T.C.

MARMARA NVERSTES

GZEL SANATLAR ENSTTS

HEYKEL ANASANAT DALI

AYE ERKMEN: ADA SANAT PRATKLERNDE MEKN,

KAVRAM VE BM LKS

Yksek Lisans Tezi

SEDA ZDEMR

stanbul, 2014
 T.C.

MARMARA NVERSTES

GZEL SANATLAR ENSTTS

HEYKEL ANASANAT DALI

AYE ERKMEN: ADA SANAT PRATKLERNDE MEKN,

KAVRAM VE BM LKS

Yksek Lisans Tezi

SEDA ZDEMR

Danman: PROF. NLFER ERGN DORUER

stanbul, 2014
 NSZ

Bu tez almann konusu, Prof. Nilfer Ergin Doruerin Ak Alan Uygulamalar

dersleri srasnda heykel, mekn ve izleyici ilikisi zerine almalarmz srasnda
belirlenmitir. Erkmenin mekna ilikin yaklam, almalar zerine youn bir
zmlemenin tesinde bu almalar farkl bir balamda yeniden okunup
okunamayaca sorusunu beraberinde getirmitir. Okumalarm srasnda ele aldm
metinler arasnda balar kurmak, bu balamn genilemesine imkn vermitir.

Bu almalar farkl disiplinler aracl ile ele almak ve bu almalar zerine detayl bir
incelemede bulunmak, hem pratikte hem de teorik olarak kendi almalarm zerine daha
kapsaml dnmemi salamtr. Bu alma sresince byk bir duyarllk ve titizlikle
bana yol gsteren tez danmanm Sayn Prof. Nilfer Ergin Doruere, bu tez almas
zerine fikirlerimin olgunlamasna katkda bulunan ve ngilizce eviriler konusunda
yardmc olan stanbul Bilgi niversitesi Kltrel ncelemeler Yksek Lisans rencisi
Sayn Yiit Yeillike, almann ilk taslaklarn okuyarak fikirleriyle yardmc olan
Marmara niversitesi Resim Blm Sanatta Yeterlilik rencisi Sayn Yaz zgen
ve almada teknik sorunlarn giderilmesindeki katklarndan dolay Marmara
niversitesi Heykel Blm mezunu Sayn Seda zgene teekkrlerimi sunarm.

I
 ZET

Aye Erkmenin almalarn yalnzca deneyime ve ilikisellie dayandran bak onun

retimlerini yzeysel bir ekilde ele almamza neden olacaktr. Bu retimlerin sanat
yaptnn meknna getirdii almlar okuyabilmenin yolu, onlara tamamen salam bir
zeminin yani mekna ikin tm yapnn iinden bakmakla imknldr. Bu tez almas,
Erkmenin retimlerini nceleyen mekn ve onun ileyi mekanizmalarn sorgulayarak
bu yaptlarda mekn, izleyici ve sanat yapt arasndaki ilikinin yeniden dnlmesidir.

Sanat yaptnn meknsal olarak yeniden okunmas mekndaki nesnelerin bilgisine nasl
ulatmz sorusunu beraberinde getirir. Odamz deneyim ve ilikisellikten meknn
tm yapsyla problematize ediliine kaydrmak, sanat yaptnn meknna bakmz
baka meknlarn imknllna doru yneltir.

Erkmenin retimlerine ilikin bu yeniden okuma sanat yapt nedir?, sanat yaptnn
sorunlar nelerdir? temelinde ekillenmektedir.

II
 SUMMARY

The aspect that grounds Aye Erkmens works only on experience and relationality will
lead us to read her productions in a superficial methodology. The way to read expansions
in the space of artwork those brought by her productions is possible with looking through
the whole structure intrinsic in the completely solid ground that is to say the space itself.
This thesis is about rethinking the relationship between the space, spectator and the
artwork by the preexisting space of Erkmens productions and problematizing their
running mechanisms.

Spatially rereading of the artwork brings the question of how we reach the knowledge of
spatial objects. Shifting our focus through experience and relationality to the
problematization of the entire structure of space turns our aspect about the space of
artwork to the possibility of other spaces.

This rereading about Erkmens productions is formed on the basis of what is the artistic
work?, what are the problems of artistic work?.

III
 NDEKLER

Sayfa no:

NSZ .... I

ZET .. II

SUMMARY ... III

NDEKLER ...... IV

RESM LSTES .....VI

1.GR 1

2. MEKN, ADA SANAT YAPITI VE ZLEYC LKS .... 4

2.1 Meknsallk Balamnda Yeni Almlar .. 4

2.2 Deneyimlenen Mekn .. 13

2.3 likisel Antagonizma .. 20

2.3.1 Erkmenin almalarnda likisel Antagonizma .. 26

3.AYE ERKMENN RETMNDE MEKN, YAPIT VE ZLEYC LKS...30

3.1 Tarihsel A Priori Bir Bilgi Olarak Mekn .30

3.2 Bir Heterotopya Mekn Olarak Meknn Yeniden retimi 32

3.2.1 Foucault ve Heterotopya . 32

3.2.2 Erkmenin Heterotopya Meknlar . 37

3.3 leyen Bir Sanat Yapt . 40

4. ERKMENN BE ALIMASININ ZMLENMES 45

4.1 Plan B . 50

IV
 4.2 Kuckkuck 53

4.3 Shipped Ships . 53

4.4 Wertheim ACUU 57

4.5 Am Haus . 60

5. ERKMENN ETM VE SANAT HAYATI . 63

6.SONU ... 70

KAYNAKA . 74

V
 RESM LSTES

Resim 1 Sol LeWitt, Dokuz Para Modler Kp"

Resim 2... Carl Andre, Edeer VIII

Resim 3.. Robert Morris, New York Green Gallery yerletirmesi

Resim 4. Robert Morris simsiz

Resim 5.Dan Flavin, 25 Mays apraz

Resim 6....... Richard Serra , Yatk Yay

Resim 7... Kurt Schwitters, Merzbau

Resim 8... Marcel Duchamp, 1200 Kmr uval

Resim 9.. Marcel Duchamp, Bir Mil plik

Resim 10.. George Segal, Benzin stasyonu

Resim 11... Robert Smithson, Sarmal Dalgakran

Resim 12... Robert Smithson, Sarmal Dalgakran

Resim 13....... Robert Smithson, Sarmal Dalgakran

Resim 14.. Christo ve Jeanne-Claude, Running Fence

Resim 15 Felix Gonzales-Torres,simsiz (Rossun Portresi)

Resim 16.. Aye Erkmen, Das Haus

Resim 17 Aye Erkmen, Plan B

Resim 18. Aye Erkmen, More or Less

Resim 19 ...... Aye Erkmen, Questions and Suggestions

VI
Resim 20 . Aye Erkmen, Every Bag Counts

Resim 21 ... Aye Erkmen, Every Bag Counts

Resim 22 ....... Aye Erkmen, I-MA-GES

Resim 23 .. Aye Erkmen, Plan B

Resim 24 . Trkiye Pavyonu, Arsenale

Resim 25 .. Venedik Bienal Alan

Resim 26 .... Plan B detay

Resim 27 ..... Aye Erkmen, Kuckkuck

Resim 28 . Aye Erkmen, Kuckkuck

Resim 29 .. Aye Erkmen, Shipped Ships

Resim 30 ... Aye Erkmen, Shipped Ships

Resim 31 ... Aye Erkmen, Shipped Ships

Resim 32 ....... Aye Erkmen, Wertheim - ACUU

Resim 33 ... Aye Erkmen, Am Haus

Resim 34 . Am haus detay

Resim 35 .. Aye Erkmen, Yellow Plexiglas Sculpture

Resim 36 .. Aye Erkmen, Sculpture in Park

Resim 37 Aye Erkmen, 100 stones

Resim 38 Aye Erkmen, K-A--D-E

Resim 39 ... Aye Erkmen, Uyumlu izgiler

Resim 40 . Aye Erkmen, Buras ve Oras

Resim 41 ..... Aye Erkmen, Tnele Heykel

VII
 1.GR

Bu tez almasnda amalanan, Erkmenin retimlerini mekna ikin olan grnr

klacak bir dzleme yerletiren, meknsallam dolaysyla izleyiciyi dnsel yani
kavramsal bir edime ynlendiren yeni bir biimin izini srmektir. Bu retimler ierisinde
bulunduklar meknn ierdikleriyle birlikte tanmlanrlar. Bu almalar mekna ikin
olarak ele almak o meknn gemii, imdisi, gelecei, ilevi, meknn tm fiziksel yaps
ile birlikte okumak demektir. Herbir ey, sanki, bir olanakl olgu balamlar uzamnda
bulunur. Bu uzam bo olarak dnebilirim, ama eyi uzamsz olarak dnemem.1
Erkmenin retimlerinde mekan ikin olann grnr klnmas, duyusal olann ortaya
konmasdr.

Sanat yaptn iine yerletii mekna ikin bir ekilde ele almak ve bizi meknn bilgisine
ulatracak bilgi nesnelerini* belirli bir zemine oturtmak, sanat retimini zorunlu olarak
kendi anlamyla ilgili bir sorgulamaya dndrr.

1960lardan gnmze uzanan srete sanat yaptnn mekn ve izleyicisi ile ilikisinin
sanat retimlerinde sorunsallamas farkl almlara olanak vermitir. Erkmenin sanatsal
pratiini bu almlar dzleminde sanat yapt, sanat yaptnn mekn ve izleyicisi ile
ilikisine dair yeni bir okuma olarak ele almak onun retimleri zerinden bu almlarn
tesine geebileceimiz bir zemin salayabilir.

Bu tez almas Erkmenin, retimleriyle mekna ve sanat yaptna ilikin olarak

getirdii farkl tanmlamalar ortaya koyabilmek iin kavramsal mekn ina eden bilgi

1 Ludwig Wittgenstein, Tractacus Logico-Philosophicus, Oru Aruboa (ev.), stanbul: Metis Yaynlar, 2011, s.17.

* Tez almas boyunca sanat yaptnn meknn tanmlayan bilgi nesnesi ile kastedilen sanat nesnesidir.

1
biimlerine ve bu mekna alternatif oluturabilecek baka dn biimlerinin
olanakllna odaklanmtr. Erkmenin almalar mekn, izleyici ve sanat yapt ilikisi
deneyim ve ilikisellikle snrlanamayacak rasyonel bir dnn izlerini tamaktadr.
Dolaysyla bu ilikileri, mekn nceleyen yap ierisinde ele almay ve bilginin retim
sreci zeminine kaydrmay gerektirir. Bu gereklilik Erkmenin almalarnda mekna
ikin olann duyusal olann orataya koymas ile izleyiciyi ynelttii kavramsal sreten
domaktadr. Mekn nceleyen bu yap meknn ierisinden getii ve geecei tm
sreleri barndrr. Meknn gemii, imdisi, gelecei.

almann ikinci blmnde Erkmenin sanat yaptnn mekn ve izleyicisi ile ilikisine
getirdii yeni tanmlamalar bir zemine oturtabilmek iin sanat yaptn meknla ve
izleyicisiyle ilikili olarak ele alan retimler tarihsel srete incelenmitir. Bu blmde
seilen rnekler zellikle Erkmenin almalarnn ele alnd kapsam ierisinde
deerlendirilmesine yarar salayacak almalardr. Bu srecin zmlenmesi ve
gnmz sanatndaki etkilerinin ortaya konmas Erkmenin almalarnn konumland
zeminin zmlenmesinde bir gerekliliktir.

nc blm Erkmenin almalarnn bilginin retimi erevesinde ne ekilde ele

alnd ve mekna ikin olan mekanizmalar ve dzeni nasl grnr kld sorularn
zmlemeyi amalamaktadr. Erkmenin almalarnda bilginin retim sreci
Erkmenin mekanda duyusal olan ortaya kararak izleyiciyi ynelttii dnsel sre
olarak kendini gsterir. Bu amala sanatnn kendisi belki byle bir ilikiyi kurmam
olsa da Foucaultun Heterotopya kavram incelenerek, Erkmenin retimindeki izleri
srlmektedir. Bunun nedeni Erkmenin almalarnda tutarl bir ekilde
heterotopyalarda olduu trde bir meknsallkla karlamamzdr. Heterotopya, kavram
birbiriyle badamayan birok mekn bir yerde buluturarak, onlarn arpmasndan
bilginin retildii ve bylece mekna ikin dzenin ortaya karld bir zemin olarak ele
alnmtr. Bununla birlikte maddesellik, nesnesizlik, dn alma*, geicilik gibi sanat
nesnesinin kendisine dair kavramlarn ileyen, hareket eden bir yap

_______________________________
* Erkmenin almalarnda dn alma ile kastedilen, ounlukla ilerinde kulland sanat nesnelerini kiralayarak
geici sreler iin kullanmasdr.

2
ierisinde ele alnmasna odaklanlmtr. Erkmenin almalarnda ska grdmz
hareket, meknn ierisinde ileyen ve srekli hareket halinde olan yapya iaret eder. Bu
hareket gndelik yaamla sanat yaptnn mekn arasnda (Plan B, 2011), mekna ait bir
yapnn kendi ierisinde (Wertheim ACUU, 1995) ya da tamamen Erkmenin meknda
kendisinin kurgulad bir mekanizma (Kuckuck, 2003) ierisinde gidip gelir. Bu ileyen
yap yalnzca meknn fiziksel yaps ierisinde deil ayn zamanda izleyiciyi ynelttii
kavramsal srete de kendisini gsterir. Erkmenin bir almas gerek anlamyla hareket
etmese de ilemeye devam eder. dn alnan nesneler geici bir sreyle Erkmenin
kurgusunda yer alr ve tekrar baka bir amala kullanlmak zere serbest braklrlar.
Erkmenin, almalarnda olabildiince nesnellikten kandn syleyebiliriz.
Erkmenin retimlerinde grdmz ileyen bir yapnn ierisinden bir rn karmak
deil zaten varolan bir eyi sanat yapt olarak aa karmaktr.

Beinci blmde Erkmenin retimlerinde bu tez almasnn kapsam ierisine giren

kavramlarn izlerini srmek amacyla anahtar olarak kullanlabilecek almalarn
zmlemeleri yaplmtr. Bu almalar sanat yapt, mekn ve izleyici ilikisinin
nc blmde ele alnan kavramlar erevesinde en belirgin ekilde vurgulanabilecei
iler arasndan seilmitir. Erkmenin tm almalarn kapsaml bir ekilde ele almak
baka bir tez konusu olacandan ele alnan almalar snrlandrlmtr. Son blmde
ise Erkmenin eitimi ve sanat hayat ele alnmtr. Bu blmde amalanan Erkmeni
retimlerine gtren sreci ortaya koymaktr.

Son olarak Aye Erkmenin almalarn, -ierisinde ekillendikleri- mekn kuran tm

yapyla birlikte ve meknn farkl imknllklarnda okumak, bize, bu ileri yeniden
dnmeye sevk edecek salam bir zemin salayacaktr.

3
2. MEKN, ADA SANAT YAPITI VE ZLEYC LKS

2.1 Meknsallk Balamnda Yeni Bir Alm

Sanat yaptnn mekn ve izleyicisi ile ilikili olarak ele alnmas yani mekn
deneyiminin ve izleyicinin yaptn bir paras haline geldii retimler 1960larla birlikte
balar. Bu dnemin ncesindeki youn retimin ardndan sanatlar yeni bir dil arayna
girerler. Bu anlamda ne resim ne de heykel olan ancak onlara ilikin olan sanat yapt,
mekn ve izleyici ilikisine farkl tanmlamalar getirmeyi amalayan Minimalizm 1960l
yllarda yeni bir akm olarak ortaya kmtr:

Sonunda, dz ve dikdtgen bir yzey de vazgeilmesi g bireydir. Baz eyler sadece dz bir
yzeyde yaplabilir. Lichtensteinn temsilin temsili bunun iyi bir rnei. Ama bu eser de ne resim
ne heykeldir ve ikisiyle de rekabet eder. Bunun yeni sanatlar tarafndan dikkate alnmas
gerekecek. Byk olaslkla resmi ve heykeli deitirecek bu.2

Judd 1965te yaymlad zgl nesneler3 adl makalesinde minimalist yaptlar ne

heykel ne resim olan belirli nesneler olarak tanmlamtr. Judd bu belirli nesneleri
boyut ierisinde, dzenli ve ya dzensiz, ierisinde bulunduu meknla ilikili olarak
tanmlar. Buradaki dzen bir eyin bir bakasnn ardndan4 gelmesidir. Herhangi bir
malzeme olduu gibi kullanlabilir. Minimalist sanatta eski sanatta olduu gibi yaptn
nitelii deil ne kadar ilgin olduu nemlidir:

Burada ilgi [interest] terimi bilinli ya da bilinsiz olarak Greenbergin tandk nitelik [quality]
parolasna kar ortaya atlmtr. Nitelik, sadece eski ustalarn deil; modern sanatlarn
ltlerine gre de deerlendirilirken, ilgi estetik kategori ve belirli biimlerin bozulmasyla ilgi

2Donald Judd, zgl Nesneler, Charles Harrison, Paul Wood (Ed.), Sabri Grses (ev.), Sanat ve Kuram 1900-2000:
Deien fikirler antolojisi ierisinde (s.869-873), stanbul: Kre Yaynlar, 2011, s.870.
3 Judd, s.869-873.
4 Judd, s.872.

4
eker. Ksacas, nitelik normatif eletirinin bir lt, estetik zerafete ynelen bir vgyken; ilgi
genellikle yaratt epistemolojik bozulmaya gre deerlendirilen avangard bir terimdir.5

Fostern belirttii gibi minimalizm, yaptn akn (transandantal) anlamnn karsna

yaptn ierisine yerletii meknda yani varolusal meknnda irdelenmesini koyar.
Baka bir deyile niteliin karsna koyduu ilgi (interest), izleyicinin yaptla birlikte
etrafndaki mekn da fark etmesi durumunu ifade eder. Burada ilgin ile kastedilen ayn
zamanda duyusal bir durumdur.

Resim1 - Sol LeWitt, Dokuz Para Modler Kp,1977, aliminyum

zerine frnlanm emaye,219.7 x 219.7 x 219.7 cm.

Minimalist sanatlarn hiyerarik olmayan, kurgu ve ilikisellikten kanan, sade tavr

yanlsamac ve balantsal bir tavrdan kandklarn gsterir. Minimalist yaptn
btnl nemli olsa da bu yaptlar meydana getiren paralar ve onlar arasndaki dzen
de yadsnamaz:

Birletirici biimler ilikileri azaltmaz. Onlar dzene sokar. Eer birletirici biimin hakim,
birletirici doas bir sabit ilevi grrse, l, oran vb. gibi eylerin tekilletirici ilikileri
bylece iptal olmaz. Daha salam ve blnmez bir ekilde birleirler. Bu en nemli heykel deeri

5Hal Foster, Gerein Geri Dn, Yzyln Sonunda Avangard, Esin Hosucu (ev.), stanbul: Ayrnt Yaynlar,
Mays 2009, s.74.

5
-ekil- dier btn nemli heykel deerlerinin daha salam birleip btnlemesiyle birlikte, bir
yandan, gemiteki heykelin deimi formatlarn, oklu para haline sokar, bir yandan da,
heykel iin yeni bir snr ve zgrlk salar.6

Heykel saf ve belirli bir nesneye doru ynelirken meknn snrlarna doru da
genilemektedir. Tek tek paralardan oluan bu yapnn btnl bozulmaz aksine
btnlk daha da salam bir hal alr. Minimalist yaptta, yaptn kendisini oluturan
paralarn birbiriyle ilikisinden ok bu paralarn oluturduu btn nemlidir. Baka
bir deyile her bir parann birbiriyle ilikisi nemlidir ancak bu iliki sonuta yaptn
mekn ierisindeki btnlnn altn izer.

Minimalistler yaptlarn gndelik endstriyel malzemeler kullanarak simetri ve dzen

ierisinde ortaya koymu znel ve doalama bir tavrn aksine nesnel ve ifadesiz bir tavr
amalamlardr. Bu yaptlarda srecin izlerine rastlayamayz. Endstriyel malzeme
kullanmna karn biimlendirme yntemleri, gelimi sanayide kullanlan yntemlere
gre daha basittir.

Minimalist yapt ierisinde bulunduu uzam ve onun ierdiklerini de temsil eder. Baka
bir deyile izleyicinin yaptla arasndaki uzam farketmesi, onu deneyimlemesi ve nesneyi
uzamdaki varoluunun tesinde alglamasn temsil eder. Ayn zamanda bedenin de dahil
olduu bir sreci ierirken izleyiciyi imdi ve buraya ynlendirir. Minimalizm beden ile
yanlsamac ve insan biimci bir biimde deil nesnelerin mekndaki imdi ve
buradalnda ilikiye girer: Bylece minimalizmin konular, anlamn doas ve znenin
konumu olarak belirlenir. Her iki konuda kamusal, zel olmayan, idealist bir kavramn
zihinsel alannda deil; gerek dnyayla kesien fiziksel bir ortamda retilir.7

Minimalist retim srelerinde Marcel Duchampn hazr nesnesinin ve Rus

Konstrktivistlerinin biimsel yaklamlarnn etkisi aka grlmektedir. Ancak
minimalistler hazr malzemeyi ilevsel olarak kullanmamalar ve mekn sanat yaptnn

6Robert Morris, Heykel zerine Notlar 1-3, Charles Harrison, Paul Wood (Ed.), Sabri Grses (ev.), Sanat ve Kuram
1900-2000: Deien fikirler antolojisi ierisinde (s.873-881), stanbul: Kre Yaynlar, 2011, s.876.
7 Foster, s.69.

6
bir paras olarak ele almalar alarndan farkllarlar: Eski sanatta eserden alnacak
ey kesinlikle onun iindeyken , literalist sanat deneyimi bir durum iindeki bir nesne
deneyimidir- aslnda tanmda, sahibini ieren bir deneyimdir. 8

Friedn da belirttii gibi minimalist sanatta sanat yaptnn ierii, nesnenin uzam
ierisindeki varl ve izleyiciyle arasndaki uzakln deneyimini de kapsar. Dolaysyla
fiziksel katlm zorunlu hale gelir.

Resim 2 - Carl Andre, Edeer VIII, 1966, ate tulalar,

12x229x68 cm, Tate Modern, Londra.

Carl Andrenin 120 adet ate tulasn belirli bir dzen ierisinde yan yana getirerek
zeminde sergiledii 1966 tarihli Edeer VIII minimalist nesnenin ncelleriyle
ilikisini ortaya koyarken sanat yaptnn geirdii dnmleri gsterir:

8Michael Fried, Sanat ve Nesnelik, Charles Harrison, Paul Wood (Ed.), Sabri Grses (ev.), Sanat ve Kuram 1900-
2000: Deien fikirler antolojisi ierisinde (s.881-892), stanbul: Kre Yaynlar, 2011, s.884.

7
Carl Andrenin tulalarnn sanatsallama srecinde bir nesnenin sergilendii mekn,
sergilenme biimi ve bir meta olarak statsnn belirlendii evrenin/balamn etkisi de iyice
hissedilmeye balanr. Baka bir deyile Carl Andrenin tulalar karsnda bir izleyici bir yan
dan da etrafndaki balam (metaforik olarak Beyaz Kp) ister istemez grmekte, sanatn sanat
olma koullarna ilikin bir dnsel pratie girmektedir.9

Andrenin hazr malzemeyi strktr aa kararak kullanmas heykelin yapm

srelerini ortaya koymak istemesinden kaynaklanr. Andre heykelin geleneksel
malzemesi yerine seri retim malzemeye ve kolay ulalabilecek biimlendirme
tekniklerine ynelmitir. Bu tutumu ile Andre heykelin fetilemesine kardr.

Resim 3 - Robert Morris, New York Green Gallery yerletirmesi, 1964,

griye boyanm, geometrik yedi kontraplak yap.

Robert Morrisin alternatif bir aray ile gerekletirdii, heykel ya da resim gibi
geleneksel kategoriler iinde saylamayacak boyutlu nesneleri izleyicinin mekn
algsn deitiren yaptlardr. Rosalind Krauss, Morrisin 1964 ylnda New Yorktaki
Green Galleryde sergiledii yerletirmesini yar- mimari ktleler olarak tanmlam,

9Ahu Antmen, Beyaz Kp ve tesi : Postmodern Dnemde Galeri Meknnn Dnm , Beyaz Kpn inde,
Galeri Meknnn deolojisi ierisinde, stanbul: Sel yaynclk, 2010, s.19.

8
heykelin artk bir olumluluk olmaktan ktn, mimari-olmayana manzara-olmayann
eklenmesinin rn olan bir kategori halini aldn belirtmitir. 10

Morrisin 1965 tarihli aynal kpleri sanat yaptnn bulunduu mekn grnr klan,
gerek mekn ierisinde belirli bir nesne deneyimi yaatan yaptlardr. Ancak Morrisin
kpleri zerine yansyan meknn grnts aslnda izleyicinin mekn algsyla oynar.
Bu grntlerin meknn tam da neresine ait olduu belirsizdir. Morriste olduu gibi
minimalist sanatlarn yanlsamann karsna koyduu zgl nesneleri yanlsamadan ne
kadar kaabilmitir?

Resim 4 - Robert Morris, simsiz, 1965, ayna cam ve ahap,

914x914x914 mm, Tate Modern.

Hal Foster minimalist retimlerdeki bu yanlsamac yan dile getirir:

yanlsamaya sylemde ne kadar kar olursa olsun, minimalizm ayn zamanda yanlsamayla
desteklenmi, ona balanm, hatta ona adanm olabilir miydi? O dnemde,literalist tavrmla,
minimalizmde yanlsamacln nasl korunabildii, hatta geniletilebildii meselesiyle
ilgilenmedim (Juddn baz kutularndaki yanstan ve kran yzeyleri, veya Flavinin
klarndaki parlak renkleri ve kuatc dnn); dahas minimalizmde ve sonrasnda
gelitirilen k ve mekn sanatndaki optik etkilerin ierebilecei yanlsama boyutuyla da

10Bkz. Rosalind E. Krauss, Sculpture in the expanded Field : The Originality of the Avant-Garde and Other
Modernist Myths , ( Cambridge& Londra: The MIT Press, 1999), s.277-290.

9
ilgilenmedim ( Larry Bellin yanstc cam kplerini, Robert Irwinin haleli k disklerini, James
Turellin renkli klarla yaratt ambiyanslar vs. dnn).11

Minimalizm ge modernist resmin yanlsamaclna kar gerek uzam ve nesneyi

koymay amalam olsa da bunu ne kadar baarabildii ve srdrebildii konusunda baz
ikilemler vardr. Minimalist sanat yanlsamacl ortadan kaldrmay amalam olsa da
biimsel olarak yanlsamay da ierir. Juddn baz pleksiglas ve metal paralarndaki
yansmalar, Flavinin floresanlarndaki renklerin mekn ierisinde oluturduu kl
alanlar, Serrann byk metal levhalarnn izleyicinin algsyla oynayan yanltc
hareketleri her ne kadar nesnenin kendisini ortaya koymay amalasa da ayn zamanda
yanlsamay kendi ilerinde barndrrlar.

Resim 5 - Dan Flavin, 25 Mays 1963 apraz, ( Constantin Brancusiye), 1963

244 cm. uzunluunda floresan lamba.

11
Hal Foster, Sanat Mimarlk Kompleksi: Kreselleme anda Sanat, Mimarlk ve Tasarm Birlii, Serpil
zalolu (ev.), stanbul: letiim Yaynlar,2013, s. 274

10
Flavinin floresan lambalarnda yayan tp ile taycsnn yayd glge lambann
zerine oturduu fiziksel zemini salar. Ancak nesnenin bu maddilii ile n gayri
maddilii arasndaki tezat izleyicinin algsnda bir yanlsama yaratr. Bu durum hem
nesneyi hem de izleyiciyi gerilimde tutar. Flavinde nesne ne gryorsak o deildir. Bir
yandan lambann mekn ierisindeki fiziksel varln grrz. Kaynann neresi
olduunu tam anlamadmz kla yn kaybna urar, kendimizi onun yayd var
olmayan bir ambiyans iinde buluruz. Flavinin floresan lambalar yanlsama ile
yanlsama kartln ayn yerde biraraya getirir. Baka bir deyile Flavinde, imge ile
nesne arasnda bir denge kurma abas vardr: Benim mecray kullanma tarzm en iyi,
imge-nesne bileik terimi ifade eder.12 Flavinin lambalarn karmaklatran onun
imge ve nesneyi bir arada tutma durumudur.

Yaptlarn genellikle byk kent meknlar gibi kamusal alanlar iin tasarlayan
Amerikal sanat Richard Serrann nesne ve zne arasndaki ilikiye yeni tanmlamalar
getirdiini grrz. Minimalizmle birlikte izleyici de etrafndaki yapt meknla birlikte
farketmeye ve mekn ierisindeki kendi varln hissetmeye balamtr. Serrann
retimlerinin devasa boyutlar ve gerilimli yaps izleyicinin mekn algsn deitirirken,
kendi bedeni ile yapt arasndaki uzam deneyimlemesini salar. Algda gerekletirilen
bu etki izleyicileri bu retimleri belirli bir zaman ve mekn ierisinde deneyimlemeye
ynlendirir. Serrada odak nesneden zneye doru kayarken yer ile beden arasndaki
hareket erevelenir. Dolaysyla heykel bedenin deneyimini ve zaman da ierir hale
gelir. Bu anlamda heykel snrlarn aarak geniler. Serrada heykelin mekna zgl,
yer ile zne arasndaki aktarmla yeri yeniden tanmlayan bir mecra olur.

Heykel bedeni temsil etmez, harekete geirir, bedenin, srecin ve yerin paras olduu bir
eyleme dnr. Serra farkl malzemeye ynelerek ve retim srecini grnr klarak,
heykeli yeniden tanmlamann ve ona yklenen idealizmi amann yollarn arar: Tm
almalarmda yapm sreci gzler nne serilir. Malzemeye, forma, balama ilikin
kararlar apaktr. Teknolojik srecin aa karlmas, heykeltran zanaatna

12 Foster, Sanat Mimarlk Kompleksi: Kreselleme anda Sanat, Mimarlk ve Tasarm Birlii, s.280.

11
yklenen ideal ierii ortadan kaldrr, onu bireyselliinden ve mitsel ieriinden
arndrr.13

1981 ylnda New Yorktaki Foley Fedaral Plaza iin gerekletirdii Yatk Yay ( Titled
Arc ) 36,6 metre geniliinde, 3,66 metre uzunluunda ve 6,35 cm kalnlnda bir metal
levhadan olumaktadr. Bu devasa metal levha yerletirildii mekn ve mimari ile bir
gerilim alan oluturmakta, malzemenin saf, ilenmemi bir ekilde kullanlmasyla
izleyici ile dolaysz bir iliki kurmaktadr. Serra izleyicinin binaya doru hareketiyle
kendi fiziksel varln fark ettiini, hareket ettike heykelin ve ayn zamanda heykelin
etrafndaki tm evrenin de deitiini syler.14

Resim 6 - Richard Serra , Yatk Yay, 1981 , metal levha, 36,6 m x 3,66 m.

Yatk Yay, zerinde durduu zemin ile ztlk ierisindedir. Serra resime ve mimariye
ilikin olan kullanarak heykeli bu alanlardan ayrtrr. Serra almalarnda yeri

13 Richard Serra,Writtings/ Interviews, Chicago: University of Chicago Press, 1994, s.169.

14
Bkz. Christina Michalos, Murdering Art: Destruction of Art Works and Artists' Moral Rights in The Trials of
Art, Daniel McClean (Ed.), London: Ridinghouse, 2007, s. 173-193.

12
ereveleyerek resmin dilini kullanrken biimsel yapsyla mekn belirginletirerek ve
strktr ak ederek mimariyi hem tamamlar hem de eletirir. Baka bir deyile
Serrann heykeli, resmi ve mimariyi ierisinde barndrken ayn zamanda onlardan
ayrr.

Minimalizm , sanat yaptnn tanmna, sergilendii meknla ve izleyiciyle ilikisine

getirdii yeni nerilerle ok etkili bir akm olmutur. Heykel ve resim gibi geleneksel
kategorilere almlar getirmeyi amalamtr. Yapt meknda temsili bir nesne olmaktan
km mekn ierisinde belirli bir nesne deneyimine dnmtr. Minimalizm sanat
yapt ve meknsallk anlamnda getirdii bu almlarla alternatif sanat pratiklerinin
yolunu amtr.

2.2 Deneyimlenen Mekn

Kurt Schwittersn yapmna 1923te balanp 1943te yklan Merzbau isimli

boyutlu asemblaj yapld dnemde sanat yaptn deneyimleme fikrinin olumasna
daha ok uzun sreler olmasna karn yapt bir mekn ierisinde ele almas asndan
sanat yaptnda meknsallk balamnda nemli bir rnektir. Merzbau bugn
kullandmz anlamda enstalasyon kavramna uymasa da meknsal bir i olarak ele
alnabilir. Merzbaudaki meknsallk ne minimalist yaptlarda olduu gibi ne de
enstalayon sanatnda amaland ekilde kullanlmtr.

nk Merzbauda ne enstalasyon sanatndaki deneyimleme vardr ne de minimalist

sanatlarn amalad ekilde yapt mekn ierisinde yanlsamasz bir nesne deneyimini
ierir. Minimalist yaptlardakinin aksine balantsal olarak estetik bir kaygyla meydana
getirilmitir.

Ancak Schwittersn Hanoverdaki evinde gndelik yaamdan malzemeleri, atklar ve

eitli nesneleri bir araya getirerek oluturduu Merzbaunun yllar ierisinde
katmanlanarak meydana gelmesi ve sanatnn yapt oluturan paralar arasnda kurduu
iliki onu sresel ve meknsal bir yapta dntrmtr:

13
 Resim 7 - Kurt Schwitters, Merzbau,yapmna
1923te baland, 1943te yok edildi,Hanover,
Almanya.

Merzbau, fotoraflarda grebildiimiz halinden ok daha kaba, netametli bir yapttr. Bir
atlyeden kklenmitir yani bir mekn, malzeme sanat ve sre iidir. Mekn geniledike
(yukar ve aa katlara) zaman da uzamtr (yaklak 13 yla). Fotoraflarnda grnd gibi
duraan deildir. Saatlerle ve yllarla dnen, eitli konular, ilevler, mekn ve sanat
kavramlar ieren ok sesli, deiken bir kurgudur. 15

Bu anlamda Merzbau meknsal yaptlarn tarihsel dnm ierisinde bir ncl yapt ya
da erken bir rnek deilse de Schwittersn sreci de yaptn bir paras haline getirerek
meknsal bir kurgu oluturmas ve gndelik yaama ait nesneleri mekn ierisinde
dntrerek sanatla yaam arasnda bir ba kurmas nemlidir.

15Brain ODoherty, Beyaz Kpn inde, Galeri Meknnn deolojisi, Ahu Antmen (ev.), stanbul: Sel
Yaynclk,2010, s.63.

14
Meknn bal bana bir unsur olarak ele alnd bir dier rnek ise Duchampn 1938
ylnda Galerie Beaux-Artsdaki Uluslararas Gerekstclk Sergisi iin
gerekletirdii 1200 Kmr uval adl yaptdr. Duchamp 1200 adet kmr uvaln
tavana asm , zemine ise bir sobay avizeye dntrerek yerletirmitir. Bunun yannda
sanat galeri meknnn kaplarn da dner bir kap olarak tasarlamtr. Dolaysyla
tavan zemine evirerek ve dner kaplar aracl ile ieri dar karmaas yaratm,
mekn tersyz etmitir. Duchamp bu yaptta galeri meknn balam olarak ele alm
sanat yaptnn anlamn galeri mekn ile ilikisinde vurgulamtr.

Ayn ekilde 1942 ylnda Gerek stcln lk Belgeleri sergisinde 1609 metre
iplik kullanarak gerekletirdii Bir Mil plikte galeri meknna ve sanat yaptna
dikkat ekmektedir. zleyici dier yaptlar iplikler arasndan grebilmek iin bir ura
gstermektedir. Karlat mekn alm olduu galeri mekn deildir.

Bu anlamda Duchamp ipliklerle tm mekn kaplayarak izleyiciyi bir tr deneyime

itmektedir. Duchampn mekn dzenlemelerini, galeri meknn bir balam olarak ele
almas ve bir eit mekn deneyimi sunmas nedeniyle enstalasyon sanatnn erken
rnekleri olarak ele alabiliriz. zellikle Duchampn izleyiciyi deneyimleyen olarak
konumlandrmas nemlidir.

Resim 8 - Marcel Duchamp,

1200 Kmr uval,1938, New York.

15
.
Resim 9 - Marcel Duchamp, Bir Mil plik,1942, New York

Ancak gerek anlamda izleyiciyi sanat yaptnn bir paras ve katlmc olarak ele alan
yaptlar ancak 1950lerin sonu 1960larn banda retilmitir. 1960larda oluum ve
mekn dzenlemeleri ile birlikte izleyici izleyenden katlmcya dnm, sanat nesnesi
yerine mekn ierisindeki deneyimden bahsedilmeye balanmtr. Bu dnemde galeri
mekn gndelik hayat sanatsallatrmaya balamtr.

Resim 10 - George Segal, Benzin stasyonu, 1968, National Gallery of Canada.

16
1960larda Edward Keinholz, George Segal, Claes Oldenburg gibi bir ok sanat
gndelik yaama ait meknlar, nesneleri galeri meknna tam gerek yaam
deneyiminin bir tr simlasyonunu oluturmutur. Bu yaptlarda galeri mekn yaptn
balam haline gelmi ve bir deneyime dnmtr. Daha ok bu yaptlarn gndelik
hayata iaret eden yaptlar olduklar sylenebilir.

George Segalin benzin istasyonu, durak gibi kamusal meknlar galeri meknna
tayarak oluturduu enstalasyonlar yaama ait anlar bir anlamda dondurur:

Segaln nesneleri stelik hemen hepsi- ister otobs, ister lokanta, ister bir yerin kaps olsun,
nceki ilevlerini hatrlatan bir tandklk duygusu tar, bir gemileri vardr. O tandkl
azaltan, galeri balam ile al figrlerdir. Figrler o gemii belli bir anda dondurur. Segaln
yaptlar, belli tarihsel dnemleri gsteren odalar gibi, aslnda sonsuzluu taklit ederken
tamamen zamana bal kalr. Bu dzenlemelerle ilikimizi belirleyen, yaamn renginden tmyle
arndrlm olan ve bu dzenlemelerin iinde yaayan figrlerdir.16

Bu dnemde izleyicinin katlmyla gerekletirilen oluumlar ve mekn

dzenlemeleriyle izleyici de artk yaptn bir paras haline gelmi izleyiciden katlmcya
evrilmitir. Allan Kaprow 1962 tarihli Szckler adl mekn dzenlemesinde
izleyicileri duvardaki katlar zerine szckler yazmalar iin davet etmitir. Kaprow
gerekletirdii oluum ve mekn dzenlemelerinde izleyiciyi yapta dahil etmitir.
Burada deneyimlenen mekn yapta dnmtr. Meknn bu alternatif kullanmyla
birlikte galeri mekn da artk ierik olmaya balamtr.

1960lardan itibaren minimalizmin at yol alternatif mekna giden yolu da amtr.

Tony Smithin* 1966da anlatt bir anekdot minimalizmin mekna getirecei dnme
iaret eder:

16 ODoherty, s.71.

* Tony Smith (1912-1980); Amerikal ressam ve heykeltra. Minimalizm akmnn nclerindendir. 1930larda resim
ve mimarlk eitimi almtr. Bir sre mimar Frank Lloyd Wright ile almtr.1940lar ve 50ler boyunca resim
almalarna devam etmi 1960larla birlikte heykele ynelmitir.

17
hikye, minimalizm ve akibeti zerine sylemde bir ilk sahnedir [primal scene) ve 1950lerin
balarnda, henz bitmemi New Jersey otoyolunda geen bir gece seyahatiyle ilgilidir. Smith
bu karanlk peyzajda yol alrken kapld tuhaf sarholuk hissini anlatr; bu duygu ona gre
yapaydr ama tam da sanatsal deildir, ayrntl bir ekilde oluturulmu ama toplumsal olarak
tannmamtr.17

Smithin bu hikyesi gndelik hayata , gerek mekna ve daha sonraki alternatif sanatsal
pratiklere giden yolu gsterir. zellikle Arazi Sanat bu alternatif arayn en belirgin
olduu mecradr. Minimalist krlma Richard Long, Michael Heizer, Walter De Maria,
Nancy Holt, Christo ve Jean-Claude gibi bir ok sanatnn almalarn icra ettikleri
geni alanlar kefetmesini salar.

Resim 11 - Robert Smithson, Sarmal Dalgakran , 1970,ta, toprak,

tuz kristalleri, su, Byk Tuz Gl, Utah, ABD.

Robert Smithsonn 1970 tarihinde gerekletirdii Sarmal Dalgakran Utah

Eyaletindeki Tuz Glnde 7000 ton toprak, kaya ve tuz kristalleri ile oluturulmutur:

17
Foster, Sanat Mimarlk Kompleksi: Kreselleme anda Sanat, Mimarlk ve Tasarm Birlii, s.280.

18
Dalgakrann sarmal biimi, gln merkezinde bulunduu sylenen efsanevi burgaca
gndermede bulunmaktadr. Yaptlarnda doal yaam-lm dngsnn bir ifadesi olan entropi
fikrini ileyen Smithsonn bu yapt doal deiimlere bal olarak gerekletirildikten bir zaman
sonra sular altnda kalm, ancak 2000li yllarn banda yeniden su yznde grnmtr.18

Resim 12 - Robert Smithson Resim 13 Robert Smithson,

Sarmal Dalga kran,1970. Sarmal Dalgakran, 1970.

Smithson galeri meknnda belirli bir nesne deneyiminin yerine doann kendi fiziksel
artlar ierisindeki deneyimi koyar. Sarmal Dalgakran doay erevelerken doada var
olan sanatsal bir deneyim olarak yeniden ortaya koyar. Smithsonn yapay kurgusu doal
bir zeminde yeniden ekillenir. Suyun ykselmesi ve alalmas, rzgar gibi birok doal
etki yapy ekillendirir.

Christo ve Jean-Claudeun birlikte gerekletirdii 1976 tarihli Running Fence San

Franciscoda 59 iftlik arazisini kapsayan bir alanda 5,5 metre yksekliinde ve 39,4
kilometre uzunluunda kuma bir itten meydana gelmektedir. San Francisconun kuzeyi
boyunca Botega Bayde Pasifik okyanusuna kadar uzanmaktadr. Yapm 1976 ylnn
eyll aynda tamamlanm ve iki hafta boyunca sergilenmitir. Christo ve Jeane-Claude
dilsel dzlemde ifade edileni grsel ve duyusal bir deneyime dntrr. Rzgar, gne,
almann zerinde ekillendii engebeli toprak zemin, izleyicinin sreci deneyimleyii,
tm almann kendisinde vcut bulur.

18 Ahu Antmen, 20.yzyl Bat Sanatnda Akmlar,2008, stanbul: Sel Yaynclk, s:252

19
 Resim 14 - Christo ve Jeanne-Claude, Running Fence, 1976, 5,5 metre yksekliinde ve 39,4 kilometre
uzunluunda, rme naylon kuma ve tel, Kaliforniya.

Richard Longun doa yryleri, Nancy Holtun Gne Tnelleri (1973-76),

Michael Heizern ifte Negatif i (1969-70) gibi geni alanlara yaylan bu projeler
sanatlarn yeni ortam ve malzeme araylarnn sonucudur. 1950lerin sonundan itibaren
oluum ve mekn dzenlemeleri ile balayan yeni araylar sanat yapt ve meknna yeni
bak alar getirmitir.

2.3 likisel Antagonizma

1960lardan bugne sanat yapt, mekn ve izleyici ilikisi byk bir dnme uram,
sanatlarn farkl dil araylar ve retimleri bu alanda sanat kuramclar ve
eletirmenlerini de etkilemitir. Gncel sanata ve retimlere yeni tartma zeminleri
getirme gereklilii domutur. Gnmz sanatnda sanat yaptnn mekn ve balam ile
ilikisi yeniden gzden geirilmesi gereken bir sre olarak bir ok sanatnn ve
aratrmacnn konusu haline gelmitir. Dolaysyla sanat yaptlarnda meknsallk
anlamnda belirli bir alm salayan retimler ve ortaya koyduklar iliki biimi gncel
sanatta meknsalla farkl bir ereveden bakmamz salayacaktr.

20
1990larla birlikte bir ok sanat beyaz kpn yeniden bir onaylamas yerine
balamn insan ilikilerinde ve etkileiminde bulan, mekn bu etkileimi reten bir
mecra olarak kullandklar bir retim srecine girmitir. Bu yeni mekn artk sanat yapt
ile izleyicisi arasndaki bire bir ilikinin mekn deil aksine toplu halde bireylerin eyleme
getii sanatnn bir kltrel etkileim ortaya koyduu mekndr. Sanatlarn ortaya
koyduu bu ak ulu mekn bu eyleme bir arka plan oluturur. Yapt artk toplumsal
ilikilerin retiminin zeminidir.

Elbette 1960lardan gnmze uzanan srete sanatlarn galeri ve mzenin

kurumsallndan uzaklamay amalayan almalar bu anlamdaki gncel sanat
retimlerinin zeminini salamtr. Ancak gncel sanata bugnn erevesinden
yaklamak bu retimleri daha doru bir zemine oturtmamz salayacaktr.

Nicolas Bourriaud* 1998de yaymlad 1990larn sanat retimini yeniden

deerlendirmeyi ve gncel sanat eletirisini yeniden tanmlamay amalad likisel
Estetik adl kitabnda izleyicilerin bireysel olarak deneyimledii sanat yapt ve
meknn deil topluluklar halinde deneyimlenen ve kltrel etkileime zemin salayan
bir meknn gerekliliini savunur. Bourriaudya gre 1990lar sanat bamsz ve
sembolik zel bir meknn onaylamas deil toplu halde bireylerin etkileime getii
mikrotopyalardr:**

Bugnn sanatlar topyac bir gndemdense sadece bugn ve imdi iin geici zmler
bulmakla urayorlar; evrelerini deitirmeye kalkmaktansa sadece dnyada daha iyi bir
ekilde ikamet etmeyi reniyorlar; gelecekteki bir topyay beklemektense bu sanat imdide
ileyen mikrotopyalar kuruyor.19

*Nicolas Bourriaud; Kratr ve sanat eletirmeni ayn zamanda disiplinler aras bir sanat kurumu oluturma fikriyle
yola kan Palais de Tokyonun kurucularndandr. Baurriaudnun da iinde bulunduu kratryel ekip gncel sanatn
sergilenme meknlarn yeniden tanmlama amacyla beyaz kp modelini bir atlye ve deneysel bir laboratuar
olarak ele almtr. Baurriaud 1998de 1990lar ada sanatn yeniden deerlendirdii likisel Estetik(Esthtique
Relationelle) adl kitabn yaymlamtr. Ardndan 2002de mevcut sanat retimlerini yeni anlamlar yklemek iin
yeniden bir araya getiren retim srecini deerlendirdii Postprodksiyon adl kitabn yaymlar.

** Bourriaudnun mikrotopyalarla kastettii, sanat retimlerinin bir arka plan oluturduu meknda ve ya bu retimler
erevesinde izleyicilerin birbirleriyle ve bazen de sanatyla kltrel bir etkileim ierisine girdii, sanat
izleyicilerinden oluan kk topluluklardr.

19
Nicolas Bourriaud, Relational Aesthetics, Simon Pleasance (ev.), France: Les presses Du Reel, 1998,s.13.

21
Bourriaudnun da kitabnda yer verdii Taylandl sanat Rirkrit Travanijann kendi
evinin birebir kopyasn gelenlere yirmi drt saat ak tutulacak ekilde New Yorkta 303
Galleryde ina ettirdii almas Tomorrow is Another Day (1996), Amerikal sanat
Christen Hillin Documenta Xda The Volksboutique (1997) adyla at ve gelen
izleyicilere hizmet veren ikinci el giysi dkkan, Jorge Pardonun Skulptur Projekte
Mnster iin ina ettirdii, teknelerin demirleyebilecei ve insanlarn manzaray
izleyebilecekleri 50 metrelik mendirek Pier (1997 ) Bourriaudun kastettii anlamda
toplumsal ilikiler reten almalar olarak ele alnabilir.

Bu anlamda bir sanat yapt saf bir ierik salayc20 dan ok izleyicinin eyleme
geirildii bir kltrel etkileime olanak salar. Dolaysyla bu anlamdaki retimlerin
ak ulu olduu sylenebilir. Bu retimler sergi salonundan ieri giren her izleyicinin
mdahalesine aktr. Sanat yaptnn, izleyiciyle ve izleyicilerin birbirleri ile
bulumasyla birlikte yapt dnme alm olur. Ancak izleyicinin rolnn daha en
batan, sanatnn kurgusunda izilmi olmas bu ak ululuun altn oymaz m? stelik
sanatnn katlmclarn galeri meknna gelen sanat izleyicisi ile snrlandrd bu
retimler daha en batan mikrotopyann imkanszln ortaya koymaz m? rnein
Bourriaudnun likisel Estetik kitab ierisinde ele ald sanatlardan birisi olan Liam
Gillickin 1997 tarihli almas Discussion Island: Projected Think Tank ( Dei Toku)
bilgi transferi ve strateji deerlendirmesi iin etraf evrili bir blgeyi ifade edebilecek
bir nesne olarak kullanlabilecek bir eser21 olarak tanmlanr. almann bu kesin
tanm bir anlamda ak ululuk iddiasn da batan rtyor.

Felix Gonzales Torres 1991 tarihli Portrait of Ross adl, galeri meknnda bir yn
ekerden oluan yerletirmesinde bu tr bir mikrotapya ortaya koyuyor, izleyicileri bu
ekerlerden almaya davet ediyordu. Bu eker ynnn arl 1991de len partnerinin
arlyla aynyd. Yapt bir yandan meknsal bir deneyim sunarken ayn zamanda AIDS
gibi bir konuya da gndermede bulunuyordu. Ancak Torresin yaptyla ortaya koyduu

20 Liam Gillick, The Wood Way, Londra:Whiteshapel,2002, s.84.

21 Claire Bishop, Antagonism and Relational Aesthetics, October, s.51-79, Vol.110, 2004, s.59.

22
iliki ne tr bir kltrel etkileim retir? zleyiciyi etkinletirmenin tek bana
demokratik bir eylem olduunu sylemek artk yeterli deil, nk her sanat eseri, en
ak-ulu olan bile , izleyicinin katlmnn derinliini batan belirler. 22

Resim 15 - Felix Gonzales-Torres,simsiz (Rossun Portresi), 1991, 79,378kg,

eitli renklerde selafon kada sarlm ekerler.

Mikrotopyalarn nasl ve ne tr ilikiler rettii nemlidir. Sanatlarn galeri ya da mze

meknnda gerekletirdikleri bu etkileim kimler arasnda olmaktadr? Bu etkileim ayn
zamanda gncel pratiin kltrn geneli ierisindeki yerini belirlemenin bir yolu 23 ise
bu nemli bir sorudur.

Bu yeni retimin ortaya koyduu meknsallk ve iliki biimi sanat yapt, mekn ve
izleyici ilikisine belirli almlar getirmi olsa da oluturduu mikrotopyann batan
belirlenmi snrl yaps Bourriaudnun bahsettii anlamda ak ulu bir ilikiyi batan
reddeder. imdi sanat yaptnn kltrel ilikiler rettii ve bununla birlikte bir dnme

22 Bishop, s.78.
23 Bourriaud, s.25

23
yol at iddiasnn aksine bu ilikinin imkansz olduunu ve sanat yaptnn tam da bu
imknszl sorunsallatrarak bu kltrel etkileimi ortaya koyabileceini syleyebilir
miyiz? *

atma, blnme ve istikrarszlk tam tersine bireyler aras ilikinin koullar

olabilir:liki tam btnlklerden deil, bu btnlklerin olumasnn imknszlndan
doar. 24 likisel sanatn uzlamac meknnn aksine birbiriyle badamayan dnyalar
ve kartlklar bir araya getiren bir mekn ilikisel sanatn bahsettii bu ilikileri ortaya
koyma yolunda daha uygun bir zemin sunabilir.

Claire Bishopun da Antagonizma ve likisel Estetik adl makalesinde bahsettii gibi

bu mekn katlmclar ve balam arasnda gerilimli bir alan oluturur ve ilikisel meknn
kendilerini mekna ait hisseden katlmclarnn tersine katlmcya huzursuzluk verir. Bu
mekn ilikiselliin ardndaki imkanszl (antagonizma) ortaya koyar. Bishop, Ernesto
Laclau ve Chantal Mouffenin ele ald antagonizma kavramn likisel Estetik
kuramna ynelik kar bir okuma yapmak zere dn alr. Peki antagonist bir iliki
nedir?

Antagonist iliki bir kartlk ilikisi deildir ve ya elikisel bir durum iermez. Gerek
kartlk nesnel bir ilikidir. eliki kavramlar arasnda tanmlanabilir bir ilikidir.

Antagonizma ise her trl nesnelliin snrn oluturur:

Antagonizma, nesnel bir iliki olmak yle dursun, iinde btn nesnelliklerin snrlarnn
gsterildii bir ilikidir Wittgensteinn, sylenemeyen eyin gsterilebileceini syledii
anlamda. Fakat sylediimiz gibi toplumsal ancak toplumu yani nesnel ve kapal bir farkllklar
sistemini- kurma ynnde ksmi bir aba olarak var oluyorsa, niha bir dikiin olanakszlna
tanklk eden antagonizma da toplumsaln snrnn deneyimidir. Kesin bir ifadeyle sylersek,

*Claire Bishop, Nicolas Bourriaudnun ilikisel estetik kuramn eletirdii Antagonizma ve likisel Estetik adl
makalesinde likisel sanatn iddia ettii ak ulu ilikinin aksine bu ilikinin imknszln savunur.
24Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Hegemonya ve Sosyal Strateji, Radikal Demokratik Bir Politikaya Doru,
Ahmet Kardam (ev.), stanbul: letiim Yaynlar,2008,s.201.

24
antagonizmalar toplumun iinde deil dndadrlar ya da daha dorusu, toplumun snrlarn,
onun kendisini tam olarak oluturmasnn olanakszln olutrurlar.25

Laclau ve Mouffe toplumun olanakszln*, farkllklarn srekli bir hareketi, btn

kimliklerin kararszl olarak tanmlar. Toplumu bir kara paras zerinde yaayan,
fiziksel olarak var olan insanlar olarak dnrsek antagonizmann toplumsaln dnda
olamayaca sonucu kabilir. Bu durumda antagonizma bu bireyler arasnda olmaldr.
Ancak toplumsal dikili olmayan bir alan olarak ele alrsak antagonizmalar toplumsaln
snrnda konumlanrlar. Toplumsaln snrnn deneyimini iki ekilde ele alabiliriz: Birisi
iflas deneyimidir; zne dil yoluyla kuruluyorsa, dzenin her sorgulan kimlik kaybna
neden olur. Baka bir deyile zne dile giriin sonucu olarak yark ve merkezsizlemitir.
Dieri ise toplumsaln snrnn nesnel olarak alglanamamasdr. Toplum hibir zaman
bu snrn tesini dolaysyla snr izgisini nesnel olarak alglayamaz. Bu nedenle hibir
zaman tam bir varolu gsteremez; nk snrlama onun kendisini nesnel bir gereklik
olarak var etmesini engeller.

Bishopun antagonizma kuram zerinde durmasnn sebebi ilikisel estetik erevesinde

ngrlen ak ulu ve demokratik ilikilerin yaplar gerei aslnda o kadar da
demokratik olmadklarn gstermektir. Bunun sebebi bu ilikilerin btnlemi ve
merkezi bir topluluk idealine fazlaca bel balamalardr. likisel olduu iddia edilen
yaptlarda hi kukusuz tartma ve diyalog vardr. Ancak bu almalarn rettikleri
kltrel etkileimlerin nitelii belirsizdir. Bishop, Rirkrit Tiravanijann kendi evinin bir
kopyasn galeri meknnda ina ettirdii ve toplu halde izleyicilerin de yaam alan haline
getirdii almas Tomorrow Is Another Day iin unlar syler:

Tiravanijann ak-ululuk ve izleyici zgrlemesiyle ilgili retoriine ramen, eserinin yaps

sonucu batan belirliyor ve eseri evreden farkllatrmak iin galeri ierisinde bulunmasna bel
balyor. Tiravanijann mikrotopyas kamusal kltrde dnm fikrinden vazgeiyor ve

25
Laclau ve Mouffe, s.202.

*Toplumun olanakszl yani kapanmann olanakszl; Laclau ve Mouffe, Lacann znellii yark ve
merkezsizlemi olarak ele ald znellik kuramn takip eder ve toplumda nihai bir kapanmann olanakszln
tanmlar.

25
kapsamn birbirleriyle galeri ziyaretileri olarak zdeleen zel bir gurubun zevklerine
indirgiyor.26

stelik sanatnn New Yorktaki evinin bir kopyasn ina ettirmesi ve tm evi
izleyicilerin hizmetine sunmas izleyicilerin gerek bir deneyim yaadklar anlamna
gelmez. Bu meknda yaanan deneyim neresinden baklrsa baklsn izleyicilerin rolleri
gerei kurgusal ve galerinin kurumsal yaps itibariyle yapay bir deneyimdir. Bu da zaten
varolan ilikilerin bir kopyasn yaratmak olmaz m?

Bishop ilikilerin akkan ve serbest olduu varsaymnn problemlerini ortaya koyar.

Tam tersine uyumdan ok huzursuzluk ve rahatszlk hisleri veren bir iliki biimi daha
ak ulu bir diyalog ve tartma ortam salayabilir.

2.3.1 Erkmenin almalarnda likisel Antagonizma

Tarihsel avangardn ortaya koyduu, sanatn ayrcalkl bir alan olmad tam tersine
hayatla sanatn iie gemesi gerektii dncesi gnmz sanatnda da iddiasn
korumaktadr. Toplumsalla estetiin uyumlu bir kaynamas ilikisel sanat yaptlarnda
da ska ortaya konmaktadr. Ancak bu uyumlu kaynamann aksine daha karmak iliki
biimleri mmkn mdr?

Erkmenin almalarnda uyumlu bir kaynamann aksine kaynaamama deneyiminin

zerine kurulu bir iliki biimi grrz. Bu almalarda izleyiciye biilen kurgusal bir
rol yoktur. Baka bir deyile izleyici mutlaka bir ekilde almayla bedensel ve dnsel
bir iliki ierisindedir ancak Erkmen ilerini etkinletirmek iin izleyicinin katlmna bel
balamaz. leri etkinletiren zaten sanatla hayatn kaynaamama deneyimidir.
Erkmende deneyim tam da izleyici ile almann karlat anda, o snrda gerekleir.
Bu snr antagonizmann ta kendisidir.

26 Bishop, s.69.

26
Erkmen 1993te Berlindeki DAAD Galeriede sergiledii Das Haus (Ev) adl
almasnda meknn lambalarn belirli bir seviyede zemine doru indirmi ve bir
mikrofon araclyla zemin kattaki -DAAD Galerieye bal- Cafe Einstein dan gelen
sesleri de sergi meknna tamtr. Bununla birlikte, bu sergi meknnn eski sahibi olan,

Resim 16 - Aye Erkmen, Das Haus, 1993,

DAAD Galerie, Berlin.

Alman film tarihinin nemli yldzlarndan Henny Portenin filmlerinden kareleri de

rastgele bir ekilde bir ekran aracl ile yaynlamtr.

almada izleyicinin sergi meknna girdiinde yaad ilk deneyim zemine doru
indirilen klarla bedenin engellenmesidir. zleyicinin sergi meknna doru hareketi
florasan klardan meydana gelen bir snrla durdurulmaktadr. Erkmen izleyicinin yapt
ierisindeki konumunu belirler ancak ona kurgusal bir rol yklemez. Baka bir deyile
almay etkinletiren izleyicinin katlm deildir. Onu etkinletiren izleyicinin florasan
lambalarla engellendii snrn deneyimidir. zleyici almayla girdii ilikide ne yapp
yapmayaca konusunda zgrdr. Geri dnp mekn da terkedebilir, snr amay da
deneyebilir ya da sadece durur. Erkmenin meknnda izleyici zgr bir dnce

27
znesidir. Bir kurgu vardr ancak bu yaptn kendi ierisindedir. Bu kurguda izleyici
katlmc deildir.

Kafeden sergi meknna gelen sesler mekn ierisindeki srtmenin altn izer.
Seslerinin sergi salonunda yaynlandn bilmeyen kafe mterileri ile serginin
izleyicileri arasnda da sar bir iliki vardr. Mekan huzursuzluk ve rahatszlk
hisleriyle doludur. Meknn her trl snrnda yaanan bu kaynaamama deneyimi,
snrn deneyimi antagonizmay aa karr: Laclau ve Mouffe balamn kurulup
tanmlanabilmesi iin belirli snrlar izmesi gerektiini savunuyor;. antagonizma bu
snrlarn dourduu dlamalar sonucu ortaya kyor.27Artma sisteminin boa dnen
meknizmas (Plan B, 2011), geleneksel zamanlaryla bir tr kopu yaayan yolcular
(Shipped Shhips,2001), ilevsizletirilmi yk asansr (Werteim ACUU,1995) * bir
trl ilikilenemediimiz grnmez bir sistemin altn izer.

Aye Erkmenin almalarnda snrn deneyimiyle kastedilen yalnzca fiziki meknda

gerekleen bir engellenme deneyimi deildir. Bu ayn zamanda kavramsal meknda da
yaanan bir deneyimdir. Baka bir deyile uzamdaki deneyim zneyi dnsel bir edime
ynlendirir. Ancak zne hibir zaman btnleemedii yapnn gerisini, snrn ardnda
olan nesnel olarak alglayamaz. Bu da bir antagonizma noktas almasna neden olur.
Baka bir deyile ilikinin imkanszl su yzne kar. zleyici karsndaki sanat
nesnesi ile girdii bedensel sreci nesnel olarak ortaya koyamaz.

Laclau ve Mouffe Wittgensteina atfta bulunarak nesnelerin maddi zelliklerinin, sylem

denilen eyin yani dil oyunlarnn paras olduunu belirtir: Dil ve iine rld
eylemlerden oluan btne dil oyunu diyeceim. 28
Sanat nesnelerinin maddi
varlnn tm sanat yaptnn bir paras olmas gibi . Yani Laclau ve Mouffe sylemin
zihinsel olduu varsaymn reddeder. Btn sylemsel yaplarn maddi karakterde

27 Bishop, s.72.

*Detayl bir inceleme iin bkz. s.45- 64.

28 Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, G.E.M Anscombe (ev.), Oxford: Blackwell Publishers,1983,
s.3.

28
olduunu ileri srer. Dolaysyla sylemin maddi karakteri znenin deneyiminde ya da
bilincinde birleemez. Buradan iki sonuca varabiliriz; birisi Erkmenin sanatsal pratiinin
yalnzca zihinsel bir deneyim olamayaca dieri ise almalarnn izleyicinin -bu
almalarn bir paras olsa da- katlm ya da deneyimi ile tam olarak
alglanamayacadr.

Resim 17 - Aye Erkmen, Plan B, Su artma birimleri, borular ve kablolar,2011, 54. Venedik Bienali.

Bu retimlerdeki ilikisellii uyumlu bir btnleme ile yani bir farkllklar sistemi
ierisinde tanmlyamayz. Tam tersine izleyici ile bir trl btnleemez. Kendisini
onun ierisinde ya da etrafnda konumlandrabilse de ona mdahale edemez. rnein
Plan Bde * izleyici kendisini mekn ierisinde, artma sisteminin borular arasnda
konumlandrabilse de sistemin ileyiine mdahalede bulunamaz ve ieride akp giden
sistemi gremez. Bu da bir mcadele hali yani btnleebilme abasdr.

*Bkz. s.45-50

29
alma kendisini aan bir sylemsellik alan tarafndan bozulduundan (dilsel dzlem
dolaysyla grndnden daha fazlasn ifade eder) onu meydana getiren elerin bir
farkllklar sistemi tarafndan tanmlanmas olanakl deildir. Bu yzden kendisini
farkllklarn srekli bir hareketi olarak yani bu farkllklar sistemini kurma ynnde bir
aba olarak gsterir. Bu da antagonizmann ta kendisidir.

Erkmenin ilerinin ounluu dn alma esasna dayanr. dn alnan nesne alma

ierisinde sanat nesnesi olarak kullanmnn dnda daha nce geirdii ve almann
sonrasnda geirecei sreleri ve meknn gemii, imdisi ve geleceini de ierir.
Dolaysyla gsterge gsterdiinden daha fazlasn ifade eder: Gsterge bir yarlmann,
gsterilenle gsteren arasndaki olanaksz bir dikilenimin addr29

3.AYE ERKMENN RETMNDE YAPIT, MEKN VE ZLEYC LKS

3.1 Tarihsel A Priori Bir Bilgi Olarak Mekn

Aye Erkmende yapt tanmlayan, mekn ve mekn kuran srelerin ve ileyi

biimlerinin toplamdr. Mekn seerken ve yeniden kurgularken meknn bellei,
imdiki zaman ve fiziksel btn unsurlarn kendine malzeme olarak belirler.

Mekann bu belirleyiciliini sadece onun deneyimlenmesi zerinden okursak Erkmenin

yaptn tamamlanm ve nihai bir sanat nesnesi olarak ele almak zorunda kalrz. Bylesi
bir yorumun tesine gemek iin mekn kuran srelerin ncelliini kabul ederken
kavramn ncel bir bilgi biimini ierdiini ve bu ynyle de a priori bir bilgi olduunu
sylemek gereklidir. Tabi ki bu almann amac Erkmenin retim srecini sadece bilgi
felsefesinin bir kavram olarak ele almak deildir. Erkmenin meknndaki ilikisel yap
nedeniyle meknn znellik ve nesnellik konumlarndaki geililiin sorgulanabilmesi
iin onu nceleyen mekanizma ve onu ina eden bilgi biimlerini ortaya koymalyz.

29 Laclau ve Mouffe, s.182.

30
Kant, deneyimden tmyle bamsz, zorunlu, evrensel zelliklerle niteledii bir bilginin
mmkn olup olmad sorusunu sorar. Deneyimlerimizin ierisinde bile kk olarak
bulabileceimiz, deneyden bamsz ve nce gelen bir bilgi vardr, sradan zihin bile
hibir zaman onlarsz olamaz. Kanta gre, bu tr bilgi a priori olarak adlandrlr ve
kaynan a posteriori deneyimde bulan deneysel bilgiden ayrdedilir. Kant, a priori
bilginin kesin olarak deneyimden ya da kendisini deneyimden dn alm evrensel bir
kuraldan almamas gerektiini ortaya koyarak eletirel bir felsefenin olanaklarn
geniletir. yleyse bu noktadan sonra a priori bilgilerden sz ederken deneyimden
tamamen bamsz olan bilgileri anlamamz gerekiyor.

Saf akln, zihinde a priori olarak bulunan kavramlar ve bu kavramlar arasndaki ilikileri
yerinde kullanp kullanamayacann aratrlmasn gerekli gren Kant, bunun tespit
edilmesi iin analitik ve sentetik yarglar konusunu analiz etmeye ynelir.

Kant, yarglar, nce a priori ve a posteriori yarglar olarak ikiye ayrr, sonra da onlar
analitik ve sentetik olarak ayrma tabi tutar. Kant'a gre analitik bir yarg, yklemi
znesinde gizli olarak varolan yargdr. rnein 'Altn sardr' yargs analitik bir yargdr,
nk 'sar olma' nitelii zaten 'altn' kavramnn iinde gizli bir biimde mevcuttur;
dolaysyla sz konusu yargy dorulamak iin 'altn' kavramnn tanmn bilmek
yeterlidir.30 Dilsel dzlem itibariyle sylersek, analitik nermelerde zneyi tahlil
ettiimizde yklemi bulabiliriz. Bu tahlili yaparken baka bir eye rnein 'grye'
(Anschauung) bavurmadmz iin btn analitik yarglar doal olarak a prioridir.
Analitik yarglarn doruluu veya yanll elimezlik ilkesi temelinde tespit olunur.
Bu nedenle de analitik yarglar bilgimizi geniletmezler sadece berraklatrrlar yani daha
ak hale getirirler.

te yandan, sentetik yarglar ise, analitik yarglarn aksine, informatiftirler yani bilgimizi
geniletirler. Sentetik yarglar a priori olabildikleri gibi a posteriori de olabilirler. Tm
ampirik yarglar sentetik a posterioridir. rnein 'Tm cisimler ardr' yahut 'Bu masa

30
Bkz. Immanuel Kant, Crituique of Pure Reason, (Kantn n sz), J.M.D Meiklejohn (ev.), Dover
Publications, 2003.

31
beyazdr' gibi ampirik nermeler, sentetik a posterioridir, nk bu yarglarn yklemleri
znelerine ikin deildir. Ancak Kant'a gre tm sentetik yarglar, a posteriori deildir;
sentetik a priori yarglar da vardr. Kant'n Saf Akln Eletirisinde tm yapt da bir
anlamda matematik yarglarn da aralarnda bulunduu bu sentetik a priori yarglarn nasl
mmkn olduunu gstermektir.

Nesneler de ancak dayandklar felsefi zemin yani iinde var olduklar 'ontolojik mekan'
bilinmeden anlalamaz. Baka bir deyile, her nesne ait olduu meknn artlarna ve
imknlarna tabi olarak 'meydana geldii' iin, bir nesnenin niteliinin ne olduu sorusu,
bu nesnenin meknnn niteliinin ne olduu sorusu ile i iedir. Bu noktada, Erkmenin
sanat yaptn kurgularken nesnelerini ve bu nesnelerin ontolojik temeli olan meknsal
yapy sentetik a priori bir bilgi eklinde okuyabilmek mmkndr.

Ancak Kantn modern felsefeyi ina eden ve bir dnm noktas oluturan bu bilgi
anlaynn en nihayetinde bizi akn (transandantal) bir bilgi olarak metafiziin
snrlarna gtreceini de ayrca belirtmek gerekiyor. Bu nedenle benzer bir
epistemolojiyi tarihsel bir balamda ele almak, Erkmennin yaptlarn nceleyen mekn
ve onun ileyi mekanizmalarn sorgulayp yorumlayabileceimiz bir metodolojiye
imkan verecektir.

Foucaultun eletirel metodolojisi, bizi metafizik bir balama ynelmekten kurtararak

Kant bir bilgi anlayn tarihsel olarak kurmamza olanak verir. Tarihsel a priori
olarak karmza kan bu kavram, bir bilim olarak metafiziin olanaklar meselesine
sapmadan, olgularn tarihsel bir analizini yapar ve bylelikle znenin nasl ina edildiini,
nasl konumlandn, neler dnp, neler sylediini tartmamza olanak verir. Bu
kavramla, btn bilgilerin evrensel yapsn ve nihai ilkelerini ortaya karmak yerine
tarihsel olarak bizi konumlandran btn ncel bilgi ve iliki biimlerinin izini srmek ve
daha da nemlisi onlarn alternatif biimlerini grebilmek mmkn olacaktr. Bylelikle
Erkmenin mekn ve onun ardndaki iktidar ilikilerinin, anlaylarn, yaplarn,
kurumlarn ve sistemlerin inasna konu olan bilgi srelerini sorunsallatrarak, onlar
dnda baka meknlarn da mmkn olabilecei bilgisine ulam oluru

32
3.2 Bir Heterotopya Mekn Olarak Meknn Yeniden retimi

3.2.1 Foucault ve Heterotopya

Ayna, aynaya baktm anda igal ettiim bu yeri hem kesinlikle gerek -evreleyen
btn uzamla iliki iinde- hem de gerekd kld anlamda- nk alglanmak iin
oradaki bu sanal noktadan gemek zorundadr- bir heteretopya gibi iler.31

Michel Foucault, ayna deneyimini Baka Mekanlara Dair adl makalesinde

Heterotopya kavram ile ilikili olarak kullanmtr.

Heterotopya kavram 1960larda Michel Foucault tarafndan ayr ortamda gndeme

getirilmitir: lk olarak 1966da yaynlanan Kelimeler ve eyler( Les Mots et les Choses)
kitabnda, daha sonra ayn yl topya ve edebiyat zerine yaplan [Ekim 1984de Fransz
Architecture /Mouvement/ Continuit dergisinde yaynlanan Des Espaces Autres] bir radyo
serisinin paras olarak, son olarak ise 1967de bir grup mimara verilen bir konferansta.32
Lotus Internationaln 1985-86 saysnda talyanca ve ngilizceye evrilen Des Espace Autres
metni Of Other Spaces ismiyle 1986 baharnda Diacritic dergisinde baslmtr.33

Foucaultnun ayna metaforundaki hareket kendimizi yeni bir yerden, farkl bir ekilde
grmemize olanak salar. Bylelikle ayna kendi imajmz aynann gerek ve gerek
olmayan uzamna yerletirerek bu imaj problematize eder. Foucaultnun Kelimeler ve
eylerin nsznde belirttii gibi heterotopyalar bilginin ina edildii meknlar onu
karmaklatrarak okunakl hale getirir. Ayna kendi yansmamzn olutuu yer olarak
sanal bir yapya sahiptir; hem de gerekten tam karmda var olduu iin benim karsnda
bulunduum konum itibariyle ve bir geri dn etkisine sahip olmas sebebiyle bir
heterotopyadr. Bulunduum yerde olmadm aynadan yola karak kefedebilirim,

31 Michel Foucault, zne ve ktidar, Ik Ergden Osman Aknhay (ev.), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2005, s:296.

32
Peter Johnson , Unravelling Foucaults different spaces, History of the Human, Vol. 19, No. 4, SAGE
Publications (London, Thousand Oaks, CA and New Delhi), 2006, s.75-90.

33
Henry Urbach , Writing Architectural Heterotopia, The Journal of Architecture Volume 3, Winter 1998, s.347-
354.

33
kendimi, aynann sanal meknndan geen bakm tekrar kendime ynlendirerek tekrar
kapladm gereklik dzleminde yeniden oluturabilirim.

Foucault meknn , bize mevkilendirme ilikileri biiminde sunulduu bir dnemde

yaadmz syler. Ve tm bu mevkiler ierisinde tm dier mevkilerle iliki ierisinde
olan ; ama belirttikleri, yansttklar ya da temsil ettikleri ilikiler btnn erteleyen,
etkisizletiren ya da tersine eviren meknlar vardr. Tm dier meknlarla ilikide olan,
yine de tm dierlerini yadsyan bu meknlar iki ana tre ayrlr: topyalar ve
heterotopyalar.

Foucault heteropyalar be ilke altnda toplar: ilk ilke; dnyada heterotopya oluturmayan
tek bir kltrn bile olmaydr. Bunlar sapma diye adlandrlabilecek heterotopyalardr.
Davran, ortalamaya veya istenen norma gre sapma olan insanlarn yerletirildii
heterotopyalar; hapishaneler, psikiyatri klinikleri gibi. kinci ilke; bir toplumun tarih
boyunca varolan ve varolmaya devam eden heterotopyalar farkl ekillerde
iletebileceidir. nc ilke; heterotopyalarn, birok mevkiyi, birbirleriyle
badamayan birok mekn ayn yerde biraraya getirebilme gc olmasdr. Drdnc
ilke; heterotopyalarn, genellikle zamann blnmesine bal olmalardr. Beinci ve son
ilke ise Heterotopyalarn her zaman bir alma ve kapanma sistemi gerektirdikleridir.

Foucault heterotopyalar dzen ve bilgi retimi ile ilikilendirerek ele alr. Baka bir
deyile bilginin meknn haritalandrmak iin heterotopyalar kullanr. Ancak
Foucaultun heterotopyalar zerine almas onun mekn, dzen ve bilginin retim
sreci zerine olan almalaryla birlikte ele alnmaldr. Heterotopyalar btn
bunlardan ayr olarak ele almak onu yalnzca mekn dzenleyen kurallarn onaylamas
olarak okumay zorunlu klar.

Heterotopyalar genellikle diren meknlar olarak ifade edilir ancak her zaman hakim
dzenle balantl meknlardr. Asla dier meknlardan bamsz olarak var olamazlar.
Btn dier meknlarla da iliki kurabilme yetisine sahiptirler. Ancak Foucault
heterotopyalarn hakim dzenle arpmasndan bilgi edinmenin yeni yollarna
ulaabileceimizi ne srer. Baka bir deyile heterotopyalar birok mekn ayn yerde

34
bir araya ve kar karya getirerek yeri istikrarszlatrr ve meknda verili olan bilgiyi
problematize ederler.

Foucaultya gre; heteretopyalar (Borgesde de ska grebileceimiz gibi) szn

bittii yerdedir, kelimeleri daha en bandan geersiz klar, dil bilgisinin olanaklarn
kaynandan sorgular ve cmlelerimizin ardndaki btn mitleri ve steril cokunluu
ortadan kaldrr.34

Bu noktada heterotopyalarn daha nce bahsetmi olduumuz antagonizma kavramyla

ilikisini ortaya koymakta fayda var. Laclau ve Mouffe antogonizmay oluturan artlar
u ekilde ifade eder: Dil bir farkllklar sistemiyse, antagonizma farklln iflasdr. Bu
anlamda kendisini dilin snrlar iine yerletirir ve ancak dilin sekteye uramas
[disruption] olarak - yani eretileme olarak varolabilir. 35
Laclau ve Mouffe yle
devam eder: Antagonizmann dil yoluyla yakalanmas olanakl deildir, nk dil ancak
antagonizmann bozduunu sabitletirmek iin bir aba olarak var olur 36

Heterotopyalar ve antagonizmalar mevcut dzenle ve o dzenin meknlaryla hem

ilikiye girerek hem de onlar istikrarszlatrarak verilmi bilgiyi problamatize ederler.
Bu zellikleri alternatif yeni meknlara ve yeni dnme ekillerine olanak salar.
Bylelikle heterotopya ile antagonizma kavramn bilginin alternatif yollarn grnr
klmalar sebebiyle ilikilendirebilmek mmkndr.

Heterotopyalar, bir kez konumlandnda ortadan kalkmazlar. Bunun dnda,

konumlarndan daha da nemli olan ey onlarn dier mekanlarla olan ilikileridir.37
Heterotopyalar dier meknlarla yalnzca kartlk oluturmazlar ayn zamanda onlar
sekteye uratrlar. Bu meknlar yok etmezler ancak onlar istikrarszlatrarak deiime
uratrlar.

34Michel Foucault, The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences, New York: Vintage Books,
1994, s.18.
35 Laclau ve Mouffe, s.201.

36
Laclau ve Mouffe, s.201.

37
Robert J. Topinka, Foucault, Borges, Heterotopia: Producing Knowledge in Other Spaces, Foucault Studies, No.
9, September 2010, s. 54-70.

35
Foucault heterotopyalar Kelimeler ve eylerin nsznde Borgesin bir metninden
alntyla tarif eder. Borgesin metninde geen bir in Ansiklopedisindeki
snflandrmay ele alr:

Bu eserde hayvanlar a) imparatora ait olanlar, b) ii saman doldurulmu olanlar, c)

evcilletirilmi olanlar, d) st domuzlar, e) denizkzlar, f) masals hayvanlar, g) babo
kpekler, h) bu tasnifin iinde yer alanlar, i) deli gibi rpnanlar, j) saylmayacak kadar ok
olanlar, k) devetynden ok ince bir frayla resmedilenler, l) vesaire, m) testiyi krm olanlar,
n) uzaktan sinee benzeyenler olarak ayrlrlar38

Foucault Borgesin snflandrmasna zellikle deinir. nk bu snflandrma ekli

bilgimizi ekillendiren ve ona yol gsteren normal artlar karmaklatrr. Borgesin
snflandrmasndaki sorun her hayvan arasnda mantkl balantlar kurabilmek ve
aralklar oluturmak iin bir meknn olmayndan kaynaklanr. Bu snflandrma
imkansz grnr. Bunun nedeni ele ald her unsur arasndaki mekn yok etmesidir.
Dolaysyla bize bu unsurlar arasndaki ayrm yapabilmek iin herhangi bir mekn
sunmadndan onlar birbirlerinden ayrt edemeyiz.

Nesnelerin bilgisine ulamamz ve onlar arasndaki balantlar kurabilmemizi

salayacak olan sabit bir zemindir. Bu zeminin eksik olmas nesneler arasnda anlaml bir
iliki kurmamz engeller:

Foucault; Borgesin imkanszl, hayvanlarn absrd bir ekilde snflandrlmas deildirder

ve devam eder; snflandrmada canavarln nitelii hayvanlarn garipliinden
kaynaklanmaz nk snflandrmann kendisi tamamen bo bir mekn, btn bu varlklar bir
dierinden ayran; gedikler aan bir boluk, olarak tesis edilmitir.39

Peki bilgiyi dzenlediimiz bu mekan nasl bir mekandr? Bilgiyi dzenleyebilmemizi

salayan bilginin zerinde ekillendii bu sabit zeminse onu heterotopyalarda olduu gibi
istikrarszlatrmak bilgiye ulamamza engel olmaz m?

38
Michel Foucault, Kelimeler ve eyler: nsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, Ali Klbay (ev.), stanbul: mge
kitabevi Yaynlar, 2006, s.11.

39
Foucault, The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences , s.16.

36
Heterotopyalar birbirleriyle badamayan meknlar biraraya ve kar karya getirerek
bu arpma etkisiyle meknda bulunan bilgiyi ortaya karrlar. Heterotopyalarn,
salad istikrarsz zemin baka mekanlarla da iliki kurarak mekann bilgisine
ulamamz ve nesneler arasndaki boluklar oluturarak, onlar anlamlandrmamz
salar. Heterotopyalar nesnelerin kendi aralarndaki ve nesnelerle aramzdaki mesafeye
olanak salar. Farkl meknlar bir yerde biraraya geldiklerinde onlar birbirlerinden
ayran boluklar belirsizleir. Dolaysyla mekn okunaklln da kaybetmi olur. Bu
bildik meknn yok edildii anlamna gelmez. Ancak istikrarl ve sabit bir zeminin
yokluu bu mekna olan gereklilii ortaya karrr. Dzenin eksiklii ve
istikrarszlatrmas bilgimizi ina eden kurallar grnr klacaktr.

Heterotopyalar verilmi olan bilginin meknlaryla atsalar da mekn ve dzeni

problematize ederek bilgiyi retirler. Foucaultya gre bilgi ancak atmann bir rn
olarak varolabilir. Heterotopyalar mevcut dzenle arparak bizi bilginin yeni formlarn
ortaya karmaya zorlarlar:gdlerin karlamas iin bir ey retilir, birbirleriyle
mcadeleye giriirler ve bu mcadele sonucu bir uzlamaya varlr. Bu ey bilginin ta
kendisidir.40Heterotopyalar birok mekn biraraya getiren gerek meknlardr; bilgiyi
ortaya karan yeni yollar nererek onun temeline yani bilginin retim srelerine
(epistemolojiye) inmemizi salarlar. Bu nedenle Heterotopyalar Erkmenin yaptlarnda
bize meknn bilgisini verecek olan mekansall ne ekilde ele aldnn ve bu bilgiyi
nasl meknn kendisinden ekip kardnn izini srmemize olanak salayacaktr.

3.2.2 Erkmenin Heterotopya Meknlar

Bilgi nesnelerinin ne olduklarn, kendimizi onlardan uzaklatrarak ve dier her bir bilgi
nesnesi arasnda gedikler aarak bilmekteyiz. Heterotopyalar, bu mesafe iin bir geit salarlar.
Yaltlm olmasna ramen nfuz edilebilir, heterotopyalar, bizi snrlarn tesine tayarak
dncelerimizin snrlarn grnr klabileceimiz bir mekn temsil eder... yleyse, ne

40Michel Foucault, Truth and Juridical Forms, James D. Faubion (ed.) , Power: The Essential Works of Michel
Foucault, 1954-1984 ,New York: The New Press, 2000, s.8.

37
bildiimiz, kendinden menkul bir ey deil ancak eyler ve dierleri arasndaki uzamdr; bilgi
daima bu aralkta meydana gelir.41

Aye Erkmen bu aral, ele ald mekn o meknn tm anlam alanlar, fiziksel tm
verileri ve iine yerletirilmi olduu dzenle bir hesaplamaya girerek ortaya kard
yeni bir mekn kurgusu ile tek bir yerde bir araya getirerek aa karr.

Erkmende mekn ierisindeki bilgiyi ondan ekip karmann tek yolu bu aral ve i
ie geen meknlar arasndaki arpmay grnr klmaktan geer. Ancak bu
arpmadan sanat yaptnn bilgisine ulaabiliriz. Meknda gerekleen bu arpma
mekn iine oturduu tm dzenle grnr klarak ayn zamanda yeni bir bilgiyi retir
ve mekndaki bilgiyi aa karr. Dolaysyla Erkmende sanat yaptnn bilgisine
meknn tm anlam alanlar, fiziksel verileri ve dzeniyle ele alnd salam zemini
zerinde ulaabiliriz. ou zaman yaptlarnda sanatnn snrlarn ok belirgin bir
ekilde izdii bir kurguyla karlarz. Herey ncesinde sanat tarafndan hesapl bir
ekilde ortaya konmutur. Erkmende sanat yaptn okunabilir klan onun mekndaki
konumunu lebiliyor olmamzdr.

Danae Mossman Erkmenle Venedik Bienali iin gerekletirdii Plan B ile ilgili syleisinde
yle ifade ediyor;

lerin ounlukla izleyicileri son derece ak bir eie ynelmeye aryor. Tandk bir odann
iine giriyorlar ve mekn iinde alldk bir biimde hareket etmeyi bekliyorlar, ama atlanacak
bir eik yaratarak bu tipik deneyimi bozuyorsun. zleyici burada yapnn iine gml hale geliyor
ve bylece yaptla ilgili alglar ieride olmakla ve dar kabilmek iin onun iinden bakmakla
ereveleniyor.42

Mossmann da ifade ettii gibi Erkmen izleyicileri yapt ierisinde konumlandrr ve

onlara bir ereve sunar. Hatta Plan Bde de olduu gibi ounlukla mhendislerle de
ince bir ekilde alarak yaptn mekn ierisindeki snrlarn belirler. Ve hibir
yanlsama yaratmadan izleyici ile sanat nesnesi arasndaki o aral grnr klar. Bu
aralk ayn zamanda meknn tm anlam alanlar ve belleiyle Erkmenin mekan yeniden

41 Topinka, s.66.

42
stanbul Kltr ve Sanat Vakf, Plan B, 2011, s.218-219.

38
okumas ile gerekletii kurgu arasnda da meydana gelir. Ancak bu yeni kurgu var olan
mekn yok etmez. Sanat yapt gerekletirdii meknlar yeniden retim meknlar
olarak ele alr. Baka bir deyile yeniden bir okuma yapar. Ve artk sanat nesnesinin
bilgisi pasif bir ekilde kabul edilemez hale gelir. Bu bilgi tek bir meknda bir araya
gelmi meknlarn arpmasndan ekip kartlr. Erkmen meknlar karmaklatrarak
bilginin zerine kurulduu zemini grnr klar. Yani ele ald meknlar ekillendiren
dzenleri ve artlar karmaklatrr. Ve sanat nesnesini meknsal olarak tanmlar.
Yerinden edilmi ve istikrarszlatrlm mekn ve dolaysyla dzenin eksiklii
bilgimizi ekillendiren, meknn bilgisini ina eden kurallar aa karr.

Nesneler arasnda onlar grnr klacak boluk salamadnda mekn okunaklln

kaybeder. Meknn okunakll ile kastedilen meknn alglanp anlalabilirlik dzeyi
deildir. Okunabilir olmakla kastedilen mekana ikin olan bilginin yzeye karlr hale
getirilmesidir.Yani mekn problematize edilecek ey haline gelir. Mekn nihai ve akn
(transandantal) bir dzleme yerletiren bak, yerini mekn ina eden bilgi srelerinin
izini srebildiimiz bir ynteme brakr. Baka bir deyile mekn, duraan bir grnn

Resim18 - Aye Erkmen, More or Less, 1999, Kunstmuseum Bonn, Germany, Galeri Man izniyle.

tesinde onun ardnda ileyen oklu ve karmak bilgi srelerinin hareket halinde olduu
bir mekanizmadr. Erkmenin 2000 ylnda Kunstmuseum Bonnda gerekleen
Zeitenwende sergisine katld More or Less mekna ait bu dzeni grnr kld
bir itir. More or Less, Erkmenin mzenin bir odasndaki hidrolik kaldrma
platformuna mdahalesiyle gereklemitir. Eserlerin depo ve sergi alanlarndan
tanmasn salayan bu platformun sanatnn mdahalesiyle motorlar ayarlanarak belli
bir ritimde zemine gmlp tekrar zeminden yukar doru hareket etmesi salanmtr.

39
Erkmen bu almada meknn kendi ierisindeki dzenei kullanr. Meknda herhangi
bir nesnellii ortaya koymaktan ok o meknn kendisine ait ileyi biimlerini ve mekn
ina eden sreleri grnr klar. Mekna ait bu dzenei karmaklatrarak, hem
meknn kendisine ikin olan bilgiyi ortaya koyar hem de alternatif meknlar ve bilgi
retim srelerini grnr klar. Onun mdahalesi meknn anlam alanlarn ve belleini,
yeniden kurgulad bir zemin zerinde harekete geirir.

Erkmen kavramsal mekn, kurulmu olduu yap/bilgi zerinde grnr klarak onu
epistemolojik meknda yani bilginin kuramsal meknnda konumlandrr. Bu yapy
grnr klacak ey uzamn grnr klnmasdr. Erkmende sanat yaptnn bilgisi
meknn gerek zemininde gerekleir. Bu bilgi dzenin iindeki atmann
kalntlardr.

3.3 leyen Bir Sanat Yapt

Hal Fostern Richard Serrann sanatsal pratiini tanmlad ilkelerden birisi udur:
Durumsal ilke diye adlandrlabilecek nc ilke, heykelin meknn soyutlanm
haliyle deil, yerin zellikleriyle ilikiye girmesidir; bylece yeri, akn biimde temsil
etmek yerine, ikin biimde yeniden tanmlar. 43
Serra heykelsi olan yeniden ele alr.
Bu tanmlamaya paralel olarak* Erkmenin retimlerini heykel zerine, sanat zerine ,
heykelin koullarn yani sanatn sanat olma koullarn yeniden bir sorgulama olarak ele
almak mmkn gzkyor. Erkmenin retimini bu anlamda ele almak almalarnda
bizi bu okumaya iten gerekeleri ortaya koymay gerektirir. Bu anlamda bu retimlerdeki
meknsall analiz etmek bize bir balang noktas oluturacaktr.

Erkmenin almalarnda tutarl bir ekilde hareket halinde ve ileyen bir yapyla
karlarz. Bu hareket meknn fiziki koullarnda ve izleyicinin girdii bedensel ve
dnsel srete gerekleir:

43 Hal Foster, Sanat Mimarlk Kompleksi: Kreselleme anda Sanat, Mimarlk ve Tasarm Birlii, s.210.

* Bu balk altnda seilen rnein Richard Serra olmasnn nedeni retimlerinin, uzamdaki bedensel ve dnsel
sreleri ve hareketi kapsamasdr. Bu rnek bize Erkmenin almalarndaki ileyen, hareket eden yapy tanmlamada
nemli bir balang noktas oluturacaktr.

40
 ileyen bir heykel yapmaya alyorum. leyen odayla ilgili sylediim gibi, bir
heykelin de almas , ilemesi gerekir. Bu heykel bazen ilemez, hareket etmez, hibir
ey yapmaz, ama yine de bir ileyi olmas gerekir.44

Mekndaki bu hareket ieriden darya, dardan ieriye doru ya da kendi kapal

sistemi ierisinde olabilir. Bu Erkmenin almalarnda ska grdmz bir motiftir.
rnein, Plan B (2011) suyun borularla yapt ieriden darya ve dardan ieriye
doru kendi kapal sistemi ierisindeki hareketini ve izleyicinin uzamdaki bedensel
hareketini de ierir. Bunun rneklerini oaltmak mmkn; KuckKuckta (2003)
doldurulmu hayvanlarlardan oluan bir eit saat mekanizmasnn , Sculptures On The
Airde (1997) helikopterlerle tanan heykellerin ve Shipped Shipste yine baka gemilerle
tanan gemilerin hareketi gibi. Questions and Suggestionsta (2008) mzenin giriini
ayr renkte kaplayan Erkmen almann ismiyle izleyicinin girecei dnsel
sreteki harekete iaret eder. Her biri farkl renkteki bu giriler izleyicinin mzenin
ierisine ve darsna doru yapt hareketi ynlendirir.

Resim 19 - Aye Erkmen, Questions and Suggestions, 2008,

Arbeiterkammer Wien.

44
Plan B, s.221.

41
Resim 20 - Aye Erkmen, Every Bag Counts, 2008, Scape
Christchurch Biennal 2008.

Resim 21 - Aye Erkmen, Every Bag Counts,

2008, Scape Christchurch Biennal 2008.

42
Erkmen izleyiciyi giri kaplar karsnda bir tercih yapmaya zorlar. Bu bedenin bir anlk
durduruluuyla tabi tutulduu bir engellenme deneyimidir. Engellenme hareketi de ierir.
Anlk bir duru sonrasnda beden harekete geer.

Every Bag Counts (2008) adl almada Erkmen her birinde farkl cmleler yazan kat
antalar insanlar araclyla gndelik hayat ierisinde dolama geirir. Erkmenin
hazrlad bu antalar pastane veya giyim maazas gibi yerlerde paketleme iin
kullanlmak zere datlr. alma bu kat antalarn yani sanat nesnesinin mze veya
galeri mekn dndaki dolamn ierdii durumsal bir sreten meydana gelir. Erkmen
sanat yaptn etrafndan farkllatrmak iin almalarn galeri meknnda izleyici
katlmyla gerekletirmeye gerek duymaz. almann kendi ierisindeki zamansallk
onu gndelik deneyimden zaten farkllatrr. Toplumsal ilikilerin bir yeniden retimi
sz konusu deildir. Yapt zaten bire bir gndelik yaam ierisinde nesnel olarak yer alr.

Resim 22 - Aye Erkmen, I-MA-GES, 1997, Kunsthalle Recklinghausen.

Erkmenin de belirttii gibi almalar belki bir hareketi iermese de ilemeye devam
eder; magesta (1997) Erkmen, zellikle reklam sektrnde kullanlan fotoraflarn
kiralanabildii bir veri tabanndan belirli imajlar kiralar. Bu anonim fotoraflar herhangi
bir hareketi iermezler. Ancak bu almalarn anonimlikleri ve bir ok farkl mecrada

43
dolama girmeleri bir harekete iaret eder. Bu fotoraflarn meknn tavanndan
zeminine belli noktalarndan kesintiye uratlarak mesafe braklmadan yerletirmesi
izleyicinin dikkatini mekna doru eker. Dolaysyla izleyicinin mekn ierisindeki
varl ve hareketi de iin bir paras haline gelir. almann ilemesi ile kastedilen
izleyicinin iine girdii dnsel ve bedensel bir sretir ve Erkmende bu ikisini
birbirinden ayrmak mmkn gzkmyor.

Bu almalar ierisinde bulunduklar fiziksel balam yeniden tanmlarken izleyici

kelimenin tam anlamyla almann paras haline gelir. Bu da bedensel ve zihinsel bir
durumdur. Erkmen bir alan aar ve izleyiciyi iine eker. Optik bir yanlsama yoktur. Ne
oluyorsa nesnenin gerek meknnda gerekleir. Bu alan izleyicinin iinde bulunmas
gereken bir alandr. almalarn ounda grdmz ilevsizliin yerini izleyicinin
karar alr. Yapnn ierisindeki ilikiler keyfi deildir. Erkmenin kurgusunda her ey
planldr. Ancak bu kurgu senaryosunun ve izleyicinin rolnn nceden belirlendii bir
kurgu deilidr. likiler daha belirsiz bir zeminde ekillenir; in ok net ilikiler zerine
olmamas da istediim bir ey. 45 Bu kurgunun ak brakt kap izleyicinin ie verecei
tepkidir. Meknn fizikselliinde izleyicinin ii nasl alglad nasl yrdyle yani
verdii karara baldr. almann karsnda verdii bedensel tepki algsn da deitirir.
Ynn deitirdiinde algs da deiir. Baka bir deyile yapnn ierisindeki tavrmz,
seimlerimiz dnceye dnr. Tekrar belirtmeliyiz ki Erkmende bu bedensel ve
dnsel sre birbirinden ayrlamaz. almann karsnda karar vermeniz gereken
nokta, snrn deneyimi (antagonizma) yani srekli hareket eden istikrarsz bir zeminin
deneyimidir.

Baka bir deyile Erkmenin mekn akkan* deildir. zleyici akkan bir mekann
ierisine doru ynelmez. zleyicinin yerle girdii maddi iliki bunu salar ve onu bir
zemine yerletirir. Erkmen ilikilerin akkan olduu btnlemi ve yere bastnz
hissetmediiniz bir meknn aksine bu ilikilerin bir sr nedenle engellenmi ve yark
olduu hareket halinde bir zemini aa karr. Meknda ilevsel bir birleme yoktur.

45 Arter kinci Sergi Kitab, J, K & H, 2011, s.18.

* Bkz. Foster, s.337

44
Bu almalardaki birleme yeri -yani aslnda birlemenin gerekleemedii yer, aralk
izleyicinin arada kalma durumu, karar vermesini gerektiren eiktir. Bu da onun ne seim
yapacan bilememenin yaratt bir istikrarszl, donup kalma halini yaratr.
Dolaysyla bu durum bizi dnsel srecin daha karmak ilikilerine doru ynlendirir.
Erkmen izleyicinin ezberini bozar. Duraklama kr bir nokta deil aksine onu karar
vermeye sevkeden ak ulu bir alandr.

4. ERKMENN BE ALIMASININ ZMLEMES

4.1 Plan B

Aye Erkmenin 54.Venedik Bienali iin gerekletirdii heykel dzenlemesi Plan B

bienalin ana sergi mekn olan Arsenalenin Artigliere binasnda sergilenmitir.
Gemite bir retim yeri olarak kullanlan bu meknn ayn zamanda kanala bakan bir
penceresi bulunmaktadr. Arsanale dnyann endstri devrimi ncesi, en byk retim
merkezidir. Krk alt hektarlk bir alana yaylr. Tersaneleri, atlyeleri ve depolaryla
gemite Venedikin askeri olarak sahip olduu ekonomik ve politik gc temsil etmesi
asndan nemli bir yere sahiptir. Tersaneler ve atlyelerin ilk oluumu 13.yy balarnda
Darsena Vecchiada (Eski Rhtm) gereklemitir. 14. yyn ilk yarsnda Darsena
Nuovo (Yeni Rhtm) binas dier yaplara eklenmitir. lerleyen zamanlarda Arsenale
askeri gcn kaybederek, Venedik endstrisinin merkezi haline gelmitir. Arsenale
zamanla Cordiere, Artigliere, Isolotto, Gaggiandre, Tese, Giardino delle Vergini
binalarnn eklenmesiyle gnmze ulamtr.

Venedik Bienali 1980de ilk olarak Cordiere blgesini alm ve kratrln Paolo
Portoghesiin yapt 1. Uluslararas Mimarlk Bienalini burada gerekletirmitir. Daha
sonra dier ksmlarn da eklenmesiyle kalc bir sergi alan haline gelmitir.

45
Arsenale ierisinden geen kk kanallarla Venedik ehrinin ana deniz trafiinin akt
Il Canal Grandeye (Byk Kanal) balanr. Kanal Santa Lucia Tren istasyonu
yaknndaki lagnden balayarak byk bir S eklinde kvrlr ve Saint Mark
havzasnda son bulur. 3800 metre uzunluunda ve 30-60 metre geniliinde ve yaklak
5 metre derinliindedir. Kanalda tama deniz dolmular ve taksileri aracl ile yaplr.
evresinde sralanan bir ok yap 13.yy ile 18.yy arasndaki dnemde ina edilmitir. Bu
yaplar ounlukla Venedikin soylu aileleri tarafndan zenginliklerini ve ailelerinin
ihtiamn gstermek amacyla yaptrlmtr. Dolaysyla btn bir ehrin belleini
tayan ve kentin ayrlmaz bir paras olan kanal ve Arsenale kanlmaz olarak
Erkmenin projesinin bir paras haline gelmitir. Arsenalenin gemite nemli bir
retim yeri olmas ve ehrin suyla ilikisi Plan Bnin nemli bir motifi olmutur.

Resim 23 - Aye Erkmen, Plan B, 2011, 54. Venedik Bienali,

Galeri Man izniyle.

Erkmen bu proje iin daha nce de Almanyada bir sosis fabrikasndaki su baskn
sorununu zmlemek amacyla kullanlm artma sistemini kiralam ve bu artma
sisteminin borularn yeniden dzenlemitir. Erkmenin mor, pembe, yeil ve turkuaz
renkte tasarlad metal borulardan oluan artma sistemi tm mekn dolaarak,
pencereden kanala balanmaktayd. Bu sistem kanaln kirli suyunu ime suyu olabilecek
derecede artarak, tekrar kanala geri vermekteydi. Kanaldan gelen tuzlu su mor rekteki

46
Resim 24 - Trkiye Pavyonu, Arsenale.

Resim 25 - Venedik Bienal Alan.

47
borulardan geerek, tuzundan arnyor daha sonra tuzu arnm ancak hala kirli olarak
pembe borudan ilerliyor ve yeil borulara geldiinde ise iilemeyecek ancak gnlk
hayatta ykanmak ya da el ykamak gibi ihtiyalar karlayabilecek hale geliyordu. Su
turkuaz renkteki borulara geldiinde ise tamamen arnm, iilebilir su olarak meknn
kanala bakan penceresinden kanala geri dnyordu.

Erkmen ilk bata artlan suyu izleyicilerin imesini amalam ancak bunun iin gerekli
izni alamamas onu yerletirmeyi farkl bir ekilde gerekletirmeye yneltmitir.
Sonuta Erkmen artlan suyun iilmesi yerine kanala tekrar geri verilmesine karar
vermitir. Yerletirmeye ismini veren de bu durum olmutur. Karlat imknszlklar
Erkmenin B Plann devreye sokmasn salamtr. Erkmenin retimlerinde belirgin bir
motif olan hareket unsuru Plan Bde de gze arpar. Su sergi meknnn darsndan
ieriye ve sonra tekrar ieriden darya doru akp gider. Erkmenin tanmlamasyla Plan
B ileyen bir heykeldir. Artma sisteminin kiralanmas ve sergi sonrasnda tekrar baka
bir mecrada kullanlacak olmas sanat nesnesinin gndelik hayat ierisinde tekrar tekrar
dolama girecek olmasnn altn izer. Dolaysyla bu nesne bir potansiyeli de iinde
barndrr. Nesneler btn olgu durumlarnn olanan ierirler46 alma sanat
nesnesinin geirdii tm sreleri *de ierir.

Erkmen izleyiciyi de yaptn ierisine ekerek dolama sokar. zleyici yaklak 300 m2
lik bir mekn kaplayan almann paras haline gelir. Tpk hayatn ileyiinde olduu
gibi grnmeyen ve srekli hareket eden bir sistemin, ilikiler ann iindeki bireyler
gibi Erkmenin izleyicileri de bu sistemin ierisinde dolarlar. leyen heykel de olduu
gibi izleyici de etkinleir. Erkmen izleyiciyi dnen bir zne olarak konumlandrr.
zleyiciyi katlma zorlamaz, dnme eylemini harekete geirir. Baka bir deyile
harekete geen beden, dnceyi de harekete geirir.** zleyiciyi dolayl olarak iin
ierisine dahil eder. zleyiciler kirli suyun temize dnme srecine pasif bir ekilde dahil
olurlar. Zira ne bu artma ilemini gzleriyle grebilirler ne de mdahalede bulunabilirler.

46 Wittgenstein, s.19

*Srele kastedilen belirli bir dzen ve zaman ierisindeki tm oluum ve hareketlerdir.

** Erkmende bedensel ve dnsel bu srelerin neden birbirinden ayrlmaz olduu leyen Bir Sanat Yapt adl
blmde daha detayl bir ekilde incelenmitir.

48
Antagonizmann dayand imknsz zmn ekirdei, birbirini srekli dlayan
dnyalar olarak anlalan sanat ve toplum arasndaki gerginlikte yansr.47

alma (artma sistemi) ilevselleir. Ancak sistemin srekli kendine dnen kapal yaps
onu tekrar ilevsizletirir. Suyun artlp tekrar pis kanala geri dnmesi bo bir abadr.
alma sonuta bir rn vermez, herhangi bir nesnellii ortaya koymaz: Dngsel bir
proje. Su ieri giriyor ve dar kyor; bir son yok, zm de yok. 48
Dolaysyla
almann ilevsizlii izleyiciyi bir karar vermeye iter. zleyici sanatnn kendisi iin
kurgulad bir rol yerine getirmek yerine kendi seimini yapar. Burada meknsalln
nesnellikten ok bir durumla ilikilendirildiini syleyebiliriz. Bu izleyicinin ve kanal
suyunun mekn ierisinde dolama getii bir durumdur. Plan B etkileime dayal deil,
dnce eylemini harekete geiren ileyen bir heykeldir . alma su kaynaklarmzn
tkenmekte olduu ve kirlendii gibi bir mesaj vermektense balamn izleyiciyle girdii
ilikinin niteliinde bulur. Erkmenin sanatsal pratii yapt deneyimleyiimizde
kendisini gsterir. Plan Bdeki ilikisellik kendisini toplumsal ilikilerin bir anlamda
sembolik bir yeniden retimi olarak gstermez:

Sanat, geree ulaarak siyasall harekete geiremez. Sanat gerein ve kurgusalln var
olan dalmn deitiren kurgular reterek siyasall etkinletirir. Kurgular retmek, hikayeler
anlatmak anlamna gelmez. Kurgular retmek, gerein var olan mnasn yeniden ereveleyen
iaret ve imge, imge ve zaman, iaretler ve mekn arasndaki balantlar zp yeniden
ifadelendirmek anlamna gelir. Kurgu, grlebilir, sylenebilir ve yaplabilir arasnda yeni
yrngeler icat eder. Kurgu yerler ile yeterliliklerin dalmn belirsizletirir; bu, kendi edimini
tanmlayan snrlar belirsizletirmek anlamna da gelir. Sanat etkinletirmek demek, sanatn
snrlarn yerinden etmek demektir. Tpk, siyaseti etkinletirmenin siyasal alann ne olduunu
tanmlayan snrlar yerinden etmek anlamna gelmesi gibi.49

zleyicinin alma ierisindeki bedensel deneyimi bir snrn, eiin deneyimidir. Snrn
deneyimiyle kastedilen izleyicinin artma sisteminin borular arasnda ynn belirlemek

47 Bishop, s.78.
48 Plan B, s.216.
49Jacques Rancire, Siyasi zne Olarak Sanatlar ve Kltr reticileri: Neo-Liberal Kreselleme
Dneminde Muhaliflik, Mdahale, Katlmclk, zgrleme, Olaslklar , Durular, Mzakere ; Gncel Sanatta
Kamusal Alan Tartmalar ierisinde (129-132), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,2007, s.129.

49
 Resim 26 - Plan B detay.

iin durarak karar verdii andr. Yanlsamac bir meknn aksine izleyicinin yerle iliki
kurduu ve ayaklarnn zemine bast bir meknla karlarz.

Ortada boa harcanan bir emek ve enerji vardr. Bu durum imkanszl ortaya koyar.
zleyicinin yapt ve mekn ile kurduu iliki antagonist bir ilikidir. Erkmen belirsiz bir
durum, imknszlk ortaya koyar. Erkmenin mekn bize ait olmann aksine
huzursuzluk ve rahatszlk hisleri verir. Erkmen izleyicilerin ahenk ierisinde
birbirleriyle btnletikleri bir mekn sunmaz aksine bir btnleememe durumunu
ortaya koyarak sanat yaptnn ne olduu, izleyici ile ilikisi ve bu ilikinin nitelii
konularn sorunsallatrarak eletirel ve tartmaya aran bir zemin oluturur.

4.2 Kuckkuck

Aye Erkmenin 2003te svirede gerekletirdii almas Kuckkuck ayn zamanda

hem bir doal tarih hem de sanat mzesi olan Kunstmuseum St. Gallende sergilenmitir.

50
 Resim 27 - Aye Erkmen, Kuckkuck, 2003, alt adet doldurulmu hayvan modeli,
takip sistemi, frenler ve zamanlayc, Kunstmuseum St. Gallen, svire.

alma doal tarih mzesine ait alt adet doldurulmu hayvann bir isvire saatinin
alma prensibiyle hareket eden bir mekanizma ierisinde konumlandrlmasyla
gerekletirilmitir.

Sergi salonunun alt odasn kaplayan mekanizma her bir odaya bir hayvan modeli
gelecek ekilde tasarlanmtr. Dzenek ierisindeki her hayvan bir saat dilimini temsil
etmektedir. lk odadaki akbaba saniyide bir, zebra her be dakikada , afrika antilopu her
15 dakikada, timsah her yarm satte, kuzey amerika antilobu her krkbe dakikada bir ve
aslan ise saat ba bulunduklar odalarn giri kaplarna doru hareket etmektedir.
Mekanizma hayvan modellerinin zerinde durduklar kaide ierisine yerletiren ve Am
Main yaknlarndaki Mainflingendeki bir vericiden sinyal alan bir zamanlayc sayesinde
almaktadr.

Mekanizma belirli bir ritimde ve kareografide mekn boyunca hareket eder. Bir anlamda
mekn iaretler. Erkmenin meknizmas bir saat sisteminin kurgusuyla mekn ierisinde
dolama geer ve mekn zamansal olarak iaretler. Ancak almann kendi ierisindeki
bu zamansallk alm olduumuz zaman kavramndan daha farkl bir olguyu ortaya
koyar. Bu izleyicinin bedeninin de ierisine dahil edildii ok katmanl bir sreler
btndr.

51
 Resim 28 - Aye Erkmen, Kuckkuck, 2003, alt adet doldurulmu hayvan modeli,
takip sistemi, frenler ve zamanlayc, Kunstmuseum St. Gallen, svire.

Sylenebilir ne varsa, ak sylenebilir; zerine konuulamayan konusunda da

susmal.50 Wittgensteinnda iaret ettii gibi Erkmen dilin snrlarn aan gsterir.
Erkmenin mekn izleyiciye bir yn kayb yaatr. Mekanizma ierisindeki izleyici yine
bir karar verme halindedir. Etrafndaki hareket tarafndan uyarlr. Ancak bu dzenein
ierisindeki zamansallk izleyiciye bunun bilgisi verilmi de olsa ok da anlalabilir yani
ilevsel deildir: zleyci iin mekanizma ne gvenilir ne de anlalabilirdi. Dzenin
ortasndaki izleyici kareografiyi hemen anlayamazd.51 Erkmen bu anlamda izleyicinin
mekna ve zamana ilikin ezberini bozar. Bu saat dzenei baka bir anlamda ilevseldir.
Foucault Borgesdeki hayvanlarn arasndaki anlamsal balantlar kurmamz salayacak
meknn yokluuna iaret eder. Buna benzer bir ekilde Erkmen de bu balantlarn
kurulabilecei sabit zeminin varlna iaret eder. Erkmenin mekn ierisindeki dzeni
okunaksz hale getirii baka bir deyile onu karmaklatrmas bilgimizi ina eden
kurallar grnr klar. Erkmenin mekanizmas mekn onu ina eden tm dzenle
alglamamz salayacak zemini ortaya koyar.

Foucault zamann birikmesine bal heterotopyalardan bahseder. Gnmzn

heterotopya meknlar olan bu mekanlar mzeler, hayvanat baheleri, ktphaneler gibi

50 Wittgenstein, s.11.
51 www.ayseerkmen.com

52
belirli bir zamansalln katmanlat meknlardr. Erkmen heterotopya meknlarnda
olduu gibi birok mekn bir yerde bir araya getirir. alma ayn zamanda doal tarih
mzesine ait olan doldurulmu hayvanlarn geirdii tm sreleri, sergi meknnn
gemii ve imdisini de ierir. zleyicinin almayla karlat an ayn zamanda bir
yabanclama andr. Teknolojik bir dzenee yerletirilmi hayvanlarla karlamas
kendi doasna yabanclam olduunun da altn izer. Bu, hayvanlarn tahnit edilerek
bir mzede sergilenmeleri kadar garip bir karlamadr.

Hayvanlar bu dzenekte mekn haritalandran iaretlerdir. Heterotopyalar dilbilgisini en

bandan geersiz klar. Dolaysyla bu heterotopya meknnda sylenemeyen gsterilir.
Erkmenin kurgusu ayn zamanda alternatif bir zaman ve mekn kurgusudur.

4.3 Shipped Ships

Almanyann nemli finans kurulularndan Deutsche Bank , ilk almas 2001de

gerekleecek Moment adl projesi iin deiik lkelerden 12 sanatya Frankfurt Am
Mainde geici bir sre sergilenmek zere proje nerileri sunmalar iin davette bulundu.
Bu projede yaptn yeri ve sresi nceden belirlenmi ancak ierik olarak sanatlar
serbest braklmt. Deutsche Bank btn projeleri deerlendikten sonra Aye
Erkmenin nerisini seti.

Bu proje iin Erkmen stanbuldan Defterdr, Venedikten Tessra ve Shingudan

Kumano No.59 adl deniz ulamnda vapur olarak kullanlan gemiyi bir yaz
boyunca Am Main nehrinde seferler gerekletirmek zere Frankfurt Am Maine
naklettirmiti. Vapurlar byk nakliye gemileriyle buraya getirtilmi, ayn zamanda
iletim personeli de vapurlarla birlikte Am Maine tanmtr. Bu vapurlar 28 Nisan-27
Mays 2001 tarihleri arasnda seferlerini gerekletirmi ardndan ait olduklar ehirlere
geri gnderilmitir. Erkmenin projesi ayn zamanda youn bir iletiim srecini de ierir:

in yer ald mekn kuatan in situ bayraklar, kent meknna datlm afiler, yolcu
vapurlarnn sefer programn belirten bir tarife, her vapur iin baslm zel biletler ve ii
anlatan kapsaml bir bror bu elerin balcalardr. elerin her birinde iin adyla birlikte

53
sanatnn yani znenin ad belirtilir, bylece anonimleme riski daha ilk bata ortadan kaldrlr.
Ayn zamanda, izleyici bir uzlama nerisiyle kar karyadr: "Shipped Ships" bir ada sanat
almasdr. Bilet alr, yani uzlatn bildirir ve katlmc olmaya hak kazanr. Katlmcya
sunulan bror ii btnyle, hibir boluk brakmadan tanmlar. in oluma sreci, kavram ve
sanat anlatlr, yolcu vapurlar, fotoraflaryla, teknik donanmlaryla ve izimleriyle aktarlr,
vapur seferlerinin yer alaca mekn tanmlanr ve ayrntl bir harita zerinde belirtilir,
vapurlarn urayaca on bir iskele gsterilir, bu iskelelerde konumlanan tur rehberleri
zgemilerine dek tantlr. Mekn kaplayan metnin gdm ve tur rehberlerinin yol
gstericilii, katlmcy zgr deneyimiyle deil kendisi iin retilmi izleyici imgesiyle ba baa
brakr.52

Resim 29 - Aye Erkmen, Shipped Ships, 2001, Moment iin, Deutsche Bank
geici sanat projeleri serisi, Shingu gemisi.

Bu noktada, Erkmenin gemilerindeki yolcularn aslnda birer katlmc olarak m yoksa

yaptn ierisinde dnen birer zne olarak m konumlandrld sorusu akla geliyor. i
oluturan btn bu sreler dnldnde ilk bakta yolcular birer katlmc gibi
gzkse de Erkmen yapt etkinlemek iin katlmcya ihtiya duymuyor. En bandan
beri vapurlarn Am Maine getiriliiyle balayan srelerin tm, vapurlarn Am
Maindeki seferleri ve ierisindeki yolcular yaptn kendisini meydana getiriyor. Yolcular

Aykut Kksal, Main nehrinde Yerin Geici Dnm, Aye Erkmen, Shipped Ships II ierisinde, Frankfurt am
52

Main 2001, s. 76-91.

54
yaptn ierisinde Erkmenin kurgusuyla yer alyorlar. Erkmen izdii ereveyle
yolcularn yapt ierisindeki yerini en batan kesin izgilerle belirliyor.

Yolcular yzen bir mekn paras olan, hibir yerin yeri olmayan bu gemilerin ierisinde
geleneksel zamanlaryla ve meknlaryla bir kopma an yayor; meknla ilikilerinde bir
aidiyet duygusundan ok ait olamama deneyimi ile kar karya kalyorlar. Aye
Erkmenin sanatsal pratiinin nemli bir paras olan dn alma bu iinde de karmza
kyor. Vapurlar ait olduklar ehirlerden tm mrettebatyla birlikte dn alnp geri
verilir. Erkmenin dn ald bu nesneler btn anlam alanlar, ilevleri ve ait olduklar
yerin belleiyle birlikte Am Maine nakledilir ve yeni bir balamda yerlerini alrlar.
Vapurlarn Am Maine nakledilmesi ve mrettebatlar iin izinlerin alnmas, Am Maine
getirilme ve geri gtrlme sreleri, vapurlarn burada yaptklar seferler ve ierisindeki
yolcular hepsi yapt oluturan elerdir. Bu gemiler yzen bir mekn paras, yersiz bir
yer olarak ayn zamanda yine baka gemiler yani yersiz yerler aracyla Am Maine
tanmalar sebebiyle olaanst bir ilikiler an meydana getirir: Projenin beni en ok
heycanlandran ksm vapurlarn baka gemilerle yolculuk etmesiydi. Bu onlarn ara
verebildikleri ve gnlk rutinlerinden kabildikleri tek zamand.53

Erkmen hepsi de baka yerlere ait olan gemileri bir yerde biraraya getirir. Bu gemiler
Foucaultun da yzen , hareket eden heterotopya meknlar olarak rnekledii tren, gemi
gibi meknlara benzer ekilde iler. Tm personeli ve anlam alanlaryla gemiler bu yeni
kurguda hem temsil edilir hem de yeniden erevelenir. Richard Serrann heykellerinde
grdmz bedenin hareket halinde olmas ve etkinlemesi, izleyicinin bu ileri
deneyimleyiinde bir eit yn kayb yaamas gibi etkilerin Erkmenin ilerinde
kendisini farkl bir dilde gsterdiini syleyebiliriz. Serra heykeli yerin snrlarn izmek
ve bedeni harekete geirmek eklinde ele alr. Erkmenin ilerinin yerin zellikleriyle
tamamen iliki ierisinde olduunu ve izleyiciyi etkin ve dnen bir zne olarak harekete
geirdiini sylemek mmkn gzkyor.

Yaptn bir paras olarak yolcularn bedenlerinin ve vapurun kendisinin hareketi bir yn
kaybnn, koordinatlar olmayan bir yerin gstergeleridir. Aslnda bu hareket halindeki

53 www.db-artmag.com/archive/2008

55
Resim 30 - Aye Erkmen, Shipped Ships, 2001, Moment iin, Deutsche Bank
geici sanat projeleri serisi, Defterdr gemisi.

Resim 31 - Aye Erkmen, Shipped Ships, 2001, Moment iin,

Deutsche Bank geici sanat projeleri serisi.

56
dn alnm nesneler ait olduklar ehirlere ait tm bellekleri ve o kltre ait izlerle bu
yeni meknda Erkmenin yaptnn nesneleri olarak edeerlik kazanrlar.Gerein bu
olanakszl onlarn nesnelliklerini srekli bozar. Dolaysyla Erkmenin
heterotopyasnn birbirleriyle badamayan meknlar bir yerde bi araya getirme yetisi
hetoroptopyalarn antagonizmayla akt noktaya iaret eder.

Geleneksel kentin nemli bir paras olan Am Main nehrinin zamanla kent iin nemini
kaybetmesi ve ehir ii ulamda kentin su yolunu kullanmamas Erkmenin almasn
alldk bir deneyim olmaktan karr. Dolaysyla yapt mekna yeni bir tanmlama
getirir. almay etkili ve grnr klan etkenlerden birisi de budur. Erkmen ele ald
meknlara dair yeni tanmlamalar getirir. Ve bunu mekna ait tm anlam alanlar ile
ilikiye girerek ve onu dntrerek yapar. En temelde ise beden, yer ve yapt arasndaki
bu ilikide Erkmenin bir sanat yaptnn nasl ilediine dair yeni tanmlamalar
getirdiini syleyebiliriz.

4.4 Wertheim ACUU

Erkmen 1995te 4. Uluslararas stanbul Bienali iin Tophanedeki antrepo binasna ait
bir yk asansrne iki kat arasnda srekli gidip gelecek ekilde mdahale etmitir.
Erkmen asansrn i ksmn metal levhalarla kaplayarak asansre giri k metal bir
ubukla engellemitir. alma ismini bu yk asansrlerini reten firmann adndan
almtr. Ayn zamanda ACUU bu asansr tipinin addr. Asansrn i ksmn kaplayan
levhalar yk tamak iin kullanlan konteynrlarn malzemesidir.

Erkmen asansrn iini bir anlamda ters yz etmitir. Asansrn daha nceki kullanmna
ilikin izlerin zeri kapatlm daha dorusu baka bir ekilde yeniden kurgulanmtr.
Baka bir deyile meknn farkl zamansallklar tek bir yerde bir araya getirilmitir. ki
kat arasnda hareket eden asansr bir sreklilie yani meknn gemiine, imdiki
zamanna ve geleceine de iaret eder. Bu ayn zamanda bu meknn ileyiine ilikin
dzenlerin de temsil edilmesidir. Dolaysyla bir heterotopya mekn ile kar
karyayzdr. Foucault heterotopya meknlarn yle tanmlar: gerek mevkiler,

57
kltrn iinde bulunabilecek tm dier gerek mevkiler bunlarn iinde hem temsil edilir
hem de tartlr ve tersine evrilir.54 Erkmenin bu yeni kurgusu adeta meknn
ierisinde ileyen ve yzeyde olmayann aa karlmasna iaret eder. Hareket
halindeki yk asansr ayn zamanda antreponun iki katn da bir araya getirir.
Erkmenin almalarnda ska grdmz hareket unsuru Werheim ACUUda
izleyicinin bedenini harekete geirmek yerine durdurur. zleyici almaya yneldiinde
bir anda metal bir engel ile durdurulur.

Resim 32 - Aye Erkmen, Wertheim ACUU, 1995, yk asansr,

metal levha, metal erit, 4. Uluslararas stanbul Bienali, Galeri Man zniyle.

Erkmenin bu jesti akla bir endstriyel yap ile insanlar arasnda nasl bir iliki
kurulabilecei sorusunu getirir. Baka bir deyile izleyicilerin bu endstriyel meknla
zdeleememe deneyimi aa kar. Asansr ilevsizletirilmitir ve bu ilevsizletirme

54 Foucault, zne ve ktidar, s.295.

58
izleyicinin hareketini bir anda durdurarak engeller. Mekndaki dzenin yokluu meknn
ileyiini aa karr.

Erkmen almann snrlarn ok belirli bir ekilde izer. Minimalislerin spesifik

nesne sine benzer bir ekilde belirlidir. Asansrn hareketi belirli ve sistematik bir
ekilde ayarlanm ve izleyicinin hareketi durup bakmakla snrlandrlmtr. Erkmenin
istedii tam da budur bedeni durdurup bakn dikkatini ekmek.

4.5 Am Haus

Erkmen Am Haus adl yerletirmesini 1994 ylnda DAAD Galeriede Am Haus

(Evde) sergisinin bir uzants olarak, Berlinde Kreuzberg semtinde gerekletirmitir.
Kreuzberg Berlinin batsnda ehrin dier ksmlarndan isole edilmi bir blgedir.
1970lerin sonlarna kadar Berlinin en yoksul blgesi olmutur. Berlinde isizliin ve
az gelirin en youn olduu yerlerden birisidir. zellikle Trklerin youn olduu,
gmenlerin yaad bir blgedir. kinci Dnya Savann ardndan Kreuzbergde ev
kiralar yasa ile drlm bu yzden Kureuzberg 1960larn sonuyla birlikte bir ok
gmen, renci ve sanat iin ekici bir yer haline gelmitir. Berlin Duvarnn
yklmasyla birlikte tekrar ehrin merkezinde konumlanm ve daha popler bir hale
gelmitir. Aye Erkmen projesini Berlinin periferisini oluturan bu semtte, Kruezbergde
gerekletirmitir. Heinrichplatza kan Oranienstrasse zerindeki yeni restore edilmi,
konut olarak kullanlan bir yapnn cephesine binann sahibi olan emlak irketinden ve
apartman sakinlerinden izin alarak siyah pleksiglastan hazrlanm dekupe heceler
yerletirmitir.

Bu heceler Trkede renilen gemi zaman olarak bilinen, fiil sonuna -mi ekinin
ses uyumlarna uyacak ekilde eklenmesiyle oluturulan gemi zaman yapsnn
ekleridir. Bunun yannda rivayet, duyulan ve mili gemi zaman olarak da bilinir.

Bu zaman yaps ilk olarak gemite gereklemi ancak baka bir kaynaktan renilmi
(ahsen ahit olunmam) bir olaydan veya durumdan bahsedilirken kullanlr. Szl
anlatm geleneimizde de gemite yaanm olaylar ya da masal ve hikayeleri anlatrken

59
kullanlan -mi, -m, -misiniz, -mitim, -mz, -miler, - miti gibi zaman ekleridir.
Yani bu ekler ayn zamanda bir mulakl da ifade ediyorlar.

Erkmen yapnn cephesine belirli bir metin ya da kelime yazmak yerine tek balarna ok
da bir anlam ifade etmeyen bu ekleri yerletirmeyi semiti. Bu mdahale ile izleyiciye
bir metin sunmak yerine izleyicilerin mekn ile diyalouna olanak salar. Bu ekler
mulaklklaryla yaptn ortaya koyduu diyalog ve olasl grnr klarlar.

Resim 33 - Aye Erkmen, Am Haus, 1994, Berlin, Kreuzberg, Galeri Man izniyle.

Erkmen zel alanla kamusal alan arasnda bir snr oluturan yapnn cephesini yeniden
kurgular. Mekn kurgulayan, bir a biiminde rgtlenmi iktidarn yapsn
mdahalesiyle grnr hale getirir. Binann cephesi, ierisi ve dars, binann iindekiler
ve dndakiler kompleks bir yap olarak Erkmenin kurgusuyla bir heykel gibi somutlar,

60
bir heterotopya gibi iler. Heterotopyalar her zaman bir alma ve kapanma sistemi
gerektirirler;bu, heterotopyalar hem tecrit eder hem nfuz edilebilir klar.55

Erkmenin mdahalesi zel mekn hem nfuz edilebilir klar, hem de tecrit eder. Yapnn
ierisinde bina sakinlerinin zel yaamlarna ait herey, tm gereklik ve dndaki
gereklik yani birbirleriyle badamayan birok mekn tek bir gerek yerde biraraya
gelir. Kreuzberg Almanlara ait bir gemiin ve imdinin izlerini tarken ayn zamanda
aznlklara ve kltrlerine ait izleri de barndrmaktadr. Sanat her iki taraf da ait
olmadklar bir zeminde buluturur. Yapnn cephesinde asl duran bu ekler, Almanlar
iin bir anlam ifade etmez ve onlar mekna yabanclatrrken, Trkler iinse aslnda tam
da ait olmadklar bir gemiin ifadesidir. Taraflar karlkl kimlik kaybna urarlar.
Yapt her iki taraf iin de bir btnleememe deneyimi sunar. Erkmen yapt
btnlemeden deil btnlemenin imknszl zerinden kurar. Zaten hayatn iinde
de bir sr sosyal, kltrel ve yasal engellemelerle dolu olan toplumsal ilikileri grnr
klar.

Erkmenin diyalounu ev, aile , mahrem yani zel alan zerinden sokaa, kamusal alana
doru kurmas tesadf deildir. Ayn zamanda Trkler iin nemli olan ev, aile, mahrem
gibi kavramlar aznlklarn kendi ilerinde kurduklar kapal bir sistemi ifade eder.
Erkmenin mdahalesi bu sisteme nfuz etmeye alarak - ayn zamanda aznlklarn
toplumun geri kalanna nfuz etmeye almas gibi bunun imkanszln grnr klar.
Yani var olan antagonizmaya iaret eder. Antagonizma toplum ierisindeki tm bu
farkllklar sisteminin kntye uramas olarak karmza kar.

Erkmen yapt olutururken yerin zellikleriyle yani meknn verileriyle ilikiye girer.
Kimsenin evine izinsiz giremezsiniz. Yapnn cephesi bir snr olarak bunu gsterir.
Yapnn cephesine dokunabilirsiniz, nnde bekleyebilir, etrafnda dolaabilir, ierisine
girmeye alabilirsiniz. Erkmen ele ald tm kavramlar mekn yeniden kurgulayarak,
gsterir, bize ierisini hayal ettirir. Sanatn, olaslklarn ve alternatiflerin olduu somut
bir diyalog alan salayp salayamyaca sorusunu sorar.

55 Foucault, zne ve ktidar, s.300.

61
 Resim 34 - Am haus detay, Galeri Man izniyle.

Yoldan geenler ve bina sakinleri dolayl olarak yapta dahil olurlar. Erkmen katlm
talebinde bulunmaz. Yapt katlmc olmasa da etkinleir. Am Haus gndelik hayatn
ierisine bir buluma yeri olarak dahil olur. Am Haus , bir ok mekn iinde barndran
ok katmanl bir heykel, Trde olmayan bir yer* olarak var olur.

* Michel Focault, Kelimeler ve eylerin nsznde heterotopyalar trde olmayan yerler olarak tanmlar.

62
5. ERKMENN ETM VE SANAT HAYATI

Erkmenin eitim hayat ve sonras ile balayan dnemi ortaya koymak, almalarn
doru bir ekilde konumlandrabilmemiz asndan nemlidir. zellikle stanbul Devlet
Gzel Sanatlar Akademisinde grd eitim ve burada Erkmenin hocalar olan Altan
Grman ve adi alk , Erkmenin sanatsal pratii zerinde nemli etkilere sahiptir.
Bunun yannda retimleri arasnda nemli bir yer tutan baz almalar sanat hayatnn
balang dneminde tarihlenmektedir. zellikle 1970lerin sonu ile balayan ve Trk
Sanat ortamnda nemli bir yere sahip grup sergileri Erkmenin ilk retimlerini ortaya
koyduu mecralar olmutur. Daha sonra 1990 ylnda yurtdna ilk davetini almas ile
yurtdndaki sanat hayat da balar. Bu dnemi takip eden yllarda, Erkmen sanat
hayatnn yannda hem Almanyada hem de Trkiyede eitmenlik yapar. Aye Erkmen
halen almalarn hem Trkiye de hem de yurtdnda sergilemeye devam etmektedir.

Erkmenin stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisine (DGSA) balamadan nce

heykeltra olma kararn vermesi 1961 ylnda lise eitimine balad Amerikan Kz
Kolejindeki dneme denk gelir. Erkmen buradaki hocas, seramik sanats Seniye
Fenmenin (1918-1996) sanat derslerinde heykeltra olma kararn vermitir.56 Lise
eitimi sonrasnda 1969 ylnda DGSAdaki heykel eitimine balar. Akademide
Erkmen temel sanat eitiminin ardndan eitimine adi alk atlyesinde devam eder.
Altan Grman* (1935-1976) ve adi alkn (1917-1979) almalar ve akademideki
etkileri bu dnemde yetien bir ok sanaty etkiledii gibi Aye Erkmeni de etkilemitir:

1960'l yllarda Altan Grman'n kktenci bir sorgulamayla gndeme getirdii nesne resim
gereinin yaygn etkileri, 1977'den sonra gittike belirgin bir biimde grlmeye balamtr.
Grman, bireysel bir kopu gerekletirmitir, ancak erken lm ve evresinde onun bu kn
savunacak ve ileriye gtrecek sanatlarn olmamas bu kopuun nemini bir sre rtmtr.
Yine de 80'li yllarda kavramsal sanat ve yerletirmelerin oalmasnn bu kaynaktan g
aldn, Grman ve adi alk'n kurduu temel eitim sisteminin sonular olduunu nce kr

* Altan Grman, 1969 ylnda DGSAda Temel Sanat Krssnn kurulmasna katkda bulunmu ve 1971 ylnda bu
krsde doent olmutur.1974 ylnda Temel Sanat Eitimi Krssnn bakanln yapmtr.

56
Friedrich , Meschede , Aye Erkmen ; uucu , imdi, Nazm Dikba (ev.), stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2008.

63
Aysan, Serhat Kiraz, A.O. Gezgin, Ahmet ktem'in kurduu Sanat Tanm Toplulu'nun ilerinde,
daha sonra Aye Erkmen, Canan Beykal, smail Saray, Cengiz ekil, Fsun Onur, Glsn
Karamustafa, Osman gibi sanatlarn retimlerinde izlenebilir.57

Erkmenin akademide dikkat ektii ilk almas okulun ilk ylnda gerekletirdii
Yellow Plexiglas Sculpture (1969) olmutur. Bu almas ile Erkmen, Ahmet Andien
dln kazanr. Daha sonra bu almas ile 1971 ylnda biza Bienaline davet edilir
ve bylece ilk defa yurtdnda bir almasn sergileme frsatn bulur. Erkmen 1977
ylnda Sculpture in Park isimli mezuniyet almas ile akademiden mezun olur. Bu
alma Erkmenin plastik borularla gerekletirdii bir heykeldir ve hala Mimar Sinan
Gzel Sanatlar niversitesi yanndaki Fndkl Parkndadr.

Resim 35 Aye Erkmen, Yellow Resim 36 Aye Erkmen,

Plexiglas Sculpture, 1969, beyaz ve Sculpture in Park, 1971,
sar renklerde iki plexiglas panel. , plastik borular, Fndkl.

Erkmen mezuniyeti sonrasnda Yeni Eilimler Sergisi ile balayarak, Gnmz

Sanatlar stanbul, nc Trk Sanatndan Bir Kesit ve A, B, C, D gibi bir ok
grup sergilerine katlmtr. Trkiye Sanat Ortamnda bu sergilerle birlikte yeni eilimler

57
Beral Madra, Bir Bilano: 80li Yllarda Trkiyede Sanat retimi, http://www.beralmadra.net/exhibitions/a-
balance-retrospective-of-the-80s-in-turkey/

64
grnrlk kazanmaya balanmtr. Bu dnem ve sonrasnda Fsun Onur , Canan
Beykal gibi sanatlarn kavramsal aarlkl almalar ve zellikle 1980lerde kavramsal
sanatn Trkiyede tannmasn salayan Sanat Tanm Topluluu (STT) dikkat
ekmektedir. Yine bu dnemde, stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi 1976 ylnda
Planlama Programlama Grubu ad ile bir birim oluturmutur. Bu birimin kurulma amac
15 yllk bir sreci kapsayacak ekilde Trk Sanatn darya amak ve sanat ortamna
canllk getirmekti . Bu birim, bu ama dorultsnda 1977 ylndan 1987 ylna kadar
srecek ve her iki ylda bir tekrarlanacak stanbul Sanat Bayramlarn planlamtr.
stanbul Sanat Bayramlar kapsamnda gerekletirilen yarmal sergilerden birisi Yeni
Eilimler Sergileri olmutur. Bu sergilerin ilki 1977 ylnda gereklemitir ve sonrasnda
her iki ylda bir tekrar edilmeye balanmtr. Erkmenin 1977 ylnda stanbul Devlet
Gzel Sanatlar Akademisinin Heykel Blmnden mezuniyeti sonrasnda ilk katld
sergi 1981 ylnda gerekletirilen 3. Yeni Eilimler Sergisi olmutur.

Resim 37 Aye Erkmen, 100 stones, 1981, eitli form ve

llerde talar ve sar, krmz, mavi renkte bantlar.

lk yeni eilimler sergisinde resim, heykel gibi alanlarn kategorilendirilmesi bu sergide

kalkmtr. Bu anlamda bu sergilerin amalarndan birisi de sanatta disiplinler aras
etkileime olanak salamaktr. Erkmen bu sergiye 100 Stones adl almas ile
katlmtr. 100 Stones, Erkmenin retimlerinde mekn ile iliki kurduu ilk almasdr.
Erkmen eitli form ve llerde 100 adet ta sergi meknnn i ksmnda ve darsnda
zemine tutturmutur. Aye Erkmenin daha sonraki almalarnda etkili bir ekilde

65
grebildiimiz, sanat yaptn hem mekn ile birlikte hem de kavramsal olarak ele
alnn ilk admlar bu almayla atlmtr. 1983 ylnda 4. Yeni Eilimler Sergisinde
sergilenen almas K-A--D-E , heykelde kaide olgusu/nesnesini ve kaide kavramn
ne kartan ve vurgulayan, heykeli kavramsal dzleminde dil ve nesne olarak
paralayan (dekonstrktif) bir almasyd. Yine 1985 ylnda 5. Yeni Eilimler
Sergisi nde yer alan almas Uyumlu izgiler de Erkmen, sanat yaptn mekn
ierisinde ele almaktadr. Bu alma ayn zamanda bulunduu meknn doasna vurgu
yaparken, sanat yaptn allm olann dnda konumlandrarak dikkati kendisine
ekiyordu. Erkmen mekna dair yeniden bir okuma yaparak sanat yaptn varolusal
mekn ierisinde vurguluyordu. Dolaysyla sanat yapt ve mekn ayrlmaz bir btnn
paralar olarak srekli birbirlerine dnyordu: Bir sergi meknn kenarn, kesini,
bir takm girintilerini ve kntlarn taklit eden izgiler bunlar. yirmi paradan oluan
bu i aslnda insanlarn grme alkanlklar zerine. Merdivende bir sanat eseri
grme.58

Resim 38 Aye Erkmen, K-A--D-E, 1983, Resim 39 Aye Erkmen, Uyumlu izgiler,
ta ve ahap, 125x125x125 cm. 1985, eitli form ve byklklerde yeile
boyanm metal ubuklar.

58
pek Duben, Esra Yldz( Ed.), Seksenlerde Trkiyede ada Sanat: Yeni almlar, stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, 2008, s. 147

66
Resim 40 Aye Erkmen, Buras ve Oras, 1989, Maka Sanat Galerisi.

Resim 41 Aye Erkmen, Tnele Heykel, 1994,

stanbul, Tnel Meydan.

67
Erkmenin 1989 ylnda 2. Uluslararas stanbul Bienali iin gerekletirdii Gemie
Tren ve yine ayn yl Maka Sanat Galerisindeki sergisi iin gerekletirdii Buras
ve Oras meknlaryla dolaysz bir iliki ierisindedir. Buras ve Oras, yan yana bir da-
ire eklinde yerletirilmi paslanm ve boyalar gitmi metal kutulardan olumaktayd.
Bu kutular birbirlerine eklemlenerek, galerinin bir duvar ile ayrlm iki parasn
birletiriyordu. Ayn zamanda galerinin camlarnda ise Stephen Hawkingin bir sz olan
Niin gelecei deil de gemii anmsyoruz yazyordu. Erkmenin sonu ve ba belirli
olmayan almas srekli dnerek, izleyiciyi de bedensel olarak harekete geirirken,
mekann imdisi,gemii ve geleceini de tek bir yerde bir araya getiriryordu. Bu anlamda
mekn ve dolaysyla zaman kendi okumasyla ters yz ediyordu.

Sanatnn 1994 ylnda gerekletirdii ve Beyolu, Tnel meydannda bulunan heykeli

neredeyse tek kalc almasdr. Bu alma iin sanat her bir katnda farkl bir motife
sahip ferforje demirlerden oluan bir stun nermitir. Erkmenin k noktas Tnel
Meydann evreleyen binalardaki balkonlara ait ferforje sslemeler olmutur. Hatta
stunda kullanlan paralardan bir ksm Tnel Meydan evresinden bulunmutur. Bunun
yannda Erkmen, alma iin bu evrede tipik olarak kullanlan belirli ferforje motifleri
kullanmtr. Heykele dahil olan bir dier para ise heykelin bulunduu noktann
zeminindeki im alandr. Erkmen enteresan bir ekilde, etrafndaki evreye ait yeni bir i
yapmay amaladn syler. almaya ait tek yeni eleman doa dolaysyla onun bir
paras olan im alandr.59

Erkmenin Berlindeki almalar 1993 ylnda Deutscher Akademischer

Austauschdienstin (DAAD), (Alman Akademik Deiim Program) verdii bursla
balamtr. Ayn yl DAAD galeride Das Haus adl kiisel sergisini gerekletirmitir.
Bu sergiyi 1994 ylnda gerekletirdii Am Haus , 1995 ylnda Bu Galeri, 1996
ylnda Frankfurt am Maindeki Zupsiel, Deutsche Bank adna gerekletirdii
Shipped Ships (2001) sergileri takip etmitir. Bunun yannda I-ma-ges (1997),
PFM-1ve dierleri (1997), Kuckkuck (2003), Kubak Manzaralar (2005),
Aa Yukar (2008) ve Kendi Kendine (2011) sergilerini gerekletirmitir.

59
www.ayseerkmen.com

68
Erkmen kiisel sergilerinin yannda uluslararas bir ok sergiye katlmtr. kinci ve
drdnc stanbul Bienalleri, Sharjah, Shangai, Berlin, Kwangju, SCAPE ve Venedik
Bienalleri, Mnster Sculpture Project , Folkstone ve Echingo Tsumari Trianelleri,
Erkmenin katld sergilerdir. Bunun yannda Erkmen 2002 ylnda Almanyann
Hessen eyaletinde iki ylda bir verilen Maria Sibylia Merian dlne hak kazanmtr.

Berlinde balayan dnemle birlikte Erkmenin uzun bir sre devam edecek retim hayat
da balamtr. Erkmen, 1998-1999 yllar arasnda Kassel Sanat Akademisinde Arnold
Bode profesr olarak almtr. 2000-2007 yllar arasnda Frankfurt Am Maindeki
Frankfurt Stadelschulede retim grevlisi, e zamanl olarak 2002- 2003 yllar arasnda
ise Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Enstts Heykel Blmnde eitmen olarak
almtr. Buradaki eitim dneminde yksek lisans ve sanatta yeterlilik rencilerinin
sunduu projeler zerine derslerini yrtmtr. Bunun yannda bu dersler dorultusunda
gerekletirilen projeler blm galerisinde sergilenmitir. Erkmen, eitmenlik grevine
2010 ylndan beri Mnster Kunstakademiede devam etmektedir.

69
 5.SONU

Aye Erkmenin retiminin, mekn, dzen ve bilginin retim sreci zemininde ele
alnd bu almada, temelde bu almalardaki ileyi zerine bir tartma yrtld
dnlmektedir. Sanat yaptnn mekndaki ileyii yani sanat yapt, mekn ve izleyici
ilikisi bugne kadar birok aratrmann konusu olmutur. Bu balamda Nicolas
Bourriaudnun likisel Estetik kuram, zellikle 1990lar sanatn yeniden
deerlendirmeyi, gncel sanat eletirisine ve eitli sanat retimleri zerinden bu ileyie
dair, yeni bir tanmlama yapmay amalad almasdr. Bourriaud almasnda,
ada sanatn gerek meselelerini sorgularken, sanatn toplum, tarih ve kltrle balarn
irdeler. Bununla birlikte sanat yaptnn, izleyicilerin toplu halde birbirleriyle etkileime
getii bir zemin olarak daha ak ulu alternatifleri tetiklediini ileri srer. Bourriaudya
gre; 1990lar sanatnn ufku bamsz ve zel sembolik bir meknn onaylamas deil,
insan etkileimlerinin ve bunlarn toplumsal balamnn dnyasdr. 60

Bu tez almas boyunca tartmaya alan konulardan birisi de Erkmenin retimini

bylesi bir ilikisellikle ele alp alamayacamz ve bu anlamda nasl
konumlandracamzdr. Bu balamda Claire Bishopun, Laclau ve Mouffenin ele
ald antagonizma kavramn dn alarak, ilikisel sanatn uyumlu kaynamasnn
aksine sanat meknnn, birbirleriyle badamayan dnyalar ve kartlklar bir araya
getirdii bir zemin olarak daha ak ulu ve tartmaya ak olduu gr bize bir hareket
noktas sunmutur.

Erkmenin ilikisellie ynelik yaklam, nemli noktalarda Bourriaudnun izdii

ilikisellikten ayrlrken, daha karmak bir ilikiler a sunar. likisel sanat retimlerinin
temel meselelerinden biri olan, deneyimin yaratlabilecei bir durum ortaya konmas,

60 Nicolas Bourriaud, Relational Aesthetics, Simon Pleasance (ev.), France: Les presses Du Reel, 1998,s.14.

70
Erkmende ou zaman almalarn bir sonucu olarak ortaya ksa da bu almalar
etkinletiren byle bir iliki biimi deildir. Erkmende grdmz daha ok mekn
ierisindeki dzenin nasl ilediine dair bir anlama abasdr. Bu almalarda izleyicinin
almayla karlat nokta uyumlu bir kaynamann aksine, hem nesnenin gerek
meknnda hem de kavramsal srete engellendii bir snrn deneyimidir. Erkmendeki
bu engellenme deneyiminin ilikinin imknszl yani bir antagonizma noktas olduu
dnlmektedir. Baka bir deyile Erkmenin grnr kld bu ilikinin
imknszldr.

Bu almalar ilikisel sanat retimlerinden ayran bir dier nokta da tez almas
boyunca ortaya koymaya altmz, dolaymlanmam bir duyusal bilmedir. likisel
sanat retimlerinde, katlmclarn mekndaki deneyimi daha ok sanatnn kurgulad
bir meknda kurgusal bir roldr. Dolaysyla katlmclarn bu almalara dahil olma
sreci bir anlamda yapay bir deneyimdir. Erkmende karlatmz ise ele ald her bir
meknn kendisiyle ilgili bir sorgulamadr. Bu meknda her ey en ufak ayrntsna kadar
hesaplanmtr. Erkmen, almalarn rasyonel bir ekilde mekn ierisinde
konumlandrr. Bu almalarda belki de Erkmenin hesaplamay amalamad tek ey
izleyicinin deneyimidir.

Erkmenin almalarnda izdii snr ayn zamanda izleyiciyi harekete geiren bir
alandr. Snrn deneyimi bir engellenme ve duraksama deil tam aksine izleyiciyi karar
vermeye ynlendiren ak ulu bir alandr. Erkmen, izleyiciyi alma ierisinde kesin bir
ekilde konumlandrr ancak izleyici mekn ierisinde ynn belirlemekte zgrdr ve
deneyimi, bedenle birlikte dnsel srecin birbirinden ayrlamayaca doal bir sre
haline gelir. Mekn ierisinde atlan her adm dnceyi ekillendirir. Bu almalarn ne
yanlzca izleyicinin deneyiminde ne de kavramsal bir sre olarak alglanamayaca
dnlmektedir. almada ortaya kan bir dier nokta da Erkmenin retiminde bu
srelerin birbirinden ayrlamayacadr. Bununla birlikte Erkmenin almalarn
gndelik deneyimden farkllatran almann kendi ierisindeki zamansalldr.
Erkmenin retiminde altn izdiimiz bir dier unsur olan hareket bu almalarn
ileyen yapsna iaret etmektedir; Meknn kendi ierisindeki, meknn ierisinden
darya ya da almann kendi ierisindeki hareketi. En nihayetinde Erkmenin bir

71
almas fiziki olarak bir hareketi iermese de, izleyicinin almayla karlatnda
girdii bedensel ve dnsel srecin bir hareketi ve zamansall ierdiini syleyebiliriz.
Erkmenin mekna bu yaklam, almalarn Foucaultnun heterotopya kavram ile ele
almamza olanak salamtr. Baka bir deyile Erkmende mekn, heterotopya meknlar
olarak yeniden okunmaya allmtr. Foucaultnun birok metninde szn ettii
heterotopya meknlar onun mekn, dzen ve bilginin retim srecine dair dnceleriyle
birlikte okunmaldr. Heterotopyalar hem mevcut dzenle iliki ierisindedir hem de bu
dzeni istikrarszlatrarak meknda verili olan bilgiyi problematize ederler. Benzer bir
ekilde Erkmenin almalarnda ele ald mekna ilikin tm dzeni hem grnr
kld hem de onu ters yz ederek farkl bir ekilde yeni bir okumayla ortaya koyduunu
syleyebiliriz. Erkmenin almalar, mekna ait birok katmann bir yerde bir araya
getirilerek, onlarn arpmasndan yaptn bilgisine ulaabileceimiz, mekna ikin
dzenin ortaya karld bir zemin olarak deerlendirilmektedir. Bu blmde ortaya
konulan bir saptama da Erkmenin almalarnda btn bu srelerin hem nesnenin
gerek uzamnda hem de kavramsal olarak gerekletiidir.

Btn bu bilgilerden hareketle geldiimiz bir dier nokta da Erkmenin tm retiminde

tez almas boyunca ele aldmz kavramlarn izini srebileceimizdir. Erkmenin her
bir almas iine kurulduu meknn dzenine ait farkl bir ileyii ortaya koysa da bu
almalar bir sreklilik arz eder. Erkmenin retimindeki bu tutarlln sebeplerini u
ekilde ifade edebiliriz; ilk olarak Erkmenin mekn ele al ve ilikileri kullanma ekli
hibir zaman keyfi deildir. Her mekn kendi dzenini arz eder ancak Erkmenin bu
meknlar ele al ekli de kendi dzenine sahiptir. Bununla birlikte, bu almalarn
temelinde sanatn tanm ile ilgili bir sorgulamann yattn syleyebiliriz.

Sonu olarak bu tez almasnda, Bishopun ele ald antagonizma ve Foucaultnun

heterotopya kavramlar araclyla, Aye Erkmenin retimindeki ilikiselliin, uyumlu
bir kaynamann aksine ilikinin imknszlnn ortaya konarak, ak ulu ve tartmaya
aran bir zemin sunduu gstermeye allmtr. Bu tez almasnn ortaya koymaya
alt bir dier nokta da Erkmenin retimini bilginin retim srelerine odaklanarak
deerlendirmek ve Aye Erkmenin almalarnn farkl bir gzle okunmasna, onun
zelinde sanat yaptnn meknna ilikin zmlemelere ve tartmalara bir zemin

72
salamaktr. Elbette bu almalar baka aratrmalarda ok ynl ve farkl ekillerde ele
alnabilir. Bu tez almasnn bir amac da bu trl okumalara giden yolda bir adm
atmaktr.

73
 KAYNAKA

Antmen, Ahu. 20.yzyl Bat Sanatnda Akmlar, stanbul: Sel Yaynclk, 2008.

Bourriaud, Nicolas. Relational Aesthetics, Simon Pleasance (ev.), France: Les

presses Du Reel, 1998.

Duben, pek ve Yldz, Esra (Ed.). Seksenlerde Trkiyede ada Sanat: Yeni
Almlar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.

Foster, Hal, Sanat Mimarlk Kompleksi: Kreselleme anda Sanat, Mimarlk

ve Tasarm Birlii, Serpil zalolu ( ev. ), stanbul: letiim Yaynlar,2013.

Foster, Hal. Gerein Geri Dn, Yzyln Sonunda Avangard, Esin Hosucu
(ev.), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2009.

Foucault, Michel. zne ve ktidar. Ik Ergden Osman Aknhay (ev.), stanbul:

Ayrnt Yaynlar, 2005.

Foucault, Michel. Kelimeler ve eyler: nsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, Mehmet

Ali Klbay (ev.), stanbul: mge kitabevi Yaynlar, 2006.

Foucault Michel. The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences,

New York: Vintage Books, 1994.

Foucault, Michel. Truth and Juridical Forms, James D. Faubion (ed.) , Power: The
Essential Works of Michel Foucault, 1954-1984, New York: The New Press, 2000.

Gillick, Liam. The Wood Way, Londra: Whiteshapel, 2002.

Harrison , Charles ve Wood , Paul (Ed.). Sanat ve Kuram 1900-2000: Deien

fikirler antolojisi. Sabri Grses ( ev. ), stanbul: Kre Yaynlar, 2011.

Laclau, Ernesto ve Mouffe, Chantal. Hegemonya ve Sosyal Strateji, Radikal

Demokratik Bir Politikaya Doru, Ahmet Kardam (ev.), stanbul: letiim
Yaynlar,2008.

Krauss, Rosalind E. Sculpture in the expanded field: The Originality of the Avant-
Garde and Other Moderynist Myths, Cambridge & London: MIT Press, 1999.

74
Meschede , Friedrich. Aye Erkmen ; uucu , imdi, Nazm Dikba (ev.), stanbul:
Yap Kredi Yaynlar, 2008.

Michalos , Christina. Murdering Art: Destruction of Art Works and Artists'

Moral Rights in The Trials of Art, Daniel McClean(Ed), London: Ridinghouse,
2007.

ODoherty, Brian. Beyaz Kpn inde, Galeri Meknnn deolojisi, Ahu Antmen
(ev.), stanbul: Sel Yaynclk,2010.

Serra, Richard. Serra, Writtings/ Interviews, Chicago: University of Chicago Press,

1994.

Tan , Pelin ve Boynik , Sezgin ( Ed.). Olaslklar, Durular, Mzakere ; gncel

sanatta kamusal alan tartmalar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar ,
2007.

stanbul Kltr Sanat Vakf. Plan B, stanbul , 2011.

Wittgenstein, Ludwig. Tractacus Logico Philosophicus, Oru Aruboa (ev.),

stanbul: Metis Yaynlar, 2011.

Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations, G.E.M Anscombe (ev.),

Blackwell Publishers, 1983.

nternet Kaynaklar :

www.db-artmag.com/archive/2008

www.ayseerkmen.com

http://www.beralmadra.net/exhibitions/a-balance-retrospective-of-the-80s-in-turkey/

Sreli Yaynlar:

Bishop, Claire. Antagonism and Relational Aesthetics, October, Vol.110, ( Fall

2004), s.51-79.

Kksal, Aykut. Main nehrinde Yerin Geici Dnm, Aye Erkmen, Shipped
Ships II, Frankfurt am Main 2001,s.76-91.

75
Johnson, Peter. Unrevealling Foucaults diffrent spaces, History of the Human.
Vol. 19, No. 4, SAGE Publications, (London, Thousand Oaks, CA and New Delhi),
2006, s.75-90.

Topinka, Robert J. Foucault, Borges, Heterotopia: Producing Knowledge in Other

Spaces, Foucault Studies, No. 9, September 2010, s.54-70.

Urbach , Henry. Writing Architectural Heterotopia, The Journal of

Architecture,Vol. 3, Winter 1998, s.347-354.

76