Вы находитесь на странице: 1из 7

2017624 JOGO,GRUPOEPODER

ISSN:15164888

VOLUME 1 NMERO 1 JAN./1999

JOGO,GRUPOEPODER
SandraAlbernazdeMedeiros*&CludioRibeiro**

Mascomosabemos,crescerdifciledolorosoeestamosfalandodonossoprpriocrescimentocomoanimais
sociais.Adultosqueseescondematrsdecmodasilusespermanecemnaimaturidade.
DorisLessing

INTRODUO

AatividadeldicatemsidoobjetodointeressedaSociologiaeAntropologia,pormastendnciasatuaisda
Psicologia,comnfasenasatividadescognitivas,parecemterrelegadoaosegundoplanoesterico
instrumento.Nocontextoldicoentrecruzamseosdiferentesestgiosdodesenvolvimentohumano.
Instalamse,numtempoeespaodelimitados,vivnciasmltiplas,nasquaisseestabelecemduasformasde
comunicao:averbaleanoverbal.SegundoLeif&Brunelle(1978,p.96):

Seconcordarmosquearaizpsicolgicadasatividadesculturaisseencontranaatitudeldicae,
assim,naconservao,noadulto,dogostodascrianaspelojogo,veremosqueaquiopedagogo
estimplicado,pelomenostantoquantoohumanistaeosocilogo.

Emnossotrabalho,quetemcomopanodefundoavivnciacomaPsicologiadeGrupo,temos
experimentado,aolongode15anos,tcnicasdejogosedinmicasjuntoafuncionriosdebanco,
profissionaisquenecessitamproduziremequipes(comopesquisadores),discentesoutcnicos
administrativosuniversitrios.ANovaAntropologiadeEdgarMorin,aTeoriadoVnculoeosGrupos
OperativosdeHenriquePichnRiviresonossossuportestericosparaesseexerccio.Assim,levamosem
contadoisfatoresqueadquiremgrandeimportncianarelaodegrupo:oexercciodousodapalavracomo
uminstrumentoarticuladordopensamentoreflexivoeaexperinciadeusaroprpriocorpocomovalioso
recursoparanovaspossibilidadesdecomunicao.Nossoobjetivoconstituirumespaolivreparaacriao
deexpresso,demodotalquenelesepudessediscutir,oumelhor,dirigiroolhareareflexodogrupopara
suasdificuldades,potencialidades,recursoselimitaes.Nessesentido,visamosumaconstruopermanente
deprticassociais,voltadatica,atravsdavivnciaemgrupoedaatividadeldica.

PartimosdedoisbelostrabalhosdeE.Morin,OParadigmaPerdido(1979)eTerraPtria(1995).No
primeiro,oautorrefereseaoprocessodehominizaoconsiderandoohomemumserhipercomplexo,
produtodaculturaedanatureza,dotadodeumcrebrocujaconstituiopermitelhetantosonharcomo
enlouquecer,bemcomoconceberseasiprprio.Tratadoconceitodeentropiaedesordempararevelarquea
vidahumanasedestrieseconstriseguidamente.Nosegundo,elerevelasuapreocupaocomaqualidade
devidaenosdizque"Odesenvolvimentoumafinalidade,masdevedeixardeserumafinalidademopeou
umafinalidadetrmino."Paraelenecessrio"viververdadeiramenteemelhor"."Vivercomcompreenso,
solidariedade,compaixo.Viversemserexplorado,insultado,desprezado."Estassoconquistasaserem
obtidasnoprocessodehominizao,noqualcrucialque"Oeconmicodevesercontroladoefinalizado
pornormasantropoticas."(p.113).AcontribuiodeMorin,quefundamentaonossotrabalho,aviso

http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 1/7
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

do"homempeninsular",aoinvsdavisotradicional,quetratado"homeminsular".Estaltimadestacaa
idiadeumhomemmonocromticoeunidimensional.Destamaneira,umaidiaquenospermitatrabalhar
comumfocomultidimensional,levandoemcontaoconceitodeentropia,emqueadesordemcondio
paranovasformasdeorganizao,permitenosumecletismoconceituale,aomesmotempo,oferecenos
condiesparaumaprticaqueconsideraaexperinciahumanapassveldeerro,masqueapartirdelee
conscientedomesmoencontranovosparadigmas.Ainda,segundoMorin,fazsenecessrioencararmosas
contradieseambiguidades,sejanombitodabuscadoconhecimentooudoexistencial,afimde
descobrirmosas"sadas"paraasnossaseventuaislimitaesdeperspectiva.

Particularmente,vivemosummomentohistricodegrandeseassustadorastransformaesnaAmrica
Latina.Devriossetoresdasociedadeemergemquestesdeordemtica.PauloFreirenosajudanestetipo
dereflexoatravsdesualtimaobraintituladaPedagogiadaAutonomia,cujopontodevistanosindicaa
necessidadedabelezaaoconvvioconsciente.Sobreistooautorafirma:"Anecessriapromooda
ingenuidadecriticidadenopodeounodeveserfeitadistnciadeumarigorosaformaoticaaolado
sempredaesttica.Decnciaebonitezademosdadas."(Freire,1997,p.36)

Ora,sepensamosemAmricaLatina,pensamosnomundoe,setratamosdomundo,tratamosdenossas
vidas.Nossaresponsabilidadepois,estnombitodenossaspossibilidadesdeaocoletiva.Quando
atuamoscompreocupaoticaemnossomicroambientenodevemos,emhiptesealguma,esquecerqueo
atoprofissionalsempreumatopoltico,comressonnciasqueatingemnossoalvomaior,omacro.Assim
entendemosatica,condioprimordialparaahominizao,inseparveldojogaredobrincar.Concordando
comQuiroga(1987,p.10)queumareflexocientficopsicolgicaexigeumaconcepodehomem,
tomamosomtododetrabalhodePichnRivire,queprivilegiaaexpressoverbalcomoumdos
determinantesdohomemenquantosersituacional,"...umavisointegradadohomemnasituao,objetode
umacincianicaouintercincia,colocadaemumadeterminadacircunstnciahistricosocial".

PichnRivire(apudkamkhagi,1982,p.208)tambmpartedeumaepistemologiaconvergentecriandoo
quechamadeECRO(EsquemaConceitualReferencialeOperativo),assimconceituado:
esquemaderefernciaprpriadecadaintegrantedogrupo,suasideologias,experincias,formas
depensar,afetos,etc,queconfrontadoscomosesquemasconceituaisreferenciaisdosoutros
membrosdogrupo,iratravsdeummovimentodeespiraldialtica,configurarumECROcomum,
condiobsicaparaoestabelecimentodacomunicaoqueseseguiratravsdeumprocessode
aprendizagemtornadooperativo,querdizer,serorientadoparaaaprendizagematravsdatarefa .

Acreditamosqueumatarefaagradvelparaumgruposeriajogar.Destemodo,aatividadeldicapoderiaser
aferramentadereintegraodesuavida,geralmenterotineira,mecanizadapelaburocraciadepapis,
carimboseprocessosqueadquiremdimensesexistenciais.Exemplificamoscomumfuncionrioque
conhecemosduranteumaoutraatividadegrupal,queaoserperguntadosobresuatarefa,respondeu:
"carimbaraviaazul".Nadamaisalmdisso.Elenosabiaoqueeraa"viaazul".Sabemosqueaspessoas
mergulhadasnestastarefasburocrticascristalizamsenumdeterminadopadrodeatitude.Muitasvezes
desconhecemsuafuno,perdemanoodosdramasenecessidadeshumanasdequemaelesrecorrem.
Ignoramquesoatividadesmeioparaqueacomunidadealcaneseufim.Quemnoteveumaexperincia
parecidacomfuncionriospblicosdenveltcnico?Aprpriapolticadeprivatizaoatualtemcomogide
aeficinciadamquinaadministrativa,alegandoqueosfuncionriosincompetentesdevemserexcludos.
Assim,oEstadoseeximedaresponsabilidadedehabilitlosobjetivandoapenasresultados,emdetrimento
doprocesso.Ora,ojogoumrecursoricoempossibilidades.Atravsdeleasrepresentaespodemser
conscientizadas,redefinidasequestionadasnumacontextualizaoantesdesconsiderada,esquecida.Isto
poderocorrerseocoordenadoreogrupo,queseencontramnumdeterminadotempoeespao,aceitama
responsabilidadedoquevenhaaocorrerduranteadinmica.

Aresistnciamudanaoutrofatoraserelaboradojuntoaogrupo.Doiselementosprecisamserlevados
emcontaparaquea"tarefagrupal"sejatransformadora:medodaperdaemedodoataque.PichnRivire
oferecenosummodeloparacompreendermosasparalisiasnosgrupos:oconeinvertido(Fig.1),ondeo
medodamudanadeveservistodesdeseusaspectosmanifestosatoslatentes.O"Climagrupal"(conceito
moreniano),cooperao,comunicao,pertinncia,aprendizagemepertennciasovetoresapartirdos
quaissebaseiaaoperaodentrodogrupo,sendoaespiralocaminhodialticoqueogrupopercorrepara
resolversuasansiedadesbsicas.EiscomoPichnRiviredemonstragraficamenteestasidias:

http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 2/7
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

Fig.1

SegundoKamkhagi(1982,p.210),novetoraprendizagemobtemosatransformaodequantidadeem
qualidade.amudanaqualitativadogrupo.

Seoverboseencontranaformamaiselaboradadosersocial,atravsdadimensocorporalquepassamos
porexperinciasprimitivas.Pelocorposerealizamdesejos,poreleperpassarelativaimpotncia,almde
prazer,dor,superaodelimites,doenaemorte.Nossocorponossacasa(T.Bertherat,1982).Paraonde
vamosocarregamos,nohmeiosdelenossepararmos.Duranteainfncia,ocontatocorporalforneceaos
bebsaviadoamadurecimentopsicolgicoeservedebaseparaaconstruodapercepodoEUeda
diferenciaodooutro.Somundialmenteconhecidasasobservaesfeitasemorfanatos,queindicaram
fortementeanecessidadedosbebsdeteremcontatocorporale,posteriormente,aolongodeseu
desenvolvimento,constituiremsecomoseresgradualmenteautnomos,preparandoseparaoprocessode
subjetivao,tornandosefuturoscidados,capazesdeinteragirsocialmente,produziretransformar.

Aopermitimonosusarnossomovimentoespontaneamente,nosdescobrimosenosenriquecemos.
Ganhamos,atravsdasvivnciasdomovimento,compreensodadimensohumanaedoquantoavida
multifacetada.Poderesdeordemsciopolticoculturaisexercemsuainfluncia,submetendoerestringindo
onossomovimento.Tornamonosescravosdeumsenhorquenosusaseuchicote,natentativadeabater
nossosdesejosmasque,sobretudo,noscondicionaaconcepes,medos,valoreseausnciadedesejo.
Assustanospercebercomoumagrandequantidadedejovensvivenoafobssessivodasmquinasde
musculao,durantehoras,meses,dandonosaimpressodequetendoseuscorposmodelados,segundoum
modeloapolneo,viverofelizes.Desconhecemqueabelezanoresidemeramentenaformafsica.Perdem,
dessemodo,anoodequeobelopodemanifestarsepelogestual,reveladordasubjetividade.Oquese
constitui,atravsdasnossasrelaes,comoimagemcorporal(Dolto,1992),podenosconduziradiferentes
formasdeviverouaevitlas.Isto,temosapossibilidadedeensaiarmosoquehdeautnticoemns,ou
seguirmososmodelosjestabelecidoseesperadospeloscdigossociais,oquenosfazabandonaronovoea
ousadia.

NOSSAEXPERINCIA

Seguimos,ento,relatandonossaexperinciadentrodeumauniversidadepblicabrasileira,naqual
trabalhamtcnicosadministrativosdeumrgoqueadministrarecursosganhosporprofessores,atravsde
consultoriafornecidaaempresaspblicaseprivadas.

http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 3/7
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

Deumamaneirageral,auniversidadepblicatemprecriosrecursosdepessoal,enfrentandolimitaes
burocrticasquaseinsuportveis,apesardasautoridadesdeclararemocontrrio.Constantemente,oclimado
pessoaltensoeotempoparecesemprecurtoparaasprovidnciascabveis.Porestemotivo,adireo
daquelergochamounosparaque,juntoaocorpodefuncionrios,promovessemosencontroscomsub
grupos,afimdeburilarmosquestesrelativasaproblemasinterpessoaisqueemergiamnocotidiano.Neste
caso,aocontrriodeoutrasinstituiesquetemostrabalhado,nohaveriavoluntariado,todosparticipariam
dealgumgrupo.Solicitamos,porconseguinte,queosgruposfossemformadosomaisheterogeneamente
possvel,jqueaequipeerapequenaetodosseconheciameconviviamcotidianamente.Pedimos,tambm,
queseevitasseapresenadechefesesubordinados,nummesmogrupo.Partimosdoprincpiodeque,se
evitssemosesteencontro,estaramosaliviandoumvetordepossvelconstrangimento.Porfim,obtivemos
quatrosubgruposcomcercade12a13pessoasemcadaumdeles.Negociamoscomadireoda
instituio,umtempomnimoaceitvelde16horasjuntoacadaum(8horaspordia).Oideal,paraeste
trabalho,seriautilizar24horas,durante3dias,8horasacadadia.Denominamostaisatividadescomo
DesenvolvimentodasRelaesInterpessoais.

Comeamosnossasatividadesapresentandonos,relatandoomotivopeloqualaliestvamosepedimospara
queospresentesseapresentassemefalassemdesuasexpectativasquantoaoquelpoderiaocorrer.
Combinamosalgumasregrasquantoahorriodechegada,sadaeintervalos.

Deincio,oclimadogrupoapresentavasereservado,comoeradeseesperar.Propusemosumadinmica
visandoestimularadiscussoemtornodosproblemasqueadvmdoprjulgamentoapartirdeprimeiras
impressesesuaspossveisconsequncias.Aofinaldecadaatividadeproposta,fazamosumaavaliaoda
experinciavivida,considerandosuacontribuioparaocotidiano.

Primeiramente,houvedificuldadesemestabelecerconexes,porm,gradualmente,foipossvelconstruir
hiptesesquerelacionassemovividoimediato(atendnciajulgarpelasprimeirasimpresses)coma
experinciadocotidiano(conflitos,simpatiaseantipatias).Pudemosdiscutirasconsequnciasno
comportamentodaspessoas,quandosefazumprjulgamentoerefletimossobreasidiasde(pr)conceitoe
(pr)juzo.

Dandosequncia,sugerimostrabalharquestesrelativasaosconflitos,jqueosrelatosindividuaistraziam,
muitasvezes,comentriosquediziamrespeitoaotema.Paratal,propusemosqueemcadasubgrupofosse
descritaumasituaovivenciada,emalgummomentodevida,naqualopersonagemprincipaltivesseque
resolverumconflito.Cadasubgruposelecionariaumadessasestriase,apartirdela,estruturariauma
dramatizao,naqualtodosparticipariamcomoatoresdatramae,aofinal,aspossveissoluesseriam
discutidasportodosossubgrupos.depoisdodebate,osubgrupoqueseapresentoumostrariaasuaprpria
soluo.Destaforma,ossubgruposparetilhavamassuasexperi~enciasexistenciais,oseriaumpossvel
recursoauxiliarparaestimularosentimentodepertenncia.poroutrolado,exercitavamseaspossibilidades,
acriatividadeeacompreensodequeatroca,quandovividasolidariamente,transformaatitudesunilaterais,
asquaisfacilmentepodemvirasetornarinstrumentosparalisantesparaogrupo.

Ofatodeosgrupos,noseucotidianodetrabalho,realizarematividadesadministrativaspermitiuque
trabalhssemosotema"criatividade".nasdramatizaes,aspessoasviamsenacontingnciadeusar
recursossimplesparamontarseucenrio.Tnhamostesouras,durex,canetas"pilot",cartolinasecola.Foi
sugeridoqueosparticipantesmontassem,comrecortesderevista,colagensquerepresentassemseus
ambientesdetrabalho.Sendoassim,elesnecessitavamdiscutireseorganizarnumanovaatividade,com
companheiroscomosquaisnotinhamoshbitoseosmecanismosdeconvivnciajestabelecidospelodia
adia.Asprimeirasreaeseramdetimidez,comfalascomo"Todostmqueseapresentar?"ou"Comovoc
querqueagentefaaisso?".Propnhamosqueosparticipantestrabalhassemcomliberdade,queusassema
imaginaoeque,noscasosdasdramatizaes,construssemumaestriacomincio,meioefim.Ostemas
variavamentrevivnciasprofissionais,sejamrelativasaconflitosintragrupo,sejamaconflitosdaquele
grupoprofissionalcomoutrosdauniversidadecomoumtodo.Ainda,revelavamseussentimentosde
excluso,jquemuitoserampercebidoscomoos"diferentes",oqueindicavaumaduplasignificao:ora
competentes,oraestranhosaomodeloburocrticoadministrativoinstitucionalvigente.

Asdramatizaessoumrecursomuitoricodetrabalho.Atravsdelastemosveiculadosituaesque
demonstramvivnciasconcretasesuassolues,assimcomoasrepresentaesdogruporelativasaele

mesmo,seusvalores,seusvalores,potencialidadeselimitaes.possveldiscutirasvariaesemtornode 4/7
http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

mesmo,seusvalores,seusvalores,potencialidadeselimitaes.possveldiscutirasvariaesemtornode
umtemae,destaforma,obterumapoliformiaaoinvsdamonotonia,umarevoluonogrupo.

Pudemosobservarque,enquantoasatividadespornspropostasreferiamseaoexercciodousodapalavra,
sobaformadedepoimentosouavaliaes,oclimadogrupopermanecia"morno".Entretanto,aopropormos
atividadesldicas,

taiscomodramatizao,colagemoucriaodeestriasemquadrinhos,"brincadeiradocego"ououtros
jogos,nosquaisaspessoasdeviamsecolocarnolugardooutro,surgiauma"invasodealegria":asidias
fluiameoscomentriostornaramsemaisricos.Haviaquemmalpudesseesperarparafalarequem
permanecessenumaposiodeobservao,"comoquedesejandosaberseaqueleterritrioseriaseguro".

Trabalhamos,deacordocomavisodePichnRivire,semprecomoscontedosemergentes,entendendo
quehnelesaspectosmanifestoselatentes.Buscamosdesvelaratendnciagrupalqueconduz
estratificaodepapis,verbalizandoque"naqueleinstanteapessoaAouBrepresentaumdeterminado
papelparaaquelasituao".Estepapelpoderserode"bodeexpiatrio",liderana,portavozoude
sabotador.(Baremblit,1982,p.190).Destaforma,rompemosoesteretipoealiviamosaansiedade,
redistribuindoa.

Oprimeirogrupoterminouseusdoisdiasdeintensaconvivncia,diversadeseucotidiano,expressando:

1.odesejodeestenderaatividadeparamaisdedoisdias,diversificandoeaprofundandoosmomentos
ldicos,prazerososquetiveramjuntos

2.anecessidadedequetodososmembrosdaquelacomunidadeuniversitriapudessemviraexperimentaro
queporelesforaexperienciado.

Osegundogrupoiniciousenumclimamenosreservadoetensodoqueoprimeiro.Levantamostres
hipteses:

1.queasnotciasteriamsidotransmitidasverbalmente

2.queforapossvel,aosegundogrupo,perceberalinguagemcorporaldogrupoanterior

3.quehiptesesanterioresteriamocorrido.

importantesublinharaintensidadeeovalordaleituradalinguagemdonoditonasrelaesentre
pessoas.Numambientedetrabalho,noqualconvivesehalgumtempo,criamseamizadesporafinidades,
tenses,dizeresnoexplicitadoseinimizades.Onoditofrequentementepermaneceveladoegeraconflitos
noresolvidos.Emtornodelescresceummonstro.Todosoreconhecem,emboraimaginrio,adquire
dimensesassustadorasparaquemcomeleconvive.

Umavezqueasatividadesforampropostas,asdramatizaespermitiram,pelaprimeiravez,naquela
experincia,aindicaoexplcitadesituaesproblemavividasnocotidiano.Ogrupofezcrticas
instituio,commenesdiscretasreferentesadificuldadescomdocentes.Pudemosobservar,nestegrupo,a
presenadeumacertairritao,cuidadosamenterevelada.

Estegrupofinalizouasoficinasverbalizandosentimentossemelhantesaosdoprimeiro.

Prosseguimoscomoterceirogrupo,noqualerainevitvelaparticipaodeumdiretordaquelergoentre
subalternos.Foiumasurpresaparatodospoiselemanifestousedemodosimplesesempretensesde
exercerseupoder.Nestesdoisdiasestabeleceramsecondiesquetornarampossvelaampliaoda
abertura.Iniciaramsefalasderancoreintensairritaofacestensescontidas.Ogrupoinclinavasea
desvelaroquelheincomodava,percebiaseneleumaatitudemaisintegrada.Ossentimentospersecutrios
tornaramsemaisdifusoseaqueleespaocadavezmaisvivido,pertencendoquelaspessoas.Ocone
invertidocomeouaserevelar.Olatentepode,ento,tornarsemanifesto.Adinmicagrupalenriqueceueo
grupolentamentetransformouse.Haviarisoserangerdedentes.Verificouseumamaiordensidadede
emoesemergentesnogrupo.Apalavrareveladoravinhacarregadaporumespaopropiciadorefacilitador
doafloramentodonoditoessefantasmaameadorquecongelaeimobiliza.
http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 5/7
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

Oquartogrupodcontinuidadeaeste"purgar".Oquesesegueadquiredimensesmaistrgicas.Hum
desnudamentomeioenlouquecido.Falasesemmscarasdasdeficinciasepressessofridas,das
incompetnciasinterpessoaisdemuitosdocentes,que"reinam"eque,muitasvezes,adquiremfeies
dantescascomsuaarrogncia,autoritarismoedesmando.Falamdafaltadesolidariedadedentrodoprprio
grupodetrabalho,dodescasodealgunsededicaoextremadeoutros.Mostramsehumanos,comsuas
contradies,pequenezas,lutas,pequenasconquistaseperdas.Tmmedoecoragem.Prosseguem.revelam
suascontradies,humanizamseehominizamse.

CONCLUSES

Consideramosqueaespiraldialticaveiosedesdobrandoaolongodecadagrupo,dandosaltosdequalidade.
aomesmotempo,cadagrupoviviaasuaprpriaespiral,acrescentandonovaqualidadeaoanteriore
permitindonovasrevelaes,jqueiammergulhando,progressivamente,emseuscontedoslatentesatque
pudessemtornlosmanifestos.

Walon(apudLeif&Brunelle,1978,p.19)refereseaosentimentodepermissonamedidaemque
"suspendeporalgumtempoassujeies,obrigaes,necessidadesedisciplinashabituaisdaexistncia".
Assim,osjogosdramticoseosjogosdeficoaplicadosaumaequipedetrabalho,duranteumperodono
qualnossosobjetivoseramosderefletirsuasrelaesinterpessoais,tornaramseumrecursofascinantee
valiosopararealizarmosnossotrabalho.

Oresgatedestaexperincia,comaproduodesteartigo,permitiunosacoplarconceitosque,durante
aquelesdias,ficaramflutuandoprconscientemente.Pareceunossignificativoofatodequeodesvelamento
foiocorrendogradualmente,medidaemquecadagrupoiaseapresentandoe,aofinal,haviaumaunidade
ogrupo,artificialmentedividido,permaneceuunonasuarepresentaoReafirmamosnossospressupostosde
queaquelavivncia,numtempoeespao,permitiuqueasenvolvidaspessoaspudessemverificarsuas
prpriaspossibilidadesdepercebereconfeccionarsuarealidade,tornandosemaissujeitospensantesque
reprodutores.Ficamosconvencidosdedoisaspectosfundamentais:

1.apossibilidadedaexpressoautnticadogruposfoipossvelatravsdosjogosqueerampropostose
aceitosouquandoumanovapropostaeratrazidaporalgummembrodogrupo

2.asequnciadeatividadesldicaseareflexopermitiramumamadurecimentodogrupo,deixandoem
abertopossibilidadesparanovasinteraes.

EntendemosqueapropostadeMorindedesordemparachegaraumano0vaordem,assimcomo"vivercom
compreenso,solidariedadeecompaixo"abreumespaodeaoereflexoemPsicologia.Consideramos,
maisumavez,quenopossvelumaconcepoinsulardohomemassimcomonopodemoscompreender
acompartimentaodesaberes.Asinteraesgrupaisfuncionamcomomicrocosmosexperienciais,nos
quaispodemoscaptaratravsdo"tele"grupal,seusmedoseansiedadesecriarcondiesjuntoaogrupopara
se"desmonstrualizlos".

Assim,otrabalhogrupalcaminhanosentidoderepensarerefazersignificadoserepresentaes,namedida
emqueolatentetornasemanifesto.Acomunicaogrupalenriquecese,jquetemastabussoretomados,
perdendoseuaspectoparalizante.Consideramosqueocaos,oudesordemgrupal,sedonombitoda
incapacidademomentneadeabordar,deformatransformadora,oisolamento,nosentimentodeno
pertencera(pertenncia),naimpossibilidadedeaprenderesereconhecercomopeninsular.Assim,a
desordemaparalisia,ondeaverdadeepodermisturamsecriandocondiesparaamanutenoe
realimentaodealgumasdasgrandesdificuldadesdestefinaldesculo:oindividualismoexacerbado,a
intolernciaeaexclusosocial.OconceitodePichonRivirede"espiraldialtica"traz,emsimesmo,a
idiademovimento.Avidamovimento,mesmoqueminimalistaemicroscpica.Suarealizao,atravs
dojogodramtico,veiculacondiesparaoqueFoucault(1990,p.14)prope:
Nosetratadelibertaraverdadedetodosistemadepoderoqueseriaquimriconamedidaem
queaprpriaverdadepodermasdedesvincularopoderdaverdadedasformasdehegemonia
(sociais,econmicas,culturais)nointeriordasquaiselafuncionanomomento.

http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 6/7
2017624 JOGO,GRUPOEPODER

NOTAS

*ChefedoDepartamentodeFundamentosdeEducaodaUNIRIOUniversidadedoRiodeJaneiro

**EstagiriodoCursodePedagogiadaUNIRIOUniversidadedoRiodeJaneiro.

BIBLIOGRAFIA

BAREMBLITT,G.GruposTeoriaeTcnica.RiodeJaneiro:Graal,1982.

BERTHERAT,T.OCorreiodoCorpo.SoPaulo:MartinsFontes,1982.

DOLTO,F.AImagemInconscientedoCorpo.SoPaulo:Perspectiva,1992.

FREIRE,P.PedagogiadaAutonomia.SoPaulo:PazeTerra,1997.

FOUCAULT,M.MicrofsicadoPoder.RiodeJaneiro:Graal,1990.

KANKHAGI,V.R.Horizontalidade,verticalidadeetransversalidadeemgrupos.In:BAREMBLITT,G.(Org.)
Grupos:TeoriaeTcnica.RiodeJaneiro:Graal,1982.

LEIF,J.&BRUNELLE,OJogopeloJogo.RiodeJaneiro:Zahar,1978.

LESSING,D.PrisesqueEscolhemosparaVive.RiodeJaneiro:BertrandBrasil,1996.

MORIN,E.,OParadigmaPerdido.RiodeJaneiro:Zahar,1979.

MORIN,E.TerraPtria.PortoAlegre:Sulina,1995.

PICHONRIVIRE,P.ElProcessoGrupal.BuenosAires:NuevaVisin,1975.

QUIROGA,A.P.EnfoquesYPerspectivasenPsicologiaSocial.BuenosAires:Cinco,1987.

_______________

DireitosreservadosPSIREVISTADEPSICOLOGIASOCIALEINSTITUCIONAL.
[URL:http://www2.ccb/psicologia/revista/poder.htm]

http://www.uel.br/ccb/psicologia/revista/PODER.htm 7/7

Вам также может понравиться