Kabanata 21: Mga Pagdurusa ni Sisa

Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang bahay. Hindi
mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga gwardiya sibil ang
kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng dalawang bata. Namataan
niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay, bagay na nakagaan sa
kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga anak. Nang magpang-abot
sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na ilabas ang dalawang onsang ninakaw
ng kanyang mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at
pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel. Hiyang- hiya si
Sisa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng taong-bayan, lalo na ng sa
oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas
ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa nagaganap na eksena sa lansangan at walang
magawa si Sisa kundi panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis
siya ng mga ito at nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang
pakiusap at pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa
kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng
mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang punit na
damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap ang nasilayan at nilamon ng
pighati ang kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang
pangalan ng kanyang mga anak.

Kabanata 22: Mga Liwanag at Mga Anino

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang mamalagi
doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating sapagkat
kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na pagkikita nila ni
Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni Maria Clara ang
pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng magkatipan na
magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan. Iminungkahi ni Maria
Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa
paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan.
Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam
na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman
itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa
kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong.
Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.

Kabanata 23: Ang Pangingisda

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang mamalagi
doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating sapagkat
kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na pagkikita nila ni
Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni Maria Clara ang
pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng magkatipan na
magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan. Iminungkahi ni Maria
Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa
paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan.
Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam
na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman
itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa
kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong.
Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.

Kabanata 24: Sa Kagubatan

Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito
tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe. Malayo pa ay
pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang makapanood ng lihim sa mga
kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais na mangyari, nakita nga niya ang mga
dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito habang
nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na sundan pa ang mga ito
kung kaya't hinanap na lamang niya ang mga kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-
usap-usap ang mga nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay Padre
Damaso kaya't nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni Ibarra na siya ay
pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong papalayo sa pangkat.
Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan nagkaroon ng matinding
pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na higit pang pinahalagahan
ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata. Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa
upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga
binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung
may mga katuparan ang kanyang binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na
pangarap lamang. Hindi ito sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan
at pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay
kay Maria Clara at Sinang. Dumating naman si Padre Salvi at walang hudyat na pinunit nito
ang aklat. Aniya, malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni
Albino at isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari
ng iba. Lumayas naman kaagad ang kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas
ang ilang sandali ay dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap nila si
Elias kay Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din nila si Ibarra
sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing walang karapatang
kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais niyang imbitahin sa
kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan ngunit ala silang nakitang
Elias.

Kabanata 25: Elias at Salome

Meron isang Bahay na gawa sa mga kahoy katabi sa lawa. Pagbukas ng pintuan may isang
magandang babae na medyo dalaga pa na nakasuot ng magandang blouse/ damit. Siya ay
isang attractibong tao kasi siya ay dalaga pa lamang. Nagkakilala naman si Elias at si
Salome. Sila ay Nagkakwentuhan at tanungan. Pero may isang malaking problema lang, si
Elias ay dapat titira sa Mindoro kaya siya ay aalis na. Sabi naman ni Elias na wag na siyang
umalis pero sabi ni Elias na dapat dito lang siya tumira. Kasi pag nandito siya matutulog
mararamdaman niya na si Elias ang kasama niya sa cottage. Umiyak si Salome sa
paglabas ni Elias sa bahay niya ngunit hindi na niya makikita ito.

Kabanata 26: Bisperas ng Pista

Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa lamang ng
Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang mga
pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati na mga minana at
antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno ng
mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat,
kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng
bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat.
Maya't maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga
banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay pinalamutian
ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng tolda para sa
prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang
palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego, tulad ni
Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso
naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga magsasaka at mahihirap ay iginayak
ang kanilang mga pinaka-mainam na ani upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang
bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra
malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos
dito, at magalang na tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari. Ang
bahay-paaralan na kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay
ang mga babae sa lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at
mayroon ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga sa
kanyang ginawa ngunit marami din naman ang palihim niyang naging kaaway.

KABANATA 27: SA PAGATATAKIPSILIM

Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat ikinasisiya
niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang mamanugangin, lalo
na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa ganitong pagkakataon ay
kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring pagkain at inumin na inangkat
pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria ng
mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang
hapon. Nagpa-alam naman si Maria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga,
at kinumbida ng mga ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si
Ibarra na duon na maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang namang
tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan.
Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na
mamasyal. Nang marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na
pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng
kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang
katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing
anduon ang kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na
rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni Maria na marami
pala ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman.

Kabanata 28: Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong
kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa Maynila
ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at mga
tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang naganap.
Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at mga mahuhusay
nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon
ay idinaos sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang
Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon
ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni Padre
Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria.
Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong
hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni
Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan.
Kabanata 29: Mga Liham
Alas nueve ng gabi nang ika-sampu ng Nobyembre ang Bisperas ng Piesta. Pagkatapos ng
hapunan, yung mga espanyol at mga prayle na nasa kumbento na napupukaw ang kanilang
mga musika. Alas onse ng umaga may nakita na may napakasiglang kasiyahan. Ito ang
araw ng Our Lady of Peace. Nung natapos na ang simba nila, sila ay pumunta sa
kumbento. Gumawa ng liham si Kapitan Martin para sa kanyang kaibigan na si Luis
Chiquito. Yung kinalalaman ng liham ay tungkol sa piesta na nanalo si Kapitan Tiago sa
sugalan nila nung piesta. Si Maria Clara ay gumawa ng isang liham para kay Crisostomo
Ibarra na may kinalalaman na kung kamusta na si Ibarra, Nagdadasal daw siya para sa
kanya. Tatanungin daw niya ama niya kung pwede daw niya bisitahin si Ibarra. Ang mga
liham nila ay may mga katumbas nang kanilang pangalan.

Kabanata 30: Kinaumagahan

Tumugtog ang banda. Diana yung kanilang tinugtog. Ito na kasi ang huling araw ni Pista
yung totoong kapistahan. Inaasahan higit na mas malaki ito kaysa mga unang araw ng
pista. Lahat ng mga tao na pumunta sa pista ay sumuot ng mga pinakamainam na damit
nila. Lahat na mga alahas ay sinuot. Sa araw na ito ay pinalabas ni Hermano Mayor lahat
ng mga katulong niya upang makahanap sila ng daan ng maaaring anyayahan bilang
paggaya sa isang nagbigay ng pista sang ayon sa Ebanghelyo. Si Padre Damaso ay nagka
sipon kasi siya ay kumain ng 3 sorbetes. Nakalulan naman si San Diego de Alcala sa isang
karong may repuhadong pilak sa tagiliran bilang palamuti. Yung mga prusisyon naman ay
mabagal lumakad at pahinto-hinto sa saliw ng bawat putok, awit, at iba pa. May bata naman
nawawala hinahanap niya ang kanyang Papa. Tutulungan sana ng kura pero hindi niya
kilala kasi hindi siya taga rito.

Kabanata 31: Sa Loob Ng Simbahan

Maraming tao sa simbahan ay nagtutulakan, nagpapa-ay, nagsisisiksikan, at maraming
natatapakan. Maraming oumapasok sa simbahan at ilan lamang ang lumalabas. May isang
babae nagmumura kasi natapakan yung paa niya at patuloy parin ang tulakan. Sabi naman
ni Tandang Tasio Dalawang daan at limampung piso ukol sa isang sermon! Nandun
naman si Ibarra sa isang sulok nakita niya si Maria Clara nakaluhod doon malapit sa altar
mayor, isa siyang pwesto na kung saan inuutusan ng mga kura yung mga sakristan.
Tumaas naman ang ranggo ng Alkalde sa tingin ng bayan. Dumating si Padre Damaso at
yung tatlong saserdotw ay umupo. Nakita ni Ibarra palang sa isang kindat hindi niya
makakalimutan yung kanyang mga panalangin. Si Padre Sibyla ay minamata kay Padre
Martin yung nag sermon kahapon. Sila ay naguusap hanggang sabi niya Humanda ka.

Kabanata 32: Ang Panghugos

Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-bato
ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain
at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang
mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral. Dumating ang Alkalde, mga pari at
pinunong-bayan. Wala si Padre Damaso , Sabi ng alkalde: "Maaasahan ninyo ang aking
tulng basta sa mabuting gawa. Anuman ang kailangan ninyo ay aking ipagkakaloob o
kaya'y iuutos ko sa aking tauhan." Sinimulan ni Padre Salvi ang pagbabasbas sa bahay-
paaralan. Nagbasa si Pari Salvi nang mahina ngunit nanginginig ang kanyang boses:
KINAKABAHAN.Inilagay ang mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang
mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari sa
tingga. Ang lubid ang nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang
tingga. Hawak naman ng taong dilaw ang lubid.. Si Elias ay nagbabantay at nakatingin sa
madilaw na tao na may hawak ng lubid. Nagtalumpati ang Alperes sa wikang Kastila. ang
pinupuri niya rito ay ang kura at ang espanya hindi si Crisostomo. Ngunit walang ginawa
ang pari at espanya sa pagpapatayo ng paaralan. Bumaba ang mga mahahalagang tao
upang maglagay ng kutsarang palitada Inanyayahan ng alkalde na bumaba si
CrisostomoSabi ni Crisostomo: " Matutulad ako kay juan palomo, ako na ang naghanda ako
pa rin ang kakain" Pero napilitan ding bumaba si Ibarra sa anyaya ng alkalde at siya ay
binalaan na kung hindi bumaba ay hindi ipagpapatuloy ang panghugos Bumaba si Ibarra
sa hukay at napag-isa May roong isang malakas na ingay at dito natanggal ang lubid na
siyang pundasyon at napaligiran si Ibarra ng alikabok. Nagkagulo ang mga tao Si Pari Salvi
at Maria Clara ay natulala, namumutla at hindi maka-imik.

Kabanata 33: Ang Malayang Kaisipan

Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki
ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng
magprisinta kay Nol Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong
dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid 'buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na
maski na mabuhay ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag
na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.

Kabanata 34: Ang Pananghalian

Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malaking
hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang
kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig
naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang
dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina Kapitan
Tiyago, siyay kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni
Kapitan Tiyago sa kanyang bahay.Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili
ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung
saan napasuot ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi
pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at
kung anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga
tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra.
Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na
lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama
ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong
niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip
ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.
Kabanata 35: Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Crisostomo Ibarra at Padre Damaso ay madaling
kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran
sa dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari ang
gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Crisostomo Ibarra
sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang kamay
nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na pagsansala ng
kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang balak na kitlan
hininga si Padre Damaso. Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni
Crisostomo Ibarra na tulungan siya sa taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa
kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan naman ang kapitan ng bayan na
wala silang magagawa sapagkat laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang
Don Filipo ay nangyayari sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan
samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod. Sa kabilang dako,
karamihan naman sa mga babae ay takot na mawalay sa grasya ng simbahan. Tanging si
Kapitana Maria lamang ang pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya ang magkaroon
ng anak na magtatangol at mangangalaga sa sagradong alaala ng yumaong ama. Sakmal
naman ng matinding pagkatakot ang mga magsasaka na hindi matuloy ang pagpapatayo
ng paaralan sapagkat bawat isa sa kanila ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-
aaral. May nagsabing hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan sapagkat tinawag
na pilibustero ng prayle si Crisostomo Ibarra. Hindi naman maintindihan ng mga magsasaka
ang kahulugan ng Pilibustero.
Kabanata 36: Ang Unang Suliranin
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Tiyago kayat naging
abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-istima sa panauhin.
May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay sinamantala ng lahat maliban kay
Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na
makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-
aalo ni Tiya Isabel at Andeng sa dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang
sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa
binata. Si Andeng ay nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang
magkatipan. Bumalik si Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara
ang desisyon ni Padre Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay
Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan
ang binata, at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o
ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng ama at
sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre Damaso- na isang
binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa Europa. Lalong nasindak ang
dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit
na isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang
Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan
kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang
paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang Kapitan-Heneral
at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman ay
pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo
siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman
ang dalaga.
Kabanata 37: Kapitan Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap
muna niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa
misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso.
Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng
Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng
Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan. Pagkalabas ng binata,
ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Pari Sibyla,Pari Martin,Pari Salvi at
iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa HeneralDahil hindi
kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Pari Salvi na
may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina kapitan
tiyago at Maria. Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian.
Kung hindi dahil sa kanya , maaring nautas na si Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng
Heneral na kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang
humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang
nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot. Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra
ay excomulgado. Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot
kay Padre Damaso ang pangangamusata na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga
reverencia at sabay sabay na nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra.
Ngunit hindi sila nagkakibuan. Mata lamang ang nag-usap.
Kabanata 38: Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay
nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong
dalang sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si
Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan.
Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdausan ng
pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng
Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago
upang makasama niya si Maria. Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may
hawak na mga seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang
may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga
pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang
kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Ang mga
santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod si San
Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal
na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.Inihinto ang mga
karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula sa tabing
may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis
ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila at
Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa mapatapat sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni
Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig
ni Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe
ng tinig ng kasiphayuan ng kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang
palalahanan siya ng kapitan Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain
upang pag-usapan ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata 39: Donya Consolacion
Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya Consolacion.
Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga Pilipinong walang
pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga sarili ng ugaling
dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng alperes at nagpipilit maging mukhang
taga-Europa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at pagsasalita sa wikang
Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang higit ang kanyang
kagandahan kaninuman, kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan, si Donya Consolacion ay
dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon. Salat din
siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng araw na iyon, iniutos ni
Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na alam nitong tatapat ang
prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa hindi
nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya
ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa kanya.
Nagdidili-dili ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa mula sa kulungan, na
dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa wikang Kastila, bagay na
hindi naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang Donya at dito
niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya
ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi
pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya. Walang nagawa ang donya kundi utusan ang
gwardiya sibil na pakantahin ito, na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng
Gabi. Naantig naman ang damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita
sa Tagalog, na ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung
kaya't pinaalis niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod
ay hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at
nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay nadatnan
ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na bihisan at
pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito. Ang pag-aalaga ng alperes ay
dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.
Kabanata 40: Ang Karapatan at Lakas
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng pagsisimula
ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na iyon ay
magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa kanyang
tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang kanyang
pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't nagsimula na
ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng Crispino dela Comare.
Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay lantaran ang
pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng dula nang dumating
si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra.
Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang abuloy ni Ibarra at higit siyang takot
na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari
sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan
lalo na kay Maria Clara upang paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na
babalik bago matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang
gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog
sina Donya Consolacion at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't
nagkaroon ng gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga
kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si
Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang
sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin.
Sa galit ng mga kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon
lamang sa pakiusap ni Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang
magagawa ni Don Filipo sa bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa
pagmamanman ni Padre Salvi at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain
ay nawalan ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong
pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago
upang makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag
nang makita niya ang anino nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng
Kapitan. Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.