Historia PDF

HISTORIA
MEDYCYNY
notatki z wykadw i wicze
Michu
Brzeg 2006
wersja 1.0
Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Created by Neevia Document Converter trial version
Spis treci
I wykady prof. Wanda Wojtkiewicz Rok

- wykad 1 wstp do historii medycyny; periodyzacja dziejw,
- wykad 2 pojcie zdrowia i choroby w staroytnym Egipcie, Mezopotamii i w kulturze ydowskiej,
- wykad 3 medycyna grecka,
- wykad 4 medycyna rzymska,
- wykad 5 redniowiecze powstanie uniwersytetw i pocztki szpitalnictwa,
- wykad 6 medycyna renesansu,
- wykad 7 chirurgia od najdawniejszych czasw do XVIII w,
- wykad 8 wiedeski model ksztacenia medycznego i jego oddziaywanie na nauk polsk,
- wykad 9 chirurgia i medycyna na przeomie XIX / XX w.,
- wykad 10 spekulacyjne teorie medyczne XVII i XVIII w.,
- wykad 11 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (1) Krakw i Wilno,
- wykad 12 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (2) Lww
II wiczenia dr Kamila Uzarczyk

- wiczenie 1 medycyna najdawniejszych czasw,
- wiczenie 2 koncepcje zdrowia i choroby,
- wiczenie 3 pocztki medycyny alternatywnej,
- wiczenie 4 choroba i epidemia a cywilizacja (1),
- wiczenie 5 choroba i epidemia a cywilizacja (2),
- wiczenie 6 ewolucja szpitalnictwa,
- wiczenie 7 ruch higieny spoecznej i pocztki ruchu eugenicznego,
- wiczenie 8 eugenika,
- wiczenie 9 eutanazja w III Rzeszy; medycyna hitlerowska

Wykad 1 wstp do historii medycyny; periodyzacja dziejw
Korzenie, znajomo tradycji podstaw wasnej wartoci (problemy ludnoci murzyskiej w Ameryce na
pocztku XX wieku, maa aktywno spoeczna, dua przestpczo). Historia korzeni o zjawisko szeroko pojte
(historia ziemi rodzinnej, narodowa, pastwowa, kontynentu i wiata); rwnie historia zawodu jest czci
kultury czowieka, skadow jego mentalnoci i wektorem intelektu.
Wyodrbnienie historii medycyny jako przedmiotu przypada na XIX w., podobnie jak i innych specjalnoci w
medycynie. Jednak ju w odrodzeniu Sebastian Petrycy (XVI-XVII w.) opisywa najwybitniejszych lekarzy
polskich studiujcych we Woszech; zaoy on rwnie w Krakowie pierwsze kko lekarskie zajmujce si
badaniem dziejw medycznych. Jdrzej niadecki (XVIII-XIX w.) wskaza na rol kobiet w rozwoju medycyny
(opatrywanie mczyzn rannych w walce).
Do najwybitniejszych historykw medycyny w Polsce naley zaliczy: Ludwika Gsiorowskiego (wydanie
pierwszej ksiki nt. historii medycyny w 1839r.), Tadeusza Bilikewicza, Adama Wrzoska, Zygmunta
Kramsztyka i Wadysawa Szmowskiego (z jego podrcznika Historia medycyny filozoficznie ujta
korzystamy do dzi pomimo braku opisu medycyny polskiej i starego sownictwa; by on z wyksztacenia
filozofem, postrzegajcym medycyn jako nauk humanistyczn). Aby przed I wojn wiatow studiowa
medycyn, naleao wpierw ukoczy kurs filozofii, aby nie podchodzi do pacjenta jak rzemielnik, lecz
nawizywa z nim kontakt. Wkad medycyny polskiej w wiatow jest ogromny, cho rzadko si o tym pamita.
Dobry opis w Historii medycyny pod red. Tadeusza Brzeziskiego.
Systematyzacja dziejw oglna chronologia dotyczca caej historii (periodyzacja dziejw). Zupenie pomija
si prehistori, gdy widza o tamtych czasach jest silnie ograniczona. Bardzo wanym okresem jest staroytno;
mona j postrzega rnie od 20000 lat p. n. e. / 10000 lat p. n. e. (podzia obowizujcy w krajach
chrzecijaskich). Z pewnoci zalicza si tu okres od 2000 lat p. n. e. do upadku cesarstwa zachodnio-
rzymskiego (476 r.) z okres tego pochodzi wiele rde pisanych. W ramach historii staroytnej wyrnia si
histori poszczeglnych pastw. Z Indii pochodz konkretne zapisy i ksiki medyczne, stworzono tam
podstawy dla nowoczesnej chirurgii, w tym wszystkie narzdzia, opracowano etyk lekarsk, a nawet szczegy
dotyczce ubioru medyka. W Egipcie istniaa wzorowa organizacja pastwa jako instytucji, a rozwj medycyny
jest zawsze zaleny od rozwoju pastwa i jego polityki. Babilonia i ydzi wypunktowanie zasad higienicznych
w Biblii. Grecja dostarczya bogatych koncepcji filozoficznych, lecz panujcy w niej wojskowy ustrj pastwa
nie sprzyja zachowaniu zdrowia. Rzym w stosunku do poprzednich pastw sta si wyjtkowy pod wzgldem
stworzenia zasad prawnych. Po upadku Rzymu nastao redniowiecze a do XV w. (wynalezienie druku, upadek
Konstantynopola, wyprawa do Ameryki) panowaa niech do zwok (kultura judeochrzecijaska i grecka),
rozwija si uniwersalizm (pocztek globalizacji), zakadano szkoy powszechne, praca mia wymiar dobra
przede wszystkim duchowego (idee klasztorne z Monte Cassino Benedykt 529 r. mdl si i pracuj). W
1179 r. wydano decyzj o zakadaniu szk przyklasztornych , co zapocztkowao okres zakadania
uniwersytetw kady musia posiada 4 podstawowe fakultety: filozofi, teologi, prawo i medycyn,
nastpnie do prawa wczona zostaa matematyka. Wiara w Boga zacza powoli nabiera charakteru poznania
rozumowego (idee w. Anzelma z Canterbury). Dla medycyny istotne jest redniowiecze po 1000 r. zwizane z
szerokim propagowaniem szpitalnictwa, miosierdzia i troski o chorego; niestety jest to rwnie okres zastoju w
zakresie higieny oraz licznych epidemii. Odrodzenie to epoka krtka, stanowica ukoronowanie redniowiecza
pojawia si fascynacja staroytnoci i powrt do wielu dziedzin wiedzy. Konsekwencj szerokiego poznania w
renesansie jest barok, wykazujcy przerysowanie dbr ziemskich po redniowiecznej duchowoci. Rwnolegle z
odkryciami Kopernika i Wesaliusza pojawiaj si pierwsze sekcje zwok, czsto potajemne. Owiecenie jest
okresem cakowitego zawierzenia rozumowi, niesie rewolucje prowadzce do zewiecczenia caych
spoeczestw, pozwolio na dogbne poznanie wiata i przygotowanie do XIX w. Pojawia si wwczas Kodeks
Cywilny Napoleona, pierwsze od czasu demokraci ateskiej warunki do rwnoci wszystkich ludzi. W wieku
XIX ksztatuj si nowe pastwa oraz teorie nacjonalistyczne, przybierajce czsto form szowinizmu zamiast
patriotyzmu. Wiek XX to pewne zaamanie norm moralnych, ogromny relatywizm, nadzwyczajny pd do
poznania owocujcy eksperymentami medycznymi; to rwnie wiek zagubienia si spoeczestw wskutek
postpu techniki. Zawsze istniaa przepa intelektualna: w staroytnoci tylko bogaci uzyskiwali wyksztacenie
i mieli dostp do kultury, w redniowieczu tylko garstka zakonnikw potrafia posugiwa si pismem a panowa
wwczas jzyk aciski, w XVIII w. mielimy uniwersalizm francuski, obecnie obserwuje si przepa midzy
posugujcymi si komputerami i nie, za globalnie panuje jzyk angielski. Kontakt pomidzy podzielonymi
grupami spoeczestwa zaley od dziaalnoci pastwa.
Wykad 2 pojcie zdrowia i choroby w staroytnym Egipcie, Mezopotamii i w kulturze ydowskiej
rda historyczne:
a) zachowane szcztki ciaa ludzkiego paleopatologia
b) przedmioty kultury materialnej, np. narzdzia chirurgiczne

c) rda pisemne tabliczki z pismem piktograficznym, klinowym, papirusy, pergaminy; opisy zdarze,
poematy, spisy praw religijnych i pastwowych, zapisy historyczne, opisy podry wspomnienia
d) ikonografia rysunki w jaskiniach, reliefy, malowida na cianach, naczyniach i w ksigach
Pismo piktograficzne skadao si z symboli obrazkw przedstawiajcych pojcie reprezentowane przez dane
sowo. Obecnie sposb ten wraca do ask np. w miejscach publicznych (lotniska, dworce) wiele
kierunkowskazw zawiera raczej obrazki ni sowa.
Egipskie papirusy zapisywane byy hieroglifami (wite pismo). W innych czciach wiata uywano tabliczek
glinowych, ryto rwnie na skaach i tablicach kamiennych. W Grecji powszechny by pergamin. Historyk
Herodot opisywa wydarzenia sprzed cywilizacji greckiej oraz wzmianki o Egipcie; dziea jego zrozumiano
lepiej po badaniach w 2 p. XIX w. Elementem ikonografii jest malarstwo (Bosch, Brueghel, Rembrandt).
rda wiedzy o historii medycyny w Egipcie:

a) dziea pisane papirusy:
- papirus z Kahun ( 2000 lat p. n. e.) teksty ginekologiczne i weterynaryjne
- papirus Smitha ( 1600 lat p. n. e.) teksty chirurgiczne
- papirus Ebersa ( 1550 lat p. n. e.) teksty o chorobach wewntrznych oaz recepty
- papirus Hersta ( 1500 lat p. n. e.) gwnie recepty
- papirus berliski i londyski opisy chorb
- papirus Brugsha teksty magiczne
b) mumie, reliefy, malowida na cianach piramid, prace greckiego historyka Herodota
c) wielkie odkrycia egiptologii angielskiej i niemieckiej 1856 1888
Wrd innych wspczesnych mu pastw, Egipt wyrnia si pen i zhierarchizowan organizacj. Kolejne
stany byy sobie podporzdkowane i miay swoje miejsce. Kapani gosili i podtrzymywali informacje o
faraonie, ktrego wadza miaa charakter sakralny. Panowaa religia politeistyczna. Obecny by podzia na
czynnoci spoeczne, dziki czemu wyodrbnia si rwnie medycyna. Organizacja sub medycznych miaa
wspomaga wyanianie pastwa z chaosu materialnego i duchowego (tu zaliczano bl i chorob). Zaburzenia
zdrowia tumaczone byy wpywem wita nadprzyrodzonego. Wyrni mona 3 rodzaje wiedzy medycznej
ludowa, taumaturgia oraz kapaska.
Medycyna ludowa stworzya najwczeniejsze modele troski o zdrowie:
- baganie duchw (modlitwa), teurgia (wiara w bosk moc zsyania choroby)
- straszenie choroby w najrniejszy sposb (szamani zamawianie choroby i wypdzanie jej przez specjalny
strj)
- wypenianie chorego materiaem nieprzyjemnym dla choroby koproterapia spoywanie ogromnych
iloci kay zwierzcego
- obserwacja zachowa zwierzt w sposb empiryczny rozwijao si w ten sposb zioolecznictwo
- biaa magia wypdzajca chorob porozumienie si ze schorzeniem
- astrologia (astronomia + magia) rozwina si na bazie istniejcej organizacji pastwowej dosy szybko,
zajy si ni grupy kapanw badajce gwiazdy i matematyk
Kapani stworzyli zesp norm spoecznych, majcych na celu ochron zdrowia (normy religijne), cho nie brali
odpowiedzialnoci za leczenie chorych. Podstaw przepisw bya higiena codzienne kilkakrotne mycie rk,
odpowiednia dieta, w tym due iloci mleka kobylego i wielbdziego (potrafiono zdiagnozowa nietolerancj na
mleko krowie i zastpi je kozim), wiele postw, odpowiedni strj (osanianie twarzy przed kurzem, ubranie
chroni przed udarem i niweluje dobowe amplitudy temperatur), obrzezanie; cz norm przetrwaa do dnia
dzisiejszego. Modelu zachowa sanitarnych nie mona byo narzuci ludowi bezporednio, dlatego
przedstawiono go jako wol bogw karzcych za nieposuszestwo chorob, co atwo przemawiao do prostego
czowieka. Ludzie mieli by osobicie odpowiedzialni przed bstwami za wypenianie ich polece. Kapani
szybko zaczli wykorzystywa swoj wiedz do sterowania aparatem pastwowym: astronomia
przepowiadanie zamie soca, trucizny wyznaczenie daty mierci kilku faraonw, zioa narkotyczne
umierzanie blu.
O profesjonalnej medycynie kapaskiej mona mwi od czasu wyodrbnienia grupy kapanw przeznaczonych
do medycyny poznawczej. Byli oni sugami boga Thota i ksztacili si na koszt pastwa w oparciu o 42 tzw.
ksigi Thota. Zawieray one wiedz nt. ginekologii i poonictwa, chorb wewntrznych, okulistyki, chirurgii,
zestawy recept, metody skadania zamanych koci cznie z obojczykiem, techniki zespalania powok
brzusznych (odrodzenie dopiero w czasach nowoytnych) itp. Kapanom nie wolno byo prowadzi
samodzielnych dowiadcze. Lekarz by odpowiedzialny za przebieg leczenia, a w razie jego nieskutecznoci
ponosi kar. Mona si dopatrywa zacztku medycyny dowiadczalnej i eksperymentalnej obecne podejcie
cile racjonalne, pozbawione astrologii i magii. Lekarzy wysyano do miast, aby dbali o higien, dopyw i
odpyw wody. Byli oni bardzo specyficznymi specjalistami, leczcymi tylko najbogatsze warstwy spoeczne.

Egipski model organizacji suby zdrowia stanowi podstaw dla wszystkich pniejszych cywilizacji. Wiedza
medyczna bya hermetyczna i w pewnym stopniu taka jest i dzi, o ile nieprzygotowany czowiek nie jest w
stanie przyswoi specjalistycznych tekstw.
Bogowie egipscy posiadali zwierzce gowy, uosabiali kar za nieposuszestwo. Nie wspczuli ludziom na
ziemi, mona ich byo co najwyej przekupi. Miao to znaczenie dla oglnej filozofii spoecznej. Najwaniejsz
rol peni Ozyrys (pozytywna i negatywna rola Soca).
Wiedza medyczna penia rwnie wan rol w spoecznoci ydowskiej. Mojesz by najprawdopodobniej
czonkiem kasty higienistw lekarzy. Wydanie prawa mojeszowego uczynio z ydw drugi nard, w ktrym
normy religijne byy najwaniejsze. Prawo zawierao bardzo szczegowe przepisy: ywieniowe (duo postw,
mao misa), regulujce ycie seksualne (kara mierci za kazirodztwo, sodomi, homoseksualizm, zdrad
maesk), dotyczce czystoci (rytualne kpiele, drastyczna izolacja chorych pozostawianie trdowatych na
pustyni) i wypoczynku (co 7 dzie). Troszczono si o chorych psychicznie. W przeciwiestwie do Egiptu,
jedyny ydowski Bg mia cechy ludzkie, nakazywa i kara (choroby).
Wykad 3 medycyna grecka
Staroytna Grecja bya przekanikiem kultury egipskiej, chocia Grecy stworzyli wasny i odrbny system
kulturalny. Grecja bya i jest pooona na Pwyspie Bakaskim. Otaczajce j wyspy rzdziy si samodzielnie
jako pastwa-miasta. Najwikszymi orodkami cywilizacyjnymi byy Ateny i Sparta, rnice si ustrojem
politycznym.
Sparta podbita zostaa przez Dorytw i utworzono tam pastwo militarne. U wadzy byo zgromadzenie ludowe,
podlegajce 5 oligarchom. Po urodzeniu kade dziecko ogldane byo przez rad starcw, ktra okrelaa jego
przydatno do zdrowego ycia. Zdrowym nadawano ziemie, a sabych i niepenosprawnych zrzucano z gry
Tajgos i skazywano na mier. Od 7 roku ycia chopcw wychowywano w typowo spartaskich warunkach:
twarde posanie, niewielkie prowianty, codzienna chosta i walka. Ci, ktrzy nie wytrzymywali szkolenia,
umierali, przez co w populacji dokonywaa si naturalna selekcja. Zasad byo kategoryczne posuszestwo
przeoonym, co te odbijao si w yciu politycznym (wybory). Mczyzna przebywa w wojsku do 30 roku
ycia, po czym mg wystpi i zaoy rodzin (wci jednak obowizywaa go mobilizacja na wypadek
wojny). Po kulturze spartaskiej pozostay wspomnienia po wielkich wydarzeniach bitewnych. W zakresie
medycyny wiadomo o zabiegach chirurgicznych, opatrunkach i doranej pomocy nie opiekowano si jednak
zbytnio rannymi, ktrzy, gdy nie wracali zwyciscy, woleli polec. Ze wzgldu na warunki, w Sparcie nie
rozwin si odrbny system mylenia.
W kontracie do tego, w Atenach panowaa autentyczna demokracja. Do VII w. p. n. e. wadza nie wychodzia
poza wielkie rody, z ktrych jedne rozwijay si, a drugie upaday. Dopiero po reformach Solona rozwina si
wzorowa demokracja. Udzia w zgromadzeniu brali wszyscy wolni mczyni miasta (prawa do gosu nie mieli:
niewolnicy, metioikowie oraz kobiety). Zgromadzenie byo wolne, a kady uczestnik mia prawo inicjatywy
ustawodawczej. Wszyscy obywatele byli rwni wobec prawa. Obok wadzy ustawodawczej funkcjonoway
instytucje sdownicze. Wielu rzemielnikw uchylao si od obowizku obecnoci na zgromadzeniach, tote
wprowadzono wynagrodzenia za kady dzie spdzony w sejmie. Troska o pastwo naleaa do wartoci
spoecznych. Kraj cieszy si dobr koniunktur gospodarcz, m. in. dziki pooeniu nad morzem. W wygldzie
domw dostrzega si tendencj do dobrego wypoczynku obok dobrej pracy (sofy). Perykles (V w. p. n. e)
wprowadzi do ywienia Ateczykw diety. W Atenach wyksztaciy si odmienne koncepcje filozoficzne, co
wczeniej i w innymi miejscu byo nie do pomylenia.
Bogata politeistyczna religia grecka zachowaa si w przekazach pisanych jako mitologia przekaz informacji o
duchowych potrzebach spoeczestwa. W odrnieniu od kultur innych pastw staroytnych bogowie greccy
byli podobni do ludzi i tak jak oni posiadali wady i zalety, cho byli niemiertelni. Mona byo z nimi nawiza
kontakt przez modlitw i ofiary, wskutek czego osab strach przed karami bogw. Sama mitologia zawiera
przekazy dotyczce ratowania ycia. Apollon bg odpowiedzialny za ycie i Soce wdaje si w romans z
nimf, ktra pniej usiuje si zabi. Wwczas Apollon wydobywa z ona nimfy nie narodzone dziecko,
umieszcza je pod wasn skr i donasza (pojawia si informacja o ratowaniu ycia i prbie jego podtrzymania).
W ten sposb rodzi si Asklepios waciwy bg medycyny (odpowiednik rzymski Eskulap). Asklepios
zostaje oddany na wychowanie centaurowi Hironowi, odpowiedzialnemu za zioa lecznicze ten wychowuje i
ksztaci Asklepiosa w biegoci medycznej. Gdy jednak bg-lekarz wypuszcza zmarych z Hadesu, zabija go
piorun rzucony przez Zeusa. Pojawia si zatem kolejna informacja aby nie przekracza praw natury, a walczc
o ycie czowieka nie ulec pokusie walki o jego niemiertelno. Z drugiej strony wida tu odwieczn tsknot
czowieka za wiecznym yciem. Po mierci Asklepiosa wzburzony Apollo zabija centaurw, ktrzy zajmowali
si wykuwaniem piorunw dla Zeusa. Za ten czyn Apollo zostaje zesany na ziemi, aby leczy ludzi.
Jednoczenie Asklepios pozostawia potomstwo 2 crki: Hyge (std higiena; greckie nakazy sanitarne byy
bardziej poetyckie, ujte inaczej ni w Egipcie) oraz Panakie (std panaceum amol) oraz 2 synw. W

mitologii znajdujemy nakazy: ratowania ycia, ksztacenia medycznego (odpowiedzialno przed bogami),
zachowywania praw natury i przestrzegania zasad higieny.
W Grecji wyksztacio si wiele systemw filozoficznych, z ktrych kady zawiera element troski o zdrowie.
Jednoczenie kady filozof by lekarzem. Celem ycia miao by dobro i szczcie (idea miejcego si filozofa),
a dobro obywateli odzwierciedlao dobra pastwa. Kady filozof uznawa obecno siy sprawczej, cho rnie
j formuowa. Kady czowiek by odpowiedzialny przed samym sob za swoje zdrowie, a nie przed bogami i z
ich powodu. Podstaw ycia miay by 4 ywioy, a si kierujc ywioami emocje. Pitagoras i Anaksygores
stworzyli podstawy filozofii racjonalnej, opartej na rozumie, gosili konieczno dochodzenia do wszystkiego
drog racjonalnej analizy. Empedokles twierdzi, i podstaw rozwoju jest eksperyment i dowiadczenie
(empiryzm powrcono do tej idei dopiero w owieceniu). Czowiek powinien okrela dowiadczenia przez
zmysy (sensualizm). Demokryt z Abdery przekonywa, i wiat skada si z atomw poruszajcych si w
prni, ktre mog czy si w rne formy ten materialistyczny pogld na wiat sta si podstaw dla szkoy
patologii solidarnej. Sokrates naucza Platona, ktry stworzy koncepcj dualizmu wiata rzeczy s odbiciem
idei (przeciwiestwa materializmu), a celem ycia miao by dobro i prawda (podstawy pniejszych prawd
chrzecijaskich). Arystoteles zajmowa si opisem wiata, da pocztek teorii samordztwa drobnoustroje
bray si samoistnie z brudu, a robaki rodz si wewntrz czowieka (teoria obalona dopiero przez Ludwika
Pasteura). Hipokrates z Kos (ur. 460 r. p. n. e) wyznawa i rozszerza teori humoraln (podstaw organizmu
byy 4 pyny), jako pierwszy cakowicie zerwa z taumaturgi i oddzieli wiedz o czowieku od wierze
religijnych choroby maj charakter materialny (przeciwiestwo wierze egipskich). Napisa zbir norm
postpowania lekarskiego (corpus Hipocraticum) przysiga lekarska, aforyzmy, ubir (wzbudzenia zaufania),
wygld (na wzr hinduski rwne zby, przystrzyona broda, dobry sucy); napisa rwnie dzieo O
klimatach, wodach i miejscach, w ktrym wykaza jak organizm ludzki reaguje na okolicznoci. Zaleca
obserwacj, prowadzenie historii choroby, analiz szczegw i ich uoglnianie (indukcja), indywidualne
podejcie do pacjenta, diagnoz terapi prognoz. Wyznawa teori przesilenia choroby w okrelonych
dniach (4, 7, 11, 14 dzie; szczliwe 7 i pechowe 13 pochodz z Mezopotamii). Szkoa empirykw
(aleksandryjska od Serapiosa z Aleksandrii, III w. p. n. e.) gosia i podstaw wiedzy s badania i
dowiadczenia, wprowadzia wiele rolin leczniczych i koproterapi (najdroszym lekiem w Aleksandrii byy
odchody krokodyla; idea zachowana do redniowiecza, dzi obecna w formie urynoterapii), stworzya pierwszy
w historii atlas anatomii (zoony z kilku tylko tablic).
Wykad 4 medycyna rzymska
Historia posiada wiele rde wiedzy o staroytnym Rzymie, w tym wiele pisanych w jzyku greckim i
aciskim. W cesarstwie pismo upowszechnio si m. in. dziki encyklopedystom zebranie materiau
dotyczcego wiedzy lekarskiej w kilkudziesiciu ksigach (Celsus), opisy wojen Juliusza Cezara, teksty samych
lekarzy (Galen), informacje prawne o medycynie (prawo rzymskie). Wraz z odkryciem ruin Pompei wydobyto
peen zestaw narzdzi chirurgicznych. Uzupenieniem jest analiza dugoci ycia na podstawie napisw
nagrobnych wynika z nich np. bardzo dua miertelno dzieci w wieku do 4 lat, poniewa zupenie brak
takich dat w miejscach pochwku.
Kultura Cesarstwa Rzymskiego bya odmienna ni innych pastw staroytnych. Modelowy Rzymianin by
zdrowym wojownikiem z piknie uksztatowanym ciaem. Dostrzec mona podobiestwo do kultury
spartaskiej, cho Rzym by zdecydowanie bardziej ucywilizowany (bez drastycznej selekcji naturalnej).
Zdrowie byo wartoci istotn i godn podania, dla samej doniosoci imperium wypadao by zdrowym,
silnym i suy w wojsku rozwina si profilaktyka medyczna. Zachowaniu zdrowia suyy liczne anie
(termy) i zawody sportowe, nie suyy natomiast greckie bachanalia. W Rzymie bardzo wczenie na koszt
pastwa zorganizowano szpitale dla wojownikw i niewolnikw tzw. waletudinaria (ac. valetudo stan
zdrowia). Miay one ksztat czworoboczny, w okrelonych pomieszczeniach skadowano narzdzia, wzdu
budynku bieg szeroki korytarz sale chorych, a rodkowa cz stanowia miejsce spacerw. Z czasw Cezara
pochodzi opis grupy sanitarnej kady ruch wojska poprzedzony by zwiadem takiej grupy, ktra miaa za
zadanie: znalezienie 2 rde wody (do picia i do kpieli), przygotowanie latryn, rozstawienie namiotw
przenonych waletudinariw oraz okrelenie miejsca pod wzgldem klimatycznym. Znamienny by podzia na
lekarzy oglnych oraz chirurgw oraz fakt, i ci sami medycy zajmowali si leczeniem koni.
Dobra organizacja medyczna widoczna bya nie tylko w armii. Miasta zaopatrzone byy w wodocigi i
kanalizacje (akwedukty od ac. aqua woda, ductus przewd; w Hiszpanii uywa si ich do dzi). Rzymianie
uwaali, i nie wypada chorowa. Leczeniem domu zajmowa si ojciec rodziny, a uniwersalnymi lekarstwami
bya kapusta i czerwone wino. Z czasem wyksztacili si odrbni lekarze ran pierwowzr cyrulikw. W miar
podbojw coraz bardziej wchaniano kultur greck i chocia generalnie Rzymianie z dystansem odnosili si do
greckiej wybujaoci, to greccy lekarze otrzymywali coraz wicej swobd: w 46 r. p. n. e. Cezar nada
lekarzom greckim status obywateli rzymskich, 10 r n. e. August zwolni lekarzy od pacenia podatkw, 117 r.
Hadrian zwolni lekarzy od powinnoci publicznych i suby wojskowej, 200 r. obowizek uzyskania prawa do

wykonywania praktyki lekarskiej, 235 r. utworzenie specjalnych szk medycznych kontrolowanych przez
komisje pastwowe i opacanie nauczycieli medycyny.
Podczas gdy istniay czasy, gdy samemu mona byo si okreli lekarzem, racjonalistyczna szkoa
aleksandryjska (III / II w. p. n. e.) zwrcia uwag, i aby umiejtnie leczy, naley pozna anatomi. W
staroytnoci nie przeprowadzano sekcji zwok albo ze wzgldw religijnych i estetycznych (Grecy) albo z
higienicznych (ydzi). Uczniowie szkoy aleksandryjskiej chcc pozna budow ludzkiego ciaa uciekli si do
wiwisekcji, ktrej poddawano przestpcw. Szko mona rozumie albo jako pewien sposb postpowania
albo jako grono mistrza i jego uczniw (zazwyczaj kilku). W Aleksandrii rozwiny si dwie koncepcje
filozoficzne. Herofilos jako pierwszy opisa ukad nerwowy, sam sekcjonowa mzgi, bada ukad krwionony,
zwrci uwag na rol ttna, wprowadzi pojcia si: odywiajcej, rozgrzewajcej, czujcej i mylcej.
Erazistratos gosi filozofi mechanistyczn w oparciu o teorie Demokryta bada proces trawienia, oddychania i
krenia. Inni znani medycy to Serapion z Aleksandrii i Glaukias z Tarentu. W opozycji do racjonalistw stali
empirycy, twierdzcy i szukanie przyczyn choroby jest pozbawione sensu i naley intuicyjnie szuka rodkw
leczniczych. Prbowano rwnie wykorzystywa recepty egipskie i stosowa koproterapi.
Galen przenis dowiadczenia aleksandryjskie na grunt rzymski. Stworzy on teori synkretyczn (eklektyczn,
mieszan) czc elementy szkoy humoralnej i solidarnej. Ponadto dokonujc sekcji zwierzt stworzy podstawy
anatomii, ktrymi posugiwano si a do XVIII w. Pierwsz osob kwestionujc nieomylno Galena by
Wesaliusz (XVI w.), ktry wskaza ok. setki bdw w jego modelu ciaa czowieka. Sam Galen twierdzi, i
nauka zawodu lekarza powinna trwa co najmniej 6 lat, a nastpnie naley cae ycie j pogbia (zwolennikw
szybkiej nauki wzorem szkoy solidarnej nazwa osami Tessala od pomysodawcy szybkiego kursu).
Wykad 5 redniowiecze powstanie uniwersytetw i pocztki szpitalnictwa
Z biegiem czasu w cesarstwie rzymskim wyksztacaa si nieciekawa sytuacja. Dostosowywanie zasad

medycznych i sanitarnych odbywao si na sympozjach, gdzie dyskutoway ze sob grupy filozofw. O ile
greckie sympozja skaday si z dwch czci (waciwej dysputy oraz poczstunku zoonego z dania i lekkich
napojw alkoholowych), o tyle na sympozjach rzymskich pojawiay si zazwyczaj 4 gatunki alkoholu i wiele
rnych produktw (ryby, miso, owoce). Psychika rzymska bya syntetyczna, adaptujca obce wierzenia i
zachowania w ten sposb przejto od Grekw bachanalia (w praktyce wielodniowa rozpusta). W sumie
sympozja i bachanalia przyczyniy si do rozwoju na szerok skal alkoholizmu. Rzymianie bardzo
uczowieczali swoich bogw i podkrelali przyjemne aspekty ycia, co w konsekwencji przyczynio si do
rozlunienia obyczajw. Prostytucja bya normalnym zawodem na rwni z innymi, czsto dorabiay w ten
sposb finansowo uzalenione od mw ony. Pojawiao si w ten sposb bardzo wiele niechcianych ci i
dzieci, wrd ktrych panowaa wysoka miertelno (z powodu iloci nie rejestrowano w ogle nagrobkw
dzieci do lat 4). Za czasw Galena rozwiny si podstawy antykoncepcji i aborcji powszechne spdzanie ci
przyczyniao si do duej miertelnoci wrd kobiet. Ambicj Rzymianina byo piastowanie jak najwyszego
urzdu, tote pojawi si problem nagminnego trucia przeciwnikw. W III w. doszo do powszechnej psychozy
gospodarz pierwszy kosztowa wina, aby udowodni jego nieszkodliwo. Gwnym zajciem rzymskich
lekarzy byo w takich warunkach przygotowywaniu trucizn i odtrutek, co doprowadzio do cakowitego upadku
moralnoci i etyki medycznej. Pocztkowo zdrowotne anie rzymskie stay si z czasem miejscem schadzek, tak
i na przeomie III / IV w. powszechnie panoway choroby weneryczne. Budowanie rur wodocigowych z
oowiu przyczynio si do oowicy, a nie osuszane bagna wok Rzymu stay si zarzewiami malarii.
Powysze czynniki przyczyniy si do znacznego obnienia warunkw ycia. Na taki grunt trafia
monoteistyczna religia chrzecijaska, ktrej znaczcy rozwj datuje si na III w. Nowa religia wprowadzaa
nakaz miosierdzia i mioci kadego bliniego pojcia trudne do zrozumienia w znikczemniaym cesarstwie,
dajce jednak kademu pewne poczucie bezpieczestwa. Pojawi si zakaz aborcji, mordowania i trucia.
Chrzecijastwo zmienia rwnie stosunek do cierpienia, ktre staje si najwysz wartoci i drog do
zbawienia. Wraz ze zmian mentalnoci ustaje postawa buntu za trud ycia czowiek ma bowiem uzyska po
mierci bezbolesne ycie wieczne. Rzymski filozof Plotyn rozwin dualizm Platona na ciao i dusze (a nie jak
oryginalnie na ciao i ide), podobn teori stworzya gmina ydowska na bazie esseczykw z Qumran (I w.
p. n. e.). Koncepcja taka stanowia zarazem zapowied lepszego ycia, jak i negacj ciaa jest ono siedliskiem
saboci i pokus, zatem ksztaci i rozwija naley dusz. Znaczenia nabraa kontemplacja duchowe
zjednoczenie z istot bosk oraz daleko posunita idealizacja wasnej duszy po odrzuceniu spraw ziemskich.
Uznanie przez Konstantyna (313 r.) chrzecijastwa za religi obowizujc oraz zwizana z tym negacja ciaa
doprowadziy do zaniechania dziaa medycznych ze wzgldw etycznych. Od rzymskiej medycyny cakowicie
odstpiono. Gospodarka opieraa si na wymianie towarw, co doprowadzio do zacofania i biedy (VI w.).
Zwierzchni wadz stao si papiestwo (VI w.), powstaa sie biskupstw i szk powszechnych. Wyksztaciy
si gminy monastyczne, utrzymujce si we wasnym zakresie. Wyonia si rwnie grupa zakonnikw
odpowiedzialnych za opiek nad chorymi, a biblijny nakaz miosierdzia spowodowa jej rozwinicie pocztki
szpitalnictwa. Pionierskie byo zoenie przez w. Benedykta klasztoru na Monte Cassino (529 r.). Nastpnie

podczas wypraw krzyowych zakadano specjalne gospody (hospitalis std terminy szpital czy hospicjum),
gdzie kady bezdomny mg znale miejsce i poywienie. Gotyckie kocioy miay 3 nawy gwn oraz 2
boczne, w ktrych zazwyczaj leeli chorzy (znaczenie miao niesienie duchowej posugi przez umoliwienie
udziau we mszy). Po zakoczeniu krucjat gospody stay si bardziej profesjonalne oraz zatrudniono w nich
cyrulikw. Najwikszym tego typu obiektem by hotel Bri w Paryu, gdzie funkcjonowao kilka oddziaw
prawie-specjalistycznych (od XII w. funkcjonuje on do dzi, pooony w ssiedztwie katedry Notre Dame). W
okresie od XII do XVI w. powstao bardzo wiele szpitali, a do ich wyposaenia wprowadzono ka otoczone
kotarami. W celach uciszania chorych znieczulano uderzeniem w ciemi, co czsto odbijao si na pniejszym
zachowaniu (std okrelenie stuknity); praktykowano rwnie upusty krwi w celu wywoania bezwadu.
Patronami szpitalnictwa byli: w. Kamil oraz Kosma i Damian chrzecijascy chirurdzy leczcy za darmo,
zamordowani przez pogask konkurencj. W Polsce zajmowali si tym czonkowie zakonu w. Ducha, tzw.
duchowcy. Najwicej szpitali powstao w Jerozolimie po okresie krucjat, cechoway si nawet pewn
specjalizacj oraz utworzono oddzielne leprozoria.
Innym istotnym zjawiskiem redniowiecza byo powstanie uniwersytetw. W klasztorze benedyktyskim na
Monte Cassino ju w 560 r. wprowadzono obowizek pielgnowania nauk przez gromadzenie staroytnych dzie
i ich przepisywanie przez zakonnikw. Z drugiej strony, jak opisuje Umberto Eco w powieci Imi Ry,
czsto przesadnie strzeono ksig, zamykajc je w bibliotekach i odmawiajc do nich dostpu. Przy
biskupstwach powstaway szkoy o dwch poziomach: niszy trivum zawiera gramatyk, dialektyk i
retoryk, za wyszy quadrivum arytmetyk, geometri, muzyk i astronomi. W 805 r. na uniwersytecie w
Yorku wprowadzono nowy przedmiot physica stanowicy pierwowzr medycyny. Na uniwersytecie w
Salerno wykadano na wysokim poziomie m. in. medycyn (dziki wykadaniu przez kobiety) oraz wydawano
zawiadczenia o ukoczeniu. Inne wane uczelnie znajdoway si w miastach: Toledo, Bolonia, Pary, Oxford,
Mont Peller, Padwa, Tuluza, Praga, Krakw. Na kadym uniwersytecie funkcjonoway 4 wydziay:
przyrodniczy, matematyczny, filozoficzny (prawo i teologia) oraz medyczny. W Polsce dopiero w 1946 r., na
wzr ZSRR, rozdzielono nauki uniwersyteckie na akademie (artystyczna, ekonomiczna, medyczna, muzyczna,
rolnicza itp.).
W sferze ycia codziennego redniowiecza dostrzegao si odrzucenie materii ciaa i jego umartwianie przez
ascez, posty i pustelnictwo zanika w ten sposb higiena ciaa. Pene redniowiecze (X XII w.) cechowaa
wielka bieda goszon ide ndza mia Bogu (res sacra miser), cho rnie si do niej ustosunkowywano.
Bolesaw Wstydliwy i w. Kinga dali ludowi przykad ograniczenia rozrodczoci. Zwyczajem byy posty 40-
dniowe oraz okresowe, lepiej znoszone psychicznie przez pokutnikw ni wiadomo godu i ndzy. W 1246 r.
wprowadzono dogmat o czycu, rozwina si wiara w istnienie potpionych dusz bkajcych si po wiecie.
Rozwj idei dualizmu wiata i dogmat o wdrujcych po ziemi duchach wprowadzi wielkie zamieszanie i lk
spowodowany nierealnym wyobraeniem wiata. Wiara w nadrzdne sfery, mistyk, czyciec i demony
prowokowaa zaburzenia psychiczne oraz lk przez diabami, czarami i czarownicami. I chocia koci pragn
pniej odkrci ca sytuacj, to nie byy tego w stanie uczyni ani stosy, ani bulle, ani nawet inkwizycja.
Dugotrwae posty powodoway halucynacje, psychozy, zbiorowe histerie i nerwice, manifestujce si w
najrniejszy sposb. Nic te dziwnego, i wiedmom w ekstazie nie przeszkadzao nakuwanie szpilkami czy
chodzenie po szkle. Rycerskie redniowiecze zapocztkowao chwa dla kobiet, z czym wizao si
wywyszenie Maryi.
Wykad 06 medycyna renesansu
W redniowieczu powstao i rozwino si szkolnictwo powszechne i wysze w postaci uniwersytetw. Z

czasem najlepiej wykadanym przedmiotem na uczelniach angielskich stao si prawo, a na woskich teologia.
Pod wzgldem medycyny przodoway: Salerno (do XI w.) oraz Mont Peller we Francji.
Kocowy okres redniowiecza to czas licznych zmiany w sytuacji Europy:
- wskutek epidemii, g. trdu, dumy i ospy, miasta wyludniay si, nawet o 1/3 obywateli,
- Europ trapiy wyprawy krzyowe, co powodowao znudzenie spoeczestwa,
- upadek cywilizacji rzymskiej rwnoznaczny by z bied i brakiem higieny, co sprzyjao rozwojowi chorb i
wyludnieniu,
- zmniejszenie liczby ludnoci powodowao z kolei jej wzbogacenie i dalej wzmocnienie fizyczne,
- odkrycie Ameryki i napyw zota do Europy uatwi rozwj handlu i gospodarki towarowo pieninej, co
pozwalao na oglne wzbogacenie ludnoci,
- odkrycie nowych ldw wzmaga ciekawo poznawcz i pragnienie poznawania wiata,
- mentalno i kultura ulegaj przemianom w wyniku upadku Konstantynopola (1453 r.) oraz wyparciu
Arabw z Hiszpanii (1492 r.) Arabowie dysponowali oryginalnymi dzieami staroytnych Grekw i
Hindusw, posiadali wiele rozwinitych szpitali, cho posiadali sab wiedz z zakresu anatomii (brak
sekcji zwok),
- zagodzeniu uleg stosunek do Boga, zaadaptowany z kultury egipskiej (posty, modlitwy, zasady ubioru),

- do szkolnictwa wyszego wprowadzono jzyk grecki (w Polsce nauczono greki a do okresu
midzywojennego wcznie),
- wynalezienie druku (1444 r.) umoliwio propagowanie ksig, zwaszcza Biblii zmienia si wobec tego
rola duchowiestwa, ktre nie byo ju od tej pory niezbdne do wyznawania wiary,
- zmienia si rwnie stosunek do religii, pojawiaj si inne wzorce ycia i interpretacje Biblii czowiek
stworzony przez Boga i noszcy jego pitno nie powinien nosi znamion brzydoty; czowiek nie skada si z
samych pynw, posiada w sobie czstk bosk zmienia to mentalno ludzk i przeobraa teologi
mistyczn w przyrodnicz (teozofi); do uwielbiania Boga nie jest potrzebne cierpienie rwnie dobrze
mona to osign przez podziwianie rzeczywistoci,
- artyci staraj si wic odtworzy przyrod w sposb fotograficzny tak te na drodze obserwacji powstaje
pierwszy atlas anatomii (Albrecht Drer), zawierajcy poprawny opis zmian w wygldzie dziecka od 1 do
15 roku ycia, a do ktrego malarze europejscy odwouj si do XVIII w. wcznie; na Dolnym lsku
podobnie prace prowadzi Wilman w Lubiu; od bahego studium trawy rozpoczyna si zainteresowanie
zielarstwem; dostrzega si denie do odtworzenia natury w sposb cakowity i detaliczny (obraz zajca
malowany przez okno) oraz utrwalenia na ptnie nastroju,
- Leonadro da Vinci jeden z czoowych przedstawicieli renesansu pracuje w zamku w Ambois; we
wsppracy z Delatorem tworzy na podstawie przeprowadzanych wasnorcznie sekcji zwok bardzo
dokadny atlas anatomii; na fresku ostatniej wieczerzy umieszcza Jezusa na tle przyrody, a twarze i nogi
uczniw wyraaj ich nastroje; da Vinci twierdzi, i tylko przedstawiajc nagie ciao mona odda
cakowicie jego psychik; w opracowanym przez siebie podrczniku anatomii zawiera dokadny opis
narzdu ruchu oraz porwnuje budow czowieka i zwierzt (pocztki anatomii porwnawczej, rozwinitej
w XIX w.),
- Micha Anio uywa wielkoci istoty ludzkiej w inny sposb ni Leonardo, skupiajc si na wywyszeniu
potgi czowieka w budowie ciaa rzebi wic ogromne postacie o rozwinitej muskulaturze; na obrazie
Stworzenie Adama wszystkie postacie malowane s nago; na prob papiea maluje fresk na sklepieniu
kaplicy sykstyskiej, przedstawiajcy sd ostateczny, gdzie Bg ukazany jest jako posta karzca, a Maryja
nie wywiera adnego agodzcego wpywu
- Wit Stwosz odzwierciedla w swoich pracach dzie powszedni mieszczan krakowskich; zaobserwowa
mona nastroje poszczeglnych osb adna twarz ma oznacza dobrego czowieka, za siepacz ma zeza
zbienego, wole i nos siodekowaty
- tendencja do dokadnego poznania wiata zaznacza si nie tylko w sztuce, ale rwnie w nauce; i tak
zaczynajcy sw karier od Wrocawia Mikoaj Kopernik (teolog, lekarz i astronom) zmieni stosunek ludzi
do wiata planet, publikujc w 1543 r. De revolutionibus orbium coelestium,
- Andreas Wesaliusz (ur. 31.12.1514 w Brukseli w rodzinie aptekarza) studiowa w Paryu klasyczn
anatomi Galena pod okiem anatoma Dubios; zarzuci nieskuteczno nauki przez teatry anatomiczne (od
XV w., np. na rynku w Krakowie) i zaproponowa sekcje prowadzone przez profesorw, ktrych rezultaty
miay by podstaw wykadanej wiedzy; sam przeprowadza wiele sekcji i w 1540 r. opublikowa 200
bdw anatomii Galena, za co Dubios chcia go wyrzuci; Wesaliusz przenis si do Padwy i pod
naciskiem odda si pod opiek krla Karola V; w 1543 r. (wwczas co dziao Kopernika) wyda najwiksze
dziao swojego ycia pierwszy w historii nowoytny atlas anatomii, zawierajcy ok. 700 drzeworytw
sporzdzonych przez Stefana von Kolkore postacie przedstawiane s w ruchu, dynamiczne, na tle
przyrody; na ostatnich rysunkach zauwaa si dysproporcje pomidzy poszczeglnymi elementami ciaa
by to wynik mierci pierwszego rysownik atlasu, ktrego nastpca by zdecydowanie mniej dokadny, a
rwnie mniej kunsztowny w oddawaniu ruchu na preparatach; Wesaliusz zmar w 1564 r.; we Wrocawiu
do dnia dzisiejszego zachowao si 2. wydanie atlasu z 1551 r.
Wykad 7 chirurgia od najdawniejszych czasw do XVIII w.
Wspczenie chirurgia ma szczeglne znaczenie w medycynie, cho na przestrzeni wiekw nie zawsze tak byo.
Greckie chirugos oznacza rkodzieo (cheir rka, ergos dziaanie). W najstarszych znanych cywilizacjach
chirurgia zajmowaa wane miejsce, pomimo i stanowia oddzielny rodzaj lecznictwa.
Najstarsz cywilizacj z rozwinita chirurgi by Egipt, gdzie osobna kasta kapanw ksztacia si w oparciu o
ksigi Thota. Na wysokim poziomie staa ginekologia i poonictwo potrafiono obraca pd w onie oraz
wykonywa cicie cesarskie za ycia matki. W zakresie okulistyki cigano zamy, operowano zeza i leczono
szereg innych schorze narzdu wzroku. Zamane koczyny usztywniano za pomoc kory nasczonej ywic.
W Indiach ksztacono si w oparciu o ksigi Haraki i Susruty, gdzie znale mona opis szeregu narzdzi
chirurgicznych. Hindusi nie znali dokadnie anatomii czowieka, nie przeprowadzano bowiem sekcji zwok, a co
najwyej moczono ciaa zmarych i zeskrobywano powoki ciaa. Pomimo to umiano wykonywa przetoki,
wyuszcza guzy, wypuszcza wod z przepuklin czy przeprowadza laparotomi. Na szerok skal rozwina
si chirurgii plastycznej, gdy kary za wykroczenia obejmoway obcinanie uszu lub nosa. Hinduscy lekarze

potrafili dopasowa do miejsca amputacji obc ko, poczym przeszczepi w to miejsce skr pobran z
przedramienia. Staroytne Indie uwaa si za kolebk chirurgii w dzisiejszych czasach przy stoach
chirurgicznych uywa si w niemal niezmienionej formie ostrych i tpych narzdzi hinduskich. Wyjtkowa jak
na czasy staroytne bya troska o kolor i smak podawanego lekarstwa. Uywano jady mii do rozgrzewania.
Hindusi to rwnie jedyna cywilizacja staroytna, w ktrej chirurgia bya jednoci z medycyn ogln
(twierdzono i lekarz bez wiedzy chirurgii to jak ptak bez jednego skrzyda).
Kolejnym etapem rozwoju bya Grecja. Hipokrates zapocztkowa oddzielenie medycyny od chirurgii.
Estetyczni filozofowie greccy nie lubowali si w przykrych zapachach i pytkich zajciach, tote twierdzili, i
aden szanujcy si lekarz nie powinien zajmowa si chirurgi. Od takich zabiegw byli w Grecji laparotomici
(zajmujcy si gwnie wydobywaniem kamieni) oraz chirurdzy (nacinanie ropni i podstawowe opatrunki). Z
drugiej strony sam Hipokrates pozostawi po sobie wiele dzie chirurgicznych, sztuka ta zatem nie bya mu obca,
nawet na wysokim poziomie (operacja guza sutka u kobiety). Szkoa aleksandryjska (III / II w. p. n. e.)
sporzdzia pierwsze w historii tablice anatomiczne bardzo proste i prymitywne, opisujce jedynie 4 narzdy.
Po raz pierwszy natomiast signito wgb ciaa ludzkiego (wiwisekcje).
Rzymski encyklopedysta Celsus szereg rozdziaw w swoich ksigach powici budowie ciaa ludzkiego.
Podczas wykopalisk w zasypanych pyem wulkanicznym Pompejach i Herkulanum odkryto cae zestawy
narzdzi chirurgicznych, wygldem przypominajcych indyjskie. Ogromn rol odegra Galen, sporzdzajc
najbardziej sensowny atlas anatomiczny i opisujc szereg szczegw budowy ciaa. Na tych podstawach
nastpcy wykonywali np. tracheotomi. Szerok wiedz dysponowali rwnie lekarze w armii Juliusza Cezara
tamowano krwotoki, amputowano koczyny i podwizywano naczynia. Wiedz ta przepada wraz z upadkiem
cesarstwa zachodnio-rzymskiego.
Chrzecijastwo wnioso zasad zajmowania si sabszymi, m. in. chorymi. We wczesnym redniowieczu
upowszechniaa si idea leczenia przez dwch braci Kosm i Damiana poniewa oferowali swe usugi za
darmo, zostali zamordowani przez pogask konkurencj; przypisywano im cudowne leczenie chorych. Wci
istniaa tsknota jeli nie za niemiertelnoci, to za cakowit sprawnoci (obraz na ktrym bracia przyszywaj
rannemu krlowi nog zmarego murzyna). Nauczania wiedzy chirurgicznej podjto si w szkole w Solerno (VII
XI w.) podlegaa ona jurysdykcji kocielnej, nauczali tam Arabowie, ydzi, kobiety, przedstawiciele niemal
wszystkich religii. Chirurgia bya tam stale normalnym przedmiotem wykadowym, podczas gdy na innych
uczelniach od X w. zaprzestano jej nauczania (by moe wzorem Hipokratesa). Na synodzie loretaskim w
1215 r. papiestwo zakazao duchowiestwu zajmowanie si chirurgi i poonictwem (prowadzio to do
bogacenia si i zewiecczenia).
Od redniowiecza datuje si wyrane wyksztacenie zawodu chirurga czyli cyrulika (od cirrus pukiel wosw,
cirurgicus wdrowiec przynoszcy ulg w cierpieniu). redniowieczni chirurdzy nacinali ropnie, nastawiali
zamania, puszczali krew czy wyrywali zby. Czsto przemieszczali si na bazary, gdzie mogli oferowa swoje
usugi. Wbrew nazwie balwierze, czyli golibrody, nie zajmowali si wycznie czynnociami fryzjerskimi, lecz
penili funkcje podobne do chirurgw. aziewnicy z kolei wykonywali te same zabiegi co cyrulicy, tyle e
najczciej w aniach. W wojsku pruskim zrczniejszych onierzy przeksztacano we fryzjerw, ktrzy
najprawdopodobniej czsto zacinali klientw, zapoznawali si bowiem z zasadami zakadania opatrunkw tak
powstaa grupa felczerw (XVIII w.) po ukoczeniu suby pracowali dla cywilw jako p-lekarze. Zupenie
innego znaczenia nabrao sowo felczer po II wojnie wiatowej okrelano w ten sposb nie do koca
wyksztaconych lekarzy, np. studentw wyrzuconych z uczelni, posiadajcych jednak wiedz medyczn. W
Europie zachodniej cyrulicy zaczli tworzy cechy kady posiada swoje godo i piecz. Kady czonek cechu
posiada swj gabinet oraz ksztaci uczniw, ktrzy po odbyciu kursu otrzymywali specjalne zawiadczenie.
W XIII w. w Paryu poczono kilka cechw cyrulikw w jedno Bractwo im. w. Kosmy i Damiana, ktre
zaoyo pierwsz w Europie szko chirurgiczn z picioletnim programem nauczania (Kolegium Kosmy i
Damiana). Pod koniec XIV w. we Francji wydano pierwszy podrcznik chirurgii pt. Chirurgia magna.
Pewnym przeomem bya anatomia Leonarda da Vinci oraz atlas anatomii prawidowej Wesaliusza pt. De
humani corporis fabrica liberi septem umoliwiy one prace przede wszystkim chirurgw. Pewne znaczenie
miay rwnie prace Paracelsusa, ktry stosowa rodki oszaamiajce, umoliwiajce gbsze operacje
chirurgiczne.
Wynalezienie prochu postawio chirurgi wobec problemu opracowania nowego sposobu leczenia. Tradycyjna
metoda przez zalewanie ran gorcym olejem nie bya bowiem szczytem marze. Rewolucji leczenia przyrannego
dokona Ambroy Par gdy opatrywa rannych onierzy zabrako mu oleju, tote ze wstydem przewiza rany
tylko jaowymi opatrunkami; po kilku dniach stwierdzi i le opatrzone rany w istocie goj si szybciej i s
mniej podatne na zapalenia. Ponadto Par skonstruowa protez nogi, opracowa i opisa metod podwizywania
naczy przy amputacji oraz cay szereg innych zabiegw. Zosta za to czonkiem Bractwa oraz powoano go do
katedry Kolegium Kosmy i Damiana.
W 1731 r. powoano pierwsz Krlewsk Akademi Chirurgiczn, a w 1743 r. zrwnano j w prawach z
wydziaem lekarskim uniwersytetu. W XVIII w. powsta szereg szk z bardzo rozbudowanym programem
nauczania, zawierajcym m. in. filozofi i logik (np. w Brukseli 2 lata nauk wstpnych oaz 3 lata samej

chirurgii). W 1777 r. powsta we Wrocawiu zakad anatomiczny przy Szpitalu Wszystkich witych (jeden z
najstarszych we Wrocawiu obecny Szpital im. Babiskiego). Z czasem podobne powstay we wszystkich
wikszych miastach. Gdy w wyniku rozbiorw Galicja wesza do Austrii, znalaz si tam rwnie Lww, objty
dziki temu reform. Utworzono tam 3-letni szko medyko-chirurgiczn, dajc prawa chirurga i poonika,
gdzie nauczano anatomii, podstaw fizyki, farmakologii oraz podstaw medycyny. Aby mc studiowa, naleao
zda egzamin z czytania i pisania po acinie oraz przedstawi potwierdzenie odbycia rocznej praktyki u cyrulika
lub 2-letniej u rzenika. Poziom wiedzy absolwentw nie by jednak najwyszy. Na 50-tysicze miasto takie jak
wwczas Wrocaw, przypadao 7 10 chirurgw, dlatego powodzeniem cieszyy si bardziej dostpne usugi
cyrulikw. Okres rozdziau chirurgii i medycyny zakoczy si w 1863 r., kiedy na mocy reformy wiedeskiej
zlikwidowano szkoy medyko-chirurgiczne, a chirurgia wczona zostaa do wyksztacenia uniwersyteckiego.
We Francji podobnego przyczenia dokonano w wyniku rewolucji buruazyjnej.
Wykad 8 wiedeski model ksztacenia medycznego i jego oddziaywanie na nauk polsk
Szkoa paryska, do ktrej uczszcza Wesaliusz, a do XVIII w. wykadaa o oparciu o dziea staroytne
(Hipokrates, Celsus, Galen). Wiedza anatomiczna przyswajana bya pamiciowo, a sekcje miay charakter
teatralny (przedstawienia anatomiczne). Jeszcze na pocztku XIX w. w prowincjonalnych uniwersytetach
przedrukowywano anatomi Galena i podawano j jako obowizujc bez wikszego zastanowienia. Ambitniejsi
wykadowcy przenosili nacisk na dziea Wesaliusza oraz indywidualne prowadzenie przez studentw sekcji. Od
wieku XVII zauwaa si stopniowe przechodzenie od czystej teorii (nauka przez powtarzanie fragmentw dziea
po profesorze) do powizania teorii z praktyk. W 2 p. XVII w. rozwija si szkolnictwo z ukierunkowanym
programem nauczania, ustalanym przez kolegia.
Na pierwsze miejsce wysuna si pod tym wzgldem szkoa holenderska gwnie uniwersytet w Lejdzie.
Gwnym reformatorem sta si Herman Boerhaave zaproponowa rozpoczcie nauki medycyny od 2 lat
studiowania filozofii, po czym dominowa miay zajcia praktyczne. Przypisuje si mu wprowadzenie na
uniwersytety ek z pacjentami w ten sposb powstaa pierwsza klinika (od gr. kline ko). Na potrzeby
uniwersytety lejdejskiego ufundowano wpierw 5, a nastpnie 12 ek nauka polegaa na obserwacji, zbieraniu
informacji i wyciganiu wnioskw. Od tamtej pory zajcia medyczne prowadzi si podwjnie teoretycznie i
praktycznie.
W szkole lejdejskiej pojawi si katolicki Austriak Gerhard van Svieten, ale nie czu si tam najlepiej.
Zdecydowa wrci do Wiednia, gdzie panowaa wwczas Maria Teresa, monarchini owiecona. Dziki
przeniesieniu modelu holenderskiego do Austrii dokonaa si szeroko zakrojona reforma ksztacenia lekarskiego
(Boerhaave, van Svieten tzw. starsza szkoa wiedeska). Przygotowanie projektu powierzono van Svietenowi,
ktry zaproponowa rozdzia ksztacenia medycznego na dwa typy szk. Szkoy medyko-chirurgiczne ksztaciy
w systemie 3-letnim, przeznaczone byy dla lekarzy niszego rzdu i daway uprawnienia cyrulickie oraz
poonicze. Z kolei wydziay lekarskie uniwersytetw (wpierw wiedeskiego, a nastpnie take krakowskiego)
suyy ksztaceniu penoprawnych lekarzy. Zrezygnowano tu z nauki filozofii, pocztkowe ksztacenie oglne
opierao si m. in. o wiedeski ogrd botaniczny (uprawa rolin leczniczych i rozwj laboratoriw
chemicznych), a anatomia prawidowa wykadana bya teoretycznie i dodatkowo utworzono prosektorium. W
drugiej czci studiw ksztacono si w zakresie przedmiotw klinicznych, przede wszystkim poprzez stay
kontakt z pacjentem. W XVIII w. coraz wyraniej dostrzegano rozlego wiedzy medycznej reformy w takich
warunkach miay ogromn wag. W ramach reformy sanitarnej zakazano chowania zmarych w miecie
(redniowieczne cmentarze znajdoway si w obrbie miast). Wprowadzono kontrol targowisk i nakazano
sprztanie rynkw, gdzie odbywa si targ (wczeniej po takiej imprezie pozostawaa kilkumetrowa gra gnoju).
Pierwsze zapisy dotyczce higieny ukazay si za panowania Fryderyka II w latach 1770-1772. W 1804 r. na
Uniwersytecie Wiedeskim wprowadzono rygorystyczn dyscyplin ksztacenia, m. in. cotygodniowe kolokwia
oraz cis kontrol ycia osobistego kady student musia posiada zawiadczenie od profesorw o
waciwym prowadzeniu moralnym, profesorowie z kolei musieli posiada podobny dokument od wadz miasta.
W efekcie doprowadzio to do upadku ycia akademickiego (podobnie jak brak wolnego mylenia hamowa
Spart) lata 30. XIX w.
W 1833 r. odstpiono od rygoryzmu kontrolnego oraz rozpoczto badania anatomopatologiczne (Rot Toski,
Dietl, Scheda tzw. modsza szkoa wiedeska). Zaczto porwnywa zmiany obserwowane przy
poszczeglnych chorobach ze zmianami ujawnionymi podczas sekcji zwok chorych. Pozwolio to m. in. na
odstpienie od starych i nieskutecznych sposobw terapeutycznych, np. upustw krwi zalecanych przez
Brussais. Sam Dietl napisa prac Przeciw upustom krwi i opublikowa j we Francji. Ponadto dowodzi, jak
wana jest profilaktyka oraz moliwoci leczenia przez natur. Prby leczenia wodnego i klimatycznego
zapocztkoway rozwj balneologii, take na ziemiach polskich. Pewien chop spod Lwwka zaproponowa
ywienie kasz i woda mineraln, korzystanie z zimnych kpieli oraz codzienny poranny bieg po trawie, co
okazao si korzystne dla zdrowia (pocztki argoturystyki). Ponadto stwierdzono, i lepsze efekty daje
opryskiwanie ciaa kropelkami ni cakowite zanurzanie si w nieruchomej wodzie (zauway to Priessnitz

std prysznic). Oglnie na podstawie modszej szkoy wiedeskiej rozwino si wodolecznictwo (m. in.
Kratz), a pniej sanatoria. Ponadto od czasw szkoy anatomopatologicznej do dzi niewiele zmienio si w
modelu ksztacenia medycznego.
Rwnie w Rosji mia miejsce szereg reform, gwnie dziki Piotrowi Wielkiemu. Zaliczamy tu: cicie brd
bojarom, budow ani fiskich (cotygodniowe kpiele, dlatego wiele epidemii omijao Rosj), a take po raz
pierwszy w Europie nakaz ludzkiego traktowania niepenosprawnych. W Europie zachodniej bowiem osoby
zdeformowane okrelane byy jako monstrum, uwaane za psychicznie chorych i woone po targowiskach dla
widoku (np. we Woszech). Z kolei np. bliniaki syjamskie uwaano albo za dzieci samego szatana albo co
najmniej bardzo grzesznej matki. Piotr wieli natomiast odnis si do problemu bardzo humanitarnie,
zorganizowa pierwsza w historii szko dla karw, w ktrej mieli uczy si rzemiosa oraz nakaza traktowanie
ich na rwni ze zdrowymi ludmi. Sam monarcha skoczy kurs anatomii w Lejdzie i zaoy placwk bada
anatomicznych. Sprowadzony przez niego uczony holenderski Prist sporzdzi kilka tysicy preparatw w
specjalnym pynie (ciko do dzi stwierdzi z czego i jak sporzdzonym), z ktrych niektre przetrway i
zachoway trwae barwy do czasw wspczesnych. Pracujca wraz z ojcem crka, Rachela, przygotowaa
preparaty od strony artystycznej (a artyzm ten podziwiany jest do dzi). Piotr zakupi ponadto ok. tysica
preparatw, wartych cznie tyle co okrt wojenny i wybudowa dla nich specjalne miejsce Muzeum
Medycyny Wojskowej w Petersburgu. Prawdopodobnie kilka z nich przywiz do Polski Adam Czartoryski, ale
zostay zniszczone podczas wojny polsko bolszewickiej.
Reforma w Polsce dokonywaa si gwnie za spraw Hugona Kotaja i Komisji Edukacji Narodowej
(Wanturski). Wprowadzono zasady niemal pokrywajce si z zaoeniami reformy van Svietena. Pierwsze
sekcje w Krakowie przeprowadza Czerniawski. Niestety w wyniku rozbiorw idee reformy zostay
zaprzepaszczone. Reforma van Svietena dotara do Krakowa po wczaniu Galicji do monarchii austro
wgierskiej. Utworzono szereg szk medyko-chirurgicznych Lww do 1863 r., Praga. Woojec, Grotz.
Wykad 9 chirurgia i medycyna na przeomie XIX / XX w.
Chirurgia zawsze kojarzya si pacjentom z ogromnym blem i strachem operacje przeprowadzane byy bez
znieczulenia i pocztkowo na rodku kocioa. Niosa jednak ze sob wielk nadziej, co wida na jednym ze
redniowiecznych obrazw: lekarze przyszywaj nog zmarego murzyna chrzecijaskiemu krlowi, ktry
utraci wasn w wyniku gangreny (V w.). Widoczna jest tu z jednej strony tsknota do coraz wikszych
osigni medycyny naprawczej, z drugiej za rwno wszystkich ludzi wobec religii chrzecijaskiej. Nie
wszyscy oczywicie wierzyli w moliwoci medycyny, co dobrze ilustruje obraz Hieronima Boscha
przedstawiajcy leczenie gupoty przez operacyjne wycicie fragmentu gowy.
Wiara w osignicia medycyny znacznie wzrosa w XVII XVIII w., rwnolegle zreszt ze stawianymi jej
wymaganiami. Odzwierciedlao si to rwnie wrd filozofw, lokalizujcych dusz na przemian to w mzgu,
to w sercu. Przedstawiciel wieku rozumu (XVII) Wolter dziaa gwnie we Francji, by encyklopedyst
(powtrzenie zamiowa staroytnych), zwalcza dualizm jednostkowy (odnoszcy si do kadego czowieka),
ale nie by ateist (porwna wiat do zegara, a nie istnieje zegar bez zegarmistrza odniesienie do siy
sprawczej). Najbardziej zwizana z medycyn bya filozofia Lamatrie porwna on czowieka do maszyny i po
raz pierwszy wskaza na zjawisko jego zalenoci od organizmu (najwikszy mocarz z chorob jednego narzdu
jest bezsilny). Ponadto zwrci uwag na wzajemn zaleno somatyki i psychiki, odwoujc si do pogldw
poprzednich epok (Hipokates, Leonardo da Vinci). J. J. Rousseau zwrci uwag na filozofi spoeczn oraz
istot wychowania dziecka. Rwnie istotne byy osignicia racjonalizmu (G. W. Leibnitz), teorii poznania
(J. Locke), filozofii przyrody (J. Newton), materializmu (K. Darwin), pozytywizmu (A. Comte) i wielu innych
kierunkw mylenia. Dziki temu bowiem wiek rozumu stworzy podstawy do zmian w medycynie, przekonujc
i przedmiotem poznania naukowego powinny by fakty i dowiadczenia oraz istniejce midzy nimi relacje, a
probierzem prawdy jest wanie jej zgodno z faktami. Jednoczenie by to jeden z najgorzej postrzeganych
przez koci okresw w historii.
Jednym z przeomowych momentw w historii medycyny byo stworzenie nowoczesnej narzdowej teorii
choroby. Jej autor G. Morgagni opar si o porwnania midzy zmianami anatomicznymi a objawami
fizjologicznymi. Opisa ponadto zwizek objaww zewntrznych chorb wtroby (plamy na twarzy) ze
zmianami wewntrznymi.
Odwiecznym problemem chirurgii by bl, wiadomo i napicie mini pacjenta w trakcie wykonywania
zabiegu. Od staroytnoci stosowano w tym celu alkohol, rne alkaloidy rolinne (opium) oraz upusty krwi,
efekt by jednak rny i bardzo zmienny. Stao si oczywiste, i rozwj cywilizowanej chirurgii i
przeprowadzanie skutecznych operacji nie byy moliwe bez odkrycia rodkw znieczulenia oglnego. Od
XVI w. znane byy znieczulajce waciwoci eteru etylowego, z niewiadomego jednak powodu nie by on na
szerok skal wykorzystywany a do 1790 r., kiedy przypomnia o nim londyski aptekarz Frabenius. W 1799 r.
H. Davy i H. Walls zastosowali do tego celu podtlenek azotu; uywano go pniej jako gazu rozweselajcego w
gabinetach stomatologicznych, obecnie jednak zosta wycofany. W 1846 r. W. Morton przeprowadzi udane

znieczulenie oglne podajc pacjentowi mieszank gazow przez mask. Rok pniej J. Simpson wykorzysta
chloroform jako rodek znieczulajcy przy porodzie krlowej Anglii, po czym zaczto stosowa go w
wikszoci pastw europejskich (g. Anglia, Francja i Niemcy).
A do poowy XIX w. nie przewizywano wikszej wagi do oglnych zasad higieny, co byo powodem
ogromnej liczby zakae szpitalnych i zwizanych z tym zgonw. Pierwszym istotnym krokiem w mikrobiologii
byo skonstruowanie przez Levenhooka, holenderskiego szlifierza diamentw, mikroskopu. Wynalazek ten nie
by jednak jeszcze w stanie zmieni pogldw na rol warunkw sanitarnych w sukcesie zabiegw. Dopiero w
latach 1847- 61 I. Semmelweis zastanawia si nad problemem wysokiej miertelnoci rodzcych matek, po
czym doszed do wniosku, i winni s tu odbierajcy pord studenci, ktrzy nie myj rk po wykonywaniu sekcji
w prosektorium. Semmelweis stwierdzi, i uczniowie przenosz na rkach co, co nazwa jadem trupim i zgosi
propozycj zarzdzenia obowizku mycia rk. Jednak grono lekarskie nie byo w stanie zaakceptowa takiego
odkrycia i pioniera zwolniono z pracy. Drugim istotnym osigniciem byy prace L. Pasteura w latach 1855-65
wykaza on bowiem istnienie bakterii odpowiedzialnych za fermentacj i gnicie, przez co obali zapocztkowan
przez Arystotelesa teori samordztwa oraz koncepcj zakae przez miazmaty. Ostatecznie w 1876 r. J. Lister
odnis odkryte przez Pasteura zjawisko do medycyny i wywnioskowa, i przyczyn ropienia ran s
drobnoustroje przenoszce si z powietrzem. Wprowadzi zatem rozpylanie kwasu karbolowego w sali
operacyjnej oraz obowizek wyjaawiania narzdzi, nici, pola operacyjnego i rk chirurgw przed operacj.
Wraz z rozwojem techniki wprowadzono wyparzanie narzdzi, co umoliwio konstrukcj autoklaww i puszek
sterylizacyjnych. W ten sposb powstaa aseptyka, czyli nauka o zapobieganiu zakaeniom.
Rwnie istotnym problemem jak znieczulenie i sterylno byo opanowanie utraty krwi podczas zabiegu. Od
staroytnoci stosowano takie metody jak przyeganie gorcym elazem czy podwizywanie naczy (Galen,
szkoa aleksandryjska). A. Pare jako pierwszy zastosowa opaski uciskowe. Jednak dopiero w 1868 r.
jednoczenie J. Pean w Paryu i E. Koeberle w Strasburgu zastosowali kleszcze hemostatyczne z prostym
urzdzeniem zastrzykowym. W 1881 r. A. Laudarer uzupeni cz utraconej krwi przez podanie
fizjologicznego roztworu soli kuchennej.
Po dokonaniu powyszych odkry datuje si gwatowny rozwj chirurgii (2 p. XIX w i przede wszystkim
XX w.). Duym problemem byy operacje odka, np. z powodu nowotworw skutecznie dokonali tego
niezalenie: T. Billroth (Wiede, 1881 r.), L. Rydgier (Lww, 1880 r.) i J. Pean (1879 r.). Dokonano pierwszych
udanych zabiegw: wycicia odwiernika odka z powodu raka, wycicia pcherzyka ciowego z powodu
kamicy, usunicia wyrostka robaczkowego oraz zlikwidowania przepukliny. W 1877 r. V. Czerny usun
zmieniony nowotworowo fragment przeyku, a w 1886 r. Mikulicz Radecki (wynalazca gastroskopu) wykona
identyczn operacj, uzupeniajc ubytek przeszczepem ze skry operowanego. Powanym problemem byo
wykonywanie otwartych operacji na klatce piersiowej (z powodu zapadania si puc). Billroth stwierdzi nawet
i chirurg ktry odwaa si operowa serce nie moe liczy na szacunek kolegw. Wbrew temu
pesymistycznemu wyrokowi, jeden z uczniw Radeckiego skonstruowa dziaajcy aparat podcinieniowy.
Wykad 10 spekulacyjne teorie medyczne XVII i XVIII w.
Teorie paramedyczne powstaway od czasw prehistorycznych wskutek niezrozumienia zjawisk przyrody. Od

staroytnoci prbowano stosowa leczenie objawowe np. spekulacyjna teoria humoralna czy solidarna nie
zdawao ono jednak egzaminw. Wiele postaci na przestrzeni dziejw przyjmoway rwnie pogldy
witalistyczne np. samodzielne zdrowienie organizmu (Hipokrates) czy zarzdzanie chemi organizmu przez
inteligentny twr Archeusza (Paracelsus). O powstaniu nowoytnej medycyny mona mwi od czasw
Wesaliusza, bowiem dopiero poznanie anatomii czowieka umoliwio rozwj gruntownej wiedzy medycznej.
Odkrycia w zakresie nauk przyrodniczych spowodoway rozdwik pomidzy ludmi prostymi a
wyksztaconymi, czyli w rzeczywistoci midzy intelektualistami a reszta spoeczestwa. Rozdwik ten
powiksza si zreszt z kadym wiekiem, a przecitny czowiek widzc nieskuteczno medycyny szuka
rozwiza innymi sposobami. W ten sposb powstay teorie pseudonaukowe, spekulacyjne, paramedyczne,
przyjte z duym entuzjazmem i pomimo ogromnego postpu stosowane do dzi.
Autorem jednej z nich by John Brown, lekarz z poredniego uniwersytetu szkockiego. Wykorzysta on
zapocztkowan przez metodykw koncepcj leczenie szybkiego, atwego i przyjemnego (cito, tuto et iucundae).
Na tej podstawie stwierdzi, i organizm dziaa zgodnie z teori bodcw (powtrzenie teorii solidarnej pory w
ciele czowieka). Nie ma ludzi cakowicie zdrowych, a badanie organizmu jest pozbawione celu. Choroba
organizmu moe wynika z rozlunienia lub spicia. W pierwszym przypadku naleao spoywa pokarmy
pobudzajce (pieprz, pimo, kamfora, niewielkie iloci trucizn, duo opium i alkoholu), w drugim za rodki
uspokajajce (kpiele, zioa, upusty krwi, rodki napotne, wymiotne i przeczyszczajce, ciepe okady,
ograniczenie poywienia, mae iloci alkoholu). W 1780 r. opublikowa swe twierdzenia w Elementa
medicinae, po czym brownizm rozprzestrzenia si ju szybko. Sam Brown zmar wskutek zalecanej terapii z
powodu naogw.

W Polsce propagatorem teorii Browna by Piotr Frank pochodzcy z Wiednia, a sprowadzony przez Adama
Czartoryskiego do Wilna w celu edukacji medycznej. Wycofa si on jednak i przyzna do bdw goszonej
teorii. Prace ojca kontynuowa syn Jan Jzef Frank.
Inn koncepcj przedstawi Jzef Wiktor Brussais, lekarz francuski, posiadajcy w przeciwiestwie do Browna
solidne wyksztacenie medyczne. Pracowa jako lekarz wojskowy, tote wikszo chorb wiza z
zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego (sekcje wykazyway, i zgon nastpowa wskutek zapalenia jelit
lub odka). Poniewa stan zapalny uznawano za schorzenie steniczne, rodkiem zaradczym miay by upusty
krwi przez przystawianie pijawek lub otwarcie y. Pijawki przykadano do brzucha lub w pobliu staww
objtych procesem zapalnym. Przeciwnicy okrelali teorie Brussais jako wampiryzm oraz artowali i Francja
stracia przez nie wicej krwi ni przez rewolucj buruazyjn. Metoda ta jednak bardzo si rozpowszechnia i
stosowano j w Europie a do 2 p. XIX w., po czyn zarzucono j gwnie dziki pracom modszej szkoy
wiedeskiej (a zwaszcza Dietla Przeciw upustom krwi). Terapie takie tylko niepotrzebnie osabiay
pacjentw, dlatego pojawio si zapotrzebowanie na rodki agodniejsze.
Na taki grunt trafiy teorie szwajcarskiego lekarza Samuela Friedrcha Hahnemanna. Po zdobyciu zawodu
lekarza popad on w nihilizm terapeutyczny i straci zaufanie do tradycyjnej medycyny, szukajc nowych metod.
Pracujc przy pakowaniu chininy stwierdzi i nadmiar leku moe wywoa objawy podobne jak choroba,
przeciwko ktrej w lek jest skierowany. Postulowa zatem zastpienie tradycyjnego dobierania terapii na
zasadzie przeciwiestw (contraria contraru curantur) przez leczenie podobnego podobnym (similia
similibus curantur). W ten sposb powstaa homeopatia (homis podobny, patia choroba). Zdrowia miao
zalee od swoistej wewntrznej siy yciowej czowieka, zatem poznanie jego ciaa i ksztacenie medyczne jest
bezcelowe. Przy odpowiednim stymulowaniu psychiki jednostka jest w stanie wyleczy si sama. W leczeniu
naleao stosowa rodki naturalne w bardzo niewielkich ilociach:
- rolinne rumianek, dziurawiec, wilcza jagoda,
- zwierzce czerwone mrwki, pszczoy, wtroba dzikiej kaczki, wtroba krlika, jad wa,
- mineralne biay fosfor, zoto, selen, kwas azotowy, siarka, cyjanek rtci,
- chorobowe ropa, plwocina, krew, mocz
Szczypt ktrego z zalecanych skadnikw zalewano 100 g spirytusu, po czym z otrzymanego roztworu
odmierzano jedn kropl i czono z 99 kroplami alkoholu i tak kilkakrotnie. Istotnym procesem w produkcji
leku byo jego potrzsanie, podczas ktrego rozpuszczalnik nabiera informacji o rozpuszczanej substancji.
Metod t stosuj do dzi firmy farmaceutyczne w oparciu o pseudonaukow teori pamici wody. Vierchof
artowa i homeopatyczne rozcieczanie substancji aktywnych mona porwna do wlania kufla piwa do
niemieckiej rzeki Szprewy i oczekiwania na jego smak przy ujciu rzeki do Batyku.
Franc Antoni Mesmer urodzi si nad J. Bodeskim, studiowa filozofi, teologi i medycyn. W czasie jego
ycia odkryto eter i elektryczno, co okazao si mie wielki wpyw na modego badacza. Prbowa on bowiem
poczy nowo odkryte zjawiska ze staroytn metalo- i magnesoterapi. Stwierdzi, i czowiek posiada si
witaln w postaci fluidw, ktre przenikaj wszystkie istoty na ziemi i oddziauj na narzdy wewntrzne
czowieka podobnie jak pole magnetyczne. Doczy do tego element wiary w leczenie dotykiem i powsta
mesmeryzm. Pierwszych swoich pacjentw Mesmer obkada namagnesowanymi sztabkami i twierdzi, e
zdrowieli. Nastpnie leczy osobicie przez dotykanie rkami i strzepywanie passusw. Ostatecznie mesmeryzm
wyewoluowa do seansw magnetycznych, gdzie lecznicza energia miaa by przekazywana przez dotyk rk.
Dzi pogld ten wystpuje w formie zmodyfikowanej jako ga bioenergoterapii (Kaszpirowski rce ktre
lecz). Zabiegi medycyny alternatywnej uznaje si za szkodliwe, gdy wybierajc je ludzie porzucaj leczenie
konwencjonalne, czsto o wiele bardziej skuteczne.
Wykad 11 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (1) Krakw i Wilno
Ksztatowanie nauki i kultury narodu polskiego skupiao si w orodkach miejskich, spord ktrych naley
wymieni: Krakw, Wilno, Lww, Warszaw i Pozna. Bardzo rozmaicie przedstawiao si zagadnienie
przynalenoci tych miast do pastwa polskiego Wrocaw przez 700 lat nalea do Niemiec, po II wojnie
wiatowej Wilno znalazo si w granicach Litwy, a Lww ZSRR (dzisiaj Ukraina) itd.
W Krakowie powstao Studium Generale Cracoviencie zaoone przez grup intelektualistw ksztaccych si w
Padwie i finansowane przez zyski z okolicznych kopalni soli (Akademia Krakowska, 12 V 1364 r.). W 1400 r.
przeprowadzono pierwsz reorganizacj finansowan przez Wadysawa Jagie, std okrelenie Uniwersytet
Jagielloski. Do 1500 r. na uniwersytecie studiowao ok. 500 scholarw i przebywao 10 15 profesorw. W
1 p. XVI w. studiowao kilku studentw z Jeleniej Gry. Wwczas te (1528 r.) zaoono kilka niemal
specjalistycznych szpitali dla umysowo chorych (3. w Europie), dla cierpicych na choroby weneryczne oraz
dla zapowietrzonych (chorych na choroby zakane). W 1553 r. wydzia lekarski UJ obj bezpatn opiek
kopalni soli w Wieliczce (pierwsza zorganizowana opieka spoeczna). W okresie pnoredniowiecznym i
renesansowym ksztacio si tu wielu znanych badaczy, m. in.: Maciej Miechowita (w 1493 r. odnotowa ki w
Krakowie, dziki czemu wiemy, i nie przyniesiono jej z Ameryki), Mikoaj Kopernik, Jzef Stru (jako

pierwszy napisa traktat O ttnie, wyda rozpraw O fizjologii serca i naczyniac krwiononych) czy
Wojciech Oczko (lekarz krlewski, opisa Cieplice jako zdrojowisko, wyda dzieo o chorobach wenerycznych
Przymiot albo niemoc dworska). Dziaali tu take: Szymon Cyreniusz (1613 r. autor najstarszego w Polsce
zielnika) oraz Sebastian Petrycy (autor traktatu o kile). W 1773 r. uniwersytet objty zosta reformami Komisji
Edukacji Narodowej z polecenia Hugona Kotaja reform ksztacenia medycznego opracowa Andrzej
Badurski (podobnie jak van Svieten w Wiedniu). Nauka medycyny miaa trwa 5 lat, z czego 3 lata to
przedmioty teoretyczne (biologia, fizyka, chemia, anatomia, filozofia, botanika w nowo zaoonym ogrodzie
botanicznym), a 2 nauka praktyczna przez kontakt z pacjentem. Powstaa pierwsza klinika z 5 ufundowanymi
kami. Kontakt z pacjentem traktowano jako czas nabywania wanych umiejtnoci praktycznych, dziki
czemu czynnoci medyczne staway si cile terapeutyczne, pozbawione dodatkowej filozofii. Rafa
Czerniakowski zaoy pierwszy teatr anatomiczny i rozpocz w nich sekcje, cho nie prowadzi jeszcze
anatomii patologicznej. Do grona anatomopatologw krakowskich naleeli natomiast: Ludwik Bierkowski
(mumifikacja elementw ciaa ludzkiego) oraz Jzef Dietl (czasowy prezydent Krakowa, skanalizowa miasto,
zaoy Przegld lekarski oraz Krakowskie Towarzystwo Lekarskie, przez kilka lat nie prowadzi zaj z
powodu nie wykadania w jzyku niemieckim, napisa Przeciw upustom krwi, w duchu profilaktyki rozwin
szereg orodkw balneologicznych i klimatologicznych). Henryk Jordan zasyn z zakadania ogrdkw
miejskich; ten pedagog, pediatra i lekarz spoecznik jako jeden z pierwszych zauway i dzieci choruj przez
brak ruchu i zanieczyszczenie powietrza, przede wszystkim w miastach. Podobn dziaalno Wadysaw
Biegaski rozwin w odzi i w Czstochowie. Napoleon Cybulski zasyn jako endokrynolog. Odon Bujwid z
kolei pracowa jako bakteriolog na tyfusem i szczepionk przeciw durowi brzusznemu; za odmwienie
wsppracy z Niemcami podczas II wojny wiatowej zosta zesany do obozu koncentracyjnego. Nauka
medycyny w Krakowie trwaa nieprzerwanie od czasu zaoenia do dzi, nawet pomimo wojen i rozbiorw.
Innym istotnym orodkiem ksztacenia byo Wilno. W 1578 r. powstao tam kolegium ufundowane przez Stefana
Batorego (nosio jego imi a do II wojny wiatowej), a od 1781 r. funkcjonowa wydzia lekarski.
Organizatorem kolegium medycznego by Stefan Birsio, sprowadzony przez Radziwiw z Woch do
Niewiea; wykona on rwnie pierwsz operacj usunicia wyrostka. Francuz Jan Emanuel Gilbert dziaa na
terenie Grodna, gdzie jako pierwszy zaoy szko medyczn. Gdy w 1804 r. Piotr Frank musia opuci
Wiede, w drodze do Petersburga chwilowo zabawi w Wilnie. Pozosta tu natomiast jego syn Jan Jzef Frank,
ktry zorganizowa szkolnictwo medyczne, opracowa program ksztacenia (w ramach ktrego studenci
zajmowali si ludnoci miejsk) oraz zasady etyki, wsppracowa z Wolfem w zakresie farmacji, zaoy
pierwszy szpital pooniczy i obj poonice opiek lekarsk, zakupi akademik w ktrym studenci mogli
mieszka za darmo, wprowadzi prace kocowe (tzw. doktorskie) dla studentw, przez co zapocztkowa
badania naukowe w postaci prac kazuistycznych (opis pojedynczego przypadku hospitalizacji pacjenta). wietny
chirurg Wacaw Pelikan w pochodzi ze wsi Pelikany niedaleko Bracawia. Po studiach przenis si do pracy na
uniwersytet, gdzie zasyn modernizujc prowadzenie operacji (1. p XIX w.). Wspomniany zosta w III cz.
Dziadw A. Mickiewicza za rozwizanie organizacji filaretw. Po 1830 r. popad w nieask u mieszczan, a
jego postawa w czasie represji wykluczya go z towarzystwa. Nastpnie obj pozycj w Petersburgu, lecz z
niewiadomych wzgldw popad w nieask cara. Po powrocie do Wilna zmar biedny i odrzucony w Bracawiu.
Ksztacenie w orodku wileskim traci cigo w latach 1830-1919 (pozostay funkcjonujce szkoy
chirurgiczne), aby w 1939 r. odnowi si w granicach Litwy.
Wykad 12 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (2) Lww
Spord dwch wymienionych orodek lwowski ma zdecydowanie dusz tradycj. Akt fundacyjny
uniwersytetu powstaa w 1661 r. za spraw Jana Kazimierza. Do zaoenia uczelni jednak nie doszo, poniewa
Akademia Krakowska i Akademia Zamojska przeciwstawiy si powstajcej konkurencji. W takiej sytuacji
powstao kolegium jezuickie z nauk medycyny, nie wydajce jednak uprawnie lekarskich (w pewnym sensie
sztuka dla sztuki). W 1773 r. utworzono szko chirurgw tzw. studium lekarskie w ramach reformy
przeprowadzonej przez starsz szko wiedesk (Lww nalea wwczas do monarchii austriackiej). Pierwszy
wydzia lekarski powsta w 1784 r. w ramach tzw. Uniwersytetu Jzefiskiego (za panowania Jzefa II), lecz
dziaa tylko do 1805 r., kiedy to w ramach oszczdnoci doczono go do Krakowa. W miejsce wydziau
lekarskiego rozszerzono studium medyczne na medyko-chirurgiczne, funkcjonujce a do 1870 r. (poczenie
chirurgii z medycyn). Nauka nie staa tam jednak na najwyszym poziomie w zachowanych dokumentach
szkoy mona odnale informacje o dostosowaniu nauki w studium do moliwoci umysowych suchaczy.
Studium nie korzystao rwnie za wiele z dorobku Wesaliusza. Od 1863 r. miaa miejsce repolonizacja w
zakresie jzyka urzdowego, a w samym Lwowie dziaa sejm krajowy odpowiedzialny za zarzdzanie bogat
Galicj. Po odkryciu z ropy naftowej w Borysawiu ludno dodatkowo bogacia si z roku na rok (tzw. may
Wiede). Parlament austriacki zabiega jednak o wydzia lekarski na rodzimym uniwersytecie, nie troszczc si
zbytnio o orodek lwowski. Przeomowym okaza si rok 1894 100. rocznica powstania kociuszkowskiego z

okazji ktrej dziki Franciszkowi Jzefowi I moga powsta we Lwowie Panorama Racawicka, pierwszy
tramwaj elektryczny oraz wydzia lekarski. Dla rozwijajcej si uczelni medycznej miasto zakupio nowe tereny
na Wzgrzu Fryczonowskim. W dolnej czci kompleksu znajdoway si 3 budynki mieszczce po 3 zakady
nauk teoretycznych, w grnej za, na wykupionej dziace kliniki. Do budowy wyznaczono znakomitego
architekta, ktry dostosowa wykoczenia do stylu XIX-wiecznej secesji.
Za wydzia lekarski odpowiedzialny by Henryk Kadyj, spolonizowany Wgier, specjalizujcy si w anatomii
prawidowej. Doglda on zarwno architektury, jak i obsadzania poszczeglnych katedr profesorami. Kadyj
zajmowa si badaniami nad bkitem karminowym (barwniki) oraz nastrzykiwaniem naczy krwiononych,
pozostawi po sobie pikny zbir preparatw anatomicznych. Ponadto by zapalonym muzykiem gra na
skrzypcach w Teatrze Lwowskim.
Opiek merytoryczn nad uczelni peni Ludwik Rydgier chirurg przeomu XIX / XX w. Zacz on
dziaalno w Chemie, gdzie w prywatnej klinice dokona zespolenia odka z dwunastnic (prezentowa to na
konferencji w Berlinie, ale saw odebra mu Billroth). Rydgier przenis si do Krakowa i Lwowa, gdzie
zorganizowa i prowadzi klinik chirurgiczn do 1920 r. Napisa wiele prac aseptycznych i dba o czysto w
swojej klinice opracowa regulamin postpowania przed zabiegiem (rozpylanie kwasu karbolowego i
szorowanie rk). Sale operacyjne konstruowane byy bez kantw midzy podog, cianami i sufitem, mona je
wic byo dokadnie puka gorc wod. Inspekcja Midzynarodowego Czerwonego Krzya stwierdzia tu
najmniejszy spotkany odsetek zakae szpitalnych. W 1900 r. na wydziale lekarskim pojawiy si pierwsze
kobiety (pocztkowo 4, m. in. Kazimiera Bujwidwna, ktra wysza z egzaminu Rydgiera aby nakarmi
dziecko). W przeciwiestwie do Kadyja, jedcego rowerem, Rydgier uywa samochodu i za punkt honoru
uznawa poranne ochlapanie kolegi po fachu. Chcia przenie si do Poznania, lecz z powodu adwokata zmar
na zawa serca. Poniewa podczas obrony Lwowa organizowa stanowiska opiek chirurgicznej, pochowany
zosta na Cmentarzu yczakowskim w czci przeznaczonej dla Orlt Lwowskich.
Antoni Cieszyski urodzi si w Olenicy, studiowa w Berlinie i Monachium. Do Lwowa trafi po mierci
Goki opiekuna stomatologii. Cieszyski opracowa krajowy model ksztacenia dentystycznego, wydzieli
stomatologi z medycyny jako osobny oddzia (nastpnie indywidualny wydzia), wprowadzi na szerok skal
diagnostyk rentgenowsk jamy ustnej, przedstawi sposb znieczulenia nerwu trjdzielnego (udao mu si za
pierwszym razem na oczach Rydgiera i 150 studentw).
Prof. Ostrowski zasyn z bardzo dobrze wykonywanych operacji, podczas ktrych za to niemiosiernie
przeklina. Studenci czstokrotne karani byli za naladowanie go na korytarzach.
Prof. Machek by okulist, w okresie midzywojennym walczy z jaglic. Choroba ta przenosi si przez brudne
rce, dochodzi do znieksztace w obrbie powiek, ktre odwracaj si, a rzsy wrastaj w gak oczn. Ponadto
profesor opracowa regulamin ubezpiecze spoecznych dla robotnikw galicyjskich.
Prof. Leon Popielski by fizjologiem wywodzcym si ze szkoy Pawowa. Osobicie zreszt podway fakty, za
ktre jego nauczyciel otrzyma nagrod Nobla, wskutek czego wysano go do Moskwy. Po mierci
Sobieraskiego poproszono go o sprowadzenie si do Lwowa, gdzie obj stanowisko kierownika
farmakognozji. Zmar w 1920 r., majc 55 lat.
Jego syn Bolesaw Popielski przyjecha do Wrocawia, gdzie nie mogc dosta si do katedry chirurgii, zrobi
specjalizacj z zakresu medycyn sdowej. Wysany zosta do Warszawy, gdzie rozwin wiedz
hematologiczn u Ludwika Hirszfelda. Po powrocie do Lwowa wykona pierwsze w Polsce i drugie w Europie
(1. Judym w Moskwie) skuteczne przetoczenie krwi ze zwok do ywego czowieka. Ponadto zaoy we
Lwowie Pierwszy bank krwi (1937 r.). Po II wojnie wiatowej przenis si do Wrocawia, gdzie obj
kierownictwo katedry medycyny sdowej (od 1945 r.). Rok pniej zacz prowadzi zajcia dla studentw.
Uwaany jest za wsptwrc wszystkich kolejnych definicji mierci.
wiczenie 1 medycyna najdawniejszych czasw
Paleopatologia to nauka o chorobach nkajcych najstarsze cywilizacje, czyli spoecznoci myliwsko

zbierackie.
Osteoarcheologia to badanie chorb na podstawie szcztkw koci, one bowiem jako jedyne zachowuj si ze
zwok (wyjtkowo w przypadku mumii zachowuj si tkanki mikkie). Badania takie dostarczaj informacji nt.
caoci kultury. Znane s trepanowane czaszki z okresu sprzed rewolucji neolitycznej (2000 lat p. n. e.), co
dowodzi, i ludzie yli po takim zabiegu jeszcze wiele lat, a trepanacje mogy by wielokrotnie powtarzane w
celach czysto leczniczych. Hipotezy nt. przyczyn wykonywania trepanacji s rne mogy to by czynnoci
rytualne, leczenie po bitwach (trepanacje gwnie u mczyzn, po lewej stronie gowy) lub terapia i profilaktyka
chorb psychicznych. Wierzono bowiem, i zaburzenia umysowe byy efektem dostania si do organizmu
zewntrznego ciaa obcego, co stanowi zaoenie ontologicznej teorii choroby. Podstaw dostarczay tu
empiryczne obserwacje, np. robaki opuszczajce ciao miay by rdem patologii.
Innym rdem wiedzy s obserwacje wspczesnych wsplnot ludzi pierwotnych. Pewne zachowania s dla
gatunku ludzkiego uniwersalne, a pomidzy rnymi grupami yjcymi odlegle w czasie i w przestrzeni

dostrzega si analogie, np. pojcie rodziny. Wsplnoty te bardzo czsto cechuje supranaturalizm, czyli wiara w
siy nadprzyrodzone w odniesieniu do zdrowia i choroby; rwnie koncepcja kary i uzdrowienia przez istoty
boskie. Typowe jest rwnie stosowanie biaej i czarnej magii, jednostka bowiem z zaoenia moe wpywa na
bstwa. Wraz z rozwojem religii wzmaga si koncepcja bezsilnoci czowieka wobec boskich postanowie oraz
monopol bogw na obdarowanie zdrowiem lub chorob. Okres ten okrela si jako medycyn teurgiczn (teos
bg, ergo dzieo); trwa on bardzo dugo, a nawet utrzymuje si wspczenie.
Zasadniczym momentem przeomu bya kultura grecka. Grecy bowiem odwayli si oderwa medycyn od
magii. Pojawia si racjonalizm w poczeniu ze swoist negacj supranaturalistyczn (nie jest to jednak ateizm
wystarczy wspomnie bardzo bogat mitologi greck). Na przeomie VII / VI w. p. n. e. powsta w Jonii
orodek filozofw przyrody, do ktrego nalea Hipokrates. Filozofowie nie zajmowali si odkrywaniem
dziaania poszczeglnych bstw, lecz mechanizmami konstrukcji i dziaania otaczajcego wiata (czyli nie kto
co robi lecz jak to si dzieje). Tales zapocztkowa teori 4 ywiow (wody, ziemi, ognia i powietrza); materia
miaa pochodzi z promaterii (gr. opeiron). Na tych podstawach ksztatowano teorie medyczne nt. choroby,
terapii i systematyki chorb. Jako pierwsza powstaa doktryna Hipokratesa, do ktrej wielokrotnie si
odwoywano, a do wieku XIX wcznie.
wiczenie 2 koncepcje zdrowia i choroby
Zasadniczego przeomu w medycynie staroytnej dokonaa medycyna grecka dziki sformuowaniu naukowej
teorii zdrowia i choroby.
Najistotniejsza jest pod tym wzgldem posta Hipokratesa. Odwoywa si on do pogldw Talesa z Miletu,
formuujc humoraln teori patogenezy (humor pyn). Pierwsze zaoenia tego kierunku powstay wczeniej
(VI w. p. n. e.) i twierdziy, i w organizmie ludzkim wystpuj 4 podstawowe pyny (krew sanguis,
cholos, luz phlegma, czarna malas cholos), ktrych rwnowaga (eukrazja, przedrostek eu- co
pozytywnego) warunkowaa dobry stan zdrowia. Z kolei choroba bya spowodowana zaburzeniem proporcji
pynw (dyskrazja). Hipokrates twierdzi, i organizm sam dy do stanu rwnowagi dziki mocom leczniczym
natury (vis medicatrix naturae). Zadaniem lekarza bya uwana obserwacja pacjenta i ostrone przepisywanie
lekarstw. Nie mia to by nauczyciel (magister) natury, lecz jej pomocnik (minister). Organizm mia naturalnie
pozbywa si nadmiaru pynw, a leczenie dobierano na zasadzie przeciwiestw (zasada przeciwne leczy si
przeciwnym contraria contraru curantur), np. chodne okady czy upusty krwi (zaadaptowane pniej przez
Galena). Teoria pynw owocowaa powstaniem teorii choroby caego organizmu choroba jest rozproszona,
nie posiada ogniska, atakuje cae ciao a nie pojedynczy narzd. Na stan jednostki miay wpywa czynniki
zewntrzne i wewntrzne; zewntrzne nie zaleay od pacjenta (klimat, pooenie geograficzne), a wewntrzne
bezporednio go dotyczyy (dieta, uczucia, czynniki psychiczne, zamono). Mona tu zauway pocztki
psychosomatycznej teorii choroby. Zbieranie szczegowych informacji nt. pacjenta miao pomaga w
diagnozowaniu, prognozowaniu i terapii. Powstao w ten sposb wiele trafnych opisw chorb oraz aforyzmw,
np. twarz Hipokratesa (facies Hipocratica) oberwana w stanach agonalnych, w cholerze itp. Zaoenia
teoretyczne szkoy Hipokratesa zalecay leczenie nieinwazyjne, dlatego tez nie odnieli oni wikszych osigni
na polu chirurgii. Wykonywali skuteczne zabiegi i opatrunki, cho zakres ich by znacznie ograniczony.
Znajomo anatomii miaa charakter spekulatywny, opieraa si na sekcjach zwierzt lub obserwacjach budowy
szkieletu. Podstawow zasad etyczn byo nie szkodzenie choremu (primum non nocere).
Asklepiades z Bitynii (II / I w. p. n. e.), rzymski lekarz o greckim pochodzeniu, uchodzi za twrc szkoy
solidarnej patogenezy (solidus trway). Odwoywa si do atomistycznej budowy wszechwiata (Leucyp, VI w.
p. n. e.) ciao czowieka miao by zbudowane z porw i atomw, przechodzcych przez pory. Odpowiednia
wielko porw bya jednoznaczna ze stanem zdrowia. Z kolei pory zbyt due (status lactus) lub zbyt mae
(status strictus) byy przyczyn choroby; biorc to pod uwag wszystkie choroby podzielono na 2 grupy, tj.
choroby spicia i rozlunienia. Przedstawiciele tej szkoy byli postrzegani przez wspczesnych jako
rzemielnicy, podczas gdy oni sami (metodycy) uwaali si za lekarzy. Twierdzili ponadto, i medycyny mona
si nauczy bardzo szybko (Tessalus uwaa e w 6 miesicy; dlatego te Galen uywa pniej stwierdzenia
osy Tessala) z tego powodu do szk metodykw cigny tumy chtnych do zdobycia zawodu lekarza.
Metodycy stosowali przyjemne rodki terapeutyczne, dobierane na zasadzie przeciwiestw. Zalecali ponadto
kpiele morskie (thalassoterapia), rozwinli fizykoterapi, diet i balneologi (nauka o wodach mineralnych).
Osigniciem w stosunku do szkoy humoralnej byo zlokalizowanie ogniska choroby. Dlatego te lekarz mia
prawo nawet gwatownie ingerowa w organizm, jeli mogo to pomc, za przygldanie si i obserwacj
chorego (jak to zaleca Hipokrates) uwaano za rozpamitywanie mierci. Twierdzono, i natur wolno
poprawia i uzupenia, a nie tylko jej pomaga. Asklepiades wykona pierwsz w historii tracheotomi.
Due zasugi na gruncie poonictwa ma Soranos z Efezu, ktry m. in. bada komplikacje spowodowane
nieprawidowociami anatomicznymi, zaleca stosowanie rkoczynw pooniczych po naoliwieniu rk lekarza i
drg rodnych kobiety, przypisuje mu si autorstwo pierwszego dziea pooniczego oraz fotela
ginekologicznego.

Istniaa rwnie szkoa pneumatyczna, upatrujca rda choroby w zaburzeniach przepywu powietrza przez
organizm. Szkoa ta nie odegraa jednak wikszej roli.
W II w. n. e. suszne elementy obu teorii humoralnej i solidarnej stara si poczy w jedn cao rzymski
lekarz Galen okrela si go jako eklektyka lub twrc eklektycznej (tj. mieszanej) teorii choroby. Rozbudowa
niektre elementy teorii, przeprowadza sekcje zwierzt, rwnie ywych (vivisekcje), wprowadzi szereg
nowych lekw (np. tzw. nalewki galenowe). Pomimo pomysowoci Galena i przekonaniu o duych dawkach
lekw, posiada on ograniczony arsena rodkw, z czego wikszo rolinnych. By zagorzaym przeciwnikiem
koproterapii, urynoterapii itp. Wprowadzi na szerok skal upusty krwi i rozbudowa teori temperamentu:
pyny ustrojowe wystpuj w rnym stosunku, co przekada si na usposobienie czowieka (przewaga krwi
sangwityk, ci choleryk, luzu flegmatyk, czarnej ci melancholik; terminw tych uywa si w jzyku
powszechnym do dzi).
Pniej w historii wielokrotnie nawizywano do teorii temperamentu. Prb jej rozbudowy podj lekarz z
Zurychu Jan Kacper Lavater (2 p. XVIII w.). Stworzy w ten sposb teori fizjonomiki na podstawie
wygldu czowieka mona oceni jego cechy wewntrzne. Wida tu odwoanie do prastarej nauki o sygnaturze
wszystkie organy maj swoje odbicie w otaczajcej przyrodzie (ksztat, kolor), co powinno by wskazwk do
naturalnego poszukiwania skadnikw leczniczych.
Do teorii fizjonomiki nawizywa z kolei Frans Gall, austriacki lekarz z Wiednia (2 p. XVIII w.). Podstaw
zapocztkowanej przez niego nauki, zwanej frenologi, by przekonanie i mona oceni pewne cechy czowieka
na podstawie wypukoci czaszki. Na podstawie kranioskopii oceniano zdolnoci w 27 dziedzinach. Prace Galla
byy dobr zabaw na pocztku XIX w. Po opuszczeniu Wiednia Gall uda si w podr kranioskopijn po caej
Europie. By systematycznym badaczem OUN, prawidowo zlokalizowa orodek mowy. Jego teorie
wykorzystaa pniej ideologia rasistowska, gdzie wykazywano powizanie cech wewntrznych z elementami
wygldu.
Kretschmer austriacki badacz dziaajcy w XIX / XX w. wyrni 3 typy ludzkie. Przynaleno do ktrego
z nich miaa wiza si z zapadalnoci na okrelone choroby psychiczne (tzw. teoria typu budowy ciaa
Kretschmera): typ atletyczny (dobrze zbudowany) podatny na epilepsj, typ pykniczny (krpy i tusty)
podatny na psychoz maniakaln lub depresyjn, typ leptosomatyczny podatny na schizofreni.
Innowacj wydawaa si doktryna szkockiego lekarza Johna Browna (2 p. XVIII w.), cho wiele czerpa on z
teorii solidarnej. Twierdzi on, i organizm potrzebuje staego dopywu bodcw z zewntrz. Nadmiar bodcw
lub zbyt dua ich sia wywoyway stan pobudzenia chorobowego (choroby steniczne gorczki, zaburzenia
psychiczne), za zbyt mao bodcw lub bodce za sabe choroby asteniczne (97%). Ma liczb bodcw
okrela jako asteni bezporedni (astenia directa), za znieczulenie na organizmu jako asteni poredni
(astenia indirecta). Leczenie dobierano na zasadzie przeciwiestw w chorobach astenicznych terapia
pobudzajca polegaa na przyjmowaniu ogromnych iloci wina, narkotykw i stosowaniu diety. Sam Brown
zreszt by alkoholikiem i narkomanem.
Francuski lekarz Victor Brussais twierdzi, e wszystkie choroby wynikaj z podranienia ukadu pokarmowego.
atwo to zrozumie, biorc pod uwag, i pracowa w szpitalu wojskowym, gdzie wielu onierzy trafiao z
powodu defektw prowiantu. Brussais wprowadzi teori gorczki gastrycznej. Stosowa na wielk skal terapi
osabiajca w postaci upustw krwi przez przystawianie pijawek lub otwieranie y. Przeciwnicy artowali, i
metody te pochony wicej krwi ni rewolucja francuska. Popularno jego przygasa w 1 p. XIX w.
Pomimo niewielkiej skutecznoci, teorie Browna i Brussais utoroway drog dla medycyny alternatywnej.
wiczenie 3 pocztki medycyny alternatywnej
Przeom XVIII / XIX w. by okresem sprzyjajcym przyjciu nowych teorii, w tym niekonwencjonalnych metod
leczenia. Pojawi si sceptycyzm i nihilizm terapeutyczny pesymistyczne spojrzenie na tradycyjne metody
leczenia (cho cae wieki medycyna walczya z chorobami, nie udao si ich zlikwidowa). Pojawiajce si nowe
metody miay zaradzi temu problemowi.
Samuel Friedrich Hahnemann uchodzi za twrc homeopatii (homoios podobny). Po ukoczeniu uniwersytetu
i tradycyjnej praktyce lekarskiej zwrci si on ku nihilizmowi. Lekarzy nazwa alopatami, a sam wprowadzi
zasad podobnie niech leczy si podobnym (similia similibus curantur) I zasada homeopatii. Jego koncepcja
bya rzeczywicie nowa, gdy od staroytnoci leczenie dobierano na zasadzie przeciwiestw. Zauway jednak
mona pewne podobiestwo do teorii sygnatury, nigdy nie nazywano tego jednak w taki sposb. Hahnemann
prowadzc eksperymenty na samym sobie stwierdzi, i przedawkowane leki daj efekt podobny do chorb,
przeciwko ktrym si je stosuje (badania od 1790, publikacja prac 1805). Zatem to co w duych dawkach moe
zdrowym przynie chorob, moe te w maych dawkach pomc osobom chorym II zasada homeopatii. III
zasada choroba miaa by rozstrojem dynamicznej siy yciowej. Leki naleao podawa w duych
rozcieczeniach aktywn substancj macierzyst rozcieczano w 10 100 dawkach substancji pomocniczej
(proces potencjonowania dawek). Pojawili si zarwno entuzjaci, jak i krytycy nowej metody. W XIX w.
krytykowano gwnie III zasad homeopatii, ktra nie pojawia si w pracach uczniw Hahnemanna (2 p.

XIX w.). Vierchof artobliwie porwnywa podstawy homeopatii do wlewania piwa do rzeki i szukania jego
smaku przy ujciu do morza (na sali lekarzy nie powinien zasiada nikt zadajcy si z homeopati). W
dzisiejszych czasach metody te przeywaj swoisty renesans.
Hahnemann nawizywa w swoich przekonaniach do teorii witalizmu (vis vitalis sia yciowa), powstaej w
XVII w. za spraw G. E. Stahla. Zgodnie z ni ciao i organizm funkcjonuj dziki dziaaniu bliej nie
zdefiniowanej siy yciowej (animizm od anima dusza). Sam Stahl odwoywa si z kolei do koncepcji
Paracalsusa (1 p. XVI w.) funkcjonowanie organizmu zaley od pracy w ciele wewntrznego chemika, tzw.
archeusza. W 2 p. XVI w. von Helmont stwierdzi, i kady narzd w ciele czowieka posiada wasnego
archeusza.
Podobnie na gruncie medycyny alternatywnej budowa Mesmer (XVIII w.), a pochodzcy std kierunek to
mesmeryzm. Mesmer twierdzi, i w kadym organizmie kry magiczny fluid, od rozoenia ktrego miay
zalee zdrowie i choroba. Za waciw terapi uznawa magnesowanie pacjenta, pniej przerzuci si na teori
o magnetycznym dziaaniu jednostek ludzkich magnesowao si przez pocignicia rkami wzdu ciaa
(passus) rnymi stronami doni i palcw. Teori przyjto niechtnie, cho wiele komisji podjo si zbadania
teorii pod ktem naukowym. Pacjentka, na ktrej Mesmer udowadnia skuteczno terapii, okazaa si by jego
blisk znajom; ponadto za konieczny warunek powodzenia autor uznawa przeycie transmagnetyzmu
(gwatowne emocje, konwulsje itp.). Mesmer podj si wyleczenia ze lepoty dwrki cesarzowej Marii
Antoniny dla rzekomej terapii przenis si do niej do domu, wywiza si romans i skandal towarzyski.
Nastpnie opublikowa e pacjentka widzi, czemu zaprzeczya rodzina. W latach 70. Mesmer z pitnem infamii
musia opuci Wiede i przenis si do Parya. Rozpocz tam prowadzenie seansw grupowych, a na
potrzeby terapii skonstruowa baterie magnetyczne. Atmosfera spotka (ciemne pomieszczenie, stroje, nieznani
ludzie) sprzyjaa oglnemu podnieceniu i przeywaniu ekstazy. Z czasem koncepcja Mesmera ewoluowaa. I tak
jeden z jego uczniw odkry zdolno hipnotyzowania innych (stan somnanibuliczny) przez stosowanie
monotonnej rozmowy i odpowiednie spojrzenie mona zahipnotyzowa drug osob, ktra wwczas wykonuje
najdziwniejsze polecenia, po czym nic nie pamita. Powstaway w ten sposb pocztki hipnozoterapii i terapii
grupowej, dajce podstawy dla psychoanalizy. Koncepcja Mesmera cieszya si popularnoci przez cay wiek
XIX, a i dzisiaj niektrzy si do odwouj (Kaszpirowski terapia przez telewizor).
W metodzie Mesmera dostrzega si odwoanie do starodawnego leczenia przez dotyk. Od redniowiecza a do
rewolucji francuskiej na dworze angielskim i francuskim znane byo uzdrawianie przez rce krlewskie (tzw.
royal touch). Pomazaniec krl mia by porednikiem pomidzy Bogiem a prostym czowiekiem. Inna sprawa, i
osoby otrzymujce jamun czsto faszoway cuda i rozgaszay krlewskie umiejtnoci. Historycy cz ide
cudu krlewskiego z chorob skrofuloz (grulicze zapalenie wzw chonnych owrzodzenia wok szyi i
nieprzyjemny zapach); koci gosi, i osoby nie uzdrowione byy wielkimi grzesznikami. Idea cudu przez
dotyk przetrwaa wiek rozumu i funkcjonuje do dzi
wiczenie 4 choroba i epidemia a cywilizacja (1)
Najdawniejsze plemiona koczownicze nie cierpiay na epidemie, s one bowiem konsekwencj rozwoju
cywilizacji, przejcia do osiadego trybu ycia oraz hodowli i udomowienia zwierzt. Tryb koczowniczy nie
sprzyja gromadzeniu odpadw ani zanieczyszczaniu rde wody. Pomidzy plemionami wystpoway due
odlegoci a natura samoczynnie oczyszczaa si z dziaalnoci czowieka.
Trd atakowa ludzko od bardzo dawna. Hinduskie wzmianki z VII w . p. n. e. opisuj posta najbliszej
zblion do wspczesnej (tzw. hinduska choroba popielata). Dalej trd roznis si na Daleki Wschd, a
onierze Dariusza i Aleksandra Wielkiego przynieli go do granic Europy. Po kontynencie roznieli go
legionici rzymscy i tak sta si niezmiennym elementem rodowiska redniowiecznego. Trd (lepra) jest
chorob przewlek, objawy rozwijaj si 2 15 lat po zaraeniu, do ktrego dochodzi najczciej przez skr.
Celem ataku jest skra, ukad nerwowy oraz kostny. Znane s 4 formy trdu:
- guzowaty (lepromatyczny) najgroniejsza forma, na twarzy rozwijaj si guzki trdowe, zmiany
pigmentacji skry prowadz do powstania biaych i czerwonych plam, w obrbie ktrych dochodzi do
znieczulenia (hipoanestezja), atak przenosi si na narzdy wewntrzne i obwodowe czci koczyn, maj
miejsce autoamputacje (samoistne odpadanie fragmentw ciaa), wystpuje tzw. lwi pysk (facies bovina)
opuchnicie twarzy, zgrubienie brwi, odstajce uszy, wypadania wosw, oglnie twarz budzi odraz
- tuberkuloidowy (nerwowy, plamowo nieczuy) choroba obejmuje nerwy, pojawiaj si rozlege plamy
na powierzchni znieczulonej skry
- nieokrelony (niezdeterminowany) stadium pocztkowe i zarazem wyjciowe dla dwch poprzednich
typw
- graniczny (ang. border-line) poczenie cech obu form zjadliwych
W stosunku do chorych pojawiay si postawy przeladowcze. Nie rozumiano rde choroby, dlatego
przypisywano j karzcej dziaalnoci Boga w odpowiedzi na grzeszne ycie. Do XVIII w. istniao przekonanie

o przenoszeniu trdu drog pciow (okrelanie jako satyriasis choroba nkajca ludzi rozwizych). Panowa
pogld o medycznej nieuleczalnoci trdu, dlatego te nie podejmowano wobec chorych dziaa leczniczych.
Izolowano ich natomiast w przytukach zwanych leprozoriami, poczwszy od VI w. n. e. (postanowienie
konsylium biskupw nt. kontroli trdu). Poczwszy od XI w. specjalne komisje osadzay pacjentw w
leprozoriach. Stwierdzenie u osoby trdu oznaczao utrat praw cywilnych i majtkowych mienia chorego nie
moga przej rodzina, lecz byo dzielone pomidzy koci oraz konkretne leprozorium, do ktrego kierowano
pacjenta. Z tego powodu czsto orzekano chorob u ludzi zamonych. Wykrycie trdu dawao podstawy do
uniewanienia maestwa (pewien rycerz oskary w ten sposb po kolei 3 ony). Z wykluczeniem ze
spoeczestwa zwizana bya msza na podobiestwa naboestwa aobnego. Ogaszano wwczas, i chory
umar dla ywych, a ksidz odczytywa mu 12 punktw-zakazw: zakaz opuszczania leprozorium, korzystania z
oglnie dostpnej wody, dotykania ludzi zdrowych, obowizek noszenia tego ubioru itd.. Wyjtkowo
leprozorium mona byo opuci celem ebrania, cho w niektrych krajach (Szkocja) nie pozwalano i na to, o
czym przypominay postawione przy leprozoriach szubienice. Pod koniec XII w. przepisy nieco si rozluniy.
Zagodzenie regulacji izolacyjnych czy si z krzyowcami wracajcymi ze Wschodu z zaraeniem. Trd sta
si form stygmatyczn, gwarantujc natychmiastowe przejcie po mierci do raju. W poowie XIII w. miaa
miejsce najwiksza fundacja leprozoriw w Europie. W XIV i XV w. zaobserwowano spadek natenia
wystpowania choroby, a ogniska utrzymay si w Skandynawii do XIX w.
Istniej 3 teorie tumaczce zniknicie epidemii trdu:
- Poprawa stanu higieny i warunkw ycia spoecznego nie jest to najbardziej prawdopodobne wyjanienie,
wziwszy pod uwag, i niewiele si tak naprawd zmienio, a jeli ju to na gorsze. G. Vigarello opisuje
postpujcy zanik zwyczaju kpieli, np. w. 1292 r. w Paryu byo 30 ani publicznych, a do koca XV w.
nie przetrwaa ani jedna. Miao to zwizek z epidemi dumy, twierdzono bowiem, i pod wpywem wody
rozszerzaj si pory ciaa (teoria solidarna) i atwiej dochodzi do zakaenia. Rwniej wadze chrzecijaskie
odradzay kpieli zalecano mycie wycznie rk i twarzy. Stanowczo odradzano mycia gowy ze wzgldu
na ryzyko chorb psychicznych. W ten sposb z biegiem lat na gowie powstawa kotun (czy jak go
Niemcy okrelali warkocz znad Wisy, gdy przodowali pod tym wzgldem Polacy), ktrego cicie
miao grozi mierci. Kpiel staa si zabiegiem niecodziennym i wyjtkowym, praktykowanym
najczciej w celach leczniczych. Myto rwnie dzieci zaraz po urodzeniu, po czym posypywano pudrem z
popiou i zi, aby zaczopowa pory (jeden z krlw francuskich odby swoj 2. w yciu kpiel w wieku 6
lat). W XIII w. wprowadzono koszule bieliniane; koszula jako cz stroju upowszechnia si w XVI w.
- Trdowatych wybia duma lub cholera. Nie jest to rwnie prawdopodobne, wziwszy wystpowanie
dumy do XIV w., a cholery do XIX w. Teoria ta nie tumaczy rwnie losw przetrwalnikw choroby.
- Konkurencja prtka grulicy i prtka trdu. Grulica znana jest od staroytnoci (wiarygodny opis
Hipokratesa) i rozwija si w rodowiskach miejskich. O ile zatem upadek miast europejskich mia by
zwizany z rozwojem trdu, o tyle ich powtrny rozwj czy si z rozwojem grulicy.
Paeczk trdu odkry Gerard Hansen Berges (std okrelenie: choroba Hansena). Wg raportu WHO z 2003 r. na
wiecie yje ok. 15 mln chorych, gwnie w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. Skuteczne jest leczenie
antybiotykami lub sulfonamidami w pocztkowym okresie rozwoju choroby (koszt ok. 15$/osoba).
W przeciwiestwie do stale wystpujcego trdu, istotnym zjawiskiem dla europejskiej demografii byy
epidemie dumy katastrofa porwnywalna z II wojn wiatow. Trudno jest ustali pocztki dumy w Europie
ani opiera si na staroytnoci (spustoszenie Aten w V w. p. n. e; wyludnienie Cesarstwa Rzymskiego na
przeomie II / III w n. e.). Zaraza wybucha w Konstantynopolu w VI w. (tzw. duma justyniaska), z Egiptu
rozszerzya si na basen Morza rdziemnego i wstpowaa nieprzerwanie co 10 12 lat na przestrzeni dwch
wiekw. Ok. IX w. choroba przestaa atakowa tak intensywnie, aby uderzy w XIV w. jako pandemia. W latach
1348-51 zgina ok. 1/3 ludnoci Europy, tj. 25-26 mln osb. Szczeglnie dotknitymi pastwami byy: Wochy,
Francja, Anglia (40%), Niemcy i Polska, za miastami: Brema, Hamburg, Magdeburg (70%), Florencja (80%).
Ostatnie uderzenie miao miejsce w Marsylii w 1720 r., kiedy zgina poowa ludnoci miasta. Rozwj epidemii
sta si tematem dzie literackich D. Defoe Dziennik zarazy, G. Boccacio Dekameron, A. Camus
Duma. Wyrnia si 3 postacie dumy:
- dyminiczna obecno bardzo bolesnych guzw obrzknitych powierzchownych wzw chonnych w
pachwinach (dyminice), bardzo wysoka gorczka, potliwo, dreszcze, bl gowy, po okresie krytycznym (5
dni) istniej szanse na wyzdrowienie,
- pucna skutek miertelny w przecigu 3 dni,
- posocznicowa skutek miertelny w przecigu kilku godzin.
Obecno jednej z dwch ostatnich form byo rwnowane z wyrokiem mierci. Istniao wiele synonimw
dumy, m. in. czarna mier (w okolicach uksze przez zaraone pchy dochodzi do czerniejcej martwicy),
morowe powietrze (zwizane z miejscami szczeglnego naraenia). Modele patogenezy byy nastpujce:

- wdzieranie si do wntrza ciaa zepsutego powietrza, pochodzcego z wyzieww w ziemi (tzw. miazmatw,
std miazmatyczna teoria choroby); powstae morowe powietrze starano si neutralizowa przez wonne
zioa, ktre palono na ulicach lub umieszczano w dziobach stroju lekarzy udajcych si do chorych,
- roznoszenie przez kontakt z powietrzem i przedmiotami maych zarazkw chorobotwrczych moliwych do
zdefiniowania (praca Girolamo Fracostolo z 1546 r. pocztki mikrobiologii),
- koncepcja kocioa choroba jest kar bosk, nagy atak porwnywano do ataku strzaami, dlatego
patronem zadumionych sta si w. Sebastian (zabity strzaami z rozkazu cesarza Dioklecjana); istniay
jednak przypadki uzdrowienia, np. w. Roch (na jednym z obrazw pokazuje dyminic w pachwinie),
- zaraz rozsiewaj ydzi, trdowaci, czarownice, chorzy psychicznie i oglnie odmiecy.
wiczenie 5 choroba i epidemia a cywilizacja (2)
Wielka epidemia dumy przybya z Krymu. Stamtd rwnie pochodzi legenda o latajcych zwokach z Kaffy
(dzisiejsza Teodozja). Gdy w 1346 r. chan nieskutecznie oblega Gem pooon w pobliu szlakw
handlowych, pojawi si pomys katapultowania do rodka miasta trupw onierzy zmarych na dum
(pierwsze w historii zastosowanie broni biologicznej). Oblegani mieszkacy prbowali ucieka na statkach,
gdzie pomarli, a zaraza osiedlia si w Messynie. Zdaniem historykw europejska epidemia dumy wywoaa
szereg istotnych nastpstw:
- Najbardziej zaatakowane zostay miasta Italii, dlatego centrum ekonomiczne zaczo powoli przesuwa si
na pnoc. Po odkryciu Ameryki tendencja ta nabraa zdecydowanej dynamiki.
- Transformacji ulega europejska gospodarka np. w Anglii nastpio przesunicie od rolnictwa w kierunku
manufaktury przemysowej, a na poaciach ziemi rozwina si hodowla owiec i przemys wkienniczy.
- U schyku XIV w. doszo do wielkich wdrwek ludw, co sprzyjao rnorodnoci mieszkacw.
- Choroba wymusia rozwj instytucji i urzdw ochrony zdrowia. Gdy stwierdzono moliwo zaraenia
przez kontakt, powsta nakaz zamykania bram objtych chorob miast. Na prawo przekroczenia zakazu
wydawano specjalne przepustki. W celu organizacji zbiorowych pogrzebw, prowadzenia dokumentacji i
zarzdzania kwatermistrzostwem powoywano rady zdrowotne. W 1377 r. w Dubrowniku wprowadzono
izolacj chorych na okres 30, a nastpnie 40 dni (std termin kwarantanna).
- Epidemie wpyny na zbiorow mentalno i sztuk. Upowszechniy si motywy taca mierci oraz
symbolika zarazy zabierajcej kadego bez wzgldu na cechy (obraz mierci na koniu). Pojawia si
makabreska werystyczny opis agonalny (stosy trupw na ulicach i zbiorowe groby to elementy
wczeniejszej sztuce nieznane).
- Upowszechni si kult witych zwizanych z dum w. Sebastian i w. Roch (w czasie choroby otrzyma
objawienie i wyzdrowia, po czym powici si opiece nad chorymi; na obrazach wystpuje z dyminic lub
z psem). Maryj przestawiano w niebieskim paszczu, jako niewinn i nie biorc udziau w gniewie boym.
- W spoeczestwie narastay nastroje pokutnicze, pojawiay si masowe zgromadzenia i procesje najpierw
pod auspicjami kocioa, a nastpnie zupenie pozbawione kontroli. Rozwin si ruch flagellanw
biczownikw, przycigajcy znaczne rzesze wiernych. Ci umartwiali swoje ciaa przez 33 dni, wdrujc
midzy miastami i pastwami (np. z Italii do Polski). Po drodze przyczali si do nich heretycy, szarlatani i
prostytutki co niepokoio i tak bezradny koci.
- ycie w cigym strachu i niepewnoci stwarzao charakterystyczny nastrj redniowiecza. Na takim tle
rozwijay si nastroje ekspiacyjne i nerwica chrzecijaska, przechodzce z czasem w nerwice histeryczne.
Czste hutawki emocjonalne prowadziy do patologii psychicznej. Histeria jako efekt traumatycznego
przeycia wymaga publicznoci i widzw, dochodzio wic do wybuchu masowych psychoz. Przykadem
moe by tzw. epidemia tanecznictwa pewien niemiecki historyk opisuje pojawienie si w 1375 r. w
okolicy Renu sekty, ktrej czonkowie taczyli p dnia, dopki nie padli z wyczerpania; miay temu
zaradza egzorcyzmy. Najprawdopodobniej scen rozpoczyna chory na plsawic, do ktrego doczali si
inni (histeria wie si ze zwikszon podatnoci na wzorce z otoczenia). W Italii zjawisko to okrelano
jako tarantyzm, a sam taniec jako tarantat (oba miay by nastpstwem ugryzienia przez tarantul).
- W rozwoju epidemii w rnych miejscach zachowywa si niezmienny schemat. Gdy zraza zbliaa si, nie
dopuszczano wieci o chorobie, gdy lk mia j przyspiesza. Gdy choroba docieraa do miasta, uciekano
przed zamkniciem bram, prbowano kwarantanny; z powodu braku jedzenia i wody szerzya si
przestpczo. Upadek aparatu represyjnego dawa grabiecom bezkarno. Pod wpywem szerzcej si
anarchii ludzie oddaj si rozpucie i rozpasaniu. Z czasem rozpadaj si wizi spoeczne, nawet rodzinne, a
bliskich pozostawia si na pastw choroby. mier staje si tak powszechna, i traci swj sakralny charakter
tradycyjne zwyczaje zamieraj, a pogrzeby wiadcz o powrocie do normalnoci i wywouj rado.
Zanika przecitny czowiek jednostka staje si albo tchrzliwa albo bohaterska. Duma przyniosa
narodziny nowego czowieka przecitni ludzie wchodzili w posiadanie majtkw zmarych bogaczy, co
pozwalao na wczeniej niemoliwe przeniesienie pomidzy klasami spoecznymi. Duma przygotowaa

jednoczenie podoe dla reformacji rozwija si ferment religijny, zwtpiono w koncepcje choroby jako
kary za grzechy, pojawiay si ruchy heretyckie, klimat oglnie sprzyja zmianom.
Paeczk dumy odkry i opisa w 1894 r. Aleksander Yersin.
W XVIII w. duma zastpiona zostaa przez osp prawdziw staa si ona podobnym problemem i wywoaa
due zmiany demograficzne. Ospa wystpowaa ju od staroytnoci (dziay ospowe u Ramzesa V), jednak
przez dugi czas nie budzia przeraenia. Do X w. mylono rwnie osp z odr. Ospa jest chorob wieku
dziecicego, a przebycie zakaenia daje trwa odporno. O ile do XVIII w. znana bya posta agodna, to
wwczas daa sobie zna Variola major, cechujca si 30% miertelnoci. W Chinach, Indiach i Turcji
zabezpieczano si poprzez variolizacj pod nacit skr wprowadzano sproszkowan wydzielin pcherzy
pojawiajcych si na skrze chorego. U schyku XVIII w. Edward Jenner zauway, i na osp ludzk nie
choruj wieniacy, ktrzy w wyniku obchodzenia si z bydem ulegaj zakaeniu przez agodn dla czowieka
osp bydlc. Chcc potwierdzi swoje przypuszczenie, zarazi chopca osp krowi, przez co ten okazaa si
uodporniony na osp prawdziw. W 1796 r. Jenner opublikowa swoje badania, w wyniku czego wakcynacja (od
vakka krowa) staa si w XIX-wiecznej Europie bardzo popularna. W ten sposb opanowano zagroenie osp
na kontynencie europejskim. Jeszcze w latach 60. XX w. WHO prowadzia przeciw ospie dziesicioletni
kampani, pojedyncze przypadki notowano pniej w Bangladeszu (1975 r.) oraz w Somalii (1977 r., forma
agodna). W latach 80. osp uznano za chorob zupenie opanowan. Do dzi prbki wirusa przechowuje si w 2
laboratoriach na wiecie w Atlancie i w Moskwie. W Polsce najpowaniejszym przypadkiem bya mier 9
osb we Wrocawiu, w wyniku czego wok miasta rozcignito kordon sanitarny. cznie przeciwko ospie
zaszczepiono w Polsce 9 mln osb.
wiczenie 6 ewolucja szpitalnictwa
Chocia szpital w formie znanej nam wspczenie wyksztaci si dopiero w XIX w., to terminem tym
posugiwano si ju o wiele wczeniej do okrelenia instytucji przytukowo opiekuczych.
W staroytnej Grecji rol szpitali peniy witynie Askepiosa, tzw. asklepiejony. Zawieray one ka dla
chorych (od ka gr. kline powstao okrelenie klinika), a rol lekarzy penili kapani. Metody leczenia
opieray si na oneirodiagnostyce i oneiroterapii pod wpywem odpowiednich rodkw pacjenci zapadali w
psen, po czym relacjonowali tre wizji kapanom, dobierajcym na tej podstawie odpowiednie rodki.
Ponadto w Grecji pojawiy si jatreony (od gr. jatron lekarz), czyli prywatne domy lekarzy, w ktrych
znajdoway si wyodrbnione sale mogce pomieci kilku chorych.
Na gruncie rzymskim wyksztaciy si valetudinaria (od ac. valetudo stan zdrowia), przeznaczone pocztkowo
dla legionistw, a pniej rwnie dla niewolnikw i plebsu. O powstaniu orodkw decydoway wzgldy
czysto ekonomiczne atwej byo bowiem np. wyleczy niewolnika, ni naby nowego. Rzymska medycyna nie
zajmowa si natomiast kalekami, deformantami i obonie chorymi, ktrych pozostawiano samym sobie.
Pniej wysyano ich na jedn z wysp na Tybrze, gdzie istniaa suba o charakterze wolontariatu. Najbardziej
dramatyczn praktyk byo pozbywanie si nieuleczalnie chorych lub rannych osb (od porzucania przez
Spartan niemowlt w grach Tajgos okrela si to jako mentalno tajgetaska). Zupenie nie przestrzegano pod
tym wzgldem przykazania res sacra miser (chory jest rzecz wit; Seneka). Patrycjusze rzymscy
posiadali wasnych prywatnych medykw.
Sytuacja zmienia si ok. IV w. wraz z nastaniem chrzecijastwa, ktrego naczeln zasad byo miosierdzie
wzgldem potrzebujcych (chory, kaleki, sieroty, wdowy). Koncepcja ta rozwina si ze starotestamentowych
nakazw, w ktrych dzielono osoby na godne i niegodne udzielenia im pomocy (cierpicy z wasnej winy). W
Nowym Testamencie podkrelona jest natomiast mio amica sprawiedliwo, okazywana kademu
czowiekowi. Naczelna koncepcja niesienia pomocy znalaza odzwierciedlenie w powstaniu instytucji
przytukowo leczniczych. Pierwsze powstay ju w IV w. w Bizancjum byy to ksenodochia (gr. ksenos
obcy) przeznaczone dla pielgrzymw, podrnych, ebrakw i wczgw. W wyniku specjalizacji wyksztaciy
si: orfantotrofia (przytuki dla sierot), nosokomia (dla dorosych), gerontokomia (domy starcw) oraz labotrofia
(dla kalek i obonie chorych). Od VI . rozwj instytucji zdrowotnych nasili si w zwizku z rozwojem
klasztorw (pierwszy na Monte Cassino zaoy w 529 r. Benedykt z Nursji). Zasad klasztorw bya miosierna
pomoc, a z czasem powstay w nich infirmania, przeznaczone gwnie dla chorych zakonnikw. Wraz z
rozwojem redniowiecza stale rosa liczba osb potrzebujcych pomocy, std coraz liczniej powstaway szpitale
(domus hospitalis dom gocinny), bdce orodkami pomocy socjalnej. U schyku redniowiecza niektre
tego typu domy niemieckie liczyy kilkaset osb. Due wsparcie finansowe pyno ze strony bogatych cywilw.
Kategoria ludzi biednych i nie majcych osadzenia w spoeczestwie stale rosa dodatkowo pojawiao si w
niej wielu oszustw, ktrzy w ten sposb zarabiali. Z tego powodu pod koniec redniowiecza niechtnie
przyjmowano do przytukw nowych biedakw. Wydano nawet dekret zabraniajcy obcym ebrakom
zatrzymywania si w miastach duej ni przez 3 dni (ebrujcym stale w danym miecie wydawano tabliczki z
danymi osobowymi i miejscem zamieszkania).

W XII w. pojawia si gona krytyka ebractwa, ktre rozwino si do tego stopnia, i rzemioso ebracze
czyo si w szkoy i korporacje. Np. w ywocie w. Marcina znale mona wesoa rozmow dwch
biedakw, majcych nadziej na spory zarobek w czasie przybycie relikwii do miasta Tur. W takiej sytuacji
dono do zmian w systemie opieki zdrowotnej. Wraz z pojawieniem si reformacji coraz chtniej skaniano si
ku przekazaniu szpitali spod wadzy kocielnej pod miejsk. W ten sposb w XVI w. wyksztaciy si 3 modele
szpitalnictwa:
- model mniejszociowy postulowa oddzielenie funkcji leczniczej od opieki spoecznej,
- zachowanie opiekuczych, produkcyjnych i leczniczych funkcji orodkw,
- model mieszany pozostawienie szpitali oraz tworzenie domw pracy (ang. workhouses, niem. Zuchhaus).
Dostrzec mona niespotykan wczeniej produkcyjn funkcj szpitali, polegajc na prowadzeniu niewielkich
manufaktur, gdzie pracowali pacjenci nie obonie chorzy oraz pozostali pensjonariusze, przez co zarabiali na
ycie i uczyli si zawodu.
Najlepszym przykadem wykorzystania funkcji produkcyjnej byo zaoenie w 1656 r. w Paryu Szpitala
Generalnego. Instytucja ta miaa ponadto na celu oczyszczenie ulic miasta z biedoty i wszelkich innych
elementw wyskokowych. Osobne skrzydo Szpitala przeznaczone byo dla chorych; na pozostaym obszarze
pracowali zwerbowani obywatele. Szpital mia charakter represyjny, nie stawienie si w nim na polecenia wadz
miejskich grozio wizieniem lub wygnaniem. Z czasem wytworzy si w ten sposb mikro-wiat obozu
koncentracyjnego. Szpitale tamtych czasw wci przeznaczone byy dla osb biednych, bogaci korzystali
bowiem z rozwinitej medycyny dworskiej. Koniec Szpitali Generalnych nasta na przeomie XVIII / XIX w.
wraz z rewolucj francusk. Ponadto postpujca industrializacja wymagaa utrzymania duego rynku
bezrobotnych, a Szpitale staway si pod tym wzgldem konkurencj. Dopiero w XIX w. nastpio rozdzielenie
funkcji medycznych, opiekuczych i zarobkowych, a szpital nabra znaczenia wspczesnego.
Przez wieki zmianom ulegaa architektura szpitali. W staroytnoci miay one posta domw lub niewielkich
budynkw. W redniowieczu byy to kocioy, co przypominao o religijnym kontekcie pomocy. We wczesnych
czasach nowoytnych szpitale byy budowlami wieckimi, dostosowanymi pod wzgldem stylu do aktualnie
obowizujcych zasad architektury. Z czasem rozrastay si do wielkich budynkw, czsto wieloskrzydowych.
W XIX w. wraz z rozwojem nauk medycznych zaznaczy si rozam na specjalizacje, std dominowaa budowa
pawilonowa (kada specjalno ma swj budynek np. AM we Wrocawiu).
Zwizek lekarza ze szpitalem nie zawsze by tak oczywisty jak wspczenie. W redniowieczu posugi
zdrowotne penili zakonnicy, a lekarz pojawia si sporadycznie. Stan taki utrzymywa si a do XVII w. Jedynie
wielkie instytucje szpitalne mogy poszczyci si zatrudnianiem etatowych lekarzy. W XVIII w. Boerhaave
zreformowa system edukacji medycznej przez przeniesienie ciaru studiw na nauczanie przy ku pacjenta.
W XIX w. doszo do utrwalenia zwizku pacjenta z instytucj szpitala. 1 lekarz przypada rednio na 50
pacjentw, co stanowio ogromny postp. A po wiek XIX nie obserwuje si wikszych zmian pod wzgldem
higieny spoeczestwa.
wiczenie 7 ruch higieny spoecznej i pocztki ruchu eugenicznego
Na przeomie XVIII / XIX w. w krgach lekarzy i mylicieli coraz bardziej zwracano uwag na zdrowie
publiczne, decydujce o potencjale militarnym i gospodarczym pastwa.
Pionierskie pod tym wzgldem stay si prace J. P. Franka (1779 1821), w tym jego publikacja System
kompletnej policji medycznej. Frank przedstawi w niej opracowanie wszelkich zagadnie dotyczcych
profilaktyki zdrowotnej. Stwierdzi ponadto, i pastwo powinno mie prawo do ingerencji w ycie obywateli
(edukacja sierot, opieka nad samotnymi kobietami, zakaz rozrodu chorych dziedzicznie, powoanie urzdnikw
czuwajcych nad wykonywaniem ww. zada). Frank postulowa ideologi kameralizmu, zgodnie z ktr
stosunki midzy pastwem a jednostk miay ksztatowa si podobnie jak midzy rodzicami a dziemi (relacje
paternalistyczne zgodne z duchem absolutyzmu). Do teorii Franka powrcono w 2 p. XIX w., zwrcono uwag
na jego spostrzeenia dotyczce higieny.
Oprcz aspektu ekonomicznego i militarnego czynnikiem zwikszajcym zainteresowanie wadzy zdrowiem
publicznym byy epidemie cholery (po raz pierwszy w Europie w XIX w.). Miaa to by choroba dotykajca
nisko rozwinite warstwy spoeczne. Choroba nie wzbudzaa wikszych emocji a do pocztku lat 30., kiedy w
marcu 1831 r. dotara do Parya. W pierwszych tygodniach wadze zarzdziy izolacj chorych i kordony
sanitarne. Ludzie z kolei reagowali na epidemi bardzo podobnie jak kilka wiekw wczeniej, twierdzc i
wadze i lekarze celowo cigny do miasta siewcw choroby, aby pozby si mas i zdoby ciaa do
prosektorium. Wrd lekarzy z kolei wci pokutowaa teoria miazmatyczna, dlatego nie potrafili ani zapobiega
ani leczy, podajc na zmian rodki napotne, wymiotne, upuszczajc krew itd. Wobec braku ukierunkowanych
dziaa umieraa poowa zakaonych, skutkiem czego w cigu tygodnia Pary zmniejszy si o 20 tys.
mieszkacw. Przeomowa jednak okazaa si dopiero druga epidemia w latach 40. Wwczas to angielki lekarz
Snow powiza chorob z zanieczyszczeniem rde wd (na podstawie wywiadw i zaznaczania miejsc
zachorowa na planie miasta). Wadze Parya i Londynu podjy budow sieci kanalizacyjnej, wodocigw

dostarczajcych wod do mieszka oraz urzdze filtrujcych (prace inynierskie zajy ca 2 p. XIX w.).
Oczywisty sta si zwizek brudu z wystpowaniem chorb zakanych.
Rozpoczo si upowszechnianie pozytywnych wzorcw higienicznych w rodowiskach patologii spoecznej i
kryminaw. Tzw. lekarze spoecznicy zajmowali si zwalczaniem patologii i podnoszeniem poziomu
sanitarnego. Poprzez powizanie czystoci i brudu fizycznego z moralnym wyksztacia si mentalno okrelana
jako ruch higieny spoecznej. W ten sposb zaczo si denie do zmiany standardu ycia i regeneracji
czowieka. Obawiano si bowiem postpujcej degeneracji rasy ludzkiej napyw ludnoci do miast rozwija
proporcjonalnie obszary ndzy i slumsy.
W 1809 r. Lamarck wysun swoist teori ewolucji, zwan teori dziedziczenia cech nabytych. Podstaw byo
przekonanie, i pod wpywem zmieniajcych si warunkw rodowiska organizmy ewoluuj, po czym
przekazuj osignite cechy swojemu potomstwu. Jako przykad poda yraf, ktra sigajc coraz wyej po
licie wyksztacia w toku ewolucji dug szyj. Jeli teoria ta dziaa w dwch kierunkach, to poprawa
rodowiska mogaby pomc w rozwoju ludzkoci i odwrotnie ycie w patologii sprzyja postpujcej
degeneracji caych grup spoecznych.
W 1857 r. B. A. Morell wyda swj Traktat o degeneracji, w ktrym przedstawi koncepcj degeneracji
gatunku ludzkiego pod wpywem niebezpiecznych zawodw, rozwizoci, pijastwa, brudu, ndzy itd.
Zaawansowanie procesu ocenia w 4-stopniowej skali:
I jednostki o usposobieniu histerycznym i nerwowym (neuroastenicy)
II jednostki cierpice a zaburzenia emocjonalne (prostytutki i przestpcy)
III imbecyle upoledzenie umysowe i kierowanie si instynktem
IV idioci cakowite powicenie instynktom
Podobnie powstaa teoria urodzonego przestpcy, ktr wygosi woski lekarz Cezary Lombrosso w 1876 r.
Lombrosso badajc rodziny woskich kryminalistw, stwierdzi i skonno do przestpczoci dziedziczy si z
pokolenia na pokolenie podobnie jak inne cechy nabyte (teoria Lamarcka). Fizycznymi oznakami degeneracji
miay by: asymetria twarzy, wystajce koci policzkowe, przeronita uchwa, cofnite i niskie czoo (tzw. typ
lombrossowski) losowo wybrani obywatele podobnych cech nie posiadaj. Wspczenie pogldy te oyy w
postaci portretu schematycznego przestpcy.
Optymizm lekarzy przyrodnikw podwaony zosta przez prace Karola Darwina, a zwaszcza wydanie przez
niego dziea O pochodzeniu gatunkw (1857 r.). Pojawi si wwczas socjaldarwinizm, twierdzcy i reformy
spoeczne nie s wstanie powstrzyma naturalnych procesw. Schematy ewolucji i biologii przeniesiono na
socjologi i w ten sposb tumaczono zasad nieingerencji w prawa natury. Eliminacja sabych jednostek
odbywa si samoistnie, a medycyna jedynie zakca procesy naturalnej selekcji. Wrd zwolennikw Darwina
pojawi si niemiecki badacz E. Haeckel, ktry zarzuci, i pomoc ludziom podtrzymuje tylko ich sabo i
cherlawo, a humanitarno na krtk skal prowadzi do szerokiej ndzy. Zwolennicy kierunku stawiali coraz
dalej idce wymagania tak zapocztkowany zosta ruch eugeniczny (eu- co dobrego, geneza powstanie,
eugenika nauka o dobrze urodzonych). Eugenicy dali m. in. zezwolenia na ingerencj pastwa w prawo
jednostek do prokreacji. Naley podkreli, i tak radykalne pogldy cechoway nie tyle samego Darwina, co
jego nastpcw. W swym dziele pisa on co prawda, i cywilizacja powstrzymuje naturaln selekcj, jednak
zaznaczy i proces udoskonalania fizycznego mgby przynie upadek moralny. Dlatego powinno si raczej
mwi o socjalspenseryzmie, gdy to angielski filozof H. Spencer da pocztek idei przeycia jednostki
silniejszej. Ponadto cae rozumowanie pomijao, i sukces lub poraka jednostek s czsto niezalene od ich
wyposaenia biologicznego.
Teori dziedziczenia cech nabytych obali ostatecznie Weismann w 1899 r. W swoim dowiadczeniu hodowa
kolejne pokolenia myszy, ktrym obcina ogony, a pomimo to potomstwo wci rodzio si z ogonami.
Rozgorzaa dalej dyskusja pomidzy predyspozycj spoeczn a biologiczn, przyjto w pewien sposb wersj
poredni, jednak ostatecznie problem ten nie zosta do dna dzisiejszego rozwizany.
wiczenie 8 eugenika
Za twrc wspczesnej eugeniki uchodzi brytyjski uczony Francis Galton, ktry wywid swe teorie z dyskusji
wok socjaldarwinizmu. Zastanawiajc si na teori dziedziczenia cech nabytych bada rodziny wyjtkowe i
stwierdza, i czciej wystpoway w nich uzdolnione jednostki. Skoro zatem zdolnoci mog by
przekazywane z pokolenia na pokolenie, to inteligentne pastwo powinno mie prawo do sterowania prokreacj
gatunku ludzkiego. W swojej pierwszej pracy Galton przedstawi, nie wdroony w ycie, projekt powoania
komisji analizujcych pretendentw do maestwa i ich sztuczne kojarzenie. Podkrela rwnie, i
spoeczestwo samo dziaa na wasn niekorzy, gdy warstwy wyedukowane posiadaj mniej potomstwa ni
niskorozwinite. W drugiej pracy Galton uy ju sowa eugenika od eu- + geneo dos. dobrze urodzony, tj.
wyposaony pod wzgldem biologicznym w odpowiedni zestaw cech. Galtona uznaje si za twrc nowej nauki,
badajcej czynniki udoskonalajce kolejne pokolenia.

Do instytucjonalizacji eugeniki doszo na pocztku XX w., kiedy udowodniono racj prac czeskiego zakonnika
Grzegorza Mendla (1900 r.). W wielu pastwach powoano towarzystwa eugeniczne, a w innych projekt
higieny ras, niczym si prawie nie rnicy (skierowanie przeciwko jednostkom, a nie grupom). Pojawio si
wartociowanie ras ludzkich. Z czasem wyksztaciy si dwa podstawowe kierunki eugeniki, tzw. nurt aciski i
nurt anglosaski. Pierwszy z nich dominowa w pastwach, gdzie obowizywaa religia katolicka (Ameryka
aciska, Hiszpania, Wochy, Polska, Belgia) nie odrzucono tu teorii dziedziczenia cech nabytych. Nurt
anglosaski cechowa si wikszym radykalizmem odrzuci zagadnienie cech nabytych oraz udowadnia
biologiczne zdeterminowanie natury ludzkiej. Na pocztku XX w. na zjedzie w Paryu przedstawiono program
eugeniki, podzielonej na 3 grupy negatywna, pozytywna i zapobiegawcza. Eugenika negatywna polegaa na
staej izolacji i sterylizacji jednostek podejrzanych, na eksterminacji chorych psychicznie w zakadach oraz na
prohibicji zawierania zwizkw maeskich przez okrelone osoby (tzw. eutanazja III Rzeszy). Eugenika
pozytywna obejmowaa dodatkowo zachcanie zdrowych par do rozrodu przez uatwianie poyczek, przydzia
mieszka i dziaania socjalne. Eugenika zapobiegawcza wyraaa si przez akcje zwalczania trucizn rasowych, w
tym walk z degeneratami spoecznymi. W nurcie aciskim dominowaa eugenika pozytywna oraz
zapobiegawcza np. w Polsce po odzyskaniu niepodlegoci. W latach 20. nasilenie byo umiarkowane, za w
30. pojawi si znaczny radykalizm w wyniku obnienia standardu ycia po wielkim kryzysie i zwikszenie
wydatkw pastwowych na utrzymanie osb bezwartociowych dla spoeczestwa.
Pierwsze konkretne dziaania w celu ograniczenia rozrodu podjto w USA w niektrych stanach ju pod
koniec XIX w. Blokada wystpowaa na etapie moliwoci zawierania maestw nie pozwalano na to
ubezwasnowolnionym oraz cierpicym na choroby zakane, weneryczne i genetyczne. W stanie Indiana w
1907 r. rozpoczto restrykcje i sterylizacje. Oglnie wykonano ok. 30 tys. zabiegw, g. w Kalifornii. W
wikszoci stanw sterylizacja bya przymusowa i stanowia warunek, bez ktrego nie mona byo opuszcza
zakad leczniczego (ac. conditio sine qua non). W 1927 r. zgodnie ze stwierdzeniem Sdu Najwyszego
odpowiednie postanowienie zawarto w konstytucji. wczesne testy na inteligencj baday gwnie przyswojenie
materiau szkolnego, dlatego czsto bardzo sabo wypaday w nich dziewczynki, o wiele rzadziej posyane do
szk. Ustawowa sterylizacja wprowadzona zostaa na przeomie lat 20. / 30. Do USA doczyy pod tym
wzgldem: Kanada (108 / 115 osb), wszystkie pastwa skandynawskie Dania, Szwecja (ponad 8000 osb),
Finlandia (600 osb), Norwegia, Estonia oraz Rzesza Niemiecka (1933 r.). W Skandynawii mona byo orzec o
potrzebie sterylizacji, gdy osoba posiadaa potomstwo, ktrego nie bya w stanie utrzyma miao to uderza w
aspoeczne rodziny wielodzietne. Rekord pod tym wzgldem pobiy Niemcy, gdzie w latach 1934-44 zabiegom
poddano 395 tys. osb (nie jest to ilo ostateczna, wci odkrywane s nowe dokumenty). Sterylizacja w III
Rzeszy bya przymusowa i dokonywana decyzj sdu powoano specjalne sdy ds. zdrowia spoecznego
(niem. Erbgesundheitsgerichte), skadajce si z 2 lekarzy i przedstawiciela wymiaru sprawiedliwoci. Po
zapadniciu wyroku istniaa moliwo apelacji do sdu najwyszego lub samego Hitlera (wnioski i tak
zatrzymywane byy w ministerstwie spraw wewntrznych). Odwoujcy si nie krytykowali samej treci ustawy,
a jedynie starali si udowodni bd w ocenie lekarskiej. Obowizkowej sterylizacji na terenie Niemiec
podlegali: chory na schizofreni, upoledzeni umysowo, dotknici psychoz maniakalno depresyjn, zespoem
Huntingtona, dziedziczn lepot i guchot, epilepsj, posiadajcy powane wady rozwojowe oraz pogreni w
cikim alkoholizmie. W 1935 r. powstao ponadto prohibicyjne ustawodawstwo maeskie w postaci ustawy o
ochronie ycia maeskiego. Podlegali jej poza ju wymienionymi: chorzy psychicznie, ubezwasnowolnieni,
cierpicy na grulic i choroby weneryczne. Odstpstwem bya bezpodno pary, przekroczenie przez kobiet
wieku 35 lat lub a przez mczyzn 50.
wiczenie 9 eutanazja w III Rzeszy; medycyna hitlerowska
Rozwaania nt. skracania ycia towarzyszyy czowiekowi od staroytnoci (Platon, V w. p. n. e.). Za twrc
pojcia eutanazji uchodzi brytyjski uczony Francis Bacon (XVI / XVII w.). Termin ten oznacza dosownie
dobr mier (eu- co dobrego + Tanatos boek mierci), a wic godn istoty ludzkiej i pozbawion
cierpie. Uwaano to za obowizek lekarza wzgldem chorego, przy czym ide wzbogacono o warunek
wyranego yczenia pacjenta. Toczce si wok problemu debaty rozbijay si najczciej o kwestie religijne i
etyczne.
Przeom pod tym wzgldem dokona si w latach 20. XX w., m. in. za spraw pojawienia si dziea O
dopuszczalnoci niszczenia ycia niegodnego ycia A. Binding, A. Hoche (1922 r.). Autorzy bardzo wyranie
poruszyli ekonomiczny wtek problemu, protestujc przeciwko przywizywaniu rodkw narodowych do
jednostek bezuytecznych i nieproduktywnych. Pojawiaj si tam pejoratywne okrelenia pacjentw. Podzielono
grup ludzi poddanych programowi na nieuleczalnie chorych w wyniku wypadkw oraz nieuleczalnie
otpiaych. Ideami tymi zainteresowa si A. Hitler, ktry popiera program eutanazji ju w poowie lat 30.,
odkada jednak jego wprowadzenie a do wybuchu wojny. Chocia bowiem do kancelarii fhrera wpyway
wnioski o wydanie pozwolenia na umiercenie, to prawo III Rzeszy wyranie tego zabraniao. Pozwolenia
wydawano tylko w wyjtkowych sytuacjach np. tzw. przypadek Knauera gdy o pozwolenie na eutanazj

zwrci si ojciec dziecka lecego w klinice psychiatrycznej w Lipsku, Hitler wysa swojego osobistego
lekarza (Kahn Brandt) aby wyda i wykona wyrok. Rozwina si propaganda eutanazyjna, sigajca do
najmodszych przedstawicieli narodu (zadania w ksikach do matematyki polegajce na liczeniu strat pastwa
wynikajcych z utrzymywania okrelonej liczby nieuleczalnie chorych, filmy propagandowe, wycieczki szkolne
do zakadw psychiatrycznych itp.).
W sierpniu 1939 r. pojawio si rozporzdzenie zobowizujce personel medyczny do informowania o defektach
wrd dzieci najpierw do lat 3, pniej stopniowo do 6, 12 i 16. Rodzicom takich dzieci oferowano albo
przeniesienie ich do nowoczesnych zakadw leczniczych albo podjcie dziaa na wasn rk i deklaracj
wzicia penej odpowiedzialnoci. W takiej sytuacji rodzice najczciej podpisywali zgod na leczenie. Pierwszy
orodek tajnej eutanazji powsta w okolicach Berlina, a wszystkich byo najprawdopodobniej 21 (na lsku
Lubliniec). Na podstawie testu inteligencji oraz opinii lekarza kierowano modych pacjentw albo do zakadu
poprawczego, albo na oddzia opiekuczy, albo wreszcie na oddzia B w Lublicu, co byo rwnoznaczne z
wyrokiem mierci. mier zadawano albo podajc barbiturany (luminal, weronal) albo systematycznie
zmniejszajc racje ywnociowe (np. w Ephinghart). W aktach zgonu podawano oglne i niespecyficzne
przyczyny mierci zatrzymanie akcji serca, niewydolno kreniowo oddechowa itp.
Odrbnym torem toczya si eksterminacja dorosych. Powsta dokument wyznaczajcy grup 12 15 lekarzy
odpowiedzialnych za eliminacj. Powoano ponadto 3 instytucje kamuflujce rzeczywist dziaalno, m. in.
Fundacj Uytecznoci Publicznej oraz Towarzystwo Uytecznoci Publicznej ds. Transportu Chorych. Siedziba
organizacji miecia si w Berlinie przy ul. Tiergartenstrasse 4, std ca akcj opatrzono kryptonimem T4. Do
zakadw opiekuczych na terenie Rzeszy rozsyano imienne kwestionariusze, ktre lekarze prowadzcy
wypeniali pacjentom. Formularze zawieray informacje o chorobach, rodzinie oraz przydatnoci do pracy.
Lekarze najczciej nie zdawali sobie sprawy z powagi wystawianych zawiadcze i wypeniali je bardzo
skrupulatnie, mylc o aspektach statystyczno chorobowych. Kwestionariusze wdroway do T4, gdzie
oceniali je 3 rzeczoznawcy profesorowie psychiatrii. Wyrok zapada przewanie bardzo szybko, po czym
wyselekcjonowane osoby przewaono do jednego z 6 orodkw eutanzyjnych. Umiercano przez podanie
barbituranw lub mieszanki morfiny ze skopolamin. W poszukiwaniu skuteczniejszego rodka skonstruowano
komor gazow wypenian tlenkiem wgla (Brandenburgia, grudzie 1939 r.). Nastpnie zwoki kremowano.
Pomimo caej przemylnoci i zaplanowania akcji wysza ona na jaw. W wyniku protestw kocioa akcj T4
oficjalnie zakoczono, po czym tajnie rozpocza si tzw. dzika eutanazja. Listy wysyane do rodzin zabitych
byy ujednolicane i zawieray oglnikowe przyczyny, zgony tumaczono dziwnie i rozmaicie, np. powikaniem
po usuniciu wyrostka czy chorob nerwow u dotychczas zdrowego. Akcja prowadzona bya do koca II wojny
wiatowej.
Po zakoczeniu dziaa wikszo personelu przeniesiono na podobne stanowiska do obozw pracy i
koncentracyjnych (akcja 14F13). W 1942 r. przeksztacono je w obozy zagady obcych ras, tj. ydw i Sowian
zgodnie z zestawieniem Goldhagena. Obozy stay si orodkami eksperymentw pseudo-medycznych. Ze
wzgldw rasistowskich obozowiczw masowo sterylizowano. Prbowano tu 3 metod:
- preparat pochodzenia rolinnego z Colladium Sequinum, powodujcy niepodno u zwierzt, zastosowano
na czowieku, jednak ze wzgldu na skomplikowanie metody nie wprowadzono jej na szerok skal,
- profesor ginekologii na uniwersytecie w Krlewcu Carl Clauberg leczcy poprzednio ony SS-manw,
sporzdzi pyn o do dzi nie rozszyfrowanym skadzie, zlepiajcy jajowody i dajcy trwa bezpodno; w
czasie eksperymentw w latach 1942-44 rodek przetestowano na 2000 winiarek, z ktrych wikszo
zmara wskutek niewydolnoci podczas pracy,
- w fazie eksperymentalnej pozosta projekt sterylizacji promieniami RTG z 1942 r. najczciej lampa
zainstalowana bya pod okienkiem, w ktrym przez chwil wypeniao si wniosek; winiowie poddani
napromieniowaniu mieli po kilku tygodniach objawy poparze; po mierci ich organy wysyano do
Wrocawia i oceniano skuteczno.
Na winiach prowadzono ponadto wiele bada, z czego wiele zupenie bezsensownych. W Tachau podawano
wod morsk uzdatnian przez berkatit wynalazek austriackiego inyniera Berki. Powszechne byy
dowiadczenia nad ozibianiem ciaa w wannach z lodem i metodami przywracania ciepa, np. Hinler dla
badania swojej teorii ciepa animalnego zmusza kobiety do stosunkw homoseksualnych. Badajc moliwoci
adaptacji do niskich cinie i osigania odpowiednich wysokoci zamykano winiw w komorach
niskocinieniowych i obserwowano ich powrt ze stanu nieprzytomnoci.
Nadzorujcy lekarze odpowiedzialni za eksperymenty pseudo-medyczne zostali oskareni w procesie
norymberskim. Z 23 osb 7 zostao skazanych na mier przez powieszenie, a wikszo pozostaych na kar
pozbawienia wolnoci. Zbrodnie hitlerowskie skoniy prawo wiatowe do wydania kodeksu norymberskiego,
opisujcego zasady prowadzenia eksperymentw medycznych pacjent musi osobicie wyrazi wol poddania
si testom i w kadej chwili ma prawo je przerwa, testowa na czowieku mona tylko wwczas gdy jest to
jedyny sposb przekonania si o dziaaniu, mona testowa tylko wystpienie dodatnich skutkw zdrowotnych,
nie moe dochodzi do adnych uszkodze zdrowia ani obrae psychofizycznych.

Historia PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Historia PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

HISTORIA

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

I wykady prof. Wanda Wojtkiewicz Rok

II wiczenia dr Kamila Uzarczyk

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 2 pojcie zdrowia i choroby w staroytnym Egipcie, Mezopotamii i w kulturze ydowskiej

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

rda wiedzy o historii medycyny w Egipcie:

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 3 medycyna grecka

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 4 medycyna rzymska

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 5 redniowiecze powstanie uniwersytetw i pocztki szpitalnictwa

Z biegiem czasu w cesarstwie rzymskim wyksztacaa si nieciekawa sytuacja. Dostosowywanie zasad

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 06 medycyna renesansu

W redniowieczu powstao i rozwino si szkolnictwo powszechne i wysze w postaci uniwersytetw. Z

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 7 chirurgia od najdawniejszych czasw do XVIII w.

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 8 wiedeski model ksztacenia medycznego i jego oddziaywanie na nauk polsk

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 9 chirurgia i medycyna na przeomie XIX / XX w.

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 10 spekulacyjne teorie medyczne XVII i XVIII w.

Teorie paramedyczne powstaway od czasw prehistorycznych wskutek niezrozumienia zjawisk przyrody. Od

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 11 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (1) Krakw i Wilno

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Wykad 12 orodki ksztacenia medycznego na terenie Polski (2) Lww

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 1 medycyna najdawniejszych czasw

Paleopatologia to nauka o chorobach nkajcych najstarsze cywilizacje, czyli spoecznoci myliwsko

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 2 koncepcje zdrowia i choroby

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 3 pocztki medycyny alternatywnej

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 4 choroba i epidemia a cywilizacja (1)

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 5 choroba i epidemia a cywilizacja (2)

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 6 ewolucja szpitalnictwa

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 7 ruch higieny spoecznej i pocztki ruchu eugenicznego

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

wiczenie 9 eutanazja w III Rzeszy; medycyna hitlerowska

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Created by Neevia Document Converter trial version http://www.neevia.com

Вам также может понравиться