Petre Georgievski Izvorni nauni lanak

Filozofski fakultet, Institut za sociologiju UDK: 316.444

Skoplje, Republika Makedonija Primljeno: 31.12.1997.

VOJIN MILI I PROUAVANJE OBRAZOVANJA KAO KANALA

DRUTVENE POKRETLJIVOSTI

VOJIN MILI AND STUDYING THE EDUCATION AS A CHANNEL OF THE SOCIAL

MOBILITY

ABSTRACT In the first part of the article the author states his viewpoint of the significance of the Vojin Mili study
The Social Background of the High School and Faculty Students (published in Statistical Review, 1959, No. 1-2),
concerning the subsequent research of the social mobility through the education, as well as the constitution of the
sociology of the education as a separate sociological discipline in the Socialist Federative Republic of Yugoslavia.
Due to the broader foundation of the research, furthermore, due to the methodological access and the utilized
methodological procedures during the creation of the empirical evidence and the data analyzing, as well as due to
the acquired knowledge about the social mobility through the education, the Mili study have so much influenced on
the sociological researchers of this problem as any other study published at that period of time in Yugoslavia. In the
second part of the article, the author deals with the methodological problems of the research of the education and
the social mobility. According to the author, it is necessary to call the attention to the intrageneration (career)
mobility through the education, by which the mechanisms for selection and socio-psychological implications to the
selection and the mobility would become more known. Also, the stress has been put on development of new
statistical methodology in the field of social mobility researches.
KEY WORDS social mobility, education, profession

APSTRAKT U prvom delu teksta autor prikazuje svoje vienje znaaja studije Vojina Milia Socijalno poreklo
uenika srednjih kola i studenata (objavljen u Statistikoj reviji, br. 1-2/1959), za kasnija istraivanja drutvene
pokretljivosti kroz obrazovanje, kao i za konstituisanje sociologije obrazovanja kao zasebne socioloke discipline u
SFRJ. Zahvaljujui iroj zasnovanosti istraivanja kao i metodolokom pristupu i korienim metodolokim
postupcima tokom stvaranja empirijske evidencije i analize podataka, Milieva studija je izvrila vei uticaj na
sociologe istraivae ovog problema nego ijedna studija objavljena u Jugoslaviji u to vreme. U drugom delu lanka
autor se bavi metodolokim problemima istraivanja obrazovanja i drutvene pokretljivosti. Prema autoru,
neophodno je obratiti panju na meugeneracijsku pokretljivost putem obrazovanja, ime mehanizmi i socijalno-
psihike implikacije selekcije postaju uoljiviji. Takoe, stavljen je i naglasak na razvoj nove statistike
metodologije u polju istraivanja drutvene pokertljivosti.
KLJUNE REI drutvena pokretljivost, obrazovanje, zanimanje

Sociolozi obrazovanja u Jugoslaviji, naroito oni koji se bave istorijom sociologije obrazovanja,
ne bi mogli zaobii rad Vojina Milia Socijalno poreklo uenika srednjih kola i studenata (Statistika
revija, 1-2/1959, str. 43-88), ne zato to je to prvi rad iz ove socioloke discipline, i to iz njene centralne
oblasti odnosa drutvene strukture i obrazovanja, odnosno drutvene pokretljivosti posredstvom
kolstva, nego i zbog toga to je taj rad snano uticao dajui peat kasnijim sociolokim istraivanjima
obrazovanja u Jugoslaviji. Ovaj uticaj na kasnija istraivanja obrazovanja i drutvene pokretljivosti,
naroito 60-ih i 70-ih godina, moe se konkretnije sagledati komparativnim prouavanjem radova
sociologa koji su istraivali ovaj problem, o emu e kasnije biti rei. Ovde treba istai da je navedeni rad
Vojina Milia odigrao znaajnu ulogu ne samo u pogledu metodoloko-istraivake usmerenosti u
prouavanju obrazovanja kao kanala drutvene pokretljivosti, nego i za konstituisanje sociologije
obrazovanja kao posebne socioloke discipline.
Takav znaajan uticaj je mogao da vri samo rad koji se odlikovao sledeim osobinama:
 Teorijskom utemeljenou istraivanja koja je osloboena ideolokih primesa tadanje vladajue
teorijske paradigme u drutvenim naukama Jugoslavije. Razvijanje teorijsko-metodolokih osnova
istraivanja propraeno je irom informisanou teorijskim i istraivakim dostignuima u tadanjem
savremenom svetu, kao i irim poznavanjem iskustvene stvarnosti, odnosno pojave koja se istrauje. To
mu je omoguilo da izotri uoavanje razliitih veza izmeu sloenih drutvenih pojava kao to su
socijalno poreklo uenika srednjih kola i studenata i njegovih dimenzija ili varijabli i obrazovanja,
odnosno kolskih institucija i uspeha u kolovanju, kao i veze sa ostalim varijablama koje su relevantne
za prouvani problem. Zamisao istraivanja obrazovanja kao kanala drutvene pokretljivosti obuhvata sve
relevantne nivoe: globalno drutvo, regionalni nivo, institucionalni, pa sve do pojedinih drutvenih grupa
i individua njihovih drutvenih poloaja i uslova u kojima ive i koluju se. ira teorijska utemeljenost
istraivanja omoguila je autoru odgovarajuu interpretaciju i uoptavanja dobijenih rezultata, ime su
podjednako izbegnuti goli empirizam i hipotetiki deduktivizam. Time je omogueno da su svi delovi
istraivanja, odnosno rada povezani i koherentni.
Zaokruena metodoloka zamisao istraivanja omoguila je autoru iscrpnu logiko-epistemoloku
kritiku izvornih podataka tadanje zvanine statistike na kojima se iskljuivo zasniva istraivanje V.
Milia. Ta se kritika ne odnosi samo na konkretne podatke koje on koristi za svoje istraivanje, nego je
mnogo ira i dublje osmiljena, i heuristiki plodna, jer ukazuje na nedostatke statistike kao organizovane
ustanove u pogledu klasifikacije zanimanja, o nainu obrade i ukrtanja razliitih obeleja (varijabli):
pola, stalnog mesta boravka roditelja i dr. sa obrazovnim varijablama. Ove se tvrdnje mogu ukratko
ilustrovati. Zbog nedostatka izvornih podataka, Vojin Mili napominje da je izostalo prouavanje
socijalne strukture obaveznog kolstva. Izvori zvanine statistike na osnovu kojih se moe prouavati
socijalna struktura srednjeg i vieg obrazovanja nisu iscrpni, jer se, pre svega, odnose samo na socijalno
poreklo uenika i studenata, dok o socijalnom poreklu nastavnog kadra i socijalnom sastavu organa
drutvenog upravljanja u kolama nema podataka. Statistika neredovno prikuplja podatke o poreklu
uenika srednjih kola. Glavni izvor tekoa u upotrebi kolske statistike, prema V. Miliu, lei u nainu
prikupljanja i sreivanja podataka o socijalnom poreklu studenata, a taj se nain prikupljanja ovih
podataka sastoji od primene autoklasifikacije prilikom prikupljanja izvornih podataka o socijalnom
poreklu. Od studenata se nije trailo da navedu konkretno oevo zanimanje, ve samo da odrede iroki
socijalno-profesionalni sloj kojem, po njihovom miljenju, to zanimanje pripada. Pri tom, pojedini
socijalno-profesionalni slojevi u upitniku nisu konkretnije odreeni i o njihovom preciznom
operacionalnom definisanju uopte se i ne govori, kako bi autoklasifikovanje pojedinaca bilo bar
delimino usmereno izmeu objektivnih socijalno-profesionalnih kriterija. Usled toga, postoji vrlo velika
mogunost da pojedini lanovi klasifikacije budu dosta raznoliko shvaeni, kao i da se autoklasifikacijom
ne mogu utvrditi prilino brojna prelazna zanimanja. Ovakav nain prikupljanja podataka umanjuje
njihovu epistemoloku relevantnost i zbog toga, prema V. Miliu, u kolskoj statistici, prilikom
prikupljanja podataka o socijalnom poreklu, autoklasifikaciju ubudue treba zameniti objektivnim
metodima.
Treba napomenuti da iscrpnu i sistematsku kritiku analizu statistikih izvora podataka,
klasifikacije zanimanja, naina prikupljanja i obrade podataka koju je dao V. Mili, ne susreemo u
radovima sociologa koji su objavljeni u tom ili u neposredno kasnijem periodu. Meutim, ova njegova
kritika i predlozi bili su inspirativni i podsticajni za sociologe koji su kasnije vrili socioloka istraivanja
obrazovanja kao kanala drutvene pokretljivosti. Metodoloki uticaj obog Milievog rada na kasnija
socioloka istraivanja moe se sagledati i u smislu korienja preciznijih merila drutvene pokretljivosti
posredstvom kolstva. Naime, na osnovu svetskih iskustava istraivaa ovog problema, V. Mili prvi put
u jugoslovenskim okvirima upotrebljava statistike mere kao to su hi-kvadrat test, Pirsonov koeficijent
kontingencije, Spirmanov koeficijent korelacije ranga, indeksi asocijacije i indeksi i stope zastupljenosti
drutvenih slojeva u srednjim kolama i na univerzitetima u Jugoslaviji. Karakter statistikih podataka je
odredio ove kvantitativne postupke, kao i vladajuu kvantitativnu paradigmu u sociolokoj metodologiji u
svetu u to vreme.[1]
 Ako se na osnovu ovih podataka rad V. Milia o socijalnom poreklu uenika srednjih kola i
studenata uporedi sa radovima jugoslovenskih sociologa koji se odnose na isti ili slian problem
istraivanja, a koji su nastali krajem 50-ih i poetkom 60-ih godina, uoljive su sledee razlike: u lanku
Ante Fijamenga Socijalna struktura studenata Sarajevskog univerziteta koji je objavljen iste godine
kada i Miliev rad, u sarajevskom asopisuPregled (br. 9/1959), videe se da se iznose samo statistiki
podaci o socijalnom poreklu studenata ovog Univerziteta za nekoliko godina sa odreenim komentarima,
a da rad uopte nije teorijski zasnovan i osmiljen, kao to je odsutna i bilo kakva kritika analiza
statistikih izvora podataka. Isto tako, ne postoji ira teorijska rasprava i kritika analiza statistikih
podataka ni u radu slovenakog autora Marka Kerevana Misli o socijalnoj strukturi studenata (1964) i
Rudija Supeka Sveuilina politika obrazovanja, socijalno porijeklo studenata i uspjeh u studiranju
(1967).
Zbog celovitosti teorijske utemeljenosti istraivanja, metodolokih karakteristika i dobijenih
saznanja o drutvenoj pokretljivosti posredstvom obrazovanja, rad Socijalno poreklo uenika srednjih
kola i studenata snano je uticao na sociologe istraivae ovog problema kao nijedan drugi rad
objavljen u tom vremenskom periodu u Jugoslaviji, to pokazuje i injenica da je ovaj rad jedan od
najee citiranih u lancima i studijama koje tretiraju ovu problematiku. Ta citiranja se odnose na
teorijske i metodoloke aspekte ovog rada, no najee na rezultate istraivanja, bilo da se hoe potkrepiti
neki sopstveni stav ili da se kompariraju rezultati sopstvenih istraivanja sa onima do kojih je doao V.
Mili, ili zajedno oba aspekta.
to se tie prvog aspekta, karakteristian je lanak Mihajla Popovia Drutveni uslovi i
mogunosti kolovanja omladine u Jugoslaviji (1968), u kojem se ire komentariu rezultati istraivanja
V. Milia. U navedenom radu R. Supeka iznose se osnovni rezultati istraivanja V. Milia, a zatim se
uporeuju sa rezultatima do kojih je dola Z. Stejnman (Steinman). V. Tomanovi u svom lanku
Problemi socijalne diferencijacije u oblasti obrazovanja (1968) uporeuje stope zastupljenosti studenata
koji su poreklom iz slubenikih i radnikih slojeva, do ega je doao V. Mili sa istim stopama koje je
on proraunao na osnovu statistikih podataka. Slino je postupio i S. Flere u lanku Drutvena
pokretljivost i obrazovanje (1972). ire komentare rezultata istraivanja V. Milia daje ruski sociolog Z.
Golemkova u svojoj studiji Osvrt na istoriju socioloke misli u Jugoslaviji (1984), istiui da je to prvo
istraivanje o ovoj problematici u Jugoslaviji. Najiri i najobimniji prikaz istraivanja V. Milia o
socijalnom poreklu uenika srednjih kola i studenata dao je slovenaki autor L. eerko u svojoj
Knjizi Socijalno poreklo inteligencije (1976). Jo na poetku svoga prikaza u ovoj knjizi, L. eerko
napominje da ovim radom V. Mili zapoinje socijalnu analizu, zbog toga to je on sam svoju socijalnu
analizu zapoeo sa optim teorijskim okvirom istraivanja i raspravlja o znaaju izvornih podataka i
neposrednih ciljeva toga istraivanja. Dalje sledi detaljan i iscrpan prikaz Milievog rada u tekstu od str.
24-60 njegove knjige.
Rad V. Milia o socijalnom poreklu uenika srednjih kola i studenata imao je uticaj i na mlae
istraivae u izradi magistarskih i doktorskih disertacija iz oblasti sociologije obrazovanja. Ovom
prilikom samo u naznaiti njegov uticaj na izradu magistarske teze autora ovog teksta na temu o uticaju
socijalnog porekla uenika srednjih kola u Skoplju na izbor tipa kole, druenje, uspeh u koli i namere
za produavanje kolovanja na viim kolama i fakultetima (Georgievski, 1972). Uticaj istraivanja V.
Milia na ovo istraivanje izrazio se na koncepcijskom i metodolokom planu. Istraivanje je tematski
proireno problemom uticaja socijalnog porekla uenika na njihovo druenje i na namere produavanja
kolovanja, ali i podacima dobijenim ne samo statistikim i anketnim postupkom, nego i posmatranjem
(za druenje) i testom inteligencije, kao i varijablama o zanimanju i obrazovanju majke uenika, o
prosenim dohotku po lanu porodice, o stalnom mestu boravka roditelja, ime je stvorena osnova za
meusobno ukrtanje ovih varijabli i upotrebu multivarijantne analize.
Rad Socijalno poreklo uenika i studenata ima iri nastavno-pedagoki znaaj jer, kao to navodi
M. Ivkovi, ovaj rad i danas studentima sociologije slui kao neophodno metodoloko uputstvo za ovakve
vrste istraivanja (Ivkovi, 1992).
 Razume se da ovo nije iscrpan prikaz korienja istraivakih rezultata i saznanja do kojih je doao
V. Mili u radu Socijalno poreklo uenika srednjih kola i studenata, nego je cilj bio da se bar donekle
ostvari delimian uvid o znaaju i ulozi njegovog istraivanja obrazovanja kao jednog od najee
korienih kanala drutvene pokretljivosti, kao i o podsticaju i razvoju ove vrste istraivanja u Jugoslaviji.
I danas je veoma aktuelno pitanje istraivanja doprinosa pojedinih kanala drutvene pokretljivosti,
na emu je insistirao i V. Mili, i to po mogunosti u jednom istom kompleksnijem istraivanju drutvene
pokretljivosti sa standardizovanim postupkom u zemljama koje se nalaze u drutvenom preobraaju, ali i
u dubokoj krizi, kao to su Jugoslavija i Makedonija. Ta kriza nije konjunkturnog karaktera, nego
strukturalnog tipa sa veoma visokim stopama nezaposlenosti, sa privrednom stagnacijom i tektonskim
procesom raslojavanja, osiromaenjem irokih narodnih slojeva. U ovakvim drutvenim uslovima postoji
evidentna devalorizacija diploma i realno je pretpostaviti da je kolstvo izgubilo znaaj kanala uzlazne
drutvene pokretljivosti koji je imalo u ranijem periodu i da politiki faktor (struktura moi) i oblici
organizovanog kriminala postaju sve dominantniji.
Devalorizacija diploma zahvata i razvijenija drutva. Tako, prema francuskom sociologu J. Lemelu
(Lemel, 1991:163), izmeu 60-ih i 80-ih godina proporcija kadrova u aktivnom stanovnitvu prela je od
5% na 8%. Istovremeno proporcija maturanata u generacijama koje proizilaze iz obrazovnog sistema
prela je od 10% na 30%. Pribliavanje ovih dveju serija brojeva je reito: nivo obrazovanja poveao se
bre nego srednji kolski nivo ponuenih zaposlenja. To je devalorizacija diploma, istie J. Lemel.
Naravno da se ovde ne radi o realnom smanjenju nivoa znanja uenika i studenata, nego se radi o
smanjenju vrednovanja njihovih diploma, a time je oslabio i njihov poloaj u drutvu.
Odreene pravilnosti u drutvenoj pokretljivosti i samoobnavljanju odreenih drutvenih slojeva,
koje je utvrdio V. Mili u svom istraivanju, sa neznatnim odstupanjem, potvrene su su kasnijim slinim
istraivanjima u Jugoslaviji. Meutim, postoje odreene tekoe u uporeivanju rezultata razliitih
istraivanja opte drutvene pokretljivosti i pokretljivosti posredstvom obrazovanja. Te razlike proizilaze
iz razliitih teorijsko-metodolokih pristupa i shvatanja, koje dovode do razliitih klasifikacija zanimanja
ili do razliitih socio-profesionalnih kategorija ili drutvenih klasa, kao i do parcijalnih ili jednostranih
metodolokih postupaka u prikupljanju i analizi podataka. Zbog toga se u ovom lanku ukratko osvrem
na neke metodoloke probleme istraivanja obrazovanja kao kanala drutvene pokretljivosti.

Metodoloki problemi istraivanja obrazovanja i drutvene pokretljivosti

Jedan od osnovnih metodolokih problema istraivanja obrazovanja kao kanala drutvene

pokretljivosti, ali i drutvene pokretljivosti uopte, sastoji se u tome to postoji mala mogunost
uporedljivosti rezultata razliitih istraivanja. To proizilazi iz upotrebe razliitih klasifikacija zanimanja
ili socijalnih grupa (slojeva ili klasa). Ponekad dolazi do zamene teze. Govori se o drutvenoj
pokretljivosti, a u stvari se radi o profesionalnoj pokretljivosti, jer su podaci u tabelama rasporeeni
prema grupama zanimanja. U ovom smislu, s pravom istie H. Denks (Jencks, 1990:103) da jaina veze
izmeu zanimanja oeva i sinova sama po sebi ne moe da nam govori o drutvenoj pokretljivosti. Ako,
pak, hoemo da upotrebimo profesionalnu pokretljivost da bi odredili drutvenu pokretljivost, moramo da
rangiramo zanimanja, odnosno profesije u odnosu na drutveni poloaj. Kada se tako rangiraju profesije
onda se moe nai mnogo via stopa uzlazne i silazne pokretljivosti na drutvenoj skali. To je tako zbog
toga to drutveni poloaj oeva i sinova ne zavisi samo od zanimanja, nego i od dohotka i obrazovanja.
Odatle je neophodno da se prikupljaju podaci anketnim upitnicima za sve tri navedene varijable, jer
konzistentnost drutvenog poloaja karakteristina je za vie i nie socijalne slojeve, dok kod
srednjih i prelaznih slojeva je izrazitija njihova nekonzistentnost. Meutim, mogue je u istom
istraivanju komplementarno upotrebiti klasni i stratifikacioni pristup i na osnovu toga oceniti obe vrste
drutvene pokretljivosti, kao to je to, na primer, izveo francuski sociolog K. Telo (Thelot, 1982). Pritom
je neophodno da te klasifikacije zadovoljavaju teorijske i logike kriterije.
 U istraivanjima drutvene strukture i pokretljivosti meunarodnog karaktera sve se vie insistira
na standardizaciji ovih klasifikacija socijalnih grupa. Tako, poetkom 90-ih godina bilo je sprovedeno
novo istraivanje velikih razmera u SAD, Australiji i u devet evropskih zemalja. Ispitivanje drutvene
pokretljivosti u ovim zemljama bilo je standardizovano u metodolokom pogledu, naroito u vezi sa
klasifikacijom drutvenih grupa (Lemel, 1991:168). Ta klasifikacija je sledea: (1) visoko rangirani
profesionalci, administratori i inovnici, menaderi u velikim industrijskim preduzeima; (2) nie
rangirani profesionalci, administratori i inovnici, tehniari vieg stupnja, menaderi manjih industrijskih
preduzea, supervizori nemanuelnih zaposlenih lica, (3) rutinsko nemanuelno osoblje u administraciji i
trgovini, prodavai i drugi usluni radnici; (4) sitni sopstvenici, zanatlije bez zaposlenih radnika; (5)
farmeri i sitni zakupci i ostali radnici zaposleni u primarnoj proizvodnji; (6) tehniari nieg stupnja,
supervizori manuelnih radnika; (7) kvalifikovani manuelni radnici; (8) polukvalifikovani i
nekvalifikovani radnici; (9) poljoprivredni i ostali radnici u primarnoj proizvodnji.
U poslednje vreme u okviru uporednih meunarodnih sociolokih istraivanja (na primer,
istraivanja vrednosti i religije) insistira se na upotrebi meunarodne standardne klasifikacije zanimanja
poznatoj kao ISCO-88.[2] Dravni zavodi za statistiku Makedonije i Slovenije preveli su na makedonski,
odnosno slovenaki jezik ovu meunarodnu standardnu klasifikaciju koja ima deset osnovnih grupa i vie
podgrupa. Te osnovne grupe zanimanja su: 1) lanovi zakonodavnih tela, visoki slubenici i rukovodioci,
korporacijski menaderi i direktori manjih preduzea; 2) profesionalci (u oblasti fizike, matematike i
ininjerstvu, u oblasti proirodnih nauka i zdravstvu, profesionalni nastavni kadar, i sl.); 3) tehniki i
srodni strunjaci rasporeeni slino kao i kod prethodne grupe; 4) slubenici (kancelarijski slubenici,
slubenici u uslunim delatnostima); 5) usluni radnici i prodavci; 6) kvalifikovani (struni)
poljoprivredni radnici i ribari; 7) zanatlije i ostali srodni radnici (radnici u oblasti ekstrakcije i u
graevinarstvu, radnici za metale, maine i srodni radnici, radnici u oblasti precizne mehanike, rune
izrade, tampanja i sl.); 8) operatori i sastavljai maina i konstrukcija; 9) jednostavna zanimanja
(prodajna i usluna zanimanja, opti radnici u poljoprivredi, ribolovu i sl.; opti radnici u rudarstvu,
graevinarstvu, proizvodnji i transportu); 10) oruane snage (svi oni koji momentalno slue u oruanim
snagama, dobrovoljno ili obavezno i koji nisu slobodni da prihvate civilno zaposlenje iskljueni su
policajci i carinski inspektori).
Upotrebom ovakvih standardizovanih klasifikacija socijalnih grupa omoguuje uporedivost
podataka vie zemalja, ali se istovremeno proiruju i mogunosti realnije ocene stepena drutvene
pokretljivosti i samoobnavljanja sopstvenog drutva, a time e se lake uoiti odreene karakteristike toga
globalnog drutva.
Dosadanja istraivanja uloge obrazovanja u drutvenoj pokretljivosti su se, u stvari, preteno
odvijala u okviru meugeneracijske pokretljivosti, ee nego to je to raeno u okviru unutargeneracijske
ili karijerne pokretljivosti. Otuda i potreba za ispitivanjem unutargeneracijske pokretljivosti posredstvom
kolstva, jer se time mnogo vie moe saznati i o mehanizmima selekcije i o psihosocijalnim
implikacijama selekcije i pokretljivosti. Ovo, pak, zahteva pored anketnog upitnika upotrebu i
kvalitativnih postupaka, posebno biografskih, ivotne istorije, i poludirektivnih intervjua na manjim
poduzorcima istraivanja.
Meutim, i kod prouavanja obrazovanja u okviru meugeneracijske pokret-ljivosti, najee se to
izvodilo izmeu dveju generacija (oeva i sinova). Mnogo pouzdanije i ire bi se saznalo o brzini
pokretljivosti i nivoima samoobnavljanja ako se istraivanje proiri na tri generacije. Pritom, ne treba
ispustiti iz vida da treba prikupljati podatke i o zanimanju, obrazovanju i dohotku majke, jer u mnogim
konkretnim situacijama drutveni je poloaj majke delimino nezavisan od drutvenog poloaja njenog
mua. U procesu socijalizacije, uloga majke moe biti znaajnija nego uloga oca. Pored varijabli
drutvenog poloaja oeva i majki, bez razlike da li se radi o meugeneracijskoj ili karijernoj
pokretljivosti, treba uzeti i druge varijable koje znaajno utiu na drutveni poloaj i na pokretljivost kao
to su: mesto stalnog boravka roditelja, etniko poreklo, ugled kole ili fakulteta koji poseuje, grupu
vrnjaka i tzv. referentne grupe. U odnosu na individue treba uzeti i koeficijent inteligencije (IQ) i
druge crte linosti (kao posredujue varijable izmeu drutvenog porekla i uspeha u koli). Uzimajui i
ove varijable u obzir mogue je poveati ili smanjiti procenjenu korelaciju izmeu drutvenog poloaja
oeva i sinova, kao i izmeu majki i sinova (erki).
Jo su aktuelni problemi i nedostaci zvanine statistike koje je istakao V. Mili u navedenom radu o
socijalnom poreklu uenika srednjih kola i studenata i treba raditi na poboljanju i unapreenju naina
prikupljanja i obrade podataka, naroito kolske statistike. Ovde treba spomenuti pitanje o nedovoljnoj
iskorienosti dosijea (studentskih kartona) diplomiranih studenata u koje se unose podaci od upisa
studenata preko njihovog apsolviranja do diplomiranja; dalje, u njima postoje objektivni podaci o
ocenama, o uspehu po nastavnim predmetima, o prosenoj oceni uspeha i o oceni na diplomskom ispitu,
postoje podaci o nacionalnoj pripadnosti, o stalnom mestu boravka roditelja, o prethodno zavrenoj koli.
Meutim, o socijalnom poreklu studenata ima samo jedan podatak zanimanje roditelja (i to
neralanjeno na oca i majku), a nedostaje podatak o obrazovanju oca i majke. Ove nedostatke je mogue
odstraniti angaovanjem rektorskih uprava univerziteta. Povezivanjem socijalnog porekla studenata sa
njihovim uspehom u toku studija i na diplomskom, po polu i etnikom poreklu, po nainu studiranja
(redovnom vanrednom) moe se preciznije meriti drutveni uspon ili samoobnavljanje drutvenih
slojeva.[3]
Dosadanja istraivanja drutvene pokretljivosti posredstvom obrazovanja, ali i opte drutvene
pokretljivosti, preteno su se zasnivala na statistikim i anketnim istraivanjima. Novije tendencije u
istraivanjima ovog problema sve se vie orijentiu na metod triangulacije u prikupljanju podataka,
odnosno na komplementarnu upotrebu i drugih metodolokih postupaka, pored anketnih, kao to su
poludirektivni i dubinski intervjui i individualne biografije ili ivotne istorije. Jo sredinom 70-ih
godina D. Goltorp (Goldthorpe) i D. Berto (Berteau) reafirmisali su biografski postupak V. Tomasa i F.
Znanieckog o upotrebi ivotnih istorija prilikom istraivanja drutvene pokretljivosti. Upotrebom
poludirektivnih intervjua i ivotnih istorija na manjem uzorku ili na poduzorku uzorka anketnog
istraivanja moe se saznati vie o subjektivnom doivljaju drutvene pokretljivosti i naroito o socijalno-
psihikim implikacijama silazne pokretljivosti, a time i bolje razumeti konkretne situacije razliitih oblika
pokretljivosti i samoobnavljanja.
Prethodno naznaeni nain prikupljanja podataka upotrebom metoda triangulacije zahteva i
kompleksniji metod analize, koji se isto tako sastoji u komplementarnoj upotrebi kvantitativnih i
kvalitativnih postupaka analize. to se tie kvantitativnih postupaka, pored upotrebe multivarijantne
analize i upotrebe indeksa asocijacije, Jasudinog indeksa i indeksa i stopa zastupljenosti itd., sve se vie
aktuelizira tzv. putna analiza (path analysis) Blau-Duncana, za koju se zalae i J. Lemel, a iji je
osnovni cilj realizovanje linearnih regresija izmeu dva indikatora drutvenog poloaja porekla i
krajnjeg (poslednjeg) drutvenog poloaja izmeu kojih intervenie vei ili manji kolski uspeh. Svakako
da ove analize nisu dovoljne i treba ih dopuniti tekstualnim opisom i analizama individualnih biografija i
poludirektivnih intervjua.
Prema J. Lemelu, paralelno sa razvojem razmiljanja o biografijama individua, pojava novog
statistikog sredstva sredinom 70-ih godina dovela je do pokretanja meunarodnih komparacija tabela
pokretljivosti. To sredstvo, koje se naziva log-linearna analiza omoguuje da se ouva bitni interes koji
nudi analiza varijanse, odnosno da se moe izmeriti teina razliitih eksplikativnih faktora i da se
rauna samo na ogranieni broj drutvenih poloaja: smatra se da je logaritam verovatnoe prelaska od
jednog na drugi poloaj linearna funkcija eksplikativnih varijabli.
Upotrebom metoda triangulacije u prikupljanju podataka, kao i upotrebom multimetod-analize,
prevazilaze se jednostranosti u istraivanju obrazovanja kao kanala drutvene pokretljivosti i otvaraju se
ire perspektive razvoja ovih istraivanja i u naim zemljama.

Literatura
Bellet, D. M. i von Zanten H. A. (1992): Sociologie de lecole, Paris: Armand Colin
Fiamengo, A. (1959): Socijalna struktura studenata Sarajevskog univerziteta, Pregled, br. 9
Flere, S. (1972): Drutvena pokretljivost i obrazovanje, Gledita, br. 3
Georgievski, P. (1972): Socijalnoto poteklo i ivotnata orientacija na srednokolskata mladina, Skopje: Institut za
socioloki i politiko-pravni istrauvanja
Golenkova, Z. (1984): Oerk istorii sociologieskoj misli v Jugoslavii, Moskva: Izdatelstvo Nauka
Goldthorpe, H. J. (1987): Social Mobility and Class Structure in Modern Britain (second ed.), Oxford: Clarendon
Press
Ivkovi, M. (1992): Nastanak i razvoj sociologije obrazovanja, Teme, br. 1-2
Jencks, C. (1990): What is the True Rate of Social Mobility, u: Breiger, R. L. (ur.): Social Mobility and Structure,
Cambridge: University Press
Kerevan, M. (1964): Misli ob socijalni strukturi tudentov, Teorija in praksa, br. 6
Lemel, Y. (1991): Stratification et mobilite sociale, Paris: Armand Colin
Mili, V. (1959): Socijalno poreklo uenika srednjih kola i studenata, Statistika revija, br. 1-2
Mili, V. (1996): Drutvena struktura i pokretljivost Jugoslavije, Novi Sad: Filozofski fakultet
Popovi, M. (1968): Drutveni uslovi i mogunosti kolovanja omladine u Jugoslaviji, Sociologija, br. 1
Smelser, N. (1994), Sociology, UNESCO
Supek, R. (1967) Sveuilina politika obrazovanja, socijalno porjeklo studenata i uspjeh u studiranju, Univerzitet
danas, br. 6
Thelot, C. (1982): Tel pere tel fils, Paris: Dunod
Tomanovi, V. (1968): Problemi socijalne diferencijacije u oblasti obrazovanja, Sociologija, br. 1
eerko, L. (1976): Socijalni izvor intelegence, Ljubljana: Centar za razvoj univerze

[1] U ovom smislu moe se napomenuti da je Fondacija za nacionalnu nauku SAD, kao to navodi H. Smelser, jo poetkom
60-ih godina ovog veka oznaila kvantitativnu metodologiju kao jedino naunu (Smelser, 1994: 41). Ako se zna da je uticaj
amerike sociologije na evropsku sociologiju u to vreme veoma jak, preovlaivanje kvantitativnih postupaka u sociolokim
istraivanjima i u evropskim zemljama postaje razumljivije. No, s druge strane, u to vreme, krajem 50-ih i poetkom 60-ih
godina nisu jo bili razvijeni kvalitativni postupci u sociolokoj metodologiji koji poinju bre da se razvijaju 70-ih godina.
[2] ISCO-88 International Standard Classification of Occupations International Labour Office, Geneva, 1990.
[3] Usput napominjem obradu i analizu podataka dobijenih na osnovu studentskih dosijea na Univerzitetu u Skoplju, koju sam
uradio za diplomirane studente 1981. i 1993. godine. Rezultate sam prvi put izneo u saoptenju Legalite et linegalite des
sexes dans leducation en Republique de Macedoine podnetom na Treem svetskom bijenalu odranom 18-23. aprila 1996.
godine u Parizu.