
8. Rusznak C, Peebles Jr RS. Anaphylaxis and anaphylactoid reac- 17. Ruiz-Maldonado R. Acute disseminated epidermal necrosis
tions. A guide to prevention, recognition and emergent treatment. types 1, 2, and 3: Study of sixty cases. J Am Acad Dermatol

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.


488 Criado, Criado, Vasconcellos, Ramos & Gonalves

1985;13:623-35. 29. Wolkestein P, Carrire V, Charue D, Bastuji-Garin S, Revuz J,


18. Assier H, Bastuji-Garin S, Revuz J, Roujeau JC. Erythema Roujeau JC, et al. A slow acetylator genotype is a risk factor for
multiforme major and Stevens-Johnson syndrome are clinically sulphonamide-indiced Toxic Epidermal Necrolysis and Stevens-
different disorders with distinct etiologies. Arch Dermatol Johnson syndrome. Pharmacogenetics 1995;5:255.
1995;131:539-45. 30. Mockenhaupt M, Norgauer J. Cutaneous Adverse Drug
19. Bastuji-Garin S, Rzany B, Stern RS, Shear NH, Naldi L, Reactions. Stevens-Johnson syndrome and Toxic Epidermal
Roujeau J-C. Clinical classification of cases of toxic epidermal Necrolysis. ACI International 2002;14(4):143-50.
necrolysis, Stevens-Johnson syndrome and erythema multiforme. 31. Posadas SJ, Padial A, Torres MJ, Mayorga C, Leyva L,
Arch Dermatol 1993;129:92-6. Sanchez E et al. Delayed reactions to drugs show levels of per-
20. Rzany B, Mockenhaupt M, Baur S, Schroder W, Stocker U, forin, granzyme B, and Fas-L to be related to disease severity. J
Mueller J et al. Epidemiology of erythema exsudativum multi- Allergy Clin Immunol. 2002;109:115-61.
forme majus, Stevens-Jonhson syndrome, and toxic epidermal 32. Correia O, Delgado L, Barbosa IL, Campilho F, Fleming-
necrolysis in Germany (1990-1992): structure and results of a pop- Torrilha J. Increased interleukin 10, tumor necrosis factor a, and
ulation-based registry. J Clin Epidemiol 1996;49:769-73. interleukin 6 levels in blister fluid of toxic epidermal necrolysis. J
21. Roujeau JC, Guillaume JC, Fabre JP, Penso D, Frechet ML, Am Acad Dermatol 2002;47:58-62.
Gerre JP. Toxic epidermal necrolysis (Lyell Syndrome). Incidence 33. Chosidow O, Bourgault-Villada I, Roujeau JC. Drug rashes.
and drug etiology in France, 1981-1985. Arch Dermatol What are the targets of cell-mediated cytotoxicity? Arch Dermatol
1990;126:37-42. 1994;130:627-9.
22. Chan HL, Stern RS, Arndt KA, Langlois J, Jick SS, Jick H et 34. Prins C, Kerdel FA, Padilla S, Hunziker T, Chimenti S, Viard
al. The incidence of erythema multiforme, Stevens-Johnson syn- I et al. Treatment of Toxic Epidermal Necrolysis with High-Dose
drome, and toxic epidermal necrolysis. A population-based study Intravenous Immunoglobulins. Arch Dermatol 2003;139:26-32.
with particular reference to reactions caused by drugs among out- 35. Bachot N, Revuz J, Roujeau JC. Intravenous immunoglobulin
patients. Arch Dermatol 1990;126:43-7. treatment for Stevens-Johnson syndrome and toxic epidermal
23. Roujeau JC, Chosidow O, Saiag P, Gillaume JC. Toxic epider- necrolysis. Arch Dermatol 2003;139:33-36.
mal necrolysis (Lyell Syndrome). J Am Acad Dermatol 36. Wolff K, Tappeiner G. Treatment of toxic epidermal necroly-
1990;23:1039-58. sis. Arch Dermatol 2003;139:85-6.
24. Brett As, Phillips D, Lynn AW. Intravenous immunoglobulin 37. Mockenhaupt M, Schpf E. Epidemiology of Drug-induced
therapy for Stevens-Johnson syndrome. South Med Journal severe skin reactions. Sem Cutan Med Surg 1996;15(4):236-43.
2001;94(3):342-3. 38. Auquier-Dunant A, Mockenhaupt M, Naldi L, Correia O,
25. Patterson R, Miller M, Kaplan M, Doan T, Brown J, Detjen P Schrder W, Roujeau J-C. Correlations Between Clinical Patterns
et al. Effectiveness of early therapy with corticosteroids in and Causes of Erythema Multiforme Majus, Stevens-Johnson
Stevens-Johnson syndrome: experience with 41 cases and a Syndrome, and Toxic Epidermal Necrolysis. Arch Dermatol
hypothesis regarding pathogenesis. Ann Allergy 1994;73:27-34. 2002;138:1019-1024.
26. Ghislain P-D, Roujeau J-C. Treatment of severe drug reac- 39. Roujeau J-C, Kelly JP, Naldi L, Rzany B, Stern RS, Anderson
tions: Stevens-Johnson syndrome, Toxic Epidermal Necrolysis T et al. Medication use and the risk of Stevens-Johnson syndrome
and Hypersensitivity syndrome. Dermatology Online Journal or toxic epidermal necrolysis. N Engl J Med 1995;333:1600-7.
[serial on line] 2002;8(1):5. Avaliable at: http://dermato-
logy.cdlib.org/DOJvol8num1/reviews/drugrxn/ghislain.html
27. Criado PR, Vasconcellos C, Criado RFJ, Sittart JAS. O espec-
tro do eritema multiforme (eritema multiforme minor e major) e o
espectro da Sndrome de Stevens-Johnson e da Necrlise ENDEREO PARA CORRESPONDNCIA: / MAILING ADDRESS:
Epidrmica Txica (sndrome de Lyell). Rev Bras Clin Terap Paulo Ricardo Criado
2002;28(3):113-21.
Rua Xingu 245/182 - Bairro Valparaso
28. Dietrich A, Kawakubo Y, Rzany B, Mockenhaupt M, Simon
09060-050 Santo Andr SP
JC, Schpf E. Low N-acetylanting capacity in patiets with
Stevens-Johnson syndrome and Toxic Epidermal Necrolysis. Exp Tel./fax: (11) 4426-8803
Dermatol 1995;4:313-6. Email: prcriado@directnet.com.br

An bras Dermatol, Rio de Janeiro, 79(4):471-488, jul./ago. 2004.

Вам также может понравиться