Вы находитесь на странице: 1из 260

JEO 357

Kaya Mekanii
Ders Notlar
Do. Dr. Ergn TUNCAY
Hacettepe niversitesi
Jeoloji Mhendislii Blm

2012
ERK
1. GR
2. GERLME BRM DEFORMASYON
2.1. Gerilme
2.2. Birim Deformasyon
2.3. Gerilme - Birim Deformasyon Davranlar
2.4. Gerilme Birim Deformasyon likileri
3. KAYA MALZEMESNN FZKSEL ve MEKANK ZELLKLER
3.1. Fiziksel zellikler
3.2. Dayanm zellikleri
3.3. Deformasyon zellikleri
3.4. Kaya Malzemesi Snflamalar
3.5. Kaya malzemesinin davran ve zelliklerini etkileyen faktrler
4. YENLME KRTERLER
5. KAYA KTLES ZELLKLER
5.1. Sreksizlik trleri
5.2. Sreksizlik zellikleri
5.3. Sreksizliklerin Dayanm Davran
5.4. Sondaj Loglarndan Belirlenen Karot Parametreleri
5.5. Balca Kaya Ktlesi Snflama Sistemleri
5.6. Kaya Ktlesi Dayanm ve Deformasyon zellikleri
6. ARAZ GERLMELER
7. KAYA MEKAN DENEYLER
8. KAYA MEKANNN BAZI UYGULAMA ALANLARI
8.1. ev Durayll
8.2. Yeralt aklklar
8.3. Tama Gc

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


RENCYE NERLEN BAZI YARDIMCI KAYNAKLAR

Amedei, B. and Stefanson, O., 1997. Rock Stress and Its Measurement. Chapman & Hall, London, 490p.
Bell, F.G., 1983, Engineering Propeties of Soils and Rocks. Butterworth & Co., Second Edition, Kent, England,
149p.
Goodman, R.E. 1989. Introduction to Rock Mechanics. Wiley, 2nd ed., New York, 562p.
Hoek, E. and Bray, J.W., 1981. Rock Slope Stability. IMM, London, 402p.
Hoek, E. and Brown, E.T. Underground Excavations in Rock. Institution of Mining and Metallurgy, London, 527p.
Hoek, E., Rock Engineering Course Notes. http://www.rocscience.com/education/hoeks_corner
Hudson, J.A. and Harrison, J.P. 1997. Engineering Rock Mechanics. Elsevier Science Ltd., Oxford, 444p.
ISRM, 2007. The Complete ISRM Suggested Methods for Characterization, Testing and Monitoring: 1974-2006.
Eds: Ulusay and Hudson. Ankara, Turkey.
Jumikis, A.R., 1983. Rock Mechanics. Trans Tech Pub., 2nd ed., Texas, 613p.
Karpuz, C ve Hindistan, M.A. 2008. Kaya Mekanii lkeleri, uygulamalar. TMMOB Maden Mhendisleri Odas,
Yayn No: 116, mit Ofset, 2. Bask, Ankara, 346s.
Ulusay, R. 2010. Uygulamal Jeoteknik Bilgiler. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, 5. Bask, Ankara, 458s.
Ulusay, R. ve Snmez, H., 2007. Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, 2.
Bask, Ankara, 292s.
Ulusay, R., Gkeolu, C., Binal, A., 2011. Kaya Mekanii Laboratuvar Deneyleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri
Odas, 3. Bask, Ankara, 167s.
Wyllie, D.C., 1992. Foundations on Rock. Chapman & Hall, London, 490p.

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


DEV VE SINAV PROGRAMI

3 DEV (%10)

1. Arasnav (%20): . .

2. Arasnav (%20): . .

FNAL snav (%50)

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


Blm 1
Giri

1-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya: Tortul, magmatik ya da metamorfik kkenden gelen kristalli veya
taneli sert ortamlara KAYA denir.

Mekanik: Bir cismin hareketini ve dengesini inceleyen bilim dalna


MEKANK denir. Bir malzemenin uygulanan bir kuvvet karsnda verdii
tepki bu malzemenin mekanik davrann ifade eder.

Kaya Mekanii: Kaya ve kaya ktlelerinin mekanik davrann inceleyen


kuramsal ve uygulamal bilim daldr. Mekaniin bu dal kaya ve kaya
ktlelerinin bulunduklar fiziksel ortamlarda, etkisi altnda kaldklar kuvvet
alanlarna kar tepkisini kapsar. Kaya mekaniinin uygulamas KAYA
MHENDSL olarak adlandrlr.

Her kaya mhendislii projesi birbirinden farkldr. Ancak,


projeyi oluturan tm tasarmlar ve yapm faaliyetleri kaya
mekanii prensipleri ile ilikilidir.

1-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
KAYA MALZEMES KAYA KTLES
Kaya malzemesi (intact rock material), salam kaya malzemesi, herhangi bir krk iermeyen en
kk kaya elemandr. Kaya malzemesinde bazen mikro krklar bulunmakla birlikte, bunlar
sreksizlik veya krk olarak dikkate alnmazlar. Bu kaya paralar, birka milimetreden metrelerce
uzunlua kadar olabilirler. Dier bir ifadeyle, kaya ktlesinde eklem, tabakalanma, istozite fay vb. gibi
doal sreksizliklerin arasnda kalan ve malzemenin ekilme dayanmnn azalmasna neden
olabilecek herhangi bir krk veya zayflk dzlemi iermeyen deiik boyutlardaki kaya paralardr.

Sreksizlik (discontinuity), kaya ktlelerinde ekilme dayanmna sahip olmayan veya ok dk


ekilme dayanmna sahip tabakalanma dzlemi, eklem, fay, makaslama zonu, dilinim, istozite vb.
gibi jeolojik anlamda zayflk dzlemlerinin tmn ieren genel bir kavramdr. Bu kavram;
sreksizliin ya, geometrisi ve kkeni gibi hususlar iermez. Bununla birlikte, baz durumlarda
jeolojik kkenli doal sreksizlikler ile sondaj, patlatma ve kaz gibi ilemler srasnda oluturulan
yapay sreksizliklerin ayrdedilmesi nem tar. Sreksizliklerin zellikleri, konumlar ve ynelimleri
kaya ktlelerinin deformasyon, dayanm, geirgenlik vb. gibi zelliklerini, dolaysyla kaya mhendislii
uygulamalarn nemli derecede etkiler. Sreksizliklerin boyutlu karmak yaps, sreksizlik a
veya kaya yaps olarak adlandrlr.

Kaya ktlesi (rock mass) veya yerinde kaya (in-situ rock), sreksizlik a ile kaya malzemesinin
birlikte oluturduklar ktle veya sistemdir. Kaya ktlelerinde sreksizliklerle snrlanan kaya
malzemesi bloklar, taze kaya malzemesinden bozunmu (ayrm) kayaya kadar deiik zellikler
sergileyebilir. Kaya ktlelerinin belirli bir gerilme altndaki davran, genellikle kaya malzemesine ait
bloklar ile sreksizlikler arasndaki etkileim tarafndan denetlenir. Dolaysyla kaya malzemesi,
kendisiyle birlikte sreksizlikleri ve bozunma profilini de iine alan kaya ktlesi kavramndan farkl
olup, bu kavramla kartrlmamaldr.
(Ulusay, ve Snmez, 2007den)
1-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme
Kaya Malzemesi Sreksizlikler

Gerilme Gerilme

Kaya Ktlesi zellikleri

Gerilme

(Hudson, 1989)

1-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir demiryolu evini oluturan kaya ktlesinden grnm,
Krkkale civar (Ulusay ve Snmez, 2007)
Mler (1963; Yzer ve Vardar, 1986dan) 1-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya
malzemesi

Tek eklem seti

ki eklem seti

ok sayda eklem seti

leri derecede eklemli


kaya ktlesi

(Hoek, 1995)
1-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
BALICA KAYA MHENDSL PROJELER
(Ulusay ve Snmez, 2007den dzenlenmitir)
TEMELLER:
Kayalar (kaya ktleleri) genellikle yaplar iin en uygun temel zeminleridir. Ancak,
yzeye yakn yerlerde sreksizlikler nedeniyle, kayalarn izin verilebilir
deformasyon veya oturma snrlar iinde zerine uygulanan gerilmeleri
tayabilecek zellikte olmalar gerekir.

KAYA EVLER:
Kaya evlerinde; dzlemsel, kama, devrilme ve dairesel olmak zere drt temel
durayszlk mekanizmas vardr. Bu durayszlklardan herhangi birinin gelimesi
halinde kaya mekanii metodlar kullanlarak yenilme mekanizmas
tanmlanabilir ve durayllk analizleri yaplabilir.

TNELLER VE AFTLAR:
Tnellerin ve aftlarn durayll, kayann yapsna, kaya ktlesine etkiyen
gerilmelere, yeralt suyu akna, sreksizliklere ve kaz tekniine baldr. Bu
yaplarn durayllnn deerlendirilmesinde kaya mekaniinin temel ilkeleri
nemli bir klavuzdur.

1-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
GEN YERALTI AIKLIKLARI:
Sreksizlikler geni yer alt boluklarnn tasarm ve inasnda nemli bir rol
oynamaktadr.Kayay glendirme ve desteklemek iin seilecek yntemler,
kaz sonucu meydana gelen yzey hareketinin esaslarna dayanr.

YERALTI MADENCL:
Madencilik amal alan galerilerin geometrileri karmak ve olduka
deikendir. Kaya ktlelerinin ierdikleri sreksizliklerin nemi byktr.
Ancak tm madencilik tasarmlarnn hedefi en ekonomik yntemle
evheri/minerali karmaktr.

JEOTERMAL ENERJ RETM:


Jeotermal enerjinin retilmesi sondaj kuyusundan gnderilen souk suyun kaya
rezervuardaki sreksizliklerden geerek ikinci bir kuyuya gemesiyle
gerekletirilir. retim sisteminin optimum dzeyde olmas kaya ktlesindeki
sreksizliklerin birbirleriyle balantl olmasna, arazi gerilmelerine, su akna,
scakla ve zamana baldr.

RADYOAKTF ATIKLARIN DEPOLANMASI:


Ama; radyoaktif maddelerin biyosfere geri dnmemesi iin at izole
etmektir. Radyoaktif maddenin szmas iin bir gei yolu salayan kaya
iindeki sreksizliklerin anlalmas kadar jeotermal enerji iin yukarda
sralanan faktrlerin bilinmesi depolamann gvenlii asndan nem
tar.

1-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
JEOLOJ MHENDS, KAYA MEKAN KAPSAMINDA;

Gerilme birim deformasyon kavramlar ve dnm ilikileri


Kaya malzemesinin fiziksel ve mekanik zellikleri
Gerilme etkisinde kaya malzemesi davran
Yenilme kriterleri
Kaya ktlesi zellikleri
Kayalarn fiziksel ve mekanik zelliklerinin belirlenmesi amacyla kullanlan
yntemler laboratuvar ve arazi deneyleri ile grgl yaklamlar
Kaya ev durayll, kaya ortamlarda s temellerin tama gc, yeralt
aklklarnn durayll, vb.

hakknda temel dzeyde bilgi donanmna sahip olmaldr.

Bu ders kapsamnda; kaya mekanii prensipleri


ve bunlarn kaya mhendisliiyle ilikisine temel
dzeyde giri yaplacaktr.
1-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 2

Gerilme Birim
Deformasyon
2-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1. GERLME
Kuvvet (F), bir ktleye (gr, kg, ton, vs.) sahip cismin eklini ve/veya hareketini deitiren
etkidir. Kuvvetin, bykl dorultusu ve yn vardr. Birimi, kilogram kuvvet (kgf), Newton
(N) vb dir. Yn, dorultusu ve bykl mevcut Vektrel Nicelik.
Cisim kuvveti, cisim boyunca etki
eder ve baka bir cisimle temas
olmakszn retilir (yerekimsel, m
manyetik, eylemsizlik kuvveti gibi).
F = m.g
Yzey kuvveti, bir cismin d yzeyi
boyunca etki eder ve baka bir
cisimle temas sonucu oluur. Karmabilgi.net

Gerilme ()
Gerilme, en basit ekilde; birim alana etkiyen kuvvet olarak
tanmlanr. Bu alan, bir yapnn snrlarn oluturan d yzey, fay
eklem gibi sreksizlik yzeyleri, ya da farazi bir isel yzey olabilir.
Gerilmenin birimi: Kilogram kuvvet / metre veya Newton / metre
(N/m), vb.
Yn, dorultusu, bykl (deeri) ve etkidii bir dzlem sz =F/A
konusudur Tansrel nicelik
2-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kuvvet ve Gerilme Birimleri Metrik Sisteme Gre

F (kuvvet) = m (ktle) x g (ivme) Kuvvet birimi: kgf (kilogram kuvvet) gibi


Kilogram kuvvet, ktlesi 1 kg olan bir cismin
standart bir ekim altnda (rnein: yerekimi)
uygulad kuvvetttir.
(Gerilme) = F (kuvvet) / A (Alan) Gerilme birimi: kgf / m gibi

Kuvvet birimleri: kgf (kilogram kuvvet), gf (gram kuvvet), tonf (ton kuvvet)
Gerilme birimleri: kgf/m , kgf/cm , gf/cm , tonf/m gibi.

SORU: Bir dzlem (alan) zerindeki bir ktlenin yaratm olduu metrik sisteme uygun gerilme
deeri 100kgf/m dir. Aadaki birim dnmlerini yapnz.

100 kgf/cm = ............ gf/m = .............. tonf/m = ............gf/cm

Gerilme birimi olarak metrik sistem tercih edilmesine ramen, kuvvet (f) taksnn
kullanlmamas dnyada yaygn bir kullanm eklidir. rnein; gerilme birimi iin,
kgf/cm yerine kg/cm eklinde kullanm gibi. 2-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kuvvet ve Gerilme Birimleri - SI (Standart International) Birimler Sistemine Gre

F (kuvvet) = m (ktle) x g (ivme) Kuvvet birimi = kg x m/s = N (Newton)

Ktle birimi : kilogram(kg)


vme birimi : metre / saniye (m/s)

(Gerilme) = F (kuvvet) / A (Alan) Gerilme birimi = N / m = Pa (Pascal)

Kuvvet birimleri: N (Newton), kN (Kilo Newton), MN (Mega Newton)


Gerilme birimleri: Pascal (Pa=N/m) , Kilopascal (kPa=kN/m) , Megapascal (MPa=MN/m)

SORU: Dnyada bir ktleye yerekimi ivmesinin (9.81m/s)kazandrm olduu kuvvet deerini SI
birimleri cinsinden belirleyiniz?
100 kg = ............N = ............kN = ............MN
F = m.g
SORU: Dnyada bir dzlem (alan) zerindeki bir ktlenin yaratm olduu gerilme deerini SI
sistemine uygun ekilde eviriniz?
100 kgf/cm = ............ Pa = .............. kPa = ............MPa
2-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme Trleri:
ktrma/Basma Gerilmesi (Compressive stress): Ayn
dorultuda, zt ynl ve birbirlerine doru kuvvetlerin
oluturduu ve bir cisme sktrc ynde etki eden
gerilmelerdir. Bu gerilmeler, kaya mekaniinde pozitif (+)
olarak alnr. Kayada etkidii dorultuda boy ksalmasna
neden olur.

ekme Gerilmesi (Tensile stress): Ayn dorultuda, zt ynl


ve birbirlerinden uzaklaan kuvvetlerin oluturduu
gerilmelerdir. Bu gerilmeler kaya mekaniinde negatif (-)
olarak alnr. Etkidii dorultuda boy uzamasna neden olur.

Makaslama Gerilmesi (Shear stress): Cismin yzeyine


paralel ynde etkiyen, dorultular ayn ynleri zt kuvvetlerin
oluturduu gerilmelerdir. Kayada ekil deiikliine neden
olurlar.

Burulma Gerilmesi (Torsional stress): Bir cisme farkl iki


noktasndan cisim ierisinde dnme oluturacak ekilde etki
eden teetsel gerilmelerdir.

2-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme vektr (Stress vector / Traction vector): F

Bir alana etkiyen bileke kuvvetin, alann sfra


n
gittii andaki limit deeri. nS

F
S lim
A0 A
stress at
F: P noktasn evreleyen A P a point
alanna etkiyen bileke kuvvet A
n : Dzleme dik yndeki eksen (dzlem normali)

Bir dzleme dik ve paralel ynde etkiyen gerilmeler:

n : Yzeye (dzleme) dik ynde


etkiyen gerilme NORMAL GERLME (NORMAL STRESS)

: Yzeye teetsel (paralel) ynde


etkiyen gerilme MAKASLAMA GERLMES (SHEAR STRESS)
(Farkl disiplinlerde kayma ya da kesme
gerilmesi olarak da adlandrlmaktadr)
2-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1.1. Bir Noktadaki Boyutlu Gerilme Bileenleri
F5

F6

Karmabilgi.net

Bloun ierisinde bir noktadaki


gerilme durumu?

x xy xz

Kaya
mekaniinde, yx y yz
birim kbik
elemann pozitif zx zy z
(grnen)

yzeyleri
zerinde dikkate Herhangi bir noktadaki
alnan pozitif (+)
gerilme ynleri (kbik birim eleman
zerinde) gerilme durumu 9
bileenden meydana gelir.
2-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x xy xz Gerilme bileenlerinin sembol
gsteriminde, ilk alt indis

yx y yz gerilmenin etkidii dzlemi,
ikinci alt indis ise gerilmenin
zx zy z ynn gsterir.

Yanda matris formunda


8 1 3

= 1 5 2
verilen gerilme
tansrndeki gerilme ?
bileenlerinin ynlerini
kbik eleman zerinde
3 2 3 gsteriniz? GSTERELM

Gerilme bileenleri literatrde sadece simgesiyle, ya da ortogonal


eksenlere verilen adlara bal olarak farkl alt indislerle gsterilebilmektedir.

x xy xz xx xy xz 11 12 13
yx y yz yx yy yz
21 22 23
GB

zx zy z zx zy zz 31 32 33

2-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Birim kbik eleman zerine etkiyen
makaslama gerilmesi bileenlerinin, kpn
dnme dengesini koruyabilmesi iin, ikier
ikier birbirine eit olmas gerekir.

xy= yx yz = zy xz = zx

Bu durumda; gerilme tansr simetrik bir xx xy xz


matris formundadr ve 6 bileeninin
bilinmesi yeterlidir.

yx yy yz
zx zy zz

F5

Farkl konumlardaki
F6 birim kbik elemanlar
zerindeki gerilme
bileenleri ??
Karmabilgi.net
2-9

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


Boyutlu Gerilme Dnm/evirim (Transformasyon) likileri

x iin dorultu kosinsler x dzlemine x,y ve z


(direction cosines) eksenlerine paralel ynde
lx = cos(x x) etkiyen kuvvetler (P kuvvetleri)
mx = cos (x y)
nx = cos (x z)
(Pxx Pxy Pxz) = (lx mx nx) ()xyz

Gerilme
x' dzlemine dik
ynde etkiyen kuvvet
tansr

Sx= Pxx lx + Pxy mx+ Pxznx 2-10


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Ayn ekilde dier dzlemler iin
Dorultu kosinsler belirlenirse; Dorultu kosinsler matrisi
y iin dorultu z iin dorultu l x ' mx ' nx '
kosinsler kosinsler
ly = cos(y x) lz = cos(z x) L l y ' my' n y '
my = cos (y y) mz = cos (z y)
ny = cos (y z) nz = cos (z z) l z ' mz ' nz '

Yeni koordinatlarda (x,y,z) gerilme tansr L L


' T

T: Terzyz (transpose)
Ak haliyle;
x ' x ' y ' x ' z ' l x ' mx ' n x ' x xy xz l x ' ly' lz'


y 'x' y' y ' z ' l y ' my' n y ' yx y yz m x ' my' mz '
z ' x ' z ' y ' z ' l z ' mz ' n z ' zx zy z n x ' ny' nz '

Bir eksen takmndaki kbik elemana etkiyen gerilme bileenleri, ilk aamada eksenlere
paralel ynde etkiyen kuvvetlere dntrlr. Sonraki aamada da yeni eksen takmndaki
elemana etkiyen gerilmeler bulunmu olur.

2-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal Gerilmeler (Principle Stresses)
Makaslama gerilmelerinin olmad (sfr olduu) birim kbik elemann dzlemlerine ASAL
DZLEMLER, bu dzlemlere etkiyen normal gerilmelere de ASAL GERLMELER (1, 2, 3)
ad verilir.

1 0 0
0 0
2
0 0 3

Ayn gerilme ortamnda (ayn noktada) boyutlu konumu farkl


olan tm birim kbik elemanlarn yzeylerine etkiyen normal
gerilmelerin toplamlar eittir.

1 + 2 + 3 = x + y + z = x + y + z

boyutlu olarak asal gerilmelerin ve etkidii dzlemlerin belirlenmesi vb. konularda


ayrntl bilgi, ders kapsamnda yararlanlmas nerilen kaynaklarda mevcuttur.
2-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
SORU: Bir eksen takmndaki (x,y,z) gerilme tansr bilinmektedir. Sz konusu
eksenlerin farkl bir eksen takmyla (x,y,z) olan alar belirlenmi ve bu alar
araclyla dorultu kosinsleri hesaplanmtr. Yeni eksen ynlerine uygun birim
kbik elemana etkiyen gerilme tansrn bulunuz.

5 1 1 0.244 0.244 0.939


1 3 2 L 0.664 0.664 0.341 ?
'

1 2 1 0.707 0.707 0

2-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
HATIRLAYALIM

-Kuvvet ve gerilme birimleri ve dnmleri?


-Gerilme trleri?
-Normal gerilme?
-Makaslama gerilmesi?
-Asal gerilme?
-Asal dzlem?

2-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1.2. ki Eksenli (ki Boyutlu) Gerilme Durumu ve Gerilme
Dnm (Stress Transformation) likileri
ki boyutlu gerilme durumunda;
* Birim kare elamann kenarlar, nc boyutta (sayfaya dik
ynde) kalnl bir birim kabul edilen dzlemleri ifade eder (x in
etkidii dzleme x dzlemi, ynin etkidii dzleme y dzlemi denir).
* Sktrc ynde etki eden normal gerilmeler pozitif (+), ekme
gerilmeleri ise negatif(-)tir.
* Makaslama gerilmesi, kare elemann pozitif yzeylerinde (AB ve
BC dzlemlerinde), + eksene zt ynde etkiyorsa pozitif (+), tersi
ynnde ise negatif (-)tir. Kare elemann dier yzeylerinde (OA ve
OC dzlemleri) tam tersidir. boyutlu kbik elemandaki gibi.
* xy = yx

2.1.2.1. Gerilme evirimi - Analitik Yntem


Bir gerilme ortamnda xy eksen
takmna uygun birim kare
elemana etkiyen gerilmeler
soldaki gibi ise, ayn gerilme
ortamnda as kadar evirilmi
birim kare elamana etkiyen
gerilmeleri bulunuz.

2-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Birim kare, dolaysyla eksenler, saat
l x ' mx ' cos( x ' x) cos( x ' y )
ynnn tersi ynde evrildiinde L
Dorultu kosinsler matrisi l y ' m y ' cos( y ' x ) cos( y ' y )
cos( ) cos(90 )
xx = ise L
cos(90 ) cos( )

cos( )
sin( )
L
sin( ) cos( )

Birim kare, dolaysyla eksenler, saat ynnde


evrildiinde, Dorultu kosinsler matrisi

xx = ise

cos( ) sin( )
L
sin( ) cos( )
2-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeni koordinatlarda (xy) gerilme tansr L L
' T

YAPILAN LEMN FZKSEL ANLAMI:


nce x ve y dzlemlerinde x ve y eksenlerine paralel ynde etkiyen
kuvvetlerin (P kuvvetleri) bulunmas, bu kuvvetlerden yararlanarak xy
dzlemlerine etkiyen bileke kuvvetlerin (dik ve paralel yndeki) ve
gerilmelerin hesaplanmas.

**Eksenler saatin tersi ynnde evrilmise**

x ' x ' y ' cos sin x xy cos sin



y ' x ' y ' sin cos yx y sin cos

x ' x ' y ' cos sin x cos xy sin x ( sin ) xy cos



y ' x ' y ' sin

cos yx cos y sin yx ( sin y cos

2-17
17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x ' cos ( x cos xy sin ) sin ( yx cos y sin )
x ' y ' cos ( sin x cos xy ) sin ( sin yx y cos )
y ' sin ( sin x xy cos ) cos ( sin yx y cos )
Sadeletirme yapldnda:

x ' x cos 2 y sin 2 2 xy sin cos


y ' x sin 2 y cos 2 2 xy sin cos
xy ' xy cos 2 sin 2 y x sin cos
Trigonometrik ilikiler kullanlarak
yeniden dzenlendiinde:

x ' x cos 2 y sin 2 xy sin 2


y ' x sin 2 y cos 2 xy sin 2
y x
x' y' sin 2 xy cos 2
2 2-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
**Eksenler saat ynnde evrilmise**

x ' x ' y ' cos sin x xy cos sin



y ' x ' y ' sin cos yx y sin cos

x ' x ' y ' cos sin x cos xy ( sin ) x sin xy cos



y ' x ' y ' sin cos yx cos y ( sin ) yx sin y cos
Yukarda yaplan tm ilemler
burada da tekrarlandnda:

x ' x cos 2 y sin 2 xy sin 2


y ' x sin 2 y cos 2 xy sin 2
x y
x' y' sin 2 xy cos 2
2
2-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki boyutlu gerilme ortamnda bir dzleme etkiyen gerilmeler

Saatin tersi
ve ? ynnde evirim

Gerilme evirimi?

= x = xy

2-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Denge gerei,
kuvvetlerin herhangi bir yndeki
toplam sfra (0) eit olmaldr. ve
ynnde denge durumu;

F BC x . AC cos y AB sin xy AC sin yx AB cos 0

F BC xy AC cos yx AB sin x AC sin y AB cos 0

BC = 1 birim ise, AC = cos , AB = sin

Bu durumda

2-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x cos 2 y sin 2 2 xy sin cos

xy cos 2 sin 2 y x sin cos

x cos 2 y sin 2 xy sin 2 =x

y x
sin 2 xy cos 2 =xy
2

Trigonometrik ilikilerden yararlanlarak aadaki ekilde de yazlabilir.

1
x y 1 x y cos 2 xy sin 2
2 2

2-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal Gerilmeler

Herhangi bir eksen takmnda dzlemlere etkiyen gerilmeler biliniyorsa, asal gerilmeler (en kk ve
en byk normal gerilmeler) ve etkidii ynler, dolaysyla dzlemler (asal dzlemler) de analitik
yntemle bulunabilir. (Hatrlatma: Makaslama gerilmelerinin sfr olduu dzlemlere asal dzlemler, bu dzlemlere etkiyen
normal gerilmelere ise asal gerilmeler denir.)

Dzleme etkiyen normal gerilme () eitliinin trevi alnrsa:


d
2 sin 2
x y
2 xy cos 2 0
d 2
2 xy
sin 2 ( x y ) 2 xy cos 2 tan 2
x y
Asal gerilme dzlemlerinin x veya y 1 2 xy
1 arctan
dzlemlerinden olan dnme as: 2
x y

2
1 x y
En byk ve en kk max/ min x y xy2
asal gerilmeler: 2 2

1 3 2-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmeler: 1 , 3

Asal dzlemler

Dzleme etkiyen makaslama gerilmesi () eitliinin trevi alnrsa:

d
2 cos 2
y x
2 xy sin 2 0
En byk makaslama gerilmelerinin
etkidii dzlemlerin, x veya y
dzlemlerinden olan dnme as (2):
d 2

2 cos 2
y x
2 xy sin 2 1 y x
2 arctan
2 2 2
xy

2
En byk makaslama x y
max xy2
gerilmeleri:
2
2-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmelerin etkidii dzlem ile en byk

1

makaslama gerilmelerinin etkidii dzlemler

3
arasnda 45lik bir a vardr.

max

max
max
1 3
max
1 3

3


45
2 2
1

Asal gerilmeler ve ynleri biliniyorsa,


asal dzlemlere as kadar bir eimi
olan (birim eleman saat ynnn
tersine dnyor) dzlemde gerilmeler
nedir?

1 3 1 3 1 3
cos 2 sin 2
2 2 2
2-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
SORU: Bir noktaya (birim kare elemana) etkiyen gerilmeler aadaki ekilde
verilmitir.
(a) Kare elemann ekilde grlen dzlemiyle 30 a yapan dzleme etkiyen
gerilmeleri bulunuz.
(b) Bu gerilme ortamndaki asal gerilmeleri ve ynlerini bulunuz. Asal gerilmelerin
etkidii birim kare elemann, aadaki kare elemana gre konumunu iziniz.

2-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ZM:
a)
2 2
y x
x cos y sin xy sin 2 sin 2 xy cos 2
2
8. cos 2 30 5. sin 2 30 1. sin 2 58
8.116MPa sin(60) 1. cos(60)
2
0.799 MPa

b)
2
1 x y
max / min x y xy2 1 8.3MPa
2 2

3 4.7 MPa

1 2 xy
1 arctan 1 16.8 1 pozitif olduu
2 iin kare eleman
x y
saat ynnn tersi
ynde eviriliyor.

2-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1.2.2. Gerilme evirimi - Geometrik Yntem (MOHR DARES)

=x , =xy

ki boyutlu gerilme eviriminde


yaygn olarak kullanlan
geometrik ynteme MOHR
dairesi yntemi denir. Daire
zerindeki her bir nokta farkl
ynlerdeki dzlemlere etkiyen
gerilmelere, karlk gelir.
Dairenin merkezi, her zaman
ekseni zerindedir.
MOHR DARES
2-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
MOHR dairesi izilirken yaplan KABULLER:
Sktrc/basma trndeki normal gerilme pozitif (+), ekme
trndeki gerilme negatif (-)tir. Makaslama gerilmeleri iin ise,
saat ynnde olan pozitif(+), saatin tersi ynde olan negatif (-)
olarak kabul edelim.
**nemli: Literatrde, gerilmelerin trnn ve ynlerinin iaretine ilikin kabuller
farkllk gstermektedir. Kabullere bal olarak da Mohr dairesindeki zmlemeler farkl
olacaktr.** Aada verilen admlar yukarda yaplan kabuller iin geerlidir.

Mohr dairesi araclyla gerilme eviriminde izlenecek admlar:


1) Ortogonal eksenler izilerek dikey eksen (makaslama gerilmesi) ve yatay eksen de
(normal gerilme) olarak isimlendirilir. Bu iki eksenin eit ekilde leklendirilmesi
nemlidir. x xy ve y yx iftlerine karlk gelen noktalar (x dzlemi ve y dzlemi)
belirlenir. Her iki noktadan geen ve merkezi (x+y)/2 olan daire (Mohr dairesi) izilir.

stteki birim kare elemana


etkiyen gerilmelerin ynleri
dikkate alndnda:

x :pozitif xy :pozitif
y :pozitif yx :negatif
2-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2) xy eksen takmndaki birim kare elamann saatin tersi ynnde as kadar
dndrlmesi durumunda yeni koordinat sistemindeki (xy) elemana etkiyen gerilmeleri
bulmak iin; Mohr dairesi zerindeki x xy noktasndan (x dzlemi) saat ynnde 2
kadar a llr ve daire zerindeki yeni nokta (x dzlemi) iaretlenir. Ayn ilem y
dzlemi iin de yaplr. Bu noktalar, srasyla x ve y dzlemlerine etkiyen gerilmelere
karlk gelir. (Eer birim kare elaman saat ynnde evrilmi olsayd, mohr dairesinde saatin tersi
ynnde ilem yaplacakt.)

3) Mohr dairesinin yatay ekseni ( eksenini) kestii iki nokta asal dzlemlere, bu
dzlemelere etkiyen gerilmeler de en byk ve en kk asal gerilmelere (1 ve 3)
karlk gelir. Mohr dairesi araclyla asal dzlemlerin x ve y ya da x ve y
dzlemleriyle yapt ay bulmak mmkndr.
2-30
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
4) Mohr dairesi zerinde dairenin merkezine karlk gelen makaslama gerilmeleri, en
byk makaslama gerilmeleridir. Asal dzlemlerle aralarnda kare elemanda (gerekte)
45, Mohr dairesinde ise bu ann iki kat olan 90 a vardr.

2-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Mohr dairesinden yararlanlarak asal gerilmeler ile en byk ve en kk
makaslama gerilmelerinin bulunmas:

AB xy
OM ( x y ) / 2
MB ( x y ) / 2

Alar
Mohr dairesinin yarap r MD MA MC
2 xy
x y 1 tan 21
xy 2 r 2 r x y 4 xy
2 2
( x y ) / 2
2 2
( x y ) / 2
x y tan 2 2
Pisagor bants r ( ) cos 21 xy
2 2-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1
max x y
2
4 2
xy
En byk ve en kk
2
makaslama gerilmeleri: 1
min x y
2
4 2
xy
2
1 ( x y )
2 arctan
2 2 xy

2
1 x y
En byk ve en kk

1 / 3 x y xy2
2 2
asal gerilmeler:

1 2 xy
1 arctan
2
x y

2-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmelerin bilinmesi durumunda; aada verilen Mohr dairesinde grld
gibi, asal gerilme dzlemleri ile kadar bir as olan dzlemdeki ve gerilme
eitliklerinin belirlenmesi? (Mohr dairesi ve trigonometrik ilikilerden yararlanlarak)

1
1 3 1 1 3 cos 2
1
1 3 sin 2
2 2 2
2-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
SORU: Bir noktaya (birim kare elemana) etkiyen gerilmeler aadaki ekilde verilmitir.
(a) Kare elemann ekilde grlen dzlemiyle 30 a yapan dzleme etkiyen
gerilmeleri, Mohr dairesi yntemini kullanarak belirleyiniz.
(b) Bu gerilme ortamndaki asal gerilmeleri ve ynlerini Mohr dairesi yntemiyle
bulunuz. Asal gerilmelerin etkidii birim kare elemann, aadaki kare elemana
gre konumunu iziniz.

2-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Geriye kalan admlar tamamlayarak zelim

2-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.2. BRM DEFORMASYON (STRAIN)
Deformasyon (deformation), kuvvet etkisi altndaki bir cismin iindeki noktalarn greceli
ve/veya mutlak yer deitirmeleri sonucu cismin ekil ve boyutlarndaki deiimdir.

Cisimlerin deformasyonu, hesaplamalarda kolaylk olmas


amacyla birim deformasyon cinsinden ifade edilir.

Birim Deformasyon (), gerilme etkisi altndaki bir cismin birim boyut ya da birim eklindeki
deiim. ki eit birim deformasyon vardr: Normal birim deformasyon (boyut deiimine
bal) ve Makaslama birim deformasyonu (ekil deiimi - asal deformasyona bal).

Birim (normal) deformasyon, bir yndeki uzama veya ksalmann


cismin o yndeki orijinal boyutuna orandr.

L L L1 L2
b Lim
L 0 L L1 L1
D D D2 D1
e Lim
D 0 D
1 D1 D1

1: lk boyut
2: Deformasyon sonras boyut
2-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
boyutlu birim deformasyonlarn matematiksel tanm:

Herhangi bir ynelimdeki koordinatlara


uygun boyutlu gerilme ortamnda,
gerilmelerin neden olduu birim
deformasyonlar :

Normal birim deformasyonlar:


u v w
x y z
x y z
Makaslama birim deformasyonlar (Asal birim deformasyonlar):
u v v w w u
xy yz zx
y x z y x z
xy= xy/2 yz= yz/2 zx= zx/2
2-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
boyutlu gerilme ortamnn ifade edildii gibi, birim deformasyonlar da ifade edilebilir.

Bir ktle iinde farkl konumlardaki Ktle herhangi bir ynde kuvvet etkisine
birim kbik elemanlar maruz kaldnda

Farkl konumlardaki birim kbik elemanlardaki boyut ve ekil deiimi farkll

x xy xz

yx yy yz
zx zy zz

Birim deformasyon matrisi

boyutlu birim deformasyon evirim ilkeleri,


boyutlu gerilme evirim ilkelerine benzer ekilde yaplr. 2-39
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki boyutta birim deformasyonlar

Normal birim deformasyon Makaslama birim deformasyonu

x ve y ynlerindeki normal Makaslama birim deformasyonu (xy), her iki


birim deformasyonlar dzlemdeki asal deiimin toplamdr.
du
tan 1
du dv dy dv du
x y xy
dv dx dy
dx dy tan 2
dy

ki boyutta gerilmelere karlk gelen birim deformasyon bileenleri x, y, xy


xy= xy/2 2-40
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Birim deformasyon evirim ilkeleri, gerilmelerde olduu gibidir: ki boyutta x-y ekseni
boyunca gelien birim deformasyonlar, x ekseni ile saat ynne ters ynde kadar bir
as olan x ynndeki birim deformasyonlara aadaki eitliklerle evirilir.

x ' x cos 2 y sin 2 2 xy sin 2


x y
x' y' sin 2 xy cos 2
2
2
1 (1 / 2)( x y ) xy ( x y ) 2
Asal eksenlerdeki en byk ve 2
en kk birim deformasyonlar 3 (1 / 2)( x y ) xy ( x y ) 2
ile asal eksenlerin x-y
koordinatlar ile olan as: 1 2 xy
1 arctan
2
x y

Gerilmelerde de olduu gibi: ( x y ) ( x ' y ' ) ( 1 3 )

Mohr dairesi birim deformasyon evirimleri iin de kullanlabilir.


2-41
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.3. GERLME - BRM DEFORMASYON
DAVRANILARI
nceki alt blmlerde; gerek gerilme, gerekse birim deformasyon kavramlar irdelendi ve
denge gerei her birinin kendi iindeki evirim ilikilerine deinildi. Bu alt blmde ise, bir
malzemenin gerilmeye maruz kalmas durumunda ne tr deformasyon (dolaysyla birim
deformasyon) davranlar sergileyebilecei, temel dzeyde irdelenecektir.

Elastik (Elastic) davran: Gerilme etkisiyle ekil deiikliine urayan, etki kalktktan
sonra tekrar orijinal ekline dnen cisme elastik cisim, bu cismin davran ekline ise
elastik (birim) deformasyon denir.

Bu tr davran gsteren
malzeme Hooke kats
olarak bilinir Mekanik model:

=E.
E: Elastik modl

2-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Elastik histerisis:
Gerilme enerjisi
ile bu gerilmedeki
elastik enerji
arasndaki fark.

Plastik ve elasto-plastik davran: Ykleme srasnda oluan birim deformasyon,


boaltma srasnda hi kazanlamyorsa muntazam plastik davran sz konusudur.
Malzeme belirli bir gerilmeye kadar muntazam elastik, sonrasnda muntazam plastik
davran gsteriyorsa, muntazam elasto-plastik davran sz konusudur.

Mekanik model Mekanik model

2-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinin davran,
gerilme artna bal olarak
farkllk gsterir. Gerilmenin
belirli bir deerine kadar
elastik, sonrasnda elasto-
plastik ve plastik davranlar
sergiler. Bu konu 3. Blmde
daha ayrntl irdelenecektir.

NOT:
Elastik ve plastik davranlarn yan sra, viskoz davran modeli de sz
konusudur. Ayrca, bu temel davran modelinden daha fazla
birleik ideal modeller de tretilebilmektedir. Ancak, bu konulara bu
ders kapsamnda girilmeyecektir.

2-44
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.4. GERLME - BRM DEFORMASYON LKLER
Bu blmde, elastisite teorisi dikkate alnarak, gerilme birim deformasyon ilikilerine
deinilecektir. Temel Elastisite teorisinde kat maddelerin, dorusal elastik (Hooke
yasasna uygun), homojen ve izotrop olduu varsaylr. Homojen, dorusal elastik ancak
izotrop olmayan malzemeler iin de uygulanabilir.

Homojen malzeme: Bir malzemenin zelliklerinin her noktasnda ayn olmas.


Homojen olmayan (heterojen) malzeme : Bir malzemenin zelliklerinin farkl noktalarnda
farkllk gstermesi.
zotrop malzeme: Bir malzemenin zelliklerinin her ynde ayn olmasna izotropi, bu
zellie sahip cisme de izotrop cisim (malzeme) denir.
Anizotrop malzeme: Bir malzemenin zelliklerinin ynlere bal olarak farkllk
gstermesine anizotropi, bu zellikteki bir cisme de anizotrop cisim (malzeme) denir.

2-45
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Hi bir doal ya da yapay malzeme elastisite teorisindeki varsaymlar tam
anlamyla salamaz. Ancak, belirli dzeydeki hata paylar gzard edilerek,
mekanikte elastisite teorisi yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu derste; malzemenin
homojen, izotrop ve Hooke yasasna uygun davrand dnlerek gerilme
birim deformasyon ilikileri anlatlmtr. zotrop olmayan ortamlar iin de elastik
zmlemeler mevcut olup ders kapsamnda nerilen kaynaklardan yararlanlabilir.

boyutlu Gerilme - birim deformasyon durumu

boyutlu gerilme
etkisindeki bir
elemanda boyut ve
ekil deiikliinin
temsili gsterimi

2-46
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme - birim deformasyon eitlikleri

Rijit olmayan, homojen ve izotrop bir cisim yandaki


ekilde grld gibi z ynnde normal gerilmeye
maruz kaldnda, her ynde deformasyona,
dolaysyla birim deformasyona urar. Hooke
yasasnn geerli olduu varsayldnda, uygulanan
gerilme ynndeki birim deformasyon:
z=z/E
x ve y ynndeki birim deformasyonlar ise:
Homojen izotrop mkemmel
elastik cisim x=-(z/E) y=-(z/E) eitlikleriyle belirlenir.

Ksalmay pozitif (+), uzamay ise negatif (-) alyoruz.

Bu eitliklerdeki E ve , srasyla ELASTK MODL ve POSSON ORANI deerleridir. Bu parametrelere


elastik teoride malzemenin (cisim) iki temel elastik sabiti denir. Elastik modl, kayann sertliinin bir
ifadesidir. Kaya ne kadar sert ise, deeri o kadar byktr. Dolaysyla, sert kayalar gerilmeye maruz
kaldklarnda daha az birim deformasyon gzlenirken, yumuak kayalarda birim deformasyon daha fazla
olacaktr. Poisson oran ise, gerilmeye dik yndeki birim deformasyonun gerilme ynndeki birim
deformasyona orandr. Deeri yksek olan kayalarda yanal yndeki birim deformasyon daha fazla
gzlenir. Sert kayalarda deeri dk, yumuak kayalarda daha yksektir. Kayalar iin Poisson oran
genel olarak 0.18 -0.35 arasndadr.
2-47
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dier iki yndeki normal gerilmelerin (x ve y )
neden olduu normal birim deformasyonlar:
x gerilmesinden kaynaklanan birim deformasyonlar:
x=x/E y=-(x/E) z=-(x/E)
y gerilmesinden kaynaklanan birim deformasyonlar:
y=y/E x=-(y/E) z=-(y/E)

boyutta normal gerilmelerin neden


x, y ve z ynlerindeki normal birim olduu normal birim deformasyonlar:
deformasyonlarn toplam:
1
x
E

x y z
x = -(z/E) x/E - (y/E) 1
y
E

y x z
y = -(z/E) y/E - (x/E)
1
z = z/E - (x/E) - (y/E)
z
E

z x y
2-48
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Makaslama birim deformasyonlar:
Rijidite ya da Makaslama
E Modl (Rigidity/Shear Modulus):
xy xy / xy / G
21 E
G
21
E
yz yz / yz / G
21 Hatrlatma:

E xy yx yz zy zx xz
zx zx / zx / G
21 xy yx / 2 yz zy / 2 yz zy / 2

Dilatasyon (hacimsel birim deformasyon) (e) e x y z


(Normal birim deformasyonlarn toplam)

Bulk ya da e
1 2 ( y z)
Hacimsel Esneme E E
x
Modl (Bulk K
Modulus): 31 2
zel durum iin: Hidrostatik gerilme ortam
e ( x y z ) / 3K e /K
( x y z ) 2-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilmelerin birim deformasyon cinsinden eitlikleri ise:

E E
x ( x y z ) x
1 1 2 1
E E
y ( x y z ) y
1 1 2 1
E E
z ( x y z ) z
1 1 2 1
E E E
xy xy yz yz zx zx
21 21 21

Lame sabiti ( x e 2G x xy G xy
E y e 2G y yz G yz

1 1 2 zx G zx
z e 2G z
2-50
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki boyutlu Gerilme Durumlar iin
zel Gerilme Birim Deformasyon likileri:

Dzlemsel gerilme (PLANE STRESS) durumu: ki


ynde gerilmenin etkidii, nc ynde (dzleme dik
ynde) gerilmenin etkimedii (sfr olduu) durum.
Mhendislik uygulamalarnda bu duruma benzer
problemlerle karlalr. Btn gerilme bileenleri
dzlemine paralel etkiyen ince bir plaka, bu duruma
tipik bir rnektir. z,=0 xz =0 yz=0

x
1
x y y 1 y x z E x y xy xy / G
E E

1
Dzlemsel birim deformasyon (PLANE STRAIN)
durumu:
x
E

1 2 x 1 y
Bir dzleme dik yndeki birim deformasyonlar 1
sfr alnrsa, dzlemsel birim deformasyon hali
y 1 2 y 1 x
E

oluur. Bu duruma, uzun yatay tneller tipik bir
rnektir. xz=yz=0 & z=0 xy xy / G
z ( x y )
2-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 3
Kaya Malzemesinin
Fiziksel ve Mekanik
zellikleri
3-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinin tanmlanmas amacyla, jeoloji mhendisliinin farkl alt disiplinlerinde
farkl zellikleri dikkate alnabilmektedir. rnein; kayann tr, rengi, dokusu ve yaps,
sertlii, tane veya mineral boyutu, minerallerinin kristal yaps ve bozunma durumu, vb.
zellikler dikkate alnmaktadr. Kaya mekaniinde kaya malzemesinin fiziksel ve mekanik
zellikleri kapsamnda ise; daha ok kayann gerilme etkisi altnda mekanik davrannda
rol oynayan balca fiziksel ve mekanik zellikler dikkate alnacaktr.

3.1. KAYA MALZEMESNN FZKSEL ZELLKLER

Kaya mekaniinde kaya malzemesinin fiziksel


zellikleri (parametreler) denilince, zgl
arl, younluu, birim hacim arl,
gzeneklilii, geirgenlii gibi zellikler ve
ierdii su ieriine bal olarak bu
zelliklerden bazlarndaki deiimler akla
gelmektedir.

3-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi, kaya taneleri ve/veya mineraller ile boluklardan
olumakta olup, boluklarnda sv ve/veya hava bulunmaktadr.

Hacim Ktle/Arlk Diyagram


Yandaki diyagramda kayann yar doygun, kuru ve
doygun olmas durumlar ile eitli ksmlarnn
hacim ve arlk cinsinden simgesel olarak
gsterilii verilmitir. Burada kullanlan indisler
birok yaynda da kullanlmasna ramen
bazlarnda farkllk gstermektedir. Bu nedenle;
bu durumun gznnde bulundurulmas ve
ilerleyen ksmlarda verilen ilikilerin temel
felsefesi renilerek literatre yabanclk
ekilmemesi nerilir.

3-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
MT
Younluk (Density) ():Birim hacimdeki ktle (g/cm3, kg/cm3, ton/m3, vs.)
VT
Suyun younluu: 1 g/cm

WT
Birim Hacim Arlk (Unit weight) (): Birim hacimdeki arlk (N/m3, kN/m3, vs.)
VT
Suyun birim hacim arl: 9.81 kN/m

Islak birim hacim arlk (wet): Boluklarnn bir ksm su ile dolu olan (yar
doygun) kaya rneinin arlnn hacmine oran.
Doygun birim hacim arlk (sat): Doygun haldeki kaya rneinin arlnn
hacmine oran.
Kuru birim hacim arlk (dry): Kuru kaya rneinin arlnn hacmine oran.
zgl Arlk (Specific gravity) (Gs): Kat ksmn arlnn ayn hacimdeki suyun
arlna orandr. Dier bir ifade ile, maddenin/materyalin arlnn ayn hacimdeki
suyun arlnn ka kat olduunun bir lsdr. (Birimsiz)
Ws
Gs
Vs . w
Porozite/Gzeneklilik (Porosity) (n): Boluk hacminin toplam hacme orandr. (%)
Vv
n
VT
Vv
Boluk Oran (Void ratio) (e): Boluk hacminin kat ksmn e
hacmine orandr. (%) Vk 3-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Nem/Su erii (Water content) (w): Kaya rneinin ierdii suyun arlnn kat
ksmn arlna orandr. (%)
Ww
w
Ws

Doygunluk derecesi (Degree of saturation) (Sr): Vw


Su hacminin boluk hacmine oran. (%) Sr
Vv

Kayalarn fiziksel zelliklerinin tanmlar ve formlasyonlar yukarda verilmi


olmakla birlikte pratikte baz hacimlerin (boluk hacmi gibi) dolaysyla baz
fiziksel zelliklerin belirlenmesi olduka gtr. Bu nedenle, fiziksel zellikler
arasnda baz ilikiler kurularak az sayda zellik bilindii taktirde dier fiziksel
zellikler de belirlenebilmektedir. Bunun iin iki farkl yaklam bulunmaktadr.

Fiziksel zellikler Arasndaki likiler

1. YAKLAIM: Vs=1 birim alnrsa aadaki ilikiler kurulabilir.

Vv Vv
e Vv e
Vs 1
3-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Ws Ws
Gs Ws G s . w
Vs . w 1. w
Suyun Birim hacim arl (w): 9.81 kN/m

Ww Ww
w Ww w.G s . w
Ws G s . w
Hacim Arlk
Hava 0
Bu durumda kaya malzemesini oluturan e
gelerin hacim ve arlklarn aadaki Su w.G s . w
ekilde ifade etmek mmkndr.
1 Kat G s. w

Buradan, fiziksel zelliklerin tanmlar dikkate alnarak eitlikleri yeniden dzenlenirse,

Toplam Arlk (w.G s . w G s . w )


Islak Birim Hacim Arlk wet
(Kaya malzemesi yar doygun halde) Toplam Hacim ( 1 e)
G s (1 w)
wet w
1 e 3-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gs (1 wsat )
Doygun Birim Hacim Arlk (sat): sat w
1 e

Gs
Kuru Birim Hacim Arlk (dry): dry w
1 e

e
Porozite/Gzeneklilik (n): n
1 e

G s .w
Doygunluk Derecesi (Sr): Sr
e eitlikleri elde edilir.

2. YAKLAIM: VT=1 birim alnrsa aadaki ilikiler kurulabilir.

Vv Vv
n Vv n Vs 1 n
VT 1

3-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Ws Ws
Gs Ws G s .(1 - n). w
Vs . w (1 n). w

Ww Ww
w Ww w.G s .(1 - n). w
Ws G s . w
Hacim Arlk
Hava 0
Bu durumda kaya malzemesi rneini n
oluturan ksmlarn hacim ve arlklarn 1 Su w.G s .(1-n). w
yandaki ekilde ifade etmek mmkndr.
1-n Kat G s.(1-n). w

Buradan, fiziksel zelliklerin tanmlar dikkate alnarak eitlikler yeniden dzenlenirse,

wet G s (1 - n).(1 w). w n


e
1 n
dry G s (1 - n). w S r G s .(1 n ).w

sat G s (1 - n).(1 w sat ). w


elde edilir.
3-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
NOT 1:
Suyun birim hacim arl (w) 9.81 kN/m3, 9810 N/m3 vb. dir. Yukardaki
eitliklerde birim hacim arlk yerine younluklar ve buna bal olarak fiziksel
zellikler arasndaki ilikiler belirlenecekse suyun younluu birim hacimdeki
ktle cinsinden ifade edilmelidir. Bu durumda (w: 1 g/cm3, 0.001 kg/cm3, vs.
deerleri kullanlmaldr.)

NOT 2:
Topraklarda doal nem ierii, dolaysyla, doal birim hacim arlk belirlenebilmesine
ramen, rutin kaya mhendislii projelerinde yeraltndan rselenmemi kaya rnei
almnda sondaj tekniinden yararlanlmas, dolaysyla karot alnrken sondaj suyunun
kullanm ya da yzeyden kaya blou alnmas gibi nedenlerden dolay kaya malzemesinin
doal nem ierii laboratuvarda belirlenemez. Bu yzden, genellikle kuru younluk veya
kuru birim hacim arlk deerleriyle ifade edilirler. Bunun yerine, kaya rnei belirli
doygunluk dereceleri iin suya doyurularak, bu doygunluktaki younluk ya da birim hacim
arlklar belirlenebilir. Doada, salam kayadaki boluklarn yan sra, genelde krk ve
atlaklar da bulunduundan kaya ktlesinin ierdii boluklar daha fazladr. Bu nedenle
laboratuvarda belirlenen fiziksel zellikler salam kayaya ait olup, kaya ktlesini temsil
etmez.

3-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
rnek problem: Araziden elde edilen ve krk atlak iermeyen homojen bir kaya
bloundan, laboratuvarda dzgn ekilli rnekler hazrlanarak 105Cde kurutulmu
ve kuru ktlesi 558.9 gram, hacmi ise 235.9 cm olarak belirlenmitir. Kaya
malzemesinin zgl arl Gs=2.65 olarak belirlendiine gre, kayann aadaki
fiziksel zelliklerini bulunuz.
-Kuru haldekiYounluk?
-Kuru birim hacim arlk?
-Doygun birim hacim arlk?
-Boluk oran?
-Porozite?
-% 70 doygunluk derecesindeki nem ierii ve birim hacim arl?

3-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2. KAYA MALZEMESNN DAYANIM ZELLKLER
Dayanm (Strength):
Bir kaya malzemesinin dayanm, maruz kald gerilmeye kar gstermi
olduu direntir. Maruz kald gerilme, kayann dayanmn atnda kayada
yenilme meydana gelecektir. Kayalarn temel dayanm zellikleri:
Skma Dayanm
ekilme Dayanm
Makaslama Dayanm
Burulma Dayanm
Bklme (Eilme) Dayanm
Ders kapsamnda, skma, ekilme ve makaslama dayanm zelliklerine deinilecektir.

3.2.1. Tek Eksenli Skma Dayanm (Uniaxial Compressive Strength):


Tek eksenli skma gerilmesi etkisinde olan bir malzemenin (kayann) yenildii andaki
gerilme deerine Tek Eksenli Skma Dayanm (c ya da UCS) denir. Gerek salam
kaya malzemesinin temel bir mekanik zellii, gerekse kaya ktlesi snflama
sistemlerinde temel bir girdi parametresi olarak kullanlr. Salam kaya malzemesinden
alnan karot rneinin (silindirik rnek) laboratuvarda tek eksenli ykleme koulunda
krlmasyla belirlenir. Uygulamada, kp rneklerin kullam da sz konusudur, ancak en
yaygn olan silindirik rnek kullanmdr.
3-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tek eksenli ykleme Yenilme

Tek Eksenli Skma Dayanm:

Fmax
c UCS
A
Fmax: Yenilme anndaki yk (kuvvet)
A: Ykn uyguland alan
(silindirik rnein taban alan)

3-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2.2. ekilme Dayanm (Tensile Strength):
Tek eksenli ekme gerilmesi etkisinde olan bir malzemenin (kayann) yenildii
andaki gerilme deerine ekme/ekilme Dayanm (t) denir. Laboratuvarda
dorudan ya da dolayl deneyler araclyla belirlenebilir.

Fmax
t
Dorudan ekme A
Fmax: Yenilme anndaki yk
A: Yklemenin yapld alan
(silindirik rnein taban alan

Dolayl yntem (Brazilian ekilme Deneyi):

2F
t
t D
F: Yenilme anndaki yk
D: ap
t: Kalnlk
3-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2.3. Makaslama Dayanm (Shear Strength):
Gerilme etkisindeki kaya malzemesinde yenilme annda yenilme dzlemine etkiyen
makaslama gerilmesi (), bu kaya malzemesinin makaslama dayanmna karlk gelir.

Bir kaya malzemesinin makaslama dayanmn


belirlemek amacyla, laboratuvarda eksenli
skma deneyleri yaplr ve Mohr dairelerinden
yararlanlabilir ve makaslama dayanm zarf
(yenilme zarf) belirlenebilir.

Sabit yanal gerilme (hcre/evre basnc)


altnda eksenel ykleme

3-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
c: Kohezyon
: sel srtnme as
Normal gerilme etkisi olmakszn
kaya malzemesinin gstermi
olduu dayanma KOHEZYON
(c), malzemenin yerdeitirmeye
kar gsterdii srtnme
direncine ise SEL SRTNME
AISI () denir. Bu iki parametre
kayann makaslama dayanm
parametreleri olarak bilinir.

3-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.3. KAYA MALZEMESNN DEFORMASYON ZELLKLER
2. Blmde gerilme birim deformasyon ilikileri irdelenirken malzemenin, elastik, elasto-
plastik, plastik ve viskoz olmak zere balca ideal davran modellerine deinilmiti. Ancak
kaya malzemesinin gerilme altndaki davran, bu modellere tam olarak uymaz. Gerilme
artna bal olarak kayann deformasyon davrannda da farkllklar oluur. Bir kaya
malzemesinin gerilme birim deformasyon ilikisi en basit ekliyle aadaki gibidir.

Temel dzeyde; gerilmeye bal olarak kaya malzemesinin davrann, I., II.,
III. ve Yenilme sonras olmak zere drt blgeye ayrmak mmkndr.

3-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
I. BLGE: Kaya malzemesi iindeki boluk, atlak gibi ksmlarn ykleme etkisiyle
kapand blgedir (OA aras). Deformasyon fazladr ve bu nedenle dk Elastik Modl
deeri (E1) belirlenir. Boaltma ileminde az miktarda histerik zellik gsterir.
II. BLGE: Gerilme eksenel birim deformasyon erisinin dorusal elastik davran
gsterdii blgedir (AB aras), rnekteki boy ksalmas yanal uzamadan fazladr. Bu
blgeden belirlenen Elastik Modl (Young modl) deerinin (E2=/) genel olarak
kayay temsil ettii dnlr ve Ortalama Modl olarak da isimlendirilir. Sz konusu
blgedeki yanal birim deformasyon dikkate alnarak kaya malzemesini temsil eden
Poisson oran (=e/b) da belirlenebilir.
III. BLGE: B noktasnda kaya elastik davrantan plastik davran gstermeye balar
(eilme noktas (yield point)). Boaltma yapld taktirde kalc deformasyon ve histerik
davran gzlenir. Kayann iindeki mevcut atlaklarda ilerleme ya da yeni atlaklarn
gelimesi sz konusudur. Kaya malzemesi rneinde hacim art gzlenir. Bu blgedeki
davran, kayann yenilmesi (C noktas) ile sonlanr. B noktasndan sonraki (IV. Blge
dahil) kayann gerilme etkisindeki davran SNML davran olarak adlandrlr.
IV. BLGE: Gerilme kontroll ykleme yapld taktirde, rnek krlarak yenilir ve bu
blgenin davran belirlenemez. Birim deformasyon kontroll deney aleti kullanld
taktirde, yenilme sonras davran belirlemek mmkndr. Bu blgede, kayann
dayanm hzla dmesine ramen, hala bir miktar dayanma sahiptir.

Temel elastik sabitler (Young Modl ve Poisson oran), laboratuvarda


kaya rnekleri zerindeki statik ve dinamik deneylerle belirlenebilmektedir.
Ayrca, ortalama elastik modl haricinde teet elastik modl, kiri (sekant)
elastik modl deerleri de belirlenebilir.
3-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Teet modl
Tek eksenli skma dayanmnn
%50si kadar sabit bir gerilme deeri
iin gerilme-birim deformasyon
/
erisine teet olan dorunun eimi
dikkate alnarak belirlenir. Bununla
birlikte, farkl gerilme deerleri iin
farkl teet modllerin bulunabilecei
bilinmelidir.

Kiri (sekant) modl


Gerilme-birim deformasyon erisinin
0 noktasndan ek eksenli skma
dayanmnn %50si kadar sabit bir
gerilme deeri arasndaki dorunun
eimi dikkate alnarak belirlenir. /
Bununla birlikte, farkl gerilme
deerleri iin farkl kiri modllerin
bulunabilecei bilinmelidir.

3-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya trne bal olarak kaya malzemesinin baz fiziksel ve mekanik zelliklerinin
yaklak olarak deiim aralklar (Jumikis, 1983den dzenlenmitir.)
Laboratuvar Doal
(yerinde)
Salam Kaya Tek Eksenli ekilme Elastik Poisson Oran, Kuru Porozite, n Permeabilite
Skma Dayanm, c Dayanm, t Modl, E younluk, % katsays, k
(MPa) (MPa) (GPa) (g/cm3) (cm/s)
VOLKANK
Bazalt 78-412 5.9-29.4 19.6-111.5 0.14-0.25 2.21-2.77 0.22-22.06 10-4-10-5
Diyabaz 118-245 5.9-12.7 22.0-107.5 0.125-0.33 2.82-2.95 0.17-1.00 10-5-10-7
Gabro 147-196 4.9-29.4 58.4-107.8 0.125-0.25 2.72-3.00 0.00-3.57 10-5-10-7
Granit 118-275 3.9-24.5 21.3-70.5 0.125-0.34 2.53-2.62 1.02-2.87 10-3-10-5
SEDMANTER
Dolomit 14.7-245 2.5-24.5 19.6-93.0 0.08-0.32 2.67-2.72 0.27-4.10 4.6x10-9-1.2x10-8
Kireta 29.4-245 1.0-24.5 8.0-78.5 0.10-0.33 2.67-2.72 0.27-4.10 10-2-10-4
Kumta 19.6-167 19.6 4.9-84.3 0.07-0.30 1.91-2.58 1.62-26.40 10-2-10-4
eyl 21.6-160 2.0-9.8 7.8-44.0 0.10-0.50 2.00-2.40 20.00-50.00 10-3-10-4
METAMORFK
Gnays 78-245 3.9-19.6 14.2-58.8 0.09-0.25 2.61-3.12 0.32-1.16 10-3-10-4
Mermer 49-196 4.9-19.6 28-100 0.11-0.38 2.51-2.86 0.65-0.81 10-4-10-5
Kuvarsit 85-353 2.9-19.6 25.5-97.5 0.11-0.23 2.61-2.67 0.40-0.65 10-5-10-7
ist 40.70.5 0.08-0.20 2.60-2.85 10.00-30.00 10-4-3x10-4
Sleyt 24.5-196 6.9-19.6 0.06-0.44 2.71-2.78 1.84-3.61 10-4-10-7

*Bu aralklar, kayalarn zelliklerinin yaklak deerleri hakknda fikir edinilmesi amacyla verilmitir. Ayn
petrografik isme sahip olmasna ramen, bu aralklarn dnda deerlere sahip kayalar mevcuttur.

3-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.4. BAZI KAYA MALZEMES SINIFLAMALARI
stisnalar olmakla birlikte kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm genel olarak
1 MPan zerindedir. Kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmn dikkate alarak
yaplm snflamalar:

Ulusay, 2010dan alnmtr. 3-20


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm ve teet elastik modl dikkate alnarak
Deere ve Miller (1966) tarafndan nerilmi snflama: Birletirilmi Mhendislik Snflamas
UCS Modl Oran (E/UCS)
c Modl
Snf Dayanm Snf Deer
(MPa) Oran
A ok yksek > 220 H Yksek > 500
B Yksek 110-220 M Orta 200-500
C Orta 55-110 L Dk < 200
D Dk 27.5-55

E ok dk < 27.5

3-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.5. KAYA MALZEMESNN DAVRANIINI VE
ZELLKLERN ETKLEYEN FAKTRLER
Kaya mhendislii projelerinde, yeralt ve yerst kaya yaplar genellikle kaya
malzemesinden ok kaya ktlesi iinde tasarlanmaktadr. Bununla birlikte, kaya
ktlesinin bir eleman olan kaya malzemesinin davran nemlidir. Kaya malzemesinin
davran ve jeomekanik zellikleri; kayann tane ya da kristallerinin bykl, ekli,
dizilii, kristallenme, imentolanma, kenetlenme, gzeneklilik ve su emme durumu,
heterojen olmas, anizotropi gibi kendi zelliklerinden kaynaklanan faktrlerin yan sra,
evresel faktrlerden de etkilenmektedir. Jeomekanik zellikler, genellikle Statik (ksa
sreli) laboratuvar deneyleriyle belirlenir. Laboratuvar ortamnda zamana bal deneyler
(rnein akma (creep) deneyi) ile uzun sreli duraylla ilikin yaklamlar yaplmakla
birlikte, kayalarn ok daha uzun sre sabit gerilme, scaklk vb. ortamlarda kalmas
nedeniyle doadaki durum birebir yanstlamamaktadr. Bu nedenle, belirlenen davran
ve jeomekanik zellikler ounlukla laboratuvar deney artlarna uygun bir ortamdaki
kayann davranna bal zelliklerdir. Ancak, doada kaya yapsnn bulunduu ortama
bal olarak farkllklar sz konusu olabilmektedir. Kayann davrann ve jeomekanik
zelliklerini etkileyen evresel faktrler:

1) evre (confining) basnc/gerilmesi: Yerkabuunda belirli bir derinlikte bir noktada (birim
eleman), yerekimi etkisi nedeniyle dey ynde bir gerilme (rt gerilmesi) sz konusudur. Bu dey
yndeki gerilme etkisiyle, kayada dey (young modlne bal olarak) ve yatay (Poisson oranna
bal olarak) ynde deformasyon geliimi olmaldr. Yanyana iki birim elemanda yanal birim
deformasyonlar ayn byklkte ama zt ynlerdedir. Etkiler birbirini dengelediinden, her iki
3-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
elemanda da yanal ynde bir hareket olmayacaktr. Bu durum nedeniyle, rt gerilmesinden
kaynaklanan bir yanal gerilme/basn sz konusu olacaktr. Bunun yan sra, ktalarn hareketi, jeolojik
yap vb. unsurlardan kaynaklanan bir gerilme birikimi sz konusudur. Yatay yndeki bu gerilmeler
evre gerilmesi/basnc olarak dnlrse;

v: rt gerilmesi (Dey yndeki ktleye yerekimi kuvvetinin


kazandrm olduu arlktan kaynaklanan gerilme)
h: rt gerilmesinden kaynaklanan yatay yndeki gerilme
hm: Ktalarn hareketi vb. nedenlerden kaynaklanan yatay
gerilme
h: rt malzemesinin ykseklii
: rt malzemesinin birim hacim arl

evre gerilmesi arttka, kaya


malzemesinin gerilme-birim deformasyon
davran da farkllk gsterir. Mekanik
E
anlamda; evre gerilmesi arttka,
malzemenin gerilmeye kar gsterdii
dayanm artar, deformasyon azalr
(Elastik modl artar), snmllk artar .

3-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2) Su (Nem) ierii: Nem ieriinin kaya malzemesinin fiziksel zelliklerindeki etkisine Blm 3.1de
deinmitik. Doal ortamda kaya malzemesinin su ierii, mekanik zelliklerini de etkiler. Su, kaya
trlerine bal olarak farkl llerde kayada yumuamaya, mekanik zelliklerinde deiikliklere neden
olur, genel olarak kaya malzemesinin su ierii arttka, dayanm ve elastik modl azalrken snml
davran artar. zellikle kil ieren kaya malzemesi suya doygun hale geldiinde hacim art, su
iermedii (kuru) zamanlarda ise hacim azalmas olur. Bu slanma-kuruma dngs nedeniyle zellikle
bu tr kayalarda kabarmalar, atlaklar oluur.

Kapadokyada farkl mineralojik bileime sahip


tflerin (1-9) kuru dayanmlarna gre suya
doygun dayanmlarndaki azalma oran
(Tuncay, 2009dan)
3-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3) Scaklk: Yerkabuunda derinlere inildike scaklk artar. Bunun yan sra, aktif volkanik blgelerde,
aktif faylarn bulunduu yerlerdeki jeotermal alanlarda vb., scaklk deerleri farkllk gsterir.
Dolaysyla, yzeyde kaya malzemesinin davran ile bu alanlardaki davran ve mekanik zellikleri de
farkllk gsterir. Genel olarak, kayann dayanm ve elastik modl azalrken snmllk artar (Gerilme
- birim deformasyon davran, su ieriinin etkisinde olduu gibidir). Ayrca, yaz k s farkll,
kayalarn yzey ve yzeye yakn kesimlerinde suyun da varlyla donma-znme etkisi, dolaysyla
hacim deiiklii nedeniyle paralanmalara neden olur.

4) Zaman: Kaya mhendislii yaplarnda iki tr yenilme sz konusudur:

i) Kayann ksa sreli dayanm (statik kouldaki dayanm), ortamda kendisine etkiyen gerilmeden
kkse, yap hemen yenilir.
ii) Kaya malzemesi, maruz kald sabit bir gerilmeye kar balangta durayl iken, zamanla dayanm
azalmas nedeniyle yenilir (Zaman etkisi).

Zamanla dayanm azalmas: evresel etkiler nedeniyle


kaya malzemesinin dayanmndaki azalma

OB : Zamandan bamsz birim


deformasyon (ani birim deformasyon)
I: Birim deformasyonun oransal olarak
dorusal art
II: Birim deformasyon artnn oransal
olarak sabit olduu ksm
III: Deformasyonun daha hzl artt ksm
ve yenilme
3-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinde BOZUNMA
Bozunma, kaya malzemesinin fiziksel zellikleri ve mekanik davranlarna etki eden
faktrlerin neden olduu bir durumdur. Yani; nem ierii, scaklk, zaman vb. faktrler,
kayalarn fiziksel ya da kimyasal bozunmasna neden olurlar.

1) Fiziksel (Mekanik) Bozunma: Kayann mekanik anlamda dalmas. Basn


ve scaklk deiimi gibi sreler egemendir; kaya paralanr, ancak bileimi
deimez.

(www.coursehero.com/file/3890064/weathering/)
MEKANK BOZUNMA

rt basncnn Isl sreler


kalkmas

Yabanc kristal
bymesi

ller Donma dalmas Kylar


3-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1) Kimyasal Bozunma: Kayann bileiminde deiiklik sz konusudur. Kayay
oluturan minerallerin isel yaplarnda deiime neden olan sreleri ierir.

Mekanik (fiziksel) ve kimyasal bozunma genellikle


birlikte meydana gelirler ve etkileri i ie olabilir.

Alterasyon: Hidrotermal svlarn etkisiyle meydana gelen ve


kayalarn kimyasal ya da mineralojik bileiminde deiime neden
olan sre.

Tipik alterasyon trleri: KAOLNLEME VE KLORTLEME

Baz kayalarda kimyasal bozunma ve alterasyonun etkilerinin ayrt


edilmesi olduka gtr.

Bununla birlikte;
Bozunmann etkisi derinlikle snmlenir. Alterasyon ise, hemen
hemen deiik derinliklerde gzlenebilir.

3-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi BOZUNMA SINIFLAMASI

Tanm Aklama Snf


Taze Kaya malzemesinin bozunduuna dair IA
grnr bir iaret yok
Hafif Bozunmu Ana sreksizlik yzeyinde renk deiimi IB
Az Bozunmu Kaya malzemesi ve sreksizlik yzeyinde II
renk deiimi.Kaya malzemesinde bozunma
nedeniyle renk deiimi olabilir ve ilk
durumuna gre ksmen daha zayf olabilir
Orta-Derece Kaya malzemesinin yarsndan aznda III
Bozunmu ayrma ve/veya paralanma. Taze veya
solmu kaya ya srekli bir yap veya
ekirdek ta olarak bulunmakta.
Yksek-Derece Kaya malzemesinin yardan fazlas ayrm IV
Bozunmu ve/veya paralanm. Taze veya solmu kaya
ya sreksiz bir yap veya ekirdek ta olarak
bulunmakta.
Tamamen Bozunmu Tm kaya malzemesi ayrm ve/veya V
paralanm. Orijinal ktle yaps hala
ounlukla salam.
Rezidel(Artk) Tm kaya malzemesi topraa dnm. VI
Toprak Ktle yaps ve malzeme dokusu tahrip
olmu. Hacimde byk bir deiiklik var
ama topran nemli bir ksm tanmam
(yerinde).
(Dearman, 1980; Erguvanl, 1995ten) 3-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 4
Yenilme Kriterleri

4-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yenilmenin (krlmann) gereklemesi iin, etkisinde kald gerilmenin kayann
dayanmn amas gerekir. Kaya malzemesinde gzlenen tipik yenilme trleri:

Limit denge durumu; kaya malzemesinin dayanmnn, maruz kald gerilmeye eit
olduu durumdur. Tm yenilme kriterleri (ltleri), bu denge durumu gz nnde
bulundurulurak tretilmitir.

Limit denge = Dayanm / Gerilme = 1


4-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
farkl yenilme art dnlrse:

Tek eksenli skma dayanm durumu:


1= c ve 2= 3 = 0
Hindistan, 2006dan)

ekilme dayanm durumu:


3= t ve 1= 2 = 0
Laboratuvarda silindirik kaya rneinde
eksenli skma dayanm durumu:
(Karpuz ve

3= 2 arttka 1 artar

3 2 ise ?? Eri deil, geometrik bir yzey

Kayalarn heterojen zellik gsterebilmesi, davrannn gevrekten snmlye kadar


deiebilmesi, farkl aratrmaclar tarafndan farkl yenilme kritirlerinin gelitirilmesine neden
olmutur. Yenilme kriterleri, TEORK ve GRGL (AMPRK) olmak zere iki grup altnda
toplanabilir.

Teorik kriterler
kriterler:: Griffith kriteri, Mohr Coulomb Kriteri, Tresca kriteri, Von Mises kriteri, vb
vb..
Grgl kriterler
kriterler:: Franklin kriteri, Bieniawski kriteri, Hoek ve Brown Kriteri, Kim
Kim--Lade kriteri, vb
vb..

NOT: Bu ders kapsamnda; Griffith ve Mohr Coulom teorik yenilme kriterleri ile
Hoek-Brown Grgl yenilme kriterlerine giri niteliinde deinilecektir. Gerek bu
kriterlerin gerekse dier kriterlerin ayrnts, nerilen kaynaklarda bulunabilir.
4-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Griffith Yenilme Kriteri:
Yenilme kriterlerinin en eskisidir. Bir malzemenin gerilmeye maruz
kalmas durumunda, iinde varolan eliptik ekilli mikrokrklarn ularnda
gelien ekme gerilmeleri malzemenin ekme dayanmna (t) ulat
anda atlaklarn ilerlemesi esasna dayanr.

atlak ucunda gelien en byk ekilme gerilmesi:


2 2 1
( 1 cos 2 3 sin 2 ) ( 1 cos 2 3 sin 2) 2
e
0

Griffith
atla

GRIFFITH YENLME KRTER:


Koul: Asal gerilmeler cinsinden:

1 + 33 0 1 3
2
8 3
t 1

1 + 3 3 < 0 3 t
1 ve 3:Yenilme anndaki en byk ve en kk asal gerilmeler

Not: Literatrde Griffith kriterinin modifikasyonlar mevcuttur (rnein, McClintock ve Walsh


(1962) tarafndan ya da Murrel (1963) tarafndan yaplan modifikasyonlar.)
4-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Mohr-Coulomb Yenilme Kriteri:
Mohr ve Coulomb kriterleri iki ayr kriter olmakla birlikte, birbirlerine benzerlii nedeniyle
Mohr-Coulomb kriteri olarak anlr. Yenilme, makaslama gerilmesinin makaslama
dayanmn at anda gerekleir.

Tek eksenli skmada yenilme eksenli skmada yenilme


1 ve 3:
Yenilme
anndaki en
byk ve en
kk asal
gerilmeler

Makaslama dayanm ve
normal gerilme cinsinden
Mohr-Coulomb Yenilme Kriteri:

c n tan

4-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1

( 45 2)

Yenilme anndaki gerilmeler:

2 3
1 3 1 3 1 3
n cos 2 sin 2
2 2 2

1, 2 ve 3 nolu eitlikler yenilme kriteri


eitliinde kullanlrsa

1 3 1 3 1 3
sin 2(45 / 2) c ( cos 2(45 / 2)) tan
2 2 2
4-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1 3 3 1 3
sin(90 ) c 1 cos(90 ) tan
2 2 2
cos sin
Sadeletirmeler yapldnda

( 1 3 ) cos 2 2c cos ( 1 3 ) sin ( 1 3 ) sin 2

1 ekilip yeniden dzenlenirse

Asal gerilmeler cinsinden Mohr Coulomb Yenilme Kriteri Eitlikleri:

cos 1 sin
1 2c 3
1 sin 1 sin
Ya da

1 2c tan 2 (45 / 2) 3 tan 2 (45 / 2)

4-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Hoek-Brown Yenilme Kriteri:
lt, Griffith (1921 ve 1924)in nerdii ve McClintock ve Walsh (1962) tarafndan
modifiye edilen kuramn zerine kurulmutur. Kaya malzemesi iin de kullanlabilmekle
birlikte gnmzde kaya ktlelerinin dayanm ve yenilme durumlarnn incelenmesinde
yaygn olarak kullanlmaktadr.

1 ve 3:Yenilme anndaki en byk ve en kk asal gerilmeler


ci: Kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm
1 3 m 3 ci s ci2 m ve s: Boyutsuz malzeme sabitleridir (Kaya malzemesi iin s=1
dir, m parametresi ise kaya trne bal olarak deikenlik gsterir,
eksenli skma deneylerinden yararlanlarak belirlenebilir.)

4-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 5
Kaya Ktlelerinin
Mhendislik
zellikleri
5-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Balca Kaya Ktleleri

Masif
(a)kaya Ksmen eklemli
(b) kaya Ksmen bloklu
(c) kaya

Bloklu
(d)kaya ok gzenekli
(e) kaya leri derecede(f)fisrl kaya

Skan ve(g)
ien kaya Dzenli (h)
karmlar Dzensiz (i)
karmlar

Boluklu
(j)
kaya

Goodman, 1995 (Ulusay ve Snmez, 2007den)


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay 5-2
(Hudson, 1989)

5-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
TK-Milas Ikdere Sahas Ak Ocak Kmr letmesindeki kaya ktlesinden bir
grnm Foto: 2010
(Ulusay ve Snmez, 2007)

5-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
lek etkisi

(1) Sondaj

ekil 1.4. Kaz boyutlarnn artyla kaya ktlesi kavramnn nem kazanmasn gs-
teren ematik kesit (Hudson, 1989'dan dzenlenmitir). (Ulusay ve Snmez, 2007)

5-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.1. SREKSZLK TRLER
Kaya ktlesini eksiksiz ekilde tanmlayabilmek iin, ierdii sreksizliklerin
de ayrtlanarak, zelliklerinin belirlenmesi gereklidir.

Sreksizlik: Kaya ktlesi iinde ekilme dayanm dk veya sfr olan


zayflk dzlemi.

Sreksizlik Trleri:
1. Grup: Takm veya sistemler halinde grlen, istatistiksel deerlendirmeye tabi
tutulabilen ve yzeyleri boyunca herhangi bir yerdeitirmenin meydana
gelmedii TABAKA, EKLEM, DLNM (KLVAJ), STOZTE, FOLASYON,
LAMNASYON gibi sreksizliklerdir.

2. Grup: Tek bana bulunan, istatistiksel deerlendirmeye tabi tutulmayan ve


yzeyleri boyunca bir yer deitirmenin gzlendii FAY ve MAKASLAMA
ZONU gibi sreksizliklerdir.

5-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik trlerinin tanmlar:

Dokanak; iki farkl litolojik birim arasndaki snr.


Tabaka dzlemi; sedimanter kayalarn oluumu srasnda tane boyu ve ynelimi,
mineralojik bileim, renk ve sertlik gibi faktrlerdeki deiime bal olarak gelien bir
yzeydir.
Fay ve makaslama zonu; yzeyi boyunca birka santimetreden kilometrelerce
uzunlua kadar greceli bir yerdeitirmenin meydana geldii makaslama
yenilmesine maruz kalm yzeylerdir.
Eklem; yzeyi boyunca herhangi bir yerdeitirmenin meydana gelmedii doal
krktr.
Dilinim (Klivaj); ince taneli kayalarda, sktrc kuvvete dik ynde olumu, sk
aralkl ve birbirine paralel ynde gelimi zayflk dzlemleridir.
Fisr; Fookes ve Denness (1969) tarafndan "srekli bir malzemeyi ufak birimlere
ayrmadan blen sreksizlik
Foliasyon (Yapraklanma); yksek basn ve/veya yksek scaklk altnda
farkllama veya minerallerin tercihli ynelimi nedeniyle ortaya kan metamorfik
kkenli zayflk yzeyleridir.
Damar; evre kayasndan farkl zellikteki bir malzeme tarafndan doldurulmu
krktr.

5-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.2. SREKSZLK ZELLKLER

Sreksizlik takm (seti)


says ve ortalama
ynelimleri
tak
m
Sreksizlik aral

Sreksizlik devamll

Sreksizliklerin
przll, dalgall ve
Przllk-dayanm
ilikisi

Sreksizlikerin akl
ve dolgu durumu

Sreksizlik yzeyinde
bozunma

ekil 2.1. Kaya ktlelerinin tanmlanmasnda s reksizliklerin esas alnan balca zellikleri (Hudson,
1989dan yararlanlmtr). (Ulusay ve Snmez, 2007den)

5-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizliklerin ynelimi:

Sreksizlik ynelimlerinin ifade edilmesi:


Eim / Dorultu (37 GD / K20D)
veya
Eim / Eim yn (37 / 110)

5-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
En az 150 civarnda sreksizlik ynelim ls alnarak stereonette deerlendirme yaplr ve ana
eklem takmlarnn says ve herbir eklem takmnn ortalama ynelimi belirlenir.

3 Ana Eklem takm mevcut. Ortalama Ynelimleri: 1. Set: 82/175


2. Set: 85/015
3. Set: 78/072
5-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik aral ve skl:

lm hatt uzunluu (L)

Sreksizlikler

Kesiim
lm hatt
Grnr Sreksizlik aral
aralk,x izelge 2.2. Sreksizlik aralntanmlama ltleri
tanmlama ltleri (ISRM, 1981).
(ISRM, 1981)

Aralk (mm) Tanmlama


< 20 ok dar aralkl
20-60 Dar aralkl
60-200 Yakn aralkl
200-600 Orta derecede aralkl
600-2000 Geni aralkl
2000-6000 ok geni aralkl
>6000 leri derecede geni aralkl

ekil 2.3. lm hatt boyunca sreksizlik aralnn tayini ve bir hat lmnden grnm
(Ulusay ve Snmez, 2007den) 5-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Aralk lm iin en ideal RNEK: ki adet sreksizlik takmnn bulunduu
koul sreksizliklerin ett
hattna dik olmasdr, ancak
bir ev aynasnda sreksizlik aral lm
doada bu ekilde bir lm
alnabilecek yzlekleri
bulmak ou zaman
mmkn deildir.
Grnr aralk daha kolay
llebilen bir parametre
olup, sreksizlik
younluunun
tanmlanmasnda esas alnr.
Patlatma krklar lme
katlmaz.
Ortalama sreksizlik aral X = L/N (m)
Sreksizlik skl = N/L (m-1)
L: lm hatt uzunluu (A-A)
N: lm hattn kesen tm
sreksizliklerin says

Bu tr lm hatlarndan (hat etd) yararlanlarak her bir sreksizlik takm


iin ayr ayr olmak zere gerek sreksizlik aralklar belirlenebilir.

5-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerek sreksizlik aral:
Ayn eklem takmna ait iki sreksizlik Sreksizlik dorultusuna dik kesit

S = a . sin . sin
S: Gerek sreksizlik aral
a: Grnr sreksizlik aral
: lm hatt ile sreksizlik dorultusu
arasndaki a
: Sreksizliklerin gerek eim as

Bu durumda; herhangi bir sreksizlik takmna ait gerek sreksizlik araln bulmak iin,
nce lm hatt boyunca sz konusu takma ait sreksizliklerin ortalama aral bulunur
(rnein, birinci takm iin x1=L/N), sonra S1 = x1.sinsin ilemi yaplr.

5-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizliklerin devamll:
(a) (b)

Devamll dk Srekli
eklemler eklemler

(Ulusay ve Snmez, 2007)

Sreksizliklerin devamlln tanmlama ltleri (ISRM, 1981).

Tanmlama Sreksizlik izinin uzunluu

ok dk devamllk <1m

Dk derecede devamllk 1-3 m

Orta derecede devamllk 3-10 m

Yksek devamllk 10-20 m

ok yksek devamllk >20 m


5-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Przllk ve Dalgallk:

Przllk: Bir sreksizlik


yzeyinin dzlemsellikten
kk lekli sapmalar.
Laboratuvar boyutundaki
(Ulusay ve Snmez, 2007) rneklerin makaslama
dayanmn etkiler.

Dalgallk: Bir sreksizlik


yzeyinin dzlemsellikten
byk lekli sapmalar. Byk
lekte sreksizliklerin
makaslama dayanmn etkiler.

(ISRM, 1981) 5-15


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Her profilin uzunluu 1 ile 10 m arasnda
deiir. Dey ve yatay lekler birbirine Profilometre ile przllk lm
eittir.

Fotoraflar: mer Aydan

(a) (b)

Kaya
yzeyi

ISRM (1981) 5-16


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizliklerin akl ve dolgu:

Przlln yan sra,


dolgunun olup olmamas,
kalnl ve sert ya da yumuak
zellikte olmas sreksizlik
yzeylerinin makaslama
dayanmn etkileyen
hususlardr.

Sreksizliklerin akl tanmlama ltleri (ISRM, 1981).


Aklk Tanmlama

<. 0.1 mm ok sk
0.1-0.25 mm Sk KAPALI yaplar
0.25-0.5 mm Ksmen ak
0.5-2.5 mm Ak
2.5-10 mm Orta derecede geni BOLUKLU yaplar
> 10 mm Geni
10-100 mm ok geni
100-1000 mm Ar geni AIK yaplar
>1000 mm Bolukl

(Ulusay ve Snmez, 2007)

5-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik yzeylerinde bozunma:

Sreksizlik yzeylerindeki bozunma durumu, sreksizliklerin dayanmn etkileyen


faktrlerden biridir ve gerek kaya malzemesi gerekse kaya ktlesi iin nerilen bozunma
snflamalar dikkate alnarak tanmlanmaldr. ISRM (1981) tarafndan nerilen bozunma
snflamalar ve tanmlama ltleri aadaki gibidir.

Kaya malzemesinin bozunma derecesiyle ilgili snflama (ISRM, 1981).


Tanm Tanmlama lt
Taze (bozunmam) Kaya malzemesinin bozunduuna ilikin belirgin bir gsterge yoktur.

Rengi deimi Orijinal kaya malzemesinin rengi deimi olup, renkteki deiimin
derecesi belirgindir. Renk deiimi sadece baz mineral taneleriyle snrl
ise, bu durum kaytlarda belirtilmelidir.

Bozunmu Kaya malzemesi orijinal dokusunu korumakla birlikte, toprak zemine


dnmtr. Ancak minerallerin bir ksm veya tamam bozunmutur.

Bozunmu-dalm Kayann orijinal dokusu korunmakla birlikte, kaya malzemesi tamamen


bozunarak toprak zemine dnm olup, krlgandr.

5-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ktlelerinin bozunma derecesiyle ilgili snflama (ISRM, 1981).
Bozunmann
Tanm Tanmlama lt
derecesi

Bozunmam Kayann bozunduuna ilikin gzle ayrdedilebilir bir belirti W1


(Taze) olmamakla birlikte, ana sreksizlik yzeylerinde nemsiz bir
renk deiimi gzlenebilir.

Az bozunmu Kaya malzemesinde ve sreksizlik yzeylerinde renk deiimi W2


gzlenir. Bozunma nedeniyle tm kayacn rengi deimi ve
kaya taze halinden daha zayf olabilir.

Kayann yarsndan az bir ksm toprak zemine dnerek


Orta derecede
ayrm ve/veya paralanmtr. Kaya; taze, ya da renk
bozunmu W3
deiimine uram olup, srekli bir ktle veya ekirdek ta
halindedir.

Kayann tm toprak zemine dnerek ayrm ve/veya


Tamamen paralanmtr. Ancak orijinal kaya ktlesinin yaps halen
bozunmu korunmaktadr. W4

Kayann tm toprak zemine dnmtr. Kaya ktlesinin


Artk zemin yaps ve dokusu kaybolmutur. Hacim olarak byk bir
deiiklik olmakla birlikte, zemin tanmamtr.
W5

5-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik zellikleri HAT ETTLER araclyla belirlenebilir. lm hattn kesen
her bir sreksizlie ilikin zellikler, istatistiksel deerlendirmelerde kullanlmak zere
formlara kaydedilir.

H a c ett e pe n ive rs ite s i, Je olo ji M he n dis lii B lm ,


Uy g u la m al J eo loji A n a bilim D a l
S R EKS ZL K L M VER FO R MU
Ge ne l B ilg ile r :

S r a N o : L o k as y o n : Ta ri h : H at N o : H a t D o r u ltu s u : S a y fa N o :

SREKSZLKLER N ZELLKLER VE YNELM

Przllk
Dolgunun

S u Durum u
Dalgallk Dalgallk Su

B ozunm a
T r
Metre Eim Eim Yn Devamllk Aklk AIKLAMALAR
T r

Boyu Ykseklii Ak
Dorultu (m) (m) (mm) (mm) (lt/dk)

Tr: Dolgunun Tr: Przllk: Bozunma: Su Durumu:


1. Fay Zonu 1. Dolgusuz A. Basamakl 1. Bozunmam (taze) 1. Kuru
2. Fay 2. Yzey boyamas B. Dalgal 2. Az bozunmu 2. Nemli
3. Eklem 3. Kohezyonsuz C. Dz 3. Orta derecede bozunmu 3. Islak
4. Klivaj 4. Etken olmayan kil 4. leri derecede bozunmu 4. Damlama (s znt)
5. ist ozite 5. ien kil veye kil matriks 1. Kaygan 5. Tamamen bozunmu 5. Ak
6. Makaslama 6. imentolanm (Kalsit,Kuvars vb.) 2. Dz 6. Artk zemin
7. atlak 7. Klorit, Talk, Jips 3. Az przl
8. Tabaka 8. Dier (Tanmlaynz) 4. Przl
5. ok przl 5-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sondaj karotlarnda sreksizliklerin karakterizasyonu

Sondajlardan elde edilen karotlardan,


sreksizlik zellikleri hakknda yzeydeki
ettlerden elde edildii kadar salkl bilgi
elde edilemez.

5-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Karlatrma

zellik lm yntemi Karot Yzlek


Ynelim Pusula-gonyometre o i
Ortalama aralk /sklk erit metre i i
Devamllk erit metre k i/o
Przllk Referans yzeyler o i
Yzey dayanm Schmidt ekici o i
Aklk Kumpas veya cetvel k i
Dolgu Gzlemsel k i
Sznt Zamana bal gzlem k i
Set says Stereografik izdm teknii o i
Blok boyutu 3 boyutlu eklem skl k i
: iyi, o: orta, k: kt

5-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.3. SREKSZLK YZEYLERNN DAYANIMI
Sreksizlik yzeylerinin skma dayanmnn
tahmin edilmesi iin basit baz arazi tanmlamalar ile
yaplan snflandrmadan (ISRM, 1981)
yararlanlmakla birlikte, uygulamada ounlukla
Schmidt ekici deneyi ile dolayl yoldan
belirlenmektedir.

Sreksizlik yzeylerinin Makaslama dayanmnn


belirlenmesi iin;

- Laboratuvarda dorudan makaslama


deneyinden,

Ya da

- Barton (grgl) yenilme kriterinden yararlanlabilir


(Uygulamada przl yzeyler iin tercih
edilir)
5-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik yzeylerinin skma dayanm:
(a)
Sreksizlik yzeyinde
Schimidt ekici deneyinin
sreksizlik yzeylerinde ya da
yapay yzeylerde uygulanmas

(b) Sreksizlik ya da yapay yzeyin sertliine


Tnelde
bal olarak Schimidt ekicinden okunan
darbe (geri srama) says farkllk gsterir.
Uygulanma ynne de bal olarak, genel
anlamda yumuak yzeylerde geri srama
says az iken, sert yzeylerde fazladr.
Deneyin uygulanma ekli ve says, ISRM
(Gkeolu, 1997)

nerilerinde (1981) belirtildii gibi olmaldr.


(c)

Laboratuvarda

Sreksizlik yzeyine dik ynde yaplr.


Bir yzeyde 20 (ISRM, 2007) deney yaplr, en
kk 10 veri atlr ve kalan 10 verinin
ortalamas alnr.
5-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Schmidt ekici ile Dayanm belirleme aba:

rnek zm:
Dey bir sreksizlik
yzeyine uygulanan
Schmidt deneyinde
belirlenen geri srama
says 48 ve birim hacim
arlk 27 kN/m ise,
yzeyin skma dayanm
yaklak 120 MPadr.

SORU:
Bir tnelin tavannda dey
ynde uygulanan Schmidt
ekici deneyinde aadaki geri
srama saylar elde edilmitir.
Bu lmleri ve kayann birim
hacim arlnn 22 kN/m
olduunu dikkate alarak,
sreksizlik yzeyinin skma
dayanmn belirleyiniz.
lmler: 22, 23, 25, 20,
25, 24, 22, 21, 26, 24, 23,
23, 24, 23, 21, 20, 22, 23,
24, 22
5-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanm:

Laboratuvar deneyleri

Portatif dorudan makaslama deney dzenei

Uygulama
zorluu
var!

Deformasyon kontroll dorudan


makaslama deney dzenei

Genellikle ok az przl ya da przsz yzeyler iin tercih edilir ve


doruk dayanmn yan sra artk (rezidel) dayanm da belirlenebilir. 5-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Barton Grgl Yenilme lt

Przl sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanmnn tahmin edilmesine ynelik bir


yaklam olan bu lt, Barton (1974) tarafndan gelitirilmitir. Sreksizlik yzeylerinin sadece
doruk makaslama dayanmnn tayininde kullanlr. (Teorik olarak, przsz sreksizlik yzeylerinin
dayanmnn belirlenmesinde de kullanlabilir, ancak bu tr sreksizlik yzeyleri iin ou mhendislik
uygulamasnda laboratuvar deneyi tercih edilir ve analizlerde Mohr-Coulomb yenilme kriterinden yararlanlr)
ltn avantaj : lte ilikin eitlikteki parametreler greceli olarak kolaylkla tayin
edilebilir.
Przlerin krlmas

Genel felsefesi

Przllklerin
makaslama hareketine
kar diren gsterdii
aama
5-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Przl Sreksizlik yzeyinin
Doruk Makaslama Dayanm:
Eklem przllk katsays (JRC) (Barton, 1974)

JRC = 0 - 2

JRC = 2 - 4
JCS
n tan JRC log b JRC = 4 - 6

n
JRC = 6 - 3

JRC = 8 - 10
JRC : Sreksizlik yzeyinin przllk katsays
(Arazide gzlenen sreksizlik profili ile JRC = 10 - 12
yandaki standart profiller karlatrlarak
deeri puan belirlenir.) JRC = 12 - 14

JCS : Sreksizlik yzeyinin dayanm (Schmidt JRC = 14 - 16


ekici deneyi ve ilgili dayanm belirleme
aba ile saptanr)
JRC = 16 - 18

n : Normal gerilme
JRC = 18 - 20

b : Temel srtnme as (dz yzeydeki


makaslama deneyi ile belirlenir) 0 5 cm 10

5-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Barton lt kullanlarak przl bir sreksizlik yzeyinin makaslama
dayanm zarfnn izilmesine RNEK:
ev durayllnn aratrlmas amacyla, ortamdaki sreksizlik yzeylerinde yaplan 20 adet Schmidt
deneyinden belirlenen geri srama saylarndan en dk 10 lm atlm ve kalan 10 lmn
ortalamas15 olarak belirlenmitir. evi oluturan kaya malzemesinin birim hacim arl 20 kN/m,
temel srtnme as ise 12 olarak deneylerle belirlenmitir. Sreksizlik profili Barton (1974)
tarafndan nerilen standart profillerle karlatrlm ve 14 olarak tayin edilmitir. Bu sreksizlik
yzeyine ait makaslama dayanm grafiini iziniz.

b=12 , JRC=14 , JCS (Schimidt ekici abandan) = 16.1 MPa

Makaslama Dayanm, (MPa)


0.9

0.8
ltn dayanm eitlii
0.7
kullanlarak, farkl normal
0.6
gerilme dzeyleri iin
0.5
dayanm deerleri
0.4
belirlenir ve ERSEL
0.3
YENLME ZARFI izilir.
0.2

0.1

0
0 0.5 1 1.5 2 2.5
Normal Gerilme, n (MPa) 5-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir normal gerilme (n) seviyesi iin
i ve cinin (anlk makaslama dayanm parametrelerinin) hesaplanmas:
1

Makaslama Dayanm, (MPa)


0.9

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0 0.5 1 1.5 2 2.5
Normal Gerilme, n (MPa)

Makaslama dayanm eitliinin trevi:


JCS JRC 2 JCS
tan JRC log10 ( ) b tan JRC log10 ( ) b 1
n n 180 ln (10) n

stenen normal gerilme


deeri iin anlk makaslama i arctan ci n tan i
dayanm parametreleri
n 5-30
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.4. SONDAJ LOGLARINDAN BELRLENEN
KAROT PARAMETRELER
Kaya ktlesinin kalitesi, sondajdan alnan karot verimini de etkilemektedir.
Bol krkl atlakl, ya da bozunma derecesi yksek kaya ktlelerinde elde
edilen karot yzdesi dktr. Bozunmann olmad ya da az olduu,
sreksizlik saysnn dk olduu kaya ktlelerinde ise, karot yzdesi artar.

5-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Jeoteknik amal sondajlarda derinlie bal jeolojik birimin deiimi, kaya tanmlamas,
yeralt su seviyesi, yaplmsa deney seviyeleri ve sonular, vs. bilgiler sondaj loglarna
ilenir. Ayrca, sreksizlik zelliklerine ilikin belirlenebilen zellikler ile aadaki 4 parametre
de tespit edilerek sondaj loguna kaydedilir.

* Toplam karot verimi (TKV) * Salam karot verimi (SKV)


* Kaya Kalite Gstergesi (RQD) * Eklem skl ()

lerlemede alnm tm karot ve krnt paralarnn uzunluu


TKV =
lerleme aralnn uzunluu

lerlemede silindirik eklini koruyan karot paralarnn uzunluu


SKV =
lerleme aralnn uzunluu

lerlemede uzunluu en az 10cm olan silindirik karotlarn uzunluu


RQD =
lerleme aralnn uzunluu

Bir ilerlemedeki doal sreksizliklerin says


(m-1)
=
lerleme uzunluu (m)
5-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sondaj karotlarna ilikin zelliklerin karotiyerde veya sandkta llmesi
(a)
KAROT

erit metre

Sreksizlik
Karot
A B

Karotiyer

(Ulusay ve Snmez, 2007)


Karot
ekseni
Karotlarn eksenel uzunluklar belirlenir.
A: Salam ksmn uzunluu
B: Eksenel uzunluk
5-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sonjdan alnan karotlar sandklara (karot sandklar) yerletirilir ve ok
paralanm karotlar (krntl) bir araya getirilir.

Silindirik zelliini koruyan karotlar ile paralanm


karotlarn eksenel uzunluklar belirlenir
5-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Karot parametreleri belirlenirken dikkat edilmesi gereken hususlar:

Her karot parasnn uzunluu karotun orta noktasndan llmelidir.

Eer karotlar karotiyerde, karotiyerden karlrken veya sanda yerletirilirken


krlmlarsa (taze yzeyler gsterir), bunlar doal sreksizlik olarak dikkate alnmamal ve
bu karot paralar birletirilip tek para kabul edilmelidir.

Karot eksenine yaklak paralel (85-900) sreksizlikler ieren karotlar, boylar 10 cm


olmak kouluyla, RQDye dahil edilirler.

RQD sadece kaya karotlarnda uygulanr. Silindirik zelliini korusa dahi, zemin (toprak)
karotlar SKVye dahil edilir, ancak RQDye dahil edilmez.

RQD deerine gre kaya ktlesinin kalitesi aadaki izelgeye gre snflandrlr.

RQD Kaya Kalitesi


90-100 ok iyi (mkemmel)
75-90 yi
50-75 Orta
25-50 Zayf
<25 ok zayf

5-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.5. BALICA KAYA KTLES SINIFLAMA
SSTEMLER
Kaya ktlesiyle ilgili snrl bilginin bulunduu yeralt aklklarnn yaplabilirlik (fizibilite) ve
tasarm aamalarnda, destek sistemleriyle ilgili ilk deerlendirmeler iin KAYA KTLES
SINIFLAMA SSTEMLER kullanlr. Bunun yan sra, kaya ktleleri iin nerilen grgl
yenilme kriterlerinde (Hoek Brown yenilme lt gibi) bir girdi parametresi olarak
kullanlabilirler.

KAYA KTLES SINIFLAMA SSTEMLER, TEK BAINA


DAHA AYRINTILI VE KARMAIK TASARIM YNTEMLERNN
YERNE GEMEZ VE LK TASARIM AMACIYLA KULLANILIR

RMR, Q, GSI gibi mhendislik uygulamalarnda bavurulan


ve kaya ktlesinin tanmlanmasna ynelik snflamalar
mevcut olup, bu blmde sadece RMR ve Q sistemi giri
niteliinde tantlacaktr.

5-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR KAYA KTLES SINIFLAMA SSTEM (Bieniawski, 1989)
A. SINIFLAMA PARAMETRELER VE PUANLARI
Nokta yk Dk aralklar iin tek
> 10 MPa 4-10 MPa 2-4 MPa 1-2 MPa
dayanm indeksi eksenli dayanm
Kaya
malzemesinin Tek eksenli skma 5-
1-5
1* dayanm dayanm 25
> 250 MPa 100-250 MPa 50-100 MPa 25-50 MPa MP <1 MPa
MP
a
a
Puan 15 12 7 4 2 1 0
2* Kaya kalite gstergesi, RQD %90-%100 %75-%90 %50-%75 %25-%50 < %25
Puan 20 17 13 8 3
3* Sreksizlik aral >2m 0.6-2m 200-600 mm 60-200 mm < 60 mm
Puan 20 15 10 8 5
4** Sreksizliklerin durumu ok kaba Az kaba yzeyler Az kaba yzeyler Srtnme izli Yumuak fay dolgusu
yzeyler Ayrlma < 1 mm Ayrlma < 1 mm yzeyler veya fay > 5 mm kalnlkta veya
Srekli deil Sert eklem Yumuak eklem dolgusu ak eklemler
Ayrlma yok yzeyleri yzeyleri < 5 mm veya 1-5 > 5 mm devaml
Sert eklem mm ak eklemler, sreksizlikler
yzeyleri srekli eklemler
Puan 30 25 20 10 0
5 Tnelin 10mlik
Yok 10 lt/dk < 25 lt/dk 25-125 lt/dk > 125 lt/dk
ksmndan gelen su
Eklemdeki
Yeraltsuyu su basnc
koulu Oran 0 0.0-0.1 0.1-0.2 0.2-0.5 > 0.5
Ana asal
gerilme
Genel koullar Tamamen kuru Nemli Islak Damlama Su ak
Puan 15 10 7 4 0
* Bir sonraki sayfada verilen grafiklerden belirlenmesi daha uygun.
** Ayrntl puanlama izelgesinden belirlenmesi daha uygun. 5-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RQD ve sreksizlik dayanm,RQD ve sreksizlik aral parametrelerine ait puanlar tayin grafikleri

5-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik koulu iin ayrntl puanlama izelgesi

Parametre Puanlar
Sreksizliin <1m 1-3 m 3-10 m 10-20 m > 20 m
uzunluu (devamllk) (6) (4) (2) (1) (0)
Sreksizlik akl Yok < 0.1 mm 0.1-1.0 mm 1-5 mm > 5 mm
(6) (5) (4) (1) (0)
Przllk ok przl Przl Az przl Dz Kaygan
(6) (5) (3) (1) (0)
Dolgu
Yumuak dolgu
Sert dolgu

Yok > 5 mm < 5 mm > 5 mm


< 5 mm
(6) (2) (2) (0)
(4)
Bozunma Orta derecede ok
Bozunmam Az bozunmu Bozunmu
bozumu bozunmu
(6) (5) (1)
(3) (0)

1. Kaya malzemesinin dayanm


2. RQD
3. Sreksizlik aral
4. Sreksizliklerin durumu (Devamllk, aklk,
przllk, dolgu, bozunma)
5. Yaraltsuyu durumu
+ __________________
Temel RMR Puan
5-39
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
B. TNELDE SREKSZLK EM ve DORULTUSUNUN ETKS
Dorultu tnel eksenine dik Dorultuya
Dorultu tnel eksenine paralel baklmakszn,
Eim ynnde ilerleme Eime kar ynde ilerleme
eim 00 -200
Eim 450-900 Eim 200-450 Eim 450-900 Eim 200-450 Eim 450-900 Eim 200-450 arasnda
ok uygun Uygun Orta Uygun deil Hi uygun deil Orta Orta

Dorultu tnel eksenine dik

Eim ynnde ilerleme Eime kar ynde ilerleme

C. SREKSZLK YNELMNE GRE DZELTME


Sreksizliklerin dorultu ve eimi ok uygun Uygun Orta Uygun deil Hi uygun deil
Tneller 0 -2 -5 -10 -12
Puan Temeller 0 -2 -7 -15 -25
evler 0 -5 -25 -50 -60
D. KAYA SINIFLARI VE PUANLARI
Snf No. Temeller ve evler iin
I II III IV V
nerilen dzeltmeler
Tanmlama ok iyi kaya yi kaya Orta kaya Zayf kaya ok zayf kaya kullanlmamaktadr.
Puan 100 81 80 61 60 41 40 21 < 20

E. KAYA SINIFLARININ BAZI ZELLKLER

Olduka kaba
Snf No. I II III IV V

bir yaklam
15m aklk iin 10m aklk iin 5m aklk iin 2.5m aklk 1m aklk iin
Ortalama desteksiz kalabilme sresi
20 yl 1 yl 1 hafta iin 10 saat 30 dakika
Kaya ktlesinin kohezyonu (kPa) > 400 300-400 200-300 100-200 < 100
5-40
Kaya ktlesinin isel srtnme as (derece) > 45 35-45 25-35 15-25 < 15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR sisteminden yararlanlarak, tneller iin destek sistemlerinin belirlenmesi

BRNCL DESTEK (TAHKMAT)


KAYA Kaya sapmalar*
KTLES Kaz (10 m genilikteki Pskrtme beton elik Destek
SINIFI tnel iin uzunluk)
I Tam kesit, 3 m ilerleme. Bir miktar kaya saplamas haricinde genellikle destek gerektirmez.

II Tam kesit, 1.0-1.5 m ilerleme, tam kaz Kemerin her 2-3 msinde yer yer Gerektiinde tavan Gerekmez
destek. Aynaya 20 m mesafede. saplama, tel kafeslerle 2- kemerinde 50
2.5 m aralkl. mm

III Tavan kemeri ve tabandan ilerleme. 3-4 m uzunlukta sistematik Tavan kemerinde 50- Gerekmez
Tavandan 1.5-3 m ilerleme. Tam saplamalar, kemerde tel 100 mm ve yan
kaz destek. Aynaya 10 m kafesli duvarlar ve duvarlarda 30
mesafeye kadar gerekli. kemerde 1.5-2 m aralkl. mm.

IV Tavan kemeri ve tabandan ilerleme. Tel kafesli duvarlarda ve Tavan kemerinde 100- Gereken yerde 1.5 m
Tavandan 1.0-1.5 m ilerleme. kemerde 1-1.5 m aralkl, 150 mm ve yan aralkl yer yer
Kazya uygun ekilde aynaya 10 4-5 m uzunlukta duvarlarda 100 hafif traversler.
m mesafeye kadar, gerekli sistematik saplama. mm.
destek.
V Tavan ve tabanda birlikte ilerleme. Tel kafesli duvarlarda ve Tavan kemerinde 150- elik iksal, 0.75 m
Tavandan 0.5-1 m ilerleme, kemerde 1-1.5 m aralkl, 200 mm, yan aralkl orta-
kazyla birlikte destek 5 m uzunlukta sistematik duvarlarda 150 ar traversler.
yerletirilmeli. Patlamadan hemen saplama. mm, aynada 50
sonra pskrtme beton mm.
uygulanmal.

5-41
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Desteksiz durayl kalabilme sresi : Kaz sonras bir yeralt aklnn
desteksiz olarak durayl kalabildii sre.

1g 1h 1ay 1y 10y
80
20
AN KME 60
15

10
DESTEKSZ AIKLIK (m)

8
40
6

4
R 80
RM
20 60
2
40
DESTEK
GEREKMEZ
1
20

01 1 10 102 103 104 105


DESTEKSZ KALMA SRES (saat)
(g: gn, h: hafta, y: yl)

5-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR sistemi ayrca,

- Destek yknn tahmin edilmesinde,

- Kaya ktlesinin deformasyon modlnn (EM) tahmininde,

-Kaya ktlelerinin dayanmlarnn tahmini iin kullanlan ampirik Hoek-Brown


yenilme ltnde kaya malzemesi sabitlerinin belirlenmesinde

kullanlabilmektedir. Bu konulara Mhendislik Jeolojisi dersinde deinilecek


olup, nerilen kaynaklardan da bilgi edinilebilir.

5-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
KAYA KTLES KALTES SSTEM (Q-Sistemi)

Bu sistem, Barton vd. (1974) tarafndan ok saydaki yeralt kazlarnn durayllyla ilgili
vakalara ait veri esas alnarak gelitirilmitir.

Q sisteminde kullanlan parametreler:


(a) RQD
(b) Eklem seti says, Jn
(c) Eklem przllk says, Jr
(d) Eklem alterasyon says, Ja
(e) Eklem su azaltma faktr, Jw
(f) Gerilim azaltma faktr, SRF

Q deeri aadaki eitlikten hesaplanr:

Q=(RQD/Jn) (Jr/Ja) (Jw/SRF)


blok boyutu bloklar aras makaslama dayanm aktif gerilme

Q 0.001 ve 1000 arasnda deiir

Eer RQD<10 (0 dahil) Q eitliinde RQD=10 alnr 5-44


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Q Sisteminin girdi parametreleri ve deerleri (Barton vd., 1974)

5-45
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-46
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-47
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-48
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-50
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-52
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-53
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ESR bir tr gvenlik katsaysdr ve yeralt aklnn trne gre
aadaki izelgeden belirlenir.

De = Akln eni, ap veya boyu/ Kaz destek Oran (ESR)


5-54
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
De ve Q arasndaki iliki
Olaanst Ar derecede ok ok leri Olaan-
zayf zayf zayf Zayf Orta yi st iyi
iyi derecede iyi
100
EN, AP veya YKSEKLK (m)
KAZI DESTEK ORANI ESR

50

DESTEK GEREKL
10

DESTEK GEREKMEZ
1

0.5

0.1
0.001 .005 .01 .05 .1 .5 1 10 5 50 100 500
RQD Jr Jw
TNELCLK KALTES (KAYA KTLE KALTES), Q = (Barton vd., 1974)
Jn Ja SRF

5-55
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tnel destek sisteminin belirlenmesi:

(Grimstad ve Barton, 1993)


5-56
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Q sistemi kullanlarak; tavan destek basnc, kaya saplamalar ve
ankrajlarnn boyutlarnn tayini, kaya ktlelerinin deformasyon
modlnn (EM) kestirimi amacyla nerilmi grgl eitlikler mevcuttur.

Ayrca, RMR ve Q sistemi arasndaki ilikiyi veren eitlikler de


nerilmitir.

Bu konulara bu ders kapsamnda girilmeyecek olup,


Mhendislik Jeolojisi dersinde deinilecei hatrlatlr.
Ayrca, nerilen kaynaklarda bu ayrntlara ulalabilir.

5-57
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.6. KAYA KTLES DAYANIM VE DEFORMASYON
ZELLKLER
Kaya malzemesinden itibaren eklem younluuna bal olarak kaya ktlesindeki dayanm
azalmasn aadaki ekilde irdelemek mmkndr.

Bu durumda Kaya ktlesinin


Dayanm nasl
belirlenebilir?

Kaya ktlesi
puanlama
sistemleri ve grgl
yenilme
ltlerinden
yararlanlan
yntemler
(Vardar, 2005ten dzenlenmitir.) 5-58
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ktlesinin dayanmn belirlemek amacyla, gnmzdeki mhendislik
uygulamalarnda, GSI (Jeolojik dayanm indeksi)n girdi parametresi olarak
kullanld Hoek-Brown grgl yenilme lt tercih edilmektedir.

Kaya malzemesinden itibaren eklem younluuna bal olarak kaya ktlesindeki


deformasyon modl azalmasn ise aadaki ekilde irdelemek mmkndr.

Kaya ktlesinin deformasyon


modlnn belirlenmesi amacyla,
arazi deneylerinin yan sra, daha
nce de deinildii gibi, kaya ktlesi
snflama sistemlerinden (RMR, Q
sitemi, GSI, vb.) yararlanlarak
nerilmi eitlikler bulunmaktadr.
Bu yaklamlar, ders kapsamnda
nerilen kaynaklarda mevcuttur.

5-59
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 6
Arazi Gerilmeleri

6-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yerkabuunun herhangi bir yerindeki kaya ktlesi gerilmelerin etkisindedir. Bakir (virgin)
ya da LKSEL olarak tanmlanan bu gerilmelere arazi gerilmeleri ya da yerinde (in-situ)
gerilmeler ad verilmektedir. Kaya mhendislii yaplarnn (rnein; farkl amalarla
oluturulan yeralt aklklar, derin ak iletmelerdeki nihai evler, vb.) inas planlanan
yerdeki ilksel gerilme durumu, yapnn tasarmnda nemli bir faktrdr. Gerilmeler,
zellikle yeralt aklklarnn yenilmelerindeki en nemli etkenlerden biridir.
Amadei ve Stephansson, 2007den dzenlenmitir.

6-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeraltnda bir noktada sadece
Dnyann eitli yerlerinde llm dey
yerekimi etkisiyle oluan teorik gerilmelerin derinlikle deiimi
(kuramsal) dey gerilme (v): (Hoek ve Brown, 1980den) :

: rt malzemesinin (kaya ktlesinin)


birim hacim arl
h: rt malzemesi kalnl

6-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeraltnda herhangi bir noktadaki gerilmelerin byklklerini ve ynlerini belirlemenin en
uygun yolu, kabul grm yerinde (arazide) gerilme lm yntemlerinden ya da araziden
alnm rnekler zerinde laboratuvar ortamnda birim deformasyon lmne dayanan
tekniklerden (Anelastic strain recovery, gibi) yararlanlmasdr. Arazide gerilme lm
yntemleri maliyetli ve zaman alc olmalar nedeniyle, halen basit gerilme lm
yntemlerine ilikin aratrmalar devam etmektedir. Gerilme lm yntemlerinin herbirinin
uygulama snrlamas bulunmakta, bu nedenle kullanlan lm ynteminin snrlamalar
ok iyi bilinmelidir.

Dnyann eitli yerlerinde


llm ortalama yatay
gerilmelerin dey
gerilmelere orannn (k)
derinlikle deiimi (Hoek ve
Brown, 1980den)

6-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dnya gerilme haritas projesi kapsamnda hazrlanm
Akdenize komu ktalarda en byk yatay gerilme ynleri

NOT: Sz konusu proje kapsamnda ve dolaysyla bu haritada,


derinlie bal deiim dikkate alnmam olup, sadece
dnyann farkl yerlerinde farkl derinliklerdeki gvenilir lmler
dikkate alnarak sonular sunulmutur.

Mueller, B., Reinecker, J., Heidbach, O. and Fuchs, K. (2000): The 2000
release of the World Stress Map (www.world-stress-map.org)
6-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
YERNDE GERLMELER ETKLEYEN FAKTRLER
Arazi gerilmelerini etkileyen baz faktrlere aada deinilmitir.

1. Toporafya etkisi
Dz toporafyann olduu yerlerde (rnein Kanada ve Avustralya gibi lkelerin byk
blmnde) jeolojik yapnn etkisi dnlmediinde her derinlikteki her noktada,
(byklkleri deimekle birlikte) ilksel asal gerilmelerin dey ve yatay ynde etkidii
dnlmektedir. Ancak, engebeli toporafyaya sahip yerlerde zellikle yzeye yakn
kesimlerde farkl ynlerde etki ederler. Vadi yamalarnda vadiye paralel ynde iken,
derinlere gidildike asal gerilmelerin ynleri yatay ve deye yaklar ve belirli bir derinlikten
itibaren tekrar yatay ve dey ynde etkirler.
Dz toporafya
Sadece yerekimi etkisi gznnde
bulundurulursa: Yerekimine ek olarak gncel tektonik
etki vb. de gznnde bulundurulursa:
z = .h h = k.z
Hoek yasas dikkate alnrsa k=/(1-)
z = .h h k.z ve h -tek

6-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Vadi ve yamalarda

2. Erozyon etkisi
Jeolojik gemiinde dengede olan arazi gerilmeleri, erozyonun etkisiyle dey gerilmenin
yatay gerilmeye oranla daha ok azalmas sonucu, bu tr yerlerde daha byk k deeri
beklenir.

k = ko [(ko / (1-)] . [z / (zo-z)]

k : Gncel yatay/dey gerilme oran


ko: Jeolojik gemite yatay/dey gerilme oran
Poisson oran
z: Erozyon kalnl
zo: Gerilme hesaplanan noktadaki eski rt kalnl
6-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2. Yapsal zelliklerin etkisi

Tabakalanma dzlemi, zayflk dzlemi gibi yapsal unsurlar gerilmeleri etkilemektedir.


rnein; antiklinal ve senklinal yaplarnn bulunduu yerlerde dey gerilmeler teorik olarak
hesaplanan dey gerilmelerden (z = .h) farkllk gsterir. Antiklinalin merkezinde daha
kk deerlerde iken, kanatlarda daha yksek dey gerilmeler sz konusudur. Senklinal
yaplarnda bu durum tam tersidir.

(Zaruba ve Mencl (1976)dan dzenlenmitir.)

6-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 7
Kaya Mekanii
Deneyleri

7-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi ve kaya ktlesinin fiziksel ve mekanik zelliklerinin tayini, arazide kaya
ktlesine etkiyen gerilmelerin belirlenmesi, kaya ve kaya ktlesinin deformasyon
zellikleri vb. amalarla arazide ve/veya laboratuvarda deneyler yaplmaktadr. Ders
kapsamnda; baz temel deneylere deinilecek olup, bu deneylerin ayrntsna
girilmeden ksaca yapllar, amalar ve elde edilen sonularn deerlendirilmesine
ilikin bilgiler verilecektir. Deneylere rnek hazrlama ve deney srasnda uyulmas
gereken standart ya da neriler, Ulusay vd. (2011) (laboratuvar deneyleri) ve ISRM
(2007)da bulunabilir.

Ders kapsamnda aada verilen parametrelerin belirlenmesine


ynelik yaplan balca deneylere deinilecektir.

LABORATUVAR DENEYLER
Kaya malzemesinin;
Fiziksel zelliklerini belirlemeye ynelik deneyler
Dayanm ve deformasyon zelliklerini belirlenmeye ynelik
deneyler
Sonik hz deneyi
Suda dalmaya kar durayllk, Islanma kuruma ve Donma-
znme deneyleri

ARAZ DENEYLER
Dayanm ve deformasyon zelliklerinin belirlenmesine ynelik
deneyler
Arazi gerilmelerinin belirlenmesine ynelik deneyler

7-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1. LABORATUVAR DENEYLER
7.1.1. Fiziksel zellikleri Belirlemeye Ynelik Deneyler
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin fiziksel zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.

7.1.1.1. Younluk - Birim Hacim Arlk Tayini


Kaya malzemesinin bu zellikleri, hem dzgn geometrik ekilli (ounlukla silindirik) hem
de dzgn ekle sahip olmayan kaya malzemesi rneklerinde belirlenebilir.

Dzgn geometrik ekilli rneklerde


(Kompas yntemiyle)
Deneye hazrlanan prizmatik ya da
silindirik ekilli rnein boyutlar
belirlenerek rnein hacmi (V) cm ve
m cinsinden hesaplanr. rnein kuru
younluk () ya da birim hacim arl
() belirlenecekse, rnek 105Cde en
az 24 saat frnda kurutulur ve ktlesi
(mkuru ) hassas terazide gram (g)
cinsinden belirlenir. Yerekimi ivmesi
(9.81m/s) dikkate alnarak rnein
arl (W kuru) kilonewton (kN) Kuru Younluk () = mkuru / V (g/cm)
cinsinden hesaplanr. Yandaki formller
kullanlarak kuru younluk ve birim
hacim arlk bulunur.
Kuru Birim hacim arlk () = W kuru / V (kN/m)
7-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dzensiz geometriye sahip rneklerde Civa tarma yntemiyle

Dzensiz geometriye sahip kaya malzemesi (el rnei) tamamen civa ile dolu bir kababatrlr ve
taan civann ktlesi hassas terazide belirlenir. Civann younluundan (13.6 g/cm) yararlanlarak
taan civann hacmi cm ve m cinsinden belirlenir. Bu hacim, dzensiz rnein hacmine eittir.
rnein kuru younluu ya da birim hacim arl belirlenecekse, rnek 105Cde en az 24 saat
frnda kurutulur ve ktlesi gram cinsinden hassas terazide belirlenir. Yerekimi ivmesi dikkate
alnarak (9.81) rnein arl (W kuru) kilonewton (kN) cinsinden hesaplanr. Bir nceki sayfada
verilen eitliklerle kaya malzemesinin kuru younluu ve kuru birim hacim arl belirlenir.

Gerek dzenli gerekse dzensiz ekilli kaya malzemesi rneinin farkl nem ieriklerinde ya
da doygun haldeyken ktlesi ve arl belirlenerek nemli ve doygun younluklar ve birim
hacim arlklar da belirlenebilir.

7-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.1.2. zgl Arlk (Gs) Tayini

zgl arln deneyle belirlenebilmesi iin kaya malzemesinin kat ksmnn (tanelerin)
hacminin belirlenebilmesi gerekir. Boyle yasas dikkate alnarak, basn - hacim ilikisi
sadece gaz ve kaya rnei+gaz ile doldurulmu kap iin ayr ayr belirlenebilir. Bu ilem
iin, tek ya da ift hcreli porozimetreler kullanlabilir. Bu deneyde skabilirlikteki fark,
skmayan tanelerden (kayay oluturan kat ksm) kaynaklanr ve elde edilen
sonulardan kat ksmn hacmi hesaplanabilir. Ancak, bu yntem kaya rneinin iindeki
boluklarn tamamnn birbiriyle balantl olmas durumunda gerek zgl arlk
deerinin bulunmasn salar. zellikle gaz boluklar ieren kayalarda (rnein bazalt)
birbirleriyle balantsz olan boluklar nispeten fazladr. Bu tr kayalarda, ezme / toz
haline getirme (pulverization) ilemi ve daha ok zeminlerde (toprak) kullanlan
piknometre deneyi ile zgl arln belirlenmesi daha uygundur.

Porozimetre (Gzenek ler) Piknometre deneyi

netl.doe.gov
http://santiyeci.blogspot.com

P1.V1 = P2.V2 7-5


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.1.3. Grnr Gzeneklilik
Hem dzgn geometrik ekilli (ounlukla silindirik) hem de dzgn ekle sahip olmayan
kaya malzemesi rneklerinde SUYA DOYURMA YNTEMYLE belirlenebilir. Dzgn
ekilli rnein hacmi kompas yntemiyle, dzgn ekilli olmayan rnein hacmi (V) ise bir
nceki alt blmde deinildii gibi civa tarma yntemiyle belirlenir.

rnek 105Cde en az 24 saat frnda kurutulur ve ktlesi (mkuru) gram cinsinden hassas
terazide belirlenir. Daha sonra, 48 saat su dolu bir kapta bekletilerek terazide doygun
ktlesi (mdoy) llr. Aadaki forml kullanlarak grnr gzeneklilik (n) belirlenir.

Grnr gzeneklilik (n) = (mdoy-mkuru)w/ V (Birimsiz ya da %)

Gerek gzeneklilik, piknometre deneyinden belirlenen zgl arlk (Gs) ve


deneyle belirlenen kuru birim hacim arlk (kuru) deerleri ile 3. Blmde
deinilen fiziksel zellikler arasndaki ilikiler kullanlarak belirlenebilir.

7-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2. Dayanm zelliklerini Belirlemeye Ynelik Deneyler
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin dayanm zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.

7.1.2.1. Tek Eksenli Skma Dayanm Deneyi

Deneyin amac, kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmn (UCS ya da c)


belirlemektir. Bu amala, kaya rneklerinden silindirik ekilli deney rnekleri (karot)
hazrlanr ve rnein boyu ve ap llr (ISRM nerilerine gre deney rneinin boy/ap oran
2.5 ile 3 arasnda olmal).

Deney rneinin laboratuvarda hazrlan

7-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
tek eksenli ykleme koulunda, sabit gerilme ya da deformasyon hznda
rnek krlasya kadar ykleme yaplr. rnein krld andaki gerilme
deeri kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmna karlk

Tek Eksenli Skma Dayanm:

Fmax
c UCS
A
Fmax: Yenilme anndaki yk (kuvvet)
A: Ykn uyguland alan
(silindirik rnein taban alan)
7-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2.2. ekilme Dayanmn Belirlemeye Ynelik Deneyler

Deneyin amac, kaya malzemesinin ekime dayanmn (t) belirlemektir.


Dorudan ekilme deneyiyle ya da dolayl bir deney olan Brazilian
deneyiyle belirlenebilir.
Dorudan ekme deneyi:

Fmax
t
A
Fmax: Yenilme anndaki yk
A: Yklemenin yapld alan
Ulusay vd.(2011) (silindirik rnein taban alan
Obert ve Duval (1967)

Dolayl yntem (Brazilian ek(il)me Deneyi):

2F
t
t D
F: Yenilme anndaki yk
D: ap
t: Kalnlk
7-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2.3. Tek Eksenli Skma Dayanmn Dolayl Yoldan Belirlemeye
Ynelik ndeks Deneyler

Zayf ve sk aralkl eklem ieren kayalarda bazen standartlara uygun karot rnei
hazrlamak gtr. Bu tr malzemelerin UCS deerini dolayl yoldan belirlemek iin baz
indeks deneylerden yararlanlmtr. ndeks deneyler ve kullanmndaki avantaj ve
dezavantajlar herbiri iin aada anlatlmtr.

Nokta Yk Dayanm ndeksi Deneyi:


Bu deneyden elde edilen nokta yk dayanm indeksi, kaya malzemesinin UCS ve ekilme
dayanmn (t) dolayl yoldan belirlemek amacnn yan sra, kaya malzemelerinin dayanmlarna
gre snflandrmalarnda, kaya ktlesi sistemlerinde bir girdi parametresi olarak da
kullanlmaktadr. Deney aleti portatif olmas nedeniyle arazide de kullanlabilmektedir. Ancak,
gnmzde UCS ve tnin belirlenmesinde dolayl yoldan kullanlmamas ynnde bir
eilim de vardr.

7-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Deneyde kullanlabilen rnekler
Dzeltilmemi
Nokta yk dayanm indeksi:
Is = P / De (MPa)

P: Yenilme yk (kN)
De: Edeer ap
(apsal deneyde, De =D
Eksenel, blok ve dzensiz
rneklerde De = 4A/ p
A=W.D)

Boyut dzeltme faktr:

F = (De / 50)0.45
(mm)

Dzeltilmi
Nokta yk dayanm indeksi:

Is(50) = F. Is (MPa)
7-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Schmidt ekici Deneyi:
Kaya malzemelerinde ve sreksizlik yzeylerinde, Schmidt ekici kullanlarak, Schmidt geri
srama deerinin tayini ve dolayl yoldan UCSnin belirlenmesi amacyla yaplr. Deneyin ok zayf
ve ok sert kaya malzemelerinde salkl sonular vermedii belirtilmektedir (Xu vd., 1990)
(a)
Sreksizlik yzeyinde

(b)
Tnelde

Laboratuvarda
(c)

0 60

7-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Disk Makaslama ndeksi Deneyi:
Disk makaslama indeksi (BPI) zellikle zayf, krkl ve dilimler halinde ayrlabilen kayalarda, kaya
malzemesinin UCS deerini dolayl olarak belirlemek amacyla nerilmitir (Schirer, 1988; Ulusay,
vd. 2001).

rnek kalnl: 5-15mm


ap : 42 mmden az olmamal

50 mm ap ve 10 mm kalnlk iin
DZELTLM BPIc

BPIc = 3499 . D-1.3926 . t-1.1265. F Tek eksenli skma dayanm

D: Deneyde kullanlan rnein ap


UCS = 5.1 BPIc
t: Deneyde kullanlan rnein kalnl
F: rnein yenildii anda uygulanan yk

7-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.3. Makaslama Dayanmn Belirlemeye Ynelik Deneyler:

7.1.3.1. eksenli skma deneyi:

Deneyin amac, kaya malzemesinin makaslama dayanmn belirlemektir. Ayn


kaya trnden alnan en az karot rnek zerinde deney yaplrak makaslama
dayanm parametreleri (kohezyon ve isel srtnme as) belirlenir.

Sabit yanal gerilme (hcre/evre basnc) 7-14


altnda eksenel ykleme
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Her bir deney sonucu iin Mohr daireleri izilir, bu dairelere ortak teet
izilerek makaslama dayanm zarf (yenilme zarf) belirlenir.

c: Kohezyon
: sel srtnme as

Ancak, deney sonularna gre izilen Mohr daireleri


her zaman stteki gibi ideal sonular vermez. Bu
durumlarda,istatistiksel bir deerlendirme ile dayanm
zarfnn izilmesi daha uygun olur.

7-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
p-q grafiinin mant

(1 + 3) / 2
p - q grafiinden
yararlanarak
p-q grafiine bir rnek

Makaslama dayanm
parametreleri:

sin 1 (tan )
a
c
cos

(Fell ve Jeffery, 1987) 7-16


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.3.2. Dorudan makaslama deneyi

Deneyin amac, dz ve przsz ya da ok az przl sreksizlik yzeylerinin


makaslama dayanm parametrelerini (kohezyon ve isel srtnme as) belirlemektir. Bu
deneyde, doruk ve artk makaslama dayanm parametreleri belirlenebilir.

Portatif dorudan makaslama deney dzenei

Ulusay vd. (2011)

Deformasyon kontroll dorudan


makaslama deney dzenei

7-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay Ulusay vd. (2011)
DENEY VERSNN DEERLENDRLMES

Farkl normal
gerilmeler altnda
dorudan makaslama
deneyleri yaplr ve her
bir normal gerilme iin
doruk (peak) ve artk
(residual) makaslama
dayanmlar belirlenir.

Normal gerilmelere
karlk belirlenen artk
ve artk makaslama
dayanmlar - grafiine
ilenerek doruk ve artk
yenilme zarflar izilir.
Her bir yenilme zarf iin
doruk ve artk
makaslama dayanm
parametreleri bulunur.
7-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.4. Deformasyon Deneyleri:
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin deformasyon zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.

Kaya malzemesinin temel elastik sabitlerinin (Elastik modl ve Poisson oran) belirlenmesi
amacyla yaplmaktadr. Bu amala, tek eksenli ykleme koulunda Gerilme Birim
deformasyon erileri izilerek ilgili parametreler belirlenir.

Kaya rneinin orta noktasna dey


ve yatay ynde birim deforamasyon
lerler (strain gauge) yaptrlr.

Ykleme srasnda yk artna bal olarak


dorudan birim deformasyon deiimi veri transfer
niteleri araclyla bilgisayar ortamna aktarlr.
7-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Deneyden elde edilen Yk-birimdeformasyon verisi, deneye tabi tutulan karot
rneinin alan dikkate alnarak gerilme birim deformasyon verisine
dntrlr ve grafii izilir.

Lineer elastik modl:

Poisson oran:

Teet elastik modl ve kiri modl 3. Blmde bahsedildii gibi belirlenebilir.

7-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.5. Sonik hz deneyi:
Bu deney, kaya rnekleri iinde skma (P) ve makaslama (S) dalgalarnn yaylma hzn
belirlemek amacyla yaplr.Bu amala deneyde P ve S dalgalarnn deney rneini geme
sreleri (ilerleme sreleri) belirlenir. Belirlenen P ve S dalga hzlarndan (Vp ve Vs)
yararlanarak, kaya malzemesinin dinamik Elastik modl (Ed) ve dinamik Poisson
oran ( d) ve dinamik Rijidite modl (Gd) belirlenebilir.

Sinyal retme nitesi Osiloskop Kaya rnei


Vp= L / Tp Birimi:
m/s
Vs= L / Ts
L: rnein uzunluu (mm)
Tp: P dalgasnn ilerleme sresi
Ts: S dalgasnn ilerleme sresi

S dalgas
P dalgas
Ed V 2
3V 2
p - 4V p2
S
V p
2
- Vs2
V p2 - Vs2
d

2 V p2 - Vs2
G d V s2 7-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.6. Donma-zlme, Suda Dalmaya Kar Duraylk ve
Islanma-Kuruma Deneyleri
Bu deneyler kaya malzemesinin farkl evresel etkilere maruz kalmas durumunda anmaya
kar durayllklarnn, fiziksel zelliklerinin ve dayanmlarnn deiimi hakknda fikir edinmek
amacyla yaplan indeks deneylerdir.

Donma-zlme Deneyi
En az %50 orannda suya doygun olan
dzgn ekilli rnekler torbalara
konularak yanda grlen ve iinde CaCl2
+ 6H2O bulunan donma- zlme
aletinin haznesine yerletirilir. -18Cde
donmaya braklr. Daha sonra s
+32Cye getirilerek rnekler bu koulda
zlmeye braklr. Genel olarak,
rnein bulunduu yerdeki iklim koullar
dikkate alnarak bu evrimin says
belirlenir. Deney sonunda rnek frnda
kurutularak arlk kayb belirlenir. Kaya
malzemesinin fiziksel ve mekanik
zelliklerindeki deiim de incelenebilir.
Deneyin ayrnts iin ilgili kaynaklara
baknz.
7-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Islanma-Kuruma Deneyi
rnekler suya dolu bir kap iinde bekletilerek suya doyurulur. Daha sonra frnda
kurutulur. Bu evrim ok sayda yaplarak, kaya malzemesinin slanma ve kuruma
sonras arlk kayb (anmas sonucu) ile fiziksel ve mekanik zelliklerindeki deiimler
incelenebilir. Deneyin ayrnts iin ilgili kaynaklara baknz.

Suda Dalmaya Kar Duraylk Deneyi

Deneyin amac, kaya rneklerinin iki evrim


olarak slanma kurumaya maruz braklmas
durumunda paralanma ve zayflamaya kar
Tambur gsterdii diren hakknda fikir edinmektir.
Her biri yaklak 40-50g arlnda mmkn
olduunca kresele yakn yaklak 10 adet
kaya paras tamburlara yerletirilir ve
tamburlar su ieren haznelerin iinde 20
deviri 10 dakikada yapacak ekilde
dndrlr. rnekler frnda kurutulur. Ayn
ekilde ikinci evrim de yaplarak, arlk
kayb (Suda dalmaya karlk duraylk
indeksi - Id2) hesaplanr. Deneyin ayrnts iin
ilgili kaynaklara baknz.

7-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2. ARAZ DENEYLER
Kaya ktlelerinin mhendislik zelliklerini belirlemeye ynelik farkl deney yntemleri
bulunmaktadr. Bunlardan bir ka rnek olarak aada sunulmutur.

7.2.1. Kayalarn deformabilite zelliklerinin tayin edilmesi

Dilatometre Deneyi

(Probex-1, 2007)
7-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sert ve orta sertlikteki kayalarda alan sondaj kuyularnn cidarlarna sonda yardm ile
radyal niform basn verip bu basn altnda drt ap dorultusundaki deformasyonu
elektronik cihazlarla lmekten ibarettir (ekerciolu, 1993).

Interfels, 2007 Probex-1, 2007

7-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Basn deformasyon grafikleri deformasyon modl hesaplama eitlikleri

Deney, geni aralkl atlak


ieren kayada yaplmsa,
Sekant dilatometrik
deformasyon modl (Ed)
Basn (MPa)

pi
Ed (1 R ) D .........(MPa)
D
Burada;
D: Kuyu ap (m)
pi :hesaplanan blgedeki basn art (MPa),
Deplasman (m) D : basnca kar gelen delik ap deiimi (m),
(ISRM, 2007) R : kaya ktlesinin poisson orandr.

Deneyin atlakl kayada yaplmas durumunda ve uygulanan basn (pi), arazi basncnn (p0)
iki katn gemesi halinde atlaklar alr ve aadaki eitlik kullanlr.

pi p
Ed D (1 R ) (1 R ) ln( i ) 1.......(MPa)
D 2 po

7-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Presiyometre Deneyi
Zayf kayalarda uygulanabilen bir deney yntemidir. Tipik bir presiyometre deneyinde
lm hcresine uygulanan basn seviyesi 10 veya daha fazla sayda ve eit miktarda
arttrlarak bunlara karlk gelen hacim deiiklikleri belirlenir.

Kontrol
nitesi
Sonda

Basn
tp

(www.geogroupeg.com/tests.htm) (http://www.nhi.fhwa.dot.gov)

7-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Plaka Ykleme Deneyi

(ISRM, 2007)

(ISRM, 2007)

Basn (MPa)
Kk yeralt aklklarnda kaya
ktlesinin yklenmesi sonucu
oluan deformasyonlarn
belirlenmesi ilemidir.

Deformasyon (mm)
7-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2.1. Makaslama dayanm parametrelerinin tayin edilmesi

Yerinde Dorudan Makaslama Deneyi


Sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanm parametrelerinin belirlenmesi
amacyla yaplr.

k
Doru

A rtk

n1 n2 n3 n 4 n 5
7-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2.1. Arazi Gerilmelerinin (In-situ Stress) Tayin Edilmesi

Hidrolik atlatma (Hydraulic fracturing) Deneyi

Ljunggren vd., 2003 Amadei & Stephansson (1997) 7-30


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Enever, Cornet ve Roegiers, 1992den dzenlenmitir.

Bu yntemle gerilme tensrne ait iki asal gerilme hesaplanrken,


nc asal gerilme yaplan varsaym (dey gerilmenin rt ykne
eit olduu varsaym) sonucu belirlenir.

7-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilim Boaltma Yntemleri (Stress Relief Methods)

Kaya rneinin, kendisini evreleyen kaya ktlesinden ve dolaysyla gerilme


alanndan izole edilmesi amalanr. Bu ilem sonucunda sergiledii
deformasyon davran incelenir.

http://mmsstress.com.au

http://www.bgr.bund.de
7-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
CSIR Doorstopper

y Kuyu tabanna yaptrlan doorstopper ile


iki boyutta gerilme lm yaplr.
yx Alet yerletirildiinde ve mevcut deliin
xy delme ilemi bittiinde lmler yaplr.
yz x
zx
xz
zy
z

y
x

7-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
USBM lm Aleti

Karlkl olarak dizilmi 6 adet lm


noktas kullanlarak kuyu apnda meydana
gelen deiimler llr.
Tekrar kullanlabilmesi en byk avantajdr.

http://www.hydrofrac.com
Walton ve Worotnicki, 1978

www.measurementagapito.com

7-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
yx y
Q
P

xy

35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
CSIRO HI (Hollow Inclusion) Hcresi
measurement.coffey.com

zel bir yapkan ile pilot kuyu ierisine yaptrlan lm aleti yardmyla boyutta
birim deformasyon lmleri yaplr.

Walton ve Worotnicki, 1978


minewiki.org

7-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
www.measurementagapito.com

7-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Konik Ulu Hcre (CCBO)
Kuyunun dibi konik uca gre ekillendirilir. Japonyada yaygn olarak
kullanlan bu teknik yardmyla boyutlu gerilme lm
yaplabilmektedir.

Ogasawara vd., 2012

Obara ve Sugawara, 2003

7-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay

60

Obara ve Sugawara, 2003

7-39
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yass Veren (Flatjack) Deneyi
ki referans noktas arasnda meydana gelen yer deitirmenin ilk haline
dntrlmesi iin gerekli olan gerilme bulunmas amalanr. Yzeye dik olarak
oluturulan yark ierisine yass verenler yerletirilir.

http://www.controls-group.com/eng/concrete-testing-
equipment/flat-jacks.php

7-40
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Amadei & Stephansson (1997)
Hudson & Harrison, 1997

y
yx
i

i x

xy

7-41
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 8
Kaya Mekaniinin
Baz Uygulama
Alanlar
8-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Her kaya mhendislii projesi birbirinden farkldr. Ancak,
projeyi oluturan tm tasarmlar ve yapm faaliyetleri kaya
mekanii prensipleri ile ilikilidir.

Bu blmde, doal ve yapay kaya evlerinde olas durayszlk modelleri ve


bunlarn analiz edilmesi iin yararlanlan yntemler ile tnel uygulamalarnda
ikincil/tetiklenmi gerilmelerin analizi hakknda ve tama gc hesab ile
ilgili temel dzeyde bilgiler verilecektir. Daha ayrntl bilgi, ders kapsamnda
nerilen kaynaklarda bulunabilir.

8-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1. KAYA EV DURAYLILII
TEMEL TANIMLAR:

ev: Dzenli ya da dzensiz bir geometriye sahip olan dik ya da eimli yzey

Durayllk (Stabilite): Herhangi bir cismin yerini ve konumunu koruyabilmesi koulu


Yenilme: Durayszlk durumu

Kaya ev Durayszl: evi (yamac) oluturan kaya malzemesi ya da ktlesinin,


mevcut sreksizlik dzlemleri boyunca ya da dayanmn en dk olduu bir yzey
boyunca, yenilme gereklemesi sonucu, eim aa doru hareket etmesi.

Doal yamalar
(Dzensiz geometri)

8-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Mhendislik evleri (Dzenli geometri)

Karayolu evi

Ak letme evi

8-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.1. EV DURAYSIZLII TRLER
Zemin (toprak) ve Kaya ev Durayszlklarnn (Heyelanlarn) Snflandrlmas (Varnes, 1978)
MALZEME TR

HAREKET TR
KAYA ZEMN
ri taneli nce taneli
Dme Kaya Moloz Toprak dmesi
dmesi dmesi
Devrilme Kaya Moloz Toprak
devrilmesi devrilmesi devrilmesi
Dnel Kaya Moloz kaymas Toprak kaymas
kaymas
Kayma telenmeli Kaya Moloz kaymas Toprak kaymas
kaymas
Yanal Yaylma Kaya Moloz Toprak yaylmas
yaylmas yaylmas
Akma Kaya akmas Moloz akmas Toprak akmas
Karmak kayma ki veya durayszlk trnn birbirini izlemesi
8-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1. KAYA DMES: Dik bir evden ayrlan herhangi bir boyuttaki ktlenin ok dk
makaslama yerdeitirmesiyle, ya da herhangi bir makaslama yerdeitirmesi olmakszn
yerekimi etkisiyle hareket etmesi.
Erozyona dayankl
kireta, kumta,
lav vb. kaya
Kaya dmesi

Kolaylkla bozunmaya
urayabilen eyl, tf,
volkanik kl vb. kayalar

Moloz (a) Farkl bozunma (b) Eklemli homojen kayada


eklemler arasnda suyun donmas

Suyla dolu eklem

Ar sklme

kaynaklanan
paralanma

(c) Eklemli homojen kaya. (d) Homojen eklemli kaya. Ar


Gevemi blok zerinde sklme veya patlatmaya bal
hidrostatik basn etkisi krklar tarafndan gevetilmi
veya desteksiz kalm bloklar

Dey
eklem

Olas kaya dmesi


mekanizmalar
Gl veya deniz Nehir

(e) Kolaylkla anabilen bir kayacn (f) Kolaylkla anabilen bir kayacn
zerinde yer alan homojen eklemli zerinde yer alan homojen eklemli
kaya veya direnli kaya (dalga
etkisi altndaki kayalk) andrma etkisi altndaki kayalk)

Broms (1975)ten
8-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2. DEVRLME: Bir nokta etrafnda dnerek hareket etme
Devrilmeler olduka dik eime ve yksek devamlla sahip
sreksizliklerle blnm kaya ktlelerinde meydana gelir.
Bu durayszlk herhangi bir kme meydana gelmeden gerekleir.

Devrilme Trleri

(a) Bklme devrilmesi: Yar srekli kaya kolonlar st taraflarndan bir yklemeye/itkiye
maruz kaldklarnda veya bu arlk kolonun taban dna dtnde, bloun ne doru
bklmesine ve krlmasna yol aar.
Mekanizma: Topuk anmas, kayma, alttan oyulma
Her kolonun da doru hareketi, evin st kesiminin orijinal konumunu deitirir.

Hoek ve Bray (1977)


8-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
(b) Blok Tipi Devrilme:
Bu tr devrilme mnferit kaya kolonlarnn ikincil eklemler tarafndan blnmesiyle meydana
gelir.

Topuk blgesindeki ksa kolonlar daha uzun kolonlardan aktarlan itki etkisine maruz kalrlar
ve kayma hareketi evin topuunda geliir. Daha sonra topuun gerisindeki kolonlar
devrilmeye maruz kalrlar.

Hoek ve Bray (1977)


8-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
(c) Blok-Bklme Devrilmesi:
Bu tr devrilme, ok sayda apraz eklemle blnm yar-srekli uzun kolonlar boyunca
meydana gelen bklme devrilmesidir.
Kolonlarn devrilmesi, apraz eklemlerde biriken yerdeitirmenin bir sonucudur. ok sayda
kk hareketler.
.

Hoek ve Bray (1977) 8-9


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3. KAYMA
Belirgin bir yzey veya yzeyler boyunca makaslama birim deformasyonu ve yerdeitirme
nedeniyle gelien durayszlk tr. Yerdeitiren ktle orijinal yeryznn altnda bir ayrlma
yzeyi oluturacak ekilde kayar.

a) telenmeli Kaymalar
Bu tr kaymalar, dzlemsel veya ok az ondlasyonlu yzeyler zerinde gerekleen makaslama
yenilmeleri sonucu meydana gelirler.

Dzlemsel kayma
Kayma dzlemi

Sreksizliin izi

Kayan ktle ok ar derecede deforme Kayan


olmaz. ktle
Yapsal denetimli durayszlk: Tabakalanma,
eklem, fay, makaslama dzlemi, dokanak vb.
boyunca geliebilir.
8-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kama tipi kayma
Birbirini kesen iki sreksizliin oluturduu tetrahedral kamann kesime hatt boyunca
hareket etmesi. Kesime hattnn ev aynasn kesmesi gerekir.

Kayma dzlemi
Yenilme dzlemi
ki sreksizliin
Sreksizliin izi
kesime hatt

(userweb.port.ac.uk/~gilesd/imag
es/A55/P1010069.JPG)
8-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki ya da ok yzeyli kayma

b) Dnel Kaymalar

Dairesel kayma
leri derecede eklemli veya ileri
derecede ayrm kaya
ktlelerinde

8-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
4. YANAL YAYILMA
Bu durayszlk trnde, makaslama ve ekme atlaklarnn eliinde gelien ktlenin yanal
yndeki hareketi balca durayszlk mekanizmasn oluturur.

Yanal kaya yaylmas


- ev, yumuak bir malzemenin zerinde yer alan sk Makaslama
bir malzemeden oluur. Kaya
- Bu tr yaylma, rnein kil gibi plastik zellikteki bir
zemin zerindeki bloklu kaya ktlesinin dokanak yzeyi
boyunca gelien makaslama yenilmesi sonucu yava bir
hzla kaz boluuna doru hareketi sonucu geliir. Kil

5. AKMA
Kaya akmas

Bu hareket, geni veya kk krklar ve hatta mikro krklar arasnda


gelien deformasyonlarla oluur.
Hareket genellikle yavatr, bazen ok yava olup gravite hareketi adn
alr.
Akma sonras kvrmlanma, bklme ve kabarma gibi yzey ekilleri
oluur. 8-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
6. KARMAIK DURAYSIZLIKLAR
Birden fazla sayda ve deiik trde ev durayszlklarnn birbirlerini izleyerek meydana
gelmeleri.

Baz rnekler:
- Dairesel kayma ve devrilme
- Kayma ve kaya dmesi
- Kayma ve devrilme, vb.

Devrilme

Dairesel kayma
Bazalt

Eklemli kaya ktlesi


8-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.2. EV DURAYLILII ANALZLER
Kaya ev yaplarnn (Yol yarmas, ak ocak iletme evleri, vb.) gvenilir ve en ekonomik
biimde tasarmlanmas iin ev durayll analizlerinden yararlanlmas gerekmektedir.

525 m derinliinde ve 1.2 km apnda

(www.umopit.ru)

Balca ev durayll analiz yntemleri:


- Kinematik analiz yntemi
- Limit denge yntemleri
- Saysal zmleme yntemleri

Ders kapsamnda kinematik analiz yntemine deinilecek olup, limit denge


yntemi ile ilgili de giri niteliinde bilgi verilecektir.

8-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.2.1. KNEMATK ANALZ YNTEMLER
Doal yaz da kaz sonras oluturulan bir evde sreksizlik denetimli ev durayszlklarnn
beklenip beklenmeyeceini ayrt etmek iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntem, n
deerlendirme amaldr. Dzlemsel kayma, kama tipi kayma ve devrilme tr durayszlklarn
analizi iin yararlanlr. Analiz yntemine gemeden kullanlan terminoloji ve stereonetler
hakknda ksa bilgiler verilmitir.
Sreksizlik ve izgiselliklerin ynelimlerinde kullanlan terminoloji:
Dorultu

YN
K Dzlemsel elemanlar iin:
Azimut 1. Eim
K Eim
yn
Eim as
2. Dorultu VEYA Eim Yn

Sreksizlik
dzlemi

K
K
Eim
Eim

izgisel elamanlar iin:


Dalm yn
Dalm yn
1. Dalm as
Dalm
Dalm as
as
2. Dalm yn

8-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir dzlemi tanmlayan byk daire ve kutup noktas

Dey

Referans kre

Kutup

Kutup

(Ulusay, 2010)
Byk daire

8-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Byk daire ve kutup noktasnn alt yar krede yatay dzlem zerine izdm

Zenit
Zenit noktas

0 0
335 eim ynl (K 24 B) ve
0
Byk dolan
GB'ya 30 eimle dairenin
bir tabaka
Meridyen
dzleminin stereogratik
stereografik izdm (Byk daire)
projeksiyonu K 10 20 30
40 50

(Golder Hoek and Associates, 1979a)


60

D
m
70

o
ra

ru
80

og

ltu
Kutup
x Kutup
re
te
S
B D
m
E i
y n

G Kk
Byk daire
daire

Meridyen
0 0
335 eim ynl (K 25 B) ve (Byk daire)
0
GB'ya 30 eimle dolan bir tabaka
dzleminin kresel projeksiyonu
Stereografik Projeksiyon 8-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik dzleminin stereografik izdm

K
K

x Kutup
Kutup

B
B DD

Dzlem
Dzlem

G
G 8-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
E alan stereoneti

Eim yn

Eim

8-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kutup noktalarnn ilenmesi iin kullanlan kutupsal net

180
350

190
170

10
340

200
160

20
33 0

30 0
15

21
0
32 40

40 0
Eim

22
1
0
3
13 10 0
23 0
0
30
5
(merkezden
0
12 0 24 0
0 6
da doru)
290
110 250
70

280 260
100 80

270 270
90 90

260 280
80 100

29
250 119 0
70 0

0 30
24 0 12 0
Eim yn 6 0
3
0
23 0 13 10
0
(TALK) 5

32 40
40 0
22

1
0
33 0
30 0

15
21

0
340
200

160
20

350
190

170
180
10

8-21
0

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


Ynelimi (500/130) olan bir sreksizliin e alan netinde gsterimi

Eim

Kutup

Kutup
Byk
daire
Eim yn Eim
yn

(Hoek ve Bray, 1977)

8-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki sreksizliin kesime notasnn e alan netinde belirlenmesi

(Hoek ve Bray, 1977)


RNEK:
Eklem 1: 50o/130
Eklem 2: 30o/250

Dalm as

Dalm yn

8-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kontur diyagramlarnn hazrlanmasnda kullanlan gereler

Sreksizlik kutuplarnn nette dalm Kutuplarn


saylmas

(Ulusay, 2010)
8-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kontur diyagram ve ana sreksizlik takmlar

1
3

3 Ana Eklem takm mevcut. Ortalama Ynelimleri: 1. Set: 82/175


2. Set: 85/015
3. Set: 78/072
8-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8-26
(Hoek ve Bray, 1981)
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
DZLEMSEL KAYMANIN KNEMATK ANALZ

Duraysz (kayma) Durayl Durayl

f p f = evin eim yn
p = Sreksizliin eim yn
f = evin eim as
p = Sreksizliin eim as
ev aynas = Sreksizliin p dzleminin isel
srtnme as

f Dzlemsel kayma koulu:

Sreksizlik dzlemi
(1) pf p
(kayma dzlemi)
(2) p f m-+200
(Norrish ve Wyllie, 1996)

8-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dzlemsel kayma iin kinematik analiz

20

20 0 Sreksizlik
Sreksizlik

ev
ev


p
f f
p

(Norrish ve Wyllie, 1996) 8-28


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
KAMA TP KAYMANIN KNEMATK ANALZ

(a)
K f = evin eim yn
a = a dzleminin eim yn
K b = b dzleminin eim yn
f = evin eim as
f a = a dzleminin eim as
i b = b dzleminin eim as
= sel srtnme as
a dzlemi i = Kesime hattnn dalm
i = Kesime hattnn azimutu
b dzlemi

Kama tipi kayma koulu


ev
aynas
Kesime hatt f i

i
(Norrish ve Wyllie, 1996)
f

8-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kama tipi kaymann stereonette gsterimi

a dzlemi

ev

Kesime hatt

b dzlemi

(Norrish ve Wyllie, 1996)


Kritik blge

8-30

Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay


DEVRLMENN KNEMATK ANALZ

f = evin eim yn
p = sreksizliin eim as
f p f = evin eim as
p = sreksizliin eim as
= sreksizliin srtnme as
Slope Face
Devrilme koulu

f p (1) (90 p) f
0 0
(2) p = (f m 180 ) m 30

(Norrish ve Wyllie, 1996)

8-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Devrilmenin stereonette grnm

Sreksizliin
byk dairesi

evin
byk
dairesi
N
Kritik sreksizliin
kutbu

(Norrish ve Wyllie, 1996)

8-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.2.2. LMT DENGE ANALZ

DZLEMSEL KAYMA

ev durayszlnn temel mekanizmas:


Eik dzlem zerindeki blok yer ekimi
etkisi altndadr . Arl W

W kuvvetinin bileenleri:
Eik dzleme paralel ynde: W.sin
Eik dzleme dik ynde: W.cos

Bloun tabanna etkiyen


normal gerilme:
=(W.cos) / A Kayma yzeyinin
makaslama dayanm:
(A: bloun taban alan)

Yenilme kriteri: = c + [(W.cos)/A].tan


= c+ntan
8-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaymaya kar koyan kuvvetler
Gvenlik katsays (GK) =
Kaymaya neden olan kuvvetler

c.A + [(W.cos)].tan
GK =
W.sin

Limit Denge Koulu GK=1 GK<1 Duraysz GK>1 Durayl

NOT:
Gvenlik katsaysnn (GK), gerek malzeme zelliklerinin gerekse gerilme ortam, su durumu,
depremsellik vb. iin verilerin toplanmas / belirlenmesi srasndaki olas belirsizlikler nedeniyle
ve yapnn boyutu, nemi ve olas bir durayszlk durumunda yaanabilecek zarar ve risk
durumuna bal olarak, 1den byk bir deer olmas istenir. ev durayllnda gvenlik
katsays (GK), bu hususlar dikkate alnarak 1.1 ile 1.5 arasnda bir deer olarak seilebilir.
ev durayll analizlerinde gvenlik katsays (GK), kaymaya kar koyan kuvvetlerin kaymaya neden olan
kuvvetlere oran olarak tanmlanabilir. Ancak, tm mhendislik yaplar iin gvenlik katsaysnn tanm ayn
deildir. rnein, yenilmeye neden olan gerilmenin ekilme trnde olmas durumunda, malzemenin ekilme
dayanm nem kazanacaktr. Bu durumda gvenlik katsaysnn, malzemeye etkiyen ekilme dayanmnn
ekilme gerilmesine oran eklinde tanmlanmas gerekir. Bunun yan sra, rnein tama gc
hesaplamalarnda belirlenen tama gc deeri, yapnn nemine, can ve mal riskine bal olarak belirlenen
sabit bir GKya blnr.

8-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tansiyon atlanda su bulunmas durumunda:

Tansiyon atlandaki su basnc


(u) derinlie bal olarak dorusal Tansiyon
olarak aratacaktr. Bu basncn atlandaki su
etkisiyle bloa bir toplam su basnc
kuvveti (V) etki edecektir.
Su basnc, tansiyon atla ve
bloun taban arasndaki kesime
hatt boyunca geliir ve su basnc
dalm bloun taban boyunca
meydana gelir. Suyun yukar
kaldrma kuvveti (U) normal
gerilmeyi ( azaltr.

Bu durumda:
Kaymaya neden olan kuvvet artar Makaslama dayanm
Kaymaya kar olan srtnme azalr. Bu nedenle Su basnc
Hem V, hem de U duraylln ev geometrisi (dolaysyla W)
azalmasna neden olur (Geni alanlarda
etkiyerek ok byk olabilirler) ev durayllnda nem tamaktadr.

8-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kayma yzeyinin
= c + [(W.cosU) / A].tan
makaslama dayanm:

c.A + [(W.cos)-U].tan
Gvenlik katsays: GK =
W.Sin+ V
V : Tansiyon atlanda kayma yzeyine paralel
ynde etkiyen su kuvveti
U : Bloun tabannda kayma yzeyine dik ynde
etkiyen su kuvveti

Bu eitlik en basit ekliyle verilmi olup, dzlemsel kayma iin limit denge analizinin temel
dzeyde anlalmas amalanmtr. ev geometrisi, tansiyon atlann kayma yzeyine dik
ya da eimli olmas durumunda tansiyon atlandaki su kuvvetinin bileenlerinin
hesaplanmas ve eitlikte kullanlmas, doruk ya da artk makaslama dayanmlarndan
hangisinin kullanlaca gibi hususlar, GK eitliini bir miktar daha karmak hale sokmakla
birlikte, temel prensip ayndr.

Limit denge analizleri, ayrca kaya ktlelerinde gzlenen dier durayszlk modelleri
iin de kullanlmakta olup, analiz yntemleri farkllk gstermektedir.

Bu ders kapsamnda dier modellerin analizlerine deinilmeyecek olup, ayrntlar


ilgili kaynaklarda bulunabilir.
8-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.2. YERALTI AIKLIKLARI
Ksa ve uzun, dikey, eimli veya yatay yeralt aklklar:
TNEL, KUYU, ARATIRMA veya GR GALERS, BAYUKARI ve EML KUYU

Kuyu Aratrma
Bayukar veya giri
rt galerisi
Eimli kuyu

(Krynine and Judd, 1957) Tnel

8-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay (R. Ulusay Mhendislik Jeolojisi ders notlar)dan
Geni veya dar, basit veya karmak yeralt aklklar:
YER ALTI BOLUKLARI veya ODALARI (Sosyal amal, atk depolama, yeralt enerji
santralleri, enerji depolama gibi amalarla ina edilen yeralt aklklar)

Topuk

(R. Ulusay Mhendislik Jeolojisi ders notlar)dan

8-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeralt enerji santrali inaat

(R. Ulusay Mhendislik Jeolojisi ders notlar)dan


8-39
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tuz kubbesi iinde yeralt doal gaz depolama boluu

(flexim.com)
8-40
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.2.1. Yeralt aklklarnn etrafnda gelien ikincil gerilmeler
Farkl mhendislik amalaryla deiik yeralt akllar ina edildiinde ortamdaki
orijinal/bakir/ilksel gerilme durumu bozulmaktadr. Yeralt aklnn durayll ise, akln
inas ile oluan ikincil/tetiklenmi gerilmelere, jeolojik yapya ve ktlenin dayanmna
baldr. Bu nedenle, yapnn doru tasarmlanmas iin, kaya ktlesinin dayanm ve
deformasyon zelliklerinin yan sra ortamda geliecek ikincil gerilmelerin bilinmesi
gerekmektedir.
Dairesel aklk:
lksel Dey gerilme,

lksel Yatay gerilme, h1


lksel Yatay gerilme, h2

Yatay
tnel

kincil gerilmeler

Hoek ve Brown 1980den dzenlenmitir. 8-41


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Homojen, izotrop ve
dorusal elastik davran
gsteren bir kaya
ortamndaki bir yeralt
akl kesitinde
dzlemsel birim
deformasyon (plane
strain) durumu geerlidir.

Dairesel kesitli bir tnelin


a: Tnelin yarap almas ile tnelin etrafnda
r: Tnelin merkezinden
itibaren radyal uzaklk gelien ikincil gerilmelerin
: Gerilme belirlenmek kutupsal koordinat
istenen noktann sisteminde zm ise,
dey eksenle as
KIRSCH zm olarak
bilinir.

8-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir noktadaki ikincil gerilmeleri bulmak iin KIRSCH ETLKLER:

RADYAL (IINSAL) GERLME :


r = 0.5 v [(1+k) (1-a2/r2) + (1-k) (1-4a2/r2 +3a4/r4) cos2 ]
TEETSEL GERLME:
= 0.5 v [(1+k) (1 + a2/r2) - (1-k) (1 + 3a4/r4) cos2]
MAKASLAMA GERLMES:
r = 0.5 v [(k-1) (1 + 2a2/r2 - 3a4/r4) sin2]

a: Tnelin yarap
r: tnelin merkezinden itibaren radyal
uzaklk
: Gerilme belirlenmek istenen
noktann dey eksenle as
k: Yatay ilksel gerilmenin (h), dey
ilksel gerilmeye (v) oran

8-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeralt aklnn snrndaki gerilmeler:
r=a
r=0
r
=v [(1+k) - 2 (1-k) cos2]

=0 and 1800 (tavan ve tabanda)


=v(3k-1)
Hoek ve Brown 1980den dzenlenmitir.

= 900 ve 2700 (Yan duvarlarda)


=v (3-k)

Belirli bir k deerine kadar:

8-44
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ASAL GERLMELER:

2
1 0.5( r ) 0.25( r ) 2 r

3 0.5( r ) 0.25( r ) 2 r 2
2 r
tan 2
( r )

rnein; tek eksenli gerilme


etkisindeki (k=0) bir plakada alm
dairesel boluk etrafndaki en byk ve
en kk gerilmelerin (asal gerilmeler)
ak izgileri

Hoek ve Brown 1980den dzenlenmitir. 8-45


Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dairesel olmayan aklk (Elips ekilli):

Tavanda teetsel gerilme:


-roof = v [k (1+2w/h)-1]
Yan duvarda teetsel gerilme:
-wall = v [1+2w/h-k]
8-46
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
(Hoek ve Brown, 1980; Karpuz ve Hindistan, 2008)

Yeraltnda alacak bir boluun gerekli tahkimatnn tasarmndan nce,


beklenebilecek yenilme trleri aratrlmaldr. Bu yenilme trlerini drt ana
balk altnda toplamak mmkndr.

1. Alan tnelin etrafnda olduka fazla artan gerilme younlamalarnn oluturduu


durayszlk

2. Alan tnelin bulunduu ortamda sreksizliklerin konumuna bal olarak olas kama
bloklarnn oluturaca durayszlklar.

3. Ayrmann neden olduu ve/veya kil, anhidrit gibi mineralleri ieren zayf kayalarda
imenin neden olduu durayszlklar

4. Yeralt suyu ak veya basnc nedeniyle oluan durayszlklar

Ders kapsamnda bu konulara girilmeyecek olup, ilgili kaynaklarda ayrntl


bilgiye ulalabilir. Ayrca, yeralt aklklarnn analizi iin uygulamada etkin
bir ekilde kullanlan saysal zmlemelerin ayrntsna ders kapsamnda
girilmeyecektir.
8-47
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.3. TAIMA GC
Toprak zeminlerde olduu gibi kaya zeminlerdeki s derinlikteki yap
temellerinin de tama gcnn belirlenmesine ynelik yaklamlar
mevcuttur. Ders kapsamnda, Bell zm (Wyllie, 1992) olarak bilinen
tama gc hesabna ksaca deinilecektir.

TEMEL Kaya veya toprak zemin zerinde ina edilen, yapnn arln
(ykn) zemine aktaran ve yapnn zeminle temas halinde olan en alttaki ksmn
oluturan yap eleman

Kolon

Temel Df
(Smel)

Temel Df Df: Temelin derinlii


(Smel)
B: Temelin genilii
B
8-48
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ortamlarda yap temeli altnda geliebilecek yenilmeler

8-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bell zm kullanlarak tama gc hesab:

B
C f 1 cN c C f 2 N D f N q
qa 2
GK
B: Temel genilii
N tan2 45
: Kayann birim hacim arl 2
Df: Temel derinlii
c: Kaya ktlesinin kohezyonu Nc = 2N0.5 (N +1)
: Kaya ktlesinin isel srtnme as
Nc, N, Nq: Boyutsuz tama gc faktrleri N = N0.5 (N2 - 1)
Nq= N2

Temel tiplerine gre dzeltme faktrleri


Temel Tipi Cf1 Cf2

Srekli (L/B) 1.00 1.00


Dikdrtgen:
L/B = 2 1.12 0.90
L/B = 5 1.05 0.95
Kare 1.25 0.85
Dairesel 1.20 0.70
8-50
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ktlesinin yenilme zarf
dorusal olmadndan BELL
zm ile tama gcnn
hesaplanmas iterasyon
gerektirmektedir.

ci

n)i
8-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
BAARI
DLEKLERMLE

8-52
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay

Вам также может понравиться