Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Kaya Mekanii
Ders Notlar
Do. Dr. Ergn TUNCAY
Hacettepe niversitesi
Jeoloji Mhendislii Blm
2012
ERK
1. GR
2. GERLME BRM DEFORMASYON
2.1. Gerilme
2.2. Birim Deformasyon
2.3. Gerilme - Birim Deformasyon Davranlar
2.4. Gerilme Birim Deformasyon likileri
3. KAYA MALZEMESNN FZKSEL ve MEKANK ZELLKLER
3.1. Fiziksel zellikler
3.2. Dayanm zellikleri
3.3. Deformasyon zellikleri
3.4. Kaya Malzemesi Snflamalar
3.5. Kaya malzemesinin davran ve zelliklerini etkileyen faktrler
4. YENLME KRTERLER
5. KAYA KTLES ZELLKLER
5.1. Sreksizlik trleri
5.2. Sreksizlik zellikleri
5.3. Sreksizliklerin Dayanm Davran
5.4. Sondaj Loglarndan Belirlenen Karot Parametreleri
5.5. Balca Kaya Ktlesi Snflama Sistemleri
5.6. Kaya Ktlesi Dayanm ve Deformasyon zellikleri
6. ARAZ GERLMELER
7. KAYA MEKAN DENEYLER
8. KAYA MEKANNN BAZI UYGULAMA ALANLARI
8.1. ev Durayll
8.2. Yeralt aklklar
8.3. Tama Gc
Amedei, B. and Stefanson, O., 1997. Rock Stress and Its Measurement. Chapman & Hall, London, 490p.
Bell, F.G., 1983, Engineering Propeties of Soils and Rocks. Butterworth & Co., Second Edition, Kent, England,
149p.
Goodman, R.E. 1989. Introduction to Rock Mechanics. Wiley, 2nd ed., New York, 562p.
Hoek, E. and Bray, J.W., 1981. Rock Slope Stability. IMM, London, 402p.
Hoek, E. and Brown, E.T. Underground Excavations in Rock. Institution of Mining and Metallurgy, London, 527p.
Hoek, E., Rock Engineering Course Notes. http://www.rocscience.com/education/hoeks_corner
Hudson, J.A. and Harrison, J.P. 1997. Engineering Rock Mechanics. Elsevier Science Ltd., Oxford, 444p.
ISRM, 2007. The Complete ISRM Suggested Methods for Characterization, Testing and Monitoring: 1974-2006.
Eds: Ulusay and Hudson. Ankara, Turkey.
Jumikis, A.R., 1983. Rock Mechanics. Trans Tech Pub., 2nd ed., Texas, 613p.
Karpuz, C ve Hindistan, M.A. 2008. Kaya Mekanii lkeleri, uygulamalar. TMMOB Maden Mhendisleri Odas,
Yayn No: 116, mit Ofset, 2. Bask, Ankara, 346s.
Ulusay, R. 2010. Uygulamal Jeoteknik Bilgiler. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, 5. Bask, Ankara, 458s.
Ulusay, R. ve Snmez, H., 2007. Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, 2.
Bask, Ankara, 292s.
Ulusay, R., Gkeolu, C., Binal, A., 2011. Kaya Mekanii Laboratuvar Deneyleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri
Odas, 3. Bask, Ankara, 167s.
Wyllie, D.C., 1992. Foundations on Rock. Chapman & Hall, London, 490p.
3 DEV (%10)
1. Arasnav (%20): . .
2. Arasnav (%20): . .
1-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya: Tortul, magmatik ya da metamorfik kkenden gelen kristalli veya
taneli sert ortamlara KAYA denir.
1-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
KAYA MALZEMES KAYA KTLES
Kaya malzemesi (intact rock material), salam kaya malzemesi, herhangi bir krk iermeyen en
kk kaya elemandr. Kaya malzemesinde bazen mikro krklar bulunmakla birlikte, bunlar
sreksizlik veya krk olarak dikkate alnmazlar. Bu kaya paralar, birka milimetreden metrelerce
uzunlua kadar olabilirler. Dier bir ifadeyle, kaya ktlesinde eklem, tabakalanma, istozite fay vb. gibi
doal sreksizliklerin arasnda kalan ve malzemenin ekilme dayanmnn azalmasna neden
olabilecek herhangi bir krk veya zayflk dzlemi iermeyen deiik boyutlardaki kaya paralardr.
Kaya ktlesi (rock mass) veya yerinde kaya (in-situ rock), sreksizlik a ile kaya malzemesinin
birlikte oluturduklar ktle veya sistemdir. Kaya ktlelerinde sreksizliklerle snrlanan kaya
malzemesi bloklar, taze kaya malzemesinden bozunmu (ayrm) kayaya kadar deiik zellikler
sergileyebilir. Kaya ktlelerinin belirli bir gerilme altndaki davran, genellikle kaya malzemesine ait
bloklar ile sreksizlikler arasndaki etkileim tarafndan denetlenir. Dolaysyla kaya malzemesi,
kendisiyle birlikte sreksizlikleri ve bozunma profilini de iine alan kaya ktlesi kavramndan farkl
olup, bu kavramla kartrlmamaldr.
(Ulusay, ve Snmez, 2007den)
1-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme
Kaya Malzemesi Sreksizlikler
Gerilme Gerilme
Gerilme
(Hudson, 1989)
1-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir demiryolu evini oluturan kaya ktlesinden grnm,
Krkkale civar (Ulusay ve Snmez, 2007)
Mler (1963; Yzer ve Vardar, 1986dan) 1-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya
malzemesi
ki eklem seti
(Hoek, 1995)
1-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
BALICA KAYA MHENDSL PROJELER
(Ulusay ve Snmez, 2007den dzenlenmitir)
TEMELLER:
Kayalar (kaya ktleleri) genellikle yaplar iin en uygun temel zeminleridir. Ancak,
yzeye yakn yerlerde sreksizlikler nedeniyle, kayalarn izin verilebilir
deformasyon veya oturma snrlar iinde zerine uygulanan gerilmeleri
tayabilecek zellikte olmalar gerekir.
KAYA EVLER:
Kaya evlerinde; dzlemsel, kama, devrilme ve dairesel olmak zere drt temel
durayszlk mekanizmas vardr. Bu durayszlklardan herhangi birinin gelimesi
halinde kaya mekanii metodlar kullanlarak yenilme mekanizmas
tanmlanabilir ve durayllk analizleri yaplabilir.
TNELLER VE AFTLAR:
Tnellerin ve aftlarn durayll, kayann yapsna, kaya ktlesine etkiyen
gerilmelere, yeralt suyu akna, sreksizliklere ve kaz tekniine baldr. Bu
yaplarn durayllnn deerlendirilmesinde kaya mekaniinin temel ilkeleri
nemli bir klavuzdur.
1-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
GEN YERALTI AIKLIKLARI:
Sreksizlikler geni yer alt boluklarnn tasarm ve inasnda nemli bir rol
oynamaktadr.Kayay glendirme ve desteklemek iin seilecek yntemler,
kaz sonucu meydana gelen yzey hareketinin esaslarna dayanr.
YERALTI MADENCL:
Madencilik amal alan galerilerin geometrileri karmak ve olduka
deikendir. Kaya ktlelerinin ierdikleri sreksizliklerin nemi byktr.
Ancak tm madencilik tasarmlarnn hedefi en ekonomik yntemle
evheri/minerali karmaktr.
1-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
JEOLOJ MHENDS, KAYA MEKAN KAPSAMINDA;
Gerilme Birim
Deformasyon
2-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1. GERLME
Kuvvet (F), bir ktleye (gr, kg, ton, vs.) sahip cismin eklini ve/veya hareketini deitiren
etkidir. Kuvvetin, bykl dorultusu ve yn vardr. Birimi, kilogram kuvvet (kgf), Newton
(N) vb dir. Yn, dorultusu ve bykl mevcut Vektrel Nicelik.
Cisim kuvveti, cisim boyunca etki
eder ve baka bir cisimle temas
olmakszn retilir (yerekimsel, m
manyetik, eylemsizlik kuvveti gibi).
F = m.g
Yzey kuvveti, bir cismin d yzeyi
boyunca etki eder ve baka bir
cisimle temas sonucu oluur. Karmabilgi.net
Gerilme ()
Gerilme, en basit ekilde; birim alana etkiyen kuvvet olarak
tanmlanr. Bu alan, bir yapnn snrlarn oluturan d yzey, fay
eklem gibi sreksizlik yzeyleri, ya da farazi bir isel yzey olabilir.
Gerilmenin birimi: Kilogram kuvvet / metre veya Newton / metre
(N/m), vb.
Yn, dorultusu, bykl (deeri) ve etkidii bir dzlem sz =F/A
konusudur Tansrel nicelik
2-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kuvvet ve Gerilme Birimleri Metrik Sisteme Gre
Kuvvet birimleri: kgf (kilogram kuvvet), gf (gram kuvvet), tonf (ton kuvvet)
Gerilme birimleri: kgf/m , kgf/cm , gf/cm , tonf/m gibi.
SORU: Bir dzlem (alan) zerindeki bir ktlenin yaratm olduu metrik sisteme uygun gerilme
deeri 100kgf/m dir. Aadaki birim dnmlerini yapnz.
Gerilme birimi olarak metrik sistem tercih edilmesine ramen, kuvvet (f) taksnn
kullanlmamas dnyada yaygn bir kullanm eklidir. rnein; gerilme birimi iin,
kgf/cm yerine kg/cm eklinde kullanm gibi. 2-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kuvvet ve Gerilme Birimleri - SI (Standart International) Birimler Sistemine Gre
SORU: Dnyada bir ktleye yerekimi ivmesinin (9.81m/s)kazandrm olduu kuvvet deerini SI
birimleri cinsinden belirleyiniz?
100 kg = ............N = ............kN = ............MN
F = m.g
SORU: Dnyada bir dzlem (alan) zerindeki bir ktlenin yaratm olduu gerilme deerini SI
sistemine uygun ekilde eviriniz?
100 kgf/cm = ............ Pa = .............. kPa = ............MPa
2-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme Trleri:
ktrma/Basma Gerilmesi (Compressive stress): Ayn
dorultuda, zt ynl ve birbirlerine doru kuvvetlerin
oluturduu ve bir cisme sktrc ynde etki eden
gerilmelerdir. Bu gerilmeler, kaya mekaniinde pozitif (+)
olarak alnr. Kayada etkidii dorultuda boy ksalmasna
neden olur.
2-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme vektr (Stress vector / Traction vector): F
F
S lim
A0 A
stress at
F: P noktasn evreleyen A P a point
alanna etkiyen bileke kuvvet A
n : Dzleme dik yndeki eksen (dzlem normali)
F6
Karmabilgi.net
x xy xz
Kaya
mekaniinde, yx y yz
birim kbik
elemann pozitif zx zy z
(grnen)
yzeyleri
zerinde dikkate Herhangi bir noktadaki
alnan pozitif (+)
gerilme ynleri (kbik birim eleman
zerinde) gerilme durumu 9
bileenden meydana gelir.
2-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x xy xz Gerilme bileenlerinin sembol
gsteriminde, ilk alt indis
yx y yz gerilmenin etkidii dzlemi,
ikinci alt indis ise gerilmenin
zx zy z ynn gsterir.
x xy xz xx xy xz 11 12 13
yx y yz yx yy yz
21 22 23
GB
zx zy z zx zy zz 31 32 33
2-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Birim kbik eleman zerine etkiyen
makaslama gerilmesi bileenlerinin, kpn
dnme dengesini koruyabilmesi iin, ikier
ikier birbirine eit olmas gerekir.
xy= yx yz = zy xz = zx
Farkl konumlardaki
F6 birim kbik elemanlar
zerindeki gerilme
bileenleri ??
Karmabilgi.net
2-9
Gerilme
x' dzlemine dik
ynde etkiyen kuvvet
tansr
T: Terzyz (transpose)
Ak haliyle;
x ' x ' y ' x ' z ' l x ' mx ' n x ' x xy xz l x ' ly' lz'
y 'x' y' y ' z ' l y ' my' n y ' yx y yz m x ' my' mz '
z ' x ' z ' y ' z ' l z ' mz ' n z ' zx zy z n x ' ny' nz '
Bir eksen takmndaki kbik elemana etkiyen gerilme bileenleri, ilk aamada eksenlere
paralel ynde etkiyen kuvvetlere dntrlr. Sonraki aamada da yeni eksen takmndaki
elemana etkiyen gerilmeler bulunmu olur.
2-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal Gerilmeler (Principle Stresses)
Makaslama gerilmelerinin olmad (sfr olduu) birim kbik elemann dzlemlerine ASAL
DZLEMLER, bu dzlemlere etkiyen normal gerilmelere de ASAL GERLMELER (1, 2, 3)
ad verilir.
1 0 0
0 0
2
0 0 3
1 + 2 + 3 = x + y + z = x + y + z
1 2 1 0.707 0.707 0
2-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
HATIRLAYALIM
2-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1.2. ki Eksenli (ki Boyutlu) Gerilme Durumu ve Gerilme
Dnm (Stress Transformation) likileri
ki boyutlu gerilme durumunda;
* Birim kare elamann kenarlar, nc boyutta (sayfaya dik
ynde) kalnl bir birim kabul edilen dzlemleri ifade eder (x in
etkidii dzleme x dzlemi, ynin etkidii dzleme y dzlemi denir).
* Sktrc ynde etki eden normal gerilmeler pozitif (+), ekme
gerilmeleri ise negatif(-)tir.
* Makaslama gerilmesi, kare elemann pozitif yzeylerinde (AB ve
BC dzlemlerinde), + eksene zt ynde etkiyorsa pozitif (+), tersi
ynnde ise negatif (-)tir. Kare elemann dier yzeylerinde (OA ve
OC dzlemleri) tam tersidir. boyutlu kbik elemandaki gibi.
* xy = yx
2-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Birim kare, dolaysyla eksenler, saat
l x ' mx ' cos( x ' x) cos( x ' y )
ynnn tersi ynde evrildiinde L
Dorultu kosinsler matrisi l y ' m y ' cos( y ' x ) cos( y ' y )
cos( ) cos(90 )
xx = ise L
cos(90 ) cos( )
cos( )
sin( )
L
sin( ) cos( )
xx = ise
cos( ) sin( )
L
sin( ) cos( )
2-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeni koordinatlarda (xy) gerilme tansr L L
' T
2-17
17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x ' cos ( x cos xy sin ) sin ( yx cos y sin )
x ' y ' cos ( sin x cos xy ) sin ( sin yx y cos )
y ' sin ( sin x xy cos ) cos ( sin yx y cos )
Sadeletirme yapldnda:
Saatin tersi
ve ? ynnde evirim
Gerilme evirimi?
= x = xy
2-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Denge gerei,
kuvvetlerin herhangi bir yndeki
toplam sfra (0) eit olmaldr. ve
ynnde denge durumu;
Bu durumda
2-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
x cos 2 y sin 2 2 xy sin cos
y x
sin 2 xy cos 2 =xy
2
1
x y 1 x y cos 2 xy sin 2
2 2
2-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal Gerilmeler
Herhangi bir eksen takmnda dzlemlere etkiyen gerilmeler biliniyorsa, asal gerilmeler (en kk ve
en byk normal gerilmeler) ve etkidii ynler, dolaysyla dzlemler (asal dzlemler) de analitik
yntemle bulunabilir. (Hatrlatma: Makaslama gerilmelerinin sfr olduu dzlemlere asal dzlemler, bu dzlemlere etkiyen
normal gerilmelere ise asal gerilmeler denir.)
2
1 x y
En byk ve en kk max/ min x y xy2
asal gerilmeler: 2 2
1 3 2-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmeler: 1 , 3
Asal dzlemler
d
2 cos 2
y x
2 xy sin 2 0
En byk makaslama gerilmelerinin
etkidii dzlemlerin, x veya y
dzlemlerinden olan dnme as (2):
d 2
2 cos 2
y x
2 xy sin 2 1 y x
2 arctan
2 2 2
xy
2
En byk makaslama x y
max xy2
gerilmeleri:
2
2-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmelerin etkidii dzlem ile en byk
1
makaslama gerilmelerinin etkidii dzlemler
3
arasnda 45lik bir a vardr.
max
max
max
1 3
max
1 3
3
45
2 2
1
1 3 1 3 1 3
cos 2 sin 2
2 2 2
2-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
SORU: Bir noktaya (birim kare elemana) etkiyen gerilmeler aadaki ekilde
verilmitir.
(a) Kare elemann ekilde grlen dzlemiyle 30 a yapan dzleme etkiyen
gerilmeleri bulunuz.
(b) Bu gerilme ortamndaki asal gerilmeleri ve ynlerini bulunuz. Asal gerilmelerin
etkidii birim kare elemann, aadaki kare elemana gre konumunu iziniz.
2-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ZM:
a)
2 2
y x
x cos y sin xy sin 2 sin 2 xy cos 2
2
8. cos 2 30 5. sin 2 30 1. sin 2 58
8.116MPa sin(60) 1. cos(60)
2
0.799 MPa
b)
2
1 x y
max / min x y xy2 1 8.3MPa
2 2
3 4.7 MPa
1 2 xy
1 arctan 1 16.8 1 pozitif olduu
2 iin kare eleman
x y
saat ynnn tersi
ynde eviriliyor.
2-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.1.2.2. Gerilme evirimi - Geometrik Yntem (MOHR DARES)
=x , =xy
x :pozitif xy :pozitif
y :pozitif yx :negatif
2-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2) xy eksen takmndaki birim kare elamann saatin tersi ynnde as kadar
dndrlmesi durumunda yeni koordinat sistemindeki (xy) elemana etkiyen gerilmeleri
bulmak iin; Mohr dairesi zerindeki x xy noktasndan (x dzlemi) saat ynnde 2
kadar a llr ve daire zerindeki yeni nokta (x dzlemi) iaretlenir. Ayn ilem y
dzlemi iin de yaplr. Bu noktalar, srasyla x ve y dzlemlerine etkiyen gerilmelere
karlk gelir. (Eer birim kare elaman saat ynnde evrilmi olsayd, mohr dairesinde saatin tersi
ynnde ilem yaplacakt.)
3) Mohr dairesinin yatay ekseni ( eksenini) kestii iki nokta asal dzlemlere, bu
dzlemelere etkiyen gerilmeler de en byk ve en kk asal gerilmelere (1 ve 3)
karlk gelir. Mohr dairesi araclyla asal dzlemlerin x ve y ya da x ve y
dzlemleriyle yapt ay bulmak mmkndr.
2-30
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
4) Mohr dairesi zerinde dairenin merkezine karlk gelen makaslama gerilmeleri, en
byk makaslama gerilmeleridir. Asal dzlemlerle aralarnda kare elemanda (gerekte)
45, Mohr dairesinde ise bu ann iki kat olan 90 a vardr.
2-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Mohr dairesinden yararlanlarak asal gerilmeler ile en byk ve en kk
makaslama gerilmelerinin bulunmas:
AB xy
OM ( x y ) / 2
MB ( x y ) / 2
Alar
Mohr dairesinin yarap r MD MA MC
2 xy
x y 1 tan 21
xy 2 r 2 r x y 4 xy
2 2
( x y ) / 2
2 2
( x y ) / 2
x y tan 2 2
Pisagor bants r ( ) cos 21 xy
2 2-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1
max x y
2
4 2
xy
En byk ve en kk
2
makaslama gerilmeleri: 1
min x y
2
4 2
xy
2
1 ( x y )
2 arctan
2 2 xy
2
1 x y
En byk ve en kk
1 / 3 x y xy2
2 2
asal gerilmeler:
1 2 xy
1 arctan
2
x y
2-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Asal gerilmelerin bilinmesi durumunda; aada verilen Mohr dairesinde grld
gibi, asal gerilme dzlemleri ile kadar bir as olan dzlemdeki ve gerilme
eitliklerinin belirlenmesi? (Mohr dairesi ve trigonometrik ilikilerden yararlanlarak)
1
1 3 1 1 3 cos 2
1
1 3 sin 2
2 2 2
2-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
SORU: Bir noktaya (birim kare elemana) etkiyen gerilmeler aadaki ekilde verilmitir.
(a) Kare elemann ekilde grlen dzlemiyle 30 a yapan dzleme etkiyen
gerilmeleri, Mohr dairesi yntemini kullanarak belirleyiniz.
(b) Bu gerilme ortamndaki asal gerilmeleri ve ynlerini Mohr dairesi yntemiyle
bulunuz. Asal gerilmelerin etkidii birim kare elemann, aadaki kare elemana
gre konumunu iziniz.
2-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Geriye kalan admlar tamamlayarak zelim
2-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.2. BRM DEFORMASYON (STRAIN)
Deformasyon (deformation), kuvvet etkisi altndaki bir cismin iindeki noktalarn greceli
ve/veya mutlak yer deitirmeleri sonucu cismin ekil ve boyutlarndaki deiimdir.
Birim Deformasyon (), gerilme etkisi altndaki bir cismin birim boyut ya da birim eklindeki
deiim. ki eit birim deformasyon vardr: Normal birim deformasyon (boyut deiimine
bal) ve Makaslama birim deformasyonu (ekil deiimi - asal deformasyona bal).
L L L1 L2
b Lim
L 0 L L1 L1
D D D2 D1
e Lim
D 0 D
1 D1 D1
1: lk boyut
2: Deformasyon sonras boyut
2-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
boyutlu birim deformasyonlarn matematiksel tanm:
Bir ktle iinde farkl konumlardaki Ktle herhangi bir ynde kuvvet etkisine
birim kbik elemanlar maruz kaldnda
x xy xz
yx yy yz
zx zy zz
Birim deformasyon matrisi
Elastik (Elastic) davran: Gerilme etkisiyle ekil deiikliine urayan, etki kalktktan
sonra tekrar orijinal ekline dnen cisme elastik cisim, bu cismin davran ekline ise
elastik (birim) deformasyon denir.
Bu tr davran gsteren
malzeme Hooke kats
olarak bilinir Mekanik model:
=E.
E: Elastik modl
2-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Elastik histerisis:
Gerilme enerjisi
ile bu gerilmedeki
elastik enerji
arasndaki fark.
2-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinin davran,
gerilme artna bal olarak
farkllk gsterir. Gerilmenin
belirli bir deerine kadar
elastik, sonrasnda elasto-
plastik ve plastik davranlar
sergiler. Bu konu 3. Blmde
daha ayrntl irdelenecektir.
NOT:
Elastik ve plastik davranlarn yan sra, viskoz davran modeli de sz
konusudur. Ayrca, bu temel davran modelinden daha fazla
birleik ideal modeller de tretilebilmektedir. Ancak, bu konulara bu
ders kapsamnda girilmeyecektir.
2-44
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2.4. GERLME - BRM DEFORMASYON LKLER
Bu blmde, elastisite teorisi dikkate alnarak, gerilme birim deformasyon ilikilerine
deinilecektir. Temel Elastisite teorisinde kat maddelerin, dorusal elastik (Hooke
yasasna uygun), homojen ve izotrop olduu varsaylr. Homojen, dorusal elastik ancak
izotrop olmayan malzemeler iin de uygulanabilir.
2-45
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Hi bir doal ya da yapay malzeme elastisite teorisindeki varsaymlar tam
anlamyla salamaz. Ancak, belirli dzeydeki hata paylar gzard edilerek,
mekanikte elastisite teorisi yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu derste; malzemenin
homojen, izotrop ve Hooke yasasna uygun davrand dnlerek gerilme
birim deformasyon ilikileri anlatlmtr. zotrop olmayan ortamlar iin de elastik
zmlemeler mevcut olup ders kapsamnda nerilen kaynaklardan yararlanlabilir.
boyutlu gerilme
etkisindeki bir
elemanda boyut ve
ekil deiikliinin
temsili gsterimi
2-46
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilme - birim deformasyon eitlikleri
E xy yx yz zy zx xz
zx zx / zx / G
21 xy yx / 2 yz zy / 2 yz zy / 2
Bulk ya da e
1 2 ( y z)
Hacimsel Esneme E E
x
Modl (Bulk K
Modulus): 31 2
zel durum iin: Hidrostatik gerilme ortam
e ( x y z ) / 3K e /K
( x y z ) 2-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilmelerin birim deformasyon cinsinden eitlikleri ise:
E E
x ( x y z ) x
1 1 2 1
E E
y ( x y z ) y
1 1 2 1
E E
z ( x y z ) z
1 1 2 1
E E E
xy xy yz yz zx zx
21 21 21
Lame sabiti ( x e 2G x xy G xy
E y e 2G y yz G yz
1 1 2 zx G zx
z e 2G z
2-50
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki boyutlu Gerilme Durumlar iin
zel Gerilme Birim Deformasyon likileri:
x
1
x y y 1 y x z E x y xy xy / G
E E
1
Dzlemsel birim deformasyon (PLANE STRAIN)
durumu:
x
E
1 2 x 1 y
Bir dzleme dik yndeki birim deformasyonlar 1
sfr alnrsa, dzlemsel birim deformasyon hali
y 1 2 y 1 x
E
oluur. Bu duruma, uzun yatay tneller tipik bir
rnektir. xz=yz=0 & z=0 xy xy / G
z ( x y )
2-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 3
Kaya Malzemesinin
Fiziksel ve Mekanik
zellikleri
3-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesinin tanmlanmas amacyla, jeoloji mhendisliinin farkl alt disiplinlerinde
farkl zellikleri dikkate alnabilmektedir. rnein; kayann tr, rengi, dokusu ve yaps,
sertlii, tane veya mineral boyutu, minerallerinin kristal yaps ve bozunma durumu, vb.
zellikler dikkate alnmaktadr. Kaya mekaniinde kaya malzemesinin fiziksel ve mekanik
zellikleri kapsamnda ise; daha ok kayann gerilme etkisi altnda mekanik davrannda
rol oynayan balca fiziksel ve mekanik zellikler dikkate alnacaktr.
3-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi, kaya taneleri ve/veya mineraller ile boluklardan
olumakta olup, boluklarnda sv ve/veya hava bulunmaktadr.
3-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
MT
Younluk (Density) ():Birim hacimdeki ktle (g/cm3, kg/cm3, ton/m3, vs.)
VT
Suyun younluu: 1 g/cm
WT
Birim Hacim Arlk (Unit weight) (): Birim hacimdeki arlk (N/m3, kN/m3, vs.)
VT
Suyun birim hacim arl: 9.81 kN/m
Islak birim hacim arlk (wet): Boluklarnn bir ksm su ile dolu olan (yar
doygun) kaya rneinin arlnn hacmine oran.
Doygun birim hacim arlk (sat): Doygun haldeki kaya rneinin arlnn
hacmine oran.
Kuru birim hacim arlk (dry): Kuru kaya rneinin arlnn hacmine oran.
zgl Arlk (Specific gravity) (Gs): Kat ksmn arlnn ayn hacimdeki suyun
arlna orandr. Dier bir ifade ile, maddenin/materyalin arlnn ayn hacimdeki
suyun arlnn ka kat olduunun bir lsdr. (Birimsiz)
Ws
Gs
Vs . w
Porozite/Gzeneklilik (Porosity) (n): Boluk hacminin toplam hacme orandr. (%)
Vv
n
VT
Vv
Boluk Oran (Void ratio) (e): Boluk hacminin kat ksmn e
hacmine orandr. (%) Vk 3-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Nem/Su erii (Water content) (w): Kaya rneinin ierdii suyun arlnn kat
ksmn arlna orandr. (%)
Ww
w
Ws
Vv Vv
e Vv e
Vs 1
3-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Ws Ws
Gs Ws G s . w
Vs . w 1. w
Suyun Birim hacim arl (w): 9.81 kN/m
Ww Ww
w Ww w.G s . w
Ws G s . w
Hacim Arlk
Hava 0
Bu durumda kaya malzemesini oluturan e
gelerin hacim ve arlklarn aadaki Su w.G s . w
ekilde ifade etmek mmkndr.
1 Kat G s. w
Gs
Kuru Birim Hacim Arlk (dry): dry w
1 e
e
Porozite/Gzeneklilik (n): n
1 e
G s .w
Doygunluk Derecesi (Sr): Sr
e eitlikleri elde edilir.
Vv Vv
n Vv n Vs 1 n
VT 1
3-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Ws Ws
Gs Ws G s .(1 - n). w
Vs . w (1 n). w
Ww Ww
w Ww w.G s .(1 - n). w
Ws G s . w
Hacim Arlk
Hava 0
Bu durumda kaya malzemesi rneini n
oluturan ksmlarn hacim ve arlklarn 1 Su w.G s .(1-n). w
yandaki ekilde ifade etmek mmkndr.
1-n Kat G s.(1-n). w
NOT 2:
Topraklarda doal nem ierii, dolaysyla, doal birim hacim arlk belirlenebilmesine
ramen, rutin kaya mhendislii projelerinde yeraltndan rselenmemi kaya rnei
almnda sondaj tekniinden yararlanlmas, dolaysyla karot alnrken sondaj suyunun
kullanm ya da yzeyden kaya blou alnmas gibi nedenlerden dolay kaya malzemesinin
doal nem ierii laboratuvarda belirlenemez. Bu yzden, genellikle kuru younluk veya
kuru birim hacim arlk deerleriyle ifade edilirler. Bunun yerine, kaya rnei belirli
doygunluk dereceleri iin suya doyurularak, bu doygunluktaki younluk ya da birim hacim
arlklar belirlenebilir. Doada, salam kayadaki boluklarn yan sra, genelde krk ve
atlaklar da bulunduundan kaya ktlesinin ierdii boluklar daha fazladr. Bu nedenle
laboratuvarda belirlenen fiziksel zellikler salam kayaya ait olup, kaya ktlesini temsil
etmez.
3-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
rnek problem: Araziden elde edilen ve krk atlak iermeyen homojen bir kaya
bloundan, laboratuvarda dzgn ekilli rnekler hazrlanarak 105Cde kurutulmu
ve kuru ktlesi 558.9 gram, hacmi ise 235.9 cm olarak belirlenmitir. Kaya
malzemesinin zgl arl Gs=2.65 olarak belirlendiine gre, kayann aadaki
fiziksel zelliklerini bulunuz.
-Kuru haldekiYounluk?
-Kuru birim hacim arlk?
-Doygun birim hacim arlk?
-Boluk oran?
-Porozite?
-% 70 doygunluk derecesindeki nem ierii ve birim hacim arl?
3-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2. KAYA MALZEMESNN DAYANIM ZELLKLER
Dayanm (Strength):
Bir kaya malzemesinin dayanm, maruz kald gerilmeye kar gstermi
olduu direntir. Maruz kald gerilme, kayann dayanmn atnda kayada
yenilme meydana gelecektir. Kayalarn temel dayanm zellikleri:
Skma Dayanm
ekilme Dayanm
Makaslama Dayanm
Burulma Dayanm
Bklme (Eilme) Dayanm
Ders kapsamnda, skma, ekilme ve makaslama dayanm zelliklerine deinilecektir.
Fmax
c UCS
A
Fmax: Yenilme anndaki yk (kuvvet)
A: Ykn uyguland alan
(silindirik rnein taban alan)
3-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2.2. ekilme Dayanm (Tensile Strength):
Tek eksenli ekme gerilmesi etkisinde olan bir malzemenin (kayann) yenildii
andaki gerilme deerine ekme/ekilme Dayanm (t) denir. Laboratuvarda
dorudan ya da dolayl deneyler araclyla belirlenebilir.
Fmax
t
Dorudan ekme A
Fmax: Yenilme anndaki yk
A: Yklemenin yapld alan
(silindirik rnein taban alan
2F
t
t D
F: Yenilme anndaki yk
D: ap
t: Kalnlk
3-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.2.3. Makaslama Dayanm (Shear Strength):
Gerilme etkisindeki kaya malzemesinde yenilme annda yenilme dzlemine etkiyen
makaslama gerilmesi (), bu kaya malzemesinin makaslama dayanmna karlk gelir.
3-14
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
c: Kohezyon
: sel srtnme as
Normal gerilme etkisi olmakszn
kaya malzemesinin gstermi
olduu dayanma KOHEZYON
(c), malzemenin yerdeitirmeye
kar gsterdii srtnme
direncine ise SEL SRTNME
AISI () denir. Bu iki parametre
kayann makaslama dayanm
parametreleri olarak bilinir.
3-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.3. KAYA MALZEMESNN DEFORMASYON ZELLKLER
2. Blmde gerilme birim deformasyon ilikileri irdelenirken malzemenin, elastik, elasto-
plastik, plastik ve viskoz olmak zere balca ideal davran modellerine deinilmiti. Ancak
kaya malzemesinin gerilme altndaki davran, bu modellere tam olarak uymaz. Gerilme
artna bal olarak kayann deformasyon davrannda da farkllklar oluur. Bir kaya
malzemesinin gerilme birim deformasyon ilikisi en basit ekliyle aadaki gibidir.
Temel dzeyde; gerilmeye bal olarak kaya malzemesinin davrann, I., II.,
III. ve Yenilme sonras olmak zere drt blgeye ayrmak mmkndr.
3-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
I. BLGE: Kaya malzemesi iindeki boluk, atlak gibi ksmlarn ykleme etkisiyle
kapand blgedir (OA aras). Deformasyon fazladr ve bu nedenle dk Elastik Modl
deeri (E1) belirlenir. Boaltma ileminde az miktarda histerik zellik gsterir.
II. BLGE: Gerilme eksenel birim deformasyon erisinin dorusal elastik davran
gsterdii blgedir (AB aras), rnekteki boy ksalmas yanal uzamadan fazladr. Bu
blgeden belirlenen Elastik Modl (Young modl) deerinin (E2=/) genel olarak
kayay temsil ettii dnlr ve Ortalama Modl olarak da isimlendirilir. Sz konusu
blgedeki yanal birim deformasyon dikkate alnarak kaya malzemesini temsil eden
Poisson oran (=e/b) da belirlenebilir.
III. BLGE: B noktasnda kaya elastik davrantan plastik davran gstermeye balar
(eilme noktas (yield point)). Boaltma yapld taktirde kalc deformasyon ve histerik
davran gzlenir. Kayann iindeki mevcut atlaklarda ilerleme ya da yeni atlaklarn
gelimesi sz konusudur. Kaya malzemesi rneinde hacim art gzlenir. Bu blgedeki
davran, kayann yenilmesi (C noktas) ile sonlanr. B noktasndan sonraki (IV. Blge
dahil) kayann gerilme etkisindeki davran SNML davran olarak adlandrlr.
IV. BLGE: Gerilme kontroll ykleme yapld taktirde, rnek krlarak yenilir ve bu
blgenin davran belirlenemez. Birim deformasyon kontroll deney aleti kullanld
taktirde, yenilme sonras davran belirlemek mmkndr. Bu blgede, kayann
dayanm hzla dmesine ramen, hala bir miktar dayanma sahiptir.
3-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya trne bal olarak kaya malzemesinin baz fiziksel ve mekanik zelliklerinin
yaklak olarak deiim aralklar (Jumikis, 1983den dzenlenmitir.)
Laboratuvar Doal
(yerinde)
Salam Kaya Tek Eksenli ekilme Elastik Poisson Oran, Kuru Porozite, n Permeabilite
Skma Dayanm, c Dayanm, t Modl, E younluk, % katsays, k
(MPa) (MPa) (GPa) (g/cm3) (cm/s)
VOLKANK
Bazalt 78-412 5.9-29.4 19.6-111.5 0.14-0.25 2.21-2.77 0.22-22.06 10-4-10-5
Diyabaz 118-245 5.9-12.7 22.0-107.5 0.125-0.33 2.82-2.95 0.17-1.00 10-5-10-7
Gabro 147-196 4.9-29.4 58.4-107.8 0.125-0.25 2.72-3.00 0.00-3.57 10-5-10-7
Granit 118-275 3.9-24.5 21.3-70.5 0.125-0.34 2.53-2.62 1.02-2.87 10-3-10-5
SEDMANTER
Dolomit 14.7-245 2.5-24.5 19.6-93.0 0.08-0.32 2.67-2.72 0.27-4.10 4.6x10-9-1.2x10-8
Kireta 29.4-245 1.0-24.5 8.0-78.5 0.10-0.33 2.67-2.72 0.27-4.10 10-2-10-4
Kumta 19.6-167 19.6 4.9-84.3 0.07-0.30 1.91-2.58 1.62-26.40 10-2-10-4
eyl 21.6-160 2.0-9.8 7.8-44.0 0.10-0.50 2.00-2.40 20.00-50.00 10-3-10-4
METAMORFK
Gnays 78-245 3.9-19.6 14.2-58.8 0.09-0.25 2.61-3.12 0.32-1.16 10-3-10-4
Mermer 49-196 4.9-19.6 28-100 0.11-0.38 2.51-2.86 0.65-0.81 10-4-10-5
Kuvarsit 85-353 2.9-19.6 25.5-97.5 0.11-0.23 2.61-2.67 0.40-0.65 10-5-10-7
ist 40.70.5 0.08-0.20 2.60-2.85 10.00-30.00 10-4-3x10-4
Sleyt 24.5-196 6.9-19.6 0.06-0.44 2.71-2.78 1.84-3.61 10-4-10-7
*Bu aralklar, kayalarn zelliklerinin yaklak deerleri hakknda fikir edinilmesi amacyla verilmitir. Ayn
petrografik isme sahip olmasna ramen, bu aralklarn dnda deerlere sahip kayalar mevcuttur.
3-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.4. BAZI KAYA MALZEMES SINIFLAMALARI
stisnalar olmakla birlikte kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm genel olarak
1 MPan zerindedir. Kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmn dikkate alarak
yaplm snflamalar:
E ok dk < 27.5
3-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
3.5. KAYA MALZEMESNN DAVRANIINI VE
ZELLKLERN ETKLEYEN FAKTRLER
Kaya mhendislii projelerinde, yeralt ve yerst kaya yaplar genellikle kaya
malzemesinden ok kaya ktlesi iinde tasarlanmaktadr. Bununla birlikte, kaya
ktlesinin bir eleman olan kaya malzemesinin davran nemlidir. Kaya malzemesinin
davran ve jeomekanik zellikleri; kayann tane ya da kristallerinin bykl, ekli,
dizilii, kristallenme, imentolanma, kenetlenme, gzeneklilik ve su emme durumu,
heterojen olmas, anizotropi gibi kendi zelliklerinden kaynaklanan faktrlerin yan sra,
evresel faktrlerden de etkilenmektedir. Jeomekanik zellikler, genellikle Statik (ksa
sreli) laboratuvar deneyleriyle belirlenir. Laboratuvar ortamnda zamana bal deneyler
(rnein akma (creep) deneyi) ile uzun sreli duraylla ilikin yaklamlar yaplmakla
birlikte, kayalarn ok daha uzun sre sabit gerilme, scaklk vb. ortamlarda kalmas
nedeniyle doadaki durum birebir yanstlamamaktadr. Bu nedenle, belirlenen davran
ve jeomekanik zellikler ounlukla laboratuvar deney artlarna uygun bir ortamdaki
kayann davranna bal zelliklerdir. Ancak, doada kaya yapsnn bulunduu ortama
bal olarak farkllklar sz konusu olabilmektedir. Kayann davrann ve jeomekanik
zelliklerini etkileyen evresel faktrler:
1) evre (confining) basnc/gerilmesi: Yerkabuunda belirli bir derinlikte bir noktada (birim
eleman), yerekimi etkisi nedeniyle dey ynde bir gerilme (rt gerilmesi) sz konusudur. Bu dey
yndeki gerilme etkisiyle, kayada dey (young modlne bal olarak) ve yatay (Poisson oranna
bal olarak) ynde deformasyon geliimi olmaldr. Yanyana iki birim elemanda yanal birim
deformasyonlar ayn byklkte ama zt ynlerdedir. Etkiler birbirini dengelediinden, her iki
3-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
elemanda da yanal ynde bir hareket olmayacaktr. Bu durum nedeniyle, rt gerilmesinden
kaynaklanan bir yanal gerilme/basn sz konusu olacaktr. Bunun yan sra, ktalarn hareketi, jeolojik
yap vb. unsurlardan kaynaklanan bir gerilme birikimi sz konusudur. Yatay yndeki bu gerilmeler
evre gerilmesi/basnc olarak dnlrse;
3-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2) Su (Nem) ierii: Nem ieriinin kaya malzemesinin fiziksel zelliklerindeki etkisine Blm 3.1de
deinmitik. Doal ortamda kaya malzemesinin su ierii, mekanik zelliklerini de etkiler. Su, kaya
trlerine bal olarak farkl llerde kayada yumuamaya, mekanik zelliklerinde deiikliklere neden
olur, genel olarak kaya malzemesinin su ierii arttka, dayanm ve elastik modl azalrken snml
davran artar. zellikle kil ieren kaya malzemesi suya doygun hale geldiinde hacim art, su
iermedii (kuru) zamanlarda ise hacim azalmas olur. Bu slanma-kuruma dngs nedeniyle zellikle
bu tr kayalarda kabarmalar, atlaklar oluur.
i) Kayann ksa sreli dayanm (statik kouldaki dayanm), ortamda kendisine etkiyen gerilmeden
kkse, yap hemen yenilir.
ii) Kaya malzemesi, maruz kald sabit bir gerilmeye kar balangta durayl iken, zamanla dayanm
azalmas nedeniyle yenilir (Zaman etkisi).
(www.coursehero.com/file/3890064/weathering/)
MEKANK BOZUNMA
Yabanc kristal
bymesi
Bununla birlikte;
Bozunmann etkisi derinlikle snmlenir. Alterasyon ise, hemen
hemen deiik derinliklerde gzlenebilir.
3-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi BOZUNMA SINIFLAMASI
4-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yenilmenin (krlmann) gereklemesi iin, etkisinde kald gerilmenin kayann
dayanmn amas gerekir. Kaya malzemesinde gzlenen tipik yenilme trleri:
Limit denge durumu; kaya malzemesinin dayanmnn, maruz kald gerilmeye eit
olduu durumdur. Tm yenilme kriterleri (ltleri), bu denge durumu gz nnde
bulundurulurak tretilmitir.
3= 2 arttka 1 artar
Teorik kriterler
kriterler:: Griffith kriteri, Mohr Coulomb Kriteri, Tresca kriteri, Von Mises kriteri, vb
vb..
Grgl kriterler
kriterler:: Franklin kriteri, Bieniawski kriteri, Hoek ve Brown Kriteri, Kim
Kim--Lade kriteri, vb
vb..
NOT: Bu ders kapsamnda; Griffith ve Mohr Coulom teorik yenilme kriterleri ile
Hoek-Brown Grgl yenilme kriterlerine giri niteliinde deinilecektir. Gerek bu
kriterlerin gerekse dier kriterlerin ayrnts, nerilen kaynaklarda bulunabilir.
4-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Griffith Yenilme Kriteri:
Yenilme kriterlerinin en eskisidir. Bir malzemenin gerilmeye maruz
kalmas durumunda, iinde varolan eliptik ekilli mikrokrklarn ularnda
gelien ekme gerilmeleri malzemenin ekme dayanmna (t) ulat
anda atlaklarn ilerlemesi esasna dayanr.
Griffith
atla
1 + 33 0 1 3
2
8 3
t 1
1 + 3 3 < 0 3 t
1 ve 3:Yenilme anndaki en byk ve en kk asal gerilmeler
Makaslama dayanm ve
normal gerilme cinsinden
Mohr-Coulomb Yenilme Kriteri:
c n tan
4-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1
( 45 2)
2 3
1 3 1 3 1 3
n cos 2 sin 2
2 2 2
1 3 1 3 1 3
sin 2(45 / 2) c ( cos 2(45 / 2)) tan
2 2 2
4-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1 3 3 1 3
sin(90 ) c 1 cos(90 ) tan
2 2 2
cos sin
Sadeletirmeler yapldnda
cos 1 sin
1 2c 3
1 sin 1 sin
Ya da
4-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Hoek-Brown Yenilme Kriteri:
lt, Griffith (1921 ve 1924)in nerdii ve McClintock ve Walsh (1962) tarafndan
modifiye edilen kuramn zerine kurulmutur. Kaya malzemesi iin de kullanlabilmekle
birlikte gnmzde kaya ktlelerinin dayanm ve yenilme durumlarnn incelenmesinde
yaygn olarak kullanlmaktadr.
4-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 5
Kaya Ktlelerinin
Mhendislik
zellikleri
5-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Balca Kaya Ktleleri
Masif
(a)kaya Ksmen eklemli
(b) kaya Ksmen bloklu
(c) kaya
Bloklu
(d)kaya ok gzenekli
(e) kaya leri derecede(f)fisrl kaya
Skan ve(g)
ien kaya Dzenli (h)
karmlar Dzensiz (i)
karmlar
Boluklu
(j)
kaya
5-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
TK-Milas Ikdere Sahas Ak Ocak Kmr letmesindeki kaya ktlesinden bir
grnm Foto: 2010
(Ulusay ve Snmez, 2007)
5-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
lek etkisi
(1) Sondaj
ekil 1.4. Kaz boyutlarnn artyla kaya ktlesi kavramnn nem kazanmasn gs-
teren ematik kesit (Hudson, 1989'dan dzenlenmitir). (Ulusay ve Snmez, 2007)
5-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.1. SREKSZLK TRLER
Kaya ktlesini eksiksiz ekilde tanmlayabilmek iin, ierdii sreksizliklerin
de ayrtlanarak, zelliklerinin belirlenmesi gereklidir.
Sreksizlik Trleri:
1. Grup: Takm veya sistemler halinde grlen, istatistiksel deerlendirmeye tabi
tutulabilen ve yzeyleri boyunca herhangi bir yerdeitirmenin meydana
gelmedii TABAKA, EKLEM, DLNM (KLVAJ), STOZTE, FOLASYON,
LAMNASYON gibi sreksizliklerdir.
5-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik trlerinin tanmlar:
5-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.2. SREKSZLK ZELLKLER
Sreksizlik devamll
Sreksizliklerin
przll, dalgall ve
Przllk-dayanm
ilikisi
Sreksizlikerin akl
ve dolgu durumu
Sreksizlik yzeyinde
bozunma
ekil 2.1. Kaya ktlelerinin tanmlanmasnda s reksizliklerin esas alnan balca zellikleri (Hudson,
1989dan yararlanlmtr). (Ulusay ve Snmez, 2007den)
5-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizliklerin ynelimi:
5-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
En az 150 civarnda sreksizlik ynelim ls alnarak stereonette deerlendirme yaplr ve ana
eklem takmlarnn says ve herbir eklem takmnn ortalama ynelimi belirlenir.
Sreksizlikler
Kesiim
lm hatt
Grnr Sreksizlik aral
aralk,x izelge 2.2. Sreksizlik aralntanmlama ltleri
tanmlama ltleri (ISRM, 1981).
(ISRM, 1981)
ekil 2.3. lm hatt boyunca sreksizlik aralnn tayini ve bir hat lmnden grnm
(Ulusay ve Snmez, 2007den) 5-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Aralk lm iin en ideal RNEK: ki adet sreksizlik takmnn bulunduu
koul sreksizliklerin ett
hattna dik olmasdr, ancak
bir ev aynasnda sreksizlik aral lm
doada bu ekilde bir lm
alnabilecek yzlekleri
bulmak ou zaman
mmkn deildir.
Grnr aralk daha kolay
llebilen bir parametre
olup, sreksizlik
younluunun
tanmlanmasnda esas alnr.
Patlatma krklar lme
katlmaz.
Ortalama sreksizlik aral X = L/N (m)
Sreksizlik skl = N/L (m-1)
L: lm hatt uzunluu (A-A)
N: lm hattn kesen tm
sreksizliklerin says
5-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerek sreksizlik aral:
Ayn eklem takmna ait iki sreksizlik Sreksizlik dorultusuna dik kesit
S = a . sin . sin
S: Gerek sreksizlik aral
a: Grnr sreksizlik aral
: lm hatt ile sreksizlik dorultusu
arasndaki a
: Sreksizliklerin gerek eim as
Bu durumda; herhangi bir sreksizlik takmna ait gerek sreksizlik araln bulmak iin,
nce lm hatt boyunca sz konusu takma ait sreksizliklerin ortalama aral bulunur
(rnein, birinci takm iin x1=L/N), sonra S1 = x1.sinsin ilemi yaplr.
5-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizliklerin devamll:
(a) (b)
Devamll dk Srekli
eklemler eklemler
ok dk devamllk <1m
(a) (b)
Kaya
yzeyi
<. 0.1 mm ok sk
0.1-0.25 mm Sk KAPALI yaplar
0.25-0.5 mm Ksmen ak
0.5-2.5 mm Ak
2.5-10 mm Orta derecede geni BOLUKLU yaplar
> 10 mm Geni
10-100 mm ok geni
100-1000 mm Ar geni AIK yaplar
>1000 mm Bolukl
5-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik yzeylerinde bozunma:
Rengi deimi Orijinal kaya malzemesinin rengi deimi olup, renkteki deiimin
derecesi belirgindir. Renk deiimi sadece baz mineral taneleriyle snrl
ise, bu durum kaytlarda belirtilmelidir.
5-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ktlelerinin bozunma derecesiyle ilgili snflama (ISRM, 1981).
Bozunmann
Tanm Tanmlama lt
derecesi
5-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik zellikleri HAT ETTLER araclyla belirlenebilir. lm hattn kesen
her bir sreksizlie ilikin zellikler, istatistiksel deerlendirmelerde kullanlmak zere
formlara kaydedilir.
S r a N o : L o k as y o n : Ta ri h : H at N o : H a t D o r u ltu s u : S a y fa N o :
Przllk
Dolgunun
S u Durum u
Dalgallk Dalgallk Su
B ozunm a
T r
Metre Eim Eim Yn Devamllk Aklk AIKLAMALAR
T r
Boyu Ykseklii Ak
Dorultu (m) (m) (mm) (mm) (lt/dk)
5-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Karlatrma
5-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.3. SREKSZLK YZEYLERNN DAYANIMI
Sreksizlik yzeylerinin skma dayanmnn
tahmin edilmesi iin basit baz arazi tanmlamalar ile
yaplan snflandrmadan (ISRM, 1981)
yararlanlmakla birlikte, uygulamada ounlukla
Schmidt ekici deneyi ile dolayl yoldan
belirlenmektedir.
Ya da
Laboratuvarda
rnek zm:
Dey bir sreksizlik
yzeyine uygulanan
Schmidt deneyinde
belirlenen geri srama
says 48 ve birim hacim
arlk 27 kN/m ise,
yzeyin skma dayanm
yaklak 120 MPadr.
SORU:
Bir tnelin tavannda dey
ynde uygulanan Schmidt
ekici deneyinde aadaki geri
srama saylar elde edilmitir.
Bu lmleri ve kayann birim
hacim arlnn 22 kN/m
olduunu dikkate alarak,
sreksizlik yzeyinin skma
dayanmn belirleyiniz.
lmler: 22, 23, 25, 20,
25, 24, 22, 21, 26, 24, 23,
23, 24, 23, 21, 20, 22, 23,
24, 22
5-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanm:
Laboratuvar deneyleri
Uygulama
zorluu
var!
Genel felsefesi
Przllklerin
makaslama hareketine
kar diren gsterdii
aama
5-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Przl Sreksizlik yzeyinin
Doruk Makaslama Dayanm:
Eklem przllk katsays (JRC) (Barton, 1974)
JRC = 0 - 2
JRC = 2 - 4
JCS
n tan JRC log b JRC = 4 - 6
n
JRC = 6 - 3
JRC = 8 - 10
JRC : Sreksizlik yzeyinin przllk katsays
(Arazide gzlenen sreksizlik profili ile JRC = 10 - 12
yandaki standart profiller karlatrlarak
deeri puan belirlenir.) JRC = 12 - 14
n : Normal gerilme
JRC = 18 - 20
5-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Barton lt kullanlarak przl bir sreksizlik yzeyinin makaslama
dayanm zarfnn izilmesine RNEK:
ev durayllnn aratrlmas amacyla, ortamdaki sreksizlik yzeylerinde yaplan 20 adet Schmidt
deneyinden belirlenen geri srama saylarndan en dk 10 lm atlm ve kalan 10 lmn
ortalamas15 olarak belirlenmitir. evi oluturan kaya malzemesinin birim hacim arl 20 kN/m,
temel srtnme as ise 12 olarak deneylerle belirlenmitir. Sreksizlik profili Barton (1974)
tarafndan nerilen standart profillerle karlatrlm ve 14 olarak tayin edilmitir. Bu sreksizlik
yzeyine ait makaslama dayanm grafiini iziniz.
0.8
ltn dayanm eitlii
0.7
kullanlarak, farkl normal
0.6
gerilme dzeyleri iin
0.5
dayanm deerleri
0.4
belirlenir ve ERSEL
0.3
YENLME ZARFI izilir.
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5
Normal Gerilme, n (MPa) 5-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir normal gerilme (n) seviyesi iin
i ve cinin (anlk makaslama dayanm parametrelerinin) hesaplanmas:
1
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5
Normal Gerilme, n (MPa)
5-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Jeoteknik amal sondajlarda derinlie bal jeolojik birimin deiimi, kaya tanmlamas,
yeralt su seviyesi, yaplmsa deney seviyeleri ve sonular, vs. bilgiler sondaj loglarna
ilenir. Ayrca, sreksizlik zelliklerine ilikin belirlenebilen zellikler ile aadaki 4 parametre
de tespit edilerek sondaj loguna kaydedilir.
erit metre
Sreksizlik
Karot
A B
Karotiyer
RQD sadece kaya karotlarnda uygulanr. Silindirik zelliini korusa dahi, zemin (toprak)
karotlar SKVye dahil edilir, ancak RQDye dahil edilmez.
RQD deerine gre kaya ktlesinin kalitesi aadaki izelgeye gre snflandrlr.
5-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.5. BALICA KAYA KTLES SINIFLAMA
SSTEMLER
Kaya ktlesiyle ilgili snrl bilginin bulunduu yeralt aklklarnn yaplabilirlik (fizibilite) ve
tasarm aamalarnda, destek sistemleriyle ilgili ilk deerlendirmeler iin KAYA KTLES
SINIFLAMA SSTEMLER kullanlr. Bunun yan sra, kaya ktleleri iin nerilen grgl
yenilme kriterlerinde (Hoek Brown yenilme lt gibi) bir girdi parametresi olarak
kullanlabilirler.
5-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR KAYA KTLES SINIFLAMA SSTEM (Bieniawski, 1989)
A. SINIFLAMA PARAMETRELER VE PUANLARI
Nokta yk Dk aralklar iin tek
> 10 MPa 4-10 MPa 2-4 MPa 1-2 MPa
dayanm indeksi eksenli dayanm
Kaya
malzemesinin Tek eksenli skma 5-
1-5
1* dayanm dayanm 25
> 250 MPa 100-250 MPa 50-100 MPa 25-50 MPa MP <1 MPa
MP
a
a
Puan 15 12 7 4 2 1 0
2* Kaya kalite gstergesi, RQD %90-%100 %75-%90 %50-%75 %25-%50 < %25
Puan 20 17 13 8 3
3* Sreksizlik aral >2m 0.6-2m 200-600 mm 60-200 mm < 60 mm
Puan 20 15 10 8 5
4** Sreksizliklerin durumu ok kaba Az kaba yzeyler Az kaba yzeyler Srtnme izli Yumuak fay dolgusu
yzeyler Ayrlma < 1 mm Ayrlma < 1 mm yzeyler veya fay > 5 mm kalnlkta veya
Srekli deil Sert eklem Yumuak eklem dolgusu ak eklemler
Ayrlma yok yzeyleri yzeyleri < 5 mm veya 1-5 > 5 mm devaml
Sert eklem mm ak eklemler, sreksizlikler
yzeyleri srekli eklemler
Puan 30 25 20 10 0
5 Tnelin 10mlik
Yok 10 lt/dk < 25 lt/dk 25-125 lt/dk > 125 lt/dk
ksmndan gelen su
Eklemdeki
Yeraltsuyu su basnc
koulu Oran 0 0.0-0.1 0.1-0.2 0.2-0.5 > 0.5
Ana asal
gerilme
Genel koullar Tamamen kuru Nemli Islak Damlama Su ak
Puan 15 10 7 4 0
* Bir sonraki sayfada verilen grafiklerden belirlenmesi daha uygun.
** Ayrntl puanlama izelgesinden belirlenmesi daha uygun. 5-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RQD ve sreksizlik dayanm,RQD ve sreksizlik aral parametrelerine ait puanlar tayin grafikleri
5-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik koulu iin ayrntl puanlama izelgesi
Parametre Puanlar
Sreksizliin <1m 1-3 m 3-10 m 10-20 m > 20 m
uzunluu (devamllk) (6) (4) (2) (1) (0)
Sreksizlik akl Yok < 0.1 mm 0.1-1.0 mm 1-5 mm > 5 mm
(6) (5) (4) (1) (0)
Przllk ok przl Przl Az przl Dz Kaygan
(6) (5) (3) (1) (0)
Dolgu
Yumuak dolgu
Sert dolgu
Olduka kaba
Snf No. I II III IV V
bir yaklam
15m aklk iin 10m aklk iin 5m aklk iin 2.5m aklk 1m aklk iin
Ortalama desteksiz kalabilme sresi
20 yl 1 yl 1 hafta iin 10 saat 30 dakika
Kaya ktlesinin kohezyonu (kPa) > 400 300-400 200-300 100-200 < 100
5-40
Kaya ktlesinin isel srtnme as (derece) > 45 35-45 25-35 15-25 < 15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR sisteminden yararlanlarak, tneller iin destek sistemlerinin belirlenmesi
II Tam kesit, 1.0-1.5 m ilerleme, tam kaz Kemerin her 2-3 msinde yer yer Gerektiinde tavan Gerekmez
destek. Aynaya 20 m mesafede. saplama, tel kafeslerle 2- kemerinde 50
2.5 m aralkl. mm
III Tavan kemeri ve tabandan ilerleme. 3-4 m uzunlukta sistematik Tavan kemerinde 50- Gerekmez
Tavandan 1.5-3 m ilerleme. Tam saplamalar, kemerde tel 100 mm ve yan
kaz destek. Aynaya 10 m kafesli duvarlar ve duvarlarda 30
mesafeye kadar gerekli. kemerde 1.5-2 m aralkl. mm.
IV Tavan kemeri ve tabandan ilerleme. Tel kafesli duvarlarda ve Tavan kemerinde 100- Gereken yerde 1.5 m
Tavandan 1.0-1.5 m ilerleme. kemerde 1-1.5 m aralkl, 150 mm ve yan aralkl yer yer
Kazya uygun ekilde aynaya 10 4-5 m uzunlukta duvarlarda 100 hafif traversler.
m mesafeye kadar, gerekli sistematik saplama. mm.
destek.
V Tavan ve tabanda birlikte ilerleme. Tel kafesli duvarlarda ve Tavan kemerinde 150- elik iksal, 0.75 m
Tavandan 0.5-1 m ilerleme, kemerde 1-1.5 m aralkl, 200 mm, yan aralkl orta-
kazyla birlikte destek 5 m uzunlukta sistematik duvarlarda 150 ar traversler.
yerletirilmeli. Patlamadan hemen saplama. mm, aynada 50
sonra pskrtme beton mm.
uygulanmal.
5-41
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Desteksiz durayl kalabilme sresi : Kaz sonras bir yeralt aklnn
desteksiz olarak durayl kalabildii sre.
1g 1h 1ay 1y 10y
80
20
AN KME 60
15
10
DESTEKSZ AIKLIK (m)
8
40
6
4
R 80
RM
20 60
2
40
DESTEK
GEREKMEZ
1
20
5-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
RMR sistemi ayrca,
5-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
KAYA KTLES KALTES SSTEM (Q-Sistemi)
Bu sistem, Barton vd. (1974) tarafndan ok saydaki yeralt kazlarnn durayllyla ilgili
vakalara ait veri esas alnarak gelitirilmitir.
5-45
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-46
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-47
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-48
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-50
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-52
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5-53
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ESR bir tr gvenlik katsaysdr ve yeralt aklnn trne gre
aadaki izelgeden belirlenir.
50
DESTEK GEREKL
10
DESTEK GEREKMEZ
1
0.5
0.1
0.001 .005 .01 .05 .1 .5 1 10 5 50 100 500
RQD Jr Jw
TNELCLK KALTES (KAYA KTLE KALTES), Q = (Barton vd., 1974)
Jn Ja SRF
5-55
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tnel destek sisteminin belirlenmesi:
5-57
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
5.6. KAYA KTLES DAYANIM VE DEFORMASYON
ZELLKLER
Kaya malzemesinden itibaren eklem younluuna bal olarak kaya ktlesindeki dayanm
azalmasn aadaki ekilde irdelemek mmkndr.
Kaya ktlesi
puanlama
sistemleri ve grgl
yenilme
ltlerinden
yararlanlan
yntemler
(Vardar, 2005ten dzenlenmitir.) 5-58
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya ktlesinin dayanmn belirlemek amacyla, gnmzdeki mhendislik
uygulamalarnda, GSI (Jeolojik dayanm indeksi)n girdi parametresi olarak
kullanld Hoek-Brown grgl yenilme lt tercih edilmektedir.
5-59
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 6
Arazi Gerilmeleri
6-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yerkabuunun herhangi bir yerindeki kaya ktlesi gerilmelerin etkisindedir. Bakir (virgin)
ya da LKSEL olarak tanmlanan bu gerilmelere arazi gerilmeleri ya da yerinde (in-situ)
gerilmeler ad verilmektedir. Kaya mhendislii yaplarnn (rnein; farkl amalarla
oluturulan yeralt aklklar, derin ak iletmelerdeki nihai evler, vb.) inas planlanan
yerdeki ilksel gerilme durumu, yapnn tasarmnda nemli bir faktrdr. Gerilmeler,
zellikle yeralt aklklarnn yenilmelerindeki en nemli etkenlerden biridir.
Amadei ve Stephansson, 2007den dzenlenmitir.
6-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeraltnda bir noktada sadece
Dnyann eitli yerlerinde llm dey
yerekimi etkisiyle oluan teorik gerilmelerin derinlikle deiimi
(kuramsal) dey gerilme (v): (Hoek ve Brown, 1980den) :
6-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeraltnda herhangi bir noktadaki gerilmelerin byklklerini ve ynlerini belirlemenin en
uygun yolu, kabul grm yerinde (arazide) gerilme lm yntemlerinden ya da araziden
alnm rnekler zerinde laboratuvar ortamnda birim deformasyon lmne dayanan
tekniklerden (Anelastic strain recovery, gibi) yararlanlmasdr. Arazide gerilme lm
yntemleri maliyetli ve zaman alc olmalar nedeniyle, halen basit gerilme lm
yntemlerine ilikin aratrmalar devam etmektedir. Gerilme lm yntemlerinin herbirinin
uygulama snrlamas bulunmakta, bu nedenle kullanlan lm ynteminin snrlamalar
ok iyi bilinmelidir.
6-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dnya gerilme haritas projesi kapsamnda hazrlanm
Akdenize komu ktalarda en byk yatay gerilme ynleri
Mueller, B., Reinecker, J., Heidbach, O. and Fuchs, K. (2000): The 2000
release of the World Stress Map (www.world-stress-map.org)
6-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
YERNDE GERLMELER ETKLEYEN FAKTRLER
Arazi gerilmelerini etkileyen baz faktrlere aada deinilmitir.
1. Toporafya etkisi
Dz toporafyann olduu yerlerde (rnein Kanada ve Avustralya gibi lkelerin byk
blmnde) jeolojik yapnn etkisi dnlmediinde her derinlikteki her noktada,
(byklkleri deimekle birlikte) ilksel asal gerilmelerin dey ve yatay ynde etkidii
dnlmektedir. Ancak, engebeli toporafyaya sahip yerlerde zellikle yzeye yakn
kesimlerde farkl ynlerde etki ederler. Vadi yamalarnda vadiye paralel ynde iken,
derinlere gidildike asal gerilmelerin ynleri yatay ve deye yaklar ve belirli bir derinlikten
itibaren tekrar yatay ve dey ynde etkirler.
Dz toporafya
Sadece yerekimi etkisi gznnde
bulundurulursa: Yerekimine ek olarak gncel tektonik
etki vb. de gznnde bulundurulursa:
z = .h h = k.z
Hoek yasas dikkate alnrsa k=/(1-)
z = .h h k.z ve h -tek
6-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Vadi ve yamalarda
2. Erozyon etkisi
Jeolojik gemiinde dengede olan arazi gerilmeleri, erozyonun etkisiyle dey gerilmenin
yatay gerilmeye oranla daha ok azalmas sonucu, bu tr yerlerde daha byk k deeri
beklenir.
6-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 7
Kaya Mekanii
Deneyleri
7-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kaya malzemesi ve kaya ktlesinin fiziksel ve mekanik zelliklerinin tayini, arazide kaya
ktlesine etkiyen gerilmelerin belirlenmesi, kaya ve kaya ktlesinin deformasyon
zellikleri vb. amalarla arazide ve/veya laboratuvarda deneyler yaplmaktadr. Ders
kapsamnda; baz temel deneylere deinilecek olup, bu deneylerin ayrntsna
girilmeden ksaca yapllar, amalar ve elde edilen sonularn deerlendirilmesine
ilikin bilgiler verilecektir. Deneylere rnek hazrlama ve deney srasnda uyulmas
gereken standart ya da neriler, Ulusay vd. (2011) (laboratuvar deneyleri) ve ISRM
(2007)da bulunabilir.
LABORATUVAR DENEYLER
Kaya malzemesinin;
Fiziksel zelliklerini belirlemeye ynelik deneyler
Dayanm ve deformasyon zelliklerini belirlenmeye ynelik
deneyler
Sonik hz deneyi
Suda dalmaya kar durayllk, Islanma kuruma ve Donma-
znme deneyleri
ARAZ DENEYLER
Dayanm ve deformasyon zelliklerinin belirlenmesine ynelik
deneyler
Arazi gerilmelerinin belirlenmesine ynelik deneyler
7-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1. LABORATUVAR DENEYLER
7.1.1. Fiziksel zellikleri Belirlemeye Ynelik Deneyler
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin fiziksel zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.
Dzensiz geometriye sahip kaya malzemesi (el rnei) tamamen civa ile dolu bir kababatrlr ve
taan civann ktlesi hassas terazide belirlenir. Civann younluundan (13.6 g/cm) yararlanlarak
taan civann hacmi cm ve m cinsinden belirlenir. Bu hacim, dzensiz rnein hacmine eittir.
rnein kuru younluu ya da birim hacim arl belirlenecekse, rnek 105Cde en az 24 saat
frnda kurutulur ve ktlesi gram cinsinden hassas terazide belirlenir. Yerekimi ivmesi dikkate
alnarak (9.81) rnein arl (W kuru) kilonewton (kN) cinsinden hesaplanr. Bir nceki sayfada
verilen eitliklerle kaya malzemesinin kuru younluu ve kuru birim hacim arl belirlenir.
Gerek dzenli gerekse dzensiz ekilli kaya malzemesi rneinin farkl nem ieriklerinde ya
da doygun haldeyken ktlesi ve arl belirlenerek nemli ve doygun younluklar ve birim
hacim arlklar da belirlenebilir.
7-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.1.2. zgl Arlk (Gs) Tayini
zgl arln deneyle belirlenebilmesi iin kaya malzemesinin kat ksmnn (tanelerin)
hacminin belirlenebilmesi gerekir. Boyle yasas dikkate alnarak, basn - hacim ilikisi
sadece gaz ve kaya rnei+gaz ile doldurulmu kap iin ayr ayr belirlenebilir. Bu ilem
iin, tek ya da ift hcreli porozimetreler kullanlabilir. Bu deneyde skabilirlikteki fark,
skmayan tanelerden (kayay oluturan kat ksm) kaynaklanr ve elde edilen
sonulardan kat ksmn hacmi hesaplanabilir. Ancak, bu yntem kaya rneinin iindeki
boluklarn tamamnn birbiriyle balantl olmas durumunda gerek zgl arlk
deerinin bulunmasn salar. zellikle gaz boluklar ieren kayalarda (rnein bazalt)
birbirleriyle balantsz olan boluklar nispeten fazladr. Bu tr kayalarda, ezme / toz
haline getirme (pulverization) ilemi ve daha ok zeminlerde (toprak) kullanlan
piknometre deneyi ile zgl arln belirlenmesi daha uygundur.
netl.doe.gov
http://santiyeci.blogspot.com
rnek 105Cde en az 24 saat frnda kurutulur ve ktlesi (mkuru) gram cinsinden hassas
terazide belirlenir. Daha sonra, 48 saat su dolu bir kapta bekletilerek terazide doygun
ktlesi (mdoy) llr. Aadaki forml kullanlarak grnr gzeneklilik (n) belirlenir.
7-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2. Dayanm zelliklerini Belirlemeye Ynelik Deneyler
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin dayanm zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.
7-7
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
tek eksenli ykleme koulunda, sabit gerilme ya da deformasyon hznda
rnek krlasya kadar ykleme yaplr. rnein krld andaki gerilme
deeri kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmna karlk
Fmax
c UCS
A
Fmax: Yenilme anndaki yk (kuvvet)
A: Ykn uyguland alan
(silindirik rnein taban alan)
7-8
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2.2. ekilme Dayanmn Belirlemeye Ynelik Deneyler
Fmax
t
A
Fmax: Yenilme anndaki yk
A: Yklemenin yapld alan
Ulusay vd.(2011) (silindirik rnein taban alan
Obert ve Duval (1967)
2F
t
t D
F: Yenilme anndaki yk
D: ap
t: Kalnlk
7-9
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.2.3. Tek Eksenli Skma Dayanmn Dolayl Yoldan Belirlemeye
Ynelik ndeks Deneyler
Zayf ve sk aralkl eklem ieren kayalarda bazen standartlara uygun karot rnei
hazrlamak gtr. Bu tr malzemelerin UCS deerini dolayl yoldan belirlemek iin baz
indeks deneylerden yararlanlmtr. ndeks deneyler ve kullanmndaki avantaj ve
dezavantajlar herbiri iin aada anlatlmtr.
7-10
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Deneyde kullanlabilen rnekler
Dzeltilmemi
Nokta yk dayanm indeksi:
Is = P / De (MPa)
P: Yenilme yk (kN)
De: Edeer ap
(apsal deneyde, De =D
Eksenel, blok ve dzensiz
rneklerde De = 4A/ p
A=W.D)
F = (De / 50)0.45
(mm)
Dzeltilmi
Nokta yk dayanm indeksi:
Is(50) = F. Is (MPa)
7-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Schmidt ekici Deneyi:
Kaya malzemelerinde ve sreksizlik yzeylerinde, Schmidt ekici kullanlarak, Schmidt geri
srama deerinin tayini ve dolayl yoldan UCSnin belirlenmesi amacyla yaplr. Deneyin ok zayf
ve ok sert kaya malzemelerinde salkl sonular vermedii belirtilmektedir (Xu vd., 1990)
(a)
Sreksizlik yzeyinde
(b)
Tnelde
Laboratuvarda
(c)
0 60
7-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Disk Makaslama ndeksi Deneyi:
Disk makaslama indeksi (BPI) zellikle zayf, krkl ve dilimler halinde ayrlabilen kayalarda, kaya
malzemesinin UCS deerini dolayl olarak belirlemek amacyla nerilmitir (Schirer, 1988; Ulusay,
vd. 2001).
50 mm ap ve 10 mm kalnlk iin
DZELTLM BPIc
7-13
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.3. Makaslama Dayanmn Belirlemeye Ynelik Deneyler:
c: Kohezyon
: sel srtnme as
7-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
p-q grafiinin mant
(1 + 3) / 2
p - q grafiinden
yararlanarak
p-q grafiine bir rnek
Makaslama dayanm
parametreleri:
sin 1 (tan )
a
c
cos
7-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay Ulusay vd. (2011)
DENEY VERSNN DEERLENDRLMES
Farkl normal
gerilmeler altnda
dorudan makaslama
deneyleri yaplr ve her
bir normal gerilme iin
doruk (peak) ve artk
(residual) makaslama
dayanmlar belirlenir.
Normal gerilmelere
karlk belirlenen artk
ve artk makaslama
dayanmlar - grafiine
ilenerek doruk ve artk
yenilme zarflar izilir.
Her bir yenilme zarf iin
doruk ve artk
makaslama dayanm
parametreleri bulunur.
7-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.4. Deformasyon Deneyleri:
3. Blmde deinilen kaya malzemesinin deformasyon zelliklerine ilikin yaplan tanmlar hatrlaynz.
Kaya malzemesinin temel elastik sabitlerinin (Elastik modl ve Poisson oran) belirlenmesi
amacyla yaplmaktadr. Bu amala, tek eksenli ykleme koulunda Gerilme Birim
deformasyon erileri izilerek ilgili parametreler belirlenir.
Poisson oran:
7-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.5. Sonik hz deneyi:
Bu deney, kaya rnekleri iinde skma (P) ve makaslama (S) dalgalarnn yaylma hzn
belirlemek amacyla yaplr.Bu amala deneyde P ve S dalgalarnn deney rneini geme
sreleri (ilerleme sreleri) belirlenir. Belirlenen P ve S dalga hzlarndan (Vp ve Vs)
yararlanarak, kaya malzemesinin dinamik Elastik modl (Ed) ve dinamik Poisson
oran ( d) ve dinamik Rijidite modl (Gd) belirlenebilir.
S dalgas
P dalgas
Ed V 2
3V 2
p - 4V p2
S
V p
2
- Vs2
V p2 - Vs2
d
2 V p2 - Vs2
G d V s2 7-21
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.1.6. Donma-zlme, Suda Dalmaya Kar Duraylk ve
Islanma-Kuruma Deneyleri
Bu deneyler kaya malzemesinin farkl evresel etkilere maruz kalmas durumunda anmaya
kar durayllklarnn, fiziksel zelliklerinin ve dayanmlarnn deiimi hakknda fikir edinmek
amacyla yaplan indeks deneylerdir.
Donma-zlme Deneyi
En az %50 orannda suya doygun olan
dzgn ekilli rnekler torbalara
konularak yanda grlen ve iinde CaCl2
+ 6H2O bulunan donma- zlme
aletinin haznesine yerletirilir. -18Cde
donmaya braklr. Daha sonra s
+32Cye getirilerek rnekler bu koulda
zlmeye braklr. Genel olarak,
rnein bulunduu yerdeki iklim koullar
dikkate alnarak bu evrimin says
belirlenir. Deney sonunda rnek frnda
kurutularak arlk kayb belirlenir. Kaya
malzemesinin fiziksel ve mekanik
zelliklerindeki deiim de incelenebilir.
Deneyin ayrnts iin ilgili kaynaklara
baknz.
7-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Islanma-Kuruma Deneyi
rnekler suya dolu bir kap iinde bekletilerek suya doyurulur. Daha sonra frnda
kurutulur. Bu evrim ok sayda yaplarak, kaya malzemesinin slanma ve kuruma
sonras arlk kayb (anmas sonucu) ile fiziksel ve mekanik zelliklerindeki deiimler
incelenebilir. Deneyin ayrnts iin ilgili kaynaklara baknz.
7-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2. ARAZ DENEYLER
Kaya ktlelerinin mhendislik zelliklerini belirlemeye ynelik farkl deney yntemleri
bulunmaktadr. Bunlardan bir ka rnek olarak aada sunulmutur.
Dilatometre Deneyi
(Probex-1, 2007)
7-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sert ve orta sertlikteki kayalarda alan sondaj kuyularnn cidarlarna sonda yardm ile
radyal niform basn verip bu basn altnda drt ap dorultusundaki deformasyonu
elektronik cihazlarla lmekten ibarettir (ekerciolu, 1993).
7-25
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Basn deformasyon grafikleri deformasyon modl hesaplama eitlikleri
pi
Ed (1 R ) D .........(MPa)
D
Burada;
D: Kuyu ap (m)
pi :hesaplanan blgedeki basn art (MPa),
Deplasman (m) D : basnca kar gelen delik ap deiimi (m),
(ISRM, 2007) R : kaya ktlesinin poisson orandr.
Deneyin atlakl kayada yaplmas durumunda ve uygulanan basn (pi), arazi basncnn (p0)
iki katn gemesi halinde atlaklar alr ve aadaki eitlik kullanlr.
pi p
Ed D (1 R ) (1 R ) ln( i ) 1.......(MPa)
D 2 po
7-26
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Presiyometre Deneyi
Zayf kayalarda uygulanabilen bir deney yntemidir. Tipik bir presiyometre deneyinde
lm hcresine uygulanan basn seviyesi 10 veya daha fazla sayda ve eit miktarda
arttrlarak bunlara karlk gelen hacim deiiklikleri belirlenir.
Kontrol
nitesi
Sonda
Basn
tp
(www.geogroupeg.com/tests.htm) (http://www.nhi.fhwa.dot.gov)
7-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Plaka Ykleme Deneyi
(ISRM, 2007)
(ISRM, 2007)
Basn (MPa)
Kk yeralt aklklarnda kaya
ktlesinin yklenmesi sonucu
oluan deformasyonlarn
belirlenmesi ilemidir.
Deformasyon (mm)
7-28
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2.1. Makaslama dayanm parametrelerinin tayin edilmesi
k
Doru
A rtk
n1 n2 n3 n 4 n 5
7-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
7.2.1. Arazi Gerilmelerinin (In-situ Stress) Tayin Edilmesi
7-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Gerilim Boaltma Yntemleri (Stress Relief Methods)
http://mmsstress.com.au
http://www.bgr.bund.de
7-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
CSIR Doorstopper
y
x
7-33
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
USBM lm Aleti
http://www.hydrofrac.com
Walton ve Worotnicki, 1978
www.measurementagapito.com
7-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
yx y
Q
P
xy
35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
CSIRO HI (Hollow Inclusion) Hcresi
measurement.coffey.com
zel bir yapkan ile pilot kuyu ierisine yaptrlan lm aleti yardmyla boyutta
birim deformasyon lmleri yaplr.
7-36
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
www.measurementagapito.com
7-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Konik Ulu Hcre (CCBO)
Kuyunun dibi konik uca gre ekillendirilir. Japonyada yaygn olarak
kullanlan bu teknik yardmyla boyutlu gerilme lm
yaplabilmektedir.
7-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
60
7-39
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yass Veren (Flatjack) Deneyi
ki referans noktas arasnda meydana gelen yer deitirmenin ilk haline
dntrlmesi iin gerekli olan gerilme bulunmas amalanr. Yzeye dik olarak
oluturulan yark ierisine yass verenler yerletirilir.
http://www.controls-group.com/eng/concrete-testing-
equipment/flat-jacks.php
7-40
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Amadei & Stephansson (1997)
Hudson & Harrison, 1997
y
yx
i
i x
xy
7-41
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Blm 8
Kaya Mekaniinin
Baz Uygulama
Alanlar
8-1
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Her kaya mhendislii projesi birbirinden farkldr. Ancak,
projeyi oluturan tm tasarmlar ve yapm faaliyetleri kaya
mekanii prensipleri ile ilikilidir.
8-2
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1. KAYA EV DURAYLILII
TEMEL TANIMLAR:
ev: Dzenli ya da dzensiz bir geometriye sahip olan dik ya da eimli yzey
Doal yamalar
(Dzensiz geometri)
8-3
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Mhendislik evleri (Dzenli geometri)
Karayolu evi
Ak letme evi
8-4
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.1. EV DURAYSIZLII TRLER
Zemin (toprak) ve Kaya ev Durayszlklarnn (Heyelanlarn) Snflandrlmas (Varnes, 1978)
MALZEME TR
HAREKET TR
KAYA ZEMN
ri taneli nce taneli
Dme Kaya Moloz Toprak dmesi
dmesi dmesi
Devrilme Kaya Moloz Toprak
devrilmesi devrilmesi devrilmesi
Dnel Kaya Moloz kaymas Toprak kaymas
kaymas
Kayma telenmeli Kaya Moloz kaymas Toprak kaymas
kaymas
Yanal Yaylma Kaya Moloz Toprak yaylmas
yaylmas yaylmas
Akma Kaya akmas Moloz akmas Toprak akmas
Karmak kayma ki veya durayszlk trnn birbirini izlemesi
8-5
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
1. KAYA DMES: Dik bir evden ayrlan herhangi bir boyuttaki ktlenin ok dk
makaslama yerdeitirmesiyle, ya da herhangi bir makaslama yerdeitirmesi olmakszn
yerekimi etkisiyle hareket etmesi.
Erozyona dayankl
kireta, kumta,
lav vb. kaya
Kaya dmesi
Kolaylkla bozunmaya
urayabilen eyl, tf,
volkanik kl vb. kayalar
Ar sklme
kaynaklanan
paralanma
Dey
eklem
(e) Kolaylkla anabilen bir kayacn (f) Kolaylkla anabilen bir kayacn
zerinde yer alan homojen eklemli zerinde yer alan homojen eklemli
kaya veya direnli kaya (dalga
etkisi altndaki kayalk) andrma etkisi altndaki kayalk)
Broms (1975)ten
8-6
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
2. DEVRLME: Bir nokta etrafnda dnerek hareket etme
Devrilmeler olduka dik eime ve yksek devamlla sahip
sreksizliklerle blnm kaya ktlelerinde meydana gelir.
Bu durayszlk herhangi bir kme meydana gelmeden gerekleir.
Devrilme Trleri
(a) Bklme devrilmesi: Yar srekli kaya kolonlar st taraflarndan bir yklemeye/itkiye
maruz kaldklarnda veya bu arlk kolonun taban dna dtnde, bloun ne doru
bklmesine ve krlmasna yol aar.
Mekanizma: Topuk anmas, kayma, alttan oyulma
Her kolonun da doru hareketi, evin st kesiminin orijinal konumunu deitirir.
Topuk blgesindeki ksa kolonlar daha uzun kolonlardan aktarlan itki etkisine maruz kalrlar
ve kayma hareketi evin topuunda geliir. Daha sonra topuun gerisindeki kolonlar
devrilmeye maruz kalrlar.
a) telenmeli Kaymalar
Bu tr kaymalar, dzlemsel veya ok az ondlasyonlu yzeyler zerinde gerekleen makaslama
yenilmeleri sonucu meydana gelirler.
Dzlemsel kayma
Kayma dzlemi
Sreksizliin izi
Kayma dzlemi
Yenilme dzlemi
ki sreksizliin
Sreksizliin izi
kesime hatt
(userweb.port.ac.uk/~gilesd/imag
es/A55/P1010069.JPG)
8-11
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki ya da ok yzeyli kayma
b) Dnel Kaymalar
Dairesel kayma
leri derecede eklemli veya ileri
derecede ayrm kaya
ktlelerinde
8-12
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
4. YANAL YAYILMA
Bu durayszlk trnde, makaslama ve ekme atlaklarnn eliinde gelien ktlenin yanal
yndeki hareketi balca durayszlk mekanizmasn oluturur.
5. AKMA
Kaya akmas
Baz rnekler:
- Dairesel kayma ve devrilme
- Kayma ve kaya dmesi
- Kayma ve devrilme, vb.
Devrilme
Dairesel kayma
Bazalt
(www.umopit.ru)
8-15
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.2.1. KNEMATK ANALZ YNTEMLER
Doal yaz da kaz sonras oluturulan bir evde sreksizlik denetimli ev durayszlklarnn
beklenip beklenmeyeceini ayrt etmek iin kullanlan bir yntemdir. Bu yntem, n
deerlendirme amaldr. Dzlemsel kayma, kama tipi kayma ve devrilme tr durayszlklarn
analizi iin yararlanlr. Analiz yntemine gemeden kullanlan terminoloji ve stereonetler
hakknda ksa bilgiler verilmitir.
Sreksizlik ve izgiselliklerin ynelimlerinde kullanlan terminoloji:
Dorultu
YN
K Dzlemsel elemanlar iin:
Azimut 1. Eim
K Eim
yn
Eim as
2. Dorultu VEYA Eim Yn
Sreksizlik
dzlemi
K
K
Eim
Eim
8-16
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir dzlemi tanmlayan byk daire ve kutup noktas
Dey
Referans kre
Kutup
Kutup
(Ulusay, 2010)
Byk daire
8-17
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Byk daire ve kutup noktasnn alt yar krede yatay dzlem zerine izdm
Zenit
Zenit noktas
0 0
335 eim ynl (K 24 B) ve
0
Byk dolan
GB'ya 30 eimle dairenin
bir tabaka
Meridyen
dzleminin stereogratik
stereografik izdm (Byk daire)
projeksiyonu K 10 20 30
40 50
D
m
70
o
ra
ru
80
og
ltu
Kutup
x Kutup
re
te
S
B D
m
E i
y n
G Kk
Byk daire
daire
Meridyen
0 0
335 eim ynl (K 25 B) ve (Byk daire)
0
GB'ya 30 eimle dolan bir tabaka
dzleminin kresel projeksiyonu
Stereografik Projeksiyon 8-18
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Sreksizlik dzleminin stereografik izdm
K
K
x Kutup
Kutup
B
B DD
Dzlem
Dzlem
G
G 8-19
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
E alan stereoneti
Eim yn
Eim
8-20
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kutup noktalarnn ilenmesi iin kullanlan kutupsal net
180
350
190
170
10
340
200
160
20
33 0
30 0
15
21
0
32 40
40 0
Eim
22
1
0
3
13 10 0
23 0
0
30
5
(merkezden
0
12 0 24 0
0 6
da doru)
290
110 250
70
280 260
100 80
270 270
90 90
260 280
80 100
29
250 119 0
70 0
0 30
24 0 12 0
Eim yn 6 0
3
0
23 0 13 10
0
(TALK) 5
32 40
40 0
22
1
0
33 0
30 0
15
21
0
340
200
160
20
350
190
170
180
10
8-21
0
Eim
Kutup
Kutup
Byk
daire
Eim yn Eim
yn
8-22
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ki sreksizliin kesime notasnn e alan netinde belirlenmesi
Dalm as
Dalm yn
8-23
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kontur diyagramlarnn hazrlanmasnda kullanlan gereler
(Ulusay, 2010)
8-24
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kontur diyagram ve ana sreksizlik takmlar
1
3
f p f = evin eim yn
p = Sreksizliin eim yn
f = evin eim as
p = Sreksizliin eim as
ev aynas = Sreksizliin p dzleminin isel
srtnme as
Sreksizlik dzlemi
(1) pf p
(kayma dzlemi)
(2) p f m-+200
(Norrish ve Wyllie, 1996)
8-27
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Dzlemsel kayma iin kinematik analiz
20
20 0 Sreksizlik
Sreksizlik
ev
ev
p
f f
p
(a)
K f = evin eim yn
a = a dzleminin eim yn
K b = b dzleminin eim yn
f = evin eim as
f a = a dzleminin eim as
i b = b dzleminin eim as
= sel srtnme as
a dzlemi i = Kesime hattnn dalm
i = Kesime hattnn azimutu
b dzlemi
i
(Norrish ve Wyllie, 1996)
f
8-29
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kama tipi kaymann stereonette gsterimi
a dzlemi
ev
Kesime hatt
b dzlemi
8-30
f = evin eim yn
p = sreksizliin eim as
f p f = evin eim as
p = sreksizliin eim as
= sreksizliin srtnme as
Slope Face
Devrilme koulu
f p (1) (90 p) f
0 0
(2) p = (f m 180 ) m 30
8-31
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Devrilmenin stereonette grnm
Sreksizliin
byk dairesi
evin
byk
dairesi
N
Kritik sreksizliin
kutbu
8-32
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.1.2.2. LMT DENGE ANALZ
DZLEMSEL KAYMA
W kuvvetinin bileenleri:
Eik dzleme paralel ynde: W.sin
Eik dzleme dik ynde: W.cos
c.A + [(W.cos)].tan
GK =
W.sin
NOT:
Gvenlik katsaysnn (GK), gerek malzeme zelliklerinin gerekse gerilme ortam, su durumu,
depremsellik vb. iin verilerin toplanmas / belirlenmesi srasndaki olas belirsizlikler nedeniyle
ve yapnn boyutu, nemi ve olas bir durayszlk durumunda yaanabilecek zarar ve risk
durumuna bal olarak, 1den byk bir deer olmas istenir. ev durayllnda gvenlik
katsays (GK), bu hususlar dikkate alnarak 1.1 ile 1.5 arasnda bir deer olarak seilebilir.
ev durayll analizlerinde gvenlik katsays (GK), kaymaya kar koyan kuvvetlerin kaymaya neden olan
kuvvetlere oran olarak tanmlanabilir. Ancak, tm mhendislik yaplar iin gvenlik katsaysnn tanm ayn
deildir. rnein, yenilmeye neden olan gerilmenin ekilme trnde olmas durumunda, malzemenin ekilme
dayanm nem kazanacaktr. Bu durumda gvenlik katsaysnn, malzemeye etkiyen ekilme dayanmnn
ekilme gerilmesine oran eklinde tanmlanmas gerekir. Bunun yan sra, rnein tama gc
hesaplamalarnda belirlenen tama gc deeri, yapnn nemine, can ve mal riskine bal olarak belirlenen
sabit bir GKya blnr.
8-34
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Tansiyon atlanda su bulunmas durumunda:
Bu durumda:
Kaymaya neden olan kuvvet artar Makaslama dayanm
Kaymaya kar olan srtnme azalr. Bu nedenle Su basnc
Hem V, hem de U duraylln ev geometrisi (dolaysyla W)
azalmasna neden olur (Geni alanlarda
etkiyerek ok byk olabilirler) ev durayllnda nem tamaktadr.
8-35
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Kayma yzeyinin
= c + [(W.cosU) / A].tan
makaslama dayanm:
c.A + [(W.cos)-U].tan
Gvenlik katsays: GK =
W.Sin+ V
V : Tansiyon atlanda kayma yzeyine paralel
ynde etkiyen su kuvveti
U : Bloun tabannda kayma yzeyine dik ynde
etkiyen su kuvveti
Bu eitlik en basit ekliyle verilmi olup, dzlemsel kayma iin limit denge analizinin temel
dzeyde anlalmas amalanmtr. ev geometrisi, tansiyon atlann kayma yzeyine dik
ya da eimli olmas durumunda tansiyon atlandaki su kuvvetinin bileenlerinin
hesaplanmas ve eitlikte kullanlmas, doruk ya da artk makaslama dayanmlarndan
hangisinin kullanlaca gibi hususlar, GK eitliini bir miktar daha karmak hale sokmakla
birlikte, temel prensip ayndr.
Limit denge analizleri, ayrca kaya ktlelerinde gzlenen dier durayszlk modelleri
iin de kullanlmakta olup, analiz yntemleri farkllk gstermektedir.
Kuyu Aratrma
Bayukar veya giri
rt galerisi
Eimli kuyu
8-37
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay (R. Ulusay Mhendislik Jeolojisi ders notlar)dan
Geni veya dar, basit veya karmak yeralt aklklar:
YER ALTI BOLUKLARI veya ODALARI (Sosyal amal, atk depolama, yeralt enerji
santralleri, enerji depolama gibi amalarla ina edilen yeralt aklklar)
Topuk
8-38
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeralt enerji santrali inaat
(flexim.com)
8-40
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
8.2.1. Yeralt aklklarnn etrafnda gelien ikincil gerilmeler
Farkl mhendislik amalaryla deiik yeralt akllar ina edildiinde ortamdaki
orijinal/bakir/ilksel gerilme durumu bozulmaktadr. Yeralt aklnn durayll ise, akln
inas ile oluan ikincil/tetiklenmi gerilmelere, jeolojik yapya ve ktlenin dayanmna
baldr. Bu nedenle, yapnn doru tasarmlanmas iin, kaya ktlesinin dayanm ve
deformasyon zelliklerinin yan sra ortamda geliecek ikincil gerilmelerin bilinmesi
gerekmektedir.
Dairesel aklk:
lksel Dey gerilme,
Yatay
tnel
kincil gerilmeler
8-42
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bir noktadaki ikincil gerilmeleri bulmak iin KIRSCH ETLKLER:
a: Tnelin yarap
r: tnelin merkezinden itibaren radyal
uzaklk
: Gerilme belirlenmek istenen
noktann dey eksenle as
k: Yatay ilksel gerilmenin (h), dey
ilksel gerilmeye (v) oran
8-43
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Yeralt aklnn snrndaki gerilmeler:
r=a
r=0
r
=v [(1+k) - 2 (1-k) cos2]
8-44
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
ASAL GERLMELER:
2
1 0.5( r ) 0.25( r ) 2 r
3 0.5( r ) 0.25( r ) 2 r 2
2 r
tan 2
( r )
2. Alan tnelin bulunduu ortamda sreksizliklerin konumuna bal olarak olas kama
bloklarnn oluturaca durayszlklar.
3. Ayrmann neden olduu ve/veya kil, anhidrit gibi mineralleri ieren zayf kayalarda
imenin neden olduu durayszlklar
TEMEL Kaya veya toprak zemin zerinde ina edilen, yapnn arln
(ykn) zemine aktaran ve yapnn zeminle temas halinde olan en alttaki ksmn
oluturan yap eleman
Kolon
Temel Df
(Smel)
8-49
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
Bell zm kullanlarak tama gc hesab:
B
C f 1 cN c C f 2 N D f N q
qa 2
GK
B: Temel genilii
N tan2 45
: Kayann birim hacim arl 2
Df: Temel derinlii
c: Kaya ktlesinin kohezyonu Nc = 2N0.5 (N +1)
: Kaya ktlesinin isel srtnme as
Nc, N, Nq: Boyutsuz tama gc faktrleri N = N0.5 (N2 - 1)
Nq= N2
ci
n)i
8-51
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay
BAARI
DLEKLERMLE
8-52
Kaya Mekanii - Do. Dr. Ergn Tuncay