Вы находитесь на странице: 1из 5

201761 EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica

RevistaBrasileiradeEducao ServicesonDemand
PrintversionISSN14132478
Journal
Rev.Bras.Educ.no.14RiodeJaneiroMay/Aug.2000
SciELOAnalytics
http://dx.doi.org/10.1590/S141324782000000200012
GoogleScholarH5M5(2016)
RESENHAS
Article

Portuguese(pdf)
Portuguese(epdf)
MirianJorgeWarde Articleinxmlformat

ProfessoradaPUC/SP. Articlereferences

Howtocitethisarticle

SciELOAnalytics

CurriculumScienTI
NAGLE,Jorge.EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica.SoPaulo:
EPURiodeJaneiro:FundaoNacionaldeMaterialEscolar,1974. Automatictranslation

Pormotivosvrios,Aculturabrasileira,deFernandodeAzevedo,temsido Indicators
alvodeespecialatenodacrticahistoriogrfica,sejapelopapelquevem
Relatedlinks
desempenhandohquasemeiosculonosrumosdapesquisa
historiogrfica,sejapelacapacidadedereporestoquesdememria.Quero Share
argumentarqueEducaoesociedadenaPrimeiraRepblica,deJorge
More
Nagle,semdeslocarolugarocupadopeloantecessor,e,talvez,porisso
mesmo,representaumoutromarcodepassagemdegeraesde More
pesquisadoresdaeducaoepontodeviradadepadresdepesquisa
educacional. Permalink

Pensoquenosejanecessriogastarmuitoespaocotejandoalgocomoa
dimensofsicadeumeoutrotrabalho,nemmesmoosperodosrecobertosporumeoutro.Apressaem
adentrarosargumentosdefundomefazlembrarquesetamanhoeobjetodeterminassemopesosimblicode
umaobra,oDiscursodomtodonoconstariacomoumdosparteirosdaModernidade.

ApesquisadeJorgeNaglefoioriginalmenteplanejadacomotesededoutorado.Em1962,LaerteRamosde
CarvalhooconvidaraparaparticipardeumamploprogramadeinvestigaodesenvolvidopelaCadeirade
HistriaeFilosofiadaEducaodaFaculdadedeFilosofia,CinciaseLetrasdaUSP,sobrehistriadaeducao
brasileiranoperodorepublicano,doqualdeveriamnascervriastesesdedoutoradoeumaoutrasriede
pesquisasrelativasHistriadaEducaonoEstadodeSoPaulo,apartirde1920.1Naglejvinhasendo
orientadoporLaerte,pelomenosdesde1960.2Inicialmente,planejaraumestudosobreas"ReformasFrancisco
Campos",ampliandoo,posteriormente,paraa"ARevoluoeaEducaoahistriadaeducaobrasileirano
perodode193034".NogrupodepesquisadeHistriadaEducaoBrasileiradeLaerteRamos,elejconstava
comessetemaampliado.3

Emborahajaindciosdequeestivessecomotrabalhoemcondiesdedefesanaprimeirametadedosanos60,
Nagleacabouporadiloat1966,paraa,ento,defendlocomotesedelivredocncia,emAraraquara,no
maissobreoperodode"193034",esimsobrea"PrimeiraRepblica",apesardeottulooriginalreferirse
apenasaosanos"19201929".4Temosaemtornode14anosparairdoprojetoslivrarias.

Nomomentodasuaelaborao,otrabalhodeNagleaindacompunhaumreduzidonmerodeestudosde
HistriadaEducaoBrasileiraproduzidosnombitoacadmico,apartirdeexignciasbsicasdapesquisa
cientfica.Alis,comporumgrupodepesquisafazererefazerumprojetodepesquisadiscutirdeforma
sistemticacomoorientadorvasculhararquivos,bibliotecasesebostudoissoeranovonasCinciasHumanas
e,seguramente,novssimonocampodaEducao.Oquedizer,ento,daHistriadaEducaoBrasileira?

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782000000200012 1/5
201761 EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica

Masosventosacadmicoseramfavorveis:NaglehaviaestudadoPedagogianaUSPnosanos50(19521955)
usufruradoambientedepesquisadesencadeadoporAnsioTeixeiraapartirdoINEPealimentadonoCRPESP
poracadmicosinteressadosemconverteraEducaoemobjetodeestudossociaissistemticos.E,oqueno
podeseresquecido,participaradomovimentoemdefesadaescolapblica,provocadopelosdebates
parlamentaresemtornodaLDB,noqualestavamenvolvidosdiretamenteoseuorientadoreamaioriadosseus
parceirosdepesquisa.

nesseambienteacadmicoqueapesquisadeNaglefoiamadurecidaporm,eleadefendeuemoutro.Em
1966,osventossopravamemoutrasadversasdirees.Em1974,quandoapublica,osventosjhaviam
varridooscorredoresesalasdeaulaosantigosgruposealianasjhaviamsidodesfeitos.Olivroacabou
chegandosmosdeumaoutrageraonofalodefaixaetria,falodementalidade!

PensoqueJorgeNaglefazpartedageraodepassagementreosprceresdarenovaoeducacional,comos
quaistevetempohbildeconviverformousenoambienteacadmicoconstitudoporessasgrandesfiguras
foialunoedepoispartcipedaprimeirageraodeintelectuaisquedeuformataoacadmicaaosestudose
pesquisaseducacionaisdentreosquaisprecisolembrar:oexorientadorLaerteRamos,AntonioCandido,
FlorestanFernandes,LuizPereira,MariaAliceForacchi,DanteMoreiraLeite.Eramosanos50epartedosanos
60.Em1974,quandoolivrovemapblico,elejsedestinavaaoutrosleitoreseaoutrasno
necessariamentemelhoresleituras.Umfoiocontextodeproduo,outrooderecepo.

EssebreveroteiropodenosauxiliarapensarqueolivrodeJorgeNaglerepresentouasobrevidadaqueleclima
deproduointelectualconstitudonasdcadasanteriores.Contudofoidadoaleraosalunosdosrecmcriados
cursosdepsgraduaoe,portanto,aumaoutraplatiaoshorizontestericoseosprocedimentosde
pesquisahaviamsealterado.Oambienteacadmicomodernizavase,nadiretaproporoquese
desassombravadaslutas.AgeraoanterioradeNaglehaviasofridoumasoluodecontinuidade.Asua
obraatravessouoRubico,massuageraono.Nagle,emparticular,enredousenacriaoenagestode
umauniversidadeaUnespedeixoutodaumagerao,queseformounombitodosprogramasdeps
graduao,semsuaajudaeinterlocuo.

OlivrodeNaglevemsendolido(hunstantosanos,atravsdefotocpias)comofontededuascategoriasque
elecunhou"entusiasmopelaeducao"e"otimismopedaggico",bemcomodeummododeentendimento
domovimentodaEscolaNovanoBrasilecomomanancial,aparentementeinesgotvel,deinformaessobre
asreformaseosreformadoresdaPrimeiraRepblica.Noentanto,parecequeomaiordesejodoautornofoi
realizado:comodireooumtododepesquisa.Eleoconfessa,discretamente,emtrspassagensdanota
explicativaqueabreolivro:a)"aminhapreocupaofoirealizarumtrabalhorelacionandoeintegrandodois
universosquenotmestadomuitoprximosumdooutro,nosestudosquetmsidofeitos:odaeducaoeo
dasociedadebrasileira"b)"porisso,trateideaplicaraoestudodaeducao(escolar),noBrasildaPrimeira
Repblica,umaidiaqueathojeconsideromuitorica:demaneirasumria,elapropequeumestudobem
conduzidodaeducao(escolar)precisa,aomesmotempo,contertrsdimenses:adasociedade,ado
sistemaescolareadaestruturatcnicopedaggica"ec)"omeudesejoqueestetrabalhocontinueaauxiliar
osestudiososdaHistriadaEducaoBrasileirae,quemsabe,possainfluenciarapartemetodolgicade
futuraspesquisas".

Seguramente,atravsdasduascategorias"entusiasmopelaeducao"e"otimismopedaggico"quea
obratemmaissedifundidoeseapresentadonosescritosemtornodaeducao(escolar),embora
freqentementeabstradasdoscontedosqueascunharam.EssascategoriasaparecemnotrabalhodeNagle
paradarformaatendnciasdiversasqueemergiramnaPrimeiraRepblicanoestavamdisponveisparao
seuuso.Elasocupamumlugarimportantenointeriordasuaanlise,pois,aomesmotempo,distinguem
projetoseossituamnummesmomovimentodeconstituiodaescolapblica.Afertilidadedessascategorias
inscrevesenoexerccioefetuadopeloautordeapreenderdistinessutiseimbricaesentreosdefensoresda
expansodaescolaridadebsicacomopartedeumprojetopolticoeosqueapleiteavamdeformaqualificada.
So,noentanto,conceitossaturadosdoselementosempricosqueNaglereuniue,obviamente,saturadosdas
hiptesescompreensivascomasquaismanejaasrelaesentreastrsdimensesquebuscouapreender:o
social,oescolarcomosistemaeoescolarcomoconjuntodedispositivos5tcnicopedaggicos.Aindaso
pertinentesaombitoemquedelimitou,aotermoeaocabo,asuapesquisa.Porcertoque,despregados
dessesenquadresdepesquisae,maisdoqueisso,pensadosemperspectiva,essesconceitosexigem,no
mnimo,dessaturaoparaseremressituadosemoutrosrecortesdepesquisa.

Paramostrarapresenadessascategoriasnostrabalhosproduzidosapartirdosanos70,euacabariaocupando
todooespaodestaresenha.suficientelembrlasnadissertaodemestradodeVanildaPaiva,defendida
em1972,epublicadanoanoseguinte,enaretomadacrticadeMartaCarvalhoemsuatesededoutorado
(1986/1998),nosremetendoasaoprprioautor,mastambmpondoasemquestoapartirdaapropriao
queVanildadelashaviafeitoassimcomonastesesdedoutoradodeZaiaBrando,sobrePaschoalLemmeea
EscolaNovanoBrasil(1992/1999),edeClariceNunessobreAnsioTeixeiradosanos30(1991).

OlhandoemperspectivaasanlisesdeNaglesobreosmovimentosqueincluramouprivilegiaramatemtica
educacionalnaPrimeiraRepblica,especialmentenosanos20,pensoqueacategoria"otimismopedaggico"
mereceriaatenoespecial,porque,afinal,aqueelesituaoescolanovismoecertamenteaestonda
questo.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782000000200012 2/5
201761 EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica

AvinculaoqueNagleestabeleceentreo"otimismopedaggico"eoescolanovismo(cf.p.100),assimcomoo
enquadramentodoescolanovismorepito,nointeriordo"otimismopedaggico"comoterrenodadissociao
entreasquestessociaiseasquestesescolarese,aomesmotempo,sementeirodos"educadores
profissionaisqueaparecemnosanos20",transformando"umprogramamaisamplodeaosocialnumrestrito
programadeformao,noqualaescolarizaoeraconcebidacomoamaiseficazalavancadaHistria
brasileira"(p.101),deveriamserpostosemdiscussoapartirexatamentedolugaredomomentonosquais
Nagleproduziusuaobra.

Lembremosdolugaredomomentoemqueumgrupodepesquisadoressedispsaselarocasamentoentreas
cinciassociaiseaeducao,parasanearumpensamentopedaggicoembaraadoemtecnicalidadeseultra
psicologizado,resultado,suposto,do"otimismopedaggico"/escolanovismoedoaparecimento,nadcadafinal
daPrimeiraRepblica,do"tcnico"emescolarizao,"quevaidapordiantetratar,comquaseexclusividade,
dosassuntoseducacionais.Justamentenessemomento,ostemasdaescolarizaovoserestringindoa
formulaespuramenteeducacionaisoupedaggicas,comoquevoperdendoligaescomosproblemasde
outranatureza.Analisadospelos'tcnicos',osproblemassecomprimemnumdomnioespecializado,ese
segregam,aoseremmenosprezadasasvinculaescomproblemasdeoutraordem"(p.102).Comooprprio
autorconclui,"esta[...]umadastesesprincipaisdestetrabalho"(p.102).Tesequetranspiraanos50e60!

omesmotomdeLuizPereira,em"Notacrticasobreopensamentopedaggicobrasileiro"de1962.Dois
pedagogosformadosnomesmoclimaacadmicoeidenticamenteantipedagogistas.Tudoafavor!Masprojetar
paraosanos20aassociaodiretaentre"otimismopedaggico",escolanovismoeodestino"tcnico"dos
educadoresedosestudoseducacionaisdartrelaaanacronismos.Paraalmdisso,acrticaplenamente
justificveldoscaminhospercorridospelosestudospedaggicosnoBrasilacabouporlegitimaraassociao
injustificvelentreescolanovismo,psicologismoetecnicismo.

Humoutrofoconotrabalhoparaoqualoautornodequivalentedestaqueeque,noentanto,imputodos
maisdecisivos,merecendoeletambmumprogramainvestigatrio.Esseoutrofocodizrespeitoaosconceitos
de"reforma"e"reformador"queNagleadotacomomaiordesembarao,mas,nessecaso,indiferente
ignornciadoleitor.

Oqueamparaousodessesconceitosparaosatosdeintervenoescolarexaminadosnadcadade1920?Por
queteoricamentesustentvelcolocarnamesmachaveconceitualasintervenes,porexemplo,deAnsiona
Bahia,deLourenonoCear,deFernandodeAzevedonoRiodeJaneiro?"Reformar"cabeparaaao
modificadoradamesmamaneiraqueparaaaoconstituidora?"Reformador"tantooquereordenaquantoo
queremodelaeoqueinstitui?Ou"reforma"contrapese"revoluo"eo"reformador"ao"revolucionrio"?
OuseraindaquenombitodoEstadoaintervenosobreinstituiesconstituindoasouremodelandoas
sempredenaturezareformista?

ArespostaestcomNagle,poisnenhumtrabalhocomoodelelegitimoutodecisivamenteumveiodeestudos
emtornodessatemtica.Tornloobjetodepesquisafoitarefadasmaisbemempreendidasedemelhores
resultadosobtidosathoje,quepoderiaserdesdobradoemdiferentesdirees,dentreasquaiscaberiauma
frentecomparativa,emmbitonacionaleinternacional,emtornodoescolanovismo.

provvelqueessefocodasreformasedosreformadoresestivessenosplanosdepesquisadeLaerte
RamosdeCarvalho,seconsiderarmososeutrabalhoprecursorde1952,Reformaspombalinasdainstruo
pblica.

Cabem,agora,algunscomentriossobreomtodo,pontodiletodoautor.Comeopeladelimitaodotema.
Umprimor!Naquelacartade1961,Naglediziaqueotemaoriginalerafeitodas"ReformasFranciscoCampos"
(eisa,maisumavez,reformaseumreformador),depoisampliadoparaoperodode1930a1934.Algoo
conduziuparaasdcadasanteriores,especialmenteparaadcadade1920.Todaatemticaanteriorsubjuga
senovaescolha.Osprimrdiosdaeducaobrasileira,dosjesutasaoImprio,passandoporD.Joo,nose
fizeram,portanto,necessrios.

Segueseaescolhadastrsdimensesdeanlisedaeducaoescolar,acimareferidas.Naglerealaa
desarticulaoentreasociedadeeaeducaoescolar,masnosanos50e60tambmnoeracostumecolocar
emrelaosistemaescolareestruturatcnicopedaggica.Bastaverificarosttulospublicadosemsries
editoriais(comoAtualidadesPedaggicas,daCompanhiaEditoraNacional 6)ouemtesesacadmicasessas
dimenses,comoasdenominaNagle,encontramseapartadas,jqueosdispositivostcnicopedaggicoseram
apresentadoscomotecnicalidadespsicopedaggicasquandoseextrapolavaombitorestritodoprocesso
ensinoaprendizagemera,nomximo,paradeduzilode"concepesmaisgeraisdohomem,domundoeda
educao".Deoutrolado,comoumoutro"estilodepensamentopedaggico"parausarexpressodeLuiz
Pereiraadotadanotextoacimamencionado,estavamosestudosquetratavamdossistemasdeensinoeque
ganhavam,exatamentenosanos50e60,umenquadramentodetiposociolgico.

Assim,oesforodeNagledecolocaremrelaoasredesinstitucionaiseosseuspadresdefuncionamento
interno(queelechamade"padresdeensinoeculturadasinstituiesescolares")foimuitoinovador.Sem
riscodeerro,poderseiaafirmarquesetratadeumaproposiodeinvestigaoquenotevepraticamente
seguidores,poisquandoatemticatcnicopedaggicapassouacomporoacervotemticodaspesquisasem
histriadaeducaobrasileiraespecialmenteapartirdosanos90aoutra,emtornodossistemasdeensino,
saapelasportasdofundo,colocandoemdescrditooprprioconceitode"sistemadeensino".
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782000000200012 3/5
201761 EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica

TenhocomohiptesequeNaglenotrataossistemasdeensinocomosera(Dasein).Comoherdeirodeum
projetoquechamemosdetericopoltico,eletomao(s)sistema(s)deensinopblico(s)comorealizao
histricadoprincpiodeuniversalidadee,portanto,condiodeumasociedadedemocrtica.

Asdiscusseslevadasacaboatomomentosoinsuficientesparajustificaroabandonotericodotemaepara
impedirquesejogueobebcomaguadebanhoetudo.Seriainteressantepensar,porexemplo,oporqude
ummovimentotorenovadorcomoachamadaNovaSociologiadaEducao,aogolpearduramenteachamada
"aritmticapoltica",nodeslegitimouasmacroanlisesdasredes,dossistemas,dasestruturasdeensinoou
sejalonomequesequeriaadotar.Poderamospensar,tambm,noslastrosdepesquisasobreasredesou
sistemasdeensino,fortementecompartilhadosempasescomoEspanhaouFrana,equedosustentaos
atuaispesquisasnasquaiscabemcompreensivamenterecortesmicrodimensionados.

A(re)leituradotrabalhodeNagle,nestemomento,sugerequeestamosdiantedemaisumtemaaexigir
reflexodoshistoriadoresdaeducao.

DestaqueiatagoraasrelaesestabelecidasporNagleentreasdimensesdosistemaescolareada
estruturatcnicopedaggicarestaoqueelechamade"adimensodasociedade".sabidoqueessefoie,
provavelmente,temsidoumdospontosmaiscriticadosnaobra.Umdosprimeirostrabalhosdehistoriografia
daeducaobrasileirapublicadosnosanos70,deMariaLusaS.Ribeiro,psemquestoexatamenteo
tratamentoconferidoporNagles"relaes"entreescolaesociedade.Tratasedequestodamaiorrelevncia
edasmaisdifceis,nosparaosquetmaeducaoeaescolacomoobjetoparticulareladedifciltratoa
todoequalquerobjeto,porqueremetevelhaeintricadaquestodarelaodo"texto"comoseu"contexto".

Nagleestavasuficientementealertadodesseduroempreendimento,tantoqueaelesereferecomo
empreendimento"derisco".Arriscou,acertadamente,poistratavasedeinaugurarumnovopadrodepesquisa
emhistriadaeducaobrasileiraquepunhaemtelaosentidosocialdaeducao.Salvomelhorleitura,
considerodispensvelaprimeirapartedotrabalho"ossetoresdasociedadebrasileira"e"movimentos
polticosociaisecorrentesdeidias"deumlado,porqueasegundaparte"oentusiasmopelaeducaoeo
otimismopedaggico"trazoselementosnecessriosqueconferemsentidoaoqueoautorexigeparaa
compreensodosmovimentos"internos"aocampodaeducaoescolare,deoutrolado,porqueaprimeira
parteproduzum"contexto"quenotrazoselementosnecessriosparaareferidacompreenso.Masinsisto
quantoaoprimeiroponto:asegundapartetrazosseuselementosnecessriosesseopontoeessaa
grandezadaobra:oqueoautorquernostornarcompreensvelsobreaeducaoescolarestcontidonaparte
correspondenteabasedeapoiodasegundapartenoestemoutrolugarquenonelamesma.

Estudosposterioresnofizeramnecessariamentemelhore,hoje,podemosvislumbraroressurgimento,com
novasroupagensejustificativas,deobjetosdescontextuados.Ointeressantemovimento,nascidonasegunda
metadedosanos80,debuscadenovosobjetosachatadospelopesodasestruturascresceucomapromessa
deresultadosmaisfrteisevisadasmaisnuanadasericasdarealidadeescolaressapotencialfertilidade
correorisco,noentanto,deesterilizarse,nomaispelopesodasestruturas,maspelaproliferaode
curiosidadesenarrativaspitorescas.

Noentanto,aHistriadaEducaoBrasileiranopadecedeummalsolitrio.JacquesRevelescreveudasmais
competentesepedaggicaspginasemtornodamatria,dirigidasahistoriadoreseantroplogos.Dizele:"
[...]contexto.Tratasedeumanooquemuitasvezesfoiobjetodeumusocmodoepreguiosonascincias
sociaiseespecialmentenahistria.Usoretrico:ocontexto,emgeralapresentadonoinciodoestudo,produz
umefeitoderealidadeemtornodoobjetodapesquisa.Usoargumentativo:ocontextoapresentaascondies
geraisnasquaisumarealidadeparticularencontraseulugar,mesmoquenemsempresevalmdeuma
simplesexposiodosdoisnveisdeobservao.Usointerpretativo,maisraro:extraemsesvezesdo
contextoasrazesgeraisquepermitiriamexplicarsituaesparticulares."7

Quebom,partilhamosjasdificuldadesdoofcio!Masaspromessasdosnovosobjetosinterpemdificuldades
aindamaiores.ComodizRevel,emseqncia,hpelomenos20anos,vemsetentandonovasmodalidadesde
articulaesdotextocomocontexto.PensemosemhistoriadorescomoGiovanniLevieCarloGinzburgquenos
sugeremprimorosasinversesindependentesdaescaladeobservaoaseradotada:nocomear
construindoumgenricocontextoglobalparanelesituar,aposteriori,oobjetoparticular,mas"constituira
pluralidadedoscontextosquesonecessrioscompreensodoscomportamentosobservados"(idem,p.27).

Issononadasimplesexigeprocedimentosaindamaisrefinadosdepesquisamaioragudezaconceituale,o
queabsolutamentefatal!,exigeumadoseconsiderveldeerudio.Docontrrio,aschancessomuito
grandesderesvalarmosparaotosomentepitorescooudereproduzirmosprticasquetantocombatemos:na
faltadeevidncias,preenchemosaslacunascomargumentosdeautoridadeouconstrumosumanarrativa
simptica,pormirrelevante.

Porfim,queroenfatizarqueforamdestacadosapenasalgunsdosaspectosdaobradeJorgeNagleque
merecemespecialatenohmuitosoutrosqueajustificamcomoum"clssico"daHistriadaEducao
Brasileira.Porisso,superlanotarefadasmaisfceis.

Nomais,

"Abandonemososcusaospardaiseaosanjos".(Heine/Freud)

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782000000200012 4/5
201761 EducaoeSociedadenaPrimeiraRepblica

Notas
1Cartade28denovembrode1962,enviadaporLaerteR.deCarvalhoaoprofessorJorgeNagle,daFaculdade
deFilosofia,CinciaseLetrasdeAraraquara.EssacorrespondnciafoigentilmentecedidapeloprofessorNagle.
2Emcartade25deabrilde1961aoseuorientador,Naglerefereseaumencontrodoanoanterior.
3NagleeraprofessordaCadeiradeTeoriaGeraldaEducaodaFaculdadedeFilosofia,CinciaseLetrasde
AraraquaraquandofoichamadoporLaerteRamosparaintegrarogrupodepesquisa.Assimcomoele,outros
membrosdogrupoeramprofessoresdasfaculdadesisoladaspaulistas,quesedistribuampelointerioreque
maistardeforamintegradasUnesp.OlugarocupadopelaCadeiraHistriaeFilosofiadaEducaodaUSP,
sobocomandodeLaerteRamosdeCarvalho,noitinerriodadisciplinaHistriadaEducao,estsendo
estudadopelodoutorandoBrunoBontempiJr.,daPUCSP.
4Participaramdabancadeargiodatesedelivredocncia:DanteMoreiraLeite,JooCruzCosta,Amlia
AmericanoDominguesdeCastroeOctvioIanni.
5Antesquealgumfoucaultianodistradosuponhaquemerefiroaumconceitodoarsenal,informoqueotermo
utilizadoporNagle,provavelmenteporquedominabemalnguaportuguesa.
6Objetodatesededoutoradoemelaborao,deMariaRitaAlmeidaToledo,naPUCSP.
7JacquesRevel.Microanliseeconstruodosocial.In:Revel,Jacques.Jogosdeescalas:aexperinciada
microanlise.RiodeJaneiro:FundaoGetlioVargas,p.27.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

RuaViscondedeSantaIsabel,20Conjunto206208VilaIsabel20560120
RiodeJaneiroRJBrasil
Tel.:(21)25761447
(21)22655521
Fax:(21)38795511

rbe@anped.org.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782000000200012 5/5

Вам также может понравиться