HRO. laliyat Fakltesi Dergisi, Say: V. Ocak-Haziran 2003 (s.

57-69)

METAFiZiGiN TARiHSEL EVRiMi

Cevher ULUL

Giri

etafizik, felsefenin en eski ve en temel disiplini olmasna karn

M tartmaya en ak olandr. Metafizik alan, felsefenin ana
konularndan biridir; hatta denebilir ki felsefe balangta metafizik olarak
ortaya kmtr. Bilgi kuram, etik vb. almalar daha sonraki gelimelerdir.
Evrenin anlam ve kkenine, Tanr denen yce bir gcn varlna
ynelik araylardan kaynaklanan metafizik, alar boyunca, kesin dorular
ieren, hibir varsaymdan kalkmakszn her eyi sorgulayan dnce
kimliine brnmtr. 1
Metafiziin tam olarak ne olduu konusunda tek ve doyurucu bir
aklama getirmek kolay bir i deil. Metafizik bilimi genelde varlk ile
ilgilenmektedir, varlk olarak varln incelenmesidir. Dier bir ifadeyle,
metafiziin yapt ey, belli bir eyin tmn yaltlayp, yalnzca onun ne
olduunu aratrmak deil, varolan her ne ise onun hakknda sorulabilecek
olduka genel sorular zerinde durmak olduu sylenebilir. 2 Heidegger
(1889-1976), metafizik var olan olduu gibi ve evrensellii iinde,
mdrikeye tekrar kazandrmak iin var olann tesini aratrmak demektir,
der. 3 Metafiziin tanmn yapabilmek, geleneksel olarak ierdii temel
konular belideyip deerlendirmek iin eski Grek filozoflarndan balamak
. 4
gere k r.

'Yrd. Do. Dr. HR. lahiyat Fakltesi retim yesi.

Cemal yldrm, "Metafizik Ozerine Bir lrdeleme ", Felsefe Tartmalar, ll. kitap, stanbul,
ubat 1992, s. 3 7
2
Bryan Magee, Byk Filozoflar Platon 'dan Wittgenstein 'a Bat Felsefesi, ev. Ahmet
Cevizci, Paradigma yay., stanbul 2001, s. 32.
3 Martin Heidegger, Metafizik Nedir, ev. Mahzar evket pirolu, Suat Kemal Yetkin,

Kakns yay., stanbul 1998, s. 51.

4
Metafizik, Sokrates ncesi dnemden beri felsefe incelernelerinin srekli yneldii bir konu
olmutur. Bu dnemin ge dnrlerinin "doa stne" balyla yazdklarna
baktmzda; buradaki doa kavramnn gnmzn doa bilimlerinin modem doa
kavramndan farkl olduunu grrz. doa ilk kez Parmenides tarafndan kullanld
 CevherULUL _______________________________________ 58

A. Metafiziin Tanm Ve Kkeni

Metafizik deyimi etimolojik olarak; Yunanca, sonra, te, st anlamlarna
gelen "meta" szcyle doa ve zdeksel anlamlarn veren "phyusika"
szcnden meydana gelir. Bu deyime Aristoteles'te rastlanmaz. O,
varln bilimini belirtmek zere, aralarnda bir ayrm yapmakszn bilgelik,
felsefe, ilk felsefe, teoloji deyimlerini kullanr. 5 Nitekim Aristoteles, bu
kitaplarna duyularla kavranan bilgi (fizik) nin stnde sayd usla kavranan
bilgiyi kapsadklarndan tr ilk felsefe adn vermitir. Grld gibi
metafizik, ilk kullanmnda da fiziin stnde, tesinde ya da dnda saylan
dnceyle ilgili bir anlam tamaktadr. Dier bir ifadeyle fizik, grlebilen,
dokunulabilen doa ile ilgilenir. Aristoteles'e gre bu grlebilen
dokunulabilen doann gerisinde bir de grnmeyen ve dokunulamayan bir
doa vardr. te ilk felsefe ya da daha sonraki adyla metafizik bu sonraki
doayla ilgilenir ve nihai nedenini aratrr. 6
Metafizik deyimi yzyllar boyunca, hep doa d niteliini srdrerek
eitli anlamlarda kullanlm ve eitli zamanlarda felsefe (filozofi)
tanrbilim (teoloji), varlk bilim (ontoloji) ve bilgi bilim (epistemoloji)
deyimleriyle anlamda klnmtr. Metafizik, evren ve genellikle de varlk
7

hakknda temel bir aklama yapmak ister. Bu nedenle varlk nedir, varlk
neden vardr, varln z nedir, gibi sorular daha ilk an ilk
filozoflarndan M.. 600 l yllardan gnmze gelinceye kadar felsefenin
temel sorunlar olmutur.
Bu deyimi ilkin .. 1. Yzylda Rodoslu Andronikos kullanm ve
Aristoteles' in ders kitaplarn sralarken doa bilgisi derslerinden sonra gelen
on drt kitabna Yunanca "Meta ta phusika" (doa bilimlerini kapsayan
kitaplardan sonra gelen kitaplar) adn vermitir. Bu adiandrma giderek bir
aratrma alann belirleyen bir szce dnt. Tek kelime halinde
8

metafizie ilk defa altnc yzyla ait olduunu sandmz Hesykhios'un

listesinde rastlanmaktadr. Fakat bu deyim ancak 12. yzyldan itibaren

ekliyle "varolan" anlamna gelir. Ama bu terimle, hi de grnen, sUrekli deien, olu
halindeki "fiziksel" varlk deil; tersine grlini.llerin ve deimenin ardndaki gerek varlk
kastedilir. Byle olunca, "ilk felsefe" ayn zamanda bir metafizik olur. Alwin Diemer,
"Ontoloji ", Gnmzde Felsefe Disiplin/eri, s. 93-94.
5
Aristotcles, lvletafizik, ev. Ahmet Arslan, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
zmir 1985, I,9. (Metafizik kitabnda Aristatefes'e ait olmayan metinlere atfyaplrken cilt
ve sayfa numaras verilmitir.)
6 Emest Von Aster, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, glinOmliz diline uyarlayan: Vural Okur,

m yay., lstanbull999, s.205.

7 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, Rernzi Kitabevi, stanbul 1982, s. 258, 259; Cemi!

Sena, "Aristoteles", Filozoflar Ansiklopedisi, Rernzi Kitabevi, stanbul 1974, I, 93.

8
Afar Tinuin, Dnce Tarihi, insancl yay., stanbul 1997, s. 152.
 59 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Metafziin Tarihsel Evrimi

yaygn olarak kullanlmaya balanmtr.

9

Aristoteles, sonradan Metafizik olarak adlandrlacak olan eserini, ilk

nedenin, varlk olarak varln, dnyadaki btn hareket ve her trl formun
nedeni olan basz, sonsuz, gayri maddi ve hareketsiz olann aratrlmasna
tahsis etmitir. O nedenle de metafizik btn bilimlerin en deerli olan ve
en kapsamlsdr.o Aristoteles, Metafizik'in banda, tm insanlar doal
11
olarak bi !rnek isterler, demektedir. Fakat tm insanlar bilmek istiyor olsalar
da, deiik bilgi dereceleri vardr. Bilgi elde etme srecindeki ilk aama,
bellein kullanmn gerektirir. Bir sonraki aama deneydir. Daha st aama
ise sanat yani genel ilkelere dayanan pratik kurallarn bilgisidir. Btn
bunlarn en stnde nedenlerin saf bilgisi olan "bilim" bulunur. O en
yksektir, sanat gibi daha sonraki pratik amalarla ilgilenmek yerine bilgiyi
bizzat kendisi iin arar. Bu nedenle o, uygarln en son ve en yce
rndr. 12 Metafizik bylece Aristoteles'e gre par exeellence bilgeliktir. 13
Bilgeliin ya da felsefenin ilgilendii nedenler fizikte sralanmlardr ve
saylar drttr:
1- Maddi neden,
2- Formel neden,
3- Hareket ettiren neden,
4- Ereksel neden.
Metafizik'in ilk kitabnda Aristoteles bu drt nedenin dnda baka bir
neden tUrn tartm olup olmadklarn grebilmek iin, ncllerinin
grlerini incelemitir. Bylece o, kendi zamanna dek Yunan felsefe
tarihinin ksa taslan vermeye ynelmektedir. Amac drt neden
dncesinin evrimini izlemektir. Bu incelemede hibir filozofun baka bir
neden tUr bulamam olduu deil, ama ondan nce hibir filozofun drt
nedeni doyurucu bir tarzda sralamam olduklar yargsna varr.
14

Copleston'a gre Aristoteles'in vard sonuta hi kukusuz belli bir

gereklik vardr. Ama yine de hibir biimde btnyle doru deildir.
yle ki: Thales ve erken Yunan filozoflar zdeksel neden zerinde urap,

9
Aristotclcs, 'vfetafizik, 1,9.
10 Eduard Zeller, Grek Felsefesi Tarihi, ev. Ahmet Aydoan, z yay., stanbul2001, s. 217.
Aristotclcs'in metafizik konusundaki grleri iin ayrca bkz. Anthony Kenny, A Brief
History ofWestern Plilosoply, Blackwell publishcrs, Oxford 1998, s. 79-82.
11 Aristotcles, Metafizik. 980 a 1.
12 David Ross, Aristoteles, ev. Ahmet Arslan vd, Kabalc yay., stanbul2002, s. 182.
13 Frederick Copleston, Aristoteles, ev. Aziz Yard1ml, idea yay., stanbul 1986, s. 35.
14 Aristott:lcs, Metafizik, 983 a, 25-987 b 25. F. Copleston, a.g.e., s.36.
 CevherULUL ______________________________________ 60

eylerin en son dayanaklarna, ne yaratlan ne yok edilen ama kendisinden

tikel nesnelerin doduklar ve ona geip gittikleri ilkeyi bulmaya
alyorlard. Bu yolda rnein tek bir zdeksel neden saptayan Thales'in,
Anaximenes'in, Herakleitos'un felsefeleri, ya da drt unsuru belirleyen
Empedocles'in felsefesi domutu. Ama bu filozoflar dncelerini dizgesel
olarak ilemi ya da tutarl ve bilimsel bir felsefe gelitirmi deillerdi. s
Aristoteles'in zihnini metafizikle ilgili iki ana problem megul etmitir:
Birincisi metafizik olanakl mdr? Aristoteles'e gre gerek olmak
bakmndan gerekliin doasn inceleyen ve merkezi bir ilkeden evrenin
ayrntl doasn karan bir evrensel bilim olan metafizik olanakldr. 6 Zira
var olan her ey, kendisine srf var olmak bakmndan ait olan belli bir
doaya sahiptir ve bu doa bilinebilir. Var olan her ey hakknda doru olan
ve her trl tanmlamann temelinde yer alan belli ilkeler vardr.
Aristoteles'in zihnini megul eden ikinci problem ise duyusal olmayan
tzlerin var olup olmad sorunudur. Tmeller, Platon'un idealar teorisinde
ileri srd gibi kendi balarna var olan tzsel varlklar mdr? zellikle en
genel tmeller, yani varlk ve birlik tzler midir? Sonra matematiin
nesneleri tzler midir? Bu soruya Aristoteles, ak olarak olumsuz yant
vermektedir. Ancak ne tmellerin ne de matematiksel nesnelerin tzler
olmadklarn ileri srmekle birlikte Aristoteles duyusal olmayan tzlerin
varln kabul etmektedir. Bunlar ilk evrenin hareketsiz hareket ettiricisi
olan Tanr'dr. 17
Tanr kavram hem Aristoteles'in hem de Aristoteles sonras geleneksel
metafiziin en nemli ke talarndan biridir. O bu grlerini Metafizik'in
12. blmnde ele alr. O, Tanr'nn varln kantlarken metafiziinde
bulunan ilkelerden hareket etmektedir. Kozmolojik kantn bir biimi olan bu
kant u ekilde ifade edilebilir:
Hareket ve zaman tz olmakla beraber ortadan kalkabilir olmayan
eylerdir. Zaman ne varla gelmi olabilir, ne de varlktan kesilebilir.
Hareketin de benzer ekilde zaman gibi srekli olmas gerekir. nk
zaman, hareketin ayn deilse de onunla birlikte bulunan bir eydir. 18
Aristoteles hareketi ikiye ayrr. Bunlardan biri olan dairesel hareket,
srekli olup ezeli ve ebedidir. Dolaysyla ezeli-ebedi hareketi meydana
getirmek iin ezeli-ebedi bir tzn olmas gerekir. 9

15
F. Coplcston, a.g.e., s.36-37.
16
D. Ro ss, a.g.e., s. 83
17
D. Ross, a.g.e., s. 86
18
Aristotcles, Fizik, ev. Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 997, 29 a vd; D.
Ross, a.g.e., s. 211.
19
Aristotcles, Metafizik, 1072 a 20-30.
 6l _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Metafziin Tarihsel Evrimi

Hareketin fiziksel olarak meydan gelii, hareket ettirenle hareket edenin

karlkl temasn, dolaysyla
hareket ettirenin hareket ettiriciye bir tepkisini
gerektirir. O halde hareketsiz bir hareket ettiricinin bir arzu nesnesi olarak,
fizik d bir biimde hareketi meydana getirmesi gerekir. Fiziksel etkenlik
madde d doasyla uzlamaz olduundan Aristoteles Tanr'ya sadece
zihinsel etkenlii, bedene hibir ey borlu olmayan zihinsel etkenlik
eidini yani dnceyi izafe eder.
Ross'a gre Metafizik'in 12. kitabnda takdim edilen Tanr anlay
kesinlikle doyurucu olmayan bir anlaytr. Aristoteles tarafndan
tasarland biimde Tanr, evrenin bilgisi olmayan bir bilgiye ve evren
zerinde bilgisinden kmayan bir bilgiye sahiptir. Bu hemen hemen bir
etkinlik olarak adlandrlamayacak bir etkidir. 20
Aristoteles'in mutlak Tanr's dnyamz yaratan Tanr deildir. Hatta o
dnyadan ayr bir varlk olduunu bile bilmemekte, dolaysyla orada
bulunan varlklara veya eylere de aldrmamaktadr?
phesiz Aristoteles'in Metafizik'inde ele ald konular burada izah
etmeye altmz Tanr kavram veya metafiziin olabilirlilii veya
duyusal olmayan tzlerin var olup olmad sorunuyla snrl deildir. O
Metafizik'inde ayrca tz, madde, form, oluun analizi, potansiyellik ve
edimsellik ile teoloji gibi konular da ele almtr. Fakat Tanr kavram
geleneksel metafiziin zellikle de Ortaa metafiziinin en nemli temel
kavramlarndan biri olduu iin yazmzda arlkl olarak metafiziin bu
ynne vurgu yaplmtr.

B. Ortaa'da Metafzik
Metafizik, Ortaa'da felsefi bilimlerin en nemli disiplinidir. Felsefenin
tm zel alanlarnn bal bulunduu son temeli gsteren ana bilim olarak
grlmtr. 22 Ancak ou zaman sanldnn tersine bu terim
Aristoteles'ten gelmedii n orta an byk bir blmnde
kullanlmamtr. 12. yzylda ortaya kan terim en yaygn kullanmn
Aristoteles'i Hristiyan dncesine uygulayan Aquino'lu Tomasso'da
buldu. O zamandan beri metafizik felsefenin aratrma alanlarndan biri iin,

20
D. Ross, a.g.e., s. 212-216. ..
21 Etienne Gilson, Tanr ve Felsefe, ev. Mehmet Aydn, Ege Vniversitesi Yaynlar, zmir
1986, s. 32.
22 Fritz Heinemann, "Metafizik", Gnmzde Felsefe Disiplin/eri, ev. Doan zlem, Ara

yay., Istanbul 1990, s.l29

 CevherULUL ______________________________________ 62

bazen de tm felsefeyi karlayacak biimde kullanlr oldu.Z3

Antika felsefesi ile Ortaa felsefesinin en ayrt edici, en karakteristik
yan, var olana ilikin sorularnda kendini aa vurur. Antika filozofu
doa nedir? Evrenin ana maddesi, ilkesi nedir? Diye sorarken, bir Ortaa
flozofu, "varlk nedir?" diye sorar. Ortaa'la birlikte felsefede, varln
varlk olarak tmn kavramaya, anlamaya ilikin sylemler yer almaya
balayacak; gramer, retorik ve diyalektik araclyla keskinletirilmi
zihinler en yce varl da bu erevede anlamaya, kavramaya
alacaklardr.Z Bu felsefenin merkezinde Tanr vardr. Baka bir deyile
4

Ortaa felsefesi, Tanr merkezli bir felsefedir. Dolaysyla, bu felsefenin ilk

ve en temel konusu Tanr'dr; Tanr'nn var oluunun kantlanmas,
Tanr'nn sfatlarnn aklanmasdr. Ortaa'da metafizik bu eksen
zerinde belirlenir; buna gre, varlk sz konusu olduunda, temel problem
Tanr-dnya ilikisi, Tanr'nn yaratma tarz ve ktlk problemidir. 25 Yeni
Platoncu izgisini yzyllar boyu koruyan Ortaa dncesi varla gelii
byle bir ilkeye dayandrdktan sonra artk, evrende her ey bu en yetkin
varla gre, ona oranla belli bir yer alacaktr. Tanr'nn varlnn dndaki
her varln betimlenii yine Tanr'ya gre olacaktr. Tek tek varlklar belli
bir sra dzeni iinde Tanr'ya gre konumlandrlacaktr. Nitekim
Ortaa' da felsefenin tipik zelliklerinden biri tanrbilimsel oluudur. Bu
tanrbilimsellik Hristiyanl doal ve almaz kabul eden bir uygarlk,
anlamann tartlmaz hakikatini benimseyen bir dnce yaps
oluturmutur. Akl inanlan ve deimez olan hakikate hizmet eden, stelik
ona bal olan bir ey olarak kabul edilmitir. Nitekim kimi felsefe
tarihilerine gre Ortaa'da felsefe tanrbilimin hizmetisi durumundadr.
26

nsan akl Tanr'nn zn aniayp aklayamasa bile, hi olmazsa Tanr'nn

var olduunu kavrayabilir. Dnya Tanr tarafndan yaraticlna gre,
tanrsal gcn izleri ve iaretleri ile doludur. Bu iaretleri okumay bilen,
bunlarn asl yaratcsna da ulaabilir. Tm gereklii metafizik olarak
okuma, grnr olan akn bir ereve iinde okuma, Ortaa'n kendini
kaptrd tutumlardan yalnzca biridir. 27
zetle Ortaa'da, lka'n ontoloji nitelikli metafizik gr yerine,
teoloji nitelikli metafizik anlaynn zuhur ettiini syleyebiliriz. Buna gre,
Ortaa'n metafizik anlay, var olan her eyin nedeni ya da kayna olan
akn bir gereklie ilikin aratrma, var olanlar varlk kayna olan Tanr
ile ilikisi iinde ele alma anlamnda teoloji olarak metafizikten meydana

23
A. Timuin, a.g.e., s. 152-153.
24 BetU1 otuksken- Saffet BabUr, Ortaada Felsefe, Ara yay., stanbu11989, s. 19.
25
Ahmet Cevizci, Ortaa Felsefesi Tarihi, Asa yay., Bursa 2001, s. 22.
26
B. otuksken- S. BabUr, a.g.e., s. 13, 21.
27
Orhan Hanerliolu, a.g.e., s. 14.
 63 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Metafziin Tarihsel Evrimi

28
gelir. Ne var ki, Yenia'da ana bilimin bilgi kuram olmasyla, metafizik
bu zelliini yitirmitir.

C. Yenia'da Metafzik

Yenia'da Rnesans ile birlikte tek tek bilimlerin kurumsallamas

neticesinde metafizik ile bilimler arasnda son derece sert ekimeler
balamtr. 29 Bunun doal bir sonucu olarak Aristoteles metafizii
eletiriterek ona kar yeni bir matematik ve bal olarak da yeni bir
matemaJiksel doa bilimi ina edilmitir. Bu bilime gre evrende bulunan
30

yasalar hem gkyznde hem de yeryznde ayndr. Btn hareketler

tamamen matematiksel terimlerle ve mekanik yasalara gre tanmlanabilir
veya aklanabilir. 3 Ancak ne var ki bu anlayn hemen ardndan, teolojiden
ya tamamen bamsz ya da ksmen teolojik olan yeni metafizikler ortaya
kmtr. Descartes, Spinoza, Leibniz ve Wolffun metafizikleri buna rnek
gsterilebilir. Bu metafiziklerde anlama yerine akla bavurulmu, bir
dedktif sisteme dayanlarak evrenin yaps, more geometrik tarznda
kavranmak istenmitir.
32

Bu yeni dnemde, geleneksel metafizie ilk kar kanlarn banda

Descartes (1596-1650) ile Bacon' (1561-1626) zikredebiliriz. Zira
Descartes'in ada felsefeyi olduu gibi ada metafizii de balatt
kabul edilir. Descartes skolastik dnceyi metafiziksel olduu iin deil,
yeterince ak-seik ve kesin bulmad gerekesiyle eletirir;. yntemsel
kukuya yer verilmesini nerir. Onun arad matematiksel kesinliktir.
33

Descartes'ten sonra Spinoza ve Leibniz de matematik nermelerinin

kesinliini tayan bir metafizik oluturmaya altlar.
Descartes metafizik sisteminde doal dnya kadar, doal dnyann zihin
ve Tanr ile nasl bir iliki iinde bulunduunu betimlemeye almtr.
Daha nceki metafizik sistemlerden, zellikle de Platon 'un ve Aziz
Augustinus 'un sistemlerinden bir takm unsurlar ieren Descartes' in
metafizik retisi modern zamanlarn ilk byk metafizik teorisidir. Bu teori
ondan sonra gelitirilmi olan metafizik sistemlerin pek ou iin bir temel
salamtr. Bunlardan byk bir ounluu Descartes'in felsefesinden

28
A. Cevizci, a.g.e., s. 22-23.
29
Nermi Uygur, Felsefenin ars, Remzi Kitabevi, lstanbu11984, s. 81.
lo F. Heinemann, a.g.e., s. 130.
31 Richard Popkin, "Metafiziin Ksa Tarihi", Metafizie Giri, derleme ve tercme: Ahmet

Cevizci, Paradigma yay., stanbul200 1, s. 160.

32
F. Heinemann, a.g.e., S. 130
ll C. Yldrm, a.g.e., s. 38.
 CevherULUL _______________________________________ 64

kaynaklanan glk ve problemleri ama ynndeki bir takm teebbsler

olarak da grlebilirler. 34
Gereklik Descartes'e gre, tzden -Tanr, zihin ve maddeden-
meydana gelir. Var olan baka her ey bunlarn bir modifikasyonu veya
mnfert bir rneidir. Buna gre, her dnce zihnin, tek tek her fiziki
nesne de maddenin bir modifikasyonudur. Bir anlamda var olan yegane tz
Tanr'dr. Descartes, Felsefenin lkeleri'nde bir tz, var olmak iin
kendisinin dnda hibir eye ihtiya duymayacak ekilde var olan bir ey,
diye tanmlamtr. Btn dierlerinden mutlak bamsz olarak tek kendilik
Tanr'dr. Ama baka her ey yalnzca, Tanr'nn yardmyla var olabilir.
Tanr tek yaratc tzdr.
35

Tanr'nn bu retideki ok gi.liU ve arlkl konumu, iki yaratlm

tziln, yani madde ve zihnin, gerekliin doasyla ilgili herhangi bir eyi
aklamadaki yarar ve nemini anlamsz klmaktadr. Tanr gerek
di.lnyadaki yegane yaratc ise, ne zihin ne de madde herhangi bir nedensel
gi.lce fiilen sahip olamaz. Bir eyin neden vuku bulduunun nihai aklamas,
yalnzca Tanr'nn byle istemi olmasndan ibarettir. Doal dnyay
maddenin doas yoluyla aklamak yerine, Descartes'in metafizik
sisteminde nihai aklama dini ve mistik terimlerle gerekleir. Tam olarak
anlaldnda, evrenin btUni.lyle Tanr merkezli bir sistem olduu
giilmektedir. Tanr var olan ve olup biten her eyin tek faili ve sabit
kaynadr. Fiziki ve zihinsel alanlar sadece, ilahi evrenin yaratlm
boyutlarn aklamann ksmi yollardr. Gereklik nedir, sorusuna verilmi
olan cevap, bu anlamda gerekiiin Tanr ve Tanr'nn irade ettii her ey
olduu teolojik gr olup kar. 6
Bacon'a gelince onun metafizie tepkisi Descartes ile mukayese edildii
zaman daha kktenci niteliktedir. rnein skolastik dncede bulduu
metafizik, onun gznde, insan zekasn kstekleyen ksr bir uratr. nsan
yaamn istenilen ynde gelitirme gcti yalnzca bilimsel bilgide vardr. Bu
-bilgiye soyut varsaymlardan kalkan kyasa dayal karm la deil, gzlem
ve deneye dayanan indktifyntemle ulalabilir. 37
David Hume'un (1711-1776) metafizik karsndaki tavr daha
acmaszdr. Metafiziin douundan bu yana bu bilimin kaderini belirlemesi
bakmndan hibir olay, David Hume'un ona kar yapt saldrdan daha
nemli olmamtr. 38 Ona gre metafizik ok verimsiz, modas gemi ve

34
R. Pop kin, a.g.e., s. 163.
35
Descartes, Felsefenin lkeleri, ev. Mesut Akn, Say yay., stanbul 1995, s. 89-90; R.
Popkin, a.g.e., s. 163.
36
R. Popkin, a.g.e., s. 167-168.
37
C. Yldrm, a.g.e., s. 38.
38
Immanuel Kant, Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena,
 65 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _Metafizigin Tarihsel Evrimi

faydasz tartma ynndan baka bir ey deildir. Doal olann aksine

sndan bir yaam iin zorunlu olan inanlar, metafiziksel illzyonlar
abartldr ve onlar bilinmeyenle ilgili dorulanamaz nedenler, ilkeler ve
niteliklerdir. Metafizikiler ilk madde, zsel formlar, tzler, ilinekler, gizil
nitelikler ve glerden bahsettiklerinde, anlamsz szckleri kullanyor ve
bylece ok sama ve safstike teoriler retiyorlard. 39
Bir ktphanede gezinirken diyordu Hume, yapmaktan
kanamayacamz bir kym var: Herhangi bir kitab ele aldmz zaman-
rnein, Tanr bilimi veya skolastik metafizik zerine- kendimize unu
soralm: Nicelii ya da sayy ilgilendiren herhangi bir soyut akl yrtme
ieriyor mu? Hayr. Somut olgular ve var oluu ilgilendiren herhangi bir
deneysel akl yrtme ieriyor mu? Hayr. yleyse atee atn; nk safsata
ve hayalden baka hibir ey ieremez.
Hume'nin bu tepkisi skolastik dneeye olduu kadar rasyonalist
filozoflarn insan aklna tandklar stn bilme gcne de ynelikti. Ona
gre, kesin bilgiye ulama bakmndan insan aklnn hayvan aklna stn
tutulacak bir yan yoktu.
40

Hume'un emprik yaklamn paylanarnakla birlikteKant da metafizii

eletirmitir. Bu eletirileriyle Kant 18. yzylda metafizik dediimiz varlk
felsefesini sona erdirmitir. ada metafizik Descartes'ten sonra Kant'ta
yeni bir biim iinde ortaya kmtr.
Kant' n gereklik bilgisi zerindeki grleri ve onun salt akla dayal
metafizii eletirisi bilgi kuram ve metafizik tarihinde bir dnm
noktasdr. 4 Kant metafizie ilikin olarak, kendisine kadar gelen kimi
dnrlerin dile getirdikleri temel bir takm kukularn veya yok sayc,
keskin kar klarn tesinde, o zaman kadar sorulmayan bir soruyu
gndeme getirerek soruturmay aar. 42 Bu soru; acaba metafizik gibi bir ey
hi olanakl mdr? Eer metafizik bir bilimse, nasl oluyor da dier bilimler
gibi genel ve srekli tasvip kazanmyor? Yok deilse nasl oluyor da bilim

ev. lo anna Kuuradi-Yusuf rnek, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara 1983, s. 5.

39Gerald Hanratty, Aydnlanma Filozojlar: Locke-Hume ve Berkeley, ev. Tuncay mamolu
Celal Byk, Anka yay., stanbul 2002, s. 69.
40
G.Hanratty, a.g.e., s. 70-7 . Bununla birlikte bu ykc felsefenin kendisine Hume metafizik
diyerek, ona yksek bir deer verdi. yle der: Metafizik ve ahlak bilimin en nemli
dallardr; matematik ve doa bilimi onlarn yars kadar bile deerli deildir. Bkz. I. Kant,
Prolegomena, s. 6.
41 Bedia Akarsu, ada Felsefe: Kan 'tan Gnmze Felsefe Akmlar, nkilap yay., stanbul

1987, s. 7.
41 Taylan Alptu, Modern Felsefede Metafziin Elenmesi ve Yol At Bilgi Kuramsal

Sorunlar, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, zmir 1989, s. 13.

 CevherULUL ______________________________________ 66

kisvesi altnda durmadan bbrlenerek insann anlama yetisini hi snmeyen

ama hi de gereklemeyen umutlarla oyalyor? O halde ister bilgimiz, ister
bilgisizliimiz kantlansn, bu iddial bilimin yaps konusunda kesin bir
karara varmak gerekir. Zira Kant'a gre bir bilginin bilim olabilmesi iin
onu dier bilgilerden ayrann, yani ona zg olann kesinlikle
belidenebilmesi gerekir; aksi halde btn bilimlerin snrlar birbirine karr
ve hibiri kendi yapsna gre, esasl bir biimde ele alnamaz. 43
Kant'a gre her eyden nce metafizik bilginin kaynaklarnn deneysel
olamayaca zaten onun kavramnda vardr. O halde bu bilginin ilkeleri
deneyden alnmamaldr. nk o fizik deil, metafizik yani dnyann
tesinde kalan bilgi olmak zorundadr. O halde ne asl fiziin kaynan
oluturan d deney, ne de deneysel psikolojinin esasn oluturan i deney
bu bilginin temelini oluturabilir. 44 Zira Kant'a gre insan bilgisinin kayna,
sadece ve sadece tecrbedir. ayet tecrbe, hakknda bilgi elde etmek
istediimiz nesneye ulaamyor ise, aklmz tek bana o nesne hakknda
bilgi retemez. Bu nedenle metafiziin konusu olan nesneler, bu tr
nesnelerdir; yani hibir ekilde onlar tecrbi olarak alglayamayz. Bunun
sonucu olarak da Kant'a gre insan akl metafiziin konular hakknda bilgi
retmekte yetersizdir. 45
Kant'a gre insan bilgisinin tm konular ikiye ayrlr:
Birincisi var olann bilgisi olup buna tabiat felsefesi denir.
kincisi var olmas gerekenin bilgisi olup buna da pratik felsefe veya
ahlak felsefesi denir.
Kant'a gre bu her iki tr felsefede, bilgi akl ile birlikte, tecrbi ilkeler
yolu ile elde edilirse buna tecrbi felsefe denir. Tecrbi felsefe fizik, kimya,
astronomi gibi bilimleri iermektedir. Saf felsefe ise, ya eletirel olur veya
metafizik olur.
Birincisine Kant saf akln eletirel bilimi adn vermektedir.
kincisi ise, ya kurgusal ya da pratiktir. Kurgusal metafizik, bir bilim
olmad ispatlanan Ortaa metafiziidir. 46 Bu snflandrma ile felsefe,
artk deney ve gzlem konusu olmayan konularn bilimi olma yolunda ilk
adm atm olmaktadr.
Kant bu ekilde metafiziin mmkn olup olmadn sorgularken
kuramsal bir bilim olarak metafiziin imkanszln savunduu halde, insan
ftrat asndan mmkn olduunu ileri srmtr. yle ki: Kant "neyi

43
I. Kant, Prolegomena, s. 3.
44
I. Kan, Prolegomena, s. 13-14.
45
Alparslan Akgen, Bilgi Felsefesi, nsan yay., Istanbul 1992, s. 154.
46
Jmmanuel Kant, Ar Usm Eletirisi, ev. Aziz Yardml, idea yay., stanbul 1993, s. 379-
380.
 67 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Metafziin Tarihsel Evrimi

bilebiliriz" sorusunu sorduu nl eseri Ar Usun Eletirisi'nde Tanr,

lmszlk, zgrlk ve ruhun gereklii gibi deney dnyasna ait olmayan
eyleri bilemeyeceimizi sylemektedir. Bununla birlikte Kant, bu tr
kavramlarn bir deeri olduuna inanmaktadr. Baka bir deyile onlarn
teorik-bilimsel bir deeri olmamakla birlikte pratik-ahlaksal bir deeri, hatta
vazgeilmezlii olduuna inanmaktadr. nk Kant'a gre insan sadece
bilme ihtiyac olan bir varlk deildir; ayn zamanda eyleme, davranta
bulunma ihtiyac olan bir varlktr. Eylem veya ona konu olan ahlak ise
Tanr'ya, ruhun varlna, zgrle ve lmszle inanmamz gerektirir,
onlar talep eder. Bu kavramlar bilim iin bir deer iermezlerse de ahlak
iin vazgeilmezdirler. Nitekim Kant bundan dolay bir ahlak metafizii
. 47
yaratmaktan e k nmez.
Kant'a gre insan aklnn bilgilerinin bir eidinde garip bir aln yazs
var. Kaamad sorular yznden tedirgin olur. Bu sorular akln kendi
yapsndan kar ama o bunlara yant veremez. nk bunlar insan aklnn
her trl gcnn stne karlar. Ama insan bu sorulara cevap verme
noktasnda ilgisiz de kalamaz. Bu nedenle insan sonu gelmeyen ekimelerin
iine dmtr. Bu ekimelerin getii alann ad da metafziktir. Bir
zamanlar metafizie bilimlerin kraliesi gz ile baklyordu. Ama
amda hor grlyor, itilip kaklyor ve bu gibi aratrmalara aldr
edilmiyor. Kant'a gre bu aldrszlk bounadr, nk bunlarn konusuna
insan doas ilgisiz kalamaz.
48

Kant'n bu saduyulu yaklarnma ramen,

ortaya koyduu eletirel
felsefe anlay
pozitivist bilim anlaynn etkisiyle pozitivist felsefe
anlayna dnmtr. 19. yzylda ortaya kan ve balca temsilciliini
A. Comte'un (1789-1857) yapt pozitivizm ile onun bir versiyonu olan
yeni-pozitivizm veya mantk pozitivizm, bilginin alan ve metafziin
imkan konusunda Kant'tan daha ileri bir pozisyonu benimsemektedir.
Pozitivizmin ana iddias metafziin hibir deeri olmaddr. Kant
metafziin hi olmazsa ahlaki bir deeri olduunu kabul ederken, A. Comte
onun byle bir deeri olduunu da kabul etmez. 49 A. Comte, metafizii
insanln geride brakt bir aama olarak gstermi ve onun yerini pozitif
bilimin aldn sylemitir.
Empirik dorulanabilirlilii anlam lt olarak formle eden mantk

47 I. Kant, Ar Usm Eletirisi, s. 367 vd.; Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Vadi yay., Ankara
1994, s. 36-37.
48
B. Akarsu, a.g.e., s. 14.
49
A. Arslan, a.g.e., s. 37.
 CevherULUL ______________________________________ 68

pozitivizm ise bu lte dayanarak metafiziin nermelerinin anlamsz

olduunu ilan ediyor ve felsefeye, bilimsel sylemin kavram
zmlemesinden baka bir etkinlik alan brakmyor. Bylece felsefe
insann btnsel deneyim alanndan yaltlm olur ki, bunun anlam
felsefenin insanszlatrlmasdr. 50 Bu tarzda metafizie kar kta Kant'n
etkisi byk olmutur.
Kukusuz metafizie kar kn baka nedenleri de vardr. rnein
bilimlerin ilerlemesi ve felsefe tarihinde ortaya kan grlerin birbirini
tutmamas metafizie kar kukular arttrmtr.
zellikle 19. Yzylda speklatif idealizmin dalmasndan sonra
yaygnlaan doa bilimci dnce ve doa bilimci felsefe, tm ontolojiyi ve
metafizii, metafiziksel kavram iirletirmesi, sayarak dlamtr.
Bu eletirilere bakarak kimi metafizik iddialarn gerekten anlamsz ya da
anlam belirsizlii iermi olduu sylenebilir. Fakat bundan hareketle
metafiziin tmn anlamsz bir giriim, bo bir gevezelik sayamayz. Zira
metafizik anlamsz ise her dnem ve uygarlktakimi yetkin zekalaro byle
bir uraa kendilerini kaptrmalar nasl aklanabilir? Bunu kiinin
psikolojik zellikleriyle ya da kltrel ortamla aklamak yeterli midir?
Yeterlidir denemez nk, metafiziin gerisinde dnyay aklama, dnya
iinde insann konumunu anlaml klma diyebileceimiz evrensel bir
gereksinme vardr. Din gibi metafizik de insan doasnn kkl bir
gereksinmesini yanstmaktadr. Metafizik sistemler yetersizlikleri ortaya
kanarak eletirilebilir; ama metafizik bir kenara itilemez. Metafizii pratik
yaamdan kopmu kimi eksantrik kiilerin faotezisi saymak doru deildir.
Metafizik gereklii anlamak, varln doasna k tutmak, varla ilikin
kapsaml bir gr oluturma abasdr. Bilimsellik iddiasnda olmayan
metafizikte baar ls, ortaya konan iddialarn doruluu deil, bu
iddialarn oluturduu sistemin tutarl, aydnlatc, doyurucu bir aklama
olmasdr. Metafiziin geerlilii son zmlemede, dnce ufkumuzu
geniletme, deneyim dnyamz zenginletirme etkisiyle llmelidir.
Tanrsal bir gce inan nasl ki teolojinin anlam kayna ise evreni bir btn
olarak anlama, olup bitenleri tek bir ilkeye dayanarak aklama gereksinmesi
de metafiziin varlk nedenidir. Metafizii bilime zg ltlere vurarak
mahkum etmemeliyiz. Onu dnsel bir etkinlik olarak verdii doyum,
dnya grmze salad katky dikkate alarak deerlendirmeliyiz. 5
Bu nedenle baz dnemlerde metafizie bilimler st bir bilim, bizi

50
T. Altu~, a.g.e., s. 1. a~mzda metafizik kart gril ile bu kart grililn eletirisi iin
bkz. n ay S zer, Felsefe 'nin ABC 'si, Kabalc yay., istanbul 1998, s. 62-64; Stanley M.
Haner-Thomas C. Hunt, Felsefeye ar, ev. Hasan nder, imge Kitapevi, Ankara 996,
s. 57-162.
51 V. Hackadiro~lu, "Metafizik zerine", Felsefe Tartmalar, . Kitap, s. 40, 42-43.
 69_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _Metafiziin Tarihsel Evrimi

geree ulatran en temel dn etkinlii gzyle baklmtr.

Nitekim Heidegger; ilim mevcudiyetini metafizikten ald takdirde en
milhim vazifesini, daima yeniletirerek yapabilir. nk bu vazife, bilgileri
toplamak ve tasnif etmekten ibaret deildir; belki btn hakikat, tabiatta ve
tarihte, devaml bir yenileme iinde ihata etmektir, der. 52
Yine Heidegger'e gre metafizik insan tabiatma aittir. O, ne bir mektep
felsefesinin paydr, ne de fantastik dncelerin kanat at bir alandr; o
mevcudiyetin iinde esasl bir andr; bizzat mevcudiyettir. Hibir ilmin
katiyeti metafiziin ciddiyetine ulaamaz. 53

Sonu
Evrenin anlam ve kkenine, Tanr denen yce bir gucun varlna
ynelik araylardan kaynaklanan metafiziin tam olarak ne olduu
konusunda tek ve doyurucu bir aklama getirmek kolay deildir. Metafizik
genelde varlk ile ilgilenmektedir, varlk olarak varln incelenmesidir.
Metafizik, felsefe tarihi boyunca farkl biimlerde alglanm, deiik
anlamlar almtr. Metafiziin alan Aristoteles'te "varlk olarak varlk"
eklinde tezahr ederken Ortaa'da felsefenin merkezinde Tanr vardr; bu
felsefenin ilk ve temel konusu Tanr'dr.
Yenia'la birlikte Descartes, Spinoza ve Leibniz gibi filozoflar
matematik nermelerin kesinliini tayan bir metafizik oluturmaya
altlar. David Huma ise metafizii eletirerek onun verimsiz, modas
gemi ve faydasz tartma ynndan ibaret olduunu dile getirmitir.
Kant'n eletirel felsefesinden sonra mantk pozitivizm empirik
dorulanabilirlilii anlam lt kabul ederek metafiziin nermelerinin
anlamsz olduunu sylemitir. -
Bu yaplan eletirilere bakarak metafiziin tmn anlamsz bir giriim
sayamayz. nk, metafiziin gerisinde dnyay aklama, dnya iinde
insann konumunu anlaml klma diyebileceimiz evrensel bir gereksinme
vardr. Din gibi metafizik de insan doasnn kkl bir gereksinmesini
yanstmaktadr. Metafizik gereklii anlamak, varln doasna k tutmak,
varla ilikin kapsaml bir gr oluturma abasdr. Metafizik olmadan
insann kurumsal ve pratik etkinlii zerine btncl bir yaklam ortaya
konamaz.

52
M. Heidegger, a.g.e., s. 54.
53
M. Heidegger, a.g.e., s. 55.