cuttur. Tanr!insan ili$kisi korkuya de"il, gvene da!
yal, samimi bir dost ili$kisidir. #nsan, Tanrnn en
K!ML!K"TEOLOJ! !L!#K!S!
BA$LAMINDA ALEVL!K"
BEKTA#L!KLE !LG!L!
K!ML!K TARTI#MALARI
ZER!NE
Hasan Onat*
ZET
Kimlik, toplumsal bir varlk olan insann biricik, z!
gn ve zgr bir varlk oldu"unun farknda olmas ile
ortaya kan bir bilinlilik hlidir. #nsan iin esas olan
18 bireysel kimliktir; ancak, insann kimli"ini ke$fetmesi
toplum iinde gerekle$ir. Bu sebepten hem bireysel ve
toplumsal kimliklerden hem de kimli"in ke$fedilen ve
in$a edilen boyutlarndan sz etmek mmkndr.
zelde Tanr tasavvuru ve Tanr algs, genelde din,
insan iin bir tr paradigma i$levi grmektedir. Ayr!
ca din, kltrn $ekillenmesindeki ba$at etkenlerden
birisidir. #nsan, kltr yaratr; kltr de insann
kimli"ini biimlendirir. Dolaysyla teoloji ve kimlik
arasnda do"rudan bir ili$ki vardr. #nsann Tanr ve
insan algs, insan insan yapan de"erler sisteminde
etkin oldu"u kadar, insann kendisiyle ve toplumla
ili$kisinde de etkindir.
Alevlik!Bekta$li"in tarihsel arka plannda iki ana
damar vardr: Kzlba$lk ve Bekta$lik. Bunlarn her
ikisi de Trklerin meydana getirdikleri birbirine para!
lel iki Tasavvuf ekoldr. Bu bakmdan Trk Tarihini
ve tasavvufla birlikte toplumla btnle$me imkn bu!
lan ahlak temelli din anlay$n gz ard ederek bir
Alev!Bekta$ kimli"inden sz etmek pek mmkn ol!
maz. Ke$fedilmeyi bekleyen Alev!Bekta$ kimli"inin
teolojik boyutunda sevginin ve gvenin ne kt",
rahmetin belirleyici oldu"u bir Tanr tasavvuru mev!
!!!!!!!!!
*Prof. Dr., Ankara niversitesi, "lhiyat Fakltesi,
#retim yesi.
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
gzel $ekilde yaratt" muhte$em bir varlktr. Her in!
san, Yaratandan tr ho$ grlr. Alev!Bekta$
kltrne vcut veren insan anlay$n 72 millete bir
gzle bakmak ifadesi ok gzel zetlemektedir. Bylesi
bir Tanr ve insan anlay$ zerinde ykselen Alev!
Bekta$ kimlik aray$larnn, bir teki yaratarak
kendisini bu teki zerinden in$a etmeye ve farkl!
lklar zerinden varl"n kantlamaya ihtiyac yoktur.
Konu ile ilgili bilgi bo$lu"u, yapay kimlik in$alarna
meydan vermektedir. Alev!Bekta$ kimli"i ncelikle
ke$fedilmeyi bekleyen bir kimliktir.
Anahtar Kelimeler: Alev, Bekta$, Kzlba$, Kimlik,
Teoloji.
Kimlik ve Farkllk
K
imlik, en temelde insann biricik,
zgn, zgr, birtakm yaratc
yetilerle donatlm$ bir varlk ol%
du#unun farknda olmas hadisesidir. "nsan
kendi varl#nn farkndadr. evresinde olup
bitenlerin farkndadr; onlar anlamaya, an%
lamlandrmaya, aklamaya ve kontrol etmeye
al$r. "nsan toplumsal bir varlktr; hayatn
toplum iinde srdrrken, kimli#ini de top%
lum iinde ke$feder ve in$a etmeye al$r. Bu
durum, kimli#in, z itibariyle insann ne
oldu#u, nasl tannd# sorular ile anla$la%
bilece#ini d$ndrmektedir. Benim kimli%
#im seti#im, istedi#im ya da rza gsterdi#im
$eylerden ok ne oldu#um ve nasl tannd%
#mdr. Seme, isteme ve rza gsterme yo#un
benlikten do#arlar. Bu yo#unluk olmadan, bu
edimler olmaz; bu edimlerin benim oldu#u
ancak bu yo#unluk sayesinde anla$lr. Ayn
$ekilde, bizim kimli#imiz de oldu#umuz $ey
ve yola kt#mz temeldir. (Connally, 1996:
92).
"nsann toplumsal bir varlk olmas, top%
lumlarn tek tek insanlar tarafndan meydana
getirilmesi, ister istemez bireysel ve toplumsal
kimlik kavramlarn akla getirmektedir. Esa%
snda, toplumun sadece zihinde olu$an bir
varlk oldu#u, onu tek tek bireylerin meydana
getirdi#i d$nlecek olursa, sadece bireysel
kimlikten sz edilmesi gerekti#i d$nlebilir.
Ancak, gerek bireyin kendi varl#n toplum
iinde ke$fetmesi, gerekse kendini in$a sreci%
nin bir toplum iinde mmkn olmas, top%
lumsal kimlik kavramn gz ard etmemeyi
gerektirmektedir. Belki bu durumu, kimli#in
toplumsal boyutu ile izah etmek de mmkn%
dr. Hayatn do#al ak$ ierisinde, o#u za% dr.
man toplumun ve kltrn belirleyici gc,
bireyin kendi kimli#ini ke$fetmesinin nne
geti#i gibi, bireye hemen hemen btnyle
toplum tarafndan projelendirilmi$ bir kimli#i,
bireysel kimlik olarak da sunabilmektedir. Bu
bakmdan bireysel kimli#in yannda, bir de
toplumsal kimlikten sz etmek bir tr zorun%
luluk hlini almaktadr.
Gerek bireysel, gerekse toplumsal kimli%
#in ke$fedilen/ke$fedilmesi gereken ve in$a
edilen / in$a edilebilen boyutlar vardr.
Manuel Castells, sosyolojik bak$ asndan
btn kimliklerin in$a edildi#i olgusu zerin%
de anla$mann kolay oldu#unu belirterek asl
meselenin kimliklerin nasl, nereden hareket%
le, kim tarafndan, ne iin retildi#i oldu#una
dikkat eker ve $yle der: Kimliklerin in$as,
tarihten, co#rafyadan, biyolojiden, retken ve
retmeye ynelik kurumlardan, kolektif haf%
zadan, ki$isel fantezilerden, iktidar aygtlarn%
dan ve dinsel vahiylerden malzemeler kulla%
nr. Ama bireyler, toplumsal gruplar, toplum%
lar btn bu malzemeyi, iinde bulunduklar
toplumsal yapya, uzam/zaman erevesinden
kaynaklanan toplumsal ko$ullara ve kltrel
projelere gre i$ler, btn bu malzemenin
anlamn yeniden dzenler (Castells, 2006:
14). Gerekten de, e#er kimlik%anlam ili$kisi
zerinde d$neceksek, kimli#in ke$fedilip,
ke$fedilmedi#inden ok, in$a edilen boyutla
ilgili nasl, niin gibi hayati sorular zerinde
odaklanmak gerekmektedir. "nsanlar, kimli#in
ke$fedilen/ke$fedilmesi gereken boyutu zen%
de, mecbur kalmadka d$nmek bile iste%
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
mezler. stelik bu boyutun da o#u zaman,
in$a edilen boyuttan pek ba#msz olmad#
sylenebilir. Her ne kadar btn kimliklerin
in$a edildi#ini d$nmek mmkn ise de,
in$a srelerinde fark edilen, gerekle rt$%
meyen, insanlarn ba$kalarnn karlar iin
muayyen hedeflere ynlendirilmesini amala%
yan projelerin fark edilmesi kimli#in ke$fedi%
len boyutuna ilginin artmasna yol amakta%
Castellse gre kimli#in toplumsal in$as,
her zaman iktidar ili$kilerinin damgasn vur%
du#u bir ba#lamda gerekle$ti#inden kimlik
in$asn farkl biim ve kkene ayrmak
mmkndr:
Me$rula$trc Kimlik: Toplumun egemen
kurumlar tarafndan, toplumsal aktrler kar%
$snda egemenliklerini geni$letmek ve aklc%
la$trmak iin in$a edilir
Direni$ Kimli#i: Hkim olann, ba$at ola%
nn mant# tarafndan de#ersiz grlen ve%
veya damgalanan konumlarda/ko$ullarda
19
bulunan aktrler tarafndan geli$tirilir
Proje Kimli#i: Toplumsal aktrlerin,
kendilerine sunulan kltrel malzeme teme%
linde toplumdaki konumlarn yeniden tanm%
layan yeni bir kimlik in$a etmeleri; bunu ya%
parken btn bir toplumsal yapy amalama%
lardr (Castells, 2006: 14).
Bu durum, toplumsal planda de#i$tirme
ve dn$trme hedefleri ieren kimlik projele%
rinin retilmesini ve bir anlamda yumu$ak
g kullanlarak kimlik in$a faaliyetlerini de
mmkn klmaktadr. Kullanlan gcn hem
aralar hem de kullanl$ biimleri, kimli#in
olu$masnda ne kartlan yne ve amalanan
kimlik trne gre ok farkl biimlerde kar%
$mza kmaktadr. Bu do#rultuda her yolun
mbah grld# bir yakla$m biiminin
esas alnd# sylemek pek yanl$ saylmasa
gerektir.
Kimlik, en temelde Ben kimim? sorusu%
na verilebilen ekirdek cevaptr. Kendimizi
tantrken ncelikle admzla ve soyadmzla
 i$e ba$larz. Kulland#mz dilin ad ana%
dildir. Admz, bizim biricikli#imizin ve bu
gere#in farknda oldu#umuzun sembol
olarak ok zel bir nem ve anlam ta$r. Ken%
dimizi dilimizle, daha ok da anadilimizle
ifade ederiz. Soyadmz hem ait oldu#umuz
sosyal birimin hem de gemi$imi%
zin/tarihimizin sembol olsun diye seilmi$tir.
Bu gerekler, bireysel ve toplumsal kimli#imi%
zin ekirde#ini olu$turur. Toplumsal kimli#i%
mizi ya da kimli#imizin toplumsal boyutunu
biimlendiren/olu$turan hususun ise iinde
yeti$ti#imiz, bir $ekilde etkisine maruz kald%
#mz kltr oldu#u ortadadr. ekirde#in
d$ndaki her $ey, kabuk mesabesindedir. An%
cak, ekirde#in z, kabu#u nemsiz klmaz.
o#u zaman, z ile ilgili alg, kabuk tarafndan
belirlenir. "$in ilgin yan, kabu#un da z ile
varolu$sal bir ba#nn olmasdr. Bir rnekle
konuyu daha anla$lr klmak mmkn olabi%
lir. "nsann bireysel ve toplumsal kimli#inde
hi ku$kusuz kltr belirleyicidir; ancak, kl%
20 tr yaratan insandr ve kltr de izin verildi%
#i lde bireyin kimlik ve ki$ili#ini belirler.
Ksaca ifade etmek gerekirse, kimli#in ekir%
de#i ile kabu#u arasnda daima ift ynl bir
ileti$im ve etkile$im vardr. Her $eye ra#men,
kimlik meselesinde esas belirleyici, bireyin
kendisi ile ilgili farkndalk dzeyi, Tanr alg%
s, zgrlk ve sorumluluk anlay$dr. Top%
lumun ve kltrn gcn grmezlikten gel%
mek elbette mmkn de#ildir. Fakat, insann
btnyle toplumun retti#i; zgnlkten ve
yaratclktan yoksun, akl ve hr irade sahibi
bir varlk oldu#unu sylemek de mmkn
de#ildir. Bu konuda belirleyici olann, daha
ok bireyin tercihleri oldu#u sylenebilir.
"nsan sadece kendi varl#nn farknda
olan, toplum iinde kendini in$a eden bir var%
lk olmann yannda, toplumda kendine zg
bir yer edinmek isteyen, yaratc yetilerini
etkin klarak var oldu#unu kantlamak/ fark
ettirmek isteyen bir varlktr. Di#er insanlar
tarafndan grlmek ve nemsenmek, hatta
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
di#er insanlarn kaderi zerinde belirleyici
olmak da istemektedir. "$te bu durum, kendi%
sinin di#er insanlardan farkl oldu#u baz
ynlerinin ne kmasn sa#lamaktadr. Bir
ba$ka ifadeyle, her insan, do#al olarak di#er
insanlardan hangi bakmdan farkl/stn ola%
bilece#i konusunda bir aray$ iine girer. Bu%
rada ne kan belirleyici, g/egemenlik fak%
trdr. Bir ba$ka ifadeyle, kimli#in farkllk%
la olan ili$kisi sz konusu oldu#unda ister
istemez siyaset ve egemenlik meselesi ne
kmaktadr. Bu do#rultuda, ister istemez i$in
iine zgrlk de girmi$ olmaktadr. Siyasetin
do#asnda farkl olma, farkl klma, farkllk%
lardan yararlanma gibi e#ilimlerin varl#ndan
sz edilebilir. Siyaset, birle$tirmekten ok ay%
r$trcdr; birliktelikte gcn etkin kullanl%
mas pek mmkn olmaz. Siyasetin etkinli#i
farkllklarn derinle$mesine ba#ldr. Bu de%
rinlik, gcn etkin kullanm iin gerekli olan
aralar bulma/retme ve srekli hazr hle
getirme imkn sa#lar.
Kimlik varolmak iin farkll#a gereksi%
nim duyar ve kendi kesinli#ini gven altna
almak iin farkll# tekili#e dn$trr
(Connally, 1996: 93).
Kimlik%farkllk ili$kisinde do#al/normal
olan bir boyut daima vardr. &yle ki, her bi%
rey, varolu$sal olarak kendisinin di#er insan%
lardan farkl oldu#unu bilir. Ancak, bu varo%
lu$sal farkndalk, di#er insanlarn a$a#lan%
masn, hor grlmesini gerektirmez. Siyaset,
bu do#al farkndalk boyutunu kullanarak,
mcadele edebilece#i tekini yaratrken,
farkll#n bir taraf iin onur, kar$ taraf/teki
iin zl/a$a#lanma kabul edilebilecek $ekilde
dzenlenmesini ve in$a edilmesini amala%
maktadr. Zaman zaman teki nesne konu%
muna indirgenebilir. "$te bu durum, egemen%
lik adna insan onuru hi ba#da$mayan birta%
km ciddi olumsuzluklarn ortaya kmasna
yol amaktadr. Burada akla gelebilecek en ac
ve en arpc rnek, Kzlba$lkla ilgili olarak
retilen mum snd safsatasdr. D$kn
ilan etme gibi bir meyyidenin Kzlba$lkta ilgili bireysel tutum ve tavrlarnn sadece bu
ne denli nemli oldu#unu bilmek, byle bir etkinin derinli#ini ve geni$li#ini etkiledi#i
safsatann ne kadar incitici olabilece#ini gr% gere#idir. rne#in bir kimsenin ateist olmas,
mek iin yeterlidir. onun mevcut dinin etki emberinin d$nda
Belirleyici gcn ilk akla gelen kayna# kalmas anlamna gelmemektedir. Din, etkin%
o#unlukla bilgi ve para olmaktadr. Ancak, lik alan iindeki herkesin hem gemi$ini hem
bilgi ve parann etki alannn nihai snrlarnn de gelece#ini bir $ekilde etkilemekte, hatta
belirlenmesinde etkili olan da siyasettir. Belki belirlemektedir. Bu durumun, dinin kltrn
bu yzden siyaset bir tr Tanrlk mesle#i yaratlmasndaki etkin rol ile izah edilmesi
olarak anla$lmaktadr. Tanrnn insana brak% mmkn grnmektedir.
t# geni$ manevra alannda siyasetiler at Teoloji%kimlik ili$kisinde ilk dikkat eken
oynatmakta, insanlarn kaderlerini, dolaysyla husus, Tanr tasavvurunun bireysel kimli#in
kimliklerini belirlemektedirler. olu$masndaki belirleyici rol olmaktadr.
Farkllklarn ne karlmasyla in$a edi% "nsan, di#er insanlarla birlikte ya$arken kendi
len kimliklerin me$rula$trc bir nitelik kaza% varl#nn farkna varabilen, kendili#ini/ne
nabilmesi iin hem siyasetin hem de dinin bu oldu#unu ortak ynleri grmezlikten gelerek
srete devreye girmesi gerekmektedir. Din, farkllklar ne kartmaya al$an bir varlk%
hem insanlarn aidiyet ihtiyac temelinde kim% tr; bu srete Tanr algsndaki bireysellik
liklerinin $ekillenmesinde etkin olmakta hem farkllklarn me$rula$trlmasnda ok zel bir
de kimlikle birlikte ortaya kan farkllk boyu% i$lev grmektedir. Srecin ift kutuplu oldu#u
tunun ok ynl olarak me$rula$trlmasn akla gelmektedir: Tanrdan insana do#ru,
kolayla$trmaktadr. Bu me$rula$trma, kar$ insan biimlendiren talepler, emirler, yasaklar
ve ilkeler; insandan Tanrya do#ru Tanr 21
tarafa/teki yanstlan/yklenen olumsuzluk%
lar iin, hem de farkll#n iine yedirilmi$ adna, Tanr iin ortaya konulan eylemler,
stnlk duygusu iin kullanlabilmektedir. kararlar, fikirler, tutum ve tavrlar "nsanlar,
o#u zaman Tanr adna kararlar verip, bunun
be$er dzlemdeki kendi kararlar oldu#unu
Kimlik"Teoloji !li%kisi
grmezlikten gelerek di#er insanlarn yerini,
Kimli#in ekirde#ini insann kendisi ile il%
haklarn, yapmas ve yapmamas gerekenleri
gili ne oldu#u hakkndaki farkndalk bilgisi
belirlemeye al$rlar. Hristiyanlktaki kurtu%
olu$turunca, ister istemez i$in iine teoloji
lu$ teolojisi bu do#rultuda retilmi$tir. "nsan
girmektedir; nk insan kendi konumunu,
zaten asli gnahla dnyaya gelmi$tir. Hz. "sa
Tanr tasavvuru ve Tanr ile ili$kisi ereve%
hem Tanr hem o#ul olarak insanlar iin ken%
sinde belirlemektedir. zelde Tanr algs,
dini feda etmi$tir. Bu sebepten gerek kurtulu$
genelde din, insan iin bir tr genel paradigma
Kilisenin tekelindedir; ancak vaftiz olanlar
i$levi grmektedir. Bu i$lev hem tarihsel de%
kurtulabilir. Vaftiz olmayanlarn tamam bir
rinli#e sahiptir; hem de insann kendisini, olay
$ekilde kurtarlmaldr. Son tahlilde, kendile%
ve olgular anlamasnda, aklamasnda ve
rinden farkl olanlarn tekile$tirilerek yakl%
kontrol abalarnda gerekli olan arka plan
mas/yok edilmesi de bir tr kurtulu$tur1.
unsurlarn insana hazr olarak sunmaktadr.
Bir ba$ka ifadeyle, din, insann hem kendisini, !!!!!!!!!
hem iinde ya$ad# ortam, hem de gemi$ini
1 Bu konu ile ilgili olarak Christian "dentity
hareketini inceleyen Chestler L. Quarlesin 2004
in$a etmesinde tahmin edilenin daha ilerisinde
ylnda baslm$ olan Christian "dentity: The Aryan
bir belirleyici olarak kar$mzda durmaktadr. American Bloodline Religion isimli kitabnn dikkate
"$in ilgin yan, insanlarn Tanr ile ve din ile de#er bir ara$trma oldu#unu hatrlatabiliriz. Yazar,

A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
 Tanr algs toplumsal kimliklerin olu$ma%
snda da olduka belirleyicidir. nk bu
algya dayal olarak kendi Tanrlarna inan%
mayanlarn, ya da Tanrya kendilerini gibi
inanmayanlarn yeri ve onlara kar$ taknla%
cak tavrlar da ortaya kmaktadr. Bu konuda,
insanlarn inanla ilgili duru$larn belirleyen
mmin, kfir, mlhid ve benzeri kav%
ramlarn ierikleri zerinde d$nmek konu%
nun anla$lmas asndan aydnlatc olabilir.
Di#er taraftan, insanlarn cinsiyet konu%
sundaki tutum ve tavrlarnn olu$masnda da
teolojinin etkileriniden sz etmek mmkn%
dr. Esas itibariyle kadn ve erkek, insani b%
tnl#n/olgunlu#un gerekle$mesi yolunda
birbirini tamamlarlar. Erke#in, ya da kadnn
varolu$sal olarak stnl#nden, ya da eksik%
li#inden sz edilemez. Bu konudaki sa#lksz
alglarn sa#lksz din anlay$ ile do#rudan
ilgisi vardr.
Tanr algs, iyilik%ktlk sorunun da k%
keninde yatmaktadr. "yi ve ktnn ne oldu%
22
#unu kim belirleyecektir? Kimlikle farkllk
arasndaki ili$kiyi ktlkle ilgili iki sorunun
ortaya kt# yer olarak tanmlayaca#m. "lahi
kimli#in teolojik olarak belirlenmesinde yatan
ilk sorun, insanlarn Tanry ktlkle ilgili
sorumluluktan muaf tutarak Kadir%i Mutlak
Tanrnn iyili#ini koruma abalarndan kay%
naklanr. Teolojik sorunun insani tanmlar
insan kimliklerin somutla$trlmasyla ba#lan%
tl konularda bir patlamaya olanak tanm$tr
deta. Siyas dzlemde, ilk ktlk sorunu
kimli#in btnl#ne ve kesinli#ine en byk
tehdidi ortaya koyan farkllklar ktl#n
ba#msz meknlar (ya da onun yerine geen
birok $eyden biri) biiminde tanmlayarak
hegemonik kimli#in safl#n ve kesinli#ini
korumak amacn ta$yan bir dizi abada orta%
bu hareketin mensuplarndan pek o#unun rk olarak
Avrupal olmayan kavimlerin ruhlar olmad#na ve
bu sebepten Tanrnn inayetini asla
kazanamayacaklarna ve kurtulu$a eremeyeceklerine
inandklarn belirtmektedir. pp. 68
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
ya kar. "kincisi ise ilki iin geli$tirilen zm%
lerden do#ar. zkimli#e dair ku$kularn, kim%
li#in ona bakarak kendini tanmlayabilece#i
bir tekinin olu$turulmasyla ortaya konup
zme kavu$turuldu#u e$itli siyasi taktikle%
rin bir sonucudur (Connally, 1995: 10).
Alevlik"Bekta%likle !lgili Kimlik Tar"
t%malar
Kreselle$me sreci, btn dnyay kre%
sel boyutlu bir kimlik krizinin iine srkle%
mi$tir. Her toplum, kendi kltrne, de#erle%
rine, beklentilerine, konumuna gre bu kriz%
den payn almaktadr. Baz blgelerde, belki
sonular asrlar sonra u verecek, kuyruk
acsna dn$ecek trajediler ya$anmakta; in%
sanlar kimlik adna birbirini ldrmekten
ekinmemektedir. Bunun en ac rne#i, Avru%
pann orta yerinde Bosna Hersekte, btn
insanl#n gz nnde gerekle$mi$tir. Dn%
yann hemen her yerinde, her gn, kimlik
adna insanlar ldrlmektedir. Vamk Vol%
kann tespitleri dikkat ekicidir: Belli ko$ul%
larda, insano#lu tekileri gzn krpmadan
ldrebilir. Kimlik u#runa ortak bir terr dal%
gas ba$latabilir ve sonular onlarca hatta
yzlerce yl hissedilecek kitlesel travmalar
gerekle$tirebilir. tekilerin a$a#lanmas ve
ldrlmesi, buna kar$an toplumlarda yeni
politik ideolojilerin evrilmesine, var olan kl%
trel trenlerin zehirlenmesine ve ykc hle
dn$trlmesine, geni$ grup kimli#inin de%
#i$ikli#e u#ratlmasna yol aar; ksaca, onlar%
ca belki yzlerce yl sonra yeni kitlesel trajedi%
lerin olu$mas iin zemin hazrlar (Volkan,
2007: 3).
Trkiye de hem kimlik tart$malarndan
hem de kresel kimlik krizinden ciddi olarak
etkilenmektedir. "$in ilgin yan, hemen her
sorun, her ac olay, bir $ekilde kimlikle, kimlik
tart$malar ile irtibatlandrlmaktadr. rne%
#in Mardinin Bilge Kynde, temelinde rant
kavgas ve cehalet yatan 44 ki$inin hunharca
katledilmesi, Krdn Krde krdrlmas
olarak yorumlanabilmektedir. Trkiyede bir
Krt sorunu hi ku$kusuz vardr; ancak bu
sorunun kangren hle gelmesinde, verilere
dayal olarak ve proje kimlik boyutu hesaba
katlarak bilgi zemininde tart$mann yr%
tlmemesinin/yrtlememesinin ne denli
etkili oldu#u pek fazla d$nlmemektedir.
Trkiyedeki kimlik tart$malarnda, zel%
likle kendisini Trk hisseden, Trk oldu#unu
d$nen insanlarn bir $ekilde sululuk duy%
masnn, Trklkten rahatszlk hissetmesinin
sa#lanmas gibi bir hedefin srarla srdrl%
d#n d$nmemek elde de#ildir. Bu do#%
rultuda, Krt d$manl# zerine in$a edilecek
yeni bir tepkisel Trk kimli#inin olu$mas,
Trklerin ba$na gelebilecek ciddi bir felaket
olacaktr. nk insanlk tarihinde rk ol%
mayan ender toplumlardan birisi Trklerdir.
Alevlik%Bekta$lik ile ilgili tart$malar da
bir $ekilde kimlikle irtibatlandrlmakta
veya kimlik tart$mas $eklinde yrtlmekte%
dir. Bunun ne kadar do#ru oldu#u ayr bir
tart$ma konusudur. Burada bizi ilgilendiren
boyut, e#er Alev%Bekta$likle ilgili tart$malar
kimlik tart$mas $eklinde srdrlecekse,
Alevlik%Bekta$li#in tarihi, geirdi#i evreler,
d$nce sisteminin temelinde yatan teolojik
ilkeler gz ard edilerek yazlacak her yaznn,
sylenecek her szn yapay/sanal bir Alevlik%
Bekta$lik in$a faaliyeti olmann tesine gee%
meyece#i hususudur. Alevlik%Bekta$likle
ilgili gereklerin, binlerce yllk Trk Tari%
hinin tesinde, Trklerin "slamla tan$tklar
dneme uzanan en az bin yllk bir gemi$i
vardr. Kzlba$lk damarnda &eyh Safiye,
Bekta$lik damarnda Ahmet Yesevye uzanan
ahlak temelli din anlay$nn zn olu$turan,
kkleri Kurnda olan temel teolojik ilkeler
vardr. Ahlak temelli din anlay$nn biim%
lendirdi#i yetmi$ iki milleti bir gzle gren,
dnyada bir benzerinin daha olmad#, insan
gere#ini tam yanstan bir insan anlay$ var%
dr. Alev%Bekta$ kimli#i, ke$fedilmeyi bekle%
yen kkleri olan, tarihsel ak$ iinde aclarla
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
yo#rulmu$ olmasna ra#men d$man/teki
in$a etmeden var olmay bilen, incinsen de
incitme diyebilen bir kimliktir. Ne var ki,
gelinen noktada, tepkisel bir duru$la, Snnlik
kar$tl#n merkeze alan, farkllklar zerin%
den kendini tanmlamaya al$an bir kimlik
sreci ile kar$ kar$ya oldu#umuz dikkat
ekmektedir.
Alevlik%Bekta$lik, hi ku$kusuz Trki%
yenin bir gere#idir ve bu konuda yllarn
biriktirdi#i ciddi sorunlarn mevcut oldu#u
her trl tart$mann tesindedir. Ancak, he%
men i$in ba$nda, tart$malarn sa#lkl yr%
tlmesini sa#layacak gerek tarih, gerekse ya%
$anlan sreler hakknda sa#lam verilere
yeterince sahip olmad#mz belirtmek duru%
mundayz. Bu konudaki bilimsel al$malar
henz i$in ba$nda oldu#umuzu gstermekte%
dir. Alevlik%Bekta$lik konusunda ciddi bir
bilgi bo$lu#u ve ileri dzeyde bir kavram kar%
ga$as vardr. &i, Cafer, Nusayr, Rafiz, K%
zlba$, epni, Tahtac, Alev ve Bekta$ gibi
kavramlar genellikle birbirine kar$trlmakta% 23
dr. Bu durum, sa#lkl d$nmeyi zorla$tr%
makta ve konunun do#ru anla$lmasn engel%
lemektedir.
Alevlik, kelime olarak Hz. Alinin soyun%
dan gelmek, onun soyuna mensup olmak an%
lamna gelmektedir. Hz. Alinin ocuklar
Hasann soyundan olanlara &erif, Hseyinin
soyundan olanlara da Seyyid denmektedir.
Alev kelimesinin bu kk anlam, tarihsel ak$
ierisinde farklla$arak geni$lemi$tir.2 Soy
bakmndan Hz. Ali ile hi alakas olmayan,
ancak, silsilesi Hz. Ali kanalyla Hz. Peygam%
bere ula$an tarikatlara da Alev sfat veril%
mi$tir.
Trk tarihinde Alevlik ya da yaygn kul%
lanl$ ile Alevlik%Bekta$lik, 19. asrn sonla%
rndan itibaren, Trkiyede ya$ayan Kzlba$,
!!!!!!!!!
2 Mesela, z be z Trk olan Alev Dedelerinin
Seyyidli#i meselesi, ilgin bir ara$trma konusu
olarak nmzde durmaktadr.
 Bekta$, Tahtac, epni, Sra vb. zmreleri
ifade etmek iin kullanlmaya ba$lanm$tr. Bu
srete, Yenieri Oca#nn kaldrlmas ve Yenieri Oca#nn 94. bl#nde daima bir
baz Bekta$ tekkelerinin kapatlmas kadar,
Kzlba$lkla ilgili kastl olarak olu$turulan
olumsuz bir imajn etkisizle$tirilmesi gibi a%
balarn da etkili oldu#u akla gelmektedir.
Alevlik%Bekta$lik, mevcut kullanlma bi%
iminden de anla$labilece#i gibi iki ana da%
mar zerinde in$a edilmi$tir: Kzlba$lk, Bek%
ta$lik. Kzlba$lk, 16. asrn ba$larnda &eyh
Haydar zamannda sosyolojik olarak Erde%
bil/Safevi Tekkesine mensup olanlar iin isim
olarak kullanlmaya ba$lanm$tr. &ah "sma%
ilin babas olan &eyh Haydar, kendi mritle%
rinin ba$ka insanlardan, ba$ka tarikat ekolle%
rinden farkl oldu#unu gstermek iin onlara
12 dilimli kzl ta giydirmi$tir. Bylece Erde%
bil Tekkesinin a#rlkl olarak Trk olan m%
ritleri Kzlba$ adyla anlm$lardr. Erde%
bil/Safevi Tekkesinin kurucusu, Pir%i Trk
veya Pir%i Trkmen diye anlan &eyh
24 Safiyyddindir (735/1334). Safevi Devletini
Erdebil/Safevi Tekkesinin etrafnda kuranlar
da Anadoludan kalkp giden &amlu, Ustaclu,
Rumlu, Tekelu, Varsak gibi Trk boylardr.
Osmanlnn Do#u snr 1514 ylndaki ald% ancak, birbirinin ayns da olmayan iki farkl
ran Sava$ sonucunda belirlendi#i iin, Os%
manl topraklarndaki Trkler Kzlba$ olarak
kalrken, Safevi Devletinin snrlar ierisinde
ya$ayanlar nce &ile$tirilirler ve daha sonra
da devlet arknn d$na itilirler. Bu sebepten,
Kzlba$lk &ili#in bir alt kolu de#ildir. Safevi
Devletinin egemenlik alanndaki Trkler,
kelimenin tam anlamyla zorla &ile$tirilirler%
ken, Anadoluda Osmanl topraklarndaki
Safevi yanllar Kzlba$ olarak kalm$lardr
(Onat, 2003).
Bekta$lik, Ahmet Yesev, Lokman Peren%
de, Hac Bekta$ Vel izgisinde, daha ok Hac
Bekta$ Velnin ismi etrafnda olu$an bir klt
erevesinde Anadoluda $ekillenen bir Trk
Tasavvuf ekoldr. Kzlba$lktan belirgin
fark, Bekta$li#in Osmanl Devletinin deta
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
resmi tarikat niteli#i ta$masdr. Yenieriler
Hac Bekta$ Velyi pir olarak kabul ederler.
Bekta$ Babas hazr bulunmu$tur. Zaman
zaman sorunlar ya$ansa da Osmanl Devleti
ile Bekta$lik arasndaki ili$ki, 1826%1839 yllar
arasnda Yenieri Oca#nn kapatlmasndan
sonra skntl bir dnem ya$am$tr.
Alevlik/Kzlba$lk ve Bekta$lik ayn $ey
de#ildir (Onat, 2003). Alevlik konusunda
yaplan ara$trmalar, bugn kendilerini Alev%
Bekta$ diye tanmlayan kimselerin nemli bir
ksmnn kendisini Bekta$ olarak grd#n
ortaya koymaktadr. Baz insanlar da kendile%
rini Kzlba$ olarak nitelerler. Kzlba$lkla
Bekta$li#in bulu$mas, aldran sonrasnda
gerekle$ir. Daha ak bir ifadeyle, Alevlik
kavram kullanlmaya ba$lanmadan nce,
$imdilerde kendilerini Alev diye isimlendiren
kimselerin gemi$te yer aldklar ana sosyal
gruplar ya Kzlba$lk ya da Bekta$liktir.
Alevlik%Bekta$lik $eklindeki isimlendirme%
de, Alevli#in Kzlba$lk zerine oturmu$
oldu#u, aka anla$labilmektedir. Alevlik%
Bekta$lik $eklindeki isimlendirme, biraz da
$artlarn zorlamas ile birbirine benzeyen,
sosyolojik olu$umun birlikte mtalaa edilmesi
arzusu do#rultusunda ortaya km$tr. Alev
olunmaz; Alev do#ulur. $eklindeki ifadeler,
her Bekta$nin bugnk adyla Alev, tarihte%
ki ismiyle Kzlba$ olarak kabul edilemeyece%
#ini gstermektedir. Btn bu gereklere ra#%
men, nasl isimlendirirsek isimlendirelim,
Kzlba$l#n da Bekta$li#in de gerek kken,
gerekse tarihsel geli$im ve mntesiplerinin
kimli#i asndan birer Trk tarikat oldu#u
her trl tart$mann tesindedir. &eyh
Safiyyddinin ad etrafnda $ekillenen Erdebil
Tekkesi de, Hac Bekta$ Vel kltne dayanan
Bekta$lik de, z itibariyle sufi olu$umlardr.
Mevcut Alevlik%Bekta$li#in kendini ifade
biimi de aka tarikat formundadr; kullan%
lan temel kavramlarn hemen tamam tasavvu%
f ierik ta$maktadr. Cem, musahiplik, grg
ve d$knlk erknlar; drt kap krk makam iinde kendine zg yeri olan, a#rlkl olarak
gibi kavramlar, sadece Bekta$likte de#il; pek
ok Snn bilinen tarikatta var olan kavram%
lardr. Mevlevlerin semas ile semah li#i esas alan, farkllklar zerinden bir kimlik
arasndaki benzerlik ilk bak$ta gze arpmak%
tadr. Ayrca, Mevlevlikteki pek ok genin,
biraz farklla$arak da olsa, Bekta$likte ve bu%
gnk kullanlan biimi ile Alevlik%
Bekta$likte mevcut olmas, Mevlevlikle
Alevlik%Bekta$lik arasndaki ili$kinin ipula%
rn vermektedir. Ayn $ekilde, Ahilik ile Ale%
vlik%Bekta$lik arasnda da ciddi benzerlikler
ve paralellikler vardr. Alevlikteki d$kn
ilan etmenin Ahilikteki ad ocaktan atl%
madr. Pabucunun dama atlmas deyimi
de dikkat ekicidir.
Ksaca ifade etmek gerekirse, bir %emsi"
ye kavram olarak Alevlik, Alevlik"
Bekta%lik, Anadolu Alevli&i , gerek ta"
rihsel arka plan, gerek olu%um %ekli (form),
gerekse sosyo"kltrel farkllklar belirle"
mek iin kullanlan ana kavramlar ynnden
bir sufi olu%um niteli&i ta%maktadr. Tari"
kat adnn kullanlmak istenmemesini, 1925
ylnda Tekke ve Zaviyelerin kapatld&,
tarikat faaliyetlerin yasakland& gere&ini
hesaba katarak anlay%la kar%lamak gerek"
mektedir. Baz yrelerde tarikat nitelikleri"
nin gittike kaybolmaya ba%lamas, Alevli"
&in mezhep olmas anlamna gelmemektedir.
!%in gere&i, Alevli&in mezhep mi, tarikat
m, ya%am biimimi, kltr m oldu&u
konusunda, Alevlerin kafas da fazlasyla
kar%ktr (Onat, 2005: 11).
Bu tespitler, Alevlik%Bekta$lik ile ilgili
kimlik tart$malarnn tarihsel arka plan ve
tasavvuf gere#i gz ard edilerek yrtlme%
sinin mmkn olamayaca#n ortaya koymak%
tadr. Burada dikkat eken husus, tart$mala%
rn, Alev%Bekta$ kimli#inin ke$fedilmesi ge%
reken boyutu ve bu kimli#e vcut veren teolo%
jik kk de#erler merkeze alnarak yaplabile%
ce#i gere#idir.
Alevlik%Bekta$lik, Trk Tarih btnl#
sosyo%kltrel bir farklla$ma biimi oldu#u
iin, tarihi kkleri grmezlikten gelen tepkisel%
in$a etme amac ta$yan kimlik tart$malarnn
gereklerle rt$ebilece#ini d$nmek pek
mmkn de#ildir. Ayn $ekilde Tasavvuf er%
evesinde ortaya kan ahlak temelli "slam
anlay$nn teolojik kklerini d$layan kimlik
tart$malarnn da sa#lkl sonu verebilece#i
ihtimal dhilinde grnmemektedir3.
!!!!!!!!!
3 Rahmetli Baki z, tarihsel hakikatler bir tarafa
braklarak gerekle$tirilmek istenen yeni Alevlik in$a
faaliyetlerini, bu do#rultuda konu$an, yazp izenlerin
duru$larn, Alevlik Nedir? ("st. 1996) isimli kitabnda
detayl olarak ara$trm$ ve ortaya koymu$tur. Bu tr
in$a faaliyetlerinin zerine oturtuldu#u iddialar
kabaca ana grupta toplamak mmkndr. Birincisi,
Alevlik%Bekta$li#in, "slam dini ile ilgisinin olmad#,
gncel tart$lan $ekliyle Alevli#in "slam d$
oldu#u $eklindeki iddialar. "kincisi, Alevli#in aslnn 25
&iilik oldu#u $eklindeki iddialar. (Bu hususla ilgili
ilgin bir kitap Teoman &ahin tarafndan kaleme
alnm$tr. Alevlere Sylenen Yalanlar%Bekta$lik
Soru$turmas 1, Ankara 1995). ncs, Alevlikle
Snnlik arasnda hibir fark olmad#, her ikisinde de
Hz. Alinin ciddi olarak sevildi#i $eklindeki iddialar.
Aslnda says olduka fazla olan bu tr iddialarn
bilimsel temellerinin olmad# ortadadr. Biz, nemine
binaen, sadece Alevli#in "slam d$ oldu#u
$eklindeki iddialarn arka planna birazck e#ilmek
istiyoruz.
Alevli#in "slam d$ oldu#u $eklindeki iddialar ilk
defa dile getirenlerin, ba$ta Hasluck olmak zere, baz
Batl ara$trclar oldu#unu hemen belirtmekte fayda
vardr. Daha sonra bu tr gr$ beyan edenlerin says
artmaya ba$lam$tr. Baz ara$trmaclar, aka,
Alevli#in ba$l ba$na bir din oldu#unu $yle ifade
etmektedirler: Kar$la$trmalardan grlece#i zere
Alevlik, Mslmanlk de#ildir. Olmas da mmkn
de#ildir. Mslmanl#n bir mezhebi ya da kolu
olsayd, oktan Mslmanl#n ierisinde eriyip gitmi$
olacakt. Alevlik, kendine has zellikleriyle, kendi
ba$na bir inan sistemidir. Ba$l ba$na bir dindir.
(&elva Dersim, Alevlik, Pir Dergisi, Yl 1, Say 1 Aralk
1994, s.8). Bu gr$, Esat Korkmaz tarafndan
hazrlanan Fransa Alev Birlikleri Federasyonunca

A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
 Alev"Bekta% Kimli&inin Ke%fedilen Bo"
yuttaki Kk De&erleri: Tanr ve !nsan
Anlay%
Tanr anlay$, bireysel ve toplumsal kim%
li#in $ekillenmesinde fevkalade etkindir; n%
k insann kendisini, evresini, iinde bulun%
du#u toplumu ve evreni anlamlandrmasnda
belirleyici olmaktadr.
Ahlak temelli din anlay$nda etkin olan
rahmet sfat ne kan bir Tanr tasavvurudur.
Bu alg biiminde Tanrnn rahmeti her $eyi
yaynlanm$ olan Alevlik E#itim Ders Notlar isimli
kitabn nsznde aka Anadolu Alevli#i felsefi
bir dindir. $eklinde ifadesini bulmaktadr. (Esat
Korkmaz, Alevlik E#itim Ders Notlar, 1).
Bu tr marjinal k$lara en iyi cevap, yine Alev
kesimin iinden gelmektedir. Cemal &enerin $u
ifadeleri olduka nemli tespitleri iermektedir:
&imdi Alevlik "slamn d$ndadr diyenlerin aslnda
Alevli#in inan ynyle hl ve alakalar yoktur. Alev
anne babadan do#mu$ olabilirler ama Alev de#iller.
nk Alevyim demek Ben Allaha, Muhammede
26 ve Aliye inanyorum. Kurn% Kerimin kutsal kitap
oldu#unu kabul ediyorum. demektir. Ben Alevyim
demenin meyyidesi budur. &enere gre bu tr
iddialarn temelinde ya "slamiyetin yanl$ yorumlar
kar$snda "slamiyet buysa ben "slam de#ilim. gibi
bir tepki yatmaktadr; ya da Biz Alevli#i dinden ne
kadar uzakla$trrsak, dinsiz hle getirirsek o kadar
sosyalistle$tiririz $eklindeki aray$lar yer almaktadr.
(Cemal &ener, Tasavvufi Gelene#i Alevlik Yeniden
retemedi (Syle$i) 2023 Dergisi, 15 Aralk 2004, say
44, s 35). Bu konu ile ilgili olarak Reha amuro#lu da
$u tespitlerde bulunmaktadr: Alevlik "slam d$dr
$eklindeki ifadelerin ciddiye alnacak bir taraf yoktur.
Onun iin bu tart$maya girmem. Alevlik "slam
d$dr ya da Alevlik aznlktr gibi yakla$mlarn
Dvel%i Muazzama nezdinde destek bulan mahfiller
olu$turdu#unu gryoruz. Byle bir aklamann
Avrupadaki e$itli Alev rgtlerinden km$ olmas
bir tesadf de#ildir. Bakn gemi$te "ngiliz ve Alman
istihbarat te$kilatlar Anadoluda cirit atarken bir tez
ortaya attlar: Kayp Hristiyanlar. Kayp Hristiyanlar
oldu#unu ve bunlarn da Alevler oldu#u $eklinde bir
d$nce ileri srdler... Bu tezleri desteklemek iin
Alev zmrelerin iinde de bol bol altn kullandlar...
(Reha amuro#lu, Dvel%i Muazzamann Alevli#e
zel "lgisi Devam Ediyor (Syle$i), 2023 Dergisi, 15
Aralk 2004, say 44, s.9).
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
ku$atm$tr. "nsan Tanrnn dostudur. Tanr%
insan ili$kisi kelimenin tam anlamyla bir dost
ili$kisidir. Her $eyin yaratcs olan Tanr, en
gzel $ekilde yaratt# ve yaratc yetilerle
donatt# insan halife olarak yaratm$tr. Bu
sebepten Tanr%insan ili$kisi gven esasna
gre biimlenmektedir. Tasavvufta bunun ad
marifetullah yani Allah bilmek, Onu ke$%
fetmek; bir anlamda Onunla hemhal olmaktr.
Alev%Bekta$ kltrnde korkudan ok
gvenin ne kt#n sylemek mmkndr.
Bu konuda de#erli bilim adam E. Ruhi
F#lalnn $u tespitleri dikkat ekicidir: Ale%
v%Bekta$%Kzlba$, hangi isimle anlrsa anl%
sn, bu zmrelerin hepsi de Allahn varl#,
birli#i ksaca Tevhid konusunda sa#lam bir
inancn yannda, tasavvuf bir anlay$n izleri
grlr.
Tasavvufa ve sufilere gre esas olan Al%
lah ile insan, dini tecrbe iinde tevhid etme%
nin, birle$tirmenin yollarn aramaktr. Bu
dnyada Allah ile bili$ tutmann srrn yaka%
lamak ve Ondan ba$ka her $eyden
(masivallah) vazgemektir. "nsan bu anlamda
bir tevhide ula$abilirse, daima Allahn huzu%
runda olacaktr. O kadar ki, btn davran$la%
rnda ve d$ncesinde, Onu gremiyor ise de,
grrm$cesine hareket edecektir. O hlde
Allah d$mzda arayarak ikili#e d$menin
gere#i yoktur. Nitekim Hatay mahlas ile
yazd# $iirleri, Anadolu insann adeta by%
lemi$ olan &ah "smail bir nefesinde bunu $yle
dile getirir: Evvel ol Allah ad sylenr / Cm%
le ibadetin ba$dr tevhid / Pirim &eyh Safiden
bize kalm$tr/ Sofi karde$lerin kandr
tevhid/ Can Hataym Tevhid derya deniz%
dir / Tevhid etmeyenler bizim nemizdir / Pi%
rim &eyh Safiden sermayemizdir / On iki
imamn erkn Tevhid.
Galiba bu anlay$, Alev%Bekta$ d$n%
cesinde, onlar Allahn ba#$na, lutfuna ve
a$kna olan sa#lam gvene gtrm$tr. Ger%
ekten de bu zmrelerde Allahn sevgisi ba%
#$lamas ve ltfu inanc hkim durumdadr
ve Ondan korku, mehafetullah hemen he%
men hi hatra getirilmemektedir (F#lal,
2006: 228%229).
Tanr anlay$nda korkunun yerine sevgi%
nin ve gvenin hkim olmas, insan Tanr
ili$kisinin sa#lkl bir zeminde yrmesini
sa#lamaktadr. Bunun en arpc rne#ini
Kaygusuz Abdaln $u dizelerinde yakalamak
mmkndr: Kldan kpr yaratm$sn / $n beraberinde getirecektir. Bu yakla$m
Gelsn kullarm gesn diyu / Hele biz $yle
duralm / Yi#it isen ge i Tanr. Alev%Bekta$
ozanlarn dilinde varl#n hissettiren samimi%
yet hem gven hem de cesaret isteyen, Allah
ile nktele$me addedilebilecek bir i$tir.
Allah ile nktele$me, sradan insan iin
olmaktan ziyade, Allaha kullukta epey mesafe
alm$ ve Onun sevgilileri katna ykselebilmi$
olanlarn kardr. Onlar vecd annda byle bir
$athiyede bulunabilir ve bu her zaman olan bir
$ey de#ildir (F#lal, 2006: 230).
Tasavvuf literatrde sklkla kar$la$t#%
mz Kendini bilen Tanry bilir: deyi$i, Ale%
v%Bekta$ anlay$a da damgasn vurmu$ gi%
bidir. Bekta$ Vel Maklatnda $yle der:
E#er, muhiplere, alap Tanry nasl bildin
derlerse, onlara $yle cevap verirler: alap
Tanry kendimizden, kendimizi de alap
Tanrdan bildik. Szmzn delili, Hazreti
Aleyhisselamn buyurdu#u $u hadistir: Her
kim kendini bilirse, $phesiz Rabbini bilir.
Muhiplerin szlerinin hakikat insann kendi
iindedir; ba$ka yerde arayan nasl bulacaktr?
Bu sebeple bir insan kendini bilmeyince Tan%
ry nasl bilecek ve grecektir? Nitekim alap
Taal buyurur: ...Biz ise ona, ilim ve kudreti%
mizle sizden daha yaknz; fakat siz (yapl%
makta olan i$leri) grmyorsunuz. (Vaka,
85). Bir yette de $yle buyurur: ...ve biz ona
$ah damarndan daha yaknz..(Kaf, 16) (Ha%
c Bekta$ Vel, 1990: 8,12).
Tanr%insan ili$kisi, insan ezen, grmez%
likten gelen bir ili$ki biimi de#ildir. Byle bir
Tanr anlay$nn farkllklar/tekini merkeze
alarak yaplabilecek bir kimlik in$a faaliyetini
onaylamasn/me$rula$trmasn kabul etmek
herhalde pek mmkn olmaz.
Korkunun yerini sevginin ald#, Tanrnn
rahmet sfatnn ku$atcl#n ne kartan bir
Tanr anlay$, ister istemez 72 millete bir
gzle bakmak (Hac Bekta$, Makalat) olarak
formle edilebilecek bir yksek insan anlay%
biiminin ilk izlerini Ahmet Yesevnin hik%
metlerinden bulmak mmkndr:
Nerde Grsen gnl krk, merhem ol
sen; / yle mazlum yolda kalsa hemdem ol
sen; / Mah$er gn dergahna mahrem ol sen;
/ Ben%sen diyen kimselerden getim i$te. /
Garip, fakir, yetimleri Rasul sordu; / Hem o
gece Miraca kp didar grd; / Geri inip
garip, yetim izleyip yrd; / Gariplerin izini
izleyip indim i$te (Yesev, 1991: 49).
Snnet imi$, kfir de olsa, incitme sen; /
Hda bizardr kat yrekli gnl incitenden; /
Allah $ahit, yle kula hazrdr Siccin; / Bilgin%
lerden duyup bu sz syledim i$te. (Yesev,
27
1991: 57).
Ar$ stnde namaz klp dizimi bktm;
/ Derdimi diyip, Hakka bakp ya$m dktm;
/ Sahte $k, sahte sofu grnce s#dm; / O
sebepten altm$ te girdim yere (Yesev,
1991: 61).
&eyh Safiyyeddin Erdebilinin, &eyh Safi
Buyru#unun mukaddimesinden sadele$tire%
rek ve zetleyerek aktaraca#mz $u cmleler,
Alev%Bekta$ kimli#ine esas te$kil eden insan
anlay$n tespit imkan sa#lamaktadr: Son%
suz $krler o Varlka olsun ki, her e$it kai%
nat yaratt ve snrsz vgler o Mabuda
olsun ki mahlukatn en $ereflisini (insan) yok%
luk leminden varlk lemine getirdi. ok ok
$krler o Padi$aha olsun ki, di#er mahlkat
ortasndan insan tahsis etti, nurlarn cevheri
olan insan ruhunu belirledi (Erdebili, 2009:
1003).
Genelde Trk de#erler sisteminde, zelde
Alev%Bekta$ kimli#indeki insan anlay$nn,
kadna ve erke#e ncelikle insan olarak de#er

A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
 vermenin ilk izlerini Trk Tarihinin derinlikle%
rinde bulmak mmkndr. Ancak, ba$ta Ah%
met Yesev olmak zere kadn ba$ tac eden
olgun insanlar, kadnn olmad# yerde uygar%
lk olmayaca#nn bilincinde olduklarn da bir
$ekilde hissettirmektedirler.
"lk akla gelen rneklerini sundu#umuz bu
kk de#erler hem Alev%Bekta$ kimli#inin
ke$fedilmesi gereken boyutunu i$aret etmekte
hem de evrensel boyutta neler yaplabilece#i
konusunda bizleri uyarmaktadr. Alev%
Bekta$ kimlik sz konusu oldu#unda, bylesi
bir Tanr ve insan anlay$nn tepkisel duru$la%
ra, teki zerinden kimlik tart$masna pek de
ihtiyac olmayaca# akla gelmektedir. Kresel
kimlik krizine cevap te$kil edebilecek yksek
anlam bilinci ile beslenmi$, evrensel de#erlere
ak, ke$if temelli kimlik tart$malarnn insan%
l#n genel gidi$ine de $k tutabilece#ini d%
$nmek pek yanl$ olmasa gerektir.
Ne var ki, aclarla yo#rulan, zaman zaman
onurla oynanma diyebilece#imiz olumsuz
28
rneklerle rlen gemi$, sa#lkl bir kimlik
aray$nda i$in pek kolay olmayaca#n d%
$ndrmektedir. Amin Maaloufun $u tespit%
leri tam da kafa yordu#umuz hususa $k tutar
gibidir: Her yaral toplulu#un iinde do#al
olarak nderler belirir. fkeli ya da hesap bu
ki$iler, yaralara merhem olan sonuna kadar
gidelim sylemleriyle ortaya karlar. Bir hak
olan saygy kar$dakilerden dilenmemek ge%
rekti#ini, ama bunu onlara dayatmak gerekti%
#ini sylerler. Zafer ya da intikam sz verir,
zihinleri ate$ler ve zaman zaman incinmi$
karde$lerinden bazlarnn iin iin ryalarna
girmi$ olabilecek a$rlklardan da yararlanr%
lar. Artk dekor hazrdr, sava$ ba$layabilir.
Ne olursa olsun, tekiler bunu hak etmi$ler%
dir, ok eski zamanlardan beri bize ektirdik%
leri her $eyi bizler bir bir hatrlamaktayzdr.
Btn cinayetleri, btn hakszlklar, btn iki nemli boyut dikkati eker:
a$a#lanmalar, btn korkular, isimleri, ta%
rihleri, rakamlar. (Maalouf, 2000: 27).
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
Sonu
Kimlik tart$malar, iinde bulundu#umuz
zaman diliminde, sosyolojinin, psikolojinin,
sosyal psikolojinin, en popler konularndan
birisini te$kil etmektedir. Kreselle$me sreci,
bu tr tart$malarn hem kresel lekte yay%
gnla$masn hem de bastrlm$ klt ve kim%
liklerin su yzne kmasn sa#lam$tr. Bu
do#rultuda, kimlik ke$fetme abalar ile kimlik
in$a etme faaliyetlerini yan yana grmek
mmkndr. Bireysel ve toplumsal kimlikler,
toplumlarn kaderi zerinde etkin olmak iste%
yen btn g odaklarnn grmezlikten ge%
lemeyecekleri konularn ba$nda gelmektedir.
Alevlik%Bekta$lik, Trkiyenin, kkleri
olduka derinlerde olan nemli bir gere#idir.
Alevlik%Bekta$likle ilgili gncel sorunlarn
nemli bir ksm gemi$ten bize miras olarak
kalm$tr. Alev%Bekta$ kimlik tart$malar da
hem gemi$in hem de konuya bir $ekilde ilgi
duyan baz aktrlerin glgesi altnda yr%
tlmektedir. Bu konudaki sorunlarn zm%
sz gibi alglanmas, kimlik tart$malarnn ve
zm aray$larnn siyaset zemininde ve siya%
si bir dille yrtlmesinden kaynaklanmakta%
dr. Siyaset, etkinli#ini farkllklar zerinden
temin etmeye al$r. Bu sebepten de, siyaset
ayr$trr. Oysa, Alevlik%Bekta$likle ilgili kim%
lik tart$malarnn hem duygusallktan hem de
siyasetten arndrlarak bilgi zemininde ve
do#ru bilgi ile yaplmas gerekmektedir. Bu
tr tart$malarn Alevlik%Bekta$li#in tarihi
arka plann ve Alev%Bekta$ anlay$a kendine
zg rengini kazandran temel teolojik ilkeleri
ve insan%ahlak algsn grmezlikten gelerek
yrtlmesi, ancak kendi gerekli#inden
uzak, tepkisel yn a#r basan, proje kimlikle%
re gre biimlenen bir Alevlik%Bekta$li#in
olu$masn sa#layacaktr.
Alevli#in tarihesi sz konusu oldu#unda
Birincisi, Trklerin "slmla tan$ma ve kit%
leler hlinde Mslman olma sreci; ikincisi
ise bu srecin belirgin zelli#i olan tasavvuf ve
tarikat.
Trk milletinin "slm' anlama biimi ta
ba$ndan beri tasavvufun rengini ta$r. Bu
renkte, ad Snnlik bile olsa, Hz. Ali klt ve
Ehl%i Beyt sevgisinin genetik olarak yer ald#
hemen dikkat ekmektedir. Bu &iilikten ok
farkl bir hadisedir. &i etkilerini btnyle
yok farz etmek elbette mmkn de#ildir; an%
cak, burada sz konusu olan Trkle$mi$ bir
Hz. Ali, Trklerin gemi$inin bir paras hali%
ne getirilmi$ bir Ehl%i Beyt.
Osmanl Devletinde fiilen etkin tarikat
rgtlenmesi, (Ftvvet( te$kilatnn Anado%
lu'ya uyarlanmas diyebilece#imiz (Ahilik(le,
toplumun tm katmanlarnda hem de ok
ynl fonksiyonel olarak yer tutmu$tur. Ahi%
lik, sadece bir esnaf te$kilat de#ildir. ankr'%
da, (Yaran Oca#( ad altndaki mevcut hliyle
bile hem sosyalle$menin hem sosyal dayan$%
mann hem de sosyal gvenli#in teminat ola%
rak etkindir. o#u anla$mazlklar, mahkeme%
lere intikal etmeden, (Ba$a#a(larn, bilge ki$i%
lerin araya girmesiyle zlverir. Toplumun
tolere edemeyece#i kadar byk bir kabahat
i$leyen kimse, (ocaktan atlr(. Bu, kelimenin
tam anlamyla bir sosyal boykottur. Ocaktan
atlan bir kimse, aile olarak toplumdan tecrit
edilir; hi kimse onlarn ne d#nne ne cena%
zesine katlr. Alevlikte (d$kn( olma, bun%
dan farkl bir $ey de#ildir.
(Tasavvuf( ve (tarikat( gere#inin, Alev%
likle ilgili btn tart$malarda ve zm neri% ya ta tarikatn olmad# gere#ini hatrlamakta
lerinde, mutlaka gz nnde tutulmas ge%
rekmektedir. Trklerin "slm' anlama ve ya%
$ama biimlerinde deta bir (paradigma( g%
revi gren bu gerek, &ilikten farkl bir biim%
de, Ehl%i Beyt sevgisinin, eski Trk kltr ile
harmanlanmasna yol am$tr.
"inde bulundu#umuz zaman diliminde,
Alevlik adnn srekli Bekta$likle birlikte
zikredilmesi, bu iki kavramn zaman zaman
birbirinin yerine kullanlmas, Alevli#in ken%
disini tasavvuf terminoloji ile ifade etmesi,
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
Alevlik ve Bekta$lik arasndaki baz temel
farkllklara ra#men, tarikat boyutunun ne
denli nemli oldu#unun bir gstergesidir.
Alevli#in gerek gemi$i, gerekse bugn (ta%
rikat( boyutu grmezlikten gelinerek anla$%
lamaz.
Trk tarihinden ve tasavvuf gere#inden
uzak bir Alevlik%Bekta$lik kimli#i in$a faali%
yeti, akla proje kimlik kavramn getirmekte%
dir. Oysa, gerek Alevlik%Bekta$li#in te$ekkl
sreleri, gerekse Alevlik%Bekta$likte ne
kan ahlak temelli din anlay$ ve bu anlay$n
znde yer alan teolojik ilkeler ve Tanr tasav%
vuru, tepkisel bir yakla$mla farkllklar ne
kartan, hatta kendisini farkllklar zerine
in$a edilmeye al$lan bir Alevlik%Bekta$li#e
izin vermeyecektir. Bir ba$ka ifadeyle, Alev%
lik%Bekta$li#in tarihsel gerekli#i ve znde
mevcut teolojik ilkelerle rt$meyen in$a faa%
liyetleri, tarihin pl#ne gitmeye mahkm
grnmektedir.
Alevlik%Bekta$lik ile ilgili kimlik tart$%
29
malarnn, do#ru bilgiye ve sa#lam verilere
dayal olarak sa#lkl bir zeminde srdrlme%
si hem Alev%Bekta$lerin hem de bu lkenin
menfaatine uygundur. Snnlik zerinden
Alevlik%Bekta$lik in$a etmeye kalk$mak ya
tarih bilgi ve bilincinden yoksun olmay ya da
bu konuda yrrl#e sokulan/sokulmak iste%
nilen birtakm proje kimliklere uygun davra%
nyor olmay akla getirmektedir. Hz. Mu%
hammedin sa#l#nda herhangi bir mezhebin,
fayda vardr. "ster Snnlik, ister &ilik ya da
ad ne olursa olsun, hibir mezhebin "slama
zde$le$tirilmesinin mmkn olmad#, "s%
lamn hi kimsenin ya da hibir gurubun teke%
linde olmayaca#, olmamas gerekti#i de bir
ba$ka gerektir. Hz. Peygamberin vefatndan
sonra ortaya kan btn din olu$umlar be$er
olu$umlardr. Snnlik zerinden bir Alevlik%
Bekta$lik in$a faaliyeti hem yersiz asimilas%
yon tart$malarn beraberinde getirmekte hem
 de Cem Evi meselesinin do#ru anla$lmasn
ve do#ru de#erlendirilmesini engellemektedir.
Cem evleri meselesi, Alevlik%Bekta$likle
ilgili kimlik tart$malarnn sembol hline
gelmi$tir. Burada kimlik tart$malarnn da
sa#lkl bir $ekilde yrtlmesini gle$tiren yi ilke edinmi$, yetmi$ iki millete bir gzle
husus, Cem Evinin Caminin alternatifi gibi
grlmek ve gsterilmek istenmesidir. Artk
Alevlik%Bekta$lik sr cemaati olma vasfnn rinden in$a etmeye ihtiyac vardr. Gnmz%
tesindedir; merak eden herkes ne oldu#unu
ak seik grme imknna sahiptir. te yan% olan ahlak temelli din anlay$na sadece Ms%
dan Cami de, Mslmanlara zg bir ibadet
yeridir; sadece Snnlere ait bir yer de#ildir.
yleyse, insanlar cami ya da cem evinden
birisini tercih etmek zorunda brakmak hem
"slamla, hem insan gere#i ile hem de Alev%
lik%Bekta$likle pek ba#da$maz.
Kreselle$me, olumlu ve olumsuz pek ok
etkilerinin yannda, bir yandan birtakm ev%
rensel nitelikli de#erleri tm insanlk iin $em%
siye de#erler hline getirirken, di#er taraftan
da geleneklerin, muhtelif g odaklarnn, baz
30
egemen glerin etkilerini azaltarak, eski kim%
lik ve kltlerin dirilmesine, birey bilincinin
zerindeki basknn en azndan hafiflemesine
yol amaktadr. Bu ba#lamda toplumun he%
men her kesiminden bireyselli#i ne kartan
insanlarn yava$ yava$ varlklarn hissettir%
meye ba$ladklar gzlenmektedir. Din ala%
nndan rnek verecek olursak, hem Snn
kesiminden hem de Alev%Bekta$ kesimden
bireysel dindarl# tercih edenlerin mevcudi%
yeti dikkat ekmektedir. Bu bakmdan Alev%
Bekta$ evrelerden dine ilgi gsteren bireyle%
rin durumlarnn asimilasyon olarak de#er%
lendirilmesi, insan gere#ine ve Alev%Bekta$
duru$una pek uymamaktadr. Her ne kadar
ok farkl kimlik in$a faaliyetleri sz konusu
olsa da, Alevlik%Bekta$li#in "slamdan soyut%
lanmas mmkn de#ildir. yle ise, bu klt%
rn iinden yeti$en baz bireylerin kendi kk%
lerini arama srecinde "slamn farkl
vecheleriyle yeniden tan$mas, iinden kt#
kesimle birebir rt$meyen farkl anlay$ bi%
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
imleri geli$tirmesi, kanaatimizce do#al kar$%
lanmaldr.
Alevlik%Bekta$lik gibi binlerce yllk Trk
Tarihinden szlp gelen de#erlerle bezen%
mi$, yaratlan Yaratandan tr ho$ grme%
bakmay iselle$tirmi$ bir anlay$ biiminin
ne tepkiselli#e, ne de kendisini teki ze%
de Alev%Bekta$ kimli#inin kk unsurlarndan
lmanlarn de#il, btn insanl#n gereksinimi
oldu#u ortadadr. Byle bir dnemde yapla%
cak i$, sahip oldu#umuz de#erlerin anlaml ve
nemli oldu#una inanyorsak, onlar evrensel
lekte yeniden retmek olmaldr.
Bat uygarl# insanl# varolu$sal bir an%
lam bo$lu#unun iine srklemi$tir. Kimlik
krizinin kresel lekte yaygn ve etkin olma%
snn sebeplerinden birisi bu anlam bo$lu#u
olmaldr. Bunun evrensel zm, yksek
gven kltrnde ve yksek anlam bilincinde
yatmaktadr. E#er kendisini Alev%Bekta$
olarak isimlendiren ya da Alev%Bekta$ kimli%
#ini ke$fetmek ya da in$a etmek iin aba sarf
eden kimseler, ahlak temelli ve insan merkezli
din anlay$nn kk unsurlarndan hareketle,
tekine taklmadan, btnl# ve evrensel%
li#i esas alan yeni bir de#erler sistemi retme%
yi ba$arabilirlerse hem "slam dnyasna yeni
bir alm hem de insanl#a yeni soluk getirmi$
olurlar.
KAYNAKLAR
CASTELLS, Manuel (2006): Enformasyon
a#: Ekonomi Kltr ve Toplum, "kinci
Cilt, Kimli#in Gc, ev. Ebru Kl,
"stanbul Bilgi niversitesi Yayn.
CONNOLY, William E. (1995): Kimlik ve
Farkllk, ev. F. Lekesizialn, Ayrnt
Yaynlar.
ERDEB"L", &eyh Safiyeddin (2008): Makalat
&eyh Safi Buyru#u, Hz. S. Kutlu%N. Parlak,
Horasan Yaynlar.
FI)LALI, Ethem Ruhi (2006): Trkiyede
Alevlik%Bekta$lik, "zmir "lahiyat Vakf
Yaynlar.
HACI BEKTA& VEL, Makalat, Hz. Esad
Co$an, Seha Ne$riyat.
HACI BEKTA& VEL (1990): Makalat, sad.
Hseyin zbay.
KAPLAN, Do#an (2008): Buyruklara Gre
Kzlba$lk, Baslmam$ Doktora Tezi.
MAALOUF, Amin (2000): lmcl Kimlikler,
ev. Aysel Bora
ONAT, Hasan (2005): Alevlik%Bekta$lik, Din
Kltr Ahlak Bilgisi Dersleri ve
Diyanet, Trk Yurdu, c. 25, say: 210.
ONAT, Hasan (2003): Kzlba$lk
Farklla$mas zerine, "slamiyat Dergisi,
say: 3.
Quarles, Chestler L. (2004): Christian "dentity:
The Aryan American Bloodline Religion
VOLKAN, Vamk D. (2007): Kimlik Adna
ldrmek, cev. M. B. Bykkal, Everest
Yaynlar.
YESEV, Ahmet (1991): Divan% Hikmet
Semeler, Hz. K. Eraslan, Kltr Bakanl#
Yaynlar.
A l e v i l i k - B e k t a i l i k A r a t r m a l a r D e r g i s i , Say 1
BER DIE DISKUSSION DER
IDENTITT VON ALEVITEN
UND BEKTASCHITEN UNTER
DEM ASPEKT DER BEZIEHUNG
VON IDENTITT UND
THEOLOGIE
Hasan Onat
Zusammenfassung
Die Identitt ist ein Bewustseinsstatus, die
dadurch Eintritt, dass der Mensch als soziales
Geschpf, sich seiner Einzigartigkeit, Indivi%
dualitt und Integritt bewusst wird. Fr den
Menschen ist die individuelle Identitt essen%
tiell, denn die Entdeckung der individuellen
Identitt vollzieht sich innerhalb der Gesell%31 31
schaft. Daher kann sowohl von der Dimension
individueller und gesellschaftlicher Identitten
gesprochen werden, als auch von den Prozes%
sen der Entdeckung und Bildung dieser.
Die Vorstellung und Wahrnehmung von
Gott im Speziellen und Religion im Allgemei%
nen dient fr den Menschen als eine Art Para%
digma. Zudem ist die Religion ein dominanter
Aspekt bei der Entwicklung der Kultur. Der
Mensch schafft die Kultur, und Kultur wiede%
rum formt die Identitt des Menschen. Daher
besteht eine direkte Relation zwischen Theo%
logie und Identitt. Die menschliche Wahr%
nehmung von Gott und dem Menschen, ist im
Wertesystem, welches Menschen zu Menschen
macht, ist ebenso effektiv wie bei der Relation
des Menschen mit sich selber und der Gesell%
schaft.
Im historischen Hintergrund des Aleviten%
und Bektaschitentums befinden sich zwei
grundlegende Linien: das Kizilbaschtum und