B.M.

Jaworski
A.A. Dietaf

I
I
Poradnik
encVklopedJcznv
Wydanie czwarte

Tumaczyli z jzyka rosyjskiego

Wodzimierz Komar. Ludmia Skubiszak

\?.;
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1998
 Spis treci

Przedmowa 15

Czsc I. Mechanika
Rozdz1al 1.1. Kinematyka I7
I. I. i. Ruch mechaniczny. Przedmiot mechaniki J7
I. 1.2. l)kad odniesienia. Tor, droga oraz wektor przesu-
mc1a punktu 18
I. 1.3. Prdko 21
I. .4. Przysp1eszemc 24
l. 1..5. Ruch postpowy 1 obrotowy bryy sztywncJ 26

Rozdzia 1.2. Zasady dynomiki Newtona 31

1.2.1. Pierwsza zasada dynamiki Newtona. InerCJalny
ukad odniesienia 3I
1.2.2. Sia 32
1.2.3. Masa. Pd 34
l.2.4. Druga zasada dynamiki Newtona 36
1.2.5. Trzecia zasada dynamiki Newtona. Ruch rodka
masy 37
1.2.6. Ruch ciaa o znuenneJ masie 39
1.2.7. Zasada zachowania pdu 41
1.2.8. Traosfo~acje Galileusza. Mechamczna zasada
wzgldnosc1 42

Rozdz1ai 1.3. Praco i energia mechonicznn 45

1.3.1. Energia, praca i moc 45
1.3.2. Energia kinetyczna 50
l.3.3. Energia potenCJaina 52
1.3.4. Zasada zachowama energii mechamczncJ 55
1.3.5. Zderzenia sprzystc 1 mespryste 58

Rozdztal 1.4. Dynnmika ruchu obrotowego 61

1.4.i. Moment siy 1 moment pdu 61
l.4.2. Moment bezwladnosci 65
6 Spis lreci

1.4.3. Podstawowe prawo dynamiki ruchu obrotowego 67

l.4.4. Zasada zachowania momentu pdu 70

Rozdzia 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoi;cl 73

l.5.1. Postulaty szc7.cglnej teorii wzgldno5c1 73
1.5.2. Jednoczesno zdarzcn. SynchromzacJa zcgarow 75
1.5.3. TrnnsformacJe Lorentza 77
1.5.4. Wzgldno dugoci 1 przedziaw czasowych.
Interwal m11;dzy dwoma zdarlemam1 78
l.5.5. Przcksztaicema prdkoci i przyspieszen w kinema-
tyce relalyw1s1yczneJ 83
l.5.6. Podstawowe prawo dynamiki relatywistycznej 86
1.5.7. Zwizek midzy mas energi 88

RozdZ1ai 1.6. Grawitacja 90

1.6.1. Prawo powszechnego c1;izenia 90
1.6.2. Poie grnw1tacyJnc 92
1.6.3. Prawa Kepicra. Pn;dkosc1 kosmiczne 96

RozdZ1al I. 7. Ruch clala w nieinercjainych ukladach odniesienia 99

I. 7.1. Kinematykn ruchu wzgldnego 99
1.7.2. Sily bezwladnosc1 101
1.7.3. Ruch wzgldny w ukadzie odmcstcnia zwizanym
z Ziemi. Sia c1koc1 cizar cmla IOJ
1.7.4. Zasada rwnowaznoc1 107

Cz li. Podstawy fizyki czsteczkowej

I termodynamiki
Rozdzia Il. I Gazy doskonale I 09
Il. i. i. Podstawy fizyki czsteczkowej. Ruch ctepiny I 09
11.1.2. Podejcie statystyczne ; termodynamiczne 110
11.i.3. Par.imetry termodynamiczne. Rwnanie stanu.
Przemiany termodynamiczne 111
11.i.4. Rwnanie stanu gazu doskonaiego 114

Rozclziai 11.2. Pienvsza zasada termodynamiki 116

11.2.i. Energm calkow1ta wewntrzna ukadu 116
li .2.2 Praca i ciepo 118
11.2.3. Pierwsza zasada termodvnamiki 121
11.2.4. Graficzne przedstawienie procesw termodynum1-
cznych pracy 122
 Spis treci 7
Il.2.5. Pojemno cieplna substancji. Pierwsza zasada
termodynamiki w gazie doskonaym biorqcym
udzia w izoprocesach. 123
Rozdzia 11.3. Kinetyczna teoria gazw 130
11.3.1. Wybrane zagadnienia klasycznej fizyki statystycz-
nej 130
11.3.2. Podstawowe r6wname kinetycznej teorii gazw 131
11.3.3. Prawo Maxwella - rozkad pr"dkosc1 energii
czsteczek 133
11.3.4. Rozkad czsteczek w potencjalnym polu sil (roz-
~ad Boltzmana) 137
11.3.5. Sredma droga swobodna czsteczek gazu 138
11.3.6. Zasada ekwipartycji energii. Energia wewn"trzna
gazu doskonaego 139
11.3.7, Pojemnosc1 cieplne gazw jednoatomowych. dwu-
atomowych i w1eloatomowych 141
11.3.8. Zjawiska transportu w gazach . 145
11.3.9. Wlasnosc1 gazow rozrzedzonych 150

Rozdzia 11.4. Drugn znsndn tcrmodynomikl 151

11.4.1. Procesy koowe (cykle). Cykl Carnota 151
11.4.2. Procesy odwracalne i nieodwracalne 155
11.4.3. Drugu zasada termodynamiki 156
11.4.4. Entropia 1 energia swobodna 158
11.4.5. Statystyczne ujcie drugiej zasady termodynamiki 161
11.4.6. Fluktuacje 162
11.4.7. Ruchy Browna 164
11.4.8. Trzecia zasada termodynamiki 165

Rozdzia II.5. Gazy rzeczywiste i pory 167

11.5.i. Siy oddziaywania midzyczsteczkowego 167
11.5.2. Rwname van der Waalsa 172
11.5.3. Izotermy gazw rzeczywistych. Przejcia fazowe 174
ll.5.4. Nadcieko helu 177

Rozdzia 11.6. Ciecze 179

11.6. l. Wasnoci oglne cieczy 179
11.6.2. Tcona dziurowa stanu ciekego 180
11.6.3. Zjawiska dyfuzji i epk0Si:1 w cieczach 181
11.6.4. NaP.1cie powicrzchmowe w cieczach 183
ll.6.5. Zwilanie 1 Zjawiska kapilarne 184
11.6.6. Parowanie i wrzenie cieczy 188
B Spis treci

Cz Ili. Elektrodynamika
Rozdzia 111.l. adunki cli!ktrycznc. Prawo Coulomba I 91
III.I. I. Wstp 191
111.1.2. Prawo Coulomba 192

Rozdzial 111.2. Natzcnic pola elektrycznego 194

IIJ.2.l. Pole elektryczne. Nat~eme pola 194
111.2.2. Zasada superpozycji pl elektrycznych 195
IIJ.2.3. Strum1cn natema pola. Twierdzenie Ostro
gradskiego-Gaussa dla pola elektrycznego
w prni 199

Rozdzia 111.3. Potencja pola elektrostatycznego 201

III.3.1. Pruca si poia elektrostatycznego przy przem1csz-
czamu w mm adunku eiektrycznego 201
111.3.2. PotenCJa pola elektrostatycznego 203
IIl.3.3. Przykady zastosowania twierdzema Ostrograds
kiego-Gaussa do obliczania pl eickrostutycznych
w prm 206

Rozdzia HI.4. Pole elektryczne w orodkach dielektrycznych 213

111.4.l. Momenty dipolowe czi1s1eczeK dielektryka 213
111.4.2. Polaryzacja dielektrykw 215
III.4.3. Twierdzeme Ostrogradskicgo-Gaussa dla poa
elektrostatycznego w osrodku 218
III.4.4. Pole clekrostatyczne na granicy dwch 1zotropo-
wych orodkw dielektrycznych 221
111.4.5. Segnetoelektryki 224

Rozdzia Il.5. Pojemno elektryczna 226

III.5.1. Przewodniki w poiu elektrostatycznym 226
lll.5.2. Pojemno eiektrycznu odosobnionego przewod-
nika 227
Ill.5.3. Pojemno wzajemna. Kondensatory 229

RozdZJa IIl.6. Energia polu elektrycznego 233

111.6.1. Energia naadowanego przewodnika i pola elekt-
rycznego 233
Ill.6.2. Zasada zachowania energii dla polu elektrycznego
w orodku mcsegnetoelektrycznym 237
 Spis treci 9

Rozdzia lll.7. Prd elektryczny stay 239

111.7.1. PoJcie prdu elektrycznego 239
111.7.2. Natenie i gsto prdu 241
111.7.3. Podstawy klasycznej teoi elektronowej przewod
nictwa elektrycznego metali 242

Rozdzia IIl.8. Prawa prdu staego 245

III.8.1. Siy obce 245
III.8.2. Prawa Ohma ! Joule'a-Lenza 246
111.8.3. Prawa Kirchhoffa 249

Rozdzia lll.9. Prd elektryczny w cieczach i gDZllch 252

111.9.1. Prawa eiektrolizy Faradaya. Dysocjacja elektro-
lityczna . 257
lll.9.2. Atomistyczny charakter elektrycznosct 257
111.9.3. Przewodnictwo elektryczne cieczy 254
111.9.4. Przewodnictwo eiektryczne gazw 255
Ill.9.5. Rne rodzaje wyadowan w gazach 256
111.9.6. Wybrane informacje o plazmie 259

Rozdzia lll. IO. Pole magnetyczne prdu staego 263

III. I O. i. Indukcja magnetyczna. Sia Lorentza 263
lll.10.2. Prawo Ampere'a 266
111.10.3. Prawo Biota-Savarta-Laplace"u 268
III. 10.4. Wybrane proste przykady pl magnetycznych
w prni 271
111. I0.5. Oddz1alywame magnetyczne przewodnikw
z prdem. Ramka z pr:1dem w polu magnetycz-
nym 276
Jil.10.6. Prawo prdu calkow1tego dla poia magnetycz-
nego w prni 278
lll.10.7. Strum1en magnetyczny. Tw1crdzeme Ostrograd-
skiego-Gaussa dla pola magnetycznego 280
lll. l 0.8. Praca przemieszczenia przewodnika z prdem
w staym polu magnetycznym 281

Rozdztai III. I I. Ruch czstek naadowanych w polach elekt-

rycznym i magnetycmym 282
Ili.I I.i. Ruch czi1stck naadowanych w staym poiu
magnetycznym 282
Ill.11.2. Zjawisko Halla 285
lll.11.3. adunek waciwy czstek. Spektrometria mas 287
III .11.4. Akceleratory cz:1stek naladowanych 288
10 Spis treci

Rozdzia III.12. Pole magnetyczne w orodkach materialnych 293

111.12.1. Momenty magnetyczne eiektronw 1 atomw 293
111.12.2. Atom w polu magnetycznym 295
lll.12.3. Diamagnetyki i paramagnetyki w poiu mag-
netycznym 297
III.12.4. Pole magnetyczne w osrodkach matenalnych 301
lll.12.5. Ferromagnetyki 304
111.12.6. Pole magnetyczne na granicy dwch osrodkw
izotropowych. Obwody magnetyczne 307

Rozdz1al III.13. Indukcja eicktromagnetyczna 311

JII.13. i. Podstawowe prawo indukcji elektromagnety-
cznej 311
111.13.2. Zjawisko samoindukcji 315
III.13.3. Indukcja wza1emna 318
III.13.4. Energia pola magnetycznego w izotropowym
orodku nieferromagnetycznym 319
III.13.5. Zasada zachowania energii dla pola magnetycz-
nego w osrodku nieferromagnetycznym 32!

Rozdzial III. 14. Podstawy teorii Maxwella 324

lll.i4.l. Oglna charakterystyka teorii Maxwellu 324
IIl.14.2. Picnvsze rownanie Maxwella 325
III.14.3. Pr~d pTZl.-sun11,:c1a. Drugie rownanie Maxwella 327
IIl.I4.4. Trzecie i czwarte rwnanie Maxwella . 331
IIl.i4.5. Peny ukad rwna Maxwella dla pola elektro-
magnetycznego 332

Czs6 IV. Drgania i fale

Rozdzia IV. i. Swobodne drgania hnnnonlczne 337
IV. i. I. Drgama harmoniczne 337
IV.1.2. Mechaniczne drgama hannomczne 340
IV.1.3. Swobodne drgania harmonu_-zne w elektrycznym
obwodzie drgajcym 345
IV .1.4. Skladanie (superpozycja) drga n harmonicznych 347

Rozdz1al IV.2. Drgania gasnce I drgania wymuszone 355

IV.2.1. Drgania gasnce (tlum1onc) 355
IV.2.2. Wymuszone drgania mechaniczne 359
IV.2.3. Wymuszone drgama elektryczne 364
 Spis trec:1 11

Rozdzia IV.3. Fale spryste 368

IV.3.1. Fule podluzne 1 poprzea.ne w orodku sprzystym 368
IV.3.2. Rwnanie fali biegnl)CCj 371
IV.3.3. Prdko fazowa 1 energm fal sprzystych 375
IV.3.4. Zasada superpozycji fal. Prdko grupowa 379
IV.3.5. Interferencja fal. Falc stojce 387
IV.3.6. Akustyczne zjawisko Dopplera 387

Rozdzia IV.4. Fole elektromagnetyczne 390

IV.4.1. Wlasnosc1 fal elektromagnetycznych 390
IV.4.2. Energia fal elektromagnetycznych 394
IV.4.3. Em1SJU fal elektromagnetycznych 397
IV.4.4. Podzia fal eiektromagnctyeznyeh 399
IV.4.5. Odbicie 1 zaamanie fal eicklromagnetycznvch ml
granicy dwch osrodkow dielektrycznych 401
IV.4.6. Zjawisko Dopplera 406

CzS V. Optyka
Rozdzia V. i. lnterrerencja wiata 409
V. I. i. Monochromatyczno oraz spjno czasowa wia-
tu 409
V. l.2. Interferencja swmtla. Spjno pIT.cstrzcnna 411
V.1.3. Interferencja sw1ata w cienkich warstwach 417
V. i .4. Interferencja wiciu fal 422

Rozdz1ai V.2. Dyfrakcja swiatla 425

V.2. i. Zasada Huygcnsa-Frcsnela 425
V.2.1. Dyfrakcja Fresnela 429
V.1.3. Dyfrakcja Fraunhofera 431
V.2.4. Dyfrakcja na siatce przestrzennej 437
V.2.5. Rozdz1cczo przyrz;,dw optycznych 440
V.2.6. Holografia 441

Rozdziai V.3. Pochanianie, rozpraszanie i dyspersja i;winllu.

Promieniowanie Czcrenkowa 444
V.3. l. Oddzmlywanic sw1atlu z matcm1 444
V.3.2. Pochlamamc (absorpcja) sw1atla 445
V.3.3. Rozpraszamc swiatia 447
V.3.4. Normalna 1 anomalm1 dyspersja swmtla 449
V.3.5. Klasyczna teoria elektronowa dyspersji wiata 451
V.3.6. Prom1emowamc Czerenkowa 454
12 Spis treci

Rozdzial V.4. Polaryzacja windo 456

V.4.1. Polaryzacja swiatla przy odbiciu i zaamaniu na
granicy dwch osrodkw dielektrycznych 456
V.4.2. Dwjlomno 459
V.4.3. Interferencja swmtla spolaryzowanego 465
V.4.4. Wymuszona amzolroprn optyczna (dwjlomno
wymuszona) 469
V.4.5. Skrcenie paszczyzny polaryzacji 470
Rozdzia V.5. Promieniowanie cieplne (tenniczne) 471
V.5.1. Promieniowanie cieplne. Prawo Kirchhoffa 471
V.5.2. Prawa Stefana-Boltzmanna 1 Wiena 476
V.5.3. Wzr Plancka 478
V.5.4. Pirometna optyczna 481
Rozdzial V.6. Podstowy optyki kwantowej 483
V.6.1. Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne 483
V.6.2. Masa I pd fotonu. Cinienie sw1atJa 487
V.6.3. Zjawisko Comptona 488
V.6.4. Dualizm korpuskularno-falowy swiatla 491

Cz VI. Fizyka atomw i czsteczek

Rozdz1ai VI. i. Elementy mechaniki kwantowej 493
VI. i. I. Dualizm falowo-korpuskularny wlasnosci czstek
materialnych 493
Vl.1.2. Rwnanie Schrodingera 495
VI. l.3. Ruch cz:,stki swobodnej 497
VI.i .4. Czstka w Jednowymiarowej jamie potencjau
o nieskonczonej glbokoc1 498
VI.i.5. Liniowy oscylator harmoniczny 500
VI.1.6. Zasada nicokrelonosci Heisenberga 505
VI. 1.7. Zjawisko tunelowe 507
Rozdzia VI.2. Budowa atomilw i czsteczek oraz ich wlasnosci
optyczne 509
VI.2.1. Atom wodoru i jony wodoropodobnc 509
VI.2.2. Kwantowanie przestrzenne 514
VI.2.3. Zakaz Paulicgo. Uklad okresowy p1enviastkw
Mendeicjewa 516
VI.2.4. Wizania chemiczne 1 budowa czsteczek 521
Vl.2.5. Wybrane wlasno.SC1 optyczne czsteczek 523
Vl.2.6. Promieniowanie wymuszone. Lasery 529
 Spis treci 13

Cz VI I. Podstawy fizyki ciaa staego

RozdZJa VII.I. Budowa i wybrnne wlnsnocl cia stnlych 534

VII. I.I. Budowa cia staych 534
VII .1.2. Rozszcrzaino cieplna cia stalych 535
VII.1.3. Krtkie mformacje o wasnociach spr\!ystych
CIUi staych 537
VIJ.1.4. PrzcmtUny fazowe w ciaach staych 540

Rozdzia Vll.2. Wybrane informncje o fizyce kwantowej cia

staych 542
Vll.2. i. Pojcie statystyk kwantowych 542
VIl.2.2. Funkcje rozkladu Bosego-Einsteina Fermiego
-Diraca 543
Vll.2.3. Pojcie degeneracji ukadw czstek w statystyce
kwantowej 546
Vll.2.4. Zdegenerowany elektronowy gaz Fermiego w me-
talach 547
Vll.2.5. Elementy kwantowej teorii przewodmctwu elekt-
rycznego metali 55 I
VII.2.6. Zjawisko nadprzewodmctwa 553
VIl.2.7. Ciepo waciwe cia staych 558
VII.2.8. Elementy teorii pasmowej ciai staych 563
VII.2.9. Teoria pasmowa metali i dielektrykw 566
VII.2.10. Przewodmct wo pprLi:wu<lnikw 568
VIl.2. I I. Zjawiska kontaktowe w metalach i pprzewod-
nikach 573

Cz VIII. Fizyka jdra atomowego

i czstek elementarnych
Rozdzia VIII. i. Budowa I waniejsze wlnsnoci jder atomo-
wych 578
VIII. I. i. Podstawowe wiasnosc1 i budowa Jdra atomo-
wego 578
Vlll.1.2. Energia wi:1zania ;der. Defekt masy 580
VIII.l.3. Siy jdrowe 583
VIII.i .4. Prom1emotwrczo 584
VIII. 1.5. Rozpad a. 587
VIII. l.6. Rozpad p 588
Vlll.1.7. Promiemowamc )' 59
VIII.1.8. Zjawisko Mossbauera 593
VIII. i .9. Reakcje ;drowc 596
14 Spis treci

Rozdzia VIII.2. Cz:1stki clcrncntornc 604

VIIl.2. L Oglne mforn1acJe o czstkach elementarnych 604
VIII.2.2. Wzajemne przemiany cz:,stek elementarnych.
Oddzialywama fundamentalne 608
VIIl.2.3. Leptony 1 hudrony 613
Vlll.2.4. Cz:1stki fundamentalne 617

Czsc IX. Uzupenienia

IX. I. Ukady jednostek nuar w1dkosc1 fizycznych 623

IX.2. Podstawowe stale fizyczne 632
IX.3. Bli;dy ponuarw w1elkosci fizycznych 632
IX.4. Obliczema przyblione bez c1sicgo uwzgldniania
bdw 643
IX.5. Krtkie uzupenienie matematyczne 645

Skorowidz 653
 Przedmowa

W procesie ksztacenia inzymerw dla rnych gazi gospodarki

narodowej znaczc rol odgrywaj nauki podstawowe, u zwaszcza
fizyka. Dlatego wykady z fizyki w wyzszych uczelniach technicznych,
ostatmm1 c?.asy, bardzo si zmieniy. Znalazy w mch odbicie podstawo-
we kierunki rozwoju wspczesnej fizyki, znaczco wzrsi ich zakres
1 poziom naukowy. Doprowadzio to w sposb meuchronny do tego. ze

wszystkie podrczniki fizyki dla uczelni technicznych s dos obszerne,

zwykle trzytomowe. Niezalenie od tych podrcznikw 1stme1c zapo-
trzebowanie na krtki poradnik z fizyki dln uc1..clm technicznych.
Zakres tego poradnika odpowiada obow1zu1cemu w uczclmach
tcchmcznych programowi wykadw z fizyki. Zamieszczono w mm
wiadomoci obc1mu1ce wszystkie dziay programu: podano definicje
poJc. krtk tre praw 1 zalenosc1 fizycznych. mezbcdne wyjasmema.
a w szeregu przypadkw takze wyprowadzenia. W porndniku tym
opuszczono materiai doswtudczainy, mimo i w wykladach z fizyki
odgrywa on bardzo wazn rol. Jest to zwizane z ograniczon
obj~tosCHI poradniku. Jednostki w1elkosci fizycznych oraz ukady
Jednostek podane zostay w krtkim dodatku tczs IX). Tam
zamieszczono rwnie rozdzia dotycz.1cy rachunku bdw pomiarw
wielkoci fizycznych.
W wydaniu trzecim wprowadzono zinmny glwme w czscmch I.
n I III (Mechanika, Podstawy fizyki molekularnej i termodynamiki,
Elektrodynamika).
Poradnik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentw
wyszych uczeim technicznych. Moze on byc rwmez przydatny
dla doktorantw 1 pracownikw mymeryjno-tcchmcznych me b
dcych specjalistami w jakiej konkretnej dz1edzm1e fizyki oraz
wykadowcw w szkoach wyszych I srednich. Niezbdne dla ko-
rzystania z poradnika wiadomosci z matematyki odpowiadaj po-
16 Przedmowa

ziomowi typowych wykadw z matematyki wyzszeJ w uczelniach

technicznych. Szczegowy skorowidz oraz system odsyaczy powinny
uatwi odszukanie nowych w1adomo5c1. W odsyaczach zamieszczono
numery czsci, rozdziau. paragrafu i punktu, w ktrym zawarte s
w1adomoc1 dotyczce danego zagadmcma. W odsyaczach do mate-
riau lego samego paragrafu wsk;izano tylko punkt. W odsyiaczach do
dodatku wskazano jedynie numer czsci (IX).
Autorem czi;ci I, IV, V i IX Jest A. A. Dietlaf, czci Il, VL VII
oraz rozdziau VIII. i - B. M. Jaworski, cz lil napisali A. A.
Dietaf i B. M. Jaworski, a rozdzia VIII.2 - A. I. Naumow.
Autorzy podkrelaj olbrzymll' rol ;ak w tworzeniu tego po-
radnika odegra A. I. Naumow, zmary w peni sil twrczych
w maju 1989 roku.
 Cz I

Mechanika

Rozdzia 1.1
Kinematyka
1.1.1. Ruch mechaniczny. Przedmiot mechaniki
l". Ruch mecl1a111c:11y jest najproslszi1 postaci;~ ruchu w przyrodzie;
polega on na zmianie w czasie wzajemnego poiozcma cia ub ich
czsci w przestrzeni. Dzia fizyki zajmujl!CY si badaniem praw ruchu
mechanicznego nuzywamy mechanik. Przez mechanik, w wzszym
znaczeniu, czcsto rozumiemy mechanik k/aJyc:n, w ktrej rozpatruje
si ruchy cm makroskopowych, zachodzce z prdkoscmm1 znacznie
mniCjSZYIDI od prdkosci SWiata W prni. LJ podstaw mechaniki
klasycznej ic zasady Newtona. Dlatego czsto nazywana jesl ona
meclranikq 1ie111011ow.fk. Prawa ruchu c1ai z prdko5ciam1 porw-
nywalnymi z prdkoci l;wmtla w prm s:1 przedmiotem badan
meclrmriki relatywistyc:nej (I.5.1. I0 ), natomiast prawa ruchu czstek
elementarnych (np. elektronw w atomach, czt!Slcczkach, krysztaach
itp.) - meclta11iki kwa11tm1e1 (VI. I. I. I 0 ) .
2. Mechanika klasyczna skada s1ir z trzech zasadniczych d7Jalw
- statyki, kinematyki i dynamiki. W statyce buda si prawa skladama
sil i warunki rwnowagi cia. Ki11e111a1yka ZUjIDUJC si opisem ma-
tematycznym wszystkich postaci ruchu mechamcznego, bez wnikania
w przyczyny, ktre uwarunkoway kazdy, konkretny rodzaj ruchu.
W c~11ia1111ce rozwaza si wpyw oddziaywania midzy cuiiam1 na
ich ruch mechaniczny.
3. Wasnosc1 mechaniczne cm!, wynikajce z ich skadu chem1cz-
nego, budowy wewntrznej oraz stanu me s przedmiotem zaintereso-
wama mechaniki, lecz mnych dzmw fizyki. Dlatego op1suj:1c ruch
cia rzeczywistych, w zalcznose1 od zadanych warunkw, do czsto
korzystamy w mechanice z rnego rodzaju uproszczonych modeli:
punktu materialnego, bryy sztywnej, cma doskonaie spr~7.yslego.
ciaa doskonale mespri:ystego itp.
P1111kte111 111ater1al11ym nazywamy ciao, ktrego ksztat i wymiary
s mc1stotne w rozpatrywanym zagadmemu. Na przykad ruch statku
18 1.1. Kinematyka

z Jednego miejsca do drugiego mona w pierwszym przyblieniu

rozpatrywac jako ruch punktu materialnego. Jednake w przypadku,
gdy konieczne JCSl uwzgidniema takiego szczegu" tego ruchu, 3ak
koysanie statku przy wzburzonym morzu, statek naiezy traktowa
Jako cialo rozcige majce okrelony rozmiar ksztat. W literaturze
czsto zamiast punkt matenalny" mwi si skrtowo po prostu
puni..1"
Dowoine c1aio rozc1gle lub uklad takich ciaL tworn1cych badany
ukad medwmc:ny, mozna traktowa jako ukad prmktow 111a1eria/11yd1.
W tym celu wszystkie ciaia ukadu naiey mylowo rozlozyc na tak
wielkI liczb czci, by rozmiary kazdcj z mch byy zaniedbywaimc
mae w porwnaniu z rozmiarami samych cia. .
4". Bry s:tywn nazywamy ciao. ktrego odksztaicenie w warun-
kach danego zagadnienia jest zamedbywaime mae. Odlego nudzy
dwoma dowolnymi punktami bryy sztywneJ JCSt staa niezllleznie od
wielkoci dztuaJcych sil. Bry sztywn mozna traktowa Jako ukad
punktw materiainych sztywno ze sob:1 zwll)Zanych.
Ciaem doskonale spr:ystym nazywamy ciao, ktrego odksztalceme
podlega prawu Hooke'a IVII.i.3.4). Po ustpieniu dziaania si
zewntrznych takie ciaio cakow1c1e powraca do swoich pocztkowych
rozmiarw 1 ksztatu.
Ciaem doskonale 11iesprzysty111 nazywa si ciao, ktre po ustpie
niu dziaania si zewntrznych cakow1c1e zachowuje sian odksztacony,
wywalany tym oddziaiywanicm.

1.1.2. Ukad odniesienia.

Tor, droga oraz wektor przesunicia punktu
1. Pooenie ciaa w przestrzeni moznu okreli tylko wzgldem
mnycb cial. Mozna, na przykad, mwi o pooeniu planety wzgl1=dem
Sloca, samolotu lub statku - wzgldem Ziemi, jednakzc mcmoliwe
JCSt wskazanie ich pooenia w przestrzeni w ogle", me odnoszi1c go
do zadnego konkretnego ciaa. Ukadem od111esumia nazywamy bry
sztywn, z ktr cile zw1i)Zllny JCSt ukad wsplrzi;!dnych, wyposaony
w zegar i wykorzystywany w celu okrelenia poozcma w przestrzeni
badanych cm! i czstek w rnych chwilach. Niekiedy ukladcm
odniesienia nazywa si sam chronometryczny, tzn. wyposuzony w ze-
gary, ukad wsprzdnych, a ciao stae, z ktrym Jest on sztywno
zwi<1zany - ciaem odmesienia. W kazdym konkretnym przypadku
ukad odnics1enm wybieramy tak, by w sposb maksymalny uprosci
rozwizanie danego zagadnienia. W fizyce zwykle uzyway jest
inercjalny ukad odniesienia (1.2. i.2").
2. NajCZi;!C1ej stosowany jCSt prostoktny, kartezja11ski ukad
wsprzdnych lrys. I.I. I), ktrego ortog011a/11q btJz(! tworz trzy
wektory jednostkowe (wersory) i, j, k, poprowadzone z pocztku
ukadu wsprz1=dnych O. Poozemc dowolnego punktu M okrela
 1.1.2. Ukad odn1esien1a. Tor. droga 19

zk '- ......_
........
........
Mlx.y.z)

z YJ
/ y
. . . . ........ l .~
/
------~
y

Rys. i.1.1

wektor wodzcy r. icz.1cy pocztek ukadu wsprzdnych O z pun

ktem M. Wektor r mona roziozyc wzgldem bazy i, j, k:

r = xi+.ii+:k,
gdzie xi, yj, :k s skladowymi wektora r wzdluz osi wsplrzi,:dnych.
Wspczynniki rozkl11du x, y, z s11 wsplr1.1;:dnym1 kartczJmiskim1
punktu 1\J, nazywanymi rwnie 11splrzt;d11ymi Csklru/ou'.1'111i) wcktorn
wodzcego r. Ze wzgldu na ortogonalno wektorw bazy, wspl-
rz~dne x, y, z s11 rowne rzutom wektora wodzcego r na odpowiednie
osie ukadu wsprzdnych.
Ruch punktu matenalnego jest w pcim okrelony, JC!i wdane S<)
trzy ciiu;lc 1jednoznaczne funkcje czasu i
x = x(r), y = y(l), z= z(t),
opiSUJl!CC zmian w czasie wsprzdnych punktu.
Rwnan111 te nazywamy ki11ematycz11y1111 row11a111a1111 ruchu 111111kit1.
S one rownowane Jednemu wektorowemu r6wnamu ruchu punktu:
r = r(I).
3. Torem (trajektom1) nazywamy krzyw<) wkrclomi w przestrzeni
przez poruszaJ<lcy su;: punkt. Kinematyczne rwnania ruc11u punktu
wyrazaJll r6wnamc jego toru w postaci parnmetryczneJ (parametrem
Jest czas t). W zaicznosc1 od ksztatu toru rozrmamy prosrolimowy
i kr:yll'olinwwy ruch punktu. Ruch punktu, kt6rcgo tor cakow1c1c
ley w Jednej piaszczyzmc, nazywamy r11d1em paskim.
Ruch mechaniczny c1aia Jest wzgldny, tzn. Jego charnktcr,
a w szczeglnoci ksztat Lorow punktow lego ciaa zaley od wyboru
ukadu odniesienia.
20 1.1. Kinematyka

4. W przypadku oglnym tor punktu maLerialnego me Jest krzyw

piusk, lecz przestrzenn. Dla takiej krzywej wprowadzamy pojcie
paszczyzny sLycznej. Plas:c:yw styczn w dowoinym punkcie M krzy-
WCJ nazywamy polozcme graniczne paszczyzny przechodzcej przez
dowolne trzy punkty krzywej, gdy punkty te przybliaj si dowoime
blisko do punktu M.
Okrgiem stycznym w punkcie M krzywej jest okrg graniczny,
przechodzcy przez trzy punkty rozwaaneJ krzyweJ, gdy punkly le
przybliaj:! si dowoime glisko do punktu M. Oknig styczny iezy
w plaszczyme stycznej. Srodek okrgu stycznego i jego prom1en
nazywamy odpowiednio rodkiem kr:ywi:11y 1 promwmem kr:ywi:my
badanej krzywej w punkcie M. Prosta czca punkt M ze rodkiem
krzywizny nazywa si gwn normaln do krzywej w punkcie .M.
SLyczna do krzywej w punkcie M jest proslopadla do gwnej nonnalnej
w tym punkcie i rwnie ley w piaszczy:.me stycznej.
5. D/11go.ki drogi s punktu malenalnego jest suma dlugosci
wszystkich odcmkw toru, przebytych przez len punkt w rozpat-
rywanym przedziale czasu. Chwil r = 10 , przed kLr ruch punktu nic
by badany, nazywamy chll'il pocztkow, a polozeme punktu w leJ
chwili (punkt A na rys. I.1.2) pooeniem poczrkoll'ym. Z.C wzgidu na
dowolno wyboru pocztku liczenia czasu zwykle przyjmuje si
t0 = O. Dugo drogi s, przebytej przez punkL od pooenia poczt
kowego jesl skalarn funkcj czasu: s = s(r), przy czym, Jak wynika
z definicji, dugo drogi punktu me moe by wielkoci ujemm1. Jeli
punkL porusza si po iuku toru AB (rys. 1.1.2) caly czas w tym samym
kierunku 1 w chwili t znajduje si~ w punkcie M, to
s(tl= A"M.
z

X
Rys. 1.1.2
 1.1.2. Ukad odniesienia. Tor, droga 21

Natomiast Jeli punkt porus7.ll si po torze w sposb bardz1e1

skomplikowany, na przykad do chwili t 1 < t przemieszcza st od
A do B, a nastpme porusza si w kierunku przeciwnym ,; w chwili
t znajdzie si ponowme w punkcie M, to
s(t) = AB+BM.
6. Wektorem przes1111ic1a punktu w czasie od I = r 1 do t = t 2
nazywamy wektor poprowadzony z poozema punktu w chwili 11 do
poloema w chwili t 2 Jest on rwny przyrostowi wektora wodzcego
w rozpatrywanym przedziale czasu:
r2 -r1 = rlh)-rl.ti ).
Wektor przesumcia Jest zawsze skierowany wzdu c1i:c1wy obe-
1muj:1ce1 dany odcinek toru.
Na rysunku L 1.2 przedstawiono wektor przcsuni~ia punktu
w przedziaic czasu od t 0 do t, ktry JCSt rwny
r-r 0 = r(c)-rtto).
Wektor przesumc1a punktu w przedziale czasu od 1 do r + !Ji. t
JCSt rwny
/Ji.r = r(t+/Ji.t)-r(I) = /Ji.xi+/Ji.yj+/Ji.zk,
gdzie !Ji.x, !Ji.}' i /Ji.z s przyrostami (zmianami) wsprzdnych punktu
w rozwazanym 1?rzedz1ale czasu. _
7. Swobodme poruszajcy si w przestrzem punkt matenatny moze
wykonywa tylko trzy ruchy llieza/ene, tzn. takie, e adnego z mch me
mona przedstawi w postaci kombinacji pozostaych. Rn"CZywiscie,
ruch punktu wzdu adnej osi prostok.tnego ukadu kartezjariskicgo
nic moze zachodzi w wyniku ruchu tegoz punktu wzduz pozostaych
dwch osi. Liczb niezaienych ruchw, Jakie moe wykonywa ukad
mechaniczny, nazywamy liczb slopm sll'obody tego ukladu. Swobodny
punkt materiainy ma wic trzy stopnie swobody.

.1.3. Prdko

1. W ceiu opisu szybkoci ruchu cia wprowadzamy w mechamce

pojcie prdkosci. Prdkoci sred11i poruszajcego si punktu w przc-
dziaic czasu od I do t+!Ji.t nazywamy wektor v rwny stosunkowi
przyrostu /Ji.r wektora wodzcego w tym przedziale czasu do dlugoct
tego przedziau czasu lJi. t:
lJi.r
v,,=Ar
Wektor v skierowany Jest tak samo Jak /Ji.r, tzn. wzdu c1c1wy
obeJII!ujcej
odpowiedni odcinek toru punktu.
22 1.1. Kinematyka

2. Prdko.ki (lub prdkoscitl c/Jll'iloll') punktu nazywamy wiclkosc

wektorow v rwn pierwszej pochodnej promienia wod7cego r po-
ruSZlljcego si punktu wzgldem czasu:

dr
v=-=i'.
dl
Prdko punktu w chwili I jest rwna gramcy, do Jakiej d;izy
prdko srcdma vr, gdy przedzia czasu Il 1 d:!Z}' do zera:
. /lr
v = hm - = lim v;
iu-o / 111-0

Wektor v pn;dkosc1 punktu skierowany jest wzduz stycznej do

toru w kierunku ruchu, lak samo jak wektor dr = vdt elementarnego
przesunicm punktu w bardzo krtkim pn.cdzmic czasu dt.
Droga ds, jak punkt pokonuje w czasie dt, Jest rwna warlosc1
liczbowej (dugoci, moduiowi) wektora przesunicia: ds= ldrl. Dla-
tego warto prdkosc1 punktu jest rwna pierwszej pochodnej drogi
wzglcdcm czasu:
ds
V= lvl = -
dr
3. Rozkad wektora v na wektory bazy prostoktnego, karlC7JUn-
skiego ukadu wsprzdnych wyraa si nastpUJ1co:

V = V, i+ V). j + V; ft .
Rzuty prdko!ic1 punktu na osie ukadu wsprzdnych rwne s
pierwszym pochodnym odpow1edmch wsprzdnych lego punktu
wzglcdcm czasu:
dx d1
v, =dl' v,=-.
dr
a warto pn;:dkosc1

v = Iv I = ( ~-; y +( ~~, ) \ ( :: y
4. Podc1.as prostoliniowego ruchu punktu wektor prdkosc1
zachowuje swj kierunek. Ruch punktu nazywamy rud1e1111ed11os1tl)n)'lll,
gdy warto jego pn;:dkoiic1 pozostaje staia w czasie: v = ds/dl = consl.
W jednoslaJnym ruchu punk lu dugo prLebyteJ drogi s zalezy liniowo
od czasu: s = vr (przy zaiozcmu, ze 10 = O, patrz I. l.2.5").
Jeli warto prdkosci rosmc w czasie (d11/d1 > O), to ruch
nazywamy rw:lwm pr=ysp1eszo11y111, Jeli natomiast Jej warto maleje
w czasie (dv/dt. < O), to ruch nazywa si ruchem op<imonym.
 1.1.3. Prdko 23
5. Sredmq prdkoci podr.11 111ejed11ostap1ego r11cl111 punktu na
okrelonym odcinku Jego toru nazywamy w1clko skaiarn u rwn
stosunkowi dlugosci As tego odcinka toru do czasu. w Jakim on zostal
przebyty:
lis
v=Tr
Jest ona rwna wartoci wekiera prdkoci takiego ruchu jedno
stajnego. w klrym na przebyCie leJ samej drogi .s potrzebny Jest laki
sam czas jak w rozpatrywanym
ruchu meJednosta1nym.
W przypadku krzywoliniowe-
go ruchu punktu f.rl <As. Dla-
tego w oglnym przypadku red
ma prdko podrna punktu
Il nic jCSt rwna wartoSCI srcd-
mcj prdkosci punktu v na tym
samym odcinku toru (l.l.3.1):
11 ~ I v,,I; znak r6wnoc1 odpo-
wiada prostolimowemu odcinko-
wi toru.
6, Gdy punki malermlny o A
M porusza sii; ruchem paskim Rys. 1.1.3
(i. i.2.3), czsto wygodne JCSt
slosowame wsprzdnych biegunowych r ! rp, gdzie r Jest odlcglosc1q
punktu M od bieguna O, a <p - ktem biegunowym, liczonym od osi
biegunowej OA (rys. 1.1.3). Pri;dko v punktu M mozna rozlozyc na
dwie wzajemme prostopade skadowe - radialn v, i rrm1swer.m/11q v.
v = v,+v,
przy czym
l dr dip
v, = 7dlr, ,,_, = -(kxr).
d!
We wzorach tych r jest biegunowym prom1c111em wodzcym punktu
M, a k - wektorem jednostkowym, skierowanym prostopadle do
paszczyzny ruchu punktu tak, by przy wzrocie kta biegunowego
tp widziany z jego koiu:a obrot promienia wodz:1cego r zachodzi
przeciwnie do ruchu wskazowki zcgarn.
Warto wektora prdkosc1 v punktu M, poruszaJcego s1~ ruchem

r r
p<iskim, JCSl rwna

Il= ( :~ +(r ~(~

24 1.1. Kinematyka

W elementarnym przedziale czasu dt biegunowy promie wodZ11cy

r punktu,wykonujcego ruch plaski, zakrela wycinek (sektor) okrgu
+
o powierzchni dS = r? drp. Dlatego wielko
dS i , dip l
r1 = dl = 2 r- dl = 2 TU.;o

nazywamy prdkofr1 po/owq.

1.1.4. Przyspieszenie
1. W celu opisu szybkosc1 zm1:m wektora prdkoci punktu
wprowadzamy w mechanice pojcie przysp1eszema. Pr::yspiesze111e
sredme punktu W przedziale CZllSU Od i do t+Af jeSt to wielko
wektorowa 11, rowna stosunkowi przyrostu Av wektora prdkosc1
punktu w tym przcdztale czasu do dugoci lego przedziau At:
Av
11;,=i
2. Przyspies;eme (lub przyspieszeme chwilowe) punktu jest Io
wielkowektorowa a, rwna pierwszej pochodnej prdkosc1 v rozpat-
rywanego punktu wzgldem czasu iub, co Jest rwnowaznc, drugiej
pochodnej wektora wodzcego r tego punktu wzgl~dcm czasu:
dv d?r
Il= dl= dt?
Przyspieszenie punktu w chwili t Jest rwne warlosc1 gramczneJ
przyspu:szema redniego 11, gdy przedzia <..-zasu Al day do zera:
. Av .
11= hm-= tma,
.u-n Al AJ-o

3. Rozkad wektora 11 na wektory bazy prostokatncgo, kartc7:1an-

skiego ukladu wsprzdnych jest nastpujcy:
11 = ai+a,j+a,k.
Rzuty przysp1eszema na osie wsprzdnych s rwne pierwszym
pochodnym wzgidem czasu odpowiednich rzutw prdkoci ub, co
Jest rwnowane, drugim pochodnym wzgldem czasu odpowiednich
wsplrzdnych punktu:

du, d2x du, d2 y du. d?=

a, = dr = dr 2 ' aF = dt = dt 2 ., a, = d; = dr 2

Warto wektora przyspieszenia jCSt rowna:

 1.1.4. Przyspieszenie 25

d? ~
( d1-
)2 + ( d2dt-~ )2 + ( d_2dt z )2
2

4". Wektor przyspieszenia punktu ley w piaszczyinie styczne;

(1.1.2.4"), poprowadzonej przez rozpatrywany punkt M toru, i sk.icro~
wany jest w stron wkl~losc1 toru BC frys. 1.1.4). W piaszczyzmc lcJ
wektor przysp1eszcma a mona rozloyc na dwie wza1emnie prostopadle
skadowe a, i a 0

a= a,+a .

Rys. 1.1.4

5. Skadow a, nazywamy przyspieszeniem stycwym (tt111ge11c1al-

11ym) punktu. Skierowana ;est ona wzdu stycznej do toru punktu
t Jest r6wna
dlJ dv
01 = drT, a, =dr,
gdzie T = v/1 Jest wektorem jednostkowym stycznej, poprowadzonym
w punkcie M toru w kierunku prdkoci ~.punktu, natomiast
a, Jest rzutem przyspieszema stycznego na kierunek wektora v'.
Pn:ysp1eszcnic styczne opisuje szybko zmian wartosc1 prdkoci
punktu. W przypadku przyspieszonego ruchu punktu (a, > 0) /I. l .3.4)
kierunki ! zwroty wektorw a, ; v pokrywa; si; zwroty wektorw
a, 1 v si przeciwne, gdy ruch jest opniony (a, < O), a gdy ruch JCSt
jednostajny, a, =O. Jeli a, = const ~O, to ruch nazywamy ruchem
jed11ostaj111e zmie1111ym. W ruchu ;cdnostaJnie zmiennym warto
prdkosc1 punktu zaiey liniowo od czasu:

v = v0 +a,t,
gdzi~ 11 0 = v<O) Jest wartosc111 prdkoci pocztkowej, tzn. prdkoci
26 1.1. Kinematyko

w chwili pocz<)tkowcJ r == O. Jeli a, = const > O, to ruch punktu

nazywamy ruchem ;ed1w.1tap1ie pr:yspies:o11ym. :1 gdy a, = eonst < O
- ruchem jed11ostaj111e op:11io11ym.
6". Skladow11 ::i. przyspieszenia punktu nazywamy pr:yspll.'.1:e11wm
11ormaf111'/11. Skierownna Jest ona wzduz gwnej normalnej do toru
w rozpairywanym punkc11: M w stroni) srodka krzywizny toru Cl. i .2.4n).
Dlatego czsto wielko a nazywana 1est pr:ysp1e.1:e11ie111 do.~rm/lwwym
punktu. Przysp1eszeme normalne 1est rwne
1'2
a.= Rn,
gdzie n Jest wektorem jednostkowym gwnej normalnej. a R promie-
niem krzywizny toru. Prlyspicszemc normalne charakteryzuje szybko
zmiany kierunku wektora prdkoiic1 punktu.
Jeli punkt porusza si ruchem prostoliniowym. to przyspieszeme
normalne n. = Oi przyspieszenie punktu 1est rwne 1ego przysp1eszemu
stycznemu a = a, .

1.1.5. Ruch postpowy I ruch obrotowy

bryy sztywnej
1, Ruchem postpon:1111 ( 1ra11shtL'.l'JllJ'lll) bry(1 s:1y1111e; nazywamy
taki ruch bryly. podczas ktrego dowolna prosta zwi;1zana sztywno
z bryh1 (na przykad prosta AB na rys I. l.5) podczas przcm1eszczcnia
pozostaje rwnolega do swego kierunku pocz;1tkowego (;i 0 B0 ).
Ruchem postpowym wzgldem Ziemi porusza si, na przykad.
kabina windy, n tokarski, wskazowka kompasu podczas przcsuwama
go w plaszczyme pozmmeJ itp.
Podczas ruchu postpowego bryy sztywnej wszystkie jeJ punkty
przemieszczaj s1~ idcntycznu:: w elcment;1rnym przedzmle czasu

\
\A

\, ///----t~Q
-----
Bo
\
\
-- 8
\
\

Rys. 1.1.5
 1.1.5. Ruch postpowy 1 ruch obrotowy 27
dr wektory wodzce tych punktw zm1cniajll si o tak sam!
warto dr. Zatem w dowolnej chwili prdkoi;c1 wszystkich punktw
ciaiu s:i Jednakowe 1 rwne dr/dr, a wiec jednakowe s;1 rwnrcz
ich przyspieszenia. Dlatego, z punktu widzeniu kinematyki, roz-
patrywanie ruchu postpowego bryy sztywnej sprowadza sic; do
badania ruchu dowolnego JCJ punktu. W dynamice zwykle bierze
si pod uwag ruch srodka masy ctaia (1.2.3.3"). Swotmdme po-
ruszaj:1ca si w przestrzeni ruchem postpowym bryla sztywna ma
trzy stopnic swobody (l. i .2.7), odpowmdajce JCJ ruchom post
powym wzdluz trzech osi wsprzdnych.
2. Ruch bryy sztywnej, podczas ktrego dwa jej punkty A 1 B s
nieruchome, nazywa si rud11!11r obrotowym (obrotem) bry~1 woki)/
memchome) tW. Nieruchom prost 1tB nazywamy osu1 obroi11 bryiy.
Podc1.as obrotu wok nieruchomej osi wszystkie punkty bryy zakres-
laj okrgi, ktrych srodki lez na OSI obrotu, li piaszczyzny Slj do O!Cj
prostopadle. Tego typu ruch wzgldem Ziemi wykonuj na przykad
wirniki turbin, silnikow eiektrycznych 1 prdnic umocowanych nieru-
chomo na Ziemi.
Bryla sztywna obracajca s1ir wok nieruchomej osi ma jeden
stopie swobody (l.i.2.7"). Jej polozeme jest calkow1c1e okrelone
przez podanie k;Ha obrotu bryly ip liczonego od pewnego, okrelonego
poiozcnm poczi}tkowego.
3. W celu opisu szybkosc1 1 kierunku obrotu ciaa dookoa osi
obrotu wprowadzamy pojcie prdkoki k;1towej. Prriko.friq kww
nazywamy wektor w liczbowo rwny pierwszej pochodnej k;1La obrotu
cp wzgl~dem czasu / 1 skierowany wzdu mcruchomc.t osi obrotu
w taki sposb, aby z jego koca obrol cma b~l widoc1Jly Jaiw
przeciwny do ruchu wskazwek zegara (rys. 1.1.6)"'
dip dep
w=-- (!)=--.
dr dt
We wzornch tych dljl jest wektorem eicmcntarnego (maego) obrotu
ciafa dokommego w czasie dr, skierowanym wzdu osi obrotu zgo<lnrc
z zasad ruby prawoskriytnej (rys. I.i .6)
Wektory aksjalnc dq> 1 w nic maj 7.adnego konkretnego punktu
przyoenia: mog:1 by przyoone w dowolnym punkcie osi obrotu.
Na rysunku 1.1.6 s:1 one przylozonc w pewnym punkcie O mcruchomcJ

1
Kierunek wi::ktora llJ mo:inu okrcSli rwmc.i:: \\'cUlug :a.nu~1 .in1IJ\ prmrnskr1~1m1:
pokrywu st~ on z kierunkiem ruchu poslpmvcso sruby prnwoskrlncJ, ohrnL-aJJ s1~ wraz
1. c1alcm. Wcklory takk J:tk "' kli>rych kierunek 1 zwrol zw1:1zany Jcsl 1. kkrunkic111 ohrolu
1 1mrcm:1 su; na pr1.ecmny l'rl.)' prlcjSciu od J1TilWaskrlnt:go du lcwoskrlncgo ukladu
odn1es1ema~ nazywamy p.ftuduu,k111rami lub 1nk1ormm 11k.sjolnymf(w o<lrfo:nacnm ml :r..wyklych
ntkwrdw /liegrmm1:rch nac 1m11:nmjcych swego zwrotu w wyniku podanego pr.1ckSltalccn1a
wsplo~dn_vch). Na prtyk~ul. iloczyn wek torowy <Iwo eh wek loruw hic gu nowych .1csl
p~oudowckrorcm, a iloc-iyn wektorowy pseudowcktora 1 weklora bic:gunowcgo Jesl wektorem
biegunowym.
 28 1.1. Kinematyka

o
Rys. 1.1.6 Rys. 1.1.7

osi obrotu, przyjmowanym jednoczesme za pocztek ukadu od-

mesiema.
Obrt ciaa jest ;ed11osta;11}1, jeli warto liczbowa Jego prdkoci
ktowej jest staa w czasie: w= const. W takim przypadku kt obrotu
ciaa zalczy liniowo od czasu: tp = wt.
4". Dowolny punkt M bryy sztywnej obracajcej si dookola
nieruchomej osi OZ z prdkosc111 k<Jlow o> opisuje okrg o promieniu
p ze srodkicm w punkcie O' (rys. U.7). Prdko v punktu M, dla
odrmcnia od prdkoci ktowej, nazywamy pritdkoscr /imow. Jest
ona skierowana prostopadle zarwno do osi obrotu (czyli do wektora
ro}, jak ; do wektora wodzcego p, poprowadzonego ze rodka okrgu
O' do punklu M, 1 jest rwna ich iloczynowi wektorowemu:
V = (I) X p= (I) X r li = wp,
przy czym r = OO'+ p jCSl wcklorcm wodzcym punktu M, po-
prowadzonym z punktu O osi obrotu przyjtego Jako pocz.1tek ukadu
wsprzdnych.
5, Okresem ruchu obrotowego nazywamy czas T, w k1rym cialo
poruszajce si Jednostajnymruchem obrotowym z prdkosci ktow
w wykonuje jeden peny obrt wok osa obrotu (obrt o kt
1p = 2ir): T= 21r/W.
 1.1.5. Ruch postpowy 1 ruch obrotow~ 29

Czstotliwo rm:/111 obrotowego 11 = l/T = w/2n jeSl to liczba

obrotw wykonanych w jednostce czasu przez cialo obracaJice sii;
jednostajnie z prdkoci ktow w.
6. Ruch bryy sztywnej, w ktrym tylko jeden z jej punktow
pozostaje nieruchomy, nazywa si obrotem bryy wok 111emcho11wgo
p1111ktu. Zwykle punkt len przyjmuje st jako pocz:Jtek nieruchomego
ukadu wsprzdnych. Podczas obrotu wok nieruchomego punktu
wszystkie punkty ciaa poruszaj si po wsprodkowych PO\V1erzch
niach kulistych, ktrych rodki znajduj si w nreruchomym punkcie.
W kazdcj chwili taki ruch ciula mona rozpatrywac jako obrt wok
pewnej osi, przechodzcej przez punkt nieruchomy. ; nazywanej
chwilow OSlll obrotu. W oglnym przypadku poiozeme chwilowej osi
obrolu zmienia si zarwno wzgldem nieruchomego ukadu od-
mes1enia, jak 1wzgldem ukadu odniesienia zwizanego z obracaj11cym
si ciaem.
Prdko V dowolnego punktu .M ciaa jest rowna

V = (jJ X r' V = wp,

gdzie w = drp/dr jest prdkosc1 ktow;1 ciaa, skierowamJ wzdluz

chwilowej osi obrotu, lak sarno Jak wektor drp obrotu ciaia w dowolnie
maym przedziale czasu dt, r - prom1emem wodzi}cym poprowadzo-
nym z mcruchomego punktu O do punktu M, a p odegiosc1a punktu
M od chwilowej osi obrotu. Ciao moe wykonywac trzy me1.alezne
ruchy - obroty wokl kazdeJ z trzech wzajemnie prostopadych osi
przechodzcych przez nieruchomy punkt O. Ma ono zatem trzy
stopme swobody (l. l.2. 7).
7< W celu opisu szybkoci zmian wektora pr\:dkoc1 ktowej ciaia
podczas niejednostajnego obrotu ciula wok meruchomej osi lub przy
Jego obrocie wok nieruchomego. punktu wprowad7.amy wektor
E pr=yspies:emu k/owego ciula, rwny ptcnvszeJ pochodnej Jego
prdkosci ktoWCJ w wzgl\:dem czasu I,

dw
E=---
dt

Jesli ciao obraca St\: wok osi meruchomej, to wek Lor 1: skierowany
jest wzduz lej osi: w tym samym kierunku co w dla przyspieszonego

dw
ruchu obrotowego ( dt >
J) w kierunku
fw; . . . przeciwnym
. dl ..
. a opoz

moncgo ruchu obrotowego (dl < O). Rzut przyspieszenia katowego

na nieruchoma o obrotu OZ jest rwny

30 1.1. Kinematyka

dw.
i:..=--.
- dl .
gdzie (I): jest rzutem wektora w na l\! sam<) os.
8. Przyspieszenie 11 dowolnego punktu M ciaa obracajcego si
wok meruchomego punktu O lub nieruchomej osi przechodzqceJ
przez ten punkt nazywamy, w odrmcmu od przysp1cszcnm ktowego,
pr=.np1es=e/111!11/ li11101l'_)'/11. Jest ono rownc
dv d
a= - = -.-(roxr) = a,01 +a,1,
dt dl
gdzie a'"' = i:>< r JCSl przyspieszeniem obrotowym punktu. natomiast
nJ = ro x (ro x r) przysp1cszemem dosrodkowym. skierowanym w kie-
runku do chwilowej osi obrotu.
Jc1.eli ciao obraca si wok nieruchome; osi OZ lrys. I. i.7),
przyspieszenie obrotowe punktu M pokrywa si Z Jego pn:ysp1cszcmcm
stycznym n, Cl. 1.4.5), a dosrodkowc z przyspieszeniem normalnym
Dn (i. 1.4.6):

n,= i:xr = r.xp, a = -w 2 p.

9, Kazdy ruch zloony bryy sztywnej mozna rozlozyi: na dwa
ruchy proste: ruch postpowy z pr1=dkosc1 v,i pewnego dowoinie
wybranego punktu A cuiia i ruch obrotowy wok chwilowej osi
obrotu przechodzcej przez ten punkt. Prdko ktowa w me zaicy
od wyboru punktu A. Prdko dowoincgo punktu M ciaa
v = v.4 +wx(r-r,i),
gdzie r 1 r,1 sq wektorami wodz<)eymi punktw M i A.
W dynamice bryy sztywnej zwykle wygodmc jest rozpatrywa
ruch zoony jako superpozycj dw6ch jednoczesnych ruchow - ruchu
postpowego z prdkosc1 srodka masy (1.2.3.3) .i ruchu obrotowego
wokl srodka masy. Srodek masy bryiy swobodnej ma 3 stopnic
swobody (1.\.2.7). W konsekwencji brya sztywna ma 3 sropme
swobmly dla ruchu poscpowego. Obr6t swobodnej bryly ~-ztywnej
wokl jeJ srodka masy mozna przedstawi 1ako wynik trzech mezaicz-
nych obrotw teJ bryy wok trzech wzajemme prostopadych ost
przechodzijcych przez srodc:k masy. Zatem swobodna brya sztywna
ma rwmez 3 stopme swobody dla ruclm o/irolOll'e(JO. Cakowita liczba
stopm swobody takiej bryy jest rwna 6.
Najprostszym przykadem zloonego ruchu ciaia jest rni:/1 plaski,
podczas ktrego wszystkie punkty cmiu poruszaj<! si w pa~-zczyznach
rwnoiegych. Taki ruch wykonuje na przykad jednorodny waiec,
staczaJi!CY si\: z r6wm pochyicJ. Podczas ruchu plaskiego kierunek
chwilowej osi obrotu ciaa wok punktu A me uiega zm1amc, a wektory
to 1 V,i Sil wzajemnie prostopade.
 31

Rozdziel 1.2
Zasady dynamiki Newtona
1.2.1. Pierwsza zasada dynamiki Newtona.
Inercjalny ukad odniesienia

1. NcwLon Jako merl\'s:q za.radl' <(1 111a111iki przyj prawo odkryte

Jeszcze przez Galileusza: punkt matcrmlny Lrwa w stanic spoczynku
lub prostoliniowego ruchu 3cdnostaJncgo dopty, dopki dzrnlanie ze
strony mnych cia me wyprowadzi go z tego stanu.
Z p1crwszc3 zasady dynamiki Newtona wynika. ze dla podtrzy-
mania sianu spoczynku lub prostoliniowego ruchu JcdnoslaJncgo
me potrzeba zadncgo oddziaiywania zewntrznego. W tym przejawia
su;: szczeglna dynamiczna wlnsno ctal. zwana ich be:1rlad110.tcu1.
Dlatego p1crwsz:1 7..asiid Ncwtonn nazywamy :asadq be:111tul110.fr1.
a ruch c1ala bez oddzmiywan zewntrznych ze strony mnych c1ai
- mchem be;w/adfl J'/11.
2. Ruch mechaniczny JCSL wzglc;dny: Jego charakter dla tego
samego ciaa moe byc rny w rnych ukndach odmes1cma (I.i .2.1)
poruszajcych si wzgldem su::bie. Znajdujcy si w sztucznym satclic1c
Ziemi kosmonauta, na przykad, Jesl w stanic spoczynku w ukadzie
zwi:}l':anym z satelil. Jednoczeimu:: wzgi\:(lcm Ziemi porusza sic; on
wraz z satelit po orbicie eliptycznej, tzn. me JednostaJ111e 1 me
prostoliniowo_ Dlatego JCSI naturainc, e me w kazdym ukadzie
odniesienia pierwsza zasada dynamiki Newtona 1est spclmona. Na
przykad kula lezca na gadkiej pododze kajuty statku. pyn:1cego
.ieclnostaJme 1 prostoiimowo moe wczi: porusza(: si po pododze bez
jakiegokolw1ck oddziaywania ze strony mnych c1ai. Wystarczy w tym
celu, by zmienia SI\! pr\!dko statku.
Ukad odmesicma. w ktrym woiny od zewntrznych oddzmlywan
punkt materialny znajduje sic; w stamc spoczynku lub porusza SI\!
ruchem jednostu1nym prostoliniowym, nuzywumy 111en:1ul11ym ukladem
otl111esie11i". Trd pierwszej zasady Newtona sprowadza s1.; w istocie
do dwch stwierdze - po pierwsze, wszystkie ciaa ma111 wasno
bezwiadno5c1 i po drugie. 1st11ie;q 111enja/11e 11klm~1 odnie.r11:111a.
3". Dwa dowolne mcrc3alne ukady odmes1erua mogi1 pornsza s1i;
wzg"tirdem siebie wyiczme ruchem postpowym, prostoliniowym
1 Jednostajnym. W sposb dosw1adczalny ustuJono, e praktycznie
mcrcJainym ukadem odmcsiema Jest lreliocemr.ic:11y 11klt1d odme.Hema.
ktrego pocz:1tek pokrywa si ze srodkiem masy (l.2.3.3") Ukadu
Sonecznego, a osie wsprzdnych poprowadzone S<I w kierunku
Lrzech oddalonych gwiazd, wybranych tak, by osu: te byiy w1.:1Jemme
prostopudlc.
Laboratory;ny 11klad od111es1e11ia, ktorcgo osie s sztywno zw1<1zanc
z Ziemni, jest nieinCrCJalny gwnie ze wzgll;du na dobowy obrt
32 1.2. Zasady dynamiki Newtona

Ziemi. Jcdnakze Ziemia obraca si9 na tyle powoli, ze maksymalna

warto przyspieszenia normalnego (J.i .4.6) punktow na jej powie-
rzchni, zwn1zanego z obrotem dobowym, me przewysza wurtosci
0,034 m/s 2 . Dlatego w w1kszosci konkretnych przypadkw labora-
toryjny ukad odmcsicma mona w przyblieniu przyJ:1c jako iner-
cjalny.
4. Incrc1alne ukady odmcsicma maJ szczeglne znaczenie nic
tylko w mechamcc, lecz rwmcz w mnych gaziach fizyki. Jest to
zwizane z tym, e zgodnie z zasad wzgldnoiict Einslema (1.5.1.2),
matematyczna posta dowolnego prawa fizycznego powinna by taka
sama we wszystkich mcrCJalnych ukadach odmcstenia. Date~o, nie
zaznaczajc tego za kazdym razem, bdziemy dalej korzystac tylko
z inercjalnych ukadw odnies1ema. Prawa ruchu punktu materialnego
wzgldem nieinerCJainego ukadu odniesienia zostan rozpatrzone
w rozdZJalc I. 7.

1.2.2. Sia
1. Sil nazywamy wielko wektorow1. bdc<1 miar mechanicz-
nego oddziaywania na ciao badane ze strony mnych cta. Mechaniczne
oddziaywanie moe wystpowa zarwno midzy ctalarru b9dcym1
w bezporednim kontakcie (na przykad podczas tarcia jednego ciaa
o drugie lub wzajemnego wyw1erama przez te ctaa nacisku). Jak
1 midzy ciaami oddalonymi od siebie. Polem fi=.1c=11ym, lub po
prostu polem. nazywamy szczegnq form materii, wi:1ze czqstki
substancji w ukady, a take przekazujc ze skoczon prdkoci.
oddZJaiywame Jednych czstek na drugie. Wzajemne oddz1alywanie
mi~dzy oddalonymi od siebie etatami nastpuje za pomoc wy-
twarzanych przez me pl grawitacyjnych bqd elektromagnetycznych
(na przykad, przyciganie planet przez Soce, wzajemne oddzialywa-
nie cia obdarzonych adunkiem elektrycznym, przewodnikw z prqdem
1lp.). Mechaniczne oddziaywanie na dane ciao ze strony innych cia
moe prze1aw1a si dwojako. Mozc ono spowodowa: po pierwsze,
zmianc stanu ruchu mechanicznego rozpatrywanego c1aia 1 po drugie,
1ego odkszlalcenie. Oba te przejawy dzmlania sily mog by wykorzys
lane do pommru sil. Na przykad pomiar siy za pomoq dynamometru
sprczynowego oparty JCSt na prawie Hooke'a (VII.i .3.4), dotycz11cym
spr\!zystego odksztacenia dugosc1. W mechanice, posugujc sic
pojciem siy. zwykle mow1 sic o ruchu 1 odksztaceniu cma pod
wplywem przyoonych do mego si. Jest przy tym oczywiste, ze kazdej
sile zawsze odpowiada pewne cmlo, wywierajce na rozwaane ciao te
wasme sile.
Sia F JCSt jednoznacznie okrelona, gdy podana JCSt 1e1 warto
bezwzgl1,1dna, kierunek w przestrzem. zwrot ornz punkt przyozema.
Prosta, wzduz ktoreJ skierowana Jest silu, nazywa sic /i111q <balama
siy.
 1.2.2. Sia 33

Pole dzialajcc na punkt materialny si F nazywamy polem

stac1011arny111, jeli Jcsl ono stale w czasie /, tzn. Jeli w dowolnym
punkcie pola sia F nic zaley Jawnie od czasu: aF/at =O. Aby pole
byo stncJoname, konieczne jest, by wytwarzaj:1cc JC ciaa byy w stanie
spoczynku wzgldem stosowanego w badaniach pola inercjalnego
ukadu odmcsicma.
2. Jednoczesne dzmlame na punkt matenainy kilku sil F 1 ,
F 2 , F. (rys. 1.2.la) Jest rwnowane dziaaniu JedneJ siy, zwanej
sil wypadkow, rwnej ich sumie geometrycznej
n

F= IL
.... j

Jest ona wektorem zamykajcym wielokt, utworzony z sil F 1 ,

F 2 , ... F. (rys. l.2.lb).
a)

Rys. 1.2.1

Oddziaywanie na bry sztywn me zmienia si podczas przeno-

szenia punktu przyoenia siy iw granicach ciaa) wdluz jeJ linii
dziaania. Inaczej mowi11c, siy dziaajce na ciao sztywne mona
rozpatrywac jako wektory lizgajce si.
3. Ciaio nazywamy swohocl11y111, jeli na Jego ruch i pooenie
w przestrzeni nic nalozono adnych ogranicze. Na przykad leccy
w powietrzu samolot JCSt ciulem swobodnym, tak Jak i piym1c-d
w gbinie wody d podwodna. W wikszoci przypadkw mamy
do czynienia z c1alan11 nieswobodnymi: na ich moliwe ruchy
1 polocnia naioone s:, takie lub mne ograniczenia, zwane w mecha-
nice wiv:za1111. Na przykad zawieszona. na nierozcigliwej mc1 kulka
me moe oddali sil! od punktu zaczepienia na odlego WI\!kSZI' ni
dugo mc1; tramwaj moe si porusza tylko wzduz szyn. Wizy
naoone na badane ciao realizowane s dziki oddziaywaniom ze
strony mnych cia, zwizanych z nim bd bdcych z mm w kontak-
cie (na przykad, nici na przywizan do niej kulk, szyn na tramwaj
llp.).
34 1.2. Zasady dynamiki Newton

W mechanice, badajc zachowanie si cia iub ukadw cia

nieswobodnych stosuje si zasac/ 11wolt1ie11ia: ciao nieswobodne Club
ukad cia) mona traktowa jako swobodne, zastpujc oddziaywanie
na me ze strony innych c1ai realizujcych wizy odpow1edmmi siami.
Siy le nazywamy reakc;ami wif!ZOll', a wszystkie pozostae siy dzialaj11cc
na ciao - silanu czy1111y1111. Ruch kulki 1.awieszonej na mci mozna
wic rozpatrywac Jako ruch kulki swobodnej, na ktr oprcz
wszystkich przyoonych do nieJ si czynnych (na przykad siy
c1kosci) dziau ponadto sia reakcji mci.
W odrniemu od sil czynnych, ktre w kazdym konkretnym
przypadku powmny by zadane, siy reakcji wizw me s11 pocztkowo
znane. Zostaj one okrelone. w procesie rozwni.zywuma 1.agadniema.
Powmny one mie takie wartoScl, by na skutek jednoczesnego d7Jalania
sil czynnych i reakcji wizw uwolmonc" ciuio brao udzml w takim
ruchu, ktry Jest cakowicie zgodny z ogramczcniami, naozonym1 na
badane ciaio meswobodnc przez wizy. Oprcz tego midzy siami
czynnymi i reakcji wizw me ma adnych innych rmc.
4. Ciala, nic wchodzce w sklad rozpatrywanego ukadu mecha-
nicznego, nazywamy ciulami zew11trz11y1111. Siy dziaajce na ukad ze
strony cia zewntrznych nazywa si silami zew11j!trz11r1111. Odpowiednio,
silami wewntrznymi nazywamy siy oddziaiywania midzy poszczegl-
nymi czsciam1 rozwazanego ukadu.
Ukad mechamczny nazywa si ukadem za111ki1ity111 (lub oclosob-
11ionym), jeli nic oddziauje on z cmlam1 zewntrznymi. Siy zewntrzne
me dziaaj na zadne cmio ukadu zamknu;:tcgo.

1.2.3. Masa. Pd

1. W mcd1anice klasycznej (newtonowskiej) mas p1111k111111atcmal-

11ego nazywamy dodatni wielko skalarn, bdc miar bczwladno-
sci tego punktu. Pod dz1alamcm siy punkt malenainy me zmiema
swej prdkosc1 w sposb natychmiastowy, iccz stopniowo, tzn. osiga
przyspicszeme o skoczonej wartose1, tym mmejszcJ, 1m wiksza JCSI
masa punktu matcnalncgo. Do porwnania mas 111 1 i 111 2 dwch
punktw malenainych wystarcza pomiar wartoci a 1 1 ct 2 przyspiesze,
Jakie le punkty os1gu1:1 pod wpywem dzialamu lej samej siy:
m2/in 1 = a1/a 2 Zwykle mas okrelamy poprzez wazeme na wadze
szalkowej.
W mcchamce klasycznej (newtonowskiej) przyjmuje si, ze:
a) masa punktu materialnego me zalczy od stanu ruchu tego
punktu, bdc jego mezm1enn wasnoci;
b) masa jest w1elkosc1<J addytywm1, tzn. masa ukadu {na przyklad
ciaa) 1est rwna sumie mas wszystkich punktw materialnych wcho-
dzcych w skad lego ukadu;
c:) masa ukadu zamknitego (I.2.2.4) me ulega zmmme podczas
zachodz:1cych w nim dowolnych procesw (za.wda :acJuma11w masy).
 1.2.3. Masa. Pd 35

2. Gstoscii1 ciaa p w danym jego punkcie M nazywamy stosunek

masy dm maego elementu cmia do wartoci d V objtosc1 tego
elementu:
dm
p= dV
Rozmiary rozpatrywanego ciementu powmny by na tyle male,
aby mozna byio w Jego grnmcach zamcdbac zrman gstoci. Z drugicJ
strony, powmny one hyc w1eokrotme wiksze od odlegosc1 midzy
cz;i.steczkowych.
Ciao nazywamy .1ed1wroc/11y111, Jeli jego gsto Jest we wszystkich
punktach jednakowa. Masa ciaa Jednorodnego Jest rwna ioczynow1
jego gstosc1 i objtosc1: /11 = p V
Masa ciaa niejednorodnego

111 = J pdV,
111
gdzie p jest funkcj11 wsprzdnych. a cakowanie wykonujemy po caieJ
objtosc1 ciaia. Gsro~cur sretl111 \p) ciaa niejednorodnego nazywamy
stos une~ jego masy do objtosc1: ( p) = 111/V.
3. Sroclkiem masy 11klad11 punktw materialnych nazywamy punkt
C, ktrego prom1en wodz11cy r, jest rwny
i ;.
r, = - L.. m;r1,
Ili 1~;

gdzie 1111 jest mas, r1 - pronucmcm wodzcym 1-tego punktu

materiaincgo, n - liczb;1 wszystkich punktw matcnainycl ukadu,
a 111 = L" 111 1 - mas:i. caego ukadu.
1~1

Prdko rodku masy

11
dr I
Y,. = -.-' = - L lll;Y1.
dl Ili 1~ i

4. Wielko wektorow p1 r6wm1 iloczynowi masy lll; punktu

matenalnego 1jego prdkosc1 v1 nazywamy .fl(?dem p1111k111111arerl11/11ego.
Pllem 11klac/11 puntw matenalnych nazywamy wektor p, rwny sumie
geometrycznej pdw wszystkich punktw matenanych ukadu:

P= I p,.
i=.
Pd ukadu jest rwny iloczynowi masy caego ukadu 1 pr\!dkosc1
Jego srodka masy: p = mv,.
36 1.2. Zasady dynamiki Newtona

1.2.4. Druga zasada dynamiki Newtona

1. Podstawowym prawem dynamiki punktu matenaincgo JCSt
druga zasada Newtona, ktra orzeka o tym, Jak zm1cma si ruch
mechaniczny punktu matcriaincgo pod dziaaniem przyoonych do
niego sil. Druga zasada Newtona gosi: prdko zrmany pdu p punktu
materialnego JCSL rwna dz1alaJCCJ na ten punkt sile F, czyli
dp d
-=F lub -(mv) = F,
dt dt
gdzie m i v s:1 odpowiednio mas 1 prdkosc1 punktu matermlncgo.
Jeli na punkt materialny dziaa Jednoczcsme kilka sil, to 1ako
sil F w drugiej zasadzie Newtona naiczy przyji1c sum geometryczn
wszystkich dziaaji1cych si - 1.arwno czynnych, Jak 1 sil reakcji
w1zi:>w (I.2.2.3), tzn. sil wypadkow (l.2.2.2).
2. Wielko wck1orow:1 Fdt nazywamy elementarnym pop(?dem
sili F w cigu dowoime mulego czasu dt JeJ dziaania. Popd siy
F w skonczonym ,,przedziale czasu od t =1 1 do t = 12 Jest rowny

calce oznaczonej J Fdr, gdzie F w przypadku oglnym zaiezy od

,,
czasu 1.
Zgodme z. drug zasad dynamiki Newtona zmiana pdu punktu
materialnego 1est rowna popdowi dz1aiaJcej na niego siy:

dp = Fd1
'
gdzie p 2 = p(1 2 ) i p 1 = p(I 1 ) s wartosctam1 pdu punktu matenalnego
na koricu (t = 12 ) i na poczatku 11 = 11 ) rozpatrywanego przedziau
czasu.
T. Porucwaz w mechanice klasycznej masa 111 punktu matenalnego
me zalezy od stanu ruchu punktu, wic dm/dl = O. Dlatego drug
zasad dynamiki Newtona mozna w sposb matematyczny wyrazi
nastpujco:

F
a=-,
tli

d2 r .
gdzie a = -dv
dr
. .
= - , - Jest przyspieszeniem punktu matcnalnego,
dr-
a r - 1ego wektorem wodzqcym. Odpow1edmc sformulowame dr11K1e1
:asatly dynamiki Nell'tona Jest nastpujce: przyspieszenie punktu
matcnalncgo pokrywa si co do kierunku (i zwrotu) z dziaajcQ na
mego sil i jest rwne stosunkowi tej siy do masy punktu matenalnego.
 1.2.4. Druga zasada dynamiki Newtona 37
Skludowc styczna 1 normalna przyspieszenia punktu matcnalnego
(I. I .4.4 - I. I .4.6). s zdefimowanc za
pomoc odpowicdmch skado
wych siy F:
F. dv F,
3 r = - .. ar=-=-
m d1 Ili

F. v2 F.
Dn=-, a.=-=-.
R m
Ili

gdzie v JeSl wartoci prdkosc1 punktu materialnego punki u. a R pro-

m1emem krzywizny Jego loru. Sia F n' nadaJi1ca punklOWI ma Jena l-
nem u przysp1eszcme nonnalnc, skierowana Jest do srodka krzywizny
toru punktu (1.1.2.4") 1 wlasme dlatego nazywa si si/q Jo.frotlkoll'q.
4. Jeli na punkt materialny dziaa Jednoczesnie kilka sil
F 1 , F 2 , . F., to Jego przyspieszemc
i n n

a = - L F1 = L a
111 ,_, '"'
gdzie De = Film. Zatem kazda z Jednoczenie dziaiaJcych na punkt
materialny si nadaje mu takie przysp1cszcmc, Jak gdyby pozostaych
si w ogle me byio (zasada mezaleznosci cbala11ia sil).
R111c:koll'ym row1111111em ruchu p1111k111 111aterial11eg11 nazywamy
rwna me
d2r "
m = --
dt 2
= F= Fe. L
1~1

Wyrazonc za pomoci1 rzutow na osie prostoktnego ukadu

karlCZJanskicgo rownamc lO przybiera postac
d2 x d 2 J' d2 :
111-,-
dr
= F%, m-,- =FP
di-
m -2- = F.,
dt

gdzie x. y 1 : s wsprz\!dnym1 poruszajcego si punkt u.

1.2.5. Trzecia zasada dynamiki Newtona.

Ruch rodka masy
1. Mcchamczne dziaanie jednego c1aia na mnc przeJaWla SI\!
w postuci ich oddziuywamu wzajemnego. Mwi o tym trzccw :a.we/a
<(l'lrnmiki Newtona : dwa punkty mulenalne oddziauj ze sob<J silami.
ktre s sobie rownc co do wartoci 1 skierowane wzduz prosleJ
czcej le punkty, lecz maj przeciwne! zwroty.
38 1.2. Zasady dynamiki Newtona

Jeli F, 1 JCSI sil wywieran na i-ty punkt malenalny ze strony

punktu k-tego, a F1 ; - sil wywieran nu k-ty punkt mutcnulny ze
strony punktu I-lego. to zgodnie z trzeci zusud:1 Newtona
Fu= -Fii.
Sily F, 1 1 F1 ; .r przyozone do rnych punktw matenunych.
wic mog:1 su;: wzajemnie rwnowayc tylko wwczas, gcly punkty le
nale:Z.:1 do tej samej bryy sztywnej.
2. Trzecia zasada dynamiki Newtona Jest istotnym uzupclmenicm
dwch poprzednich zasad. Pozwala ona przej od dynamiki pojedyn-
czego punktu malcrialncgo do dynamiki dowolnego ukadu mechanicz-
nego (ukadu punktw matenanych). Z Lrzccicj zasady Newtona
wynika, e w dowolnym ukadzie mecirnnicznym geometryczna suma
wszystkich sil wewntrznych (1.2.2.4) jest rwna zeru:

L I: Fik= o.
Jo I k~ I

gdzie Jest liczb punktw materialnych, wchodz:icycl1 w skad

11
ukadu, a F = O.
Wektor F1, rwny sumie geometrycznej wszystkich sil zewntrz
nych (1.2.2.4) dziaajcych na dany uklud, nazywa si ll'ektorem
uypatikoll'ym (wypadkow) sil :ew11(!tr:nych:
li

F1c:v.n = L Ff""""n ,
gdzie Ff"'" Jest wypadkow:1 sil zewntrznych przyoonych do 1-tego
punktu malcnalnego.
3". Z drug1CJ 1 trzeciej zasady dynamiki Newtona wynika, e
pierwsza pochodna pdu p ukadu mechamczncgo (1.2.3.4") wzgldem
czasu t Jcst rowna wypadkowej sil zcwnlrznych. przylozonych do
tego ukadu,

~=F'"'"
dr
Rwnanie to wyraza prauo :111w11y pdu 11klad11.
Poniewa p= mv" gdzie /11 jest mas ukadu. a Vr pri=dkoci:1 JCgo
srodka masy, to prall'o ruchu .i'rodka 11111.1:1 ukladu mechamczncgo
przybiera posta
d
-(mv,) = F"n lub lllllr = F"w'',
dr
gdzie ar = dv,/dr Jest przyspieszeniem srodka masy. rodek musy
ukadu mcchmucznego porusza si w1~c tak Jak punkt materialny.
 1.2.5. Trzecia zasada dynamiki Newtona. 39
ktrego masa jest rwna masie calego ukladu j nu ktn1 dziau sia
rwna wypadkowej sil zewntrznych, przyioonych do ukadu.
Jeli rozpatrywanym ukadem Jest brya sztywna, bd;,ca w ruchu
postpowym (I. i.5.1), tO prdkOCI V1 wszystkich punk tow bryy I Jej
rodka musy v, s Jednakowe i r6wne prdkosci v bryiy. Odpowiednio
przyspieszenie bryy a = a, 1 podstawowe rw11a111e dynamiki ruchu
postpowego bryy sztywne; przy1muJe posta:

ma = F"'w".

1.2.6. Ruch ciaa o zmiennej masie

1. Masa c1uia w mechanice klusyczneJ mozc zm1cmac s1ir tylko
w przypadku odlczunia lub przyb1czania do ciau cz:1stek substancji.
Przykadem takiego ciaa jest rakieta. Masa rakiety w czasie iotu
stopniowo si zmme1sza, poniewa guzowe produkty spaiama paliwa
w silniku rakiety s wyrzucane przez dysz.
Rciw11c1111e ruchu postpowego ew/a o zmie1111e1 11111s1e ( niwmmie
Mieszc=erskiego) mu posta::
dv dm
m- = F"""+lv 1 -v)--.
di dr
gdzie 111 1 v s odpowiednio masa i pri;:dkoci ciula w danej chwili,
F'""" - wypadkow dz1uajcycn nu ciao si zewntrznych (1.2.5.2).
v, - pn;:dkocu1 odcza1cych si czstek po ich odh1czcmu
,.dm) . .
( Jcsh dt < O ub prdkosc1 czstek przy1cza11cych si przed ich
.. dm
przyiczcmem ( JCSh dt > O)
2. Drugi wyraz w prawej czsci rwnaniu Mieszczcrskicgo wyrazu
dod3tkow si, dziaajc na ciao o zm1ennc1 music. Sia La nazywa
si silq odrz11t11:

dm dm
F0 = (v 1 -v)-- =u--,
dr dr
gdzie u = v 1 -v JCSl prdkosci wzgidn oddzieiaJcych si, bd
przyll)czaJcych si czstek, tzn. ich prdko w ukadzie odmes1enm
poruszajcym su;: ruchem postpowym wraz z ciaiem.
Sia odrzutu opiSUJC wpyw mechaniczny, Jaki na rozw:mmc c1aio
wywieraj przyh1cza1ce si lub odczajce si od mego czi1stki (na
przykad wpyw n3 rukieti;: wypywajcego z nteJ strum1c111a gazw
spulii;iowych).
40 1.2. Zasady dynamiki Newtona

3'. Rwnanie ruchu rakiety, gdy sily zewntrzne me wystpuj, ma

posta::

dv dm
111-=u--.
dl dl
Jeli
poc:z.1tkowa prdko rakiety Jest rwna zeru, to rakieta
porusza si prostoliniowo w kierunku przeciwnym do prdkoci
wzgldnej u strugi gazu przy wyjciu z dyszy silnika. Wwczas
dv dm
I l i - = -11--.
dr dr
1 dla u = const zwH1zek midzy prdkoci rakiety 1 JCj mas wyraza
si wzorem Ciokowskiego
. Illo
u=uln-- .
Ili

gdzie Illo Jest poczlkow:1 (startow) mas rakiety.

Prdko maksymalm1. jak:1 moze osign:1 ra1C1cta, gdy me
4.
wyst~pUJ:I sily zewntrlne, nazywamy prf!dkofr1q z11amio11oll'q. Prdko
ta JCSI osi:1gnna w chwili zakoczenia pracy silnika w wyniku
cakowitego zuzyc1a paliwa 1 utieniacza,

Illo
Vm = li in----
111 0 -111,

gdzie 111, Jest pocztkow:1 m:1s:1 paliwa 1 utleniacza.

Wpyw przyc1ganm Ziemi oraz opr powietrza powoduj zmnieJ-
szcnie w sposb 1stolny prdkosci maksymalneJ,Jak:1 rakieta rzeczywi
cie osu1ga w wyniku pracy silnika, w porwnaniu z JCJ prdko.CHI
znam1onow:1.
5. Prdko znamionowa rakiety w1cloczonowcJ

- ;. . 11101
Vrnu - L... U;ln - - - -
1~ 1 11101-111,,

gdzie /1 liczb czionw rakiety, m,; -

jest mas:i paliwa 1 utleniacza.
przewidzian do pracy silnika 1-tego czonu, u, - wzgldm1 prdkocu1
wyplywu gazow z dyszy silnika 1-tcgo C7Jonu, 111 01 - mas startow
czci rakiety wieioczlonoweJ, ktr'.t obejmuje wszystkie czony rakiety
od 1-tego po 11-ty. Zwikszenie prdkoci znammnowej rakiety w1eio-
czlonowej w por6wnamu z Jednoezlonow:1. majc Lak:1 sam mas~
startow i tak sum ilo paliwa i utlemacza, Jest zw1:.izane z dodat-
kowym zmniejszeniem masy rakiety w wyniku koie1nego oddz1elama
si poszczeglnych czonw rakiety po zuzycm paliwa przczm1czoncgo
dla danego czlonu.
 1.2.7. Zasada zachowania pdu 41

1.2.7. Zasada zachowania pdu

1". Za.melu =adwll'ama pdu: pd p ukadu zamknitego 111c zmienia

si w czasie, tzn.
dp .
-=
dr
O, czyh p = const.

Zasada zachowania pdu, w odrnieniu od zasad dynamiki

Newtona, JCSl sus?.na nic tylko w rncclrnmcc klasyczncJ. Nalczy ona
do. najbardziej zasadmczych (fundamcntninycb) praw fizyki. gdy
7.WHJZana Jcsl z okrelon wiasnosc1;1 symetrii przestr?.em - JCJ
jednorodnoscH). Jed11orod11ot: pr:estr:eni przcjawm sic w tym, ze
wasnoci fizyczne ukadu 1.amk111tego oraz prawa jego ruchu me
zalez od wyboru polozenia pocz11tku wsprzdnych mercJainego
ukadu odmcs1cma, tzn. me zm1c111aj SI\! w wyniku rownolcgcgo
przcsumfi!Cltl w przcslrzcm ukadu zamkmtcgo jako caioc1. Zgodme
ze wsplczcsn:i wiedz<! pd majtl me tylko czstki i c1ah1. iecz rowmez
pola. wialio. na przykl:1d, wywiera cimcnic na pow1cr7.Chlll\! od-
bija111ccgo lub pochan1111cego go ciaia wiamc dlatego, ze pole
elektromagnetyczne fali wietlnej obdarzone jest pdem.
2. Zasad zachow:mm pdu w zastosowaniu do ukadw. opisy-
wanych przez mechanik klasyczm1 (newtonowsk). moma rozpat-
rywac Jako wniosek z zasad dynamiki Newtona. W przypadku
mcchamcznego ukadu zamknitego wypadkowa si zewntrznych
F1<wn jest tozsamoscwwo rwna zeru 1 z (1.2.5.3) wynika 1.asada
zachowama pclu:
n
p = I lll1V; = const,
/al

gdzie Ili; 1 v1 s odpowrcdmo musa ; prdkosc1 i-lego punktu

matcm1incgo ukadu skadajcego sr 7. /1 punktw.
Nic zmremaj si rwme2: rzuty pdu ukadu zamkniicgo na osrc
kartezjaskiego merCJalnego ukadu odmes1ema:

P~ = L m;v;, = const,
1~1

p,. = L m; v 1, = const.
i-1
n
P: = I 111,11,= = consl.
1~1

Pd ukadu JCSt rwny p = mv gdne 111 jest mas ukadu.

a v, - prdkoci jego srodka masy (1.2.3.4 ). Dlatego z zasady
42 1.2. Zasady dynamiki Newtona

zachowania pfi!du wynika, e prdkoc rodka masy ukadu za-

mknifi!lego me zmienia si tv,= const), mezaleme od zachodzcych
w tym ukadzie dowoinych procesw.
3. Jeli ukad me Jest ukudem zamknitym, iecz dzmh11ce na
mego siy zewm;:trzne SI takie, e ich wypadkowa Jest tosamosc1owo
rwna zeru (F"wn = O), to zgodnie z zasadami Newtona (1.2.5.3") pd
ukadu nic zm1ema si w czasie: p = const.
Zwykle F""" #- O p :F const. Jeli jednak rzul wypadkowej sil
zewntrznych na jaks nieruchom os jest tosamosc1owo rwny zeru,
to rzut na l\! os wektora pi,!du ukadu me zmiema si w czasie. Wobec
tego p, = const pod warunkiem, e F~~n = O. Jeli, na przykad, na
ukad oprcz siy cikosci me dziaaj inne siy zewntrzne. to
skadowa pozioma pdu ukadu prostopada do kierunku tej siy nic
ulega zmmnie.
4. W niektrych procesach (na przykad w czasie zderzen lub przy
wystrzale) pdy poszczeglnych cz.SCi ukadu doznaj silnych zmian
w stosunkowo krotkim czasie. Jest to zwi;~zanc z powstaniem
w ukadzie krtkoczasowych, lecz do znacznych co do wielkoci sil
wewntrznego oddziaywania elementw ukadu, w porwnaniu
z ktrymi wszystkie staie dziaia1cc na ukad siy zewntrzne (na
przykad sia cikosci) s:1 male. W tego typu procesach zwykle mozna
zanicdbac dziaiamc na ukad si zewntrznych, tzn. w przyblieniu
mozna uwazac, e pd caego ukadu nic zrnienm si w wyniku tego
procesu.

1.2.8. Transformacje Galileusza.

Mechaniczna zasada wzgldnoci

1'. Tra11sformaqa111i (pr=eks=talcemam1) Galile11s=a nazywamy trans-

formacje wsplrzdnych i C7.asu. stosowane w mcchamcc klasycznej
przy przejciu od jednego inercjalnego ukadu odmes1ema K(:c, y, 1)=,
do drugiego ukadu K'!x', )'', 1 1 , t'), poruszajcego si wzgidcm
K ruchem postpowym ze stai prdko5c1i1 V. Tr.insformacje Galileusza
opanc s na aks1om11tach absolutnego charakteru czasu l dugoci.
Wedug pierwszego z nich, bieg czasu (odpow1cdm przedzia czasu
miedzy dowolnymi zdarzcnmmi) JCSt jednakowy we wszystkich uka
dach odmes1cma. Zgodnie z drugim aksjomatem, romuary cmia me
zalcz:1 od prdkoci, z jakli si ono porusza wzgldem ukadu
odmesienia.
Jeli odpowmda1cc sobie osie wsprzdnych kartezjaskich mcr-
CJUinych ukadw odnicsiema K i K s11 do siebie rwnolegle oraz jeli
w chwili pocztkowej (f = r' = O) pocz:1tki ukadw wsprzdnych
O i O' pokrywaj si (rys. 1.2.2), to transformaCJC Galileusza maj
posta:

t' = i
 1.2.B. Translormacje Galileusza 43

z
Rys. 1.2.2

lub
r'=r-Vr, t'=t,
gdzie x, y, ; , x', y' : s wsplrzcdnyrn1 punktu M w ukladach
odmes1ema K (w chwili r) 1 K' (w chwili t' = r), r i r' wektorami
wodz:1cym1 punktu .M w tych ukadach odmes1cma, a V,., I~. ) "~ -
rtulam1 prdkosc1 V ukadu K' na osie wsprzdnych ukadu K.
Zwykle osie wsprzcdnych dobiera si w laki sposb, aby ukad K'
porusza si wzdluz dodatniego kierunku osi OX (rys. 1.2.3). W takim
przypadku transformacje Galileusza mru naJprostsz:1 posta:
x' = x- 11, y' = y, 1
: = : r' = r.
Y K y' K'

V Jlr

o
X
Vt

Z'
Rys. 1.2.3
44 1.2. Zasady dynamiki Newtona

2. Z transformacji Galileusza wynika nastirpuji!CC prawo przc-

ksztulccma pn;dkosci dowolnego punktu M (rys. 1.2.2) pny przcjcrn
z Jednego inercjalnego ukadu odniesienia K (prdko punktu

v = -dr ) do drugiego
de
. K' ( pri;dkosc
tego samego pun ktu 1' = -dr'
de
) :

v' = v-V.
Odpow1edmcmu przeksztaicemu ulcguJi1 rwmc r7.uty pri;dkosc1
na odpowiadajce sobie osie wsprzdnych:
v~ = v..,- V~, v; = v- J-;, v;. = v- I"..
W szczeglnosc1, gdy ukad K porusza si wzdluz osi OX (rys. 1.2.3)

Przyspieszenia punktu M w ukadach odnics1cma K(u = dv/dt)

, K'(a' = dv'/dt) si1 sobie rwne: a= 11'.
Przyspieszenie punktu materialnego me zaley wic od wyboru
inercjalnego ukadu odniesienia - Jest ono mezm1enmczc wzgldem
transformacji Galileusza.
3". Siy oddnalywania punktw matenainych zalez tylko od ich
wz.11cmnej odlegloc1 oraz od prdkosc1 wzgli;dnej tych punktow.
Odlego w1.a1cmn m1irdzy jakimikoiw1ck dwoma punktami 2 i i opi-
suje wektor rwny rnicy wektorw wodz;icych tych punktw. tzn.
w ukadzie K wektor r 21 = r 2 -r 1 , a w ukadzie K'- wektor
r? 1 = r?-:-r'!. Z transformacji Galileus1.a wynika, e r! 1 = r21 Dlatego
odleglosc1 midzy punktami i i 2 w ukadach K i K s:i jednakowe:

lub
lx?-x',)2 +(J'i-J'1) 2+fri-:'1f = (x2-x1f +(.1'2 - J'1f +1=2 -z,) 2
Prdko wzgldna punktu 2 wzgldem punktu I 1est rwna
rnicy prdkoci tych punktow: v2 -v! iw ukadzie K) ! v'2 -v',
(~Y ~kadzie K'). Z transformacji Galileusza wynika. ze
v2 - ' 1 = v:?-v~.
Wzajemne odlegoci i prdkoci ruchu wzgll!dnego dowolnych
dwch punktw me zalczi1 od wyboru inercjalnego ukadu od111cs1enm
- s.1 one niezm1enmczc wzgldem lransformacji Galikusza. Zatem
mczm1cnmcze wzgldem transformucji Galileusza Si! rwmcz siy
dz1uiajqcc na punkt mutcnainy F' = F.
4'. Rownama wyraajce zasady dynamiki Newtona fl.2.4.3")
1 (1.2.5. I s:1 niczm1enmcze wzgldem transfomiacji Galileuszu. tzn.
0
)
 1.2.8. Transformacie Gallleusza 45
nie zm1emaJ one swej postaci w wyniku lransfonnacji wsprn;:dnych
1 czasu przy przejciu z Jednego ukadu mercJalnego IK) do
drugiego (!('):
ma= F Fu= -Fa (w ukadzie K),
111'a' = F' Fi.;= -Fil (w ukadzie K'),
gdzie = /11 JCSl mas danego punktu, Jednakow we wszystkich
111'
ukadach odmcs1cma.
W mechanice klasycznej obowiqzu1e wic 111ecliamc:11a :osada
ll':gld1rosc1 i:asad" ll':gld110sc1 Ga/ile11s:a): prawa mechaniki s:1
1ednakowe we wszystkich incrCjainych ukadach odmcs1cma. Oznacza
10. ze w rnych mcrc1ainych ukadach odmes1enia wszystkie procesy
mechaniczne zachodzce w tych samych warunkach przebiegaj
jednakowo. Nic mozna zatem, za pomoc adnego eksperymentu
mcchamcznego, przeprowadzonego w zamknitym ukadzie cia,
ustali, czy ukad len JCSl w spoczynku, czy tez porusza si on ruchem
jednostajnym prostoliniowym (wzgidcm 1akicgokolw1ck mcrc1aincgo
ukadu odmcs1enia).
Mechaniczna zasada wzgldnosci oznacza, ze w mechanice wszyst-
kie merCJainc ukady odniesienia s absoiulme rwnoprawne. Nic
mozna spord mch wskaza jakiego gwnego" inerc1aincgo ukadu
odmes1enia, wzgldem ktrego ruch cul mona by uwaza za . ruch
absolutny".
5. Uoglmema zasady wzgli;:dnosc1 na wszystkie zjawiska fizyczne
dokona A. Einstein w szczeglnej lcorii wzgldnosci (1.5. l .2"). Zgodnie
z t tcon wsprzdne 1 czas w rnych inercjainych ukadach
odmes1enia s:1 ze sob powizane transformac1um1 Lorenlza (1.5 3.2),
a me Galileuszu. Jednak.Ze dla prdkoci wzgldnego ruchu ukadw
odntcs1enia maych w porwnaniu z prcdkosci sw1alla w prni
przeksztalccniu Lorentza przechodza w przeksztaiccnia Galileusza.

Rozdzia 1.3
Praca i energia mechaniczna
1.3.1. Energia, praca I moc
1.Energi nazywamy skalarn wielko fizyczn, bdc ogln1
m1ar rozwa.Zanych w lizycc rnorodnych postaci ruchu materii.
Energm ukadu w sposb ilosciowy op1suJe len ukad pod wzgldem
moliwych przemian ruchu. Przemiany te 1.achodz dziki oddziaiywa-
niu czci ukladu midzy sob lub z cialamt zewni;:trznym1 Iotoczeniem
zewntrznym). W lizycc do analizy 1akosc1owo rnych postaci ruchu
; odpowiada1cych 1m oddz1uywa wprowadza si rne postacie
46 1.3. Praca i energia

mechaniczn (l.3.4. I ) , wewntrzn:1 (Il.2. l.2), elektromag-

0
energii:
netyczn (lV.4.2.1), Jdrow (VIIl.1.2.2) 1lp.
2. Zmian mechanicznego ruchu ciaa wywouj siy, dziaiaJce na
me ze strony innych cia. W mechanice, do ilociowego opisu takiego
procesu wymiany energii midzy oddzrniUJi!CYm1 crnlam1 wprowadza
si po1c1c pracy siy, przyoonej do badanego ciaa. Prac elememamq
siy F podczas maego przesunicia dr nazywamy wielko skaiarn

A = Fdr = Fvdl,
gdzie r ! v = dr/d t s odpowiednio wektorem wodzi1cym 1 prdkoci
punktu przyoenia siy, a dt - maym przedzrnlcm czasu, w ktrym
sia F wyJconuJe prac A (na temat sensu oznaczema A patrz 1.3.1.8).
W prostoktnych wsprzdnych kartezjaskich
A = Frdx+F,.dy+F,dz = IFxP+F111.+F,v,)d1,
gdzie x, y, z, s wsprzdnymi punktu przyiozcma siy, a F. F1., F,
1 v, vy, v= - rzutami na osie wsprzdnych weletorw F j \'.
3'. Wyrazeme na prac elementarn mona rwme przedstawi
w postaci
oA = F ds cosa= F,ds,
gdzie ds = ldrl JCS! dlugoCHI elementarm, drogi punktu przylozema
siy w rozpatrywanym maym przed.7jale czasu dl, a - ktem midzy
wektorami F i dr, a F, = F cosa - rzutem siy na kierunek przesu-
mc1a dr. Silu normalna do toru punktu JeJ przyozcnia nic wykonuje
pracy.
Sia F jest sil 11r11clw1111a1qc, jeli F, > O, tak e A > O. Jczeli
natomiast F, < O(oA < O), to sil nazywamy .rilq Jwmm1a11ia {sil
opom).
4'. Jeli na ukad mcchamczny dz1alajil Jednoczemc siy
F 1, F2 , . F. to praca i5A wykonana przez me w maym przedziale
czasu dr Jest rowna sumie aigebrn1czne1 prac, wykonanych w tym
samym C7..as1e dt pr7.ez kazd z nich z osobna,

A =I oA, = :[F;dr, = L F, v,dt,
i=I i=I

gdzie r; i V; s odpowiednio wektorem wodz;}cym i prdkocm punktu

przylozema siy F;.
W przypiidku punktu matem1)nego r 1 = r JCSl wektorem wodzcym
tego punktu a v1 = v - jego pri;:dkosci. Zatem oA = F dr =
F vd1,
gdzie F = I F1 JCSt si wypadkow (1.2.2.2"). Z drugiej zasady
1=1
dynamiki Newtona (1.2.4.1) wynika, ze dla punktu matcnainego
oA = vdp,
 1.3.1. Energia, praca i moc 47
=
gdzie p 111 v jest pdem punktu, a m jego mas.
W przypadku ruchu postpowego bryy sztywnej dr; = dr, 1v; = v
gdzie r, Jest wektorem wodzcym, a v, - prdkosci;1 srodka masy
cmJa (1.2.3.3).
Podczas dowolnego ruchu bryy sztywnej praca sil wewntrznych
jest rowna zeru. Dlatego w ruchu postpowym t;~kiego cmla
liA = F'''"" dr, = F"'~" v,dl, gdzie F'.... jest wypadkow:1 si zewntrz
nych (l.2.S.2). Z prawa ruchu rodka masy (1.2.5.3) wynika. ze
liA = v,dp,
gdzie p = mv< jest pdem bryly sztywnej o masie 111, poruszaJ!CeJ si
ruchem postpowym z prdkosct v,.
5 Praca A wykonywana przez sil F na skoczonym wycinku
L toru przemieszczania punktu jej przylozema jest rowna sumie
algebra1czm!j prac na wszystkich mcskoczenie maych odcinkach tego
wycmka toru, tzn. wyrazu si cak krzywolimow

A= J Fdr = J F,d.~.
ILJ O

gdzie s jest dugosci;1 drogi,

liczom1 wzdlu1. toru od po- F,
cz;)lku rozpatrywanego wycin-
ka, F, - rzutem siy na kie-
runek przesunicia dr punktu
.ie.i przyoenta. Do obliczenia
teJ caki konieczna jest znajo-
mo zaleznoci F, od
s wzdu danego wycinka toru
L. Jeli zaleno ta podana
jest w sposb graliczny O s s
(rys. 1.3. I), to zakreskowane Rys. 1.3.1
na tym rysunku pole Jest mia-
r wykonanej pracy A.
6. Silt111Uf)Otl!11cp1/11y1111 nazywamy takie siy, ktrych praca zaley
tylko od poczi1tkowego i kocowego poiozenta punktw ich przyloze-
nia, a me zaley od ksztatu toru, am od zacnosci. wedug ktrych
poruszaJ<! si one po tym torze.
Na przykad, siy oddzmiywama wzajemnego czsc1 ukadu (pun-
ktw materialnych) s silami potenCJalnym1. Jeli zaleli} one tylko od
konliguracji ukadu, tzn. wzitJemnego polozcnta wszystkich punktw
ukadu, przy czym praca tych sil przy przcsumcsu ukladu z jednego
dowolnte wybranego polozenia w mne nic zalezy od sposobu przcsu-
mc:1a, a wyczme od pocz<1-tkoweJ 1 kocowej konfigumcji ukadu.
Przykadami takich sil s siy oddZialywama elektrostatycznego lub
gmwitacyjnego.
48 1.3. Praca i energia

Poie slaCJonarnc (L2.2. I") Jest _poll!m _pote11qa/11y111, jeli sia F, jakij
ono wywiera na umieszczony w tym polu punkt matcnalny, jest sih1
potencjaln;i. Oznacza to, ze sia
F zalezy tylko od polozenia pun-
2 ktu matern1lnego w polu. a praca
siy F podczas przcsunu;cia punk-
tu z jednego dowolnego polozema
i w mnc 2 Irys. l.3.2) Jest Jed-
nakowa wzdu dwoch dowolnych
torow, na przykad la2 lpraca
A,. 2 ) iub lb2 (praca A1h2):
,
Rys. 1.3.2
A1..:? = A1hz = JFdr.
i

Dlatego praca sily potencjalnej podczas przcsunii;:c1a punktu jej

przylozcma wzdluz dowolnego toru zamknitego L Ina przykad,
ia2bl) jest rwna zeru:

fFdr=O.

W przypadku oglnym ciau zewntrzne, wytwarzajqce rozpat-

rywane pole, mogl porusza: si wzgt;dcm mcrcJalncgo ukadu od-
mcs1cma i w6wczas ich poie nic Jest stacjonarne, tzn. sia F w sposb
c!F
1awny zaley od czasu: Tt -;/:.
O. Pole mcstaCjonamc Jest polem
Jeli wykonana przez si F praca podczas natychmias-
pote11qa/11y111,
towego przcmcs1cma punktu JCJ przyozcma wzdluz dowoincgo toru
zamknitego L jest rowna zeru:

f
!LI
Fdr =O.

W wyrazeniu tym F zalezy me tylko od wsplw;dnych punktw, iccz

rowniez od czasu, jednake podczas obliczania tcJ caki czas naley
traktowac Jako stay parametr.
7. Do si niepotencjalnych nale:1 siy dyssypatywne 1 yroskopowe.
Silami dyssypacyw11ymi nazywamy takie sily, ktrych sumaryczna
praca przy dowolnym przcsumc1u ukadu zamknitego jest zawsze
ujemna. Takie s, na przykad, sity tarcia oraz siy oporu, 1akie
napotykaj:! ciaa poruszujqce si w cieczach 1 gazach. Siy dyssypatyw
nc, w odrmcniu od sil potenCjalnych, znicz:,. me tylko od wzajemnego
poioenia oddz1a)ujcych cia, iccz rwmez od ich pri;dkosc1 wzgldnej.
 1.3.1. Energia, praca I moc 49

Si/a1111 yroskopoll'ymi nazywamy siy zalczne od prdkoci punktu

malcnanego, na ktry dziaaj, i skierowane prostopadle do tej
pn;:dkosci. Przykadem siy zyroskopowej jest sila Lorentza ( 11 ! . IO. i .5")
- sila wywierana przez pole magnetyczne na porusz:1Ji!C<! sic w mm
cz;1stk naadowan. Praca si zyroskopowych jest 7...awszc rwna zeru,
niezalenie od drogi, po kt6rej porusza si punkt malcnainy.
Ukad mcchamczny (uklad punkt6w rnatcrialnychj nazywamy
ukadem :ac/iowall'c:ym, Jeli adne dziaajce na mego siy nicpotcn-
Cjainc me wykonuj pracy, u wszystkie zewntrzne siy potencjalne s
slaCJOnarnc.
8. Prac elementarn siy F, dz1uiajceJ na punkt materialny ze
strony potencjalnego pola stacjonarnego, mozna przedstawi w postaci
rniczki zupenej skalarnej funkcji wsprzdnych <f(x, y, :), zwanej
potencja/em sily lego pola:
Fdr = d<f>,
czyli
arp M iJ1/'
F,dx+Fdy+F=d: = -d.~+-dy+-
ax iJy 0:_ d:.
Zatem
i)<[> (J1p iJ</J
F =-. F.=- F = grad<t'.
F, = ox' F OJ' . - a:
Ostatnie zacznosct s suszne rowmcz w przypadku mcslaCJonar-
ncgo polu potem:janego, kt6rego potencja siy zaiezy me tylko od
wsprzdnych, lecz rowniez od czasu: tfJ = tfJ(x, y, :, r). Jednak w tym
przypadku
()l/J
Fdr = d</>--dt.
ile
W przypadku siy mcpotenCJalnej me mona pracy elementarnej
przedstawi w postaci rmczki zupenej jakiejkoiwick funkcji wsp
rz~dnych. Wlame dntcgo praca elementarna dowolnej sily oznac?.ona
zestala przez oA .
9, W mechanice uzywa sii;: po1cia mocy, aby scharakteryzowa
prac: wykonan w Jednostce czasu. /vloc (moc clrwi/ow) naz_vwumy
skalarn wielko fizyczni) N, rwn stosunkowi pracy cicmcntarneJ
t5A do maego przedziau czasu dt, w ktrym La prnca zostaa
wykonana,

N=-
oA
dc
50 1.3. Praca i energia

Jeli F jest sil wykonuJ:1c prac A, to moc Jest rowna iloczynowi

skalarnemu siy F i prdkosc1 v Jej punktu przyoenia:
N= Fv = F,v.
W przypadku oglnym moc moe znueniac sic w czasie .
.Moc11.i:redm w przedziale czasu od 1 do t+AI nazywa su;: wielko
fizyt.-zn (N). rown stosunkowi pracy A wykonanej w tym czasie do
dugoci tego przcdztalu czasu Ar:
A
<N)= - -
Al

1.3.2. Energia kinetyczna

1. E11erg1(/ kinetyc=11 c1ala nazywamy energi jego ruchu med1a-
mcznego. Zmiana energii kinetycznej ~ punli:lu materialnego pod
wpywem sily F jesl rownil pr..icy wykonanej przez t si.

dH'i. = oA = vdp,

gdzie p = 111 v Jest pdem punktu matenalnego, a 111 1 v s:i odpow1edmo

jego mas:1 1 prdkosc1. W mechamce klasycznej m = consL dlatego
wyrnzcme na energi kinetyczn punktu matenaincgo przybiera postac
mv 2 mv~
H{=--=-
2 2
Energia kinetyczna w mcchamcc rciatywistycznej zoslaia om6w1ona
w 1.5.7.1
2. Energia kinetyczni! ukadu mechanicznego Jest rowna sumie
energii kinetycznych wszystkich czsc1 tego ukadu. Nu przyklud, dla
ukludu /1 punktw mutenainych
n .., 11
_ ._.. lll1Vi _ ._.. lll1Vi
li~-
1
L--- t...--,
(t.11 - , ..,1 -

gdzie 111 1 JCSt mas, a v1 - prcdkosci I-lego punktu ukadu.

Energia kinetyczna cm/a

H{ = !
2
f'
fi')
pv-dl'= 2j
fl')
f. pi,-dV,

gdzie Y Jest prdkoscn1 punktw zawartych w maym elemencie d V

objtosc1 ciaa o gitstosct p 1 masie m = pdJ~ a cakujemy wzgldem
caeJ objtosc1 c1ala V Jeli brya sztywna o masie /11 porusza su,:
ruchem postpowym z prdkosc1 ~. to JCJ energia kinctyc7.nu 1est
 . 1.3.2. Energia kinetyczna 51

rwna H{ = mv 2/2. Energi kinetyczn ruchu obrotowego c1aia

omowmno w 1.4.3.3 i 1.4.3.5
3". Zmiana energii kinetycznej ukadu mcchamczncgo jest rwna
sumie algebraicznej prac wszystkich dziaajcych na ten ukad sil
zewnln:nych i wewntrznych <I.2.2.4"),
d~ = A"'"'"+A".,.."
Na przykad, w przypadku ukadu zozonego z 11 punktw mate-
rialnych,
n
dH{ = L Ff""dri+ L L F,ldr,,
i:=I .... l .l-1

gdzie r1 Jest wektorem wodzcym 1-tego punktu, Ff"" - wypudkowQ

dzmaJ;icych na ten punkt si zewntrznych, a F 11 = O.
Jeli ukad me ulega odkszlaccmu, to praca sil wewntrznych

oA"'" =O d~ = A"'""-
Na przykad zmiana energii kinetycznej poruszaJccj si ruchem
postpowym bryy sztywnej,
d li~ = F'"'"dr,
gdzie F""'" jest wypadkow sil zewntrznych (1.2.5.2), a dr wektorem
elementarnego przesumc1a cmla.
4. Energia kinetyczna ukadu mechanicznego zaiczy od wyboru
ukadu odnies1cma. Jeli w inercjalnym ukladZJe odmes1cma K energia
kinetyczna ukadu jest rowna IV.., a w ukladzie odmr.s1ema K,
poruszajcym si wzgldem K ruchem postpowym z prdkoc1a V jest
ona rowna Wl. to
mV 2
H~ = Wl+--+p'V,
2
gdzie m Jest masi ukadu, p' = mv', - pdem ukadu w Jego ruchu
wzgidem ukadu odmes1cn1a K', Y.- prdkosci srodka masy ukadu
wzgldem K. Zaiczno ta Jest speniona zarwno dla V = const, tzn.
gdy K' Jest mcrcjalnym ukadem odmcs1ema, Jak 1 wwczas, gdy
dV
--?0.
dt
W szczcglnosc1, Jeli ukad odmcs1ema K porusza si wzgldem
K ruchem postpowym z prdkoci v, rodka masy ukadu, tzn.
V = v IO V~ = 0 I

'"~
H{ =--+W~.
2
52 1.3. Praca 1 energia

Rwnanie to wyraza Tll'lerdzeme Koemga: energia kinetyczna ukadu

mechanicznego 1cst rwna sumie energii kinetycznej, ktr nuaby
punkt matcnainy mancy mas rwm~ masie caiego ukadu 1 porusza-
jcy sic;: z pr~koc1 Jego srodka masy, oraz energii kinetycznej lego
ukadu w Jego ruchu wzgldem poruszajcego si ruchem postpowym
ukadu odmesiema majcego swj pocztek w srodku masy.
Z twierdzenia Koemga wynika, ze energia kinetyczna bryy sztywnej
JCSl rwna sumie energii kinetycznej ruchu postpowego lej bryy
z pr~koci jej srodka masy 1 energii kinetycznej ruchu obrotowego
bryy wokl srodka masy.

1.3.3. Energia potencjalna

1. Energi pote11l:)a/11
nazywamy cz energii mechanicznej
ukadu zaiczm1 tylko od jego konfigurucji, czyli od wza1cmncgo
rozmieszczenia wszystkich czstek tpunklw matenalnych) ukadu
i ich pooenia w zewntrznym polu sil (l.3. i .6). Ubytek energii
potencjalnej podczas przeniesienia ukadu z dowoinego pooenia
I w mne dowolne poloeme 1 jest rwny pracy A 1 ~, 1aki1 wykonuj
przy tym wszystkie siy potcncjainc (wewntrzne 1 zewntrzne) dziaajce
na ukad,
~(I)- W.,(2) = A1~,
gdZ1e W.,(l) ; W.,(2) s warlosciam1 energii potencjalnej ukadu
w pooemu pocztkowym i koncowym. Zatem praca sil potencjalnych
dla maej zmiany konfiguracji ukladu jest rwna A = -dW,,.
Uwaga. Zakadamy, ze zewntrzne siy potencjalne s stac1oname,
tzn. mog zmieniac sic;: w czasie tylko w wyniku zmiany polozenia
badanego ukadu wzgl!!dem ukadu odmesiema. W przeciwnym
przypadku
iJWr
dWr = -0A+-,-d1.
Ol
W najprostszym przypadku, gdy ukadem jest punk! materialny
znajdujcy SI\! polu potencjalnym, zwi:,zek midzy dzmlaJ!c:, nu punki
sil F i energi potencJUin;' H;, tego punktu w polu jest nastpuji)cy:

Fx = - olYr F" = - iJ!1'r F, = - ,JWr

iJx ' O)' i'J: '
F = -grad H~.
Energm potencjalna punktu malenainego I~ zwizana Jest z poten-
c1ulem siy (l.3.l.8) odpow1edmego polu potcnCJalnego 1.aleznosc1
d~ = -dt/l iub W.,(x,J',z,r) = -lf>(x,y,:.r)+C,
gdzie C jesl slai calkowama.
 1.3.3. Energia potencjalna 53
2. Zwizki podane w p. I" pozwalaJ znale zalczno energii
potencjalnej ukadu od Jego konfiguracji tylko z dokladnosc1 do
pewnego staiego. skadnika, nic rm1J:iccgo wplywu na zmian energii.
W ceiu otrzymania jednoznacznej zaicnoc1 energii potcngalncJ ukadu
od Jego konfiguracji wybiera si w kazdym konkretnym przypadku
tak zwan:1 ko11fig11raC} ::eroll', dla ktre1 umowmc przyJmUJC s1i:
energi potcnc1ain ukadu Jako rown zeru. Zatem energia potcnqalna
ukadu w dowolnym stanie JCSt rwna pracy wykonywanej przez
wszystkie dziaajce na ukad siy potencjalne przy przenoszemu
ukadu z rozpatrywanego stanu do stanu odpowiadajcego konfiguracji
zerowej.
3. Przykad 1. Energia pote11c;a/11a p1111k111 mall!riubwgo 11 1e-
d11oroc/11y111 po/11 sil. Niech sila F, Jak pole dziaa na punkt. JCSt
skierowana wzdluz osi OZ, tzn. F = F=k, gdzie k JCSi wektorem
jednoslkowym osi OZ, a rzut F= siy F na o OZ nu.: wlczy
od wsprzdnych punktu. Wlcdy
dW., = -Fdr = -F,d:: Wr(::) = -F,:+ Wr(O),
przy czym H~(O)jcst wartosCJ energii potcncJalncJ punktu matenalnego
na poziomic :: = O.
W szczeglnosci, energia potencjalna punktu matenalncgo o masie
m, znajdujcego su; w Jednorodnym polu c1kosc1 przy powicrzchm
Ziemi na wysokoci : (o OZ Jest skierowana pionowo do gry;
F= = -mo, gdzie g Jest przyspieszeniem ziemskim) JCSt rwna
Wp(Z) = 111!JZ + iV,,(O}.
4. Przykad 2. Energia pote11c1al11a p1111k111 materw/n~o 11 po/11
sil ce111raluyd1. W potencjalnym peiu si centralnych na punkt
materialny dz1naJ sily F, ktrych wektory skierowane s wwszc
do ustalonego punktu, zwanego ce111ru111 sil i zalca tylko od odleglosc1
rod centrum sil:
r
F=F,(r)-
r
r JCSL prom1e01em wodz11cym, poprowadzonym z centrum .~i do
rozpatrywanego punktu pola, a F,(r) - rzutem siy F na kierunek
wektora r, zaleznym tylko od odleglosc1 r. Jeli punkt materialny Jest
przycigany do centrum sil. to F,(r) = -IFI < O, natomiast Jeli Jest
on odpychany, to F,(r) = IFI > O. Prnca elementarna siy F jest rwna
oA = Fdr = F,(r)dr.
Energia potcnc1alna punktu matenalncgo wyraza si wzorem

H~(r) = J F,(r)dr+ W.,( co).

54 1.3. Praca i energia

Zwykle jako punkt odniesienia energii potcnCJalncJ przyJffiUJC si

energipunktu materialnego znajduJ11cego si meskoilczcmc daleko od
centrum sil, czyli przyJmUJC si, e Wp(co) =O:

1-Yp(r) =
"'J F.(r)dr.

Jako przykad pola sil centralnych, w ktrym sia Jest odwrolmc

proporcjonalna do kwadratu odegloc1 od centrum sil (F,(r) - ,- 2 )
mog suyc: pole grawitacyjne punktu matcnalncgo i kuli jednorodnej,
pole elektrostatyczne iadunku punktowego, a takzc poie powierzchni
kulistej (sfery) 1. kuli naadowanych rwnom1em1e odpowiedmo na
calcJ pow1erzchm i w caej objtosci.
s. Przykad J. Energia potc11qa/na 11klad11 dwodr p1mk11i11 material-
11yc/1. midzy ktrymi dziaaj sily ce111rai11c, tzn. siy zalene tylko od
odlego5ci midzy punktami
F12 1 skierowane wzdu czcej je
prostej. Na rysunku 1.3.3
przedslawmno siy w1.ajemncgo
odpychania F 12 i F 2 1 = -F12.

Fi1 = F,,()!..,
p
gdzie p =
r 2 -r 1 Jest wektorem
wodziicym, poprowadzonym
z punktu i do punktu 2,
a fv(P) - rzutem siy F 21 na
o kierunek wektora p, zaleznym
Rys. 1.3.3 tylko ocl odlegioc1 p midzy
punktami. Maa zmiana energii
potenCJUlncJ ukadu Jest rwna
dH~= -fF12dr+F21dr 2 )= -F 21 dp= -F1,(p)d1>.
Jeli prZYJl)C, ze H~ - O dla p-+ oo, to

l'p(p) = JF,(p)dp.
Energii;: t czsto nazywa si w=a;emnq e11erg1 pote11qa/11q dwch
p1111ktow 111111erialn 11d1.
6. Przykad 4:Energw po1e11cja/11a eta/a sprf!=ystego I.na przykad
sprzyny) poddcmcgo 11=cllrtwe11111 ro=crgam11 lub .fr1skm1111. Przy
odksztuicamu ciaa sprzystego powslaJ w mm wewntrzne siy
polcnCJalne lsily sprzystosci), ktre przec1wstawmJl! si\,! temu od
 1.3.3. Energia potencjalna 55
ksztacemu. Zgodmc z prawem Hooke"a sia spr
zysta F,.... jak odksztaicane ciao A (rys. 1.3.4)
dztaa na wywouji1cc to odksztacenie ciaio B, jCSI X
proporcjonalna do wielkosci tego odksztaicema:
F,rr = -kxi.
A
We wzorze tym xi jest wektorem przesunicia ciaa
B, charakteryzujcym odksztacenie ciaa A (w
stanie me odksztalconym .'I:= O, podczas ciskania
x > O, a przy rozciganiu x < O), a k > O jest
wspczynnikiem charakteryzu1i1cym wasnoci spr
yste ciaia A.
B
Energia potencjalna ciaa odksztaconego (przy
braku odksztacenia, tzn. dla x = O energi t
przyjmujemy Jako rwn zeru) Jest rwna
kx 1
W'.=-
r 2 Rys.1.3.4

1.3.4. Zasada zachowania energii mechanicznej

1. Energi 111echa111c::11 lub calkowu energi medmmczn, nazywa
si energi mechamczrn) ruchu i oddziaywania. Energia mcchamczna
W ukadu punktow matenalnych1esl rwna sumie ich energii kinciyc:-t-
m.!J Jt;: i energii potcncJalncJ . Wr wzajemnego oddzialyw:m1a tych
punktw ze sob oraz z cmlam1 zewntrznymi:

W= W.:+Wi..
Elementarny przyrost energii mechanicznej ukadu w c1qgu maicgo
przedziaiu czasu dr Jest rwny
aw.
dW= oA.r+--r dt,
i!t
gdzie 0A 0 r jest sum algebraiczm1 prac eiementarnych wykonanych
przez wszystkie siy niepotencjalne (wewntrzne 1 zewntrzne) w czasie
dt. Wyraz (iJWr/iJ1)d1 opisuje dokonan w czasie dl zmian energii
potencJalncJ uldaciu, a zatem rwme zmian cakowllcJ energii
mechaniczne], zwizan z mestacjonarnosci zewntrznych sil potcn-
qalnych (1.3.3.1).
2. Jeli ukad jest ukadem zachowawczym (l.3. l. 7"), to liAP O
1 ojf.iJt =O~ Zalcm energia mechaniczna takiego ukadu W= const,
=
czyh suszne JCSL n11slpu1ce prawo, zwane zasad zaclrcmtmw energii
111echa111c:11e1: cncrgta mechantczna ukadu zachowawczego me ulega
zmianie podczas ruchu.
56 J.3. Praca i energia

W szczcgl1105c1 prawo to jest spemone w przypadku zachowaw-

czych ukadw zamkmtych: energia mcchamczna ukladu zamkmtcgo
me zm1cma si w czasie, Jeli zadnc dz1aia1cc w tym ukadzie
wewntrzne siy mcpotcncJainc me wykonuj pracy.
Zasada zachowama energii mcchamczneJ wynika z j(d11orod11osc1
c:asu. Ta waciwo czasu przejawia si w tym, e prawa ruchu
ukladu 7.amkmtcgo (lub ukadu znajdujcego s1i;: w stacjonarnym
polu zewntrznym) nic zalcz11 od wyboru chwili pocztkowej czasu.
Na przyklad podczas spadku swobodnego w stac1onarnym poiu
potenqalnym sily c1kosc1 przy pow1erzctm1 Ziemi, pri;:dko ciaa
i przebyta przez nic droga zaic<J tylko od czasu trwania spadku 1 od
prcdkosc1 pocz11tkoweJ, nie zacz11 na!omiast od tcgo. w Jakiej konkrc!-
nie chwili cialo 7.aczo spadac.
3. Energia mcchamczna zamkm!ego ukadu niezachowawczego
zmienia si w wyniku pracy wykonanej przez wszystkie mcpolcnc1at11c
siy wewm;:l rznc:

dW= oAnp
Sily zyroskopowc (l.3.1.7") me wykonuj pracy 1 dlatego me daJ
wkludu do liAP, tzn. 1stmcme w ukadzie takich sil me powoduje
znmm energii mcchamczneJ tego ukadu.
Dziaiamc sil dyssypatywnych (1.3. l. 7), na przykad sil tama.
prowadzi do stopmowcj utraty energii mechamczneJ ukadu zamkm
tcgo. Proces ten nazywamy t(1ssypm:Jq energii, a ukad, w ktrym
dziaaj sily dyssypatywnc - 11kladem t(\'.liSJ'Pllt.11111y111. _W procesie
dyssypacji energii zachodzi przeksztalcame energii mechamcznej w mne
postacie energii (na przykad w energi mcupofU!dkowancgo ruchu
czsteczek). Przekszlaicame su; energii mcchamczneJ zachodzi w cai-
kowitej zgodzie z fundamentalnym prawem natury - zasad1 za-
chowania energii (l.5.7.2).
4". We wszystkich rzeczywistych ukadach mcchamcznych dziaaj
siy oporu 1 tarcia, dlatego wszystkie te ukady s ukadami 111eza-
chowawczym1. Mozrn1Je1ednak w mektrych przypadkach. w pewnym
przyblicmu, uwazac za uklady zachowawcze 1 stosowac do mch
zasad9 zachowanrn energii mechanicznej. Takie podejcie JCSl moliwe.
Jeli praca A.r wszystkich sil mepoteneJainych dzmh11qcych na ukad
w rozpatrywunym procesie jest zaniedbywalme maa w ror6wnamu
z encrg1;1 mec hamczn:i
- uk adu
. IV tzn. IW I -- I
Ar 1 tak ze W
li W i.
gdzie: li W= A.r 1esl zmian energii mechanicznej ukadu.
5, Stanem ru111w11agi 11wchamc:11e1 rek/udu nazywamy taki stan.
z ktrego ukad moe byc wyprowadzony tylko w wyniku dzmiama sil
zewnctrznych. W stamc r6wnowag1 wszystkie punkty mntem1lnc ukadu
znajduj si w spoczynku i energia kinetyczna JCSt rwna zeru. Stan
rwnowagi mechao1czneJ nazywa si stanem rwnowagi lrll'ale], Jei
 1.3.4. Zasada zachowania energii mechamc:zne1 57
malc oddziaiywamc zcwniytrznc na uklad wywoiuJe mai zmian Jego
stanu, przy czym w ukadzie pojawiaj si siy starnJce si przywrci
uklad do stanu rwnowagi. Stan rwnowagi mcchamczneJ nazywamy
swnem r1111011ag1 11ietrll'ale1 (d111'1eJ11ej), jeli ukad przy dowolnie
maiym oddzmlywamu zewntrznym zostaje z tego stanu wytn1cony
1 w1ceJ do mego me wraca, przy c.-zym poJaWmj:1 si siy_ powoduj11cc
dalsze odchylenie od stanu rwnowagi.
Zasada zachowania energii mechanicznej pozwaia ustali warunki
rwnowagi dla ukadw zachowawczych: w stanach rwnowagi trwaieJ
energia potencjalna ukadu ma m1mma, a w stanach rwnowagi
nietrwaej - maksima (lub punkt przcgicm).
6. Na podstawie zasady zachowanm energii rncchamczncJ mon:1
okreli zakres moliwych konfiguracji ukadu zachowawczego
(1.3.3. I 0 ). Energia kinetyczna ukadu WL ;o o. Dlatego przy zadanej
warLosci W energii mechanicznej ukadu mozc on znajdowac srir tylko
w takich stanach, ktre spelni11J11 warunek: H~ ~ W. Rysunek 1.3.5
odpowiada prostemu przypadkowi, gdy punkt matermlny porusza sic
Jednostlljnic wzdu osi OX w zewntrznym, staCJonarnym polu
potcncjainym. Encrgm potencjalna punktu Jest funkcji! tylko jednej
wsplrzdncj x, tzn. W.. = W.,(x). Pokazany na rys. 1.3.5 wykres tej
zalcznoc1 nazywamy kr=ywq po1e11c;al11q. Przy zadanej wartoci
W energii mechanicznej punktu rnalenalncgo, wskazanej na rys. 1.3.5.
punkt mozc si porusza pozostaj:1c tylko wJednym z trzech zakresw:
x ~ x 1 !obszar I), x 2 ~ x < x 3 tzukrcs III) oraz x ;o x~ (zakres V).
S:1 one oddzielone od siebie zakresami li 1 IV, zwanymi banera1m
potenCJalu aeb 1 cgtl, w ktrych punkt mutcriainy me mozc sic
znajdowu. Na granicach baner polcncjaiu (w punklach li, h, c 1 d)
punkl matermlny zmiema kierunek swego ruchu na przeciwny, przy
czym w zakresie I punkt moe w sposb mcogramczony oddali si
w lewo od granicy a banery, nutommst w zakresie V - na prawo od

Rys. 1.3.5
58 1.3. Praca I energia

gromcy d banery. W obs7.ao.c III punkt materialny wykonuje drgama

m11;:dzy punktami b 1 c; znajduje si on w tak zwanej 1a111w pote11C}al11
( s111tl11i pote11qalri) bfc.

1.3.5. Zderzenia spryste i niespryste

l, Zder=emem nazywamy takie wzaJcmnc oddz1alywamc ciul,

gdy Jedno cmio uderza o drugie i kiedy w bardzo krotkim czasie
w sposb znaczcy zm1cniaJ<1 si ich prdkosc1. Na przykad miot
uderza w lecy nu kowadle kuty dctai, motek uderza w gwk
wbijanego gwodzia itp.
Lim zderzenia nazywamy wspln normalm1 poprowadzon do
powicrzchm zderzajcych si cia w punkcie styku tych ciai w momencie
zderzcma. Zderzeme nnzywamy ::der:::eniem ce11tral11y111, Jeli w chwili
zderzenia rodki mas zderza111cych sir;: cia (.2.3.3") znajdUjil si na
linii zdcrzema. Przykadem takiego zdcrzcma moe by 1.dcrzeme
dwch kui. Zderzcme nazywamy =tler::emem prostym, jeli prdkosc1
rodkw mus zderzajcych si cia Si! przed zderzeniem rwnolegle do
linii zderzema. W pozostaych przypadkach nazywumy jC :der:emem
11kofow11.
r: Ciau podczas zderzeniu odksztacUjl! Si I w mlCJSCach ich styku
powstaj krtkotrwale, iccz do znaczne siy, zwane silami :clerze1110-
11y1111. Dla ukadu zderzajcych si cia siy te s silami wewntrznymi 1._
lzn. me zmieniaj wypadkowego pdu ukadu. Siy zewntrzne. stale
dziulaJcc nu ukad (ml przykad sily ciko5c1 cm!), s zwykle bardzo
mae w porwnaniu z silami zdcrzemowymi. Dlalego mimo i popcdy
si zderzemowych (J.2.4.2) w czasie T trwama zderzenia s porw-
nywalne z pr;:dam1 zderzajcych si cia (l.2.3.4), wypadkowy pop\!d
wszystkich stale dziaajcych sil zewntrznych w tym samym czus1e
T JCSt may w porwnaniu z pcdam1 cia. Zatem rowmcz praca sil
zewn~trznych nad ukladem w czasie T Jest maia w porownamu
z energ111 mechamczm1 uklndu. Mona Wl\!C ukad ciai w procesie
zderzenia w przybli.emu uwazac za ukad zamkmty (1.2.2.4),
a w obliczem ach posugiwa sir;: zasadami zachowania pdu (1.2. 7.1).
momentu pdu (1.4.4.1) i energii (11.2.2.7). Jeli w czasie zdem:ma
ciaa odksztacaj si Jak c1aia doskonale sprzystc, to siy zdcr7.cma
s potenCJaine i w ukadzie speniona JCSt zasada zachowania energii
mcchamczncJ fl.3.4.2}.
3, Zderzenie dwch cia nazywamy zder:emem tlosko11a/e me-
spr(!::ystym (:derzemem mesprzystym), JC!i po zderzeniu oba cmia
poruszaJ<I si Jako Jedna cuio. Dostatcczme zblione do zdcrzcma
doskonaic niesprystego s na przykad takie procesy, JUk udcrzeme
kafaru we wbijany pai iub uderzcme kuli w wzek z piaskiem.

1 Zakodamy, iJ! 1.derza1qcc ~ cmla s~ hd cmlam1 swohodnynu (1.2.2.l ). h;1di

naloonc na me \\'J~Z)' s:i takie. t-4! me powsl:.tJ:i 1.dcr1.cmowc re:tkcJe \1,11;1.0\v,
 1.3.5. Zder:zenla spryste 1 niespryste 59

w kt6rym kula w11;:7.nic. Podczas zderzenia niesprystego w zderzaj

cych si ciaach zachodz rnego rodzaju procesy (ich odksztaicenia
plastyczne, tarcic itp.), w wyniku ktorych energia kinetyczna ukadu
uiega cz5aowej przemianie w jego energi wewnlrzm1 (11.2. i.2).
Jeli dwa cmia o masach 111 1 111 2 poruszajce sic ruchem po-
stpowym z prdkocmm1 v1 1 v2 uiegaj prostemu, ce11tra/11em11
zderze11111 11lespr:i:ystem11, to po zdcrzemu porus7.aJ sic one nadal
ruchem postpowym z prdkoci
1111 V1 +1112 V2
U=
1111+1112

Uwaga. W przypadku dowoinego zderzenia nicsprzys1ego. me

bdce~? prostym zderzeniem centralny~. wzr ~en pozwala obliczy
prdkosc rodka masy poczonych na skutek zctcrzcma i.:1al. Jednak
w wyniku takiego zderzema ukad, zgodnie z zasad zachowama
momentu pdu (1.4.4.1), moe rozpocz ruch obrolowy wok
srodka masy.
4. Zmiana energii kinetycznej ukadu dwch zderzajcych siir c1ai
podczas niesprzystego, prostego zderzema cenlralnego Jest wyrazona
wzorem

,, "'2
- - - - ( v 1 -v,)- <O.

2(m 1 +1112) -

W szczeglnosci, Jeli przed zderzeniem drugie ciao byo w spoczyn

ku (na przykad pal przed uderzeniem kafaru lub lezca na kowadle
odkuwka}, to wzgldna zmiana energii kinetycznej w procesie pros1ego.
centralnego zderzenia mesprzystego
llWl 1112

Wt, m, +111 2
Proste, centraine zdcrzeme mesprzyste wykorzystuje sic w technice
albo do zmiany ksztaiu (kucie, prasowanie, mtowame llp.) albo do
przcmicszc7.ania c1al w osrodku o duzym oporze (wbijun11: pali lub
llW
gwodzi). W p1enVSZym przypadku korzystne jCSl, aby StOSUllCk H'l I
byi moliwie bliski jednoci, czyli musi byc speimony warunek 111 2 ;,
tmasa kowada i kutego dctaiu powinna by w1eiokrotme w1c;ksza od
masy miota). W przypadku . drugim odwrotnie, konieczne Jest, by
straty energii kinetycznej byty moliwie mae, tzn. 111 1 : 111~ (masa
miotka powmna by wielokrotnie wiksza od masy wbijanego gwoz-
dzm).
60 1.3. Praca i energia

5. Zderzenie dwch c1ai nazywamy zder=emem doskcmt1/e spr:ys

IJ'lll 1=der=e11iem sprystym}, Jeli podczas tego zderzenia energia
mechaniczna ukadu me ulega zmtame. tzn. gdy zderza1i1cc si c1aia s
doskonali: spn;yste.
Przykad I. Proste, ce111ra/11e, spry.11e zder:eme dwch cia (na
przykad kul) o masach m1 1111 2 , ktre przed zderzeniem poruszaj<! si
ruchem postpowym z )'.lfdkosciami v1 1 v2 wzdluz osi OX (rys.
I.3.6a), przcchodz<1cej przez ich srodki mas. Prdkosci c1ai po zderzeniu

al b)
przed zderzeniem po zde rzernu

X
X

Rys. 1.3.6

u! 1 u 2 (rys. l.3.6b) mozna obliczy(: korzyslaJc z zasad zachowania

pdu 1 energii mechanicznej:

Prdkoci u, i u 2 skierowane s wzdu osi OX, a ich rzuty nu I\! os

op1sUJll wzory
(1111 -lll2}i11x+21112 V2x 2m, l'1..+f1112-lll1)llix

1111+1112 m, +1112

W szczeglnosc1, Jeli musy cia si1 Jednakowe. to ciaia w wyniku

zderzcnm zam1e111aJ si prdkociami:

Jelimasa ciaa drugiego JCSt w1eiokro1me wiksza od masy ciala

pierwszego, to

Przykad 2. Uko.~m!, cemra/ne zclerzeme spr:yste. Jeli c1aiu sa

gadkie, Io mona zamedbai: popd sil tarcia podczas zderzenia.
W takim przypadku nic ulegaj zmianie skadowe styczne prdkoct
cia, tzn. skadowe prostopadle do linii zderzenia:
 1.3.5. Zderzenia spryste i niespryste 61

Skladowe normalne, skierowane wzdluz linii zderzenia, znuemaJll s11=

tak samo Jak w przypadku zderzenia prostego:

llJn = 11.:?.n =
m1 +ml 111, +ml
W szczeglnosci, w przypadku ukosnego zderzenia spr1=zystego
giadkicJ kuli z nicruchom:1 plask:1 scmn:11111 2 m 1 , 11 2 = 11 1 = O)
ltt = Uh, lltn = -Vlnt

czyli kula odbija si od ciany zgodnie z prawem odbicta zw1crciad-

lanego: k;,t odbicia 1est rwny ktowi padania. Wartoi;c1 liczbowe
pr1=dkoc1 s zachowane: 11 1 = v 1 Wektor zmrnny pdu kuli ..p 1
podczas zderzenia skierowany JCSl prostopadle do sciany:
Pt = 111i(U1 -vi) = -2111 1Ytn
Pop1=d dz1alajce1 na sc1ankc siy zdcrzcma JCSl rwny 2m, v1

Rozdz1al 1.4
Dynamika ruchu obrotowego
1.4.1. Moment sily i moment pdu

1. W ceiu opisu zewn1=trznego oddziaiywama mechanicznego na

c1aio, prowadZljcego do zmiany ruchu obrotowego tego ciaia. wpro-
wadzamy pojcie momentu sily. Rozrniamy moment siy wzgldem
nieruchomego punktu oraz wzgldem nieruchomej osi.
A-!0111e11te111 si~t' F 11=glde111 111emchomego p1111kt11 O (bieguna)
nazywamy wielko wektoroWI M, rown iloczynow1 wektorowemu
promienia wodZljcego r, popro-
wadzonego z punktu O do pun- B
ktu A przyioenia siy (rys.
1.4.1), 1 wektora siy F: M
M = rxF.
Warto bezwzgldna mo-
mentu siy

M = Frsma =FI, o
gdzie I= rsinct 1est dlugoc1 Rys. 1.4.1
odcmka OB (rys. 1.4.I) opusz-
czonego z punktu O prostopadle do linii dziaama siy, a 'l - k:1tcm
mit;!dzy wektorami r i F. Wielko I nazywamy ramiemem .~iy wzg:h;:dcm
punktu O. Po przeniesieniu punktu przylozenia siy F wzdlu linii 1eJ
62 1.4. Dynamika ruchu obrotowego

dziaania,moment siy M wzgldem tego samego meruchomego

punktu O nic zm1ema si. Jeli lima dzmlama siy przt."Chodz1 przez
punki O, to moment siy wzgldem tego punktu jCSI rowny zeru.
2". Cakowitym momemem tmomelltem ll'J'puclkon:l'l11) ukadu sil
wzgldem 111eruclro111ego mmkw O (bieguna) nazywamy wektor M row-
ny sumie geomctrycmeJ momentw wszystkich /1 sil ukadu wzgidem
punktu O:

M =I: f;XF;,
1~1

gd21e r 1 jest wektorem wodzcym. poprowadzonym z bieguna O do

punktu przylozema siy F;.
Z trzeciej zasady dynamiki Newtona (1.2. 5.1) wynika. e momenty
wzgidem bieguna O sil wewntrznego oddzmiywama wzajemnego
w ukadzie punktw materialnych kompensuj si parami:
r 1 x F;1 = -(r1 x Fu). Zatem obliczajc wypadkowy moment sil naiczy
uwzgldma tylko siy zewntrzne dziaajce na rozpatrywany ukad
mechaniczny.
3. A1omelllem si(1 F wzgldem 111er11dwme1 osi li nazywamy
wielko skalarn M, rwn rzutowi na l\! os wektora M momentu
siy F wzgldem dowolnego punktu O lc<1ccgo na osi li. Warto
momentu 1"1 0 me zalezy od wyboru poloema punktu O na osi a.
Uwaga. Niekiedy przez pojcie momentu siy wzgldem meruchomcj
osi a rozumie si wielko wektorow11 M. = M 0 i0 , gdzie i jest wektorem
jednostkowym osi a. Wektor M,, jest skladowi1 wektora M momentu
siy wzgldem meruchomego punktu O, skierowan;i wzdu osi a.
Jeli lima dziaania siy przec111a o lub jeSt do mej rownolegla, Io
moment siy wzgidem Lej osi jest
z rwny zeru.
Niech A bdzie punktem orzy-
lozenrn siy F, a O, punktem prze-
cicia sic z osii1 OZ prostopadej
do mej, poprow;1dzoneJ z punktu
r1 1rys. 1.4.2). Sile F wygodme JCSl
rozoy na trzy wzajemme pro-
stopade skadowe: os10w F, -
r)\vnoicgi:i do osi. radialm1 F. -
o,o--.....,,p--ilAO-----.,.. skierowana wzduz wektora
F,, p = 0-,-;i, .oraz s1yczm1 F, - skie-
rowam1 prostopadle do ost j we-
ktora 11. Moment M siy F wzgl
dem osi OZ jest rwny
o
Rys. 1.4.2 i\'1, = (pxF,):, M, = pxF,.
 1.4.1. Moment slly I moment pdu 63

Pomewaz wektory p 1 F, s wzaJemme prostopade, to

Colkm111y momellf (momellf ll')'padkoll'y) w::glclem mer11dro111e1 osi

a ukadu si JCSL rowny sumie algebraiczne] momentow wszystkich sil
ukadu wzgldem leJ osi.
4. klome11iem p1!dt1 p1111kt11 111oteria/11ego ll'::glclem mer111:/10111ego
p1111kt11 O (bieguna) nazywamy wektor L, rowny iloczynow1 wek-
torowemu prom1ema wodzcego r, poprowadzonego z bieguna O do
punktu materialnego, i pdu p:
L = rxp = rxmv,
gdzie 111 iv s odpowiednio mas11 1 prdkoci punktu matem1lnego .
.Momellfem pdu 11kladu 11::gltle111 memclwmego p1urk111 O nazywa-
my sum geometryczm1 L momentw pdu wszystkich punktw
materialnych ukadu wzgidem tego samego punktu O:
n n
L= Lr; x p 1 = '[ r, x m;vi.
l=><I ; ... 1

gdzie 111 1, r; i v1 si1 odpowiednio mas, prom1emem wodzcym

1 prdkosc1 J.lego punktu materialnego, a 11 - liczbi1 wszystkich
punktow ukadu.
Mome11U!lll pd11 11klatl11 w::gldem 111eruclwme1 osi a nazywamy
w1dko I... rwn rzutowi na t\: o wcktoro. L momentu p\!du ukladu
wzgldem dowoinego punktu O, lecego na teJ osi:

!.,,. = I (r1 x m;v;)..

,,..,1

Wybor polozema punktu O na osi a me wplywa na warto

liczbow L .
Uwaga. Niekiedy przez pojcie momentu pdu wzgldem mcrucho-
mej osi a rozumiemy wielko wektorow L. = L.i., gdzie i.. 1est
wektorem jednostkowym osi a.
5. Momelll pd" cioll wzgldem memclwmego p1C11ktll O. wok
ktrego ciao obraca si.;: z pn;dko5c1 ktow w, JCSl wyrazony
wzorem:
L =f (rxv)dm = f [rxfwxr)]dm,
[m)

gdzie r JCSl wektorem wodzcym, poprowadzonym z bieguna O do

maego elementu ciaa o masie dm, a v = w x r - prrrdkosc11 tego
elementu. Poniewa r x (w x r) = r:!.w-(w r) r, to wektory L ; w,
64 1.4. Dynamika ruchu obrotowego.

w przypadku oglnym, me pokrywaj si co do kierunku:

L= li> Jr 2
d111- J (li> r)rdm.
(rnJ fm)

Moment pdu ciula zamocowanego w punkcie O oraz Jego

prcdko ktowa pokrywaj si co do kierunku, Jeli cialo obraca sic
wok Jednej ze swoich gwnych osi bezwladnosc1 w punkcie
o (1.4.2.4),
L = lll>,
gdzie J jest momentem bezwadnoci cmla (J.4.2. I") wzgldem teJ osi
gwnej.
6, Jezeli M jest cakowitym momentem ukadu sil wzgldem
nieruchomego punktu O, a M* - momentem wzgldem nieruchomego
punktu 0*, IO
M = M*+r*xF,
gdzie r* Jest wektorem wodZiJcym. poprowadzonym z punktu O do
punktu O*, a F jest wypadkowym wektorem rozwazanego ukadu si.
Jeli F = O, to calkow1ty moment ukludu sil jest jednakowy wzgldem
dowolnego nieruchomego punktu M = M* Taki1 wiasno ma para
sil, tzn. ukad dwch si, ktore skierowane s przeciwnie wzduz dwch
prostych wzaJemmc rownoleglych i klorych wurtosc1 bezwzgidnc s
sobie rwne. NaJmniejsz11 odlego d midzy liniami dztaianm Lych sil
nazywamy ra111w111e111 pary ~;li. Moment pary sil skierowany 1csl
prostopadle do paszczyzny, w ktrej icI le siy, a Jego warto 1es1
rwna M = Fd. gdzie F jest warloscHI kazdcJ z tych si.
Moment cakowity M, WZf?l;dcm srodka masy C ukadu mcchamc1.-
nego (1.2.3.3) wszystkich dz1alaJ1cych na len ukad si zw111zany 3es1
z calkow1tym momentem lego ukadu sil wzgl1=dcm meruchomego
punktu O 7J.1lcznosc1:
M = M,+r,xF,
gdzie r<JCSl wektorem wodz:1cym. poprowadzonym z pocztku ukadu
O do punktu C. a F - wypadkow ukladu si.
7', Wartosc1 momentu ocdu ukadu mechanicznego wzgldem Jego
srodka masy c
dla bezwzgi1=dnego ruchu punktw z prdkoscmm1
v1 (lzn. wzgldem meruchomcgo. mercJainego ukadu odmcs1cma) oraz
dla ich ruchu wzglcdncgo z prdkoscianu v; = v1-v, (tzn. wzglcdcm
porus7J.ljcego si ruchem postpowym ukadu od111cs1cnm z pocz;itkiem
w punkcie C) s Jednakowe:
" n
I rj x 111 1v1 = I r( x 111, v; = L
lI 1~1
 1.4.1. Moment sity 1 moment pdu 65
gdzie r; = r1-r, jest wektorem wodzcym I-tego punktu w uklad21e
odniesienia poruszajcym si razem ze rodkiem masy.
Zwizek midzy wartocirum momentu pdu ukadu mechanicz-
nego L wzgidem nieruchomego punktu O oraz wzgldem rodka
masy L, ma posta
L = L,+r,xp,
n
gdzie p = L 111,v, Jest pdem ukadu w Jego ruchu bezwgidnym.
i= I

1.4.2. Moment bezwadnoci

1, i\fome11te111 be:wlad11osc1 11k/ad11 med1aml-::11ego wzgidcm nie-
ruchomej osi a nazywamy wielko fizyczmJ J. rwn sumie iloczynw
mas wszystkich n punktw materiainych ukadu ' kwadratw ich
odlegosci od osi:
n
J. =
1~
L
I
m,pr.
gdzie mi Jest mas~ i-lego punktu, a Pi - Jego odego5c1 od osi.
Moment be:wlad110.k1 cia/11 jest rowny
J. = J p2 dm = J p2 DdV,
{ni) lir)

gdzie dm= DdV Jest mas maego elementu objtosc1 bryly dl',
D - gstoci, a p ~ odlcgo5c1 eiementu d V od osi a.
Jeli brya Jest Jednorodna, tzn. JeJ gsto Jest slala w cale;
objtoci, to

J.=Dfp 2 dV.
(I')

Moment bezwladnosci J. bryy 1est miar Jej bezwladnosl:i w ruchu

obrotowym wok nu:ruchomeJ osi a (1.4.3.4), analog1czmc do tego.
Jak masa ciaia stanowi miar Jego bezwiadnosc1 w ruchu postpowym.
2, Moment bezwl11dno5ci danej bryy wzgldem dowolnej osi
zaley me tylko od masy, ksztaltu i rozmmrw bryy, lecz rowmez od
polozcnia bryly wzgldem lcJ osi. Zgodmc z twieT1i=e111e111 Swmem
moment bezwladnoc1 bryy J wzgldem dowolnej osi 1est rwny
sumie momentu bezwladnosci J, tej bryy wzgldem osi prz..:chodzqcej
przez srodck masy bryy rwnolegle do rozwaanej osi oraz iloczynu
masy bryy /11 i kwadratu odleglosc1 d midzy osiami:
J == J,+mdi
66 1.4. Dynamika ruchu obrolowego

3. Momenty bezwladnosci bry Jednorodnych o prostych kszta

tach, wzgl;dem mektrych osi, podane sq w tabeli I.4.1.
Tabela 1.4.1
Momenl
Ciao Poozenic osi a bczwadno:ici

Cienko:ictcnny cylinder o o cylindra mR 2

promicmu R i masie m
Walce o promieniu R o walca ~mR~
1 masie m
Kula o prom1cmu R os przechodzi przez srodck ~niR:.
i masie m kuli
SCcra o promicmu R os przechodzi przez srodek SmR 2
1 masie m sfery
Prosly pr~t o dlugosci i os prostopada do pr~la prlC -h m/2
1 masie m chodzi przez jego srodck
Ten sam prt o5 prostopada do prta prze- i m/ 2
chodzi przez jego koniec

4. fl..fome11ta111i :b1Jc:eniowy1111 (1110111ema1111 dewiac)')11.11111) ciaa

wzgldem osi prostoktnego, kartezJanskiego ukadu wsplrzi:dnych
nuzywamy nastpuJ1ce wiclkosc1:

J . = J xydm = J :cyDd Jl,

tml rn

J:r= = J xzdm = J x:DdV,

tml 11'1

J,, = J y:dm = J yzDdV,

lrnt (I')

gdz1c x, y,:: s wsplfZl?dnymi maiego elementu c1afa o objtosci d V,

gstoci D 1 masie d 111.
O OX nazywamy gwn osi he:wladnofr1 ciaa, jeli momenty
zboczemowc J :rr i J:r: s Jednoczenie rwne zeru. Przez kady punkt
ciaa mozna poprowadzi trzy gwne osie bezwadnosct. Osie te s
wzajemnie do siebie prostopadle. Momenty bezwiadnosc1 ciaa
wzgldem trzech gwnych osi bezwadnosc1, poprowadzonych przez
dowolny punkt ciaa O. nazywamy glw11ym11110111e11ra111i be::wlac/11o,1
ciau.
Osie gwne bezwladnoc1, przcchodz;1cc przez rodek masy ciaa,
nazywamy glw11yml. ce11tral11y1111 osiami bezll'lac/110.~ci ciaa, a momenty
 1.4.2. Moment bezwadnoci 67

bezwladnosc1 wzgidem tych osi - jego gwnymi, cemra/11ym1111ome11-

ta1111 be:.wlad11oc1. Os symetrii ciaa Jednorodnego 7.awsze Jest jcdn:!
z Jego gwnych, centralnych osi bezwiadnoc1.

1.4.3. Podstawowe prawo dynamiki ruchu obrotowego

1 Z zasad dynamiki Newtona wynika, e pierwsza pochodna
wzgldem czasu momentu pdu L ukadu mechanicznego wzgi1=dem
dowolnego nieruchomego punktu O jest rowna cakowllcmu momen-
towi M"wn wzgldem Lego samego punktu O sil zewni;)Lrznych dziala-
JQcych na ukad:
dL =
__ M1ewn
dt
Rwnanie to wyrazu prawo ::mian mome11111 pdu 11k/atl11. W szczc-
glno5ci Jest ono spenione w przypadku bryy sztywnej przegubowo
zamocowanej w punkcie O 1 obracajcej si wok tego punktu.
W takim przypadku rwnanie to wyrnza podswwoll'e prawo <iy11amiki
bry(i s:ty1111e1, obraca111ce1 si wok 111erud1omego p1111k111.
Prawo zmian momentu pdu ukadu mozna zapisac za pomoq
skadowych wzduz osi wsprzdnych mcruchomcgo, kartcZJanskicgo
ukadu odniesienia z pocztkiem w punkcie O:

dL_. = Jvf""'" d.y = Jvf"",

1
dL, = M~cwn_
dr _. ' dr dt -
przy czym L:c, L 1 , L=, M~"""', M';"'", !vl':"" s odpowiedmo momentami
pdu ukadu oraz cakowitymi momentami si zewm;trznych wzgldem
odpowiednich osi wsprzdnych.
2 Przykad. Reg11/ama precesja :yroskop11 pod wpiywem siy
c1kosc1. Zyroskopem (f:yroskopem J>:J'llletryc::11ym. bqkiem) nazywamy
symetryczn bryl sztywn, szybko obracaj:1ci1 si wok osi symetrii,
ktora moze zmienia swj kierunek w przestrzeni. Zyroskop ma trzy
stopnie swobody (Ll.5.6), jeli Jest on 7.amocowany w jednym
meruchomym punkcie O, naiecym do jego osi symetrii > zwanym
rodkiem =aw1cs::cmia :yroskop11. Jeli rodek zawieszenia pokrywa si
ze srodkiem ciko5c1 C yroskopu, to taki zyroskop nazywa si
=>roskopem wywa::o11ym lub astatyc:.11y111: dz1aame na mego siy
cikosei me wywoiuje zmian w jego ruchu obrotowym. W pozostaych
przypadkach zyroskop nazywa si zyroskopem L'l(!=kim (rys. 1.4.3).
W wyniku dziaania momentu siy c1kosc1 wzgidcm punktu O.
rwnego
M,..," = r, x mg,
na ruch obrotowy zyroskopu cikiego dookoa punktu O nakl:ada si
jednoslajny ruch obrotowy osi OZ' wok p10nowc1 osi OZ. O OZ'
68 1.4. Dynamika ruchu obrotowego

zakresla przy tym pow1erzchniir stokow, zaznaczom1 na rys. 1.4.3

lini przerywan. Taki ruch zyroskopu nazywamy preces1 rcg11/nmq.
Jeli priydko ktowa precesji

, ,,,,....-4------ '"',, fi (I) f(I) jest prdkoci kloWi)

wasnego ruchu obrotowego wo-
z I
k osi symetrii OZ'), to w przy-
,,. z blieniu mozna przyJc. e mo-
ment pdu zyroskopu L wzgl
dem punktu O Jest skierowany
wzdluz osi yroskopu OZ' wy-
nosi
L = Joo,
gdzie J jesl momentem bczwlad-
nosc1 zyroskopu wzglcdem osi
OZ'. Dlatego
dL
dr= rrxmg =
rr
=--Lxmg=!lxL,
Jw,.
Rys. 1.4.3 nrr,..
gdzie n = - - - gjcst priydko-
Jw.
ci:1 k:1tow precesji, a w przypadku przedstawionym na rys. 1.4.3
W: = w. Im wiksza JCSl prdko ktowa wasnego ruchu obrotowego
yroskopu, tym wolniejsza jesl Jego precesja.
3. Energia kinelyczna bryly sztywnej, obracaj:,ccj su; z prdkosci11
ktow:1 (I) wok nieruchomego punktu, jest rowna:

gdzie J jest momentem bezwladnosc1 bryiy wzglcdem chwilowej osi

er.
obrotu i.5.6).
Praca elementarna, wykonana przez dzmaj11c:i na cialo siliy F w ma-
lym przedziale czasu dt

.4 = (M (l))dt = M dq> = .Md,p.

gdzie M = r x F JCSl momentem siy F wzgli;:dem punklu O tr jest

promieniem wodzcym poprowadzonym 7. punktu O do punktu
przyloenia siy F), dip = wdt 1 dp = mdt s odpow1cdmo ktem
obrotu i wektorem elementarnego obrotu bryy w czasie dt, a iH,. mo-
 1.4.3. Podstawowe prawo dynamiki ruchu obrotowego 69

mcntem siy F wzgldem chwilowej osi obrotu bryy, rwnym rzutowi

wektora M na kierunek wektora 0>.
Przyrost energii kinetycznej bryy sztywnej w czasie dt jest rwny
pracy si zewntrznych:
dW.: = M:""drp,
gdzie M:"" jest cakowitym momentem sil zewntrznych wzgidem
chwilowej ost obrotu ctala (1.4.1.3").
4" Jeli brya sztywna obraca si wok nieruchomej osi OZ
z prdkoci ktow Cl>, Io jej moment pdu wzgldem tej osi jest rwny
L: = l:W: L: = l:O>.
We wzorze tym J= jest w czasie (J: = const) momentem
staym
bezwadnoci ciaa wzgldem osi OZ, a lw:I =w> O Iw, = w jeli
wektor w i wektor jednostkowy osi OZ s zgodne co do kierunku
1 zwrotu 1 w= = - w w przypadku przeciwnym).
Podsrawoll'e prall'o dy11a111iki bryy sz/yll'nej obracajce) sr wok
11ierru:Jwmej osr OZ ma posta:
dw 1
J. - - = M~""" lub & -
-
-M'"
J: : '
- dt -
gdzie & = d(J)/dr jest przysp1eszemem ktowym ciula.
Z ostatniego wzoru wynika, e moment bezwadnoci bryy sztywnej
wzgldem dowolnej osi nieruchomej jest miar bezwadnosc1 tej bryiy
w JCJ ruchu obrotowym wokl tej osi: im wikszy moment bezwadnosci
bryy, tym mmcJszeJest przyspieszenie ktowe tej bryy pod dziaianiem
lego samego momentu si zewntrznych.
5 Energia kinetyczna bryy sztywnej wirujqCeJ z pn;dkosciq
ktow<J ci> wok nieruchomej osi OZ jest rwna

i ,
11{= 1:ar.
2
Praca elementarna, wykonana przez przylozon do cmla sil
F w maym przedziale czasu dt jest rwna
oA = M:wdr = M:drp,
gdzie M: Jest momentem siy F wzgldem osi obrotu OZ (wektor
jednostkowy osi OZ jest zgodny z wektorem w).
Przyrost energii kinetycznej bryy sztywnej w czasie dr Jest rowny
pracy sil zcwni;:trznych
dWk = M~"'"drp,

gdzie M :'"n jest cakowitym momentem si zewntrznych wzgldem osi

obrotu ciaia.
70 1.4. Dynamika ruchu obrolowego

6. Ruch swobodnej bryy s::1yw11e1 spenia dwa nastpujce rownanm

rniczkowe:

d dL, = M'"'"
-(lllV) = F"''"
dt t dt '

We wzorze tym m Jest mas11 bryy, v, - pq:dko5c1:, Jej srodka

masy C, F'""" - wypadkow:i wszystkich dziaiajcych na ciao sil
zewnlrznyeh (I.2.5.2), M~'"" - momentem calkowllym sil zewntrz
nych wzgldem punktu C (I.4.i.6), L, - momentem pdu bryiy
wzgldem tego samego punktu C (1.4.1.7).
Rwnanie pierwsze opisuje ruch postpowy bryy swobodnej
z pf1:dkose1 JCj rodka masy ((.2.5.3). Drugie rowname wynika
z prawa zmian momentu pdu (1.4.3.1) i opisuje ruch obrotowy bryy
sztywnej wok jej rodka masy (l.1.5.9).
7. Energi kinetyczrn) swobodnej bryy sztywnej mona wyznaczy
na pods!awic twierdzenia Koeniga (l.3.2.4):
111ri J,w 2
W=--+--
l 2 2 .
gdzie J, Jest momentem bezwadnosCJ bryy wzgldem chwilowej osi
obrotu, przechodzcej przez JCJ srodck masy C, w - prdkoc1;1
k1itow. W przypadku oglnym, os chwilowa moze przemieszcza(: su;
w obri;:bic bryiy, a moment bezwadnosc1 J, moe zm1cni:ic sii;:
w L-zas1e. Warto J, me zmienia su;;, jeli ruch bryiy JCSt ruchem
paskim (1.1.5.9).
Przykad. Energia kinetyczna Jednorodnego walca toczcego si
bez polizgu po rowm pochylej. Ruch walca jest ruchem ph1skim:
wszystkie jego punkty poruszaj si w pionowych. Wzajemnie rowno-
lcglych paszczyznach. Waicc porusza si ruchem postpowym z pn;:d-
kosci:, v, skierowani) wzdluz rowm oraz obraca SI\! wok swojej osi
(J, = 111R 2/2, gdzie 111 Jest mas<1, a R promieniem waica) z prdko5c1
ktow w. Z zaiozenia o braku polizgu wynika, e prdko.Ser chwilowe
punktow styku walca z rowni s rwne zeru, tzn. w = v,/R. Dlatego
energia kinetyczna tocz;,cego sit; walca

1.4.4. Zasada zachowania momentu pdu

1 Zasada :aclwwama 1110111e11w prd11: moment p~du ukadu
zamknitego (l.2.2.4) wzgldem dowolnego punktu meruchomego
1es1 slaiy w czasu:, tzn.
 1.4.4. Zasada zachowania momentu pdu 71
dL
- - =O, L = const.
dt
Zatem moment pdu ukadu zamkmctego wzgldem Jego srodka
masy (l.4.1. 7) nic zmienia s1ir w cz:is1c:
dL,
--=O,
de
L, = const.
Podobnie jak zasady zachowania pdu ; energii, r6wmc zasada
zachowania momentu pdu Jest oglniejsza i wychod7J daleko poza
ramy mechaniki klasycznej. Nalezy ona do fundamentalnych praw
fizycznych, pomewaz zwi;1zana jest z okrelon wasnoci:1 symetrii
przestrzeni - JCJ 1zotropowose1<J.. l:orropowo pr:estr=em przejawia
sic w tym, e wasnosc1 fizyczne i prawa ruchu ukadu zamkmiytcgo me
zalez od wyboru kierunku osi wsprzdnych mercjainego ukadu
odnies1ema, tzn. me zmieniaj si przy obrocie ukadu zamkniiytego
Jako ealose1 o dowolny kt w pr7.estrzcm.
Zgodmc ze wsplczesn w1edza1. moment pdu maJ me tylko ciaa
1 cz11stki, iecz rwmez poia, przy czym czstki elementarne 1 skladaj'!ce
si z nich ukady (na przykad Ji!dra atomowe) mog mie wasny
moment pdu, zwany spmem, me zwi11zany z ruchem tych czastck
w przeslrzem (lab. VIIJ.2.2 i Vlll.2.3).
2. W zastosowamu do ukadw opisywanych przez mechanik
klasyczni' \newtonowsk), zasad zachowania momentu pcdu mozna
rozpatrywa Jako wniosek z zasad Newtona. Dla zamknictego ukadu
mechanicznego cakowity moment sil zewntrznych wzgli,:dcm dowol-
nego punktu nieruchomego (rwmcz wzgldem srodka masy ukadu)
Jest tozsamociowo rowny zeru: M''"'" =o (odpow1cdnio M;n =O,
patrz (l.4.1.6), gdzie F = F'"""
zasada zachowania momentu pcdu:
=
0) 1 dlatego z 11.4.3. I") wyniku

L == Lr
,. 1 x111,v; = const,

gdzie 111 1 jest mas<!. r, - prorn1cnicm wodzcym, a V; - nrcdkosci:)

i-tego punktu matenalnego w ukadzie skadajcym si z 11 punktow.
r
Zatem (patrz 1.4. i. ! l.2.5.3),
n
Lr= L r;xm;vi = L r;x111iv1 = consl,
I
jm l 1;;

gdzie ri = r1 -r vj = v1-v a rr :; v, s odpow1cdn10 wektorem

wodzi1cym i prirdkosc1 srodka masy ukadu.
3. Jesi uklad nic jest ukladem 1..amknictym, lecz dz1alaJO)CC na
niego sily zcwnctrzne s takie. ze ich moment calkow1ty wzgicdem
nieruchomego punktu O JCSt tos11mosc1owo rwny zeru (M"'"" O),=
72 1.4. Dynamika ruchu obrotowego

to zgodnie z 1.asadam1 . Newtona (I.4.3. l ) . moment pdu ukadu

wzgldem tego punktu me zmienia si w czasie: L = const. Warunek
len praktycznie spema, na przykad, zyroskop wywazony (I.4.3.2)
majcy trzy stopme swobody, ktrego momenl si tarcia w zaw1cszcmu
JCSL dostatecznie may. Os zyros!.opu zachowuje sw~ orientacj
wzgldem meruchomego. merCJainego ukadu odnies1ema mezaicnie
od tego, czy podstawka utrzymujca ten zyroskop lak, by srodek jego
zawieszenia byl w spoczynku, wykonuje Jllkikolw1ek obrt, czy tez nic.
Zwykle M,..... ~ O i L ~ const. Jednake, jeli moment cakowity
sil zewntrznych wzgldem dowolnej ost nieruchomej, przechodzcej
przez punkt O Jest tosamociowo rwny zeru, to moment pdu
ukadu wzgldem lej osi nie znuenia Si w czasie. Na przykad, jeli
M~ =O, to L. = const.
Jeli uklad obraca si wok nieruchomej osi OZ, a moment
cakowity sil zewntrznych wzgldem teJ osi M~"" =O, to moment
pdu ukadu wzgldem osi obrotu me zmienia st w czasie:

J=co = const,
gdzie w jest prdkoci ktow, a J: - momentem bezwladnoS<:i
ukadu.
Jeli w wyniku dziaania sil wewntrznych, a Lakze si zewntrznych
spclma)i!cych warunek M';"" =
O, ukad ulega odksztaceniu i zmienia
s1 jego moment bezwadnoci J=, to odpow1cdmo wzrasta lub maleje
prdko kiJlOWU w.
4". Jeli na ciao me dziaaj zadne siy zewntrzne, Io osia1111
swobod11ymi ciala nazywamy takie 0511:, dookoa ktrych swobodna
brya sztywna (1.2.2.3) moze obracac si ze stah1 prdkoci ktow:J w.
Taki ruch obrotowy bryy sztywnej nazywa si swobod11ym ruchem
obrolowym. Osie swobodne ciula pokrywaj si z jego gwnymi,
centralnymi osiami bczwlndnosc1 (I.4.2.4). W przypadku oglnym
wurtoiic1 J 1 , J 2 1 J 3 gwnych, centralnych momentw bezwudnosci
ciaa (I.4.2.4) s:i rne. Swobodny ruch obrotowy takiego ciau (na
przykad jednorodnego prostopadocianu o rnych dugosc111ch
bokw) w praktyce zachodzi tylko wok dwch osi swobodnych
odpow111dajcych ekstremalnym wartociom gwnych centralnych
momentw bczwladno5c1 - najwikszemu ; na1mmcjszemu. Ruch
obrotowy wok jego lrzecieJ gwnej osi centralnej, odpowwdaj:1cej
posrcdnicj wartoci momentu bezwludnosc1 ciula, Jest niestabilny:
nawet mae oddziaywania zewntrzne mog spowodowac znaczne
odch)lenm chwilowej osi obrotu ciua od JCJ pocz:1Lkowego kierunku
w ciele.

' Znklada . e wektor L skicrowuny JCSI wzdluz osi vroskopu. W innym pnypadku
7..vroskop swobo~ny wykonuic prcccsi rcgularn:i: Jego os op1suic pow1crlchni sloiku.
ktorcgo w1er1.choh:k znidUJi: s11; w Srodku 1.awLesicma. a oS skicro\l.~ma Ji:sl v.'1.dlu wek lora
L = const.
 1.4.4. Zasada zachowania momenlu pdu 73

Jeli wartoci dwch glwnych momentw bezwiadnosc1 s Jed-

nakowe: 1 1 = 1 2 ,.o. 1 3 , to stabilny ruch obrotowy takiego cmla (na
przykladjednorodnego walca) Jest moliwy tylko wok osi swobodnej,
odpowiadajcej rnej od nich trzeciej warto5ci momentu bezwadnoci
ciaa J 3 W przypadku jednorodnego walca tak osu1 swobodn Jest
os symetrii. Jednakze, Jeli dugi cienki walec JCSI wprowadzony
w ruch obrotowy za pomoc przyczepionej do jego konca mci, to
okazuje si, e stabilny JCSl ruch obrotowy waic-J wok osi swobodnej,
odpowiadajcej najwikszej wartoci Jego momentu bezwladnosc1. Ta
os swobodna Jest prostopada do osi symetrii walca.

Rozdzia 1.5
Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

1.5.1. Postulaty szczeglne) teorii wzgldnoci

I. Szc:egf11a teoria wzgld11ofr1 jest wsplczcsn tcon fizyczn
przestrzeni i czasu. Szczeglna teoria wzgldnoci oraz mechanika
kwantowa (Vl.1.1. I stanowi podstaw teoretyczn wsplczesncj
0
)

fizyki i techniki (na przykad Jdrowej fizyki ' techniki). Szczegln

teon wzgldnoci czsto nazywamy teori rela1ywwyc=11, a specyficz-
ne Zjawiska przez m opisywane efektami relaryw1s1yc:mymi. Zwykle
efekty relatywistyczne przejawiaj si przy prdkociacn ruchu ciai
zblionych co do wartosci do prdkoci swmtia w prni
c = 3 108 m/s, zwanych prdkofr1ami relatyll'istyc:11y1111. Mecha11ikq
rdatywis1yc:11q nazywamy mechanik.,: ruchw z pr~kosc111m1 relatywis-
tycznymi, opart na szczeglnej teorii wzgldnosc1.
W szczeglnej teorii wzgl~no5c1, tak samo Jak w mechanice
klasycznej, zakadamy, e czas Jest Jednorodny (1.3.4.2"), a przestrzen
Jednorodna (1.2.7.1) 1 izotropowa (1.4.4.1).
2". Podstaw szczeglnej teorii wzgldnosc1 stanowi dwie pod-
stawowe zasady, przyjmowane jako postuiaty.
Pierll'szy pos111la1 JCSl uoglmemem mechanicznej zasady wzgid
noci Galileusza (1.2.8.4) na dowolne procesy fizyczne. Postulat ten.
Z\Vany zasad w:g/t/110.rci lub relatyw1st.1L"Z11f{ :asud11 wz1:li!tl11osc1
Eit1l'tema, brzn11: w dowolnych inercjalnych ukladuch odrncs1ema
(1.2. i.2") wszystkie Zjawiska fizyczne w tych samych warunkach
przebiegaj jednakowo. Inaczej mwic, zgodnie z zasad<J wzglirdnoc1
prawa fizyczne s mezalezne 1niezm1cnmcze) od wyboru mcrqalncgo
ukladu odniesienia: rwnania wyrazajcc te prawa mai idcntyczm1
postac we wszystkich mercJalnych ukadach odniesienia. Nie mona
zatem ustali, na podstawie dowolnych eksperymentw fizycznych
wykonanych w zamknitym ukladzic ctal (1.2.2.4), czy ukad ten JCSI
w spoczynku, czy tez porusza si ruchem Jednostajnym prostoliniowym
 74 1.5. Podsawy szczeglnej teorii wzgldnocr

(wzgldem Jakiego dowoinego mercjalnego ukadu odmes1cnia)

W fizyce wszystkie merCJalne uklady odrues1ema s<) cakowicie rawno
prawne. Nie mona na podstawie eksperymentw fizycznych, sposrod
mnogosc1 inercjalnych ukadw odmcsiema wybra Jakiego gwnego
(absolutnego") ukadu odmes1enia, rni:,cego su,: Jakociowo od
pozoslaych inercjalnych ukadw odniesienia.
3". Pos/11/llf drugi wyraza zasad 1111iwersa/110.'rc1 prdkof;c1 /;11"mt(a:
prcdko swiatla w prni nie zalezy od ruchu rda wiata. Jest ona
Jednakowa we wszystkich kierunkach 1 we wszystkich merCJalnych
ukadach odniesienia 1 stanowi Jedn<) z wazme1szych uniwcrsnlnych
slaiych fizycznych. Doswiadczema wykaZUJl!, e prdko swiatla
w prm c jest wartoci gramczn prcdkosc1 w przyrodzie. Prdkosc1
dowoinych czl)stek 1c1at a takze prcdko rozchodzenia si dowolnych
oddziaiywan oraz sygnaw me mog:1 by wiksze od prcdkosc1
sw1atia c.
Wspomniane specyficzne. prawidlowosc1 dotycz<)Ce. rozchodzenia
SIC sw1atla w prm pozwaiaj zastosowac ten rzeczywisty proces do
ustalema procedury chro11ome1ry:e1tji 11/dad11 odmesienw, tzn. do
synchronizacji zegarw znajduicych sii,: .w rnych punktach przc-
strzcm i poruszajcych sic wraz z rozwazanym ukadem odmcs1crna
(I.5.2.3).
4. Postulaty szczeglneJ teorii wzgldnosci przecz takiemu
pojmowamu wlasnosc1 przestrzem i czasu, Jakie przyjto w mcchamce
klasycznej i ktre znalazo odzw1crcicdleme w transformacji Galileu-
sza (1.2.8. I 0 ) . W szczeglnosc1 dotyczy to, uwaanego w mechanice
klasycznej za oc-wistc, lw1crdzcma o idcntycznosci biegu czasu we
wszystkich inercjalnych ukadach odmes1ema, u zatem rwniez
o bezwzgldnoci dlugo5ci przedziau czasu midzy dwoma dowol-
nymi zdarzeniami. Na przykad, jeli dwa zdarzema zachodz
jCdnoczesnie wedug zegara w . jednym inercjalnym ukladz1c od-
rues1enia, to zgodnie z wyobmzemami klasycznymi zachodz one
rwnie jednoczesme wedug zegara w dowoinym mnym mcrcjalnym
ukadzie odmcs1ema.
Wspomnian sprzeczno mozm1 wyjani na nastpujcym przy-
kadzie t.rys. T.5.1). Mamy dwa inercjalne ukady odnics1ema - nieru-
chomy ukad K oraz ukad lC poruszajcy sr ze stai prdkosc1;1
V wzdu osi OX. Niech w chwili rozpoczcia odliczania t.."zasu w obu
ukadach K 1 K' (I = t' =O), gdy ich pocztki osi wsprzdnych
O 1 O' po~rywaj;1 si, w punkcie O rozbynie krtkoczasowy impuls
swu!tlny. Swiatlo rozchodzc sic w prm z prdko5ct c. w chwili
t > O os1gme w ukadzie odnies1enm K punkty znajduJice sic na
pOWicrzchm kulistej 0 SrOdkU W pUOkCIC 0 I promlClllU Cl.
W ukladzre K mozna przyjllc, ze impuls wiata rozblysm1
w punkcie O' w chwili t' = O. Dlatego zgodrne z postulatami szczegl-
nej teorii wzg\!dnosci. w chwili 1' = 1 swiatlo w ukadzie /(' osiga
punkty na pow1crzchm kulistej o takim samym promieniu ci Jak
 1.5. 1. Postulaty szczeglnej teorii wzgldnoci 75
y K y' K'

x
X

Rys. 1.5.1

w ukadzie K, lecz ze srodkicm w punkcie O',_ znajdUJ!C}'.rn su,: w Lym

czasie me w punkcie O, lecz w odlcglosc1 Vt od mego. Potaczcmc wic
postulat6w szczcglneJ teorii wzgidnosci z klasycznym wyobrazemcm
o czasie bezwzgldnym, biegnqcym Jednakowo we wszystkich ukadach
odmesicnia, prowadzi do absurdu - 1mpuis wietlny powinien
jednoczenie osiga: punkty przestrzeni naiece do dwch rnych
powierzchm kulistych.

1.5.2. Jednoczesno zdarze.

Synchronizacja zegarw
l". Podczas rnych pomiarw fizycznych czi;sto stosuje si pojcie
jednoczesnoci dwoch lub wiceJ zdarzcn. Na przykad po to, by
wyznaczyc dugo I prta ulozonego wzduz osi OX ukadu odmes1ema
K i poruszajcego si wzgldem lego ukadu, konieczna jest Jednoczes-
na, tzn. w tcJ samej chwili 1, rcJcstracJa wartosc1 wsplndnych x 2(t)
i xi(r) obu kocw prta:
I= (.\'2(1)-xi(I)].
Wyznaczeme chwili zajcia tego lub innego zdurzema (na przykad
s1artu lub liidowama statku kosmicznego) sprowadza si do odczytania
wskazail ze~ara Jcdnoczcsmc z rozwazanym zdarzemcm: atwo mo!la
to wykonac majc zegar w tym samym micJscu. w ktrym nast1pto
76 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

zdarzenie. Zatem w kazdym ukadzie odnics1ema powinno znnjdown

si mnstwo zegarw w rnych punktach przestrzeni. Jest oczywiste,
ze wszystkie te zegary powinny chodzi zgodme, synchromczme - ich
wskazania w dowolnej chwili t powinny byc jednakowe.
2. Synchroniczno biegu zegarw znajdujcych si obok siebie,
tzn. w tym samym punkcie przestrzeni, n:ic;izna sprawdzi rc)~str~Jc
ich wskazania w kazdcJ dowolnej chwili. Synchromcznosc biegu
zegarw znajdujcych si w oddalonych od siebie punktach przestrzeni
A i B rnozna by byo sprawdza analogicznie, jeli istniaiaby moliwo
przesyania sygnaw czasu z A do B w sposb natychmiastowy.
Jednake, jak wierny z doswiadczenia, taka metoda JCSt niemoliwa,
ponicwaz prdko dowoinego sygnau nic moe byc wiksza od
prdkosc1 wiata w prm.
Mona zastosowa nastpujc metod - przenie zegar z punktu
B do A, sprawdzi Jego synchroniczno z zegarem z punktu A,
a nastpnie ostrozme przenie go z powrotem do punktu B. Spraw-
dzenie, czy przerucsiony do punktu B zegar idzie" lak samo szybko
Jak pozostawiony w punkcie A, mona przeprowadzi za pomoci1
sygnaw czasu, wysyianych z A do B w okrelonych, rowuych
przedziaach czasu wedug zegara w punkcie A. Jednake nic mozna
t mclod11 ustali, czy podC?.as pr.i:cnoszcnia zegara me nastpio
w mm przesunicie pocztku liczenia czasu, tzn. czy przemcs1ony do
punktu B zegar nic spieszy s1 lub opnia wzgldem zegara w punkcie
A o stal wielko t:..1.
3". Problem synchronizacji zegarw znajduj:1cych si w rnych
punktach A i B mozna rozwizac tylko poprzez jednoznaczne ustalenie
dotyc:z.1ce tego, kiedy mozna przyjc, e te zegary s synchromczne.
Einstein, Jako podstaw takiego podejcia przyJ<ll rzeczywisty proces
fizyczny - rozchodzenie si wiata w prni. Przyj on przy tym, ze
prdko swiata W prni JeSI, po pierwsze, maksymalni) moliw
w przyrodzie prdkosc1 rozchodzcma si sygnaw i, po drugie, Jest
jednakowa we wszystkich kierunkach 1 we wszystkich mcrcJalnych
ukadach odmcsicnia.
Niech wedug zegara w punkcie A sygna zostaje wysiany z tego
punktu w chwili t 1 1 po odbiciu si w punkcie B powraca do A w chwili
t 3 Wwczas, z defimcji, zegar w punkcie B idzie" synchromczmc
z zegarem w punkcie A, JCli idzie" on lak samo szybko i w chwili
dotarcia sygnau wietlnego do punktu B wskazuje on czas rwny
12 = 111 +t3)/2.
4. W szczeglnej tcoi wzgldnosci bieg czasu w rnych merc1al-
nych ukadach odmcs1cnia Jest rny. W zwizku z tym orzcdz1al
czasu midzy Jakimi dwoma okrelonymi zdarzemam1 1est \vzgidny:
zm1ema si on przy przejciu Z Jednego inercjalnego ukadu odmesienm
do drugiego. W szczcglno5c1, wzgldna Jest jednoczesno dwoch
zdarzen, zachodzcych . w rnych punktach przestrzeni. Zdarzenm
jednoczesne w Jednym merCJalnym ukadzie odmcs1ema wcale nie s;1
 1.5.2. Jednoczesno zderze 77
Jednoczesne w mnych mcrcjalnych ukadach odniesienia, poruszajcych
si wzgldem pierwszego. Pierwsze z dwoch zdarze w jednych
ukadach odmes1enia zachodzi wczeim1ej ni drugie, a w mnych
- pniej ni drugie.
W przykadzie pokazanym nu rys. 1.5.1 lpatrz 1.5. i.4") dotarcie
impulsow swiatla do punktw A i B w meruchomy.m ukadzie
odmes1enia K stanowi zdarzenia Jednoc1.csne. W porus1..aJcym sii;:
uklndz1e odmes1ema K zdarzenia te me s jednoczesne. Do punktu A,
oddalajcego si od irda impulsu sw1etincgo - punktu O' wiato
dochodzi pn1eJ ni do punktu B, zbliaji1cego si do O'
Zdarzcma powizane zwizkiem przyczynowo-skutkowym me mog
zachodzi JCdnoczcsmc w zadnym ukadzie odnics1ema. pomcwaz
kuzdy skutek uwarunkowany Jest przez jaki proces, nazywany
przyczyn:,. Ponadto zaden proces (fizyczny, chemiczny. biologiczny)
me moze zachodzi w sposb natychmiastowy. Dlatego wzgidno
w zadnym przypadku me przeczy przyczynowo5c1. W dowoinym
mcrcjanym ukadzie odnics1cma skutek (jako zdarzenie) wystpuje
zawsze po wywoujcej go przyczynie.

1.5.3. Transformacje Lorentza

l", Z postulatw szczeglnej teorii wzgdnosc1, a takze z jcdno-
rodnosc1 i izotropowosc1 przestrzem (1.2.7.1), 0.4.4.1) oraz Z jedno-
rodnoci czasu (1.3.4.2) wynika, e zulcnosci midzy wsprzdnymi
1 czasem tego samego zdarzenia w dwch mcrCJainych ukadach
odniesienia opiSUJI\ 1rm1sfnrmnc;1e Lnrem=a. a me tnisformaCJc Galicu
sza (1.2.8.1), Jak przyjmUJe si w mechanice klasycznej (m:wtonows-
kicj). Zgodnie z 1.asad;i wzgldnosc1 ' wspommanymi wyej wasno
ciami symetrii przestrzeni I czasu, transfonnacjc Lorentza powmny
byc limowc.
2. Transformacje Lorenl7.a maj najprostsz postac wwczas, gdy
odpowiadajce sobie osie wsprzdnych kartezJailskich mcrcJai-
nych ukadw odmcsiema, nieruchomego Ki poruszajcego si K. s
do siebie wzajemnie rwnoiegic, przy czym ukad /C porusza si ze
stal prdkoci V wzduz osi OX (rys. I.2.3, patrz I.2.8.1"). Jeli
ponadto jako pocztek odliczania czasu w obu ukladuch (r = O
=
11' O} wybrany zestal moment, w ktrym poC7.tid osi wsplr1.dnych
o o
l w obu ukadach pokrywaj SI\!, to transformacje Lorentza s
poslaCJ .

x' + Vt'
.\: =-====-
J1-V1/c2

y' = y. }' = y',

Z' - .
- z=:',
78 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldrioc

,__Vx,2_ V:c'
r+-,-
c-
1'=--;::::::=::;::=,.-
J1-V2/c2
gdzie c JCSt prdkoci wiatu w prm.
3. Z transfonnacji Lorentzu wynika, ze podczas przejcia z jednego
inercjalnego ukadu odmcs1en1a do drugiego zmieniaj si nic tylko
wsprzdne przestrzenne rozpatrywanych zdurzcn, lecz rowniez od-
powiadajce 1m wsplndnc czasowe. Jednake pomidzy wsprzd
nymi przestrzennymi zdarzenia x', y', :' ; czasem t' Jego zajcia
w dowolnym inercjalnym ukadzie odniesienia K istmcJc okrelony
zwui.zek wzajemny, u wielko
[(x') 2 + (y') 2 + lz')2-c2 (t')2]
me zaley od prdkosei V ukadu K, Lzn. JeSl Jednakowa we wszystkich
mercjalnych ukadach odniesienia:
(x'f +(y'f +l:')2-c2(r')2 = xi + y2 +:2-c212
Zarwno wsplr1.cdna x', Jak 1 czas 1' nic mog! by uro1onc. Dlalego
z lransfonnacji Lorentza wynika, ze prcdko ruchu wzgldnego
dwoch dowolnych mcrcjatnych ukadw odniesienia me mozc hyc
w1ckszu od prdkosc1 swialla w prni (V~ c).
4. Zgodnie z zasad wzgldnoci Einstcma (1.5.1.2"), prawa
fizyczne powmny spenia w~runek 111ez111icm111c;;o.\-c1 relatyw1s1yc=11e1
(me:mre1111ic:osci Lnrelll:a). Zdame to oznacza, e rwnania wym-
7.ajce prawa fizyczne powinny zuchowac sw posta przy przejciu
z jednego inercjalnego ukadu odnies1cma do drugiego, realizowanym
zgodnie z transfonnaCJami Lorentza.
Transformacje Lorcnl.7.a przechodz w trunsfonnacJe Galileusza
(l.2.8.1) dla V c, lub dokadniej, w przypadku granicznym, gdy
Vfc -o, tzn. dla c--> oo. Innymi sowy, transforrnaCJe Galileusza
1 opierajca sic na nich mechanika klasyczna (newtonowska) powstay
przy zuozcmu, ze oddziaiywania rozchodz si w sposb natychmias-
towy. Takie przyblione podejcie jest dopuszczalne tylko podczas
analizy praw ruchu mechanicznego ciul poruszajqcych SI\! z prcdkos-
c1am1 w1ciokrolme mniejszymi od prcdkosc1 wiata w pram.

1.5.4. Wzgldno dugoci i przedziaw czasowych.

Interwal midzy dwoma zdarzeniami

1. Z transformacji Lorentzu (1.5.3.2) wyniku, e limowy rozmiar

ciaia poruszajcego sic wzglt;:dem mcrainego ukadu odmcstema
zmniejsza si w kierunku ruchu. Tak zrnian1; poduznego roz1I11aru
ciaa podczas Jego ruchu nazywamy skrocemem Lorenr:a. Niech
 1.5.4. Wzglqdno dugoci i czasu 79
/0 bdzie dugoci prta b- Y. K K'
di1ccgo w spoczynku w ukla-
dzic odmcsicma K. Jeli prt
JcSl ulozony wzdu os1 O' X'
(rys. l.5.2), to 10 = x'2 -x'1 , V
gdzie x1 i x'1 s wsplrzd-
nym1 koncw prta. Dugo
I tego samego pn;ta w ukla- o' x1 Xi x'
dz1c odniesienia K, wzgldem
ktrego porusza si on wzduz o x 11tl X2{ff X
osi OX z prdkocil) V, JCSt
rwna rnicy wartoci wspl- Rys. 1.5.2
rzdnych kocw prta, zrme-
rzonych w lej samej chwili t:

I= x2(1)-x 1(r) = !...:'2-x~) Jt-V2/c 2 = /0 Jl-1'2/e 2 .

Poprzeczne rozmiary ciaa nic 1.ale od prdkosc1 jego ruchu 1 s
jednakowe we wszystkich inercjalnych ukadach odnrcsicma:
z 2 -z 1 = z~-z'.r

Liniowe rozmiary ciula s wic wzgidne. S one maksymaine

w takim mcrcJalnym uklad1jc odmcs1cma, wzgldem ktrego crao
znajduje si w spoczynku. Takie rozmiary ciaia nazywamy jego
ro:miaramr wlas11y1111.
2. Skrcenie Lorentza jest kinematycznym efektem sz1.:1.:cglnc1
teorii wzgldnoci. Nic JCSl ono zwi<JZUnc z dziaianrcm na cralo
adnych si podluznych, sc1skaJcych je wzdluz kierunku ruchu.
Skroccnic to JCSt 1..auwazalne tylko przy prdkoscrach ruchu bliskich
prdkosci wiata w prni. Ze wzoru na skrcenie Lorcnt1.a wynika.
ze cm la nic mog poruszac si z prdkosc1ami V~ c, pomcwaz przy
prdkoci V= c podluzny rozmiar ciaa byby rwny zeru, n przy
V> c powinien on stac si urojony.
3. Z transformacji Lorentza widne, e w tcoi wzgldnoci mozna
mwi o okrcloncJ chwili" tylko w zaslosowamu do jakicgos
Jcdne90, okrelonego mcrcjainego ukadu odmcs1cma. Na przykad
jakicjs chwili" w ukadzie odniesienia K (jednej okrelonej wartoci
czasu t w tym ukadzie) odpowiada mnogo wartoci 1.:zasu 1'
w ukadzie odniesienia K w zacnosci od wartoci wsprz~dnej .\::
f - l~"</C
2

t' = --;===:=::::;:::-
J 1-V2/c 2
Odwrotnie, Jednej chwili" w ukadzie odnicstcma K'. izn. Jednej
okrelonej wartoci czasu t' odpowiada mnogo wartosc1 czasu
80 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

t w ukad7.le odniesienia K w 7.alc7:noc1 od wartosc1 wsplm;:dneJ x':

+ Vx'/c 2
1'
l=--;::::===-
J1 -V /c
2 2

4. Jeszcze Jednym waznym wynikiem transformacji Lorentza Jest

wzgldno przedziau czasu midzy jakimi dwoma zdarzeniami (na
przykad, midzy pocztkiem i koncern Jakiegos procesu), czyli
zaieno tego przedziau od wyhoru mercjnlnego ukadu odniesienia.
Niech w porusza1:1cym si inerCJalnyrn ukadzie odnics1ema K' dwa
rozwaane zdarzcma I 1 2 zachodz w tym samym nieruchomym
wzgidem K' punkcie l(x'2 = x'1) w chwilach 1'1 1 1'2 , tak by przedzml
czasu midzy tymi zdarzeniami byl rwny ro = t?-t',.
Wzgldem nieruchomego mcrc1aincgo ukadu odnics1ema K punkt
A porusza si z ti1 sam prdkosc1:i V co ukad K. Dlatego w ukladz1c
K zdarzenia I 1 2 zachodza w rnych punktach przestrzeni o wsp
rzdnych x 1 J .'1: 2 , pt7.y czym x 2 -x, = Jlr, gdzie T === 12 -1, JCSt
przcdziaicm czasu m11;:dzy zdurzcmami I i 2 wedug zegara w ukadzie
odmes1cma K. Z trnnsfonnacji Lorentza wynika. ze
r;-r'! to
T = l-l1 =
- Jl- 1' /c
2 2
= -===::::-
Jl - V /c
2 2

Przedzia czasu mwdzy dwoma zdarzeniami Jest wic mimmalny

w tym merCJalnym ukladz1e odniesienia. w ktrym oba zdarzenia
dokonuj si w tym samym punkcie. Czas odczytywany na zegarze,
poruszajcym si wraz danym obiektem. nazywamy c:asem w/11s11ym
tego obiektu.
s, Rozpatrzona w punkcie 4 zalezno swiadczy o istniemu
relatywistycznego efektu c~vfaracji c:a.rn w poruszajqcym si mcrc1alnym
uklaciz1c odniesienia w porwnaniu z ukadem mcruchomym. Zegar
porusza1cy si z pq:dko5ci V wzgldem danego inercjalnego ukadu
odmcs1enia idzie I/Jl - V 2 /c 2 razy wolniej ni zegar nieruchomy.
Zatem, zgodnie z zasadq wzgh;:dnoc1,_ wszystkie procesr. w poruszaj
cym si ukadzie odmes1cma pr7.eb1egaJ:i wolmeJ mz w ukadzie
nieruchomym.
Efekt dyiatacji czasu slaJe si zauwazainy tylko przy bardzo
duych prdkocmch ruchu V, zblionych do prdkosci swmtla
w prni. Zosta on potwierdzony doswiadczalme, na przykad
w doswmdczeniach z. mionami (VITI.2.3.3). Mion Jest mestabilmi
ez:1slk:1 elementarn:1. Sredm czas wasny zycia mionu (wedug zegara
w tym inercjalnym ukadzie odniesienia, wzgldem ktrego znajduje
si on w spoczynku) r 0 =
2,2 10-b s. Miony powsta1i1 w 1;1ornych
warstwach atmosfery w wyniku dzialania pierwotnego prom1emowanm
kosmicznego i poruszaj si wzgldem Ziemi z prdkoscmmi V zblio
nymi do c. Jeliby relatywistycznego efektu dylatacji czasu nic byo, to
 l.5.4. Wzgldno dugoci i czasu 81

wzgldem obserwatora ziemskiego mion w cza51e rwnym czasowi

ycia mgby redmo przeby w atmosferze drog'< me wiksz ni
oc = 660 m. Innymi slowy, miony me mogyby dochodzi do
powierzchni Ziemi. W rzeczywistoci s one rejestrowane przez
umieszczone na powierzchni Ziemi przyrzdy, pomewaz srcdm czas
zycm porusza , ce o si mionu wedug zcgura obserwatorn ziemskiego
T = o I 1- V 2/c 2 o. a przebyta przez mion w tym CZHSIC droga
TY660 m.
6". Rciatywistyczny efekt dylatacji czasu w statku kosmicznym,
poruszajcym si wzgldem Ziemi, stwarza moliwo realizacji dowol-
nie dalekich lotw kosmicznych, a takze podry w przyszo"
Zgodnie z zasad wzgidnosc1 wszystkie zuchodz11ce na statku kos-
micznym procesy, wlczaj:lc rwnie proces starzenia si kosmonautw,
przebiegaj wedug Lych samych praw co na Ziemi. Jednakzc naley
przy tym bicgnl}cy na statku czas m1erzyc za pomoca zcgam porusza-
jcego si wraz ze statkiem z prdkoci<} V wzgldem Ziemi. Jeli Jl jest
zblione do c, zegar na statku idzie znacznie woimcj ni na Ziemi (na
kosmodromie) - I/Jl- V2 /c 2 razy wolmcj. Na przyklad dla
p = i-Je = 0,99999 uplyw czasu na statku ; na Ziemi rni sit,! 224
razy. Zatem na takim statku w cigu czasu to = IO lat (wcdtug zegara
pokadowego) mozna odby, sLarze111c: si tylko o IO iaL. podr
kosmiczn, ktra wedlug zegara ziemskiego trwaaby r = 2'.!40 lat!
W tym czasie statek oddaliby s1g na ogromn odlego
I = Vr = {Jer = 2239,98 iat swietlnych * Im bardziej zblione JCSt
Jl do c, tym w1ksZ<1 drog I mozc przebyc stalek wzgicdem Ziemi
w tym samym przedziale r 0 czasu wlasncgo statku. tzn. kosmonauci
w cigu swego zycia mog odbyc tym odlegie1sz podr kosmiczn.
Jeli kosmonauta, odbywszy lol kosmiczny z prdkoscu1 V zblion11
do c, powrci na Zicmu;:, Io zauway, e ludzie na Ziemi (W
szczeglnosci jego brat blimak, ktry pozosta na Ziemi) zestarzeli sic
w czasie jego Jolu bardziej ni on. Przy dostatcczmc maicJ rnicy
m11;:dzy V i c, gdy (I - V2/c 2 )- 1' 2 I, kosmonauta w czasie swego
lotu mozc przczy swych rwienikw na Ziemi ; znale si po
powrocie na Ziemi wsrod ludzi nastpnych pokole.
7. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e op1ern)c si na zasadzie
wzgldnoc:1 mozna doj do wmoskw calkow1c1c przeciwnych do
podanych w punkcie 6: zegar na Ziemi, porusza111cy .si\! z pr\!dkosc1<1
-V wzgldem statku kosmicznego, powinien si spnia w stosunku
do zegara na statku. Dlatego dugo iotu powmna byc w1cksza dla
kosmonauty, a ~1c dla m1ei.'Z~acw Ziemi. Zatem w_ czas1~ .rwnym
czasowi lotu szybciej zcstarzec powm1cn si ten z dwch bhzmakow,
klary bral udz1al w oc1c.

1
Rokiem Sw1cllnym nazywa si ntllegfn~. Jl1k:1 S\\'Hlto pr7.chywu w rir7.n1 w Cli!l!.11
roku: I rok w1crlny = 9,4605 JO" m.
82 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

WydaJe si w11;:c, ze rnica we wskazaniach zegarw na kosmo-

dromie 1 na statku po Jego powrocie powinna byc z 3edneJ strony
dodatnia (patrz punki 6"), a z drugiej - ujemna. Ten absurdalny
wynik otrzyma nazw paradoksu ::egartiw lub paradoksu blif:mqr.
W rzeczywistoci me ma zadncgo paradoksu. Powsta on w wyniku
meprawidlowcgo stosowania zasady wzgldnoci. Zasada ta mwi
o penej rownowanoc1 me dowolnych ukadw odnics1en1a. a tylko
ukadw inercjalnych. Tymczasem uklad odniesienia zwi:)zany ze
statkiem kosmicznym, w odrnieniu od ziemskiego, nic jest ukadem
inerc3alnym przez caiy czas, pomcwaz statek podczas zwikszania
prdkosc1 przy starcie, iolu orbitalnego wok celu oraz podczas
l:)dowama na Ziemi porusza si z przyspieszemem. Dlatego problem
zegara na kosmodrom1c, ktory cay czas znajdu1c si w spoczynku
w tym samym mercJalnym ukadzie odniesienia, oraz zegara, znaJ-
dUJ!CCgo si na statku, JCSi zasadmczo niesymetryczny, a ukady
odniesienia ziemski i zw17.any ze statkiem me s tutaj rwnow:11..ne.
Prawidowe s rozwazama przedstawione w punkcie 6", pomewaz
korzysta si w nich z inerCJalnego (Ziemskiego) ukadu odniesienia.
Zatem rozwa:7.ama z pocztku punktu 7. prowad1.cc do paradoksu
blimt, s bdne.
8. /merwalem iub pr:esrr::e11110-c:asol1'y111 mwrwalem midzy dwo-
ma zdarzcmam1, mierzonym w inercjalnym ukadzie wsprzdnych
K:, nazywamy wielko
S'I.!= j c:2(t'1.2)2 - (I'1? )2
gdzie t'12 = 1'2 -1'1 JCst przedziaem czasu midzy rozpatrywanymi
zdarzeniami (wcdu ze ara w ukadzie odnies1ema K').
a /'12 = (x2-x'.) 2 +(y2-y'1 )2+(:'z-:'i) 2 - odlegoci mic;dzy pun-
ktami, w ktrych zachodzi) zdarzema I i 2. mierzona rwme
w ukadzie odmcs1cma K'.
Z transformacji Lorentza wynika, ze interwa midzy dwoma
zdarzcmami i 1 2 jest niezm1cnmczy wzgldem wyboru inercjalnego
ukadu odniesienia, tzn. me zmicma si przy przejcm od poruszajcego
si mercjainego ukadu odmes1ema K' do ukadu mcruchomego K:

s'12 = si 2 = inv,
gdzie
S12 == Jc 2tf2-/f:!
Jeli si 2 > O, czyli s 12 JCSI liczb rlcczyw1st, to interwal Sn nazy-
wamy illferl!'alem typu c:asowego.
Interwa s 12 nazywamy 111terl1'alem pr:e.ur:e1111y111, Jeli si 2 < O,
czyli s 12 JCSI liczb:) uro3on.
9 Z mezmicnmczoc1 interwaiu wzgicdem wyboru 111erc3aincgo
ukladu odmcs1cnia /C wynika, e we wszystkich ukadach odmcsienia
 1.5.4. Wzgldno dlugoscl i czasu 63

K' wartosct t'12 1 /~ 2 dla danych dwch zdarzen i i 2 spemaJ:! rwnanie

hiperboli:
cz(t'12f- (lj 2!2 = si 2
Jeli si 2 >O, to ZWll!ZCk midzy t'12 1 /'12 w rnych inercjalnych
ukadach odmcs1cma K', porusza1~1cych st wzgldem mcruchomego
ukadu odniesienia K ze wszystkimi
moliwymi prdkociami (O~ V< c), ct(i
mozna przedstawi graficzme w postaci
dwch gazi hiperboli I i II trys. l.5.3).
Zatem znak przedziau czasowego mi
dzy zdarzeniami .i i 2. pow1zanym1
mtcrwalcm typu a~1sowego, ma charak
ter bczwzgi~ny. Nic zalczy on od wybo-
ru inercjalnego ukadu odniesienia: we
wszystkich ukadach odniesienia K' dru-
gie zdarzenie zachodzi albo zawsze p
niej od pierwszego, tzn, 1'12 > O (gaii1
I), albo zawsze wczcsmeJ od pierwszego,
tzn.1'12 < O (gai II). Odleglo /'12 Jest B
wzgldna, mona przy tym wskaza taki
merc1:1lny ukh1d odmes1enm, w ktorym
1'1 2 = O, tzn. zdarzenia I i 2 odbywaj
si w tym samym IDICJSCU lpunkty
Rys. 1.5.3
A 1 B na gaziach hiperboli I i II).
Dla dwoch zdarzcn powizanych
przyL-zynowo. powm1en zawsze 1s1me interwal typu czasowego lub
w skra1nym przypadku interwal ten pow1men by rwny zeru (.~ 12 =O).
Zwizane Jest to z tym, ze sygnai. za pomoc ktrego zdarzenie
i (przycz~na) wywouje zdarzenie 2 \skutek), me mozc rozchodzi su;
z prdkoscii1 w11,:kszi1 od prdkosc1 swiatla w prni: 1'1 2 ~ cVi-t',).
10" W przypadku zdarzcn powi;Jzanych mtcrwakm typu prze-
strzennego (.1} 2 < O), znak 1'1 2 ma wzgldny charakter: r'12 > O (grna
cz hiperboli III na rys. 1.5.3) w Jednych inercjalnych ukladach
odniesienia K', a w mnych t'12 < O (dolna cz hiperboli Il). Punkt
C odpowiada ukadowi K', w ktrym t' 12 =O. tzn. zdarzenia i i 2 za-
chodz jednoczcsmc.

1.5.5. Przeksztacenia prdkoci

i przyspiesze w kinematyce relatywlslycznej
l" Wartoci prdkoci v ; '" punktu materialnego w dwch
inercjalnych ukadach odnics1cnm Ki K' Sl) wyrazonc wzoranu:
1 drj f , F 1 f I
V = -
dt' =V I
%
+rTJ +I' .k
'
84 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

gdzie r = :d+yj+zk i r' = x'i'+y'j'+.::'k' s:, wektorami wodzcymi

rozwaanego punktu odpowiednio w ukadach odmcsiema K 1 K'.
Rzuty prdkosc1 v l v' na osie wsprzc;dnych kartezJanskich s
wyraone wzorami:
dx dz
v.., ==dl'
dx' dz'
v'=-- V~= - -
dt' ' . dr'
Jeli odpowiadajce sobie osie wsprzdnych kartezJanskich
w ukadach odnies1ema K' i K s:i wzajemnie do siebie rwnolegle,
u ukad K' porusza sir,: wzgldem ukadu K ze sta prdkoc1:1 V,
skierowam} wzduz osi OX [rys. 1.2.3, patrz I.2.8.1), przy czym
w pocztkowym momencie odliczania czasu (/ =O i 1' =O) pocztki
osi wsprzdnych O 1 O' tych ukadw odniesienia pokrywaj si, Io
s suszne transformacje Lorentza w postaci (J.5.3.2). Z przeksztaice
tych wynika, ze zwizki mii;;dzy rzutami prdkosc1 punktu na osie
wsprzdnych kartezjanskich w ukadach K i K' maJ posta:
11..,-V v~.+v
V~= V.%=
1- Vv..,/c 2
' I+ Vv~/C 2 '
vyJI - Jl 2 /c 2 v;.. J1-V 2 /c 1
r1;.. = v =
1-Vu"/c2 I+ Vv~fc 1
v=Jl- V /c 2 2
v~-Jt -1' 2/c 2
V~ ==
i - Vvxfc 2
v = i+ Vv'r/c 2
Wzory te wyraaJ regu dodawa111a prt/koser w kinematyce relatyll'ls
tycznej. W granicy dla c-+ co przechodz one w zwyk regui
dodawania prdkosc1, stosowan w mechamcc klasycznej (1.2.8.2):
V~= l'x-V. v; = V}' V~= V: v' = v-V.
2. Zwizek midzy kwadratami dlugosc1 wektorw \' . v' JCSl
nastpuJ:1cy:

11-
, [ [1-(v'/cf] (I - 1' /c
= c 2 1- - - - - - - 2-2 - -
2 2
) J
(! + Vv~/c )

(V')-, = c-' [ I - Cl-v/r ) (l-V

2
, /r
2

(1- Yvx/c )-
2 2
) J .

W szczeglnosc1, 1eli v' =

c, to v c 1 odwrotnie. Jeli zatem =
prdko l.."ZiJ.Stki wzgldem Jakiego inercjalnego ukadu odnies1ema
 1.5.5. Przeksztacenia prdkoci I przyspiesze 85
JCSl rwna prdkoci wiata w prm, to Jej warto powinna by laku
sama wzgldem dowolnego innego mercJalnego ukadu odniesienia.
niezaieznie od prdkosci ruchu wzgldnego tych ukadw od111es1enia.
Innymi sowy, suma dwch prdkoci. z ktrych jedna Jest rwna l'.
zawsze Jest rwna c. W leJ zaieznoci, uwidaczniaJCCJ sic w przypadku
ruchu takich czi1stek cicmentarnych jak fotony (V .6.1.4:'), przejawia
si graniczny charakter pn;:dkosci wiata w prni 11.5. i.3").
3. Z zalenosci podanych w punkcie 2 wida, 1.c czstka, porusza-
j:1ca si wzgldem Jakiego inerc1alnego ukadu odniesienia z prdkoci
mnicJSZ:J od c, wzgldem dowolnego mncgo mercJalncgo ukadu
odniesienia rwnie porusza si z prdkosc1 mniejsz od c (na
przykad, jeli 11 < c, to 11' < c 1 odwrotnie). Std w szczcglnoc1
wynika, ze niczalczme od tego, jak bliskie wnrtoa prdkoci swiatla
w prni L' s prdkoci dwch czstek, ich prdkos wzgldna Jest
zawsze mniejsza od c. Na przykad mech dwie cz<1stki poruszaj:! sic,:
naprzeciw siebie wzdlu osi OX ukludu odmestcma K z pn;dkoscianu
odpow1edmo rwnymi v, = 0,8ci 1 v = -0,Sd. Prdko u drugiej
cz:,stki wzgldem pierwszej me JCSl rowna, juk przyjmowano w mecha-
nice klasycznej, rnicy geometrycznej v2 -v 1 = - i ,6ci juz choc1aby
dlatego, e warto bczwzgidnu ICJ prdkoci JCSI w1kszu od c.
Poszukiwana prdko jest rowna pri:dkoci drugiej cziistki wzglt;dem
mcrCJalncgo ukadu odniesienia K', porusza1cego si wraz z cz;1sLk1
prcrwsr.4 (V = 0,8ci), tzn. u21 = v~.
Ze wzorw podanych w punkcie J0 wynika, e

v~-V l,6c
- - - = -0976c
1- Vv2 1+0,64 '
cz

tzn. Uzt = -0,976ci' lull j < c.

4. Rzuty przyspieszenia punktu matenanego na osie wsprzd

nych kartezjaskich dwch merc1alnych ukadw odniesienia K i K'
(punkt 1) s zw131.ane midzy sob:) nastpujcymi 1.alcznosciam1:
 as 1.5. Podsawy szczeglnej reorli wzgldnocl

1 2
, -
U-=
-
dv;.
- = [(1 -Vv")
dt' t'2 -
V.1, ] i - V /c
- - ll-+--a
c2 . ( Vii,
1--,
)J . .

c-

dv , ( j1 - v2;c
2 )J
a_, = - d = u ..- V , .
l V_,.
1+--
cl

Vi~),
2 2
_ d!I,. -[(.
a}. - - - - l + -,- vv;. ]
li)' - -,-a_,. (
J-1' /c
, ) 3 ,
dt c c . Vt..-
1 + -,-
c

dv_
a, = - ~- =
[( l Vi1'.)
. + -,-
."t

c a:-' - -,-a,.
- ' 1'1(.
c
J( ~
22
i - V /c
, )J
1+-;.
c

1.5.6. Podstawowe prawo dynamiki relatywistycznej

1 W mechanice rclalyw1styczncJ, lak samo Jak w klasycznej, pd
p punktu matcnaincgo Jest proporcjonalny do masy 111 i pokrywa si
co do kierunku 1 zwrotu z pn;:dkosCH} v tego punktu. Jcdnakze,
w odrnieniu od mechaniki newtonowskiej, p~d punktu matcnalncgu
jCSl mcimow runkCJ'! jego prdkoSci:
lllV

p = jl -v 1 /c 2
Jezcli v c ldokladnrcJ, w granicy, gdy c-> co), to wyrazcmc dla
pdu jest takie samo pk przyjte w mechamcc klasycznej: p = Ili\'.
U\Yaga. Do mcdawna wielko /11 nazywano masq .1poczy11ko11q
p1111kt11111ateria/11r:g11, a 111/jl -12 /c 2 jego 111t1s<1 rclmyll'i.11_1c=11q.
2. Pod.rtm1011e prawo dy11a111iki rdC1ty111srycz11e): szybko zmitm
pdu punktu malcrmincgo JCsl rwna sile F. dziaa1:1ccj na len punki
materialny, tzn.

~=F lub -d ( lllV ) =F

dr d1 j1-v~/c2

Uwaga: Jeli na punkt malcnalny dziaia Jcdnoczcsnrc kilka sil. Lo

przez sil F nalezy rozumie: sili; wypadkow 11.2.2.2).
 1.5.6. Podstawowe prawo dynamiki relatywistycznej 87

3. Praca elementarna siy F dla maego pr7.esume1a dr punktu jej

przyozcma Jest rwna

tl = Fdr = Fvdt.
Z podstawowego prawa dynamiki rclatyw1styczne1 wynika. :i'.e
praca clcmcntama siy F, dzialaiccJ na punkt materialny o masie 111.
jest rwna

4 Przysp1cszemc nadawane przez si F punktowi materialnemu

JCSl rwne

o= -dv = - i [ F--,
dl
'!' (Fv)l-v-/c _
In c-
JJ , ,
Zatem w odrmemu od mechaniki klasycznej, w mechanice
relatywistycznej przysp1eszeme punktu materialnego, mwu1c oglme.
me pokrywa s1ir co do kierunku z sihJ powodUJ<1ca to przysp1eszcmc.
Wektor o JCSt kolinearny z si F tylko w dwoch przypadkach:
a) sia F jest skierowana prostopadle do pr1=dkosci v punktu (silu
poprzeczna), tak by F v = O 1 punkt motcr1alny doznaje tylko
przysp1cszema normalnego

o=an = -
Fg:
Ili
1--
.., .
c-

b) sia F skierowana1cst rwnolegle do wektora pr!!dkoSci ,. punktu

I sia poduzna), tak by v (F v) = v2 F i punkt matcnalny uzyskuje
tylko przyspieszenie styczne

F (- 11
a= a,=- i - - ,
2)J12
Ili c
Silu podluzna nadajl! l?Unktow1 matcnalnemu przyspieszenie
(I -v 2 /c 2 )- 1 razy mmcJSZC m taka sama co do warto5ci sia poprze-
czna. Zwi;1zanc Jest to z tym, ze sia poprzeczna powodu1c tylko
zm1an1= kierunku prl!dkoc1 punktu (warto prdkosc1 v punktu
materialnego me uiega zmianie), natomiast silu podluzna powoduje
zmian\! wartosc1 prdkoci punktu.
 88 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

1.5.7. Zwizek midzy mas I energi

1. Przyrost energii kinetycznej H\ punktu matenainego jest rwny
pracy, wykonanej przez dzialajC:J na ten punkt sile F (l.5.6.4):

dl!{ = liA = mc 2 d ( ~ ).
.Jl -v2/c 2
Wynika std, e

m= me- (-;::::==::::==-
J1-v'/c
j
2 -
1)
'

gdziem j~'SI mas punktu. Rozwijajc (1-o 2/c 2)- 112 w szereg M:1c
iaurina, otrzymujemy:

H{=mc 2 [~ (~)2+! (;)\ . .].

Dla v c wzr ten prowadzi do zwykego wyrazenm na energi
kinetycznq, stosowanego w mechanice klasycznej:
mv 2
I\== --
2
2. Zmiana mnych postaci energii ciaa zw11.ana Jest ze zwick
szcmem jego masy. Na przykad, jeli w czasie ogrzcwmia c1ala
bdcego w spoczynku Jego energia wewnctrzna <Il.2.1.2) wzrosmc
o dU, to masa 111 tego ciaia zwickszy sic o
i
dm =--,du.
c-
W przypadku oglnym zmiana energii calkowllej W cwla Jest zwizana
z jego mas:1 1 prdkosc1 naslpuj:1c:1 zacnosc1:
111
2
dW = c d ( )
/l-11 2/c 2
Spelmony Jest zatem =wia:ek 111a.1y i energii:

W mechanice relatywistycznej, podobnie Jak w fizyce klasycznej,

spclnmna jest =usadu ;uc/1owu11w energii: energia cakowua ukadu
IZOiowanego (11.2.2. 7) nie znuema Si W czasie.
 1.5.7. Zwizek midzy mas i energi 69
3. Energi calkowil:i bdcej w stanic spoczynku czstki tub
ukadu czustek (na przyklad jdra atomowego, atomu, cz;1s1cczki.
ciaa) rowm1

Wo= mc2
nazywamy energi spoc:y11kcm c1_:~stki lub ukadu. Wartosc1111 1 W0 me
zale od wyboru inercjalnego ukladu odmcsicma. Dla czstki nic
majcej adnej struktury 1elcmcntamcj) si1. one jCJ mczm1cnnym1
w1clko5ciam1 charakterystycznymi, podobmc Jak na przykad ladunck
elektryczny czy spin czstki (tab. VIII.2.2, VIII.2.3}. Masa ; energia
spoczynkowa ukadu czstek zaleZJJ od skladu ukadu i jego sianu
wewm;trlnego. Na przykad, masa spoczynkowa wzbudzonego Jdra
(ub atomu) 1esl wiksza od masy spoczynkowej tego j:1dra (lub
atomu) w stamc podstawowym.
4. Energia calkow1la W czustki zwi:i1.ana j1.'Sl z JCj pdem
p nastpujcymi zalcznosciami:
w w2 , ,,
p = -,
c-
" -.-
c-
-p- = 111-c-,

WartosCJ energii cakowitej oraz pdu cz:1stki, w odrmcmu od jeJ

masy, s w1clkosciami wzgldnymi, tzn. s rone w dwch inercjalnych
ukadach odniesienia K (W i p) 1 K' (IV' 1 p' ). Jcdnakzc rnica
kwadratu energii calkowlleJ cz;1stki dzieioneJ przez c 2 i kwadratu pdu
teJ czi1stki, podobnie Jak w przypadku interwau m1d1.y dwoma
zdarzcnianu (1.5.4.8), nic Z!llcy od wyboru mcrc1alncgo ukadu
odmesiema:
IW') , w2 l w~
- , -(p)- = - , -p = - ,
c- c- c-
5~ Przy przejciu z Jednego merc111lncgo ukadu odmcs1c01a K do
innego K', poruszajcego sw z prdkosci V = const wzdluz osi OX
l rys. 1.2.3, patrz 1.2.8.1 "), rzuty ~du CZl!Slki na osie wspolm;dnych
oraz JCj energia calkowita transformuj sic w nastpuji1cy sposb:

p;. = P: P: = p;
W'= W-Vp W'+ Vp'..
w:: ---;===::====-
J1 -V /c 2 2 J 1- v2;c2
 90 1.5. Podstawy szczeglnej teorii wzgldnoci

6. W celu opisu ukadw zwizanych (na przykad Jder atomo

wych, atomw, czsteczek itp.) wprowadzamy pojcie energii wu1zama.
Miar energii w1:a111a 11klac/11 stanowi naJmmejsza praca, Jak nalezy
wykona, aby ukad rozoy na jego czci skadowe !na przykad
atom na Jdro i elektron lub jdra na swobodne protony ' neutrony).
Encrgm wizania ukadu JCSt rwna
n
Ww= L lll;C2 -Afr2 ,
Oni

gdzie M jest mas ukadu skadajcego si 11 czi1stek, a m1- masij i-teJ

CZlJSlki w slame swobodnym. Wielko
n Y.
6111 =I
,::i 1
111,-M =--;...
c-
m1zywnmy niekiedy defektem masy uklat/11.

Rozdzia 1.6
Grawitacja
1.6.1. Prawo powszechnego cienia
I. Prawo poll's:eclmego c:1qte11iu Izaaka Newtona orzeka: midzy
kadymi dwoma punktami matenalnymi dziaiaj siy przycliu~aum
wzajemnego, kt6re s.1 wprost proporCJonalne do mas tych punktow
i odwrotrue proporcJonainc do kwadratu odleglosc1 midzy nimi. Siy
te nazywamy si/01111 :e11ill lub silanu gra11'1tac.1'.J11y1111. Jeli 111 i i 111 2 sa
masami rozpatrywanych punktw matcr1alnych, a r, 1 r2 - ich
wektomm1 wodzi1cymi, to zgodme z prawem powszechnego c1:1zcma
punkt 2 wywiera na punkt I si Fi 2, a punkt I na 2 - sil F 21 , sa
one sobie rwne co do w1elkoc1 i przeciwnie skierowane:

"'""
F21 = -;--
3--r21
r~1

We wzorze tym r 12 = r, -r 2 i r 21 =
r 2 -r 1 s wektorami prowa-
dzonymi odpow1edmo z punktu 2 do l oraz z i do 2,
a r12 = r21 = Jr12I = lr2.I Jest odlcgiosc1;J m1~dzy tymi punktami.
Wspczynnik proporCjonalnoc1 )'nazywamy swl graw11ac,1y11q. Siata
grawilacyJnaJCSl hczbowo rwna sile wzajemnego przycii1gama dwoch
punktow malenalnych o jednostkowych masach oddalonych od siebie
o Jcdnostk1' dugoSci. Doswmdczalme wyznaczona warto/' JCSl rwna
!' = (6,67250,0041) 10- 11 N m2 jkg 2
 1.6.1. Prawo powszechnego crzenia 91

2. Oddziaywame grawitacyjne dwch ciai o dowolnych w1clkos

crnch i ksztatach (rys. 1.6. l) opisuje wzr:

O',l U'2)
gdzie r 12 jCSt wektorem poprowadzonym z maiego ciementu objtoc1
d Vi ciaa drugiego do maego elementu obj~toc1 d V, c1aia Pierwszego,
p1 1 p2 s gsto5ciami wskawnych elementw ciai, a cakowanie
wykonujemy po caej objtosci obu cm.

Rys. 1.6.1

Obliczenie siy F 12 znakomicie upraszcza SI\! w nasti;:pujcych

dwch przypadkach:
u) rozklud mas w oddziaujcych ciaach Jest sfcryczme symetryczny,
tzn. oba ciaa maj postac kulist, a gsto kadego z mch zalczy
wycznie od odlegoci od jego srodka iw szi:zcglnoc1 c1aia mog
byc 1cdnorodnc);
b)Jcdno z cia ma znikomo mule rozrmary w porwnamu z drugim,
w ktrym rozkad mas jest sferycznie symetryczny.
We wskazanych przypadkach

gdzie 111 1 1 111 2 s masami cui!, a r 12 - promicmem h1czcym srodki

masy (L2.3.3") obu cia.
3. W pierwszym przyblieniu mozna przyj, ze Ziemia ma ksztalt
kuli, ktrej rozkad masy jCSt sferycznie symetryczny. Dlatego sia F.
z Jak Ziemia przycniga c1alo o music 111, jest skierowana do rodka
Ziemi, a jcJ warto JCSI rwna
mM,
F = y--,- .
r-
gc.lz1e M, jest mas;i. Ziemi, a r - odlegosci:i cml;1 od srodka Ziemi
 92 1.6. Grawllacja

(rozmiary dowolnego ciala na Ziemi s znikomo mae w porwnanm

z promiemem Ziemi).
4. Oddz1alywama grawitacyjne w zastosowamu do takich mikro-
obicktw jak czstki elementarne praktycznie nu: odgrywaj zadnej
roli, poniewa sii one zbyt siabe w porwnamu ze wszystkimi mnym1
rodzajami oddzialywa - silnymi, elektromagnetycznymi 1 sabymi
(VIIJ.2.2.6-8). Na przyklad elektrostatyczna sia odpychania dwch
elektronw przewysza sil ich przycigama grawitacYJncgo wil!CeJ ni
J0"' 2 razy! Jednakze nawet dla zwykych makroskopowych obiektw
na Ziemi siy grawitacyjnego oddzialywama w7.ajemnego s skrajnie
mae. Dwie Jednakowe kule o masach I OOO kg kazda, ktrych srodki
s oddalone o I m przycigaj si sih1 zaledwie 7 w-5
N.
Jednoczesmc siy grawitacyjne okrelaj ruchy obiektw badanych
w astronomii 1 kosmonautyce i.statkw kosmicznych. planet 1 ich
ksiycw, ukadw planetarnych, gwiazd itp.). Zw1:,zane Jest to. po
pu:nvsze. z olbrzym1m1 wielkosc1ami cia astronomicznych oraz po
drugie, z mcwiclk wartoscia sil oddztaiywania elektromagnetycznego
tych c1al. ktre jako cao sa praktyczme obojtne elektrycznie.

1.6.2. Pole grawlacyjne

I". Oddziaywama gmwtlacyJne mu;dzy cialam1 m1stpuj1 za

posrcdmctwcm wytwarzanych pr7.cz me pl grm1itac.1:1113d1 nazywanych
take po/a1111 cw:kosci. Wyrniajca pole grawitacyjne wlasno
polega na tym, ze na umieszczony w nim punkt materialny dziaa sila
proporcjonalna do masy lej czstki.
Wiclkosc1 charakteryzujc pole grawitacyjne jCSt jego 1Ullj!:e11ie
- wielko wektorowa G, rwna stosunkowi siy F.jak pole wywiera
na umieszczony w mm punki materialny do musy tego punktu m:
F
G=-
m
Natzemc poa grawitacyjnego me zalczy od masy m punktu
materialnego. Jest ono funkcj wsplrzdnych (x, y, :) punktw
rozpatrywanego pola. Jeeli pole jest niestacJonamc, to nalzcme
zalezy rwnicz od czasu.
Poic grawitacyjne JCSt stacJonarnc (1.2.2.1), Jeli wytwarzaJ!ce Je
ciaa spoczywaj wzgldem ukladu odmcsiema wybranego do opisu
tego polu. Ni1t\!zcme stacjom1mego poia grawitacyjnego 7.i1iey tylko
od wsprz\!dnych: G = G (x, y, ::).
Z drugiej zasady dynamiki Newtona (1.2.4.3") wynika. ze swobodny
punkt materialny pod dziaamem sil poia grawitacyjnego doznaJc
przyspieszenia a rwnego natemu tego polu,
F
a=-= G.
lll
 1.6.2. Pole grawflacyJne 93

2. Z prawa powszechnego cienia (l.6. I. I ) wynika, ze natenie

0

poi~ grawitacyjnego nieruchomego punktu matcriainego o masie M,

znajdujcego SI\: w pocztku ukadu wsprzt;dnych, Jest rwne

M
G = -1-J r,
r
gdzie r JCSl promieniem wodzcym rozpatrywanego punktu pola.
Pole to jest polem potencjalnym (1.3.1.6), poniewa sia dz1aiaJ'}ca
na umieszczony w mm punkt maleriainy o masie /11 JCSl sili centraln
(I.3.3.4):
mM r
F = mG = -1-,--
r- r
Zatem energia potencjalna punktu materialnego w takim polu
(1.3.3.4) 1 jest rwna

f
dr 111M
WP= J F,dr = -)mM - , = -)' - - .
r- r

Wielko ~ mozna rwnorz\!dme traktowa Jako energii! poten-

CJaln punktu materialnego o masie M um1cszczoncgo w polu
grawitacyjnym wytworzonym przez punkt o masie 111, lub, w kocu,
jako 1l':1em11q e11erl{i pote11c;a/11 dwoch p101ktw material11yclr uwarun
kowanl) ich odz1alywaniem grawitacyjnym.
3. Poia grawitacyjne speniaj ::osad s11perpo:ycji pl: W przypad
ku nakadania si kilku (11) pl grawitacyjnych ich natenia w kazdym
punkcie przestrzeni dodaj si geometrycznie, tzn. wypadkowe nate
me pola JCSL rwne

1='
gdzie G 1 ;est natzenicm 1-tcgo poia w danym punkcie przestrzeni.
Natenie poa grawitacyjnego dowolnego ukadu, skaciajccgo
si z 11 nieruchomych punktw matcrn1lnych, jest rwne
.;. 1111
G = -)' L -J p
i=! Pl
gdzie p; = r-r 1 ;csl wektorem poprowadzonym z r-tego punktu
materialnego, ktrego wektor wodzcy Jest rwny ri. do badanego

1 Tuaj or.17. w ~ 1.6.2 1 1.6.3 .rako pocr.itck skali crn:rgii polenqalnJ Pl7.YJMUJC si
punkt 111cskoi1C1.1:me oddalony. tzn. ~.aklada si~. 'U! IYICD) = O.
 94 1.6. Grawitacja

punktu pola, okrelonego wektorem wodzcym r. Zatem energia

potencjalna punktu materialnego o masie m umieszczonego w tym
polu grawitacyjnym JCSt rwna
n 1111
w~= -i'lll 2: -.
1 t P1
W szczeglnosc1, jeli poie grawitacyjne wytworzone jest przez
cialo, w ktrym rozklad masy M jest sferycznie symetryczny (I.6. i .2"),
to na zewntrz tego ciala
M 1111M
G= - y - r
r3 r
gdzie r jest wektorem wodzcym, poprowadzonym ze srodka ciala do
badanego punktu poia. Wzory te s suszne, na przykad, dla pola
grawilacyjnego Ziemi.
4. Pomcwaz pole grawitacyjne Jest polem potencjalnym (l.3.i.6),
mozna wic wprowadzi charaktcryZUji!C<J Je wielko energetyczn
- potencja. Porenc;alem pola gmwitacyp1ego nazywamy wielko
skalarn rp, rwn stosunkowi energii potencplneJ Wr punktu matenai-
nego, umieszczonego w rozpatrywanym punkcie pola, do masy
111 punktu materialnego:

<p=-.
wr
m
Potencja rp nic zalczy od masy m punktu matcnaincgo 1 JCSt
funkcj tylko wsprzdnych punktw pola grawitacyjnego. Na
przyklad potencja pola grawitacyjnego, wytworzonego przez 111cru-
chomy punkt matcnalny o maste M, Jest rowny
}'M
tp = - - - .
r
gdzie r JCSt odleglo5ci badanego punktu pola od rdla tego pola.
Potencja pola graw1tacyjncgo, wytworzonego przez dowolny uklad
11 mcruchomych punktow materialnych JCSl rwny

gdzie p; jest odleglosc1 od punktu matcnalncgo o masie 111; do

badanego punktu poia. Zatem w przypadku nakadania s1i; pl
grawitacyjnych ich potencjay dodaj sii; algebra1czme, tzn. potenCJai
1p w dowolnym punkcie pola wypadkowego JCSI rwny sumie algcb-
 1.6.2. Pole grawitacyjne 95
raicznej potencjaw w tym punkcie dla wszystkich nakadajcych su;
pl oddzielnie:

i==i

Uwaga. Podczas korzystania z tego wzoru konieczne Jesl, by

pocz.1tki skali potenCJalw ip 1 wszystkich naklada1cych su,: pl zostaiy
wybrane Jednakowo: rp!CJJ) =O (patrz odnonik do punktu:?.").
5". Praca elementarna, wykonana przez siy pola grawitacyJnego
podczas maego przesunicia dr punktu maleriaincgo o masie m w tym
polu jest rowna
oA = (F dr)= m(G dr).
Z drugiej strony, praca ta Jest rwna ubytkowi energii polcncJulncJ
punktu materialnego w polu grawitacyjnym:
oA = -dWr = -rndcp.
Potencja 1 nateme pola grawitacyjnego s zatem ZWtOlzane
zalcnocii1

dq> = -IGdr) = -(G,dx+G,.dy+G,d:),

gdzie G G,., G, s rzutami wekom G na osie pros1ok:11nych wsol-
rzi:dnych kartez3anskich. Pomewaz
il1p i'!tp iJl(l
drp = - dx+- d1+- dz.
ix ily iJz
Wl\!C

li(fl ilrp ihp

- = -G,, - = -G,., -G.
clx cly il:

l1cp ilcp . atp )

G = - ( -!+--j+-k = -grad1p,
ilx vy tJz
czyli natzcme pola grawitacyjnego Jest rwne co do wurtoi;ci gradien-
towi potencjau tego poia, lecz skierowane Jest przeciwnie.
Zw11zek nrn;:dzy rp i G mozna r6wme przedstmvi nastpUJ<!CO:
dip
dq> = -Gd/cos-:i = -G 1d/ lub G, =-dl.
gdzie er: Jest ktem mir;dzy wektorami G ; dr, dl Idr I. a G, JL"Sl =
rzutem wektora G na kierunek wektora dr. Rzut wektora natzcnia
 96 1.6. Grawitacja

pola grawllacy1nego na dowolny kierunek 1est wic liczbowo rwny

1 przeciwny co do znaku zmiamc potencjau pola na 1cdnoslk~
dlugo5c1 w tym samym kierunku.
6. Rozpatrzona wyzeJ mcrcatywrstyczna leorra grawitacji, oparta
nu prawic powszechnego cwzcnia Newtona, 1est teori przyblion.
Opisu1c ona dostatcczmc dokadnie tylko siabe pola gruw1tacy1nc,
ktorych potcnc1aly I1p c1 . gdzie c = 3 10 8 m/s 1esl prdkoiic1
swia!la w prni. W szczeglnoci mozna Jl! stosowa dla pl Ziemi
i Soca, poniewa wartoci bezwzgldne potencjaw tych pl na
powierzchni Ziemi Soca S<! rowne odpowiednio 6,3. 10 7 m 2/c 2
) i,9 10 11 m 2/c 2
7. Wsplc:w:ma (relatywrstyc:11a) teoria grawrra,ji, bcdca wspln
teon przestrzem, czasu ; grawitacji zostaa sformuowana przez A.
Einstema i nazwuna przez mego ogln teori w::gl(!d110.fr1. Ju
w szczeglnej teorii wzgldnoci udowodmono istnienie cisego
zwi:1zku wzajemnego m1\!dzy czasem i przestrzeni. Ten zwizek
znalaz odzwierciedlenie w transfonnacJach Lorentza (l.5.3.2) oraz
w mezm1cnniczosci interwalu midzy dwoma zdarzeniami (1.5.4.8).
Okazao s~. ze do opisu procesw fizycznych konieczna 1est cztero-
wymiarowa czasoprzestrzen, w ktrej pooenie punktu okrela si za
pomoc trzech wsplrzdnych przestrzennych oraz wsplrz\!dne1
czasowej ict.
Zgodnie z relatywistyczn;J teori grawitacji, wiasnosc1 geome-
tryczne czasoprzestrzeni (metryka) zalC7. od rozkadu mas gra-
witacyjnych w przestrzeni oraz od ich ruchu. Ciaa zakrzyw1aJ!"
rzeczywist przestrze trjwymiarow i w rny sposb zmumiaJ
bieg czasu w rnych JCJ punktach, tzn. powoduj odchylema JeJ
metryki od metryki czasoprzestrzeni paskiej" opisywanej za pomoc
geometrii Euklidesa i rozpatrywanej w szczeglnej teorii wzgldnosc1.
Dlatego okazalo si, ze ruch ciau w polu cikoci mozna roz-
patrywa 1ako ruch bezwadny w zakrzywmnej" lmeeuklidesowej)
czasoprzestrzeni. A zatem punkt muterminy w poiu grawitacyjnym
porusza si w rzeczywistej przestrzeni Lrjwymmrowcj niejednosta1me
i nieprostolimowo.
W relatywistyczne] teorii grawitacji udowodniono, e zasada
superpozycji (punkt 3) me jCSL spelmona dla dowolnych p gni-
witacyjnych. Zasada ta, tak samo jak caa nicrelatyw1sLyczna teoria
grawitacli, 3est dostatecznie dokadna tylko w przypadku pl sabych
(Itp I c-) oraz kiedy ruch w tych polach odbywa 51\! z maymi
prdkociami v c.
1.6.3. Prawa Keplera. Prdkoci kosmiczne
1. Ruch planet Ukladu Sonecznego po ich orbitach wok Soca
opisujtrzy prawa Keplera. Prawu te mozna otrzymac z prawa
powszechnego c1ema Newtona, traktujc, w pierwszym przyblicnrn.
 1.6.3. Prawa Keplera. Prdkoci kosmiczne 97

Soce i planety jako punkty materiaine. W centralnym poiu grawua-

cyjnym Soca na panetr; o music m dziaia sia przyc1gunm rowna

F = - ymMs
--
r3
-r,

gdzie Ms jest mas Soca, a r - prom1emem wodzcym planety

poprowadzonym z centrum siy, przyjtego Jako pocz:,lek ukadu
wsprzdnych.
Moment sily F wzglr;dem centrum siy JCSt rwny M = r x F s O
i dlatego moment pdu L pianety wzgr;dem tego punktu O Jest stay
w czasie (1.4.3. l 0 ) :
L = rxmv = const.
Planeta porusza sir; 1.atem po orbicie paskiej, ktrej paszczyzna
Jestprostopada do wektora L. Zgodnie z (I. i .3.6) L = r x nn, gdzie
v~jest skadow:1 poprzeczn prdkoci pianety. Dlatego ruch orbi1:1ny
planety spenia warunek
, drp L
r- dt =-;; = const,
gdzie r 1 rp s:, wsprzdnymi biegunowymi planety.
Drugi warunek, Jaki nakadu si na ruch planety. wynika z wsady
zuchowa ma energii: H{ + Wr = W= consl. Zgodmc z (1. l.3.6")
I (J.6.2.2")

H{
2
111
= -mv2- = -2 [( -dr
dt
2
) + ( rd<p 111
- )2] = - [(-dr )2 + ( - '-
dl 2 dt 111r
)i]
oraz
mMs
H~= - y - -
r
1 wtedy drugi warunek przyJmUJe poslac

(~)
dr
2
+(..!:_)
mr
2
_ 21J\.J 5 = 2W
r m
2". Rwnanie toru planety (we wsprzdnych biegunowych r 1 1p)
ma posta:

p
/'=----
l+ecosrp'
 98 1.6. Grawitacja

gdzie

L2 2WL 2
p=~, t!= 3 +i
)'/,,-I s )'" m Ms
Cakowita cncrgi~ mcchamczna planety W< O, dlatego e < i 1 tor
planety ma posia chpsy.
Pierws=e prall'o Keplera: wszystkie pianely Ukadu Sonecznego
poruszaj si po orbitach eliptycznych, przy czym Sionce znajduje su,:
w jednym z ogmsk orbity.
Z pienvszcgo warunku (punki 1) wynika, ze pq:dkos polowa
pianety (I. i .3.6) JCSI wielkoci stai:
i , drp L
er = - r - - = - - = consl.
2 dr 2m
Drugie prall'o Keplera: w rwnych przcdnaiach czasu pronuc
wodzacy planety zakrela obszary o jednakowych poiach.
3". Zgodnie z drugim prawem Keplera okres T obrotu planety
wokl Slonca Jest rwny stosunkowi polu pow1crzchm S orbity do
prdkoci polowej er lej planety:

S nab
T=-=--
11 t1

gdzie 11 = p/(l -e1 ) 1 b =a Jl -e 1 s odpow1cdmo du:i i ma

plosiI orbity eliptycznej. Zatem
n1 p 4rt 2
T = -1- - a3 = - - a3
L /4m 1 yM,
Rownamc to jest matcmutycznym zapisem 1r=ec1ego prawt1 Keplera:
kwadraty okresw obiegu planet wok Slonca maj si do s1eb1c tak
jak szeciany duych posi orbit eliptycznych tych planet.
4. Pierll's= prcllwf;c1 kos1111czmt nazywamy naJmmeJsz prdko,
Jak naiezy nada ciau, aby stao si ono sztucznym satelit Ziemi.
Pn,:dko li;: nazywamy rwniez prrdkoc1 ko/oll', poniewa JCSl ona
rwna prdkosc1 sztucznego satelity. poruszaJi1cego si wok Ziemi
po orbicie koowej. Jeli mozna zamcdba opor atmosfery. Pierwsza
prcdko kosmiczna jest rowna

ti.=J! .
gdZ1e M'/. Jest mas Ziemi. r - prom1cmcm orbity koowej. Na
pow1crzchm Ziemi v 1 = 7,9 km/s.
 1.6.3. Prawa Keplera. Prdkoci kosmiczne 99
5, Drug pr{!dkosc1 ko.m11cz11 nazywamy naJmmcJSZ<I pn;dko,
jak naley nadac ciaiu, aby mogo ono, bez zadnych oddz1aiywa
dodatkowych, pokonac przyc1gamc ziemskie ; stat si sztucznym
satelit Slonca. Prdko t nazywamy rwmcz prdko.kr part1bolicz11.
gdyz odpowiada ona parabolicznemu torowi c1ala w polu c1koc1
Ziemi (w przypadku braku oporu atmosfery). Druga prdko kos-
miczna JCSl rowna

V?= J2l'~z,
gdzie r JCSl odlcglosc1 miejsca wystrzelenia ciaia od rodka Ziemi. Na
powierzchni Ziemi v2 = ll,2 km/s.
6. Trzeci prciko.friq kos111ic:11 nazywamy najmmcJsz:1 pn;dko.
Jak naley nada wystrzelonemu z pow1erzchm Ziemi ciulu. aby
moglo ono pokonac przyc1game Slonca 1 opusci Ukad Soneczny.
Prdko ta Jest r6wna v3 = 16,7 km/s.

Rozdzia 1.7
Ruch ciaa
w nieinercjalnych ukadach odniesienia
1.7.1. Kinematyka ruchu wzgldnego

l. W mechanice klasycznej (newtonowskiej) przyJmUJcmy, ze

odlcgiosci i przedziaiy czasowe nic zmieniaj si przy przejciu Z Jednego
ukadu odniesienia do dowolnego innego, poruszaji1ccgo si wzgldem
pierwszego calkowicic dowolmc. Na przykad, mech K bdzie mercJai-
nym ukladcm odmesiema
z pocz:1tkiem osi wsplrzd- Y s
nych w punkcie o . a s -
ukadem nicmerCJalnym
z pocztkiem wsprzdnych f.
w punkcie O (_rys. 1.7.1).
W przypadku oglnym ruch
ukadu odniesienia S wzgl
dem K mozna rozpatrywac
Jako nalocnic si dwch ru- X
chow - postpowego z pr
dkoci:1 v0 punktu O i ruchu
obrotowego wzgl~dcm tego
punktu z prdko5ci. k;1towiJ
Q. Wartosc1 r i r wektorw Z
wodzcych dowolnego pun- Rys. 1.7.t
100 1.7. Nieinercjalne ukady odniesienia

ktu materialnego M. mierzone w ukadach odmcsienm K 1 S, sa

zwizane zalenosci

r* = r~+r,
gdzie r~ Jest promieniem wodzcym punktu O. mierzonym w ukadzie
odmes1ema K.
2". Ruch punktu materialnego M wzgl9dcm dowolnego mcrqalncgo
ukadu odmenia K, umownie przyjmowanego 7.a nieruchomy. nazywa-
my ruchem bezw=gll!tl11y111 punktu M. Ruch tego samego punktu
wzgldem memcrc1alncgo ukadu odmesicma S nazywamy ruchem
w=gi1b1ym.
Predko~ w:g/f!d11a v7 r. punktu materialnego M. tzn. jego prdko
wzgl9dem ukadu odmesiema S. Jest rwna:
dx dy . d:
v,i = --1+-1+-k,
dl dl d1
gdZJe x, y, z s wsplrzi;dnym1 karlczJanskimi punklu /I/, a i. j,
k - wektorami jednostkowymi osi wsprzdnych w ukadzie od-
mesienia S.
Prdkoc: be:w:gld11t1 punktu M. tzn. jego pn;ko v wzgldem
ukadu odmes1ema K, JCSI rwna

dr'" di dj dk
v =dr= v0 +xdt+ydt+::d7+v,r.,
gdzie v0 = drt/dt Jest prdkoci<) bezwzglr;dmJ punktu O. Pomewaz
wektory Jednostkowe ukadu S mog zm1ema s19 w ukadzie od-
nics1ema K tylko w wyniku ruchu obrotowego ukadu S wok
punktu 0 Z pri;dkoci klOWI) fi, to
di d' dk
-
dr
= [!lxi], d~ = [!l xj], -
dl
= [llxk]

gdzie v. = v0 +n x r Jest prdkoci 111ws:e11ia punktu M. Jest ona

rwna pri;dkosci bczwzgidneJ tego punktu ruchomego ukadu od-
niesienia S (tzn. sztywno zwizanego z tym ukadem). w ktorym
w daneJ chwili 7Jlajdujc si punkt malenalny M.
3. Przyspies:eme w::g/d11e aw,~ punktu M (jego przyspieszenie
wzgidcm ukadu odnicsicma S) jCSl r6wne

d2 x d2 r d2:
u,..,.= -d, i+-d
r- r, j+-d,
r- k.
 1.7.1. Kinematyka ruchu wzgldnego 101

Pr:yspies:eme bezll'zgld11e punktu M. tzn. jego przyspieszenie

a wzgldem ukadu odmes1ema K, jest rowne
dl'
a= dl= a.+ac+n,6
We wzorze tym

dvo
a = - -+
dt
[dn
- J+[n
dl
xr x (fi x r)]

jest pr:ysples:emem u11os:e111a punktu Jr/, rwnym przyspieszeniu

bezwzgldnemu tego punktu ruchomego ukadu odnics1enm S. w kto-
rym w danej chwili czasu znajduje sic punkt matcrminy M. a
ac= 2(n x v~,.l
jest pr:yspws:emem Coriolisa punktu M. Przysp1cszcmc Conolisa jest
maksymalne wtedy, gdy prdko wzgldna punktu matcrmlnego
V.,.16 skierowana jest prostopadle do wektora fi prdkosci katowej
ruchu obrotowego ruchomego ukadu odmes1ema. Natomiast jest ono
rwne zeru, jeli ki)l midzy wektorami v.,JI 1 n jest rwny O lub n albo
jeli chocia jeden z tych wektorw jest rowny zeru.

1.7.2 Sily bezwladnoci

1. W mcmcrcjalnych ukadach odniesienia zasaely dynamiki

Newtona me Sil speinione. W szczcgloosc1, punkt materialny moze
zm1ema stan swego ruchu wzgidem mcmcrCjaincgo ukadu od-
nics1cnm. S bez jakiegokoiwiek oddZlaywaoia na ten punkt ze strony
mnych cml. Na przykad kulka zawieszona na mc1 u sufitu wagonu
pOCli!gu porus7.Ujccgo si Jednostajnie prostoliniowo odchyla su; do
tylu, gdy pocig przyspiesza, oraz do przodu, gdy pociilS zwahua, tzn.
zostaje wprawiona w ruch wzgidem memcrcjalncgo ukadu odmes1enia
zw1a7.anego z wagonem pOcll1gu. Tymczasem na kulkc nic dzialajl!
wtedy zadnc siy poziome.
2". Podstawowe prawo dynamiki punktu materialnego w memer-
Cjalnym ukadzie odmesienia monu otrzymai: wychod1~1c z drugiej
zasady dynamiki Newtona oraz ze zwizku midzy przyspieszcmem
bezwzgldnym i wzgldnym punktu matenaincgo. Z 1.7.1.3 wynika, ze
iloczyn masy m punktu materialnego 1jego przysp1eszema wzgldnego
JCSt rwny
mn.,.,~ = 111a-111n0 -mac
Zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona, napisana w przypadku
ruchu bezwzgldnego punktu malcnalnego, tzn. jego ruchu wzgldem
inercjalnego ukadu odmcs1cma K.
102 1.7. Nle1nerc1alne ukady odniesienia

ma= F,
gdzie _F_jcst geometryczn sum wszystkich si dz1a:1Jcych na punkt
matenalny. Podsta!'Oll'I! rwnamc tf.l'liamiki ruchu w:gltlncgo pu11kt11
materialnego przybiera 111tcm postat::
1111116 = F-111a 0 -mac.
Mozna Je sprowadzi: do postaci anaiog1czneJ do podstawowego
prawa dynamiki ruchu bezwzgldnego punktu:
111n,~ = F-F.-Fc.
Wielkoct wektorowe
Fu = -ma. Fe = -mac
maj wymiar siy i naZ}'\VaJ si odpowiedmo silq 1mos:enia oraz sil
Corroli.m.
3. Z 1.7.i.3" wynika, e w przypadku oglnym wzr na sil
unoszcma zawiera trzy wyrazy:

F. = -111 dvo -111 ( dil x r)-111 [il x (.0. x r)].

dl dl
Ostatni wyraz prawej czct tego wyrazema
F = -111 ril x (il x r)]
nazywamy sil odroclkowq bezwlat/11oci lub po prostu sil odrodkowq,
poniewaz wektor ten JCSl prostopady du chwilowej osi obrotu (do
wektora il) nieinercjalnego ukladu odniesienia S i skierowany 1cst od
!CJ osi. Sia odrodkowa liczbowo jest rwna
F. = 111QZ,
gdzie p Jest odlcglo5c1 punktu materialnego od chwilowej osi obrotu
ukadu odmcs1enia.
Sia unoszenia pokrywa si z si odrodkow, 1eli meincrqalny
ukad odmes1cnm porusza si ruchem postpowym ze sta prdkoSci
(v0 = const) oraz ruchem obrotowym ze stal11 prdkoki ktow
(il= const).
4. Sila Conolisa
Fe = 2m(v"'" x il).
Silu ta dzma na punkt matcnalny tylko wtedy, gdy memcrc1alny
uklad odmesicma obraca si, a punkt matenalny porusza si wzgldem
niego. Na przykad na cz:,steczki wody w 11.ekach pkuli pnocncJ,
pyncych wzdluz poudnikw, dziaaj siy bezwladnosci Conoiisa,
skierowane prostopadle do prdu rzeki. powodujce podmywame
prawych wzgldem prdu b11.egw rzeki. Sia Conoisa nic wykonuje
pracy w ruchu wzgldnym punktu materialnego, pomcwaz JCSl ona
 1.7.2 Slly bezwadnoci 103

skierowana prostopadle do prdkosCJ ruchu wzgldnego punktu. Sia

Conoisa s1anow1 przykad sil yroskopowych (l.3. i. r).
5. Siy bezwadnoci realnie dziaaj na punkl ma terminy w nwmcr-
cjalnym ukadzie odnics1e111a i mog:1 by w tym ukadzie m1crzonc, na
przykad za pomoc dynamometru spn;ynowego. Jednakzc w przypad-
ku sil bezwladnosci, w odrnieniu od zwykych sir wzajemnego
oddziaywania cia, me mozna wskazac zadnego konkretnego ciala,
ktrego oddziaiywamu one odpow1ad:1J. Ta szczeglna wasno sil
bczwladnosc1 zw1ij7.ana Jest z tym, ze samo po1aw1cnie sit; w1clkoki
wektorowych F. 1 Fe w podstawowym rwnaniu dynamiki mchu
wzgldnego uwarunkowane JCSt lylko memerCJainosci ukadu od-
mcsienia, zastosowanego do opisu wzgl1=dncgo ruchu punktu. Dodamc
do siy F, charakteryzuJceJ dziaiame na punkt malenainy wszystkich
innych cia, sil bezwadnoci F. 1 Fe pozwala zapisac podstawowe
rwnanie dynamiki ruchu wzgldnego w postaci zblioncJ do drugieJ
zasady dynamiki Newtona w ukadzie mercJainym.
W memcrCjlllnych ukadach odmes1cma me IS[lllCJll ukady Ztl
mkmlc cml, poniewa siy bezwadnoci dla dowolnego crala s
1.awszc silami zewntrznymi. Dlatego w memcrCJalnych ukadach
odmes1enm nic s:i spelmonc zasady zachowania p1=du (1.2.7.I"),
momentu pdu (1.4.4.1) oraz energii (1.3.4.2).

1.7.3. Ruch wzgldny w ukladzle odniesienia

zwizanym z Ziemi. Sila cikoci I ciar ciala
I 0 Ukad och11cs11:111a zw11zmy z Ziemiq Jest ukadem 111cu1t!rcJal-
nym z dwoch przyczyn: po pierwsze, ze wzgldu na dobowy obrt
Ziemi ze stai prdkoci ktow ll(Q = 21t rad/dob1= = 7.3 rn- ~
rad/s) oraz po dmgie, ze wzgi1=du na dzial:imc na Ziemi\! pola
grawitacyjnego Slonca, Ksiyca, piane\ .i innych ciai kosmicznych.
Wspomnmne peie grawitacyjne jest praktycznie Jednorodne w grnm-
c-.ich kuli ziemskiej i nadaje zwizanemu z ZieIDlI ukadowi odmesiema
oraz wszystkim porusza1:1cym si wzgi1=dcm mego ciaom takie samo
dvo
przyspieszemc ruchu postpowego a.= - - = G, gd;:1c G JCSI nali;-
d1
zcmem pola (l.6.2.1").
Z zalenoci 1.7.2.2 i 1.7.2.3 wynika, ze ro1111e111ie rud11111=gl(!d11ega
p1111k111 ma1eria/11ego o masie m w =w"1w11ym = Zic1111q 11klml=ie
od11iesie11ia ma posta:

ma,~ = F+F9 -t-F +Fc.

0

gdzie F 0i F. s sil:im1 bezwladnok1: odrodkow:i ; sil:1 Conolisa.

Fg JCSl si przycigania ;:icmskiego (l.6. l.3), a F wypadkow:!
wszystkich pozostaych sil, dzialaJ:1cych nu punkt materialny, z wyh!-
czeme_m sil grawitacyjnych.
104 1.7. Niemerc1alne ukady odniesienia

Rys. 1.7.2
2. Si/q ci:.ko.rcr ,ia/a nazywamy sile P przyiozon do cmia
1 rwruJ sumie geometrycznej siy przyciga ma ziemskiego F,, (1.6. .3)
oraz siy odrodkowej F. wywoanej przez dobowy obrt Ziemi (rys.
I. 7.2):
P = F~+F,
c1.yii
mMz
P = -1--.-r-m[nxl!lxr)].
r
We wzorze tym m 1 Mz s:1 odpow1edmo masami cmia ; Ziemi.
r - promicmem wodzcym poprowadzonym ze rodka Ziemi do
mlCJSCa, W ktrym znajduje SI\: ciao, fi - prt;:dkoci:) k:JIOWiJ
dobowego obrotu Zicnu, 1' - stalq graw1tacy1n:i (1.6. i. I 0 ).
Sila c1kosci P powoduje spadek na Ziemi crnla mcumocowancgo.
Jest ona rowna sile, Jak nieruchome wzgldem Ziemi c1alo wywiera
na poziome podoe (lub na pionowy uk:1d zawieszenm) wskutek
przycigania ziemskiego 1 moze byc zrruerzona w zwizanym z Ziemi
ukadzie odmes1cma, na przykad za pomoc:1 dynamometru spn;zyno-
wcgo. Punkt przyiozema siy cikosci, 1zn. punkt przylozema wypad-
kowej sil cu,:kqci wszys1kich czsteczek ciaia, nazywamy !mukiem
cwkofo ciu/c1. Srodck c11,1kosci ciaa pokrywa si ze rodkiem masy
(1.2.3.3") tego ciaa.
3. Silu c1koc1 ciaa me zaczy od prdkoci jego ruchu wzgid
nego. Jest ona proporcjonalna do masy ciaa 111 1 mona H przedstawi
w postaci
P =mg,
 1.7.3. Sia cikoci i cifar ciaa 105

gdzie g iest przy.rpie.rzemem sUy ciko.fri, ( przyspie.r::e111e111 :iem.rkim)

(patrz punkt 5). Wektor g1esl w danym miejscu Ziemi jednakowy dla
wszystkich cia 1 zmienia si wmz ze zmiani) tego miejscu.
Silu ctkosc1 ciaa pokrywa si z sil przyc1gama ziemskiego
tylko na biegunach Ziemi, gdyz sia odrodkowa JCSL tam rwna zeru:
F" = O. Na1wikszi1 rnic midzy sia c1kok1 ciala a sil przyc1a-
gama ziemskiego obserwujemy na rwniku, gdyz silu odrodkowa
osiga tam warto maksymalm1 i skierowana iest przcc1wme do siy
F 9 Jednak nawet na rowniku sia c1kosci rm si'" od siy przyc1'.
gama ziemskiego tylko o 0,35%. We wszystkich punktach pow1erzchm
Ziemi, z wyjtkiem biegunw i rwnika, siy P i F0 dz1aia1:1 wzdluz
rnych kierunkw (rys. 1.7.2), lecz maksymalny kt midzy mm1 me
przekracza 6'. Sia ci'"kosci zmmeJsza si wraz z wysokoc1a. W pobliu
powierzchni Ziemi zmnie1szcme to 1est w przybliemu rwne 0.034%
na kady kilometr wysokoki.
4". W pobliu _pow1erzchm Ziemi przysp1cszcme g zm1cma si od
wartoci 9,78 m/s nu rwniku do 9,83 m/s 2 nu biegunach. Jest to
zwizane, po pierwsze, z zaienociiJ siy odrodkowe3 od szcrokosc1
gcogralicznc1 m1e1sca i po drugie, z odstpstwem od kulisto5c1 Ziemi,
lekko spaszczonej wzduz osi obrotu i maJl!CCJ postac elipsoidy
obrotowcJ (promienic Ziemi na biegumc 1 na rwniku s:1 odpow1cdmo
rwne R 11 = 6357 km l R, = 6378 km). Warto sta11dardowa przy-
spws:e11ia .~padk11 swobotl11ego, przyjta przy tworzeniu ukuciu Jednostek
oraz w obliczeniach barometrycznych, jest rwna 9,80665 m/s 2
5. Swobod11y111 spadkiem ciaa nazywamy JCgo ruch wywalany
tylko dzmlamcm poin przycigama ziemskiego.
Przysp1cszcme spadku swobodnego cmia na Ziemi, rc1estrowanc
w obraca1cym si wraz z Zicm1;J niemerc1alnym ukadzie odmesienia,
mona wyznaczy: z rwnania ruchu (L 7 .3.1), wstnw1aj<!C do mego
F =O; Fi+F0 =mg oraz Fe= 2m(v,,xll):
a"'l'= g+21v,..,g xll).
Jeli v. = O, to u.,..,, =
11; g.
Wektor g Jest zatem r6wny przysp1eszemu swobodnie spada11cego
ciaa, mierzonemu wzgldem ukadu odmes1ema zwu1zancgo z Ziemia
wwczas, gdy prdko wzgldna crua JCSt rwna zeru. Wasmc
dlatego wektor g nazywamy pr:ysp1es:e111em spatlk11 .nl'Ohl){/11ego.
Jeli wzgidna prdko padajcego ciula v7 g ,,: O. to Jego przy-
soieszcme wzgldem Ziemi niejesl rwne g, lccz: g = u,g+ 2{!2 x v.7 g).
Jcdnakzc dla prdkosc1 v,g < 680 m/s wartosc1 g ' a,, rn1a si. nic
w1c:eJ ni o I%. Dlatego w wiciu przypadkach mozna orzy1mowa, e
dla znajdujcego si na Ziemi obserwatora swobodny spadek ciaa
spowodowany Jest dziaaniem tylko siy c1kosc1 tego ciaa, nadaiccJ
mu przysp1eszcmc g. Dz1alanie zatem na swobodme spadaJ!CC cmio
siy Conolisa mozna rozpatrywa Jako mae zaburzenie. Na przykad
106 1.7. Nieinercjalne uklady odniesienia

w wyniku dzralama siy Coriolisa swobodme spadajce ciao odchyli

si na wschd wzgldem pionu, tzn. kierunku wektora P =mg. Jeli
ciao spada swobodnie bez prdkosc1 poczi1tkowej z wysoko5c1 h, nn
szerokoci geograficznej cp, to odchylenie sjest rwne

2
s = -Qh
3
tr-11
-
g
cos1p.

Jeli na przykad /1 = 160 m, a 1f1 = 45, to s = 1,55 cm.

6. Cizarem ciaa nazywamy si Q, jaki) ono dzmla w wyniku
przycigania ziemskiego na podoe lub miejsce zawieszenia, unie-
moliwiajce Jego spadek swobodny. Zakadamy przy tym, ze
ciao 1 podoze (lub zawieszenie) s meruchome wzgidem ukadu
odniesienia, w ktrym wyznaczamy c1zar ciala. Ze strony podo
a lub zawieszenia na ciao dziaia silu -Q. Z podstawo-
wego rwnama dynamiki ruchu wzgldnego Cl.7.2.2), gdzie
a,c = De = O i F = FR-Q wynika, ze
Q = F1 +F.
We wzorze tym Fdcst si grawitacyjnego przyc1gama ciaa przez
Ziemi, a F. - bezwladnoscioWiJ si unoszenia, wywolami memerc-
Jainosc1 ukadu odniesicma.
Przyklad 1. Cizar ciaa w ukadzie odmcsienia zwizanym z Ziemi
jest rwny sile ciko5ci ciaa tpunkt 2):
Q = Fg+F. = P.
Pnyknd 2. Cizar ciaia w ukadzie zwizanym z wind, ktora
porusza s11; wzgldem Ziemi ruchem postpowym z przyspieszeniem
n0 , jCSl rwny
Q = P-ma 0
Jeli wmda spada swobodmc, to n0 = g JCSt przyspieszeniem
spadku swobodnego, a c1zar ciaa w wmdzie Q = O, tzn. cmio
znajduje si w stame mewakosc1.
7. Niewako.friq nazywamy tuki stan ukl;idu mecirnmczncgo,
w ktrym dzmaJ:1ce na ten ukad pole grnw1lacyjnc me powoduje
w7.ajemnego nacisku poszczeglnych czsc1 ukadu na siebie oraz ich
odksztaiccma. Taki stan mozna osignc w ukadzie mechanicznym
speniajcym nastpujce trzy warunki: a) na ukad me dziaaj zadnc
siy zewntrzne oprcz sil pola grawitacyjnego; b) rozmiary ukadu Si!
takie, ze w Jego granicach zewntrzne pole grnw1tncyJnc mozna
uwuzac za Jednorodne; c) ukad porusza si ruchem postpowym. Stan
mcwakosc1 jest charakterystyczny, na przykad, dla cm! znajduj:!cych
si w statku kosmicznym, ponicwaz zasadmcz;1 cz swego Joru
w polu c1koki statek przebywa przy wyh1czonym silniku.
 1.7.4. Zasada rwnowanoci 107

1.7.4. Zasada rwnowanoci

1. Dziaajce na ciaa w nicincrc1alnych ukadach odmcs1cma siy

bezwladnosc1 s proporc1onuine do ich mas 1 przy pozostaych rownych
warunkach nadai tym ciaom jednakowe przysp1cszcma wzgidne
(1.7. i.3). Innymi sowy, wszystkie c1aia wolne od -0ddz1aiywm1
zewntrznych poruszaj si w polu sil hezwiadnosci'", tzn. wzgldem
nicincrc1ulnego ukadu odmcs1cma, jednakowo, Jeli tylko poczJtkowc
warunki ich ruchu te sq jednakowe. Anaiog1cznu zalczno Jest
obserwowana podczas ruchu wzgh;dcm mcrCJulncgo ukadu odmcstcma
dla cia, znajdujcych si pod dz111amcm sil pola graw1tacy1ncgo.
W kadym punkcie pola siy te, podobnie jak siy bezwladnoct. SlJ
proporcjonalne do mas cia i wszystkim c1alom nadaJ! Jednakowe
przysp1cszcma, r6wnc nateniu pola w danym jego punkcie (1.6.2. I 0 }.
Na przykad, w mcmcrcjalnym ukadzie odmes1ema zwi;izanym
z wind, klra porusza si ruchem 1cdnosta1mc przy~p1eszo_nym w gor
z przysp1eszemem unoszeniu a 0 = const, wszystkie swobodne crna
spadaj, przy braku pola grawitacyjnego, z Jednakowym przyspiesze-
niem wzgldnym a,~ = - B 0 Dokadnie tak samo zachowuj st ciaa
swobodne w tej samej wmdzic, poruszaiccJ si 1cdnostajmc w Jedno-
rodnym polu grawitacyjnym o natzemu G = -B 0 . Zatem na pod-
stawie doswmdczen dotycz11cych spadku swobodnego cial wewntrz
zamkmlCj wmdy me mona ustali. czy winda porusza si jcdnosta1mc
w polu grawitacyjnym o nateniu G = -a,g (W szczcglnoc1 winda
mozc by rowmc w slame spoczynku w tym polu), czy tez porus7.a
si\! ze staym przysp1eszemem unoszenia 11. = -11.,. przy braku poia
grawitacyjnego.
2. Lokalna :l1Satlt1 r1v11owa:1w.ki: pole grawuacyjnc w ogramczo-
nym obszarze przestrzeni jest fizyczmc rwnowane polu sil bezwlad-
nosci" w odpow1cdmo wybranym nicmcrqalnym ukadzie odmes1cnm.
Obszar przcstrzcm powinien byc na tyle maiy, by poic grnw1tacyJne
mozna byo w nim przyjmowa 1ako jCdnorodnc.
Nic naley zasady r6wnowaznosc1 rozum1cc jako tw1erdzcma
o tozsamosc1 sil bczwladnosc1 i sil newtonowskiego przyc1gama si
cia. Istotnie, natzcmc prawdziwego pola grnwllacyJncgo wytwarza-
nego przez ciaa maleje wraz z odalamcm SI\! od tych cia 1 przy1mu1e
warto zero w meskonczonosci. Pole graw1tacy1nc. rownowaznt!"
silom bczwladno5c1 me spelma tego warunku. Na przykad natc;zenie
pola graw1tacy1ncgo rwnowazncgo" siom odsrodkowym w obraca-
Ji!Cym si ukadzie odmcs1cni11 mcogramczeme wzrasta 11 miarc
oddalania Si\! od osi obrotu. Nuti,:7.cmc pola rwnowaznego" bez-
wadnym silom unoszenia w porusza1i1cym si ruchem pos11;:powym
ukadzie odmes1cma 1es1 wszdzie Jednakowe.
3. Prawdziwe pole grawitacyjne, w odrmcmu od rownowa
ncgo" silom bczwladnoc1, 1s1mcjc zar6wno w mcmcrcplnych, jak
1 w inercjalnych ukadach odmes1cma. Nic mozna calkow1c1c ziik-
108 1.7. Nieinercjalne ukady odniesienia

widownc prawdziwego pola grawitacyjnego drog wyboru meinercJal

nego ukadu odmcs1ema, tzn. skompensowac go w caej przestrzeni
polem si bezwiadno5ci" Wynika to chociaby z rnego zachowama
pl si bezwadnosci" 1 prawdziwych pl grawitacYJnych w nieskon
czonoc1. Takie wyiczeme pola grawitacyjnego JCSl moliwe tylko
iokalme, tzn. w maym obszarze przestrzem, w granicach ktrego to
pole mona przyjmowac jako jednorodne oraz dla takich przedziaw
czasowych, w ktrych mozna to pole uwazac za stae. Odpowmdajcy
takiej operacji nieinercjalny ukad odniesienia powm1en porusza s11;:
z przyspieszeniem unoszenia rwnym przyspieszeniu w swobodnym
spadku cia w rozpatrywanym obszarze prawdziwego poia grawitacyj-
nego. W statku kosmicznym odbywajcym swobodny iol w polu
grawitacyjnym, siy Cl\!koci s kompensowane przez bczwludnc siy
unoszeniu 1 nic powoduj adnego ruchu wzgll!dnego c1al wewm,lrz
statku.
 Cz li

Podstawy fizyki czsteczkowej

i termodynamiki

Rozdzia 11.1
Gazy doskonale
11.1.1. Podstawy fizyki czsteczkowej. Ruch cieplny
1. W dziale lizyki zwanym fizyk czstec:kowq (1110Jek11/am)
bada s1i;: budow 1 wlusnosci fizyczne cia w zalcnosci od charakteru
ruchu 1 oddziaywa wzajemnych midzy CZ<JSteczkum1, z ktrych ciaa
te s:J zbudowane.
Fizyku cz:1stcczkowu opiera si na teorii kineryc:11eJ (ki11e1yc:110
-c::qstec:kowe1) budowy materii. Zgodnie z t teori, wszystkie ciaa
zbudowane s z maych czstek - atomw, czsteczek 1 Jonw
- ~d11cych w nieustannym ruchu chaotycznym, nazywanym ruchem
cieplnym (termic:11ym). Doswiadczalnym potw1erd1.cmcm susznosci
teorii kinctyczno-czstcczkoweJ s: ruchy Browna (ll.4.7.l"), Zjawiska
transportu w rnych stanach skup1cma substancji 1 wicie mnych
zjawisk.
2". Tcona kinetyczno-czstcczkowa budowy materii jest stosowana
z powodzeniem w rnych dz1cdzmach fizyki. W teorii tCJ z Jednego
i tego samego punktu widzenia rozpatrywane s rnorodne 7Jaw1ska
fizyczne, ktrych przebieg zalczy od wzajemnego oddziaywania oraz
ruchu czstek substancji. Na przykad teoria La pozwaia zrozumicc
mechamzm wasnoci sprzyslych cm! staych (VII. i.3.1). odkrywa
przyczyn tarcia wewntrznego w gazach (II.3.8.4) i cieczach. wyjasma
rnic midzy gazami rzeczyw1slym1 (11.5. l .2) a gazem doskonaym
(11.1.4.1).
Na podstawie teorii kinetyczno-czstcczkoweJ budowy m:llcrii
wyjasmamy mcchamzm przewodnictwa elektrycznego rnych - ze
wzgldu na sw natur - przewodnikw prdu elektrycznego. a tukzc
elektryczne 1 magnetyczne wasnosci substancji.
3. Ruch ctepiny czstek substancji me JCSl Jednakowy we wszyst-
kich stanach skupienia. Zaiezy on od sil przyCJgama 1 odpychania
dzialaJi1cych mi~dzy atomami, czslcC'.t:kami i Jonami.
W gazach dostatecznie rozrzedzonych siy przyc1;1gania m1~dzy
atomami 1 cz;1steczkam1 praktycznie me wystc;puJ. Zwt:!Zllllc JCSt to
z tym, e wzajemne odlegoci m1i;:dzy czsleczkurn1 takich gazw s
 110 11.1. Gazy doskonale

wiksze od odleglosc1 lpromicnm) oddzialywan Cz:JSteczkowych

m.5.2.3). Czsteczki takich gazw poruszaj si ruchem Jednostajnym
i prostolimowym dopty, dopki nic dochodzi do zderzen midzy
nimi lub ze scmnkami naczymu. Zderzenia te maJ charakter przypad-
kowy. W obj1osc1 gazu kada czsteczka moze zderzy si z dowoln
blisk JeJ inn czsteczka 1 zmieni w sposb dowolny kierunek swego
ruchu. Zderzenie ezastcczki (atomu) ze sc1ank:1 naczynia moe zaj
pod dowolnym ~tem 9(-n/ 2 ~ 9 ~- rr/ 2). W wyniku tego ruch
ctcplny czsteczek gazu Jest ruchem mcuporzdkowanym 1 srcdmo
w dowolnej chwili w kazdym kierunku wewniitrz gazu porusza si
Jednakowa liczba cz:istcczek.
4. Ciaa staic o budowie krystalicznej charakteryzuj si znacznymi
silami oddziaiywania midzy cz:Jstkam1 (atomami, CZlJStcczkami,
Jonami). cz:,stki cia staych, wskutek dzmlanm sil przycigania
1 odpychania midzy mm1 (II.5. i .3), wykonuj drgania wokl rednich
pooe rwnowagi, zwanych wz/ami sieci kry.rtaliczm!J (Vll.1.1.1).
Wzajemne oddzmlywama m1dzycz11steczkowe oraz naruszenie okre-
sowosci w budowie krysztaw (VII. I. I. I 0 ) prowadzii do tego, e
drgania le s drgamam1 anharmomcznymi (IV.l.i.3).
S", Ruch cieplny cz:isteczek cieczy ma charakter posredm midzy
dwoma poprzednimi postaciami ruchu {patrz punkty 3 i 4). C7.<JS-
teczka cieczy w cigu okrelonego czasu wykonuje drgania wok
pewnego polozcma rwnowagi, staiego w tym cws1e. Po upywie
pewnego czasu polocmc rwnowagi przemieszcza su;:. w wyniku
czego tworzy si nowe, przez pewien czas stale poozcmc. Jcdnoczdnie
zm:hodq powolne przemieszczenia czsteczek i ich drgnmu wcwnalrz
maych objtoci. Patrz rwmez 11.6.2.3

11.1.2. Podejcie statystyczne i termodynamiczne

1. Liczba atomow (czasteczck) w jakimkolwiek c1elc1cst ogromna.
Na przykad i cm 3 gazu, zblionego ze wzgl\!du na swe wiasnosci do
gazu doskonaego, w warunkach normalnych zawiera 2,7 I0 1 'J czs
teczek. W fazach skondensowanych - ciekym i staym - znajduje si
okoo 10 22 czi1stcczek/cm 3 Jeli przy1c. ze ruch kazdcgo atomu
lcziJsteczki) jcs_l zgodny z drugi1 zasad11 dynami_ki Newtona 11.2.4. I 0 ) ,
to niemoliwe Jest me tylko rozwi:1zame roniczkowych rwnan ruchu
pojedynczych czi1steczck substancji, lecz nawet ich zap1sa111c. Dlate~o
zachowanie si pojedynczej cz11steczki ta tomu) ciaa. na przykad, JCJ
tor, koicjno zmian JCJ stanw. me mogi1 byc badane metodami
mechaniki klasycznej.
2". Wasnoci makroskopowe ukadw skhtdaj<!cych si.; z bardzo
duzeJ liczby ez;istcczek badane Sll metod starystyc:11. Metoda
statystyczna oparta Jest na wykorzystam u teorii prawdopodobiestwa
oraz okrelonych modeli budowy badanych ukadw. Dz1edzm\! fizyki
teoretycznej 7.aJmUJllC:J si badaniem wlasnosc1 fizycznych ukadw za
 11.1.2. Podejcie statystyczne i termodynamiczne 111

pomoc metod statystycznych nazywamy fi=yk sra1ys1yc=1u1. We

wsplnym 1.achowamu si duzcj liczby czstek pn:ejaw1aJ si szcze-
glne zalcznoci, zwane :alewo.foca1111 statystyc::11y1m. Ukady zozo
ne z duzcj liczby czstek charakteryzuj pewne wartojc1 .fredme
wielkoci fi:ycz11ycli, opisujce zbir czstek Jako cao. W ga1.1e, na
przykad, s okrelone sredme war1osc1 pr\:dkoc1 ruchu c1cpnego
cz11steczek (ll.3.3.6") 1 ich energii (Il.3.2.4"). W ciele staym Jest
okrelona warto srednia energii przypadaJ<1ccj na kazdy stopien
swobody ruchu drgajcego czstki (VIl.2.7.2) itp. Wszystkie wias-
noi;ci ukadu cz;1stek zaie11 me tylko od indywidualnych wasnosc1
samych czstek, lecz rwmez od szczeglnych wasnoci wynikaj
cych z ich ruchu wsplnego, a Lakzc od wartoci rednich od-
powiadajcych im wielkoci dynamicznych (rednic pq:dkosc1, ener-
gie 1lp.).
Oprcz zah:nosc1 statystycznych wystpuj rwmez :ule:110.\-c1
c~r11m111c::11t!, opisujce ruch pojedynczych czstek. Zw1i1zck m1i;dzy
zaleznosciam1 dynamicznymi i stalystycznym1 przejawia sic w tym, ze
prawa ruchu pojedynczych czstek wpywaj na opis ukadu czstek
badanego metod statystyczn.
3. Oprcz statystycznej metody badania 7Jaw1sk fizycznych
1slmc1c metoda rermoc~11wm1c:na, w ktrej nic uwzgii;dnia 51\! budo-
wy wewntrzne] badanych cia l ukadw} am charakteru ruchu
pojedynczych cz<istek. Metoda tennodynam1czna opiera si na
badaniu zachodzcych w ukladz1e rnorodnych przemian energii.
Warunki tych przemian oraz zalcnosc1 midzy rnymi postaciami
energii pozwalaj:! okrelac': wlnsnoc1 fizyczne badanych ukadw.
biorcych udzia w najburdzieJ rnorodnych procesach. Dz1edzm
fizyki, w ktrej wasnosci fizyczne ukadw s badane za pomoc
metod termodynamicznych, nazywamx termodynamik (temrody11a-
111ik fenv111e110/ogic:z11). Termodynamika opiera si na dwch usta-
lonych doswiadczalnie prawuch (zasadach) termodynamiki ()1.2.3. I".
11.4.3.2) oraz na pochodzcej z teorii cicpia zasadzie Nernsta
(lrzccieJ zasadzie tennodynamiki (ll.4.8.2")).

11.1.3. Parametry termodynamiczne. Rwnanie sianu.

Przemiany termodynamiczne
1, W termodynamice posiugu1cmy sic pojciem 11ktad1iw 1emw-
dym11111cz11yc/1. S to obiekty makroskopowe (c1aia 1 poia), ktre mog
energi zarwno m1i;dzy sob:1. Jak rwmcz z osrodkicm
wym1eniac': Si\!
1..cwntrznym iotoczcmem), tzn. c1aiam1 1 poiam1, ktorc wzglcdcm
danego ukadu s:1 c1aam1 zewntrznymi>).
2. W celu opisu stanu ukadu termodynarmcmcgo wprowadzamy

1 Jest 10 dclintcja ukladu fizycznego. Ukadem 1cnnodynam1cznym 1101.vwa si~ t:iki

ukad lizyci.ny, dla k1rcgo 1s1n1cjc srnn rownowag1 (prt.yp. dum.).
112 11.1. Gazy doskonae

w1elkoc1 fizyczne zwane parametrami termody11am1cz11y1111 lub para-

metrami s/01111 ukludu. Jako parametry termodynamiczne zwykle
wybiera si cinicme, objto wasciw1 i temperatur.
Ciiniemem p nazywamy wielko Jizyczn:1 liczbowo rWnlJ. sile
dz1aaJcej na jednostk pow1erzchm ciaa wzdu normalnej do tej
powierzchni:
dF
p=--",
dS
gdZJe dF. jest wurtoc1 skadowej normalnej sily dztaaJ:iceJ na maiy
element pow1crzchm ciaa dS.
Objtoc1 ll'lasc1w v nazywamy wielko, ktra Jest odwrotnosrn1
gslosc1 p eia-a: v = 1/p. W przypadku ciaa Jednorodnego objto
waciwa JCSl rwna objtosc1 ciaa o masie JCdnostkoweJ.
3'. P0Jc1e temperatury ma sens dla ukadw termodynum1cznych
w stame rwnowagi (punkt 4). Stanem r111wwagi (stanem rtiw110-
wag1 termody11am1cz11ej) nazywamy taki stan ukadu. ktry me
zrmema si w cz3s1c (stan stac10110my), a JCgo staCJonamo me jest
zwizana z procesami zachodzcymi na zewntrz ukadu. Sian
rwnowagi ustala si w ukadzie wwczas, gdy warunki zewntrzne
s stale i gdy moze trwa dowolmc dugo. We wszystkich czcsc1ach
ukadu bdlj.ccgo w stanic rwnowagi termodynamicznej panuje
jednakowa temperatura. Jeli dwa ciaa o rnych temperaturach
stykaj su;, to poprzez wymian ciepln nastpuje przekaz energii
wewntrznej (11.2.1.2) od c1aJ.a o wyzszeJ temperaturze do ciaa
o temperaturze niszej. Proces ten konezy si po wyrwnaniu si
temperatur obu eta!.
4. Temperatura ukadu bdcego w stamc rwnowagi jest miar
ruchu cieplnego Jego C7.<,stek (czsteczek, atomw 1 Jonw)_ Dla
ukadu czslek bdcych w stamc rwnowagi i podlegajcych prawom
klasycznej fizyki statystycznej (punki 2) rednia energia kinetyczna
ruchu cieplnego czstek Jest wprost proporCJonalna do tcnnodynam1ez-
neJ temperatury ukadu Ol.3-2-4).
Temperatur mona m1erzyc tylko w sposb posrcdm, op1craJ1c
si na zalenoci od temperatury szeregu wlasnoc1 fizycznych cial.
mierzalnych w sposb posredni iub bczposredm. Przy zmianie tem-
peratury ctaa zmienia si, na przykad, Jego dugo .i objto,
gsto, opr eiektryczny, wasnoci sprzyste itd. Zmiana dowolnej
7. tych wasnoci umoliwia pom13r temperatury. Konieczna1cst w tym
celu znajomo dla Jakiego ciaa, zwanego c1a/em ter1110111e1Tycz11ym.
funkcyjnej zalcznoci jego konkretnCJ wasnoci od temperatury. Skaie
temperatury, ustaiane za pomoc cia termometrycznych. nazywamy
ska/01111 l!lllPlrl'CZtll'IJJI.
W 1111dzy1larodo11e1 skali CelsJ1l.l'za (.rkali s11l.l'top11iowe1) temperatur
oznacza si przez t 1 mierzy w C (stop1en Celsjusza). Przyjmuje si, ze
 11.1.3. Parametry termodynamiczne 113
5
pod c1smcmcm normalnym i,01325 10 Pa temperatury topmcnm
lodu oraz wrzenia wody s:' odpow1edmo rwne 0C i I OO"C.
W 1ermody11a1111c:11e1 ( be:w:gld11ej) skali temptruwr tempera I ur
micr.cy si w kelwmach (K) i oznacza T.
Zwizek midzy temperatur.i bezwzgldn Ti temperatur:1 w skali
CelsJUSZUJesl nastpujcy: T= 273,15+1.
Temperatur T= 0(1 =
-273,15C) nazywamy 1empemfllrt! :em
be:ll':gldnego. Na temat meosi:1galnosci zera bezwzgldnego patrz
(11.4.8.40).
5". Parametry stanu ukadu dr.iel si na zewntrlne 1 wcwm;Lrznc.
Pcm1111errami :ew11tr:11ym1 uklm/11 nazywamy w1elkosc1 lizycznc. ktre
z.alei:i1 od polozema w przestrzeni oraz wlasnosc1 cml me nalc7.<!cych
do danego ukadu. Na przykad w przypadku gazu objto V naczynm.
w ktrym si on znajduje, Jest parametrem zewntrznym, polllt?waz
objto ta zaley od poloema cia zewntrznych - cianek naczynm.
Dla znajdujcego si w polu elektrycznym dielektryka parnmetrem
zewntrznym jest nalzcmc tego pola. wytworzonego prLcz Jakid
zewntrzne rda pola. Parametrem zewntrznym dla ch:czy znaJ-
duJCCJ si w naczymu otwartym JCSl, m1 przykad. cisnicmc <llmo-
sfcryczne.
Parametrami 11e1r111r:11y1111 11k/ll{/11 nazywamy w1cko5c1 lizycznc.
zalezne zarwno od polozenia cia zewntrznych w stosunku do
danego ukadu, Jak rwmez od wsprzdnych ! pn;dkoc1 czastck
lworz[Jcych len ukad. Parametrami wewntrznymi gazu s. na przy-
kad, Jego cimemc 1 energia, pomcwa zale one od wsplrzr,:dnych
; pr\!dkoci porusza11cych s1~ czsteczek oraz od g\!sloci guzu.
6. Parametry stanu ukadu znajdujcego sii,: w stame rwnowagi
(punkt 3) me s:1 mezalcznc. Parametry wcwni,:trzne lukicgo ukadu
zale<! tylko od Jego parumctrow zcwni,:trznych 1 temperatury. Stan
rwnowagi ukadu prostego *1) o zudanym skadzie chemicznym 1 masie
/Il okrelaJ cakowicie dwa parametry: obj~to V i temperatura T.
R1111tm1em S/C/1111 (lerm1c=11y111 l'IL'IUlllll!m S(CllJll) ukladu rroslego
nazywamy funkcy1n zaleno cinieniu p ukludu znajdu11ccgo s1i,:
w stumc rwnowagi od obj~tosci i temperatury:
p =JIV, Tj.
W termodynamice rwna111e stanu otrzymuje sic na drodze dow1ad
czaincJ, natomiast w lizycc stutystyczneJ (Il. i.2.2) wyprow;idza s1 Je
leorelyczme. Na tym polega wzajenmy zwu1zck 1111i,:dzy badarnam1
prowad:wnym1 metod slatystyczm1 (li. i.2.2") 1 metod<! termodyna1111-
cznq. (ll.1.2.3'').
7, Jeli Jaki parametr zewntrzny ukadu ulega zm1an1c. to
nastpuje zmiana stanu ukadu tcnnodynamiczncgo. zwnna 11r=emwm1

1
Prl~ld~tdcm 11kh1dn prostego Jest ~az. gtl~ 1111: nm p-1 lcwnlrln.vd1. Uklm.lunu
iiroslynu s~1 rownicz m1cs11111iny gazOw o slalym skli.u.llit, chl!m11:.1.111c C:l.}'Slc c11:1.::.1c 1lp.
114 11.1. Gazy doskonale

1ermorlym1111ic=11q (procesem 1ermody11a1111c:11ym). Przemian tcrmo-

dynam1czmJ nazywamy rwnowagow (pr:emia11a rclwnowagowa, 1111a-
s1-stmyc:11a) jeli ukad nicskonczcnie powoli przechodzi przez con-
tinuum stanow rwnowagi (II.1.3.3"). Wszystkie procesy, ktre nic
speniaj wym1cmonych warunkw, nazywamy procesami 111eroll'-
11owagoll'ym1. Rzeczywiste procesy s merwnowagowe, pomewaz
zachodz ze skonczon prdkosci. S:1 one jcdnakze tym bli7.sze
rwnowagowych, 1m wolmej przebiegaj.
l:opr:emw11e11111 nazywamy przemiany termodynamiczne 7..acho-
dzcc w ukadzie o staleJ masie przy staym Jakim jednym parametrze
stanu.
Przemiana 1wter111icz11a 7..achodZI w staej temperaturze (T = const).
Przemiana i:oclwryc:11a zachodzi w staej obj1osc1 (V = const).
Pr:e1111ana 1=obaryc:11a zachodzi pod staym cimeniem (p = const)
Pr:emiwrq adialmtyc:11q nazywamy proces termodynamiczny za-
chodz<)Cy w ukadzie bez wymiany ciepineJ (ll.2.2.4) z ciaami
zewntrznymi (ll.2.5.10).
8. FrmktJami sw1111 nazywamy w1elkoscr fizyczne charaktcryzuJll
ce stan ukadu. Zmtany funkcji stanu w przemtanach termodynami-
cznych me zale:) od rodzaju tych procesw. Zmrnna funkcji sianu
1est w sposb jednoznaczny okrelona przez wartoci parametrw
w stame pocztkowym i kocowym ukadu. Najprostszymi funk-
CJami stanu ukadu S! jego energia wewntrzna U (11.2.1.2) 1 ent-
ropia S (11.4.4.2).

11.1.4 Rwnanie stanu gazu doskonalego

1. Ga:em dosko11crlym (idi:alrrym) nawamy ga7.., kt6rcgo c7.steczki
me oddZialuj ze sob'! na odlego" oraz maj znikomo maic
rozmiary wasne. W gazach rzeczywistych (ll.5.i.2) czsteczki od-
dziauJll ze sob m1dzycz11steczkowym1 (11.5. i.3) siami oddziaywania
wzajemnego.
Podczas zderze wza1emnych oraz zdcrzcn ze c1ankam1 naczyma
cz1stcczki gazu doskonaego zachowuj si Jak doskonale sprt;ysle
kuieczki (l.l.l.4) o rednicy 1/ (efektywna .l'redmca c::stec:ki) zalezneJ
od chem1czneJ natury gazu. Wystpowanie rcdmcy efektywnej
1/(c/ - 10- 10 m) oznn<..-za, :i:e midzy cziisteczkam1 dz1ak1J sily wzaje-
mnego odpychania (11.5.1.3). Midzyczsteczkowe siy przycigania
(11.5. i.3") szybko malej ze wzrostem odlcgloc1 r m1t;dzy czstecz
kami i praktycznie me dzmlaJll przy 1 > rM - 10- 9 m. Jczeli gstoci
gazw rzeczywistych S'J mae, to sredmc odlcglosc1 (r) midzy
cz:1steczkam1 s w11;ksze od r.u 1 gazy te mona z dobrym przy-
blieniem uwazac za doskonale. Wodr, hel, tlen, azot przyjmuje si
7.a gazy doskonale przy gstosc1ach odpowiadajcych warunkom
normalnym.
2. Dla danej masy gazu doskonaego stosunek iloczynu wartoci
 11.1.4 Rwnanie stanu gazu doskonaego 115

liczbowych cinienia 1 objtosc1 do temperatury bezwzgl.;dneJ Jest

wielkosci<I stahi. (rowname Clapeyrona):
pV
- = C = const.
T
Warto liczbowa stale; gazowe; C zaley od masy gazu i Jego skladu
chemicznego.
Jeli 11 Jest objloiicui wla5ciw gazu (Jl. i.3.2), a M jego mas. to
V= Mv 1 wtedy rwnanie Clapeyrona przybiera posta
c
pv =MT= BT,

c
gdzie B = M Jest wlascill'q stal ga=ow, przypada1ca na Jednostk

masy.
3. Z definicji moia (IX) wynika, ze mol dowolnego gazu
zawiera Jcdnakow~ liczb czsteczek - liczb (stal) Aw1gmlra
NA(NA = 6,022 10- 3 mol- 1).
Mas 1110/oll' Jl gazu iub dowolnego ciaa nazywamy wielko
fizyczn r6wn stosunkowi masy M gazu !lub dowolnego ciaa) do
liczby N moli w mm zawartych:= fl'1/N.
Masa moiowa Jest wprost proporcjonalna do wzgll,!dncj masy
cz<)stcczek gazu: 11 =
10- 111/111 0 , gdziem Jest mas<) czastcczki danego
gazu, Illo - Jednostk masy atomowej w skali wglowej (IX).
Wspczynnik 10- pojawia si dlatego, poniewa w ukadzie SI mas1=
3
molow1i. mierzymy w kg/moi.
Objtosci molow V nazywamy w1elkos fizyczn rowmJ stosun-
kowi objtoci V gazu do liczby N moli zawartych w gazrc: I~, = V/N.
Masa moia jest liczbowo r6wna 11, dlatego V,. =
1w. gdzie 1 Jest
objtosci wlak1wlJ (Jl. I .3.2).
4. Rwnamc stanu dla Jednego mola gazu doskonalcgo Jest
nastpujce:

pV,,
- - = 118 = R lub pV = RT.
T
We wzorze tym R 1est rm1wersa/11q stal ga:owq, tzn. sta<! gazoW<!
odniesion do jednego mola gazu. Uniwersalno staej R wynika
z prawa A 1ogadra, zgodnie z ktrym mole wszystkich gazw dosko-
naych w Jednakowych cimemach i temperaturach zaJmUJ<! Jednakowe
objtosci. W warunkach nonnalnych (T= 273,15 K, p = 1.0132 10 5
Pa = I atm = 760 mm Hg) moi dowolnego gazu 7.UJmuJc objto
V,,= 22,415 10- 3 m. St;1d mona obliczyc wartosci liczbowe R w r
nych .ukladaeh Jednostek (IX).
116 ll.1. Gazy doskonale

Jeli w objtosci V gazu zawarta JCSl masa M kg. czyii iW/1' moii.
to V = (M /11) I~, i rwnanie stanu gazu przybiera posta
M
pV:= -RT,
Jl
nazywan rwnaniem stanu gazu doskonaego.
5. Stal Bolt=ma1111t1 knazywamy wielko fizyczna rwni) sto-
sunkowi uruwersalneJ stuieJ gazowej R do liczby Avogadra N:...
tzn. k == R/N,... Wartoci k w rnych ukadach Jednostek wnue-
szczone sa w IX.
Rwnamc stanu gazu. wyrazonc za oomoca staej Boltzmanna. ma
posta

kN"T
p =-V.-= k11T,
"
gdzie 11 0 = N"/1~, JCSl liczbq cz11s1cczck gazu w JCdnoslcc objloc1
(koncentracja cz:1stcczek).
W slalej tempem tum: cinienie gazu jest wprosi proporcjonalne do
koncentracji JCgo czastec-lck (lub gstosc1 gazu).

Rozdzia 11.2
Pierwsza zasada termodynamiki
11.2.1. Energia calkowita i energia wewntrzna ukladu
1. Dowolny ukad termodynamiczny (11.J.3. n
znajdujc)' SI\!
w dowolnym stamc termodynamicznym (I. i .3.3) ma okrelam! ('IJi'l'gtf
1a/kow11 W. w ktoreJ skad wchodz;1:
a) energia kinetyczna wr" ruchu mechanicznego ukadu Jako
caioc1 (lub jego makroskopowych czsci);
b) energia potenc1alna (i .3.3.1) W 1=w, uklndu unneszczonego
w zewntrznych polach si (_na przykad efektromagnetycznym. grawi-
tacyjnym):
c) energia wcwnctrzna U:
W= Wi'.""h+W~"'"+V.
2, E11ergu1 11e11111rr=11q cia!:1 lub ukadu termodynamicznego
(11.13. I0 ) nazywamy energi zalezm~ tylko od stanu 1cnnodynum1cz-
ncgo ciaa (ukadu). W przypadku ukadu meruchomego, me um1esz-
czone.~o w zcwn\!lrznycl1 polach sil, energia w~wnr;lrzna jest rwn~
encrgn cakow1teJ. Energia wewntrwa 1cst rownicz rwna encrgu
spoczynkowej ciaa (ukadu) (1.5.7.3) 1 zawiera w sobie. energi
wszystkich poslac1 ruchow wcwnctrznych w ciele (ukadzie) ora7.
 11.2.1. Energia calkowlla i wewntrzna ukladu 117

energi oddzmlywama wzajemnego wszystkich czstek (atomw.

CZ<!Stcczek, Jonow itp.}, z ktorych skadu su;: ciao (ukad).
Na przykad energia wewntrzna gazu C?..:1steczek w1eloatomowych
camomak, dwutlenek wgla itp.) skada si z:
a) energii kinetycznej cieplnego ruchu postpowego 1 obrotowego
cz;,steczek;
b) energii kinetyc7JleJ i potem:jalnc; oscylacji alomow w czi1-
sleczkach;
c) energii potenqulne; wywolaneJ wza;cmnym1 oddzmlywamam1
midzycz:,steczkowym1;
d) energii powok elektronowych atomw 1 JOnw:
e) energii kinetycznej oraz energii potcnqah1c1 oddz1alywamu
wzajemnego nukleonw (VIII. i. LI") w idrach atomowych.
Skadowe (d) 1 (e) zwykle nic zmiema1:1 si w procesach 7..:l-
chod7i1cych w mezbyt wysokich temperaturach, kiedy wzbudzemc
; jonizacja me maj 1s1otnego znaezenm. W tych warunkach skadowe
(d) 1 le) me s uwzgidmane w bilansie energii wewntrznej. W przy.
padku gazu doskonaego (li.I .4.1) me uwzgldmmny rwmc ska
dnika (c).
3. Energta wcwnr;:Lrzna 1cst jednoznaczn funkcj termodynarn1cz-
nego stanu ukadu. Warto energii wewntrznej w dowolnym slame
me zaiczy od tego, w wyniku Jakiego procesu uklad osign< dany
stan. Zmtana energii wewntrzne; ukadu podczas przejcia ze sianu
I do stanu 2 jest rwna !:iU = U 2 -U 1 ; me 7iilcy od rodzaju
procesu, Jaki Io przejcie 1-2 spowodowa. Jeli w ukadzie wchodzi
proces koiowy (cykl) (ll.4.l.1), to cakowlla zmiana Jego energii
wewntrzne; jest rwna 1..cru: f dU = O
Jak wiadomo, z matematycznego punktu widzcma zaleno ta
oznacza, ze eiementama zmiana d U energii wewntrznej jest rniczka
zupcm1. Oprocz energii wewntrznej lak sam wasno ma entropia
(11.4.4.2) 1 inne funkcje stanu (li. i.3.8) (porwna; z 11.2.2.5';).
4c. W ukadzie znajdujcym si w stanic rwnowagi termo-
dynamicznej, energia wewntrzna zaley tylko od temperatury 1 para-
metrw zewntrznych (Il.i.3.5). W szczeglno5ci, dla ukadu prostego
(11.1.3.6) o staej masie iii energia wc\vntrzna1est funkcj temperatury
Ti objtoci V ukadu (kaloryc:11e row11a111e sta1111 ukadu prostego):
U = <p{V, T).
Przykad 1. Energia wewntrzna gazu doskonaego (11. i.4.1)
7.alczy tylko od jego temperatury bezwzgldne; 1 jest proporqonalnn
do masy M gazu:
T T
U= f CrdT+Uo = M(f c,-dT+uo).
o o
gdzie c,, i Cr == c;M s:i odpowiednio pojcmnoci:i ciepln;J (11.2.5. 0 }
118 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

1 c1cplem wasciwym (ll.2.5.2) gazu w prlcmianie izochorycznej

(11.1.3.7); u0 = U0 /M - energ1i1 wcwntrzn;11ednostki masy gazu
w temperaturze T = OK. Dla gaz6w Jednoatomowych w zwyklych
temperaturach Cr nic zaiezy od T i energia wewntrzna JCSt r6wna
U= CvT+Uo.
Prlyklad 2. Energia wewntrzna gazu van der Waalsa (11.5.2.1)
jest rwna

Mi a
U=
f
o
c,.dT--,--+Uo.
Jr V

gdzie M jest mas;! gazu, 11 - jego mas1 molowi, (II. .4.3). a - wspl-
czynnikicm van der Waalsa Ul.5.2.3).
5. W termodynamice energi wewnlrzn* rnozna okreli tylko
z dokladnosci:1 do skadowej staleJ U0 , ktre1 warto zalezy od
wyboru pocz:1tku skali dla w1clko5c1 U - od stanu o zerowej energii
wewntn:ncj. Wielko U 0 praktycznie me ma znaczenia w obliczem ach
termodynam1cznych, w ktrych wyznacza si mezalcznc od U o wartosci
zmian 6.U energii wewntrznej tpatrz rwnie CII.2. i.2")).

11.2.2. Praca I ciepo

l", Wymianu energii midzy ukadem termodynam1c7.Ilym 1ciaiam1

zewntrznymi (otoczemem) 1.achodz1 dwiema drogami: albo poprzez
wykonanie pracy, albo 1.a pomoc* wymiany c1cplne1 *1 Ilo energii
przekazanej ukladowi przez ciala zewntrzne poprzez w1.ajcmne
oddzmlywame si midzy nimi nazywamy pracq wykonami nad
ukadem. Ilo energii przekazanej ukadowt przez ciala zewntrzne
drog wymiany c1eplne1 nazywa si ilo.<;ciq dep/a dostarc1.onego do
ukadu u>.
2. Jeli ukad termodynamiczny jest nieruchomy, to do wykonama
pracy niezbdne JCSt przemieszczenie oddziaiUJ!cych z nim cia zewnt
rznych, tzn. komcczna jest zrmana parametrw zewntrznych stanu
ukladu (11.1.3.5). W przypadku braku pl zcwm;:trznych wymiana
energii midzy mcruchomym ukladem 1 osrodkicm zewntrznym za
pomoc pracy moe nastpi tylko przy 7.nuanie objtosc1 i kszlahu
ukadu. Zgodnie z 1.asad 1.achowania energii praca A' wykonana nad

Ro1.p:llr"1..cmc lrlL."Cu:j moi.li\\'oSci wymiany energii - 7.:1 pomoc.1 wym1:1n~ mas)'

- nic mu: si w r.imaeh llJD por:ulnika.
1 C~ptto '.Qm1asl . ilo.c cicpla tam gtllic: me: prowmlli lo to mcporozum1eri. m,-.v.-1
0
,

s1~ .,"1cplo
 11.2.2. Praca i ciepo 119

ukladem przez siy zewntrzne Jest liczbowo rwna i przeciwna co do

znaku pracy A.Jak sum ukad wykonuje nad osrodkicm zcwm;trznym.
tzn. prLeciw siom zewntrznym: A' = -A.
3~, Prac ekspm1sji (ro=szer=enia) nuzywamy prac, jak;1 ukad
wykonuje przeciwko siom cinienia zewntrznego. Elementarna praca
ekspansji jest rowna t5A = p,.,..0 dl', gdzie p . 0 JCSt rwnom1crme
rozozonym ci111e111em zewntrznym. a dV elementarn zmian
objtose1 ukadu. W przypadku rownowagowego {quasi-statycznego)
procesu ekspansji (ll.L3.7) p~ = p, gdzie p jest cinieniem w uka
dzie. Wtedy c5A = pdl'. Sens rnych zapisw zmam eicmcntarnych
c5A i <lU WYJilSniono w 11.2.4.3" ' 11.2.2.5.
Praca rwnowagowej (quasi-statycznej) ekspansji ukadu od ob-
j1osc1 Vi do I'~ jest dana wzorem
I',
A= f pdV.
v,
Przykad. Praca gazu znajdu1:1cego SI\! w naczynm z mcwakim
ruchomym tokiem (rys. 11.2.1). Cimemc gazu p > O, dl:1tcgo podczas
rozszcrzama (d V> O) gaz wykonuje prac dodalmJ (1~A > 0). a w pro-
cesie c1skanm gazu (d V< O i c5A < O) dodatml)
prac nad gazem wykonuj sily cimemu zcwnlrz- ~....
nego. Gaz wtedy wykonuje prac UJemn.
Na Lemat graficznego przedstaw1ema pracy palr1.
w 11.2.4.2"
4". Wymiana cieplna zachodzi mi\:d7.y cmam1
(lub czciami tego samego c1ala) ogrzanymi do
rnych temperatur. Istmcjq trzy sposoby wymmny
c1epincr za pomoci1 konwekcji, przcwodmctwa ciep-
lnego oraz promieniowa mu (promienista" wymiana
ciepa).
Koml'ekcy)lltf 11ym1a11q ciepa nazywamy przekaz
c1cpla midzy poruszajcymi su;, nagrzanymi w spo-
sb nicr6wnom1crny czsciami gazw 1 cieczy lub Rys. 11.2.1
gazami, c1cczam1 ; ciaum1 stuiym1. W c1ccn1ch
konwekcja dokonuje si poprzez ruch czci cieczy wzgldem siebie
iub wzgidem c1ala staego. Nu przykad w kuioryferacl centralnego
ogrzewama energia pymJCCJ w mch gorcej wody Jest pr1.ckazyw:ma
przez konwekcj mniej ogrzanym ciankom kaloryfera.
Zjawisko pr:ewodmctwa dep/11ego polega na przekazywanm ciepu
od jcdneJ czsc1 nierwnomiernie ogr7.anego ciau do mncJ. W taki
sposb, nu przykad, 7achodz1 przekaz energii prze;: scmnki knloryfc-
row ccntraincgo ogrzcwama od silmeJ ogrzanych powierzchm wcwm;:t-
rznych do mniej ogrzanych powierzchni zewntrznych.
Wl'lma11a ciep/a pr:e: 11romw111011m1ie zachodzi bez bezposrcdmego
kontaktu cia wym1emaJcych si cnerguJ 1 polega na wyprom1emowa-
120 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

mu 1 pochlamamu pacz te cta!a energii poia cekiromagnetycznego.

W wyniku wymiany cieplnej przez prom1emowan1c ze Socu dociera
na powicrzchmi: Ziemi ogromna ilo energii.
S". Praca 1 ciepo Si w1elkociam1 energetycznymi wiasc1wymi do
opisu procesw 21many sianu ukadw Lcnnodynamtczncgo ; maj
sens tylko wwczas, gdy takie procesy zachodz. W 1.aleznosc1 od
rodzaju procesw przcprowadzaJ:1cych ukad ze stanu l do stanu
2 wykonywane s rne co do w1ekoc1 prace 1 dostarczane rne
ilo5c1 ciepa. Z porwnania z 11.2.1.3 (o zmianach energii wcwnc;:trLnej)
wynika. ze praca 1 ciepo nic s postac1am1 energii i dlatego me mozna
mwi o zmagazynowanych" w c1eie cieple czy te pracy. Z tych
wasme wzgldw elementarna ilo ciepa /jQ 1 elementarna praca 15ti
me s;1 r7.mczkum1 zupelnym1.
6:. Wykonana nad ukadem praca mo~c zmieni dowo!m1 postac
cnergn ukadu. Na przykad, przy szybkim zmniejszeniu objtosc1
gazu w naczyniu z ruchomym tokiem (JJ.2.2.3") praca wykonana nad
gazem przez sily zewntrzne powoduje wzrost energii wewnc;:trzncj
gazu. Podczas zderzenia niesprzystego dwch cm Cl.3.5.3) cz
wykonanej pracy zostaje zuzyta na zmian energii kinetycznej tych c1ai
(1.3.2.2), a cz - na zmiani: ich energii wewntrznej.
W dowolnym procesie przekazu ciepa (11.2.2.4) wymiana energii
zachodzi bezposredmo midzy poruszajcymi si w sposb chaoiyczny
czstkami etui. Zm1enmj:1 si przy tym ich energie wewntrzne. Na
przykt1d w procesie przewodnictwa c1cpincgo w mc1cdnakowo ogr7.a-
nym cteie staym cz:1stki ciula znajduJ:!CC su; w si!mcJ ogrzanych jego
cz<;i>Liach przekazuj<! cze swej energii czstkom znujdujcym sic
w czi;scinch mmej ogrzanych. W wyniku tego nastpuje wyrwnywumc
temperatury rnych czsc1 c1aia 1 proces przewodnictwa cicpinego si
kor\czy.
Z powyzszych rozwaa wynika jakosc1owa rmca i mcr6w-
nowaznoc pracy 1 ciepa jako fonn przekazu energii. Czi;:sto obie
postacie przekazu energii wystpuJl! 1cdnoczeme. Na przykad podczas
ogrzewania gazu w naczyniu z ruchomym tokiem jednoczesme
nast~pu)c zwikszcme objtosct gazu 1 wykonana wstaje praca przeciw-
ko c1smemu zewni;:trznemu.
7". Ukadem otwartym nazywamy ukad lennodynam1czny, w kt-
rym moliwa jCS! wymiana materii ze rodowiskiem zcwni;:trrnym.
Przykadami takich ukadw s organizmy zywe.
W 11kl1ube =mnkmr:tym wymiana materii ze srodow1skiem zewnt
rznym jest memoliwa.
Ukad tcnnodynam1czny nazywa si uklaclem 1zolo11m1,1m (odosob-
111011)'111), jeli ukad ten me mozc wymienia si ze rodowiskiem
zewntrznym am energi, am matem,.
Ukadem 1:ooll't111ym meclwmc=me nazywamy ukad, ktry me JCSI
zdolny do wymiany energii ze srodow1skiem zewni;:trznym poprzez
prnc~.
 11.2.2. Praca I cleplo 121

8. Ukad tcnnodynam1czny nazywamy 1zolowa11y111 11di11hatyc:me

(i:olowcmym wrmicz11ie), Jeli me dochodzi do wymiany c1cplncJ nudzy
tym ukladcm 1 srodow1skicm zewntrznym. Taki ukad moe wykony-
wac prac nad c1aam1 zewntrznymi, a siy zewntrzne mog11 wykona
prac nad tym ukadem. Przykadem mozc byc wypeniony gazem
cylinder z ruchomym tokiem, otoczony ze wszystkich. stron filcem
Jako izolatorem cicpinym. Brak wymiany cieplnej z otoczcmem nic
wyklucza moliwosc1 wykonama przez gaz pracy ekspansji (11.2.2.3"),
a takze wykonania nad mm pracy przez siy zewntrzne.
Ukad jcsl zbliony ze wzgldu na wasnosc1 do ukadu adiabatycz-
nego, Jeli zmiana JCgo stanu nastpuje tak szybko, ze w czasu! Lrwanm
procesu nic zd1}zy nast:1pi wymiana c1cpina z otoczcmcm. jak na
przykad podczas szybkiego rozprzcnia zamknitego w butli gazu
przez krtkotnvaie otwarcie zaworu.

11.2.3. Pierwsza zasada termodynamiki

l. Pierwsza zasada 1ermoc(J1110111iki: zmiana energii wcwm,:trzncJ
t:iU 1_ 2 ukadu zamknitego, Jaka zachodzi w procesie .i -+ 2 przejcia
ukladu ze stanu I do stanu 2, 1est rwna sumie pracy A', _ 2 wykonanej
nad ukladem przez siy zewntrzne i dostarczonego do tego ukadu
c1epla Q1-2:
!:iU1-2 = A~-2+Q1-?
A',_ 2 = -A 1_ 2 , gdzie A,_ 2 Jest prac wykonan przez ukad nad
cmlami zewn~trznym1 w procesie 1-2. Dlatego
Q1-1 = !:iU1-2+A1-2
Ilo ciepu dostarczona ukadowi zostaje zuzyta na zm1anc energii
wewntrznej ukadu oraz na prac, jak1J ukad wykonuje przcc1wlrn
siom zewntrznym.
W przypadku elementarnej ilosc1 ciepa oQ, elementarnej pracy iiA
i malej zmiany dU energii wewntrznej [(11.2.1.3) i (11.2.2.5")) p1erws1.a
zasada tennodynamiki przybiera postac:
oQ = dU +A.
2, Jeli 6Q > O, Lo do ukadu ciepio jest doprowadzane. Jeli
i5Q < O, lo c1cpio Jest z ukadu odprowadzane. W czasie procesu i -+2
znak przy elementarnych iloc1ach ciepa moe byc rny w po-
szczeglnych przypadkach 1 oglna ilo c1cpla Q 1_ 2 w procesie .i --+2
Jest rwna sumie algebraicznej c1epel na wszystkich odcmkach tego
procesu:
 122 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

Jeli OA > 0 Ina przykad podczas ekspansji ukadu). to mowimy,

e ukad wykonuje prac nad siami zewntrznymi (osrodkicm ze-
wntrznym). gdy natomiast SA < O Cna przykad podczas sprzama
ukadu) - siy zewntrzne wykonuj prnc nad ukadem. Praca
A!_ 2 , jak ukad wykonuje w procesie i->2, JCSI rwna sumie
algebraicznej prac ILi, wykonywanych przez ukad na wszystkich
odcinkach tego procesu:

3'. Jeli ukad, na przykad ciao robocze w dziaaj11cym w sposb

okresowy silniku (11.4.i.1) wykonuje cykl zamknity J - i (l.i.3.7),
lo l1U 1 _ 2 =O 1 A,_, 2 = Q 1 .:? Nie mozna zbudowa silnika, dziaa
jcego w sposb okresowy, ktry wykonywaby prac w1ksz11 od
doprowadzonej do mego z zcwn1trz energii. Taki silnik nazywamy
perpe11111111 -mobile piermr:ego rod:cJ)11. Niemoliwo zbudowania
perpetuum mobile pierwszego rodzaju stanowi rwnie sformuowanie
pierwszej zasady termodynamiki.

11.2.4. Graficzne przedslawienle procesw

termodynamicznych I pracy
1. Rwnanie stanu (Il. i .3.6) prostego ukadu termodynamicznego
pozwaia na podstawie dowoinych wartoci dwch parnmetrw stanu,
na przykad V i T. wyznaczy warto lrzec1cgo, p. Dlatego procesy
termodynamiczne mozna przedstawi graficznie w rnych dwu
wymiarowych ukadach wsprz\!dnych. Oprcz naJszcrzeJ stosowanego
wykresu we wsplrzrrdnych tp-V) korzystamy takzc z wykresw we
wsprz\!dnych (p-T) 1 ( 1'--T). Na rysunku II.2.2, we wsplrz\!dnych
l p-V), przedstawiono proces termodynamiczny 1.a pomoLJ krzywej
C 1 C2, a punkty Ci(pt> Vi) i C 2 lp:?, V2) odpowiadaj pocztkowemu
i koncowcmu stanowi ukadu termodynamicznemu.
Graficznie mozna przedstawia tylko procesy rwnowagowe
(]1.l.3.7"). W przypadku procesw nierwnowagowych (11.i.3.7") nie
mona mwic o parametrach stanu dla caego cma (lub ukadu), gdyz
s one rne w rnych cz5ciach ciaa (lub ukadu). Olaiego podobne
wykresy dla procesw nierwnowagowych s niemoliwe.
2. Miar elementarnej pracy ekspansji oi = pdJI wykonaneJ
przez ukad (11.2.2.3) podczas procesu rwnowagowego 111.1.3.7")
JCSl pole powierzchni krzywolimowcgo trapezu, zakreskowane na rys.
Il.2.2. Miar pra~r A,_, 1 wykonanej przez ukad w procesie C, C 1 ,
rowneJ A I-:! = fp d V JCSt pole powierzchni ograniczone przez
"
krzyw:1 danego procesu C 1 C2 , os odcitych ' fZ\!dnc P 1 p 2 punktw
 11.2.4. Graficzne przedstew1onie pracy 123

p
p

v, v, V

Rys. 11.2.3

C! i C2 Prnca A 1 ~ 2 zalczy od sposobu, w Jaki ukad przechodzi

ze stanu C, do stanu C 2 , tzn. od rodzaju procesu C. C 2 Na
wykresie we wsplrz\:dnych (p-V)(rys. II.2.3) pracom ALI.-! A1., i li~,
wykonanym przez ukad odpowicdmo w procesach C 1 L, L 2 , C, Lz L 2
i C 1 LJ C 2 , odpowiadaJl! rne co do w1ekosc1 pola powierzchni:
111. 1 > 111. 2 > A1. 3.
Jeli ukad bierze udziai w proc:cs1c kolowym (cyklu) (ll.4. l.1)
C 1 L 1 C 2 LJ C 1 , lo cakowita praca Ac 1 -c, me jest rwna zeru.
Dodatnia praca ekspansji w procesie C 1 L, c 2 JCSl co do wartoci
bczwzgit,:dneJ Wi\:ksza Od Ujemnej pracy W procesie SClSkanin gazu
C1 L 3 C 1 Miar dodatniej pracy wypadkowej jest poli: powierzchni
zakreskowanej na rys. 11.2.3.
3. Praca A i c1cpio Q nic s funkcJam1 stanu (Il. t .3.8"). W rnych
procesach 1-2 zmiany stanu ukadu doprowadzane s do ukladu
rne ilosci ciepa oraz wykonywane s rne prace. Wartoki
elementarne A i Q me s1 rmczkam1 zupenymi (I 1.2. i.J'').

Pojemno cieplna substancji.

11.2.5.
Pierwsza zasada termodynamiki w gazie doskonalym
biorcym udzia w Izoprocesach

1. Po;em110.rc1t/ cll!p/11 C nazywamy wielko lizyczn1 liczbowo

rwm1 stosunkowi dostarczanego c1alu ctcpla Q do zmiany tem-
peratury dT c1ala w rozwazanym procesie tcnnodynam1cznym:

C=~
dT
Warto C zalczy od masy ciaa, Jego skladu chcm1cznego, stanu
lcnnodynamtczncgo ornz procesu, w ktrym ciepo Q Jest do-
starczane.
124 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

2. Ciepem wlactll'ym c nazywamy pojemno c1epln:1 Jednostki

masy substancji. W przypadku ciaa Jednorodnego c = C/M, gdzie
M jest mas CJaia.
Ciepem molowym C nazywamy pojemno ciepln Jednego mola
([X) substancji: C = 11c, gdzie 11 Jest mas molow (mas cz:1slecz-
kow) substancji (I.1.4.3). .
3. Elementarna ilo ciepa Q dostarczona c1alu w celu zmiany
Jego temperatury od Tdo T+dTwynosi
liQ = CdT.
M
W przypadku ciaa Jednorodnego liQ = McdT= - CdT, gdzie
Jl
M jest masi). ciaa, Jl - Jego mas11- czsteczkow, a M/ - zawart
w CJcle liczb
moli.
4. W przypadku izoprocesw rwnowagowych (IL i .3.7) w gazach
pierwsza zasada termodynamiki (11.2.3. I 0 ) przybiera postac
M
-C,,dT= dU+pdV.
/l
W procesie izochorycznego
p (li. 1.3. 7) ogrzewania iub cho
dzenia gazu {proste l -. 2 1 i --+ 3

[
na rys n.2.4) cicmcntarna praca
liA =pd V jest rwna zeru, gdyz
dV= O. Caa doprowadzana do
gazu ilo ciepla zostaje zuyta na
zrman Jego energii wewntrznej:
Q = dU. Jeli c,.jest molowym
ciepem wasciwym w staieJ ob-
Jtosc1, to

M
o V dU = -c,.,,dT.
Jl
Rys. 11.2.4 W okrelonym obszarze tempera-
tur mozna przyJqi:, ze
Cv ~ const (bardz1cJ szczcglowo w 11.3.7.4) 1 zmiana energii
wewntrznej li U 1- 2 gazu przy zmianie temperatury od T do
. M
Ti, rowna tiU,_ 2 = U 2 -Ua = - Ca(T2 -1j) znchodz1 kosztem
Jl
doprowadzonego w procesie izochorycznym do gazu c1epia Q1.. 2
 11.2.5. Poiemno cieplna substancji 125

Jeli T2 > T" to Q 1 _ 2 > O 1 do gazu doprowadzana Jesl okrelona

ilo ctepa, natomiast Jeli T2 < T1 , to Q 1 - 2 < O 1 z gazu od-
prowadzana Jest pewna ilo ciepa.
5". Wzory () ) () dla gazu doskonaego wyrazaJ zn11anc Jego
energii wewn\:lrzneJ w przypadku dowolnego procesu znuany stanu
gazu w przedziale temperatur (T2 -T1). Energia wewntrzna gazu
doskonaego zalcz.y tylko od jego skladu chemicznego. masy 1 tem-
peratury.
W przypadku gazw rzeczywistych (11.5. i.2) energia wewntrzna
zmviera w sobie energi potencjalm1 wzajemnego oddzialywama midzy
cr.steczkam1 (11.2. i.2), 7.alcn od odlcglosc1 m1cdzy nmu. Przy
znuante objtosc1 gazu rzeczywistego ta cz jego energii wewntrznej
ulega zmianie. Dlatego wzory () i () wyraaj;! zmmnc energii
wcwncLrzncJ gazu rzeczywistego tylko w izochorycznym procesie jego
ogrzewania lub schadzama.
6, W przypadku dowolnego procesu rwnowagowego (11.1.3.7)
w ga7.1e doskonaym p1cnvs1.a zasada lennodynamiki przybiera nostat:
M M
-C,,dT= -c,.dT+pdl',
/l /1
gdzie C jCS! ciepem molowym gazu cioskonalego W danym procesie.
Proces izobarycznego (11.1.3.7") ogm:wama (prosta J-2 na rys. 11.2.5)
lub chlodzema (prosta 1-3 na rys. 11.2.5) gazu mozna zrealizowa na

o V

Rys. 11.2.5

przykad w naczyniu z ruchomym tiokicm, m1 kt6ry dziab stale

cimcme zcwm;trznc. Elementarna praca, 1ak<1 wykonuje gaz doskonaly
W procesie tzobarycznym. JCSI rowna

M
t'iA = pdV= -RdT,
11
126 IL2. Pierwsza zasada termodynamiki

M R
gdzie skorzystano z wyraenia na dV= - - d T z rwnanm
Jl p
Clapey_rona (Il. I .4.4) przy p = const.
Umwersalna staa gazowa R (li. I.4.4) JCSt liczbowo rwna pracy,
wykonanej przez jeden moi gazu doskonaego podczas izobarycznego
ogrzewania o jeden stopien,
oA
R=----
(M/11)dT.
Wykonana przez gaz pmca A1 _ 2 w procesie izobarycznej ekspansji i-2,
I',
A,_ 2 = f pd V= p(V -l'i),2
"1
Jest przedstawiona na rys. 11.2.5. za pomoc zakreskowanej pow1erz-
chm. W przypadku gazu doskonaego praca A 1 - 2 Jest rowniez rowna
M
A1-2 = -R(T2-1j).
I'
7. Elementarna ilo c1epia iQ dostarczona do gazu w procesie
izobarycznym ;est rwna
M
iQ = -CpdT,
Jl
gdzie Cr ;est moiowym c1cpicm waciwym pod staiym cimemem.
Jeli mona przyJc. ze w przcdz1aic temperatur (T2 - Ti) wielko
Cr me ulega zmianie, to ilo ciepa Q 1 _ 2 , ;aka ;est doprowadzana
do gazu iub od mego odprowadzana, jesl rwna
M
Q1-2 = -Cr(T2-Ti).
Jl
8. Molowe Ciepa wlasciwe CPU i c,,Ji w1zc rwname AJayera
c"-c,. = R.
W przypadku CJepci wla5c1wych er 1 c ma ono posta:

c,-c = R/Jt,
gdZJc 11 Jest mas molow (l. I .4.3), natomiast w przypadku po1cmnoc1
cieplnych C,, i Cr mozna je zapisac nastpuJco:
M
Cr-C,, = -R,
Jl
gdzie M jest mas gazu. a M/ liczb. zawartych w nim moli.
 11.2.5. Pojemno cieplna substancji 127

Sens r6wnania Mayera polega na tym, e podczas izobarycznego

ogrzewania gazu o jeden stopie do gazu nalezy dostarczy wu;ksz
ilo ciepa ni w przypadku. takiego samego ogrzewa ma w procesie
izochorycznym. Rmca w ilo5c1 c1eph11est r6wna pracy.jaki) wykonuje
gaz podczas ekspansji izobarycznej.
9. Izotenmczny proces (U. i.3. 7) zwikszania (lub zmmejswma)
objtosc1 gazu moe zachodzi wtedy, gdy wymiana c1epina (11.2.2.4)
midzy gazem 1 osrodkiem zewntrznym zachodzi w staej rmcy
temperatur. Pojemno cieplna llJ.2.5.1) osrodka zewnt;lrznego powin-
na Wli;!C byi: dostatecznie dua, a proces ekspansji (lub ciskania) musi
zachodzi dostatecznie powoli. Procesnm1 1zolernucznym1 S<J przejcia
fazowe I rodzaju (11.5.3.3): wrzenie, kondensacja i inne, zachodzce
pod staym cinieniem zewntrznym.
W procesie 1zoterm1cznym (11.2.5.5) energia wewn\:lrzna gazu
doskonaego nic zm1emu sii;: i cale dostarczone do gazu c1cpio
Q1 - i zostaje zuzyte na prac A 1- 2 , jak wykonuje gaz przeciwko
silom zewntrznym:

Q1-2=A1-2=
"2

f M

dV M f
'2
V,
pdV=-RT -=-RTln--.
V ~
Yt V1
gdzie M/11 jest liczb moli gazu zawartych w masie M. T stah1
temperatur gazu, n V, 1 V2 - odpow1edmo pocz<1tkow<1 koncow
objtosc1 gazu. Jcsli gaz rozszerza sii;: izotenmczmc W2 > l'i ), to
c1cpio JCSI do mego dostar-
czane (Qi-z> O) j gaz wy- P
konUJC prac dodatni
IA 1 - 2 >O), kt6rcj miar1cst 3
pole zakreskownncJ pow1crz-
chm na rys. 11.2.6. Gdy gaz
Jest ciskany izotcrm1czme
(proces 1-3 na rys. II.2.6),
wykonana przez gaz praca
A, _3 jCSt ujemna
{A 1 - 3 <O). Praci; dodatm:1
(A~- 3 = -Ai- 3 >O) wyko-
nuj siy zcwni;:trzne. Z gazu
odprowadzana 1cst przy tym
pewna ilo ciepa O l':i V. I) V
(Q 1 - 3 < 0). W procesie 1zo-
tcnmcznym pojemno ciepi- Rys. 11.2-6
na substancji jest mcskonczc-
nie dua (dT= O, a liQ '#O).
10. Proces adinbatyczny (11.1.3.7) zachodzi wwczas. gdy spel-
niony jest warunek liQ = O. Istotne jest, ze warunek Q = O me
128 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

Jest dobry do_ zdefiniowania tego procesu. pon.1cwaz me oznacza_ on

zdama, by me byto wymiany c1cptncJ z osrodk1cm zcwnc;trznym, lecz
narzuca tylko, by rwna zeru byia suma aigebra1czna ilosc1 ciepe
doprowadzanych i odprowndzanych z gazu na rnych etapach
danego procesu. W procesie adiabatycznym praca wykonana przez
guz doskonay kosztem zmmcJszema si Jego energii wcwnc;Lrznej JCSt
ro wna
M
liA = - dV = - - Cv dT.
I' .

Jeli guz w sposb adiabatyczny 7.Wlc;ksza sw objto. 10

St!= pdV> O .i nu.~tpujc Jego ochlodzcmc (dT< 0). W przypadku
udiabatyczncgo sprc;zamu gazu nastpuje Jego ogrzame 15A = pd V< O
1 dT> O.
n. w przypadku rwnowagowego procesu adiabutyczncgo
(11.1.3.7) Jest rowncmie Pois.rona: pV = const.
spenione
KorzystaJ<!C z rwnanrn Clapeyrnm1 (11.1.4.4), mona z rwnania
Pmssona wyprowadzi 7.WHJZek m11;:dzy p T oraz mic;dzy V i T dla
procesu adiabatycznego:
X }

pT- - _; = consl, J!Tri = const.

W rwnaniach tych bezwymiarowa wielko ;v. = C /C 1.,, =
= c,/c; > i jest ll'J'k/atl11ikie111 adiabaty (ll'splc::.11mikiem Poissona).
Na rysunku 11.2.7. przedstawiajcym wykres (p- V), linia ciga
tadiabaw) ilustruje proces adiabatyczny, a linia p17.crywana U=owrmll)
proces izotermiczny zachodzcy w temperaturze odpow1adaJt!CCJ sta-
nowi pocztkowemu gazu 1. W procesie adiabatycznym cinienie wraz

Rys. 11.2.7
 11.2.5. Pojemno cieplna substancji 129

ze zmiam1 objtosc1 zrmema si szybciej ni w procesie 1zotcrm1cznym.

W czasie adiabatycznej ekspansji zmme1sza si temperatura gazu 1jego
cinieme spada szybciej ni w odpowiadajcym mu procesie ekspansji
izotermicznej. W procesie adiabatycznego sciskania gazu jego cimcnu:
ronie szybciej ni podczas sciskania 1zotcrm1czncgo. Wynika to
z faktu, e zw1kszeme cimenia zwui.zane Jest zarowno ze zmniej-
szeniem objtosc1 gazu, Jak rwnie ze wzrostem jego temperntury.
12. Miarlj. pracy A 1 _ 2 wykonanej przez gaz w adiabatycznym
procesie i->2Jest pole zakreskowanej powierzchni na rys. 11.2.7.

Tabela 11.2.1

Procesy

izochoryczny izobaryczny 1zo1crm1czny adiabatyczny

Warunki
pr.tebicgu V= const p = consl T = consl iiQ =I)
procesu

Zwi;izck mi- .!!..... = const V p 11( = const

dzy parnmc1- T - = cons1 pJI = COllS! pT"111-"t =
T
rami stunu const
1-T'"' -1) =
consL
Praca w pro- oA =0 Oli= pdl' oA =pi/V liA=pdl'=
cesie A= O A1-: = A, ... z = -dU
PIV2-V.l M RTlnV2 "~-: =
-AU=
/I f'1 C(T,-T,)
Ilo ciepa iQ = c,.dT Q = C,dT Q = ,.j Q =o
dostarczona Q,_, = Qi-l = Q1-2 = A1-~ Q=O
w procesie c,.(T,-T.J C,(T2 -T.l
Zmmm1 ener- dU "'Q dU = CrdT dU =O dU =
gii wcwn~lr.t U=Q Il.U,_,= Il.U= O -i\A =
ne1 C 1.(T2 -T1) c,.dr
AU .. ;;=
-A,_,=
c,.17;-T.>
Po1emno M
cu:plna Cr=-x C,= c,, =o
/I
R M xR
71x-l)
130 11.2. Pierwsza zasada termodynamiki

Prac w procesie adiabatycznym mozna wyrazi wzorami:

We wzorach tych M/11 jest liczb moli gazu zawartego w masie M.

Cv~ - molowym c1cpiem wiasciwym w staicj objtoci. x - wykad
nikiem adiabaty, p, V i T - parametrami stanu gazu odpowiedmo
w stanach j i 2.
13. W tabeli 11.2. i. zestaw10no dune dotycz:1ce izoprocesw
w gazach.

Rozdzia 11.3
Kinetyczna teoria gazw
11.3.1. Wybrane zagadnienia
klasycznej fizyki statystycznej
l. Ki11ety,z1111 teori gazll' nazywamy nauk o budowie 1 wlasnos-
etach fizycznych gazw opart. na statystycznych metodach badania
(l.i.2.2"). Podstawy klusycz11e}fl=yki statystyc::nt!J, oprcz tego o czym
byia mowa w Li.2.1, stanowi nastpujce zaozcnia wyjciowe:
2. W ukadzie cz;1stck spenione s:1 zasady zachowania energii
(ll.2.2.7"), pdu (1.2.7.1) oraz momentu pi;:du (l.4.4.1). W przypadku
ukadu czstek obdarzonych iadunkiem spelmona jt"St rwmcz zasada
1.achowania adunku elektrycznego (111.1.1.3).
3. Wszystkie procesy fizyczne, jakie zachodz w ukadzie czstek.
s procesami c1gym1 w czasie ! przestrzcm. Przestrzenno-czasowy
opis dowolnych Zjawisk fizycznych w mechanice klasycznej oraz
w klasycznej fizyce statystyczneJ zakadu moliwo ci:1giych zmmn
wszystkich w1elkoc1 fizycznych, charakteryzujcych stan ukadu. Nil
przykad prdko ; energia dowolneJ czi1stki mog zm1cmac si
w sposb cigy w wyniku dZJaiama rnych sil.
4. Kazda czi1stka ukadu jest czslklJ znaczon:1" Mozna Jil
odrni od wszystkich pozostaiych takich samych cz:1stck (ro=rii::-
mal11ofr: identycz11ych c:stek w k/asyc:11e1 fi:yce suayscyc:11e1).
5. Kazda cz:1stka ukadu mozc mie dowoine warto5c1 wsprzd
nych J pdw (lub prdkosci), mezalczmc od wartoci tych w1elkosc1
dla mnych czstek. Jeli w ukadzie wsprzdnych XYZ w sposb
dowolny zostanie wybrana nieskonczcme maa objto dx dy d:. to
wewntrz leJ objtoci moze znajdowai: si dowolna czstka mezalczme
 11.3.1. Wybrane zagadnienia fizyki statycznej 131

od obccnoc1 w lej objto5c1 dowolnej liczby mnych czstek. Analog1cz-

me, kada czstka moze znajdowa si wewntrz eicmentarncj ob-
Jtosci" dp dpr dp= w przestrzeni pdw" (lub dux d11r d11~ w pr1.c-
strzem prdkosci") niezulcznic od obecnosc1 w tych objtosc1ach
meogramczoncj liczby mnych czustck. Oznacza to. ze kazda cz<1stka
mozc mie skadowe pdu wzdluz osi wsprzdnych w gramcach od
p_, do Px + dp, od p,. do Py + dpr oraz od P: do P: + dp= loclpow1cd-
nio skadowe prdkoci wzdluz osi wsprzdnych od 11_. co 11., + du.
od ly do 11,. +du,. oraz od "=
do "=+du=). Warto minimalna
objtosc1 dx dy d: nic jest mczym ograniczona.
Punkty 2 i 3 dotycz nic tylko klasycznej fizyki statystycznej. lecz
s1 charakterystyczne dla caej fizyki klasycznej. Punkty 4 i 5'' dotyczi1
tylko klasycznej fizyki statystycznej i me sa spelmone w siatystyce
kwantowej (Vll.2.l.I 0 ).

11.3.2. Podstawowe rwnanie kinetycznej teorii gazw

1. Cinienie gazu (II.1.3.2) w naczymu stanowi rezullal zdcrzcri
CZ<JSteczek gazu ze sciankam1 naczynia. Cimcme gazu JCSl makro-
skopowym przejawem ruchu cieplnego cz;1stcczek Ili. I. i. I"). Podczas
zderzcil ze ciankami naczynia (ll.i.4.1) cz:1steczki zm1c1rn1Jq swoje
pdy (I. i.3.4). a przekaz ciankom odpowiednich p1=dw prowadzi do
pojawienia si cinienia gazu. W przypadku gazu doskonaicgo wzajem-
ne zderzenia cz:}Sleczek w objtoci naczynia me wpywaj na warto
cinienia gazu na scmnki. Ze wzgldu na chaotyczno ruchu cieplnego
cz:1steczek (Il.i..3) cinienie gazu na wszystkie cianki naczynia jest
jednakowe i, zgodnie z definicj (11. i.3.2), rwne wartoci redniej
siy dztaiajcej na Jednostk powierzchni setanki wzduz normaincj do
tej cianki.
2. Podslall'Oll'I! ro111wml! kineryc:nej teorii ga=n:

Pv=-=-w
3 b

gd7.lc p jesl cinieniem gazu, V Jego objto5ct, a H~ = ;~; "'~'f

- sumaryczm1 encrgi:1 kinetyczn ruchu postpowego N znajduj:!cych
si w naczyniu CZljsleczck.
3". W przypadku gazu jednorodnego. dla ktrego masy wszystkich
czaslcczek s jednakowe 111; = 111, lecz pn;:dkosc1 11 1 (11.3.3.1)
rnc, mamy

Ili N '
11'1. =1I:
- Jn .
11 i

Korzystne JCSI wprowadzenie prdko.fr i .frednwj kll'mirt11owq ''L- ruchu

postpowego cz.')slcczek gazu:
132 11.J. Kinetyczna teoria gazow

Vkv = -I ;.
t...

Ili.
N 1=1

gdzie N jest ogln liczb czsteczek w objtosci V Prdko sredma

kwadratowa charakteryzuje caiy zbir czsteczek i me ma sensu
w zaslosowamu do pojedynczej czsteciki ub mcw1elkiej ich liczby.
Po wprowadzeniu Vi. ... wyrazcnie dla W.. przybiera postac
1
li~= -Nmvr_
2
i dlatego
1 i 2
pV=
3 Nnwr... = J
Mvkl
gdzie M = Nm jest mas gazu.
Podstawowe rwnanie dla cinienia gazu:
2
p= -
3
~io = -3I no
,
lllV[w
1
= - pvr,
3

1,
gd zie 1rko = -
H't , 11 = -N JCSl
. 1 b
1cz czsteczek
- w Jednostce
- -. . .
ObJtosc1,
0
V V
ap= 110111 - gstosci:1 gazu.
4. Z porwnania rwnania Clapcyrona (Il .1.4.4) z rwnaniem
I
podstawowym lpunkl 3) RT= -1wr wynika, ze
3

= ~ = (3iIT" = {3kT" = i,73 .fp;;

Vt
'17 y~ y7'
gdz1c k jest sta;i Boltzmanna
(11.1.4.5), /11 -mas czsteczki,
N A - liczb Avogadra, p - ci-
mcmcm gazu, a v - jego objtosct;i
waciw_.

o
/
/
/ T

5, Sred11w energia ki11e1yc:11a
ruc/111 poslpowego c:srec::.ki ga:11
dosko11alego JCSL r6wna:
H{
N 2
3
<w)=-=--=-kT.
2
mvr
Srcdma energia <wk) 1~-ilczy tylko
od temperatury bezwzgl\:dnej i jest
Rys. 11.3.1 do niej wprost proporcjonalna (rys.
 11.3.2. Podstawowe rwnanie teorii kinetycznej 133

Il.3.J). Tempcr,llura bezwzgldna stanowi Wl\!C miar redmeJ energii

kinetycznej ruchu postpowego czstek gazu doskonaego.

11.3.3. Prawo Maxwella - rozkad prdkoci

i energii czsteczek
1. Prawo rozk/ad11 prdko.ki czqsteczek gazu, ustalone na drodze
teoretycznej przez Maxwella, okrela, Jaka liczba dn czsteczek gazu
z oglnej liczby 11 0 Jego czsteczek w jednostce objtoci ma w danej
temperaturze pr\!dkoc1 zawarte w przedziale od 11 do u + du. Prawo
to mona .stosowa w przypadku gazw znajdujcych si w stanic
rwnowagi tcnnodynamiczncJ (11.1.3.3). Rozkad prdko5c1 czsteczek
takiego gazu JCSl rozkadem stacjonarnym. Rozkad Maxwella ustaia
Si\! w wyniku dwuciaiowych zderze poruszaJ:icych si chaotycznie
czsteczek gazu. Jednoczenie rozkad czsteczek w objtosc1 naczynia
opisuje prawo Boilzmanna (11.3.4.2).
2. NaJczcieJ stosuje si nastpuJllCll posta prawa rozkadu
wartoci pr\!dkoscr czsteczek:

111 )J/2 ( 11111 2) 2

dri = 11 0
(- - cxp - - - 4n11 d11.
2rtkT 2kT

We wzorze tym 11 Jest prdko5c1 czsteczki, 111 - jej mas:~. k sta

Boltzmanna, a T - temperatur bezwzgldn.
Na rysunku 11.3.2 przedstawiono krzywe rozkadu rm;dkosc1
cz;1stcczek dla rnych temperatur T1 < T2 < T3 . Z wykresw wida,
ze wraz z podwyszeniem temperatury ronie najbardzicJ prawdopo-
dobna prdko czsteczek (punkt 4), a liczba czsteczek maJcych t
prdko maiejc.

dn
iiU

u
Rys. 11.3.2
134 11.3. Kinetyczna teoria gazw

3. Rozkad
Maxwella stosuje s1i: rwnicz w postaci:
1 312 111112
d11 = 110(-"--) exo(- )d11.,dud11=
21tkT 2kT
gdzie n. u1 111= s:1 rzutami prdkosc1 czsteczek na osie wsplrzcdnych.
z.e wzgicou na chaotyczno ruchu cieplnego CZlSteczek (Il. I.I .1)
rozkady rzutw prcdkosc1 cztisteczek 11; (i= x, y, :) na osie wso-
rzcdnych s:i. wzajemnie mezalcne 1 dlatego
d11 = 11 0 f(11)f(11,)f(u=)d11d11,.d11

gdzie

f(u,) = llo (-"-'-) ;11exp(- mk11'f) {i=' x,y.z)

27tkT 2 T
JestfunkcJt rozkadu rzutow prdko5c1 cztistcczck.
Rozkad Maxwella JCSl izotropowy. Pr7.CJaw1a sic to w tym, ze
funkcja rozkadu f(llx, u,.,"=) zalczy tylko od wartosci orcdkoc1,
a funkCJa /(11;) Jt."St taka sama dla wszystkich osi.
4, Z prawa rozkadu prdkosc1 czsteczek (punkt mona :n
wyznoczyc prdko.~ 11ajbardz1e1 prawdopodob11q lir odpowiadajc
maksimum funkcji rozkadu:
3 2
d11 = 47tn ( -Ili-)
f(li) = ~ '
u 2 cxp (' - -
111112 )
- .
0
du 21tkT 1kT
Z warunku
1
11111 ) 1i-')] "~"P = O
d ( cxp ( - lkT
[ ci;
otrzymujemy

= {ikT {2RT = {2
lir
y7. = '17 './3
Vlw

s. Trzccm posta prawa rozkadu pn;dkosc1 cz:1steczck jCSt

nastpujcu:
2
411 0 , , (. 11 ) du
dn = C exp(-1r/1~) - -
v 7t "r "P
Ilo czsteczek gazu d11/11 0 , ktrych prdkosc1 ez:i w przedziale od
11 do 11 + du jest liczbowo rwna polu powierzchni dS krlywolimowego
trapezu zakreskowanego na rys. Il.3.3. na ktrym przc<lstaw10no
 11.3.3. Rozkad Maxwella 135

. Updll li
zaleznosc - - od -
110 du "r
dS = (-.!!!:~)~ = ~-
110 du llp 11 0

Pole powierzchm .pod krzyw na rys. 11.~.3 JCSt unonnowane do

Jcdnosc1. Powierzchnia pod krzyw oi;i1su1c hczb czsteczek majcych
wszystkie moliwe wartoiic1 pr~dkoc1 od O do c:o .
~ dn
na du

Rys. 11.3.3

6. Prdkw' rednw {urytmeryc:ma) (v) ruchu postpowego cz~JS

teczek dowolnego gazu obliczona na podstawie prawa rozkadu tpunkt
2) wyraa st~ wzorem

(1!) = IJL
ff f!! = --
RT
7t
= fffkT
-7tlll- = J,6Qjp;
7. Rozkad energii czstek gazu jednoatomowego okrela uamek
d11
-- cz:1stck, ktre z oglnej liczby 11k czstek ma1 energie kinetyczne
llo
11111~
ll'L = 2 zawarte w przedZ1ale od 11 do 111 + dwL.
136 11.3. Kinetyczna teoria gazw

~- -
We wzorze tym - - = fhvtldwt. gdzie f(wd Jest funkcj rozkadu
'

energii CZJStek gazu.

"o
Przyklad. rednia energia kinetyczna <"'k) czlj.stki gazu Jedno-
atomowego Jest rowna

(w,) = J wJ(wk)dwk =
o

= fi <kT)J12 fw,exp(-~)_;;;
2
d11l
. kT
o
(por6wnaJ 11.3.2.4 ).
8. Ruch wzgl~dny dwch czstek o masach m, i 111 2 JCSt r6wno-
wany ruchowi Jednej czi1stki o masie rwneJ masie zredukowanej
11111112
m, = Dla gazu jednorodnego 111, = m2 = m 1 m, = m/2.
m1 +m2
dri.
Rozkad prcdkoc1 wzglcdnych cz;1steczek okrela uamek ~
no
czi1steczek, kt6rc z oglnej liczby 11 0 czsteczek maJ pq:dkoc1
wzglcdnc zawarte w przedziale od 11,8 do 11w,c + d11,c:

(
du., 9 = 11 0 - - -
m ')3/'- cxp (-mu;;.,g
- ,-)4m1 .,gd11..-,c 2
4rtkT 4kT
We WZOrlC tym

f(u,g) = 4rt
' ( ' )l'' ('
Ili
4rtkT
-
exp - 4kT
, )u.
llll/ ~1y 2

JCSl funkcj rozkadu prdkoci wzglcdnych czlj.slcczek.

Przykad. redma predko.1'i' 11:gld11a c::stec::ek (11".,g):

(llw1g) = I" llwgf(u

. .,g)dUw 18 = {8kT = J2 (u).
fi ~~
o
gd1je <u) jest prcdkocil~ rcdni:i CZlJ.Slcczck (punkt 6).
 11.3.4. Rozklad Boltzmanna 137

11.3.4.Rozkad czstek w potencjalnym polu si

(rozkad Boltzmanna)
l. Zwykle gaz znajduje su: w potencjalnym polu przyc1gama
Ziemi (I.6.2.1). Gdyby tego poia me byio, powietrze atmosferyczne
rozproszyoby si we Wszechwiecie. Z drugiej strony, 'jeliby ruch
cieplny me 1stmal, to czi1steczki powietrza atmosferycznego snadlyby
na powierzchni Ziemi. Przyciganie ziemskie 1 ruch cieplny prowadz
do stanu stacjonnmego gazu, przy ktrym ze wzrostem wysokosci nad
powierzchniti Ziemi maleje koncentracja 1 cinienie gazu.
2. Jeli gaz (lub mny ukad cz;1stek) znajduje si w zewm;trznym
potencjalnym polu si (l.3.1.6), to rozkad czstek w objtosc1 opisuje
prawo rozkadu Boitzmanna. Rozkad Boltzmc11111a ustala liczbc cz;1stek
d11(x,y,z), ktrych wsprzdne znajduj Sl\: w przedz1aiach od x do
x + dx, od y do y + dy, od z do :: + dz. Inaczej, dn(x, y, z) jest
liczb11 cztistek znajdujcych sw w elcmen\!1meJ objtosci d Jl = dx dy d:.
Rozkad Boltzmanna ma posta::

w (x,y,z))
d111.~. y, ::) = const exp ( - r kT dxdyd::,

gdzie 11r(x, y, :) jest energi potencjaln czstki w zewntrznym poiu

sil, k - stal Boltzmanna, T - temperatur bezwzgldm1. Warto
J
const wyznaczamy z warunku normowania d11 = 11 0 , gd7Je 11 0 Jest
oglm1 liczb czstek w Jednostce objtosc1.
Przykad. W przypadku czsteczek o masie m znajdujcych si
w polu ciko5ci Ziemi, wr = m!JI (l.3.3.3), gdzie g jest przysp1esze-
mem ziemskim (l.7.3.3), li - wysokosc1q. Na kazdej wysoko5c1
obowi<1zujc maxwellowski rozkad prdkosc1 CZ<JSteczek (11.3.3. I 0 ).
Liczba czsteczek znajduJcycb si w objtoci d V jest rowna

d11(x,y.=) = constexp(- mgli)dv.

kT.
.. d11 .
Gstosc gazu Jl= 111-- maleje wykladniczo wraz z wysokosc111:
dJI

( mgli)
Jl= consl exp - - - .
kT
Warto const mozna wyznaczyc z warunku p = p 0 = const dla
/r = O. Zmiany gstoci gazu iub Jego cimcma wyra za 11=cir haro111e1-
r_l'c:11y:
mq/1) mqlr) .
p = floeXp ( - -kT
- (
p = Poexp - - -
kT
138 11.3. Kinetyczna teoria gazw

3, Rozkad wsprzdnych 1 prdkosc1 czstek gazu w dowolnym

polu potencjalnym opisuje prawo (ro=klad) Maxll'elia-Bo/t;manna:
d11 =
= constexp(

gdzie d11 jest liczb. cz:1stek znajdu1cych si w ciemcnc1c objtoci

dI' = dxdydzdp...,dp7 dp. przestrzeni szec1owymiarowej, wr(x, y, z)
- energi potencJatn czstki w zewntrznym polu si w punkcie
o wsprzdnych x, y,z i rzutach pdu na osie P:. p , p. Prawo
Maxwella-Boltzmanna jest iloczynem dwch funkcji z ro~ladu. Jedna
z mch opisuje rozkad wsprzdnych, a druga pdw (prdkoci).

11.3.5. rednia droga swobodna czsteczek gazu

1. Czsteczki gazu maj skoczone rozmiary (ll.l.4.1). W swym
ruchu cieplnym nieprzerwanie zderzai si ze sob.. Midzy dwoma
kolejnymi zderzeniami czsteczki - poruszajc si Jednostajnie pro-
stoliniowo, - pokonuj pewne odleglosc1, zwane drogami swobo-
dn,Yml ).. Sredmq drog Sll'Obodnq ()..) nazY.,wamy sredni odlego,
ktor cz.1steczka pokonuje bez zderzenia. Sredma droga swobodna
jest wielkoci charakteryzujc cay zbir czsteczek gazu przy
zadanych p i T.
2. W Jednostce czasu kazda czsteczka bierze udzia w sretl11ie1
lfr::.hie =tlC'r=C'll <=>
rowncJ
<=> = 1td 2 110(11,~) = j2 1td 2 no(u).
We wzorze tym d jest srednic efcktywm1 cz:1steczki (Il. J.4. I 0 ) ,
11 0 - liczb cz:1steczek w Jednostce objtoci gazu, <u,..,9 ) - redni
prdkoci wzgldn (Il.3.3.8), a <u) - prdkosc1n redni czsteczek
(II .3 .3.6).
3, Warto rednia drogi, Jak czi1steczka pokonuje w Jcqnostce
czasu, JCSL liczbowo rwna <11). Dlatego <11) = U)<=>. Sredma
droga swobodna ().) JCSt rwna
<u) j
0.) = - - = - - -2-
<=> j2 1td 110
W staej temperaturze 11 0 Jest proporqonalne do cimema gazu
p (Il. !.4.5) I dlatego dla danego gazu sredma droga swobodna JCSl
odwrotme proporCJonaina do cimenia:

Pi0.1) = P20-2) = consl.

Indeksy i 1 2 dotycz dwch stanw gazu.
 11.3.5. rednia droga swobodna 139

4. Jeli Zjakiegos zrodla Ina przykad z pieca wizki atomowej")

uiatuj czstki i za pomoc11 szczeliny tworzy SI\! WH)zka atomowa
(czsteczkowa), to w wizce spenione jest prall'o rozklacl11 recl111d1
drg swobodnych:
N= N e-zl(~)-.
0
gdzie N jCSl liczbi1 czstek w wizce, ktre bez zderzen przctlyly
drogi;; x, N 0 - liczb czstek w WH,zce dla x =O, tzn. na wyjciu
szczeliny.

11.3.6. Zasada ekwipartycji energii.

Energia wewntrzna gazu doskonaego
I, W wiciu zagadmcmach czstk gazu jednoatomowego mona
0
uwazac za punkt materialny {porwnaj Il.1.4.l Wynika LO z Lego,
).

ze masa takiego atomu jest praklyczruc w caose1 skupiona w jdrze

(VIII.l.i.1) majcym bardzo malc rozmiary. Czstjrn gazu jedno-
atomowego ma trzy stopnie swobody (IU.2.7"). Sreclnm energia
kinetyczna takiej czqstki jest rwna (H.3.2.5):
<w~> = 3kT/2.
Ze wzgli,:du na chaotyczny charakter ruchu e1cplncgo czqstck.. energia
ta rozoona jest rwnom1em1c mii;:dzy trzy stopnic swobody 1 dlatego
srcdnio nu Jeden stop1cn swobody ruchu posti;;powcgo czstki gazu
jednoatomowego prz.ypada jednakowa energia kinetyczna rowna
(ll'to) = (IVto)/3 = kT/2, gdzie k jest stai Boltzmanna. u T tem-
peratur:1 bezwzgldn.
2, Czsteczki;: gazu dwuatomowego w pierwszym przyblieniu
mozna rozpatrywac jako ukad dwch sztywno zwizanych ze sob;1
atomw (rys. 11.3.4). Oprcz trzech stopni swobody ruchu postpowego

02

~
o,

O' A B O' O'

Dz

Rys. 11.3.4 Rys. 11.3.5

140 11.3. Kinetyczna teoria gazw

z prdkoscia srodka masy C 11.2.3.3") czsteczka taka ma jeszcze dwa

stopnic swobody jCJruchu obrotowego wok osi 0 1 -0 1 ! 0 2 -0 2
Obrt wok trzeciej osi O' -O' nic daje wkadu do energii czsteczki,
poniewa JeJ moment bczwludnosc1 wzgidcm. tej osi jest znikomo
muy (Il.3.7.5). Cz:1stcczka dwuatomowa ma wic p1~ stopm swobo-
dy. Czsteczki skadajce si z trzech i wicej atomw maj<! 6 stopm
swobody: trzy wynikaJ<!cc z ruchu postpowego 1 trzy z ruchu
obrotowego (.rys. l.3.5).
3. Zasada ekw1partytji energii: na kady stop1cil swobody cz11stc-
czki przypada redmo taka sama ilo energii kinetycznepwna kT/1.
Jeli czsteczka ma 1 stopm swobody, jej sredniu energia kinetyczna
(wk) jest rwna <w.) = ikT/1.
Zasada ekwipartycji energii oznacza rwnoprawno wszystkich
stopm swobody cz:1stcczek - wszystkie wnosz jednakowy wkad do
redniej energii czsteczki. W rzeczyw1stosc1 wmosck ten ma ogram-
czony obszar stosowania 1 zosta zmodyfikowany w statystyce kwan-
0
IOWCJ (VII.2. l. I ).

4. W przypadku rzeczywistych, niesztywnych C:z:)steczek stopnic

swobody ruchu drgaj:1ccgo daj rwniez swj wkad do energii
kinetycznej zgodnie z prawem zawartym w punkcie 3- Na kady
stop1cil swobody ruchu drgajcego loscyiacyjncgo) przypada nie tylko
energia kinetyczna ll't, lecz rwnie energia potencjalna w. W pr1.ypad-
ku drgan harmonicznych (IV..l.3) (ww) = <wr 0 ). Zgodnie z prawem
zawartym w punkcie 3
I
(ll'ko) = (ll'ro) = -;-kT,

gdzie (11.o) jest sredni energi kinetyczn, a (ll'po) - srcdni energii)

potencjaln przypadajc na Jeden stopie swobody ruchu drgajcego.
Warto srednia (ll'o) energii cakowitej. przypadajcej na JCden
stopicn swobody ruchu drgajcego (oscylacyjnego) wynosi
(Wo)= (Wto)+(ll'ro) = 2(wl0) = kT.
Jest to spenione dla drga harmonicznych czastek (atomw. 1.."ZlJStcczek
iub jonw) drgajcych (oscylujcych) w wzach sieci krystalicznej cml
staych (I I. I. i.4).
5. Energia wewntrzna (11.2. i.2) gazu wicloatomowcgo JCSI
energi kinetyczn wszystkich rodzajw ruchu Jego czsteczek. Dla
Jednego mola takiego gazu Jest ona rwna:
i RT
U= (wl)N = kNAT= ' ] '
2
gdzie NA Jest liczb Avogadra, 1 - liczbii stopni swobody czi1stcczki
(punkt 3), R - umwersain stal gazow 111. l.4.4").
 11.3.7. Pojemnosci cieplne gazw 141

11.3.7.
Pojemnoci cieplne gazw Jednoatomowych,
dwuatomowych I wieloatomowych
1, Czstki gazu Jednoatomowego maJ trzy stopmc swobody
(11.3.6.1) 1 zgodnie z (11.3.6.5) energia wewntrzna Jednego mola
1
gazu jest rwna U = : kN A T.
"
Ciepio molowe takiego gazu w slaiej objtoci (II.2.5.4) jest rwne
dU 3 3 J cal
c,, = dT = 2 NAk = 2 R = 12'47 mol K ::::: 3 mol. K '
pomewaz
cal
R::::: 2 .
molK
W przypadku gazu w1eloatomowego, ktrego cz:1steczka ma 1 stopni
swobody
iR J cai
Cv = - = 4,16i---::::: 1---
2 mol K mol K
2". Cieplo m~lowe Cr pod staym cimemem (11.2.5.7"-Bu) gazu,
ktrego czi1stcczka ma I stopni swobody, Jest rwne
li+2)R . J C'.il
CP= = 4.16Cr+2) . K ::::: li+2) . .
2 mot mot K
Z zasady ekwipartycji energii <Il.3.6.4) wynika, ze c1epla molowe
gazu zalez od liczby stopni swobody CL'jsleczek, a me zalez od
temperatury. Dane dowiadczalne przecz takim wnioskom klasyczneJ
teorii c1cpei molowych. Z doswrndcze wynika, e c1epia molowe
rosn ze wzrostem temperatury 1 malej, gdy temperatura si obnia.
3. WyJanieme teoretyczne danych dowiadczalnych, dotyczcych
zaleznosc1 c1epel molowych od temperatury w szerokim zakresie
temperatur, daje kwantowa teoria ciepa molowego. W teorii tej bierzemy
pod uwag nastpujce wyniki opJSu kwantowego wlasnosci czijsteczek
dwu- i w1eloatomowych:
a) Z czterech czsci skadowych energii w czsteczki *1) (VI.2.5.2)
li'= ll'ro+w.i+w,,.,+w,,
tylko energia w.I"''' ruchu postpowego rodka masy c1.steczki (l.2.j.3)
moe zm1emac si w sposb cigy. Energie wszystkich rodzajw
ruchw wewntrznych czi1steczki s:1 skwanlowane i przyJmUJil Jcdyme

1
Nic U\lrtgl\!dma s.1~ IUlaJ energii jiJdroWcJ C"t-:tstcc:zki. ktra me wpl~-v.a na wurto
ciepa molowego czsl=ki.
142 11.3. Kinetyczna teoria gazow

dyskretne wartoci (Vl.2.4.5). Dotyczy to nastpUJ<!cych energii:

w,1 - energii ruchu jej eicktronow, 110 - energii ruchu drgaJ<!ccgo
(oscylacyjnego) jder w czsteczce, w,01 - energii ruchu obrotowego
(rotacyjnego) cz.1steczki.
b) Ruchy wewntrzne czsteczki mona w pierwszym przyblicmu
uwazac za ruchy niezalczne. Jeli amplitudy drgan Jder s mae, to
mona nic uwzgldnia zmian momentw bezwiadnosc1 (1.4.2.1)
czsteczki w wyniku tych drga, a takzc zaniedba wplyw ruchu
oscylacyjnego czsteczki na jCj ruch obrotowy.
c) Podczas ogrzewania substancji o jeden stopren w normalnym
zakresie temperatur me ma zmiany energii ruchw eiektronw w czs
teczce. Ssiedmc poziomy energetyczne eiektronw w cz:1stcczce S.'J.
oddalone od siebie o energie rzdu kilku eV, co odpowiada tem-
peraturom kilkudz1es1c1u tysicy stopni tpunkt 6). Dlatego roz-
w1zuJ<!c zagadnieme c1epci molowych gazw Jednoatomowych i wiclo-
atomowych przy1mu1cmy, ze az do bardzo wysokich temperatur
mozna me uwzgldniac energii ruchu elektronw w czsteczce.
4. Ruch oscylacyjny Jder w czsteczce w pierwszym przyblicmu
mona oprsywac Jako ruch oscylatora harmonicznego (VI. i .5.4).
ktrego masa 111 jest rwna masie zredukowanej ukadu oscyluj:11."Ych
nl1 l1h
atomw: 111 = - , gdZJe 111 1 _i 111 2 s masami atomw. Energia
m1+m2
ruchu oscylacyjnego cz~1stcczki 1csl wtedy rwna:

11, = l1v 0\11+ 1/2),

gdzie 11 jest liczb kwantow przyjmujc wartoSCJ: 11 = O, I, 2, ... ,
1 0 - czstotliwosci:1 drgan wasnych (Vl.l.5.5), a li -
stah1 Plunclrn.
Energia oscylatora harmonicznego dla 1i = O, rwna ln 0 /2, Jest
zachowana przy dowolnie silnym schlodzcmu, w tym rwmc dla T--+D
(Vl.1.5.6). Rnica .0.11 0 "' energii dwch ssicdmch oscylacyjnych
poziomw energetycznych .110 =. hv 0 nic zaley. od l~czby kwanloWCJ.
W temperaturze pokojowej 1 duzo od meJ mzszych temperaturach
speniony jest warunek: Jiw 0 " kT. W takich temperaturach me
obsenvujcmy zmiany energii drgan czi1stcczki. W obliczcmach ciepe
molowych gazow w ych warunkach mozna nic uwzgldmac stopni
swobody ruchu oscylacyjnego czsteczki. W przypadku oglnym ruch
oscylacyjny d11jc wklad do energii wewntrznej U"'" UI.2. l .2) oraz
ciepa molowego C,, {11.2.5.2). Dla jednego mola gazu mamy

u'" = - -
N A In
=
[exp(-)+exp(--'"')]
111
2kT
'
-==-----'---------'-=-
2kT

2 [exp(-;~~)-exp(--;~~)J
 11.3.7. Pojemnoci cieplne gazow 143

' = N,,k (_!!::_) 2

exp ( -/11-) -exp ( - -/11-
2kT 2kT
)j ~
C1,1mc 4 kT [ 2 .

gdzie T jest temperatur bezwzgli!dn, k- stal Boltzmanna (I 1.1.4.5),

/11)
a NA - liczb Avogadra. W wysokich temperaturach (T T :
U...,,::::: N"kT= RT, Cv.,..::::: Nk = R.
Wyniki te pokrywaj sii! z wynikami klasycznymi, otrzymanymi
z zasady ekwipartycji energii (11.3.6.4}. W tych warunkach mozna
uwaac, ze energia oscyiatora zmienia sii! w sposb cigy, pomcwaz

b.110 .., kT. W temperaturach dostatecznie niskich ( T /~ ) otrzy-

mujemy:

U
N" In
::::: --+N"ll'exp - - -
( /n )
""' 2 2kT '
2
Cv 0 ~ NAk ( -/n-) cxp ( - -
In-) .
kT 2kT

N ,111
Dh1 T->O energia U=---- Energii! li! nazywamy e11erg111 :::emwq
2
oscylmji 11klad11 (Vl.J.5.6). Zgodme z trzeci zasadi1 termodynamiki
(Il.4.8.4} ciepo moiowe Cv, 1 ...,-+0 przy T-+O. Na rysunku 11.3.6
przedstmv1ono zaiczno C1'o" j(T) dla gazw dwuatomowych.=
5". Ruch obrotowy (rotacyjny) czsteczki dwm1tomowc1 mona
w p1envszyrn przyblieniu rozpatrywac jako ruch sztywnej hantli
obracaJCCJ SI\! wok swego srodka masy z momentem bczwladnoc1
1111 llh . 1111/lh
I = - r 0, gdzie /11 = -----jest mas zredukowan czsteczki
"'' +1112 1111+1112
(m, 1 m2 si1masanu utornow), r 0 - odlegio~ct midzy a1omam1
w cz11stcczcc. Energia takiego ukadu JCSl rwna
J,2
11, = --J(J +I),
87tl

gdzie J Jest liczb;' kwantow, ktra przyJmUJe wartoci c.:alkow11e

.I =O, I, 2, .. Rmca 6.11 01 energii dwch ssiednich poziomw
144 11.3. Kinetyczna teoria gazw

energii rotacyjnej jest rwna:

2111
ll.11... , = --(J +I).
81tJ
Wielko ll.wru1jest 800-1000 razy mmc1sza od Liw."'.
W nonnainych temperaturach dla gaz6w dwuatomowych l nie-
ktrych w1cloatomowych (para wodna, metan 1 inne) Aw, kT
i dlatego mozna zamedbac': kwantowanie energii ruchu obrotowego
czsteczki. W tych warunkach obliczajc wkad. Jaki ruch obrotowy
(rotacyjny) wnosi do wartoci c1epia molowego, mozna korzysta<':
z zasady ekwipartycji energii (11.3.6.4).
Wkad ruchu rotacyjnego czsteczek dwuatomowych do energii
wcwntrzncJ 1 ciepa molowego JCSt dla Jednego mola rwny:

a) W wysokich temperaturach (r ~) Sn kl

~N ~ N"'k =
2
U, 0 , 11 kT(I- i!
24n IkT
). C1'w R.

W wysokich temperaturach ciepo molowe Cv, ma warto

wynikajc z zasady ekwipartycji energii 0,1.3.6.4").
b) W mskich temperaturach (r ~) 8n kl
31,1 N,.. ( 11z )
U,., ~ 47ti I exp - 4n 2 lkT '

C1ro1 ~ 3( 4~: I Y :i.~ cxp( - 41t~;kT).

dla T-+O ciepo molowe c,. ,
01 -+0 (punkt 4). Oglny przebieg
zalcznoc1 Cr,., = f(T) Jest taki Jak przedstawiony na rys. ll.3.6.
W miar\! schadzania gazu
zmmcJSZenie energii Jego cz:,s-
teczek prowadzi do tego, ze
zmmcJS7.a si liczba czsteczek
przechodzcych na wysze rota-
cyjne poziomy energetyczne.
W dostatecznie mskich tempera-
turach gazu rotacja jego czs
teczek praktycznie me moe byc
wzbudzona 1 rotacyjne stopme
o swobody nic daj wkadu do
ciepa molowego gazu. Ciepo
Rys. 11.3.6 molowe wszystkich gazw w ms-
 11.3,7. Pojemnoci cieplne gazw 145

kich temperaturach sla,i~ su; takie samo, jak dla gazw Jednoatomo-
wych. ktrych czsteczki me maj rotacyjnych stopni swobody.
6. W bardzo wysokich temperaturach rzdu dzies1:1tkow tysicy
stopni zwikszenie ciepa molowego ZWlilzane jest z tym. e war1oc1
kT w tych warunkach s porwnywalne z awc1 - zmian energii
elektronw podczas przej z niszych poziomw energetycrnych do
wyszych. Ponadto w wysokich temperaturach wkad do ciepa
molowego wnosz procesy dysoc1acji i Jonizacji gaz6w.

11.3.8. Zjawiska transportu w gazach

1. Przez pojcie :jall'lsk 1ra11spor111 rozumie si grup proccsow,
zwu1zanych z nicjednorodnoscmmi gstosc1, temperatury lub pr\!dkoc1
uporz11dkowancgo ruchu poszczeglnych warstw substancji. Wyrw-
nywanie si meJednorodnoc1 prowadzi do zapocztkowanm procesw
transportu. Do zjawisk transportu naiez dyfuz3a. iepko dynamiczna
i przewodnictwo cieplne.
2. Zjawiska transportu w gazach 1 c1eczuch polegaj'! na tym, ze
w tych substancjach powstaje uporz;idkowune. ukierunkowane prze-
noszenie masy (dyfu7,ia), pdu (lepko dynamiczna) 1 energii wewm;t-
rznej (przcwod111ctwo c1epinc). Wtedy w gazach zostaje nuruszona
cakowita chaotyczno ruchu czsteczek oraz maxwellowski rozklud
prdkoci cz;1steczek (Il.3.3.2). Odci1yieniam1 od rozkadu Muxwela
tumaczy sic kierunkowo przenoszenia fizycznych charakterystyk
subsllmcji w Zjawiskach transportu. W najprostszym przypadku
Jednowymiarowych Zjawisk lrnnsporlu. okrelajce je w1clkosc1 fizyczne
zaiez tylko od jednej wsprzdnej kartczjanskicJ.
3. Zjawiskiem dyf11:ji nazywamy samoistne przenikanie wzajemne
i m1esza111e si cz;1stek dwch bd;,cych w kontakcie gazw. cieczy lub
cmi staych. W chemicznie czystych gazach w staiej temperaturze
dyfuzja powstaje w wyniku zu1st111aiych w gazie n1e1cclnakowych
gsloc1 w rnych Jego. czciach. W przypadku m1eszanmy gazw
dyfuzja zachodzi ze wzgldu na rmc koncentracji poszczeglnych
gazw w rnych czcciach mieszanmy.
W gazie chcm1cznic jednorodnym Zjawisko dyfuzji JCdnowym1aro-
WeJ polega na przemieszczaniu masy gazu z. miejsc o duzcj gstoci
gazu do miejsc o gsto5c1 mmeJSZCj 1 opisuje Je prawo Ficka:

dp
111..,L = -D-
dx
\Vc wzorze tym m"'L jest srrumwmem ll'/afr1wym masy liczbowo rownym
masie substancji, Jaka dyfunduje w Jednostce czusu przez paska
pow1erzch111 jCdnostkow;1. prostopadh1 do kierunku transportu sub-
stancji, p - gi;sto5c1 gazu. D - wsplc;y1111ikie111 dyfii=ji. Pochodna
146 11.3. Kinetyczna teoria gazw

~jest
dx
liczbowo rwna gradientowi gstoci, tzn. z1111amc gstosc1 na
jednostk dlugosci. Wspczynnik dyfuzji jest liczbowo rwny stru-
m1emowi wlasc1wemu masy przy jednostkowym gradiencie gslosci.
Zna_k minus w prawic Ficka wskazuje, e transport mas nastpuje
w kierunku zmniejszania si gstoso.
Inna posta prawa Ficka:
duo
1=-D-
dx

gdzie J = "'""' jest gstosci<J s1rum1ema dyfuzji cz:isteczck, tzn. liczb')

m
czsteczek dyfundujcych w jednostce czasu przez pow1erzchn1
zdefiniowan w punkcie 3, 11 0 - koncentracj czsteczek rwn ich
liczbie w jednostce objtoci. 111 - mas pojedynczej CZ<)Sleczki i wtedy
p =Ilu/li.
W oglnym przypadku dyfuzji trjwymiarowej, kiedy koncentracja
zalczy od trzech wsprzdnych x, y, : , tzn. 11 0 = 11 0 (x, y, :), prawo
11 0
Ficka dla gestosc1 str11111iema t(\:fii=ji przybiera postne
j = -Dgrad110.
gdzie j jest ll'ektorem gesto.i"ci str111me11ia czstek, ktrego warto ma
poprzednie znaczenie, a Jego kierunek pokrywa si z kierunkiem
transportu substancji.
Z kinetycznej teorii gazw otrzymujemy wyrazenie na wspczynnik
dyfuzji D:
I ,
D:::: -(11) (r.),
3
gdzie <11) jest prdkosci. redni ruchu cieplnego gazw (11.3.3.6).
a (}.) - srcdni drog swobodn <U.3.5. I 0
).

4. Zjawiskiem lepkosci (tarcia wew11tr:11ego) nazywamy pojawienie

si tarcia midzy warstwami gazu lub cieczy, porus1.ajcym1 si
wzgldem siebie r6wnoieglc z rnymi co do wartoci prdkosc1ami.
Warstwa poruszajca si szybciej dziaa przyspieszajco na warstw
poruszajc si wolniej i odwrotnie. porus1.ajca si woino warstwa
hamUJC warstw gazu poruszaic si szybcieJ. Pojawiajce si wtedy
siy larem wewntrznego skierowane s stycznie do powierzchni styku
warstw. Przyczyn lepkosc1 jest naoenie upom1dkowancgo ruchu
warstw gazu o rnych prdko5crnch v i chaotycznego ruchu c1cplnego
czsteczek z prdkoc1am1 zaleznym1 od tcmperntury. Chaotyczny
ruch czsteczek pl'Zl!nos1 je z warstwy B, poruszaJCeJ si z prdkosci
v2 do warstwy A poruszaJCCJ si z prdkoci v, (rys. 11.3.7).
 11.3.8. Zjawiska transportu w gazach 147

Nastpuje wwczas przekaz pdu mv upom1dkowanego ruchu r.:Z<JS-

teczck. Jcsli v 1 > v2 , to czsteczki bdce wczesmeJ.W warstwic B
znalazszy si w warstwic A podczas zderzcn z czsteczkami z teJ
warstwy przyspieszaj swj ruch uporz<1dkowany, a cz:1stcczki bior:1ce
udzia w uporzdkowanym ruchu warstwy A zwalmaJ. Odwrolmc,
podczas przejcia cztisteczek z poruszajcej su; szybciej w~rstwy A do
warstwy B przcnosz11 one due pdy mv 1 1 poprzez wi.aJcmnt: zderzenia
z czstkami warstwy B przyspieszaj ruch czsteczek tej warstwy.

Rys. 11.3.7
Zjawisko lepkoci opisuje prawo Nell'tona dla lepkoci:

dv
T = -17'd,;"",

gdzie r jest 11apr:::e111e111 styc:::11ym, tzn. w1elkosci lizyczn" liczbowo

rown:1 sile tarcia wewni,?trzncgo przypada1:1ceJ na 1cdnostk powicrzchm
dv
warstwy,-.- - gradientem prdkosct, czyli zmian prdkoci ruchu
d11
warstw na Jednostk dlugosc1 w kierunku wewntrznej nonnalneJ n do
powierzchni warstwy. Sia tarcia wewntrznego Jest przeciwnie skiero-
wana do kierunku pochodnej prdkosc1 v ruchu gazu wzgldem 11.
Wielko 11 nazywamy wspolc:::y1111ikie111 /epkosc:i dy11am1c:::11e1 lub
ll'.l'f'/c:::y11.11ikie111 tarcta we11'11trz11ego. Wspczynnik lepko~ dynamicz-
nej jest hczbowo rwny naprzemu stycznemu przy Jednostkowym
gradiencie prdkosci.
Killematyc:nym wspo/czy1111ikie111 lepko.fr1 nazywamy wielko lizy-
cznu r6wn \' = 17/p, gdzie p jest gsloscu1 substancji.
Wsplezynnik lepkosc1 obliczamy ze wzoru:

I/ =_!_(li) 0.)p,
3
gdzie (u) Jest prdkoSci rcdm ruchu cieplnego czsteczek (ll.3.3.6c).
a ().) - sredm drog swobodn (11.3.5.1). Wsplczynnik lepkoci
nie zaley od cimema (lub gslosci) gazu, pomewaz ().) - l/p.
Tumaczy si to tym, 7.C na przykad podczas 1zotcnn1cznego dwukrot-
 148 11.3. Kinetyczna !eona gazw

nego zwikszenia gstoci gazu zwiksza si dwukrotnie liczba

czsteczek przenoszcych pd, ale jcdnoczesme dwukrotnie maieJe
ich droga swobodna i kazda czsteczka (atom) przenosi P\?d
o poow mniejszy. Dlatego sumarycznie przekaz pdu si me
zmiema.
5. Przewod11ic1we111 ciep/trym nazywamy tak posta wymiany
c1epla, Jaka zachodzi w makroskopowo nieruchomym 1 nierownom1er-
nie nagrzanym orodku. Na przykad dwie przeciwlege cianki
naczynia z gazem mog mie rne temperatury utrzymywane przez
zewn~trzne rodla ciepia. Wtedy cz:isteczki gazu znajdujce si
w rnych miejscach tego naczynm bd miay rne srednie energie
kinetyczne (11.3.2.4). W tych warunkach chaotyc-lny ruch c1epiny
czsteczek doprowadzi do ukierunkowanego transportu energii pod
poslaci11 ciepa (Jl.2.2.6). Czsteczki, ktre przyhyiy z czci simeJ
Ogr7..anych do zimniejszych, poprzez zderzenia oddaj otaC7.aJcym je
czsteczkom cz swej energii kinetycznej. Odwrotnie, wolno poru-
szajce si czsteczki przcchodz:1c z miejsc siabieJ ogrzanych do
cieplejszych zwikszi1J:1 swoj energi kinetyczn11 dzic;ki zderzeniom
z czsteczkami o duzych prdkociach.
W przypadku Jednowymiarowego przewodnictwa cieplnego, gdy
temperatura gazu zaley tylko od jednej wsplrzdneJ T = T(x),
transport energii w postaci ciepa zachodzi wzdluz osi OX zgodnie
z prawem Formera:
dT
lJl = -K--.
dx

gdzu: q~ JCSt s1r111111c111em ll'la.~ciuym ciep/a liczbowo rwnym energii

przekazywanej w postaci c1epia w Jednostce czasu przez plask01
powierzchni jednostkow:1, prostopad do kierunku transportu energii.
Wielko K nazywamy wspczynnikiem pr=ell'od111c1wa. clep/11ego. Jest
on liczbowo rwny strum1emow1 wlasc1wemu ciepa, Jaki przepywa
dT
przy gradiencie temperatury - - - zm1ame temperatury na jednostkc
dx
dlugosci - rownym 3ednosc1. Znak mmus w prawn: Fouriera oznacza.
e energia w procesie przewodnictwa cieplnego przenosi si w kierunku
zmnic3szama SI\! tcmperaLUry.
W przypadku oglnym przcwodmclwa trjwymiarowego. gdy
T = T(x. y, :), prawo Fo11nera ma nastpUJ<IC<J posta:

q = -K grad T,

gdzie q Jest ll'ekwrem gesto!ic1 s1rumu!111a ciepa, ktrego warto ma

popnedmo podane znaczeme, a kierunek pokrywa SI\? z kierunkiem
transportu energii w procesie przewodnictwa cieplnego.
 11.3.B. Zjawiska transportu w gazach 149

Z kinetycznej teorii gazow otrzymuje si\! wyraenie na wspczynnik

przewodnictwa cieplnego K:
i
K = 3<u)U)cvp.

gdzie cv jesl ciepem waciwym gazu w procesie izochorycznym

(11.2.5.4). Pozostalc oznaczenia podane s w punkcie 4" Ze wzoru
wynika niezaleno wspczynnika przewodmctwa cieplnego od
gstoci gazu. Uzasadmemc jest podobne do tego, Jak w punkcie 4"
wyjasmono niezaleno 11 od gslosci.
6. Prawa jednowymiarowych Zjawisk transportu, podane w pun-
ktach 3-5. mona zapisa w postaci:
dp d11 dT
dM = -D-dSdt. dF = -11-dS dQ = -K-d dSdt.
dx dn ' .\"

We wzorach tych <lM jest mas<1, ktra Jest przenoszona w procesie

dyfuzji w czasie dt przez elcmcntarn;1 powierzchni\! <lS, prostopad
do kierunku, w Jakim przebiega dyfuzja; dQ - ilosc1 energii, ktra
w postaci ciepa JCSt przenoszona w procesie przewodnictwa cieplnego
w czasie dt przez tak:1 sami1 powierzchni!,! dS, prostopadh' do osi OX;
dF - sih1 tarcia wewntrznego, dziaiajc na eiement powierzchni
warstwy o polu dS. Oznaczenia pozostaiych wielkoci zostaiy podane
w punktach 3-5.
7. Mid7.y wsplC7.ynnikam1 ZJawrsk transportu 1stnic1:1 proste
zwizki:

K
11 = pD 1 -- = i.
I/Cl'

Znajomo Jednego wspczynnika transportu pozwala na podstawie

tych wzorw wyznaczy pozostaie (przy zadanych I' 1 cl'). Z drugiej
strony, znajomo wspczynnikw transportu pozwala wyznaczy
Tabela 11.3.1
Zjawisko Prtenoszo- Rwnanie tr:rnsporlu Wzor na wsplczynnik
na wielko lnmsporlu
fizyczna
d11 i
Dyfuzja masa dM = -D-dSdr /) = 3 (11) (;.)
dx
dr i
Lepko pd dF = -11-dS
d11
lf = J (11) (;.)/I
P12Cwodmc- energia we- dT i
two ciep(- wn~lrLna
cJQ = -1\.-dSdt I\= 3<11) (;.),-,.,,
dx
ne
150 11.3. Kinetyczna teoria gazw

takie wiclkosci charakteryzujce gaz, jak redma droga swobodna jego

czsteczek (11.3.5.1) 1 efektywna rcdmca czsteczki (11.1.4.1).
W labeli II.3.i podane zostay infonnacje o Jednowymiarowych
Zjawiskach transportu.

11.3.9. Wasnoci gazw rozrzedzonych

I Gaz nazywamy gazem rozrzedzonym, jeli jego gsto jCSl lak
0

maa, e srcdma droga swobodna Jego czsteczek ().) JCSl porw-

nywalna z liniowymi rozmiarami I naczyma, w ktrym ten gaz si
znajduje. Taki stan gazu nazywamy rwnie prmq. Rozrniamy
rne stopnic ro1.rzcdzenia gazu: prni bardzo wysok (().) /),
wysok (().) > /), sredm (().) ::::: /) I nisk ((1) /). Wasnoci
gazw rozrzedzonych w pierwszych trzech stopniach prni rni si
od wlasnosci gazw nierozrzedzonych. Widac to w tabeli ll.3.2, gdzie
podano niektre wlasnosc1 charakteryzujce rne stopnic prm.

Tabela 11.3.2
Prrua
Wielko
cha rak tcryzuJca mska srcdnia wysoka bardzo wysoka
Cimcmc mmHg 760-1 1-10-J 10- 3 -10- 1 10- i mmc.r
Liczba cz:1stck w IQ2'-(0-~~ (Oll- (019 109-1013 10 13 i mmcJ
Jednostce obj-
tosc1 im- 3 )
Zalc2no wspl- me zalcz:1 wlczno wprost pro- prlcwodmctwo
czynnikw K okrela porcJonal- i lepko prak-
1 11 od cismcnrn purumctr nc do ci- tyc2mc nic 1st-
0.)/1 nicnm nICJq

2. W stanic wysokiej prni (punkt I 0 ) zmmcJSZcmc gstoci gazu

rozrzedzonego prowadzi do istotnego ubytku liczby c7.:)stcczck bez
zmiany ().) _ ZmmcJsza si zatem liczba nosnikw pdu 1 energii
wewn1=trzncj w Zjawiskach lcpkosc1 i przcwodmctwa c1cplne~o. Wsp
czynniki transportu w tych Zjawiskach s wprost proporcjonalne do
gstok1 gazu tporwnaj II.3.8.4" 1 11.3.8.5"). W gaz.ach silme roz
rzcdzonych tarcie wewntrzne w zasadzie me istmCJC. Pojawia si za to
tarcic zcwnctrzne poruszajcego si gazu o scianki naczynia, zwizane
z tym. e CZt)stcczki zrmcntaj swOJC pdy tylko podczas oddzmlywun
ze ciankami naczyniu. W tych warunkach nuprczenic styczne, w pier-
wszym przyblieniu, Jest wprost proporcjonalne do gstoci gazu
i prdkoci Jego ruchu tporwm1j Il.3.8.4). Gcsto strumienia c1epia
w guzach s1lmc rozrzedzonych jest proporcjonalna do rmcy tem-
peratur i gsto5c1 gazu (porwnaj 11.3.8.5).
 11.3.9. Wasnoci gazw rozrzedzonych 151

3. Stan stacjonarny gazu rozrzedzonego znajdujcego SI\! w dwch

naczyniach poczonych wsk rurk jest moliwy wtedy, gdy przeciw-
ne sobie strum1eme czsteczek przemieszcza1:1cych si z Jednego
naczyma do drugiego s sobie rwne: '1 1 (11 1 ) = 11 2 (11 2 ), gdzie 11,
i 11 2 s liczbami czsteczek w l cm 3 w obu naczyniach, <11 1 ) i (u 2 )
- ich prdkosciami srcdnimi (Il.3.3.6 ). .
Jeli T1 i T2 si, temperaturami gazu w naczymach, to wspomniany
warunek stac1onarnosci mona przepisa w postaci rownanm wyraa
jcego efekt Km1dse11a:

gdzie p 1 1 p 2 s cimcmam1 gazu rozrzedzonego w obu nai::zyniaeh.

Rozdzia 11.4
Druga zasada termodynamiki
11.4.1. Procesy kolowe (cykle). Cykl Carnota
1". Procesem koowym lub cyklem (procesem cyklic:11y111) nazywamy
taki zbir procesow tennodynam1cznych (Il. I .3. 7), w wyniku ktorego
ukad powraca do stanu wyjciowt:go. Na wykresach stanu p(V), p(T)
1 innych rownowagowe procesy cykliczne (ll.1.3.7") przedstawmne s
za pomoq krzywych 7.amkn11;tych, gdyz dwm tosamosc1owym
stanom - pocz:,1kow1 i kocowi procesu cyklicznego - na wykresie
odpowmda ten sam punki.
Ukad termodynamiczny, w ktrym przebiega proces cykliczny
oraz w ktrym moliwa Jest wymiana energii z innymi ciaami
(otoczeniem), nazywamy cia/em roboczym. W maszynach c1epinych
zwykle tym ciaem Jest gaz.
2. Dowolny rwnowagowy proces cykliczny C,<1C 2 bC, (rys.
ll.4. I), ktorcmu poddany 1est gaz doskonay, mona rozbi na proces
rozpri;!Zama gazu ze stanu C 1 do sianu C 2 (krzywa C, aC 2 ) i proces
sprzania gazu ze stanu C 2 do stanu C 1 (krzywa C 2 bC i). Podczas
rozpri;!zama gazu wykonuje on dodatni prac\: A I mu:rzom1 poiem
powierzchni figury Jl, C 1 aC 2 112 <If.2.4.2"). Sprc;zamc gazu 7.achodz1
w wyniku dziaania sil zewntrznych, ktre wykonuj:! dodatni) prace;
A' = -A 2 , mierzon polem powierzchni figury V1 C, hC 2 112 Pomcwaz
11 1 >A'.:? (rys. Ir.4.1), wic w czasie cyklu gaz wykonuje dodatmi
prac A = A 1 +A 2 = A 1 -A2 mierzon polem obszaru ograniczonego
krzyw:1 tego procesu C 1 aC 2 bC 1 Obszar len na rys. 11.4.1 zosta
zakre~kowany.
 152 11.4. Druga zasada termodynamiki

o V

Rys. 11.4.1

3. Cyklt!m prosrym nazywamy proces koowy, w k!rym ukad

wykonuje prac dodatn11 A = pd V> O. Na wykresie p(V) cykl
prosty reprezentuje krzywa zamknita, ktr<! ciao robocze w czasie
procesu obiega zgodnie z ruchem wskazowck zegarn (rys. IIA).
Przykadem cyklu prostego jest cykl, jaki wykonuje ciao robocze
w silniku cieplnym. W takim silniku ciaio robocze (punkt 1) otrzymuje
cncrg11; w postaci c1cpia (11.2.2. I 0 ) ze rodci zewntrznych 1 JCJ czr;:
oddaje w postaci pracy"'') (11.2.2. l ") lpatrz punkt 5}.
4. Cyk/t!m odl'rolllym nazywamy proces koowy, w ktorym ukad
wykonuje prac Ujemni) A = p_dV < o_. Na wykresie p(V) cykl
odwrotny reprezentuje krzywa zamkn11;ta, ktra ciao roboc-.1.e w cr.i1s1c
procesu obiega przcc1wmc do ruchu wskazowek zegara. Przykadem
cyklu odwrotnego Jest cykl. Jaki wykonuje ciao robocze w llfZiJdzemu
chodmczym. W urz:1dzcmu takim ciao robocze pobiera ciepo od
ciala o niszeJ temperaturze 1 przekazu1e JC c1aiu o temperaturze
wyzszcj kosztem wykonanej nad nim pracy (patrz punkt 5).
5. Poniewaz calkowila zmiana energii wewntrznej gazu w procesie
cyklicznym jest rwna zeru (l[.2.1.3"), pierwsza zasada termodynamiki
dla takiego procesu przybiera postac:
Q = LW+A =A,
gdzie Q Jest cakowllt) ioscn1 ctepla przekazami do gazu w procesie
cyklicznym, a A - prac;1 w !ym procesu:.

1
Cicplo 1 prnca me Sil postac1anu cncr~ii~ lcc1. fonn;un1 jcj zm1;u.1. \\' rulpalC)'W~ln,vm
silniku CICfllO JCSI formq pobierania energii WC\Yfl~lrlllCJ. pr.1c;1 1"S rormq jej oddan1:1
w postaci energii n11..-cluu11c7.llCJ (pr1.yp. tum.).
 11.4.1. Cykl Carnota 153

Zatem w cyk\u prostym {punkt 3) Q > O i ~i> O, gaz wykonUJe

prackosztem dostarczonego do mego ciepa. W cyklu odwrotnym
(punkt 4) prac A' = -A wykonuje s11;: nad gazem, a od gazu odbiera
si rwnowam) ilo ciepa.
6. Cyklem Carnota nazy-
wamy proces cykliczny przed-
p
stawiony na rys. 11.4.2. Prosty
cykl Carnota skada si z ezie
rech nastpujcych po sobie
procesw odwrncalnych: roz
przania izotermicznego i - I'
w temperaturze T1 IT1 = Ti),
rozprania adiabatycznego
I' - 2, spr1.:mia 1zoterm1czne-
go 2-2' w temperaturze T2
(1;. = T2) i sprzama adiaba-
tycznego 2' -1. 2
7. Prosty cykl Carnota
mona zrealizowa, gdy gaz O V
Jest zamknity w naczyniu
z ruchomym !lokiem. W Cl.a- Rys. 11.4.2
sie procesu l - I' gaz Jest
w kontakcie cieplnym 1 w rownowadze z gr:zcp1ikic111 maJ<lcym
stal temperatur T1 1 Z grzejnika gaz pobiera pewmi ilo ciepa
Q 1 >O. Przyjmujemy, ze w czasie tego procesu me zmienia si
Ll:mpcratUra grzejnika, CO SCi)c ffiOWiijC JCSt moliwe przy mcskolt
czonej pojemnosc1 cieplnej grzejnika. W procesie I' - 2 gaz Jest
izolowany c1cplme i jego rozpranu: nastpuje w sposb adia
ba tyczny*'"' (l[.2.5.10). Na odcinku 2-2' gaz Jest w kontakcie
cieplnym z cfr{oc/nicq o staej temperaturze T2 < T, . Gaz jest sprzany
1zotenmczme 1 oddaj!! chodnicy pcwm1 ilo ciepa -Q 2 (jeli
przyjC:, e Q2 > O Jest ilo5c1 c1epla, Jak gaz otrzymuje od cho
dmcy). Zakadamy, ze pojemno cieplna chodnicy JCSt nieskonczcmc
duza. W stamc 2' gaz zostaje ponowme izolowany termicznie,
a nasti;:pme spr\:any adiabatyczme do stanu poczi1tkowego I .
8. Praca, jak wykonuje gaz w prostym cyklu Carnota, JCSt rwnu

Ze wzoru widac, e A < Q 1 , tzn. praca wykonana w cr.klu Carnota

przez ciao robocze (punkt 1) jest mniejsza od energii otrzymanej
z grzeJnika o warto energii przeka111nej chodnicy w postaci ciepa.
Jest to suszne dla dowolnego procesu: wykonana w Jednym cyklu

1 Na przykad duzy zbiornik z wad~.

_Na przykad cylinder' g:w:m pokrywa Si grub warslw:i filcu.
 154 11.4. Druga zasada termodynamiki

praca A jest zawsze mniejsza od sumy Q~0" wszystkich iloci ciepa

dostarczonych do ciaa roboczego przez grzejniki.
Na prostym cyklu Carnota oparta JCSt zasada pracy silnikw
cieplnych.
9. Wsplczy1111ikie111 spraw11oc1 c1ep/11ej ( sprall'11osci) 11 nazywamy
stosunek pracy A,jak:1 wykonuJC w prostym procesie cyklicznym ciao
robocze, do sumy Q~011 wszystkich iloci ciepa dostarczonych do ciula
roboczego przez grzejniki:
A
11=--
QdClU

Wielko 11charakteryzuje stop1en ekonomicznoci silnika cie-

plnego.
IO", W przypadku gazu doskonaicgo wspczynnik sprawnoscr
rwnowagowego prostego cyklu Carnota JCSt nastpu1:1cy;
Q1+Q2 T,-T2 T~
'le = - - - - = - - - c: I- -
Q1 T, Ti
Wielko 'le zalezy jedynie od stosunku temperatur chodnicy
T2 1 grzejnika T1
11. Odll'rot11y cykl Carnota przedstawiony ;csl na rys. 11.4.3.
Podczas sprania izotemucznego w procesie l' - I w staej tem-
peraturze 71 od gazu odpro-
wadzana Jest ilo c1cpla Q1.
p W procesie 2' - 2 rozprllnm
1zotennicznego w stalcj tem-
peraturze T2 < T, do gazu
doprowadzana JCSt ilo ciep-
a Q2 W odwrotnym cyklu
Carnota Q1 <O, Q2 >O
1 wykonana w ciiigu Jednego
cyklu przez gaz praca A Jest
ujemna: A = (Q 1 +Q2) <O.
Ten wniosek Jest suszny dla
dowolnego cyklu odwrotne-
go. Jeli ciaio robocze pod-
o V dane JCSt cyklowi odwrotne-
Rys. 11.4.3 mu, to mozna wtedy przeno-
si energi w postaci ciepa
(11.2.2.1) od ciaa o niszej
temperaturze do craia o temperaturze wyzszej kosztem wykonania
przez sily zewntrzne odpow1ednieJ pracy. Na tym opiera si zasada
dziaiania urz<)dzc chlodmczych. Ekonomiczno urzdzcma chlod-
mczcgo jest tym wyzsza, 1m mme1sz prac A' =-
A sil zewntrznych
naley woy w celu odprowadzenia crepla Q2 od ochadzanego ciaa:
 ll.4.1. Cykl Camela ~55

A (l-11) ,
,,
Q2 ==A-Qi== A--== - - A , ,,
gdzie 11 jest wspczynnikiem sprawnoci prostego cyklu Carnota
1.achodz<)cego dla tych samych temperatur T1 ; T2 [punkty 3. 4).

11.4.2. Procesy odwracalne i nleodwracalne

I. Proces termodynamiczny nazywamy procesem otlwnu:11/11y111,
jeli po przejciu go przez ukad termodynamiczny (11.i.3.I 0 )
najpierw w normalnym, a nastpnie w przeciwnym kierunku, zarw-
no ukad, Jak 1 wszystkie ciaa zewnctrzne, z ktrymi ukad od-
dziaywa, wracaJ<I do stanu wyjciowego. Inaczej mwic, w procesie
odwracalnym ukad termodynamiczny moze wrci: do stanu wy-
jciowego w taki sposb, ze w otaczajcym osrodku nic pozost11w1 to
adnych zmian. Warunkiem koniecznym odwracainosc1 procesu
termodynamicznego Jest aby wszystkie stany porednie w tym
procesie byy stanami rwnowagowymi (11.1.3.3). Jednakzc fakt, e
proces Jest procesem rwnowagowym, nic oznacza Jeszcze jego
odwracalnosc1.
Przykad 1. Procesem odwracalnym Jest mcchanicmy ruch ciaa
w prni przy cakowitym braku si tarcia. Niech, na przykad, w tych
warunkach ciao zostanie wyrzucone z pewn prcdkosci pocztkow
w poiu si cickosc1 (1.6.2.1) pod pewnym ktem wzgidem poziomu.
PoruS?.ajc si po torze parabolicznym upadnie ono na Ziemie
w pewnym m1e1scu. Jeli nustpme wyrzucimy Io ciao z miejsca
upadku pod tym samym ktem i z t sarn prdkoci<) pocz<1tkow,
lecz przeciwnie skierowan, to ciao poruszajc sic w kierunku
przeciwnym zakreli ten sam tor 1 upadnie w punkcie pocztkowym.
Dowoinc stany przejciowe poruszaJ1cego si ciaia czy to w kierunku
pierwotnym, cz.y tez w przeciwnym s cakowicie to1.samc. O"wraca/11o
n1c/1ow meclia11icz11ycl1 oznacza ich symetryczno wzgidcm zamiany
przyszoci na przeszo, tzn. wzgldem zmmny znaku 1."Zasu. Od-
wracalno ruchow mechanicznych wynika z rniczkowych rwnan
ruchu (1.2.4.4). Przy zmiarue znaku czasu zrnienm rwmcz znak
prdko: ciaa, natommst wchodz<CC do rwna przysp1cszcmc za-
chowuje swj znak.
Pnyknd 2. Procesem odwracalnym s drgama nicgasn<1cc, ktre
wykonuje w prni ciao zawieszone na doskonale sprirzysteJ sprynic
(IV.l.2.3). Ukad ciao-spryna" jest ukadem zachowawczym
(1.3.1.7). Jego drgania mechaniczne me powoduj zmian energii
chaotycznego ruchu ciepincgo czstek ukadu. Do zrnmny 1cgo stanu
prowadz tylko zmmny konfiguracji ' prdkoci. Lec-L zmmny te
calkow1c1e powtarzaj sic po upywie C?.asu rwnego okresowi drgan
T (IV.1.1.2), zatem warunki odwracalnosc1 procesu lpunkt ! ") SOJ
spenione.
 156 11.4. Druga zasada termodynamiki

2. Dowoiny proces nie spcma1cy warunkw odwrac:ilnosci

(punkt l 0 ) nazyw:imy procesem 11ieotlwraca/1Jym.
Przykad 1. Procesem nieodwracalnym Jest zwykly proces hamo-
wania ciaa pod wpywem sil tarcta. Jeli s to Jedyne dziaajce na
cralo siy, to pr~dko ciaa maleje 1 w koncu c1alo zatrzymuje si.
Energia ruchu mechanicznego ciaa Jako caoci rnale)c. zam1eni:iJc
si 1v energi ruchu chaotycznego cz:).stek ciaa 1 otaczaJl!Cego
srodow1ska. Rosnie energia wewntrzna (11.2.1.2) ciaa i otoczenia,
ktre w wyniku dzialania si tarcia ogrzewaj si. Rozpatrzony
prosty proces przebiega samorzutnie: nastpuje on bez Jakichkolwiek
procesw zachodzcych w otoczeniu. Zaistnienie procesu odwrot-
nego ; powrt ukadu do stanu pocztkowego oznaczaoby, e
zatrzymane ciao zaczoby poruszac si ponownie w wyniku
ochodzenia ciau i otoczema. Jak wynika z doswiadczeri, me Jest
moliwe, aby ch:iotyczny ruch cieplny cz<1stek ciaa mgl w sposb
samorzutny doprowadzi do upOfZl!dkowanego ruchu wszystkich
czstek ciaa jako ca!osc1. Do urzeczywistnienia takiego ruchu
konieczny JCSt dodatkowy proces kompensac)'JllJ' ochodzenia ciala
i otoczenia do temperatury pocztkowej. W procesie takim chodnicy
zostanie przekazana ilo ciepa Q, a nad cmiem zostanie wykonana
praca A'= Q.
Jak wida:, kolejne przeprowadzenie takich procesw (zwykego
1 odwrotnego) doprowadza ukad c1alo-oloczeme" do stanu po-
cz.1lkowego, lecz stan cia zewntrznych ulegnie zm1ame. Dlatego
wszystkie procesy, ktrym towarzyszy larc1e, s<). procesami meod-
wr.1ei1lnym1.
Przykad 2. Zwyky proces wymiany cteplneJ (11.2.2.4) pomidzy
ciaami bdcymi w kontakcie 1 ma1<1cym1 rne tcmpcrntury 1.achodzi
samorzutnie. Proces odwrotny - ogrzanie jednego cmla kosztem
ochodzenia innego o leJ samej temperaturze poczqtkoweJ co pierwsze
me moe zaj samorzutme. Do urzeczyw1stmema takiego procesu
stosuje sii; urzdzenia chodnicze (11.4. i.I I"). Proces wymiany c1eplne1
zachodzcy przy skonczoneJ rmcy temperatur 1est procesem mc-
odwracalnym.

11.4.3. Druga zasada termodynamiki

1, Odwolame s1i; do wynikw doswiadczeri wykazuji1cych me-
odwrucalno procesw wymiany cieplnej i ruchu z tarciem (ll.4.2.2)
me 1esl przypadkowe. Pierwsza zasada termodynamiki m.2.3.1) me
moze w sposb wyczerpujcy opisywac procesw termodynamicznych.
Istotnym ograniczeniem p1envszeJ zasady JCSl niemoliwo przewidy-
wania za JeJ pomoc kierunku, w jakim dany proces termodynamiczny
bdzie przebiega. Dowolny proces, przy ktrym nie zostanie naruszona
zasada zachowania energii, jest moliwy z punktu widzenia p1envszeJ
zasady termodynamiki. W szczeglno!ict moliwy jest proces samo-
 11.4.3. Druga zasada termodynamiki 157

rzutnego przekazu energii w postaci ciepa od ciaa o niszej

temperaturze do ciala o temperaturze wyszej. Moliwy Jest rwmcz
proces, ktrego jedynym rezultatem byoby uzyskanie od ciaa
pewnej iloilci ciepa 1 Jego zamrnna na rwnowazno1 mu prac.
Okresowo dztalajcc (Z okresem T) urzdzenie. zbudowane nu
podstawie pierwszej zasady termodynamiki, ktre wykonywaloby
prac kosztem ochadzaniu Jednego irdla ciepa (na orzyklad.
energii wewntrznej duych zbiornikw wodnych) nazywamy per-
pet1111m mobile Il rod::aj11.
2, Drug :asad tcr111oc111amiki nazywamy wynikajce z wiciu
doswiadczcn twierdzenie o mcmoliwosc1 zbudowanm perpetuum
mobile Il rodzaju (punkt I 0 ) . Druga zasada termodynamiki ma dwa
naJczscieJ uzywane, wzajemnie rwnowazne sformuowania:
a) niemoliwy jest proces, ktrego jedynym rezultatem jest
zamiana caego otrzymanego od jakiegos Ciaa ciepa na rwnowazn
mu prac;
b) niemoliwy jest proces, ktorego jedynym rezultatem jest przeka-
zywanie energii w postaci e1epla od e1ala o niszej temperaturze do
ciaa o temperaturze wyszej.
3 Z drugiej 1.asady termodynamiki wynika, ze praca i cicplo me
s. rwnowaznymi formami przekazu energii. Przejcie upom1dkowa-
nego ruchu cmla Jako caioe1 w chaotyczny ruch jego czastck JCSL
procesem nieodwracalnym 1 zachod1.1 bez jakichkolwiek procesw
kompensacyjnych (Il.4.2.3). Przejcie chaotycznego ruchu czstek
ciaia w uporzdkowany ruch c1aiaJako caosc1 wymaga, by Jcdnoczcs-
mc zachodzi juki proces kompensaC)'JllY *' 1.
Przykad 1. Podczas 1zotenniczncJ ekspansji (rozpr\:zamu) praca
wykonanu przez gaz doskonaly jest calkowic1c r6wnowazna dostar-
czonemu do gazu c1epiu (11.25.9). Otrzymane przez gaz c1epio zostaje
calkow1c1e zanucmonc w rwnowan mu prace. Gaz Jednak me
powrnca przy tym do slanu pocztkowego - rozprzyi su; .i wzrosia
jego objto wla5c1wa. Zamiana ciepa w prnc me JCSl Jedynym
wynikiem 1zoterm1cznego rozpri:zama gazu doskonaego.
Przykad 2. Silnik cieplny pracujcy wedug prostego cyklu Carnota
(11.4. i .8) wykonuje prac\: kosztem doprowadzanego z grzejnika ciepa.
Jednake cz otrzymanego ciepa zostaje przeka1.ana chodmcy
(l].4.l.7") i dlatego wykonana w cigu jednego cyklu praca me jest
rownowazna caicj ilosCJ c1epia dostarczonego do ciala roboczego.
Przykad 3. W ur7.1dzemach chodniczych pracujcych wedug
odwrotnego cyklu Carnota (Il.4.1.11 ")pewna ilo c1epia przekazywana
JCSt od ciaia maJ<lccgo nisz1 temperatur\: do ciula o temperaturze
wyzszej. Jcdnakzc wtedy prac\: wykonuj siy zewntrzne. a zatem
nastpuje proces kompensacyjny.

> Niekiedy podobn r.11man. mct.upcln1< f!OJ>f'JWmc na1.ywa si . 1.in11;111 c1cpl

w prac'"
 15B 11.4. Druga zasada termodynamiki

4. Twrerd:e11ie Carnota: wspczynnik sprawnoci c1cplncj

(II.4.1.9) odwracalnego cyklu Carnota me zaley od rodzaju ciaa
roboczego i zawsze wyraza si wzorem (11.4.l.!0):
Q,+Q2 7j-T2
'le= QI =-T,-.-.
Wspczynnik sprawnoCJ Cieplnej w przypadku nieodwracalnego
cyklu Carnota (l/dnieodwr jest zawsze mniejszy od wspczynnika
sprawnoci cieplnej odwracainego cyklu Carnota i11do.1T zachodzcego
w tym samym przedziale temperatur Ti i 7;,

(1/c}nieod1<r < (1/c)..i..r

Wspczynnik sprawnoci cieplnej dowoinego cyklu odwracalnego

jCSl me wikszy od wspczynnika sprawno5c1 c1cpinej r1c odwrncalnego
cyklu Carnota realizowanego przy uzyc1u grzejnika 1 chodnicy
o temperaturach odpowiednio T. i T2 ,
r.-r,
(1/c)odwr .,;;;: ~

5. Za pomoc twierdzema Carnota (punkt 4) ustala si termo-

dy11amic:11 skal(! temperatury. Ze wzoru zawartego w punkcie 4"
wynika, e T2/T, = =
-Q2/Q 1, jezeli wic Q1 < O, to T2/T1 IQ2 l/Q 1.
W celu porownnniu temperatur T1 1 T2 dwch cml nalczy zrcalizo-
wac odwracalny cykl Carnota, w ktorym ciaa te bd speniay rol
grze1nika 1 chodnicy. Wtedy ze stosunku wartosci liczbowych oddanego
(otrzymanego) przez nie c1epia wyznaczamy stosunek temperatur cia.
Wynik porownama temperatur me zaiczy od skadu chemicznego ciala
robo1:2cgo w danym cyklu (punkt 4). Dlatego termodynamiczna
skala temperatury nie zalezy od wlasnosc1 ciaa termometrycznego
(11.1.3.4) i w tym sensie jest oglna. Pomewaz wszystkie rzeczywiste
procesy termodynamiczne s nieodwracalne, to por6wname temperatur
przy uzyc1u wspommanej procedury Jest praktyczme memoliwe do
zrealizowania i ma tylko zasudmcze znaezeme teoretyczne.

11.4.4. Entropia i energia swobodna

! 0 Stosunek ilosci ciepa Q pobranego przez ciao w procesie
1zoterm1cznym do temperatury T ciaa oddajcego c1epio nazywamy
ciep/em =red11kouw1ym Q*, tzn. Q* =
o .W procesie ogrzewania ciala
T
(Q > O) Q* Jest dodatnie. natomiast podczas ochadzania (Q < O) Q*
jest Ujemne.
 11.4.4. Enlropla i energia swobodna 159

Ciepo
zredukowane dostarczone ciau w nicskonczemc maym
. k d .
wycin u owolnego '
procesu jCSt rowne BQ gdzie
T' . T Jest
temperatur

ciala oddajcego ciepo*' Cieplo zredukowane Qf _2 na dowolnym

wycinku I - 2 procesu C 1 C 2 jCSL rwne

f Bi.
C1

QT-2 =
C1

2. Ciepo zredukowane Q!i, dostarczone ukadowi w dowoinym

odwracalnym procesie koiowym jCSt rwne zeru:

przy czym T jest temperatur, w ktrej CJau dostarczono elementarne

c1epio BQ. Z poprzedniego wyrazema wynika, e funkCJa (~)
T odwr

jest rniczk zupen:) pewnej funkcji S 1w odrnieniu od Q, ktre

me Jest rniczk zupen:1 {11.2.4.3))

<lS = (~)
T .....,..
Jednoznaczni) funkcj stanu S (11.2.1.3), ktreJ rniczk zupen
definiujemy za pomoc ostatniego wzoru, nazywamy emropiq CJaa. Ze
wzoru widac, ze dS i Q maJ te same znaki. Tak wic z charakteru
zmian entropii mozna wnioskowa o kierunku procesu wymiany
ciepa (ll.2.2.4). W procesie ogrzewania ciaa CoQ > 0) Jego entropia
rosnie CdS >O). Jeli ciaio jest ochadzane (oQ <O), to Jego entropm
maleje (dS < O).
! .Przyklnd. Rniczk zupen entropii gazu doskonaego op1suJc
wzor:

dS = (~) = !!_Cv dT +!:!_R dV'

_Tnd.-r 11 T 11 V
gdztc M jest mas gazu, - mas molow (li. i .4.3), c1epicm c" -
moiowym gazu w staej objtosc1 (11.2.S.4"), R - uniwersaln sta

> W przYPadku rro=u odwrac::ilncgo T pokrywa s1~ z lcmrcrarur s:imcgo ciaa

poddanego temu pro1:esmv1.
 160 11.4. Druga zasada termodynamiki

gazow (IL i.4.4c). T-. temperatur gazu, a V - jego objtosc11,. Ten

Iwynik otrzymujemy z p1cnvszej 7.asady termodynamiki (ll.2.3.1) dla
oQ z uwzgldnieniem rownania Clapeyrona (JI.1.4.4).
W przypadku gazu doskonaiego zmiana ..:\S 1_2 entropii podczas
przejcia ze stanu 1 do stanu 2 nic zaley od rodz;uu orocesu
powodujcego przejcie i-+ 2:

LlS1-.2 = S2-S1 = - M( Cv,,in - + Rln-V,) .

T,
Jl T, "i
3, Niektre wamejsze wlasnosc1 entropii ukladw izolowanych
(JI.2.1. 7"):
a) Entropia 1zoiowancgo ukadu. w ktrym zachodzi odwracainy
cykl Carnota (ll.4.i.6), me ulega zmianie:
LlS00, = O, S = const.
b) Entropia izolowanego ukladu, w ktrym zachodzi mcodwraculny
cykl Carnota, romc:
> O.
..1Sni<od1'f

c) Entropia izolowanego ukadu, w ktrym zachodzi dowolny

proces, me maleje:
t!S ~O.

Podczas ciementarnej zmiany stanu ukadu izolowanego Jego

entropia nie maleje: dS ~ O.
Znak rwno5c1 dotyczy proci:suw odwracalnych, a znak nierwno-
ci - procesw nicodwracainych. Punkt te) jest Jeszcze jednym
sfonnulowamem drugiej zasady termodynamiki.
4. W przypadku dowolnego procesu zachodzcego w ukadzie
tennodynam1cznym (li. i.3.1) speniona j1..-sl nierwno:
oQ ~
TdS,
gdZie T jest temperatur Lego ciaa, ktre w procesie mcskonczemc
malej zmiany stanu ukadu dostarcza temu ukadowi ciepo oQ.
Stosujc dla liQ p1envs1. zasad termodynamiki (11.2.3.1 "). poprzcdm:1
merwno mona teraz zapisac w postaci cz;1ceJ pierwsz i drug;!
zasad termodynamiki:

TdS ~ dU +1511.
5. W prLypadku procesu odwracalnego
bA = -Id U -TdS),
lub
1iA = -d(U-TS)-SdT= -dF-SdT.
 11.4.4. Entropia 1 energia swobodna 161

gdzie
F = U-TS
jest c1wrg1 s11'obod11q (e11erg1,, Helmlwl1=a). Ener1:1ia swobodna Jest
rmc dwch runkcji stanu (li. i .3.8) 1 dlatego rowmez JCsl runkcji1
stanu ukladu tcnnodynamicznego.
Jdli w ukladzie zachodzi odwracalny proces 1zo1crmJ(:zny, 10
dT= O i oA;,01 cr = -dF. Podczas przejcia ukladu w odwracalnym
procesie izotcnnicznym Zi! sianu I do stanu 2

Ubytek energii swobodnej jest w odwracalnym procesie 1zotenmcznym

miar pnicy, Jak wykonuje ukad (cialo).
6, Ze wzoru U = F + TS wynika, ze energia wcw1w1rwa ciaa
I ukadu) jest rwna sumie energii swobodnej Fi r!llergii =ll'i,pmej TS.
Energia zwizana Jest t czci energii wewntrznej ciaa (ukladu),
ktra nic moe byc w procesie 1zoterm1cznym przekazana w postaci
pracy. W takim sensie ta waimie cz energii wewntrznej stanowi
zubozeme" energetyczne ukladu. Energia zw1:1zana Jest tym wiksza,
im wiks1.ajest entropia ciala (ukadu). Dlalego entropia ciaia (ukadu)
Jest miar zubo1.cnia" jego energii.

11.4.5. Slalyslyczne ujcie drugiej

zasady termodynamiki
1. Tw1crdzcmc drugiej zasady termodynamiki o mcmoznosc1
zmmcJszanm su;: entropii w ukadzie izolowanym (Il.4.4.3. ) mozc by
wyjanione w uic1u slatystycznym na podstawie kinctyczno-<:7.<,stccz-
kowcJ teorii budowy materii z wykorzystaniem ll':om Bolt:mc11111a :
S = klnP+const,
gdzie S JCSL entropi ukla<lu, k - stah1 Boltzmanna (11.1.4.5),
a P - tcm1odynan11cznym prawdopodobicnstwcm stanu.
2. Prawdopodobie1is10 tcr11101~1m1111ic:11e (waga sw1.1sryc:110) P sta-
nu cmla (ukadu) jest rwne liczbie wszystkich rnych rozkadw
wsprz~dnych 1 prdko5c1 cz.stek, odpowiadajcych danemu stanowi
tcrmodynam1cznemu (li. i .3.3). P JCSt z dclimcji liczb<1 calkow1t:! nic
mmeJSZI) od jednoci (P ;:::. l). Ze wzoru Boitzmanna (punkt I")
wynika nastpuJ:1cy sens statystyczny drugiej zasady termodynamiki:
termodynamiczne prawdopodobienstwo stanu ukadu izolowanego
me mozc maicc podczas zadncgo zachodzaccgo w ukadzie protem.
Podczas dowolnego procesu zuchodz11ccgo w ukladz1c izolowanym.
przeprowadzajcego ukad ze stanu i do stanu 2. zmiana t::.P praw-
dopodobicnstwa termodynamu:zncgo P jcsl dodatnia iub rwna zeru:
liP = P2-P 1 ;;i: O.
 162 11.4. Druga zasada termodynamiki

W przypadku procesu odwracalnego D.P = O, tzn. prawdopodo

bieslwo tennodynam1czne P jest stale. W przypadku procesu me
odwracalnego D.P > Oi P ronie. Oznacza to, e proces nieodwracalny
przeprowadza ukad ze stanu mnie~ prawdopodobnego do stanu
bardz1e1 prawdopodobnego, w granicy do stanu r6wnowagowego
(11.1.3.3).
3. Druga zasada termodynamiki jako zasada stulystyczna wyraa
prawidowoci ruchu chaotycznego duzej liczby czstek wchodzcych
w skad ukladu izolowanego. W ukadach skadajcych si z niezbyt
w1elkie1 liczby czstek obserwuje si znaczne fluktuac1e (11.4.6.1),
bdce odchyieniam1 od drugiej zusady termodynamiki.
4". Ustalonu dla ukadw izolowanych na Ziemi druga zasada
termodynamiki me moe by rozszerzona na cay mcskonczony
WszcchSwrnt. Takie rozszerzenie prowadzi do nieprawidowego z fizycz.
ncgo 1 filozoficznego punktu widzenia wniosku o meunikmonym
wyrwnywaniu SI\: temperatur wszystkich ciul we Wszechsw1ecie.
Powinny wwczas zaniknc wszystkie postacie ruchu z wyjtkiem
chaotycznego ruchu ciepinego - powinna nastpi tak zwana mier
cieplna" WszechSwiata. W rzeezyw1stoci, w zwizku z tym, ze
Wszechswiat jest meskonczony, w pewnych jego CZ\!Sctach meunikmone
s;1 lluktuaCJe (11.4.6.1), ktre naruszaj rwnowag ciepln. Wielko
i czas trwania tych fluktuacji mog by cakiem znaczne. Udowodniono,
ze w przypadku meskoczonego Wszechswiata me moe nastpi stan
rwnowagi odpowiadaJcy m1crc1 cieplnej"

11.4.6. Fluktuacje
I". W ukadach sklada]<cych si\: ze stosunkowo niewielkiej liczby
czijslck moliwe Sij znaczne odchyicnia niektrych w1elkosci fizycznych
opisujcych ukad od ich wart0Sc:1 srcdmch. Takie odchyiema nazywa-
my fluk111ac1a1111 w1elkoc1 fizycznych. Na przykad w silnie roz-
rzedzonym gazie gsto w ronych obszarach tego gazu moe rni
SI\: od gstoci sredniej, odpowiadajcej Stanowi rwnowagi W okrC
lonych p 1 T. Dokladmc tak samo mona zaobsenvowac przypadkowe
odchylenia temperatury T, cinienia p 1 innych wielkosci fizycznych.
2". Jeli M jest prawdziw wartoci;i w1elkosc1 fizycznej, a (M) JCj
warto5cH! srcdm1, to am wielko D.M rwna Mvf = M - ( M), am jej
warto rednia (D.M) = (M- (JH)) me mog by brane Jako mtara
fluktuacji w1elkoc1 M. Wielko D.M nic JCSl w1elkoscu1 stal w czasie,
a wielko

(MH) = (M)-(M) = QI_

1 Skorzy~mno tutai z tw1cnl'""'a, .,, warto rc~nlll wielkoki "olej (.li) JCSI rowna
5an1C'J WilrloS rc.1 w1clko.Sci.
 11.4.6. Fluktuacje 163

Ostatnia rwno wynika z faktu, ze odchylenia wielkoci M od JCJ

wartoci 5rcdnieJ (M) zachodz w obie strony - w slronc warlosci
w1_kszych od wartoci sredmeJ ; mmeJszych od wartosci srcdmcJ
- Jednakowo czsto.
3. Miar4 fluktuacji wielkoci fizycznej M jest warLo sredma
kwadratu rmcy L\M, ktr nazywamy j111kt11ac)(/ kwadra1011q lub
dyspersj:

((L.\M) 2 ) = ((M-(M))2) = (M 2 )-((M)) 2 *>,

Fluktuacja kwadratowa jest zawsze dodatnia lub rwna zeru:
((!J.M) 2 ) ~O.

F/11kt11acJ hczw:g/dnq nazywamy wielko j((llM}~) , rwmez

charakteryzunc odchylema M od (M). Maa warto nuktuacji
bezwzgldnej oznacza, e znaczne odchylema M od M) zachodz <
stosunkowo rzadko.
F/11kt11aC)q wzgldn M nazywamy stosunek fluktuacji bezwzgldnej
do wartosc1 srednieJ (M) wielkoci fizycznej:
_ j((!J.Mf)
Ar - (M) .

Fluktuacja wzgldna koncentracji cz:,steczek (lub gstoci) gazu, jego

cinienia temperatury Jest tym mniejsza, 1m wiksza liczba N czs
1
teczek znajduje si w nae?.yniu:
j((L.\p)2) I j((L.\pf)
p = /jp =
(p) - fa' (p) - fe'
j((L.\T)2)
T =
(T) - ./N
Gdy N jest rwne liczbie Avogadra, N= N,.., w1elkoc1 .~, {>P
l r sa rzdu 10- 14
Jeli uklad skada si z N niezalenych czsc1, to fluktuucja
wzgldna dowolnej addytywnej funkcji stanu (ll.2.1.3) ukl<1du jesl
odwrotnie proporCJonaina do pierwiastka kwadratowego z N:
i
i5Af - fil.

Ostatmu rwno, wynikajc.i z ZilSatl ~lgc:brau:.inych tl1falan na w1dk0Sciach

1
i.rednich, uwidac:min, 1.e me nalc;.y myli redniej warlosci kwadratu widkosci (M")
z kwndrntem wan oci sredmcj 1~1 wielkoci (( M) )'.
 164 11.4. Druga zasada termodynamiki

4.Przykady fluktuucji w1elkosci fizycznych.

Przykad 1. Podczas pomiaru lcmpcralury za pomoc termometru
gazowego napenionego guzem doskonaym (ILI .4.1) wskazania
termometru wskutek fluktuacji me s:1 stae. Mierzone za pomoc!
termometru zmiany temperatury nie mog:1 byc mniejsze ni fluk LuaCJa
bezwzgidna wskaza przyrzdu, ktra Jest rwna J ((..1 Tl~) , tzn .
..11 ?: J ((..1T)2)
FluktuacJ~ bczwzgll!dm) mozm1 obliczy wedug wzoru z punktu 3

' <T)
JN".
..11?: J <!..1T)-) -

Jeli w termometrze guzowym zawarte Jest 10-K mol;i gazu, tzn.

N= 6.02 10 15 . to mm1m;ilna zmiana temperntury, JlllG! mozna
zmierzy tym przyrz:1dem, stanowi ..1T:::; 10- 10 (T). Wielko ta
wyznacza wanie graniciy czulosc1 termometru gazowego.
R1.cczyw1ste zmiany temperatury mier1.one doswiadcznlme znacznie
przcwyzszaj warto ..11.
Przykad 2. Fluktuacje w obwodach elektrycznych ogrnniczaJ<!
grunic~ czuloc1 aparatury odbiorczcJ. W s1.c1.cglnosc1, fluktuacje
liczby elektronw emitowanych z zarzonej katody powodu1:1 fluktuaCJe
pn1du plym1cego w lampie elektronowej - tak zwany efekt .frmouy.
Mi:1n1 tego efektu 1cst fluktuacja kwadratowa nat\:zema pn1du:
el
((M}2):::::: _o
i

gdzie r: Jest adunkiem elektronu, 10 - warto5c1:i red1m1 nat~zenm

prdu w czasie I. w cigu ktrego ten pr;1d jest nuerzony, przy czym
1 r, gdzie T JCSl czasem przelotu elektronu w iump1e.

11.4.7. Ruchy Browna

I". Ruchmm Browna nazywamy obserwowane pod mikroskopem
mustannc bczndne ruchy maych drobin zawieszonych w cieczy lub
gazie. Przyczyni! ruchw Browna Sil fluktuacje cinicma (11.4.6.1)
wywieranego przez cz<)stc1.7.ki gazu lub cieczy na pow1erzchm\: zawic-
szoni:J drobiny. W wyniku fluktuacji cimcnm zawieszone drobiny
doznaj ze wszystkich stron dzmlama mczrwnowazonych sil, ktre
prowadz:1 do widocznego, skomplikowanego ruchu tych drobin.
 11.4.7. Ruchy Browna 165

2. W staych warunkach zewntrznych me obserwuje{lly zadnych

zmian w ruchach Browna; tnvaj;1 one dowolnie dugo. Swrndczy to
o meustannosc:1 bezadnego ruchu czsteczek gazu lub c1ec-1.y. ktory
Jest przyczym1 ruchu drobin Browna. Prdkosci zawieszonych drobin
i1 i energia 11 ich ruchu zalei:l1 od rozrmarw tych drobin, a me od ich
skladu chemicznego; wielkosc1 v ; w rosm1 ze wzrostem temperatury
oraz ze zmnieJszcmem iepkosc:i gazu c:zy cieczy.
3, Ustalono dosw1adczalme, ze drobiny Browna w swym ruchu
mog:1 przemieszcza<: si do gry - Jakby wyplywa" w gazie iub
cieczy. Moze to zachodzi w przypadku, gdy zawieszonej w cieczy
(w gazie) drobinie cz11steczki cieczy {gazu) przeka:1 mcskompen-
sowany, skierowany do gry pd. Kosztem energii kinetycznej
otaczajcych drobin czsteczek rosnte przy tym energia notcnCJalna
drobiny 1 naslpuJe loknine ochlodzeme cieczy lub gazu. W wyniku
ochlodzcma jednego rdlu cicpla cieczy lub gazu - rosmc energia
mechaniczna zawieszonej drobiny, co przeczy drugiej zasadzie termo-
dynamiki (IL4.3.2). Ruchy Browna wykazuj w ten sposb ogram-
czonos drugiej zasady termodynamiki, JCJ charakter statystyczny
(Il .4.5.1).
4~ Ruchy Browna s:1 cakow1c1e chaotyczne. Dlatego wartos
redma przesunicia (x) drobiny wzduz dowolnego kierunku Jest
rwna zeru. Warto sredma kwadratu przesunicia (x 2 ) JCSl propor-
CJonaina do czasu r obserwacji i opisuje J;! wzor Einstema:
<x~) = 2Dr,
gdzie D Jest wsplczynnikicm dyfuzji zawieszonych w cieczy (gazie)
drobin. Dla drobin sferycznych o prom1emu r
RT
D =----
6rn1rN A
We wzorze tym T jest temperatur bczwzgidn, R - umwcrsalnl}
stal;j gazow (11.1.4.4), 11 - wspczynnikiem lepkosc1 cieczy iub
gazu <Il.3.8.4), a NA - liczb Avogadra.

11.4.8. Trzecia zasada termodynamiki

I", Entropia jako Jednoznaczna funkcja stanu ukl ad u zoslaia
wprowadzona za pomoc zaleznoc1 rniczkowej (11.4.4.2''). Z tego
powodu entropi mona wyznaczy tylko z dokladnosclll do. pewnej
staicJ addytywnej, kt6reJ nic mozna obliczy<: na podstawie p1erwszcJ
1 drugiej zasady termodynamiki. W zwizku z tym me mozna okreli
wartosci bezwzgldnej entropii.
2. Dosw1adczalnc badama wlasnosc1 substancji w bardzo niskich
temperaturach doprowad7jy do sformulowama tr=l!CU:J =1mu~1 ll!rmo-
166 11.4. Druga zasada termodynamiki

dy11amiki zwanej r6wmez zasad Nernsta; W dowolnym procesie

izotermicznym przeprowadzonym w temperaturze zera bezwzgldnego
zmiana entropii jest rwna zeru:

AST= o = O, S = Su = const,

mczaiezmc od zmiany jakichkolwiek innych parametrw stanu

(na przykad objtoci, cinienia, natzenia zewntrznego pola sil
itp.).
Trzecia zusada termodynamiki nie pozwala wyznaczy wartoci
bezwzgldnej entropii. Jednakze stao entropii w temperaturze T = O
pozwala wybrac t stal 1ako pocztek liczenia wartosc1 entropii, tzn.
przy1c So = O.
3. Zasada Nernsta w ujcm Plancka: w temperaturze zera
bezwzgldnego entropia ukadu jest r6wna zeru. Jeli W0 , W1> .. W.
s11 poziomami energetycznymi ukadu (VI.1.2.5), to w temperaturze
zera bezwzgldnego ukad w stanu! r6wnowagi bdzie znajdowa si
w mu niszym stame energetycznym o energii W0 , kt6rego praw-
dopodobiestwo termodynamiczne ([I.4.5.2) Jest rwne Jcdnosci:
P = 1. Dlatego wystpujc we wzorze Boltzmanna (11.4.5.1) stal:)
nalezy przyji1c rwn zeru:

S = klnP,
4. W temperaturze T = O K ciepa molowe w staej objtosci
Cv (11.2.5.4) s dla wszystkich ciul rownc zeru. Rzeczywicie, Jeli
temperatura ukadu jest dostatecznie niska, tak by sredma energia
kinetyczna czsteczki kT (ll.3.6.4) bya znacznie mme1sza od rnicy
AW midzy najniszym ' pierwszym poziomem energetycznym
<AW kT), to wzbudzema temuczne ukadu s zbyt male, by
doprowadzi do przejcia tego ukadu ze sianu o energii Wo do stanu
o energii W1 Dlatego w nadzwyczaj mskich. temperaturach ukad
powinien znajdowa si w stame o najniszej energii W0 Energia
wewntrzna U 0 ukadu (11.2.1.2} JCSl rwna W0 , tzn. U 0 = W0 .
Dlatego ciepo molowe w slaieJ objto5c1

Cv, (dU)
= --
dT I'
= (dWo)
- - =O dla T-+0.
dT I'

W temperaturze zera bezwzgldnego warto zerow osii1ga rowmez

wspczynnik rozszerzalnosci obj~tosc1owe1 (VII. l .2.3).
Z trzeciej zasady termodynamiki wynika, ze memoiiwy Jest proces
prowadzcy do ochodzenia ciaa do temperatury zera bezwzgldnego
l=a.rnda meosigal11osc1 temperatury zera bezw=gltl11ega).
 11.5.1. Slly oddziaywania midzyczsteczkowego 167

Rozdzia 11.5.
Gazy rzeczywiste i pary
11.s.1. Siy oddziaywania midzyczsteczkowego
I". Wlasnosci mezbyt silnie rozl'2edzonyeh gazw r111 sic od
wlasn0Sc:1 gazu doskonalego, spdmajcego rwnamc Clapcyrom1
(Il. i.4.4"). Wyniki dosw1adczen wskazuj, ze w przypadku gazw
rzeczywistych ciepa wasc1we (11.2.5.2"), wspczynniki lepkoci
(11.3.8.4") oraz inne w1clkosc1 pl'2ybieraj wartoci rne od wartoci
tych w1elkosci fizycznych w przypadku gazu doskonaego.
2". Ga:em rzec:yw1sty111 nazywamy taki gaz, m11;:cizy cz;1s1kam1
ktrego dziaaj siy oddzmywama midzyczsteczkowego.
Par *1 nazywamy gaz rzeczywisty znajdujcy su; w stanach malo
rnicych si od stanu, w ktrym nastpuje kondensaCja (przemiana
gazu w ciecz).
3. Siy odd1jalywama midzyczsteczkowego bardzo szybko malej
ze wzrostem odlcgiosc1 midzy czi,stcczkam1 (siy krr!tkilgo =11.l'lg11).
Mozna JC zaniedba, jeli odlcg!o5ci midzy czstcczkanu s1.1 w11;kszc
ni 10-~ m. Siy wzajemnego oddzialywania m11,:dzy cz11stcczkan11
dziel s11;: na siy pr=ycuu:11111a 1 siy odpydwma. Oba typy sil wystpuj
jcdnoczcsmc. Gdyby byio maczcj, ciecze i ciaa staic me nualyby
okrelonych objlosci: twom1ce jC cz.1stcczki albo rozbiegyby su;
w rne strony, albo skupiyby si ZllJmUJC najmmeJS7.<! moliwi)
objto.
4. Siy wzajemnego przycigania i odpychuma w rny sposb
zalcz:i od odlegloc1 r rrudzy cz.1stcczicami. Przy odlegio5cmch
porwnywainych z liniowymi rozmiarami atomow i maych czsteczek
nicorgumcznych (10- 10 m) przewazaJ siy odpychania F 1 , przy
odlcgloscmch rzdu 10- 9 m przewaaj siy przycigania F 2 Jdli
r jest wektorem poprowadzonym do punktu, w ktrym znajduje si
czsteczka A z punktu, w ktrym znajduje st czsteczka B dzh1lajca
na pierwsz siami F 1 1 F 2 , to
r r
F, = Fj,- F,- = F,r -r
r
Rzuty Fi. 1 F 2 , si Fi .i F 2 nu kierunek r w nastpuj:1cy sposb
zalcz;i odr:
Fi,= h/r 13 -, F2, = -a/r 7
,

gdzie a 1 b s11 dodatmmi wspczynnikam1, 1.alc<)cym1 od budowy

czi1stcczek oraz od typu si oddzmlywama m11;dzycz:istcczkowcgo,

01 Pnn1 JCSI ka:l<ly ga1. o lcmpcratur-tJl ui;.wJ o<l 1cmpora1Ury krytycrnc.1 (pr1.yp, tum.).
 168 11.5. Gazy rzeczywiste i pary

Na rysunku 11.5.l pokazane SlJ

F zalcznosc1 F;, i F 2 , od r. Sia
wypadkowa
r
\ F
= Fi+F2 = F,-,
przy czym F, = F,,+F 2 ,. Na
rysunku 11.5. I przedstawiono
zaleno F, od r.
S", Dla r = r 0 sily F 1
i F 2 rwnowa si i F = O.
Dla r > r 0 sia F2 > F 1 , dla
r < r 0 silu F 2 < F 1 Zatem
r0 JCSl poiozemem rwnowagi
m1~dzy czl)stkam1; czstki znaj-
dowalyby Si\: w tcJ odlcgloSci,
gdyby me ich ruchy c1epinc.
6. Prnca elementarna c5A,
3ak:1 wykonuje sia wypadkowa
F podczas zwikszenia odlego
ci midzy czstkami o dr Jest
rowna ubytkowi w:a1e1111Jl!j 1!111!
Rys. 11.5.1 rgii pote11c1a/11ej H~ dwch czs
teczek (1.3.3.1 "):
c5A = Fdr = F,dr = -dH-;_.
Cakujemy wzg\:dem r od r do co:
ir'S'J :L

J dWP = - JF,dr
ll"p

Dla r = co czslki nic oddzmlUJ! ze sobl) i WP." = O, dlatego

H-;_ = J F,dr.
Cak t mozna obliczyt metod graficzni} na podstawie znanej
zaicznosci F, od r (rys. 11.5. I). Jej warto 3est proporc3onaina do poia
pow1erzchm ogramczonc3 przez kreyw F, = F,(r), o r oraz pionow
prost! r = const odpow1ada1c wartosc1 r, dla ktorcJ liczona JCSt
energia W. Dla r > r 0 energia H~ <O, pomcwaz F, < O; dla r = r 0
energia I~ OSl<jga minimum n;,(ro) = W.uin. Wynika to z rwnania

(TdWo) _ = r-rr
-F,(r0 ) =O.
 11.5.1. Slly oddziaywania midzyczsteczkowego 169

Ukad zloony z dwch oddziaujcych wzajemnie cz.1stek w stanic

rwnowagi trwalej (r = r 0 ) ma naJmniejsz energi potencJalrn1. Dla
r < ro energia WP zaczyna rosnc, staje si dodatnia 1 nastl?nic szybko
rOS!JIC w zwizku z szybkim zwikszaniem su; sil odpychajqcych przy
matcj1cym r (rys. 11.5.2).

Rys. 11.5.2

7". Warto W= W,, 1 naJmmcJSZCJ energii potcncJalncJ oddz1uly-

wania czsteczek jest przyjmowana Jako kryterium rnych stanw
skupienia substancji.
Jeli kT > I Wir'"'"' to substancja znajduje si w stanic gazowym.
Jeli kT I Wlrmin - w stanic staym, natomiast warunek kT ~ I W] ,,,; 11 ,
oznacza, ze substancja jest w stanic ciekym. We wzorach tych kTjcst
podwojoni} redni<} energi przypadajc<} na Jeden stopie swobody
ruchu cieplnego czstki (Il.3.6.4).
8. Silami 1a11 der Waalsa nazywamy sabe siy> przyc1ganra
dziaajce midzy czsteczkami przy odlcgioc1ach rzdu 10- 9 m
(punkt 4). Z powodu tych sil naiey wprowadzi do rwnania
stanu rzeczywistego gazu van der Waalsa poprawk uwzgl\!dniaJ<!C'I
cimemc wewntrzne 01.5.2.4). Istniej trzy typy przyc1qgaj<lcych
sil van der Waalsa, przy czym wszystkie s pochodzenia elekt-
rycznego.
a) Dipu/owe (urie11111;ce) siy pr:yc1ga11la CZ()Stcczek polarnych
(I! 1.4.1.4) obdarzonych momentami dipolowymi (siy Keesonw). Siy
te z.aie od wzajemnej {najbardzteJ prawdopodobnej) orientacji

1 Sil)' u: mnJq m11h1 wartoS w porOwnamu i siami prlyc1:,a:g:11ua. odf)O\\'Jt:Llzialn.vnu

1.a 11vorlenie si st11bilnych qleczek [punkt 9'),
 170 11.5. Gazy rzeczywiste 1 pary

ktowej momentw dipolowych p. (IIl.2.2.4")JedneJ czsteczki polarnej

w polu elektrycznym drug1eJ. Takiej orientacji przeszkadza ruch
cieplny czsteczek. Sia dipolowa dwch czsteczek Jednorodnych
jest rwna *1

gdzie r Jest odlegosci midzy Cl:)Stcczkami, k - stal Boltzmanna

fll.I.4.5), T- temperatur.
b) Jm/11kc)')11e siy pr=y,uzgania dwch czsteczek polarnych iw
przypadku czsteczek meJednorodnych, a take C7JStcczek polarnej
i mepolamej) zwizane s ze zmianq momentw dipolowych pod
wpywem pl elektrycznych tych cz:Jsteczck, tzn. z poiaryzaCj in-
dukowan (IJl.4.2.2) oddziaujcych ze sob czsteczek. W przypadku
dwch czsteczek jednorodnych sia ta jest rwna *"' 1

, i
FinJ = 12a:p; -.,,
r

gdzie a Jest polaryzowalnoci czsteczki (111.4.i.3).

c) Dyspersy.J11e siy pr=ycigama wystpuj z.arowno midzy czs
teczkami polarnymi, jak rwniez midzy niepolarnymi. Siy te SI
pochodzenia kwantowomechanicznego. Wyjasmcme si dyspersyjnych
w u1c1u klasycznym JCSl nastpujce. Ze wzgldu na ruch elektronw
nieustannie zmienia si ich konfiguracja w cz<1steczce. Dlatego cz;1s-
teczka. niepolarna ma zerowy moi:n.ent dipolowy tylko w znac~cniu
wartosc1 redniej. W kazdeJ chw1h CZ!JSleczka taka ma chwilowy
elektryczny moment dipoiowy i wywouje odpow1edm polaryzacj
indukowan czsteczki S'lsiedmej, dw;ki czemu czsteczki przyc1<1gaJil
si. Dyspersyjna silu przyci<1ganiu jest rwna wartosc1 redniej silY.
przyc1<1gama dwch czsteczek dla wszystkich moliwych konliguraCJi
elektronw w czsteczkach. Zgodme z prostym modelem Drudego,

1 W ukladzic SI
F - _ ___!{____ ..!._
L!it - 4n::z:~kT r7

gdt.ic < = 8,85 IO " F m - 1 .i"-< I pr1.cni kalnosci11 clcktryczn11 pr;.no (prlyp. tum.).

W uklai.lzic SI:

(pr.eyp. Uam.).
 11.5.1. Slly oddzlalywanla m1dzyczsteczkowego 171

w ktorym cz.steczki s oscylatorami trjwymiarowymi, sia dyspersyjna

JCSl rowna l
9 , 1
Ful'P = -o:-hv 0 7,
2 r

gdzie h jest sta Plancka, v0 - czstotliwosc1 drgan oscylatora

(czsto wielko /11 0 jest bliska energii jonizacji czsteczki).
Zwykle w procesie wzajemnego przycigania si czi1sLeczck decy-
dujc rol odgrywaj wiasme siy dyspersyjne. Dla wikszosc1
substancji, nuwel zoonych z czsteczek polarnych, siy dyspersyjne
znacznie przewyszaj co do wartoci zarowno siy dipolowe, JUk 1 siy
mdukcy1ne.
Siy dyspersyjne swoj nazw zawdw;czaj analogii powstawaniu
tych si do zjawisku dyspersji w czasie propagacji fal elektromag-
netycznych w substancjach (V.3.4.1).
9. Przedstawiona na rys. 11.5. l silu przycigania midzy dwoma
czteczkum1 F 2 , JeSl wypadkow wszystkich typw sil wym1emonych
w punkcie 8. Energia potencjalna odpowiadajca oddziaywaniom van
der Wualsa jest rzdu (0,4 - 4) 10 3 J/mo.
Przy odlegociach r ~ 10- 10 m midzy czsteczkam1 oprcz
oddziaywania cicklromagnelycznego pojawia si szczeglne oddzialy-
wame kwantowe, ktore prowadzi albo do pojawienia su; sil odpychama
midzy czsteczkami (11.5.1.4), albo do silnego przycigania ssiadu
jcych ze sob atomw (lub ich grup) 1 pojawienia si miedzy nimi
w1,zan chemicznych- jonowych 1 walencyjnych CVl.2.4.4, V.2.4.5).
W wyniku tych wiza tworz si stabilne czsteczki. Energm poten-
cjalna wizan chemicznych jest wiksza od od energii sil van der
Waalsu 1 jest rzdu (0,4 - 4) - 104 J/moi.
10. W ukadZie skadajcym si z dwch czsteczek siy od-
dziaywama wzajemnego, bdce siami wewntrznymi (1.2.2.4.), me
mog zmieni energii cakowitej W ukadu, bdcej sum z energii
kinetycznej czsteczek W.: i ich wzajemnej energii potencjalnej ~
Dlatego
dW= dW~+d~ =O, dWi, = -dWP = F,dr.
Skorzystano tutaj ze wzoru zawartego w punkae 6.
Podczas dalszego zbliama czsteczek (dr < O) do odlegioc1 r 0 (rys.
11.5.1) ~ maleje, a W.: odpowiednio romc. Dzieje si tak w wyniku

01 W ukladzic SI:

F,
,..,.
= _!_ -'-. a 2 Iwo J_
32 tt:.cii r1
(pr~yp. 1lum. ).
172 l.5. Gazy rzeczywiste i pary

dodatniej pracy wykonanej przez wypadkowa sill! wzajemnego przy-

cigania su; czsteczek (punkt 4) (F, < O dla r > r 0 ). W procesie
dalszego zbliania c1..:,stcczck wykonuj one prac przeciw wypadkowej
sile odpychania Wzajemnego (F, > O dla r < r 0 ). Zmniejsza si przy
tym energia kinetyczna c1.stcczck. W momencie najwikszego zblienia
SI\! czsteczek (r = r 1 na rys. 11.5.2) cala energia kinetyczna zostaje
cakowicie zuzyta na prac przeciwko silom odpychania: 11~ = O
i energia cakowita W jest rwna energii potencjalnej ~.tzn. W= I-V,,
(rys. 11.5.2).
W przypadku gazw rzeczywistych, przy 1..achowanm staiych
wartosci wszystkich parametrw stanu oprcz temperatury. odlego
r 1 maieje podczas ogrzewania. ZmmeJszenie to JCSI Jednak. niewielkie
nawet w wysokich temperaturach. Jest to zwii1zanc z sin;1 zaieznoci
(wzrostem) sil odpychania F, podczas zmniejs1.ania r Irys. 11.5.1).
Odlego ' jcsl wic srednic efektywna d CZlJSleczki fil. i.4.1).
Skoczone rozmiary cz11stcczck gazow rzeczywistych tumuczy si
wystpowaniem sil odpychania midzy czsteczkami.

ILS.2 Rwnane van der Waalsa

1. Ga=em 1011 der Wua/sa nazywamy taki modei gazu rzeczywis-
tego, w ktrym CZl)steczki s rozpatrywane Jako doskonaic sztywne
kuleczki o rednicy d (JI.5.1.10), midzy ktorym1 dziaaj siy
wzajemnego przycigania. Skonczonc rozmiary kuleczek oznaczaj, e
uwzgic<lnia s1i; rowmez siy odpychania m1~clzy czsteczkami gazu
rzeczywistego.
i
2. Czsteczki gazu rzeczywistego o objt0Sc1 v = (i n c/ 3 me
poruszaj si~ tak swobodnie jak punktowe" czastcczki gazu dosko-
naego. Dlatego w rwnaniu Clapeyrona (11.i.4.4") pl~.= RTzamiast
zajmowimeJ przez mol gazu objtosci cakow1tc1 I~, naczynia naiezy
uwzgldni objto dostpm!"

V~= V,,-b,
gdzie b jest poprawk
van der Waalsa uwzgh;dmu1c:1 objto wasn:!
czsteczek. Poprawka b jest rwna poczwrnej objtosc1 wszystkich
czt)stcczek zawartych w Jednym molu gazu:
b= 4Nv.

gdzie NA jCSt iczbJ Avogadra, a v - objtoci jednej czsteczki.

J". Siy wzajemnego przyc1gama midzy c1..:1s1eczkami w przypadku
gazu van der Waaisa uwzgldmamy wprowadzajc do rwnania
Clapcyrona (li. i.4.4) poprawki do cimcma. Poniewa siy przyc1:1ga-
nia <11.5. i.3") maj charaklcr krtkozasigowy, kazda cz:1slcczka
 11.5.2 Rwnanie van der Waalsa 173

oddzmlu1e tylko z tymi czsteczkami, ktre znajdu1:1 SI\! w odlegosci

r ~ RM od TIICJ, gdZJe RM jest pro1111e111e111 odtbaly1ra111u c:qs1ec=-
ko1rego o w1clkose1 rzdu 10- 9 m. Sfer o promieniu RAI op1san:1 ze
srodka CZ:Jslcczki nazywamy sfer odd:ialywm1ia c:qswL:kowego.
W przypadku czsteczki znajduJCCJ si wcwn:itrz obj1j!losc1 gazu
siy w1.ajcmnego oddziaywania z innymi CZ:JStcczkam1 rwnow:1ZJ1 SI\!
wza1cmruc i nic wpywaj na ruch danej CZ:JSLl-czki. Jeli czsle(..-zka
zru1jdu1c su; w pr.lyc1ennc1 warstwic gazu, to dozm11c ona dziaania
niczrwnowazonej siy przycigama skierowanej w gh1b gazu. W wy
niku tego podczas zderzeit ze 5ciank:1 czsteczka laka pr7..ekazu1c
scmncc mniejszy pd 111.3.2.1) ; cimenic p wywierane na scmnki
naczynia przez gaz 17..eczyw1sty Jest mme1sze w porownumu z cinieniem
P~J gazu doskonaego o tej samej g1j!stoc1 ' temperaturze.

p= P~J-p*,

lub
P~d = p+p*.
gd7.1e p JCSl poprawk van der Waalsa zwn1zan z d7.1alamcm sil
przyci:1gania wza1cmncgo 1 nazywan;1 ci.i'uiemem 11ew111r:11y111. Cis-
nienie wewntrzne p* JCSI odwrotme proporcJonalne do kwadratu
objtosc1 V,, naczyma, w ktrym znajduje sii; jeden moi gazu.

P* -- --
,.
(I

"
przy czym 11 JCSt wsplczynnikicm van der Waaisa. z:1leznym od
skadu chemicznego gazu.
4". Rwnamc van der Waalsa omsu1cc stan gazu rzeczywistego
r111 si od rwnania Clupcyrona (li. i .4.4) wprowadzeniem poprawek
h 1 p* (punkty 2 i 3''). W przypadku Jednego mola gazu przybiera ono
posta

( p+...!!.,)o~,-/l) = RT.
V;;
5". Rwname van der Waalsa dla dowolnej masy gazu rzeczywis-
tego o masie molowej I' (li .1.4.3) wyraa sic wzorem

( p+ M,
w
2
~)(v-~b) =
V; /I
!!_RT.
/I
Rwnanie to JCSt suszne dla gazow niezbyt silmc spr~zonych. W przy-
padku gazw silnie rozrzedzonych I~, b, p* p 1 wtedy rownanu:
van de~ Waaisa me rm SI\: od rwnuma Clapcyrona.
174 11.5. Gazy rzeczywiste 1 pary

11.5.3. Izotermy gazw rzeczywistych.

Przejcia fazowe
r. Jzotermq ga;:u r:eczyw1stego nazywamy zaleno objto5ci
molowej gazu od ciniema w staej temperaturze. Na rysunku II.5.3
przedstawiono izotermy dla gazowego dwutlenku wgla. W tem-
peraturach T mmejszych od 7;., = 340 K wszystkie izotermy maj
po21orne odcinki, na ktrych - oprcz T - stale jCSl rwnie
cinienie gazu, a zmiemaj si objtoci moiowe. Rmca Vc- V8
objto5c1 molowych na koncach poziomych odcinkow izoterm zmniej-
sza si ze wzrostem temperatury Irys. II.5.3). Dla T= '.Ik, romca ta
Jest rwna zeru. Temperatur T = 'Ikr odpow1ada.Jc warunkowi
Vc- Va = O nazywamy temperatur krytyc=11.

~l '

I I
BI
I I
I

Rys. 11.5.3

Izoterm gazu rzeczywistego w temperaturze T = 'Jj., nazywamy

1:otermq krytyczn. Na 12olcrmie tej punkty C i B zlewaj si w jeden
punkt K, ktry nazywamy punktem krytycznym. Pammetry stanu gazu
(11.1.3.2) w punkcie krytycznym V,,l Pkro 7;., nazywamy parametrami
kr)'tycznymi.
Punkt krytyczny K jest punktem przeg1c1a izotermy krytycznej.
Zatem styczna do izotermy w tym punkcie jest rwnolega do osi OV,..
 11.5.3. Izotermy gazow rzeczywistych 175

2. Dowolna izoterma icz:1ca poniej punktu krytycznego (T < T~,)

Jest krzyw cigego przejcia substancji ze stanu gazowego do stanu
ciekego. Skada si ona z trzech odcinkw: TC, CB 1 BA , z ktrych
kazdy opisuje rne stany substancji. Na odcinku TC substancja
znajduje si w stanie gazowym, odcinek CB odpowiada przechodzeniu
substancji ze stanu gazowego do ctekego. W obszarze 814 11.otermy
substancja znajduje si w stanie ciekym. Odcinek BA krzywej jCSL
prawie pionowy ze wzgldu na ma ciliwo cieczy. Punkty
C i B poziomej czsc1 izotermy odpowiadaj pocz11tkow1 1 koncow1
kondensacji w procesie izotermicznego sprzama gazu rzeczywistego.
Odwrotnie, w procesie 1zotenn1cznego rozprzama cieczy punkty
B 1 C odpowiadaj pocztkowi 1 koncowi wrzema. Punkt B od-
powiada stanowi wrzcej cieczy, a punkt C - s11c/ie1 pary 11t1Syco11ej.
Mieszanin wrzcej cieczy i suchej pary nasyconej, jaka 1stnieJC
w dowolnym punkcie M odctnka BC, nazywamy par wilgomq (_rys.
Il.5.3).
3. W tcnnodynam1cc faz nazywamy zbir wszystkich czsci
ukladu maJcych Jednakowy skad chemiczny ; znajdujcych su,:
w Jednakowym stanic. Wilgotna para jest ukadem dwufazowym
1 skada si z dwch faz - wrz:iceJ cieczy 1 suchc1 pary nasyconej.
Na rysunku 11.5.4 przedstawiono dwie krzywe grnmczne BK i CK,
powstae przez polczenie punktw B 1 C (rys. 11.5.3) dla rnych
temperatur. Krzywe BK i CK schodzij st w punkcie K. Krzywa
wrzenia BK oddziela jednofazowy obszar I cieczy od obszaru dwu-

v
Rys. 11.5.4
176 11.5. Gazy rzeczywiste 1 pary

fazowego II pary wilgotnej. Krzywa BK jesl krzyw pocztku pr=ejcw

fa:owego I rod=a111 ze stanu ciekego substancji w stan gazowy.
Krzywa graniczna CK rozdziela obszar dwufazowy II od jedno-
fazowego obszaru III stanu gazowego substancji.
4. Dwufazowy obszar II me moze istnie przy cimcmach wil!k-
szych od cimema krytycznego Plr (punkt I 0 ), przy ktrym substanCJa
moze znajdowac si w jednym z dwch stanw - ciekym lub
gazowym. Gaz w temperaturach wyzszyeh od temperatury krytycznej
'Ji., nic moze by w procesie 1zotcrm1czncgo spr\!zania przeprowadzony
w stan cieky pod zadnym cinieniem. Temperatury krytyczne dla
szeregu gazw s;1 bardzo niskie : dla helu Jl, ~ 5 K, a dla wodoru
'lk, ~ 33 K. Utrudnm to skropienie tych gazw.
5. W stanic krytycznym substancji, mimo rnicy w obj~105c1ach
moiowych wrz:1ccJ cieczy ; suchej pary nasyconej, c1cpio parowania
(l[.6.6.4) 1 wspczynnik napicia pow1crzchmowcgo cieczy (11.6.4.4)

p
A

Rys. 11.5.5
 11.5.3. Izotermy gazw rzeczywistych 177
przyjmUJ warto zero. W stame krytycznym substancji cakowicie
zanikaj rnice m1i,:dzy sianem ciekym 1 gazowym substancji.
6. Rwnanie van der Waaisa (11.5.2.4) jCSt rwnaniem trzeciego
0

stopnia wzgli,:dem objtosci moioweJ V. ktrego wspczynniki zaie:1

od cinienia, temperatury oraz skadu chemicznego gazu. Rwnanie to
ma albo jeden, albo trzy pierwiastki rzeczywiste w zaieznoc1 od
warto5c1 p i T. Na rysunku 11.5.5 przedstawiono izotermy dla gazu
rzeczywistego spe1niuj:1cego rwnanie van der Waasa dla rnych
temperatur ff1 < 12 < T < TJ < 4 < T5 < 7(,).
Na wszystkich izotermach poniej punktu krytycznego wystpuje
obszar zakreskowany, w ktrym kazdemu cinieniu odpow1adaJ:1 trzy
rne stany, ktrym przypisujemy trzy punkty izotermy - B, E i C.
Falistopodobne cz5c1 BDEFC izotcnn na rys. Il.5.5 op1suJq dokadniej
przechodzenie substancji ze stanu gazowego do ciekego ni poziome
odcinki izoterm otr1.ymanych dow1adcza\nic (lime przerywane BC),
Odcinek BD izotermy odpowiada ciee:y pr:egr:lllll!J, ktor mozna
otrzymac, Jeli opni pocztek wrzenia w punkcie B. Odcinek CF
izotermy opisuje stan pary pr:esyconej, powstajcy w wyniku powol-
nego spri,:zania 1zotcrm1cznego przy braku centrw kondensacji. Jeli
wprowadzimy takie centra (pylki, Jony) do pary przesyconej, to
nastpi szybka kondensacja pary. Na odcmku DEF izolem1y Jedno-
czc5me ze zwikszeniem (zmntcjszemem) cinienia rosme (zmmejsza
si) objto molowa. Takie stany sustancji sii niemoliwe. Poziome
odcinki BC przecinaj odcinki izoterm BDEFC lak, eby pola
pow1crzclmi BDEB i EFCE na rys. II.5.5 byiy sobie rwne (regua
Maxuelta).
7. Wartosc1 parametrw krytycznych Pl I~,~ i TL:, (punkt I")
mozna wyra1j za pomoc wystpujcych w rwnaniu van der Waalsa
(11.5.2.4) wspczynnikw a 1 b oraz uniwcrsaineJ staej gazowej
R {ll, 1.4.4):
a 8 ,_
T: _ _ a
Plr =
27
,2 ,
1 ~. - 27 /JR

11.5.4. Nadcieklo helu

1. Hel jest substancj, ktra przechodzi ze stanu gazowego
w c1ekly pod normainym cinieniem atmosferycznym w temperaturze
4,22 K 1 pozostaje ciecz nawet przy ochodzeniu jej do temperatur
dowoinre bliskich zcrn bezwzgll!dncgo (Il.4.8.4).
2". W temperaturze 2,19 K w ciekym helu nastpuje przejcie
>
fazowe li rodzaju: c1ckly hel I istme1:1cy w temperaturach T 2, l 9 K
przechodzi w cieky hel II, ktry wystpuje w lcmpcraturach
T<2,19K.
Pr:ejcwmfa=o11:11/11 li rod:OJll nazywamy tak przemian,,: substan-
cji, ktra me jest zwi[Jzana z wydz1clcmem iub pobraniem c1cpta, jak
 178 11.5. Gazy rzeczywiste i pary

w przypadku przej fazowych I rodzaju. W przejciach fazowych Il

rodzaju w sposb skokowy zm1emaj sic wartoci pojemnoci c1cplnych,
wspczynnikw rozszcrzalnoSci cieplnych i mektrych innych wiclkoSci
charaktcryzuj:1cych substancje. Przykady przej fazowych Il rodzaju:
przejcie w punkcie Curie (III.12.5.2) eiaza majcego wiasnoci
ferromagnetyczne w zelazo o wasnociach panimagnctycznych
(lII.13.2.5), przejcia niektrych metali oraz stopw w bardzo niskich
temperaturach w stan nadprzewodnictwa (VJJ.2.6.1).
3. Dla helu li odkryto Zjawisko 11adc1ekloc1 pole~a1:1ce na tym,
ze przepywajc przez kapilary (11.6.5.5) praktycznie me wykazuje on
zupenie lepkoci. Wspczynnik lepkoCJ (11.3.8.4) helu li jest mme1szy
ni 10- 12 Pa s, gdy tymczasem wsplczynnik len w przypadku helu I
w temperaturze 4,22 K jest rzdu Io- 6 Pa s.
4. Hel II jest mieszanin dwu czsci skadowych (model dw11sklad-
11iko11')' c1eklcgo helu); nadciekej i normalnej. Skadowa nadcieka
porusza si bez tarcia 1 me bierze udziau w przekazie energii w postaci
c1epla (lf.2.2.1). Ruchowi skadowej normalnej towan:yszy tarcic
oraz przekaz energii.
5. Teoria nadc1ekloc1 opiera si na mechamce kwantowej
(VI. I. 1.2). Mechanika kwantowa wy1asnila pr7.edc wszystkim. dlac7.cgo
hel jc5t jedyn ciecz niezamarzajca w bardzo niskich temperaturach
pod cinieniem normalnym. Zerowe drganm (VI. i .5.6) lekkich atomw
helu, pod zwykymi cimemam1, s na tyle due. e me pozwalaj
sabym siom przycigania midzy atomami helu na utwoT7.cmc s1ec1
krystuliczneJ.
Pods1aw wspczesnej teorii nadc1cklosc1 stanowi badania widma
cncrgetycmego hciu w bardzo niskich temperaturach. W lych warun-
kach cige widmo energetyczne mona rozpatrywa: jako zbir
wzbudzeil cicmentarnych lub tak zwanych quas1-cz:~stek o energiach
111 gdzie fr Jest stal:1 Plancka, a v1 s:1 czs105c1am1 odpow1udaJllcych
tym wzbudzemom fononow (VII.2.7.5). Nic nalczy utozsamia:
quas1-c:zslek z rzeczywistymi atomami helu. S one wlasc1wc dla
calego kolektywu" atomow helu, a warlosci energii wzbudzenm
elementarnego opisuj:1 widmo energetyczne c-.ilego ukadu kwantowego
- c:1cklego helu jako caio5ci. W niskich lcmper.iturach stanowi
wzbudzonemu helu odpow1udaJ falc dwikowe, bcdce wzbuozeniam1
elementarnymi normalnej skadowej helu li. Z mm1 zwi:11.any JCSt
zapas cneri;:ii wewntrznej ciekego helu oraz wystpowanie w mm
tarcia. S jCdnakzc w helu li moliwe takie stany, odpowiadajce
skadowej nadciekej helu n. w ktrych wzbudzenia elementarne" s
energetycznie niekorzystne i me powstaJ. W wyniku silnego od-
dzmlywania wza1emnego midzy czstkami skadowej nadciekej helu II
tworzy si zwizany kolektyw", w ktrym wzbudzcmu cieplne me
zachodz:1, w zwi:1zku z czym skadowa nadcieka helu Il nic mu
zapasu energii wewntrznej i me wykazuje wlasnosci Jepkosc1. W lcm-
peraturze zera bezwzgldnego w heiu I nic powinna 1stmcc skadowa
 ll.5.4. Nadcieko helu 179

normalna, powimen on by cakowicie nadcieky. W miar ogrzewania

wzrasta liczba fononw i zwiksza si udzia skadowej normalm:J
helu II ..Jednak dopki temperatura me osignie 2. 19 K. w helu li
wystpuje skadowa nadcieka wraz ze swymi wlasnoscmm1. W lem-
peraturzc 2, 19 K hel II przechodzi w hel I i wszystkie nadzwyczajne
wasnosci helu II znikaj.

Rozdzlal 11.6
Ciecze

11.6.1. Wasnoci oglne cieczy

1. Cicc:a1111 nazywamy ciaa, ktre - majc okrelona objto
- przy1mu1 ksztat naczynia, w jakim si znajduj. Na temat ruchu
cieplnego w cieczach patrz 11. l. i.5. Charakter ruchu cieplnego
w cieczach okrela podobiestwo wasnosc1 cieczy zarwno do
wlasno5c1 cia staych. Jak t gazw. Ciecze, podobnie Jak ciula stale. s
mao ciliwe. Wasno ta zwizana jest z silnym oddziaywaniem
midzyczsteczkowym w e1eczach. Podczas ciskania cieczy odlegoci
midzy czsteczkami zmnie1szaj sw i silmc wzrastaj<! siy od-
pychajce, utrudniajce dalsze zmmcJszeme objtoci (I I.5. l.4).
Ciecze maj stosunkowo duze gstoci i lak Jak cmla stale stawiaj
opr me tylko w przypadku 5c1skania. lecz rwmez w czasie
rozcigania (Vll.1.3.6). Spowodowane jest to tym. ze izotermy van
der Waalsa przechodz11 do obszaru Ujemnych cinie (izotermii T = T,
na rys. 11.5.5). Podobienstwo wasnoci cieczy o wysokich tem-
peraturach i maych gstosc1ach do wlasnok1 gazw rzeczywistych
polega na przykad na tym, e wraz ze wzrostem temperatury maleje
wspczynnik napicia pow1erzchmowego cteczy (11.6.4.4) oraz ciepo
parowania (II.6.6.4). Ponadto ze wzrostem temperatury zbliaj<! s1e
do siebie wartoci gstosc1 sucheJ pary nasyconej i wrzi)CCJ cieczy
((l.5.3.2).
2. Podobienstwo cieczy 1 cia staych potwierdzaj dane analizy
rentgenowskie; (V.2.4.1). W temperaturach bliskich temperatury
krystalizacji uozcnie czsteczek w cieczach Jest podobne do uporzd
kowanego uoenia czi)steczek w wykrystalizowanych JU cieczach.
Wzajemne ulozemc ssiednich czsteczek w c1ce7.ach jest podobne do
uporzdkowanego ulozenia ssiadujcych czstek w krysztaiach.
Jednak takie uporzadkowanie w cieczach obsenYUJe si tylko wcwnatrz
maych objtoci. W odlegloc1ach r > (3 - 4)d od pewnej wybranej
czstki centralnej" uporzdkowame rozmywa si (d jest srcdmc
efektywn czstki (11. l.4. I Tego typu uporzdkowanie w uozeniu
0
)).

cz:1stck nazywamy 11porzqdkowa11ic111 bliskiego :as1g11.

180 11.6. Ciecze

3. Rentgenogramy cieczy me rnitJ s1i;: od rentgenogramw ciai

polikrystalicznych (V .2.4.5), skladaj:1cych s11~ z bardzo drobnych
krysztakw 10 rozmiarach liniowych rzi;:du 10- m) w sposb dowoiny
zorientowanych wzgl~cm siebie w tak zwanych obs::aruclt sybotak-
syc=11yc/J *1. Uoenie cz;istck wewntrz tych obszarow JCSt uporz:1d-
kowanc, lecz charakter upom1dkowania JCSt rny w rnych ob-
szarach. Intesywny ruch cieplny w niezbyt mskich tempernturach do
szybko zm1cma poozcmc i struktur obszarw sybotaksyc:mych.

11.6.2. Teoria dziurowa stanu ciekego

1". Jednym z wamcJszych parametrw okrch1jcych strukturi;:
1 wasnoci cieczy JCSt objto wiai;c1wa. W procesie topmema cia
krystalicznych objto wasCJwa nieznacznie rosnic, okoo 10%. Taki
przyrost objtosci wlasCJwcj ciaa staego 1.achodzi w wyniku dziaama
cinienia Ujemnego, rwnego teorctyczncJ granicy wytrzymaosc1
(VII.l.3.7) ciaa staego. Pozwala to rozpatrywa ciecz Jako ciao,
ktre zostao rozerwane w rnych miejscach. W procesie topnicma
cia krystalicznych czstki substancji nabywaj:1 duz:} ruchliwo. Tym
wlasnic uwarunkowana Jest wana wasno ply1111a.k1 C<'ZJ' oraz
naruszenie charakterystycznego dla krysztaw uporzdkowama dale-
kiego z11s1gu 1 powstanie uporzdkowania bliskiego zasigu wlasc1wcgo
dla cieczy (II.6.1.2). Ponadto w wyniku duej ruchliwoci L"Zstck
w ciele ciekym powstaj mikroskopijne przerwy (luki)- <i.zmry. Ruch
cieplny w cieczach prowadzi do samorzutnego znikama dziur wJednych
miejscach i jednoczesnego pojawiania s1i;: w innych. Jest to rownowazne
chaolycmcmu przcm1eszczamu sir,: dziur.
2. Dziurowej teorii budowy cu:czy nic mozna stosowac do cieczy
znajdujcych si pod duzym cimcmem zcwnr,:trznym rzr,:du tys1r,:cy
atmosfer, kiedy SCifiWO Cieczy jeSl porwnywalna ze sci)iWOSCl:j CtaJ
staych. W wysokich temperaturach, bliskich temperatury krytycznej ** 1
ciecz ze wzglr,:du na swoje wlasnosc1 oraz budow JCSt zbliona do
gazw, dla kloryeh pojcie dziury me ma sensu 1 dlatego me stosuje
s1i;: rwnicz w tym wypadku teorii d7.1urowcJ.
3. Z charakteru ruchu cieplnego w cieczach (II. i.I .SU) wynika, ze
cz:1stka wykonuje ruchy drgajce wok pewnego poiozema rwnowagi
w cigu czasu T, po czym to polozenie rwnowagi w sposb skokowy
przemieszcza s1r,: na odlego rwn co do n.r,:du wiclkoiici odlcgiosc1
rcdmcJ (t) miedzy sijs1cdmm1 cz:1stkam1:

(1/)::::
ff fE
. o
= 3 --
I

NA/I
<

Tcnnm sibotaksis" rnproponowal S1cw~rt [R<'I'. Mud. l'liy.<. 2. 116 (1930)].

Ok ri:Slcnu! Lo. o:i;sto uzywane w lalach uzyd?.icstych, ohr.....::n1t! J!!SI r1..;uJko stgs.o\v;.me (przyp.
!lum.).

1
Nil= roz:\e,.amy tu ~mbslancji o bardzo niskiej lcmpc:raturle krylyczn~1.
 11.6.2. Teoria dziurowa stanu cleklego 181

gdzie 11 0 jest liczb czsteczek w jednostce objtoc1. N" liczb

Avogadrn, p - gstoci cieczy, a /l - jCj mas cz:1stcczkow:,.
Na przykad dla wody p = 10 3 kg/mz, 11 = 0,018 kg/mol
i (t/) ~ 3. 10- IO m.
4. C=usem relaksacji nazywamy warto sredm. (!) czasu
zycrn os1Udlcgo" cz:1stcczki cieczy w pobliu pewnego. polozcnia
rwnowagi. Wraz ze wzrostem temperatury warto (r) szybko
maleje tpunkt 5). Tym wasme tumaczymy duz ruchliwo cz:1s-
tcczck cieczy w wysokich temperuturach oruz mai lepko w tych
warunkach.
5. Z przejciem czsteczki z jednego pooenia rwnowagi w mne
(punkt 4) zwi:1zane jest zuzycie pewnej energii W - energii ak tyumji.
Tak zmian polozcma punktu rwnowagi rozpatrujemy jako przejcie
pncz barier potencjau o wysokosci W (Vl.1.7. I 0 ) , gdyz aby mogla
ona nasti1pi, energia ez:1steczki powinna wzrosn;1 o warto W i do-
piero wtedy cz11steczka moze przej do nowego poloema r6wnowag1.
Caly ten proces jest moliwy, pomewa w wyniku zderze 1.achod111cych
podczas ruchu cieplnego pojedyncze czsteczki otrzymuj od pozo-
staych do du:1 encrgi~. Zalezno czasu relaksacji (punkt 4) oc.i
W i temperatury jest nastpujca:
<r) = r 0 e 111u,
gdzie k Jest stal Boitzmanna [11.1.4.5), r 0 - war1osc1q redni:!
okresu drgan czstki wok pooenrn rwnowagi.
6.Jeli w czasie 1 <r) na ciecz dziaa sila zcw119trzna, to czstki
cieczy przemieszczaj si gwnie w kienmku te1 siy 1 ciecz pn:c1awia
wasno pynnosc1. Jeli natommst t (r). to czstki w czasie
dzialanm siy me zd~ zmieni swego pooenia r6wnowag1 1 ciecz
przejawia wtedy swoie wlasnoilc1 sprczyste, sprzcciwmJ:1c sic zarwno
zmrnme objtoci, Jak 1 postaci.
W czasie <r) czsteczka cieczy przemic5c1 si srednto na odlego
!). a wtedy pr~dko rcdma ruchu czsteczek (t>) wyraza sic
wzorem:
(d) (t/) - 11'/U'
<v) = - - lub <li ) = - - e
. <r) (To)
Prdkosc1 srcdnie ruchu czsteczek cieczy zwykle s<) do znaczne.
ale mimo to o rz:)d w1elkosc1 mnteJsze od wartoci prdkosci rednich
cz:1steczck pary tcJ samcJ substancji w tych samych temperaturach.

11.6.3. Zjawiska dyfuzji I lepkosci w cieczach

l". Jeli w cieczach stworzymy warunki komccznc do tego, uby
poJawi sic mogy z1aw1ska transportu 111.3.8.1 "). lo bcd1 w mch
zachodzi dyfuzja, przewodnictwo cieplne oraz tarcic wcwncLrznc
(lepko). Rmcc w Zjawiskach transportu w cieczach ; gazach
 182 11.6. Ciecze

wpywaji1 na wartoci wspczynnikw transportu i ich zaleznosci od

wielkoci charakteryzu1cych wasnoci cieczy.
2. W przypadku cieczy chemicznie Jednorodnych wspczynnik
dyfuzji D (11.3.8.3) wyrazu si wzorem:

D = ~- (d)2 e-1r1H
6 To
Sens oznacze jest taki jak w II.6.2, punkty 3", 4, 5
Wspczynnik dyfuzji szybko rome ze wzrostem temperatury,
gwnie ze wzgldu na szybkie skracanie si czasu relaksacji <r)
(Il.6.2.4). Ponadto ze wzrostem T nieznacznie rosme rwnie warto
!) (II.6.2.3).
3. Jeli temperatura zblia si do temperatury krytycznej (II.S.3.1),
to pq:dko srcdrua (v) czsteczek cieczy zblia si do prdkosci
rcdmeJ czi1steczck w gazie rzeczywistym.! warto wspczynnika
dyfu1Ji D cieczy staje si bliska wartoci wsplczynnikow dyfuzji
gazw.
W zakresie temperatur duzo mmejszych od temperatury krytycznej
wspczynniki dyfuzji w cieczach s znacznie mniejsze w porwnanm ze
wspczynnikami dyfuzji w odpowiadajcych 1m parach i gazach
w zwykych zakresach cinicn. Na przykad w przypadku wody w tern
pcmturze T = 300 K wspczynnik dyfuzji jest rwny D:;;; 1,5 10- 9 m 2/s.
a dla pary wodnej w powietrzu w tej samej temperaturze i pod cimemcm
atmosferycznym wynosi Do;: 2 10- 5 m 2 /s.
4. W zuleresach temperatur bliskich temperatury krytycznej*',
charakter ruchu cieplnego zuczyna odbiegac od opisanego w (11.1.3.5)
1 sta1e si zbliony do ruchu c1epinego w gazach. W tych warunkach
natura tarcia wewntrznego (lepkoci) w cieczach jest laka sama 1ak
w gazach (II.3.8.4).
W zakresach temperatur bliskich temperatury topmcma lepko
cieczy nic moe byc tak samo wyjasmona jak dla gazw. Mechanizm
powstawania tarcia wewntrznego1est bardziej skomplikowany. Wsp61-
czynnik lcpkosci 11 (11.3.8.4") cieczy mona powi;J.za z rud1/iwo.l'c1q
c:qstec:ki u0 , ktra oznacza prdko 11 osigan przez czsteczk pod
wplywcm 1cdnostkowe1 siy zewntrznej F 11 0 = Fli Zwizek nucdzy

11 1 u0 Jest zalenoc1i1 od\\TOlnie proporc1onain;1: 11 - 11 0 ' Z kolei

D
"o - kT'
gdzie D Jest wsplczynnikicm dyfuzji. T- temperatur bczwzgl~~n~.
a k - stall) Boltzmanna (ll.l.4.5). Zatem 11 - T/D lub 11 - Tc l/k

Patu adylacz do punktu IU1.2.2".

 11.6.3. Zjawiska dyfuzji I lepkoci w cieczach 183

gdzie W jest energi~ aktywacji (ll.6.2.5). Ze wzrostem temperatury,

szczeglnie w zakresach temperatur mskich, iepko cieczy szybko
maeJc. W zakresach duych cimca lepko cteczy szybko rosmc ze
wzrostem cimenia, pomewaz zwiksza si wtedy energia aktywacji
(11.6.2.5) oraz czas relaksacji (11.6.2.4).

11.6.4. Napicie powierzchniowe w cieczach

l. Na znajdujce si w warstwic pow1crzchmowcj czsteczki cieczy
dziaaj mezrwnowazone, skierowane do srodka cieczy siy przycu1
guma ze strony pozoslaiych czsc1 cieczy. W wyniku lego warstwa
pow1erzchmowa wywiera na cahJ ciecz duze cimeni11 11e1111(!tr:111! rzdu
dziesitkw tysicy atmosfer.
2. Czsteczki warstwy pow1crzchmowej cieczy maj w1iykszi1 encrg1iy
potencjaln ni czsteczki znajdujce si wewntrz cieczy. Jest Io
zwii1zane z tym, ze podczas izotermicznego przcm1eszczcma cz:1steczek
z wntrza cieczy ku pow1erzchm powmny one wykonac pracir przcctwko
skierowanym do wntrza silom cinienia wewntrznego (punkt ").
Praca ta zwiiyksza energi potencjain. cz:1sleczek przechodz:1cych na
powierzchni cieczy.
Pm.ca A, ktor naiezy wykonac w celu 1zotcnmczncgo pow1kszemu
warstwy powierzchniowej cieczy, jest wyrazona wzorem
A= ((fs-f1.))N,
gdzie ((F5 - f1.)) jest redni. rmc. energii swobodnych (11.4.4.5")
przypadujcych na Jedn czslcczk\? na pow1crzehm fs ! wewntrz
cieczy F, a N - liczb czsteczek w warstwic pow1erzchmowcj cieczy.
3. Konieczne dla trwaej rwnowagi cieczy minimum jej energii
potencjalnej jest osigane w przypadku, gdy pole powierzchni swobod-
nej przyjmuje naJmnieJSZ:J wartoc. Stanowi rownowag1 trwalej mc-
S<:iliwego ciaa ciekego odpowiada minimum stosunku pola Jego
pow1crzchm do objtoci. Dlatego zawieszone w powietrzu mae
krople cieczy przyJmUH kszal kuli. Ciecz dy do zmnic1szcma poia
powierzchni swobodnej, w wyniku czego warstwa powierzchniowa
przypomina rozcignit spr\!zyst bonk, w ktrej dz1ah11:1 siy
nap1c1a lpatrz rwnicz punkt se).
4. Prac potrzebn:i do 1zotenniczncgo ulworzcma powierzchni
Jednostkowej nazywamy napiciem powierzd1111011ym ( wspulc:y1111ikiem
11ap1l'ia poll'1erzclmioll'ego) a danej cieczy na granicy z mn:1 faz.
m.5.3.3):
A N
<T =S = ((Fs-F.-)> S = ((Fs-FJ'i)11,

gdzie 11 = SN 1cst liczb:) cz:1steczek przypadajcych na jednostk pola

 184 11.6. Ciecze

pow1erzdmi warstwy pow1crzchmowej. Wspczynnik napicia powierz

chniowego obliczamy rwnie ze wzoru
AF
(j = -AS.
-.

gdzie AF JCS! zmian( energii swobodnej warstwy pow1erzchn10WeJ,

a IJ.S - zmiami pola pow1erzchm.
Wspczynnik napicia powierzchniowego u zaczy od skadu
chemicznego cieczy i od jeJ temperatury. Wspczynnik cr maleje ze
wzrostem temperatury 1 Jest rwny zeru w temperaturze krytycznej
(ILS.3.1). Po wprowadzeniu do cieczy substancji 11owier:dmwwo
c:y1111Jd1 (ak1ywnyd1) wspczynnik napicia pow1erzchmowego maleje.
Jest to zwiiizanc z tym, ze substancje takie s absorbowane w warstwie
pow1cr1.chniowej cieczy 1 zmnieJSZUJ energi swobodn teJ warstwy
(II.4.4.5").
5, Midzy warstw powierzchmow:, i bonki) sprzyst (punkt 3")
wystpuje istotna rmca. Napicie powierzchniowe cieczy me 1.alezy
od rozmiarw powierzchni swobodnej , dzy do zmnic1szcma jeJ do
zera. Napicie zwykej bonki sprystej jest wprost proporCJonalne do
jej odksztacenia i jest rwne zeru pn:y pewnej skonczoneJ wartosc1
pola pow1erzchm lej bonki.
Specyfika wiasnosc1 c1eklych bonek poiega na tym, e podczas
1zotcrm1cznego rozc1:1gama (c1skama) tych blonek zmienia su; liczba
czsteczek w warstwic powierzchniowej, a srcdme odlcgloi;c1 midzy
czsteczkami i wynikaJice z tych odlegiosc1 siy oddziaiywania m1dzy
cz11steczkowego me ulcgajq zmianie. Dlatego warto napicia powierz-
chniowego me zalczy od poia powierzchm swobodnej cieczy.
6. Jeli powierzchnia Cieczy jest ograniczona przez obwd zwilania
tpcrymctr zwilania) (ll.6.5.1), to warto u 1esl rwna sile dz1alaJ11CCj
na Jednostk dlugosc1 tego obwodu zwilania 1 skierowanej prostopadle
do mego. Sia ta lezy w piaszczyfoic styczneJ do pow1crzchm swobodnej
cieczy.

11.6.5. Zwllanle i zjawiska kapilarne

1. Me111skiem nazywamy zakrzywion w pobliu scianek naczynia
pow1crzchm swobodni) cieczy. Lim, wzdluz ktrej menisk styka si
z eiaiem staym, nazywamy obuodem (perymC'frem) :11i/:.(111ia. Wiclkos-
c1 charakteryzujc menisk 1cst tzw. kqt ::ll'ibmw :J - k:1t, Jaki
tworz:i ze sob:~ zwilana powierzchnia cianki i rnc111sk w punkcie Jego
zetkmc1a si z t:J seiank. Jeli/} < 7t/2 (rys. 11.6.ia), to ciecz :wib1
SCrnnk, natomiast jeli 9 > rt/2, LO CICC7. /Ile ::wif:a .~etan ki (rys.
Jl.6.1 b).
Zwiamc (mezwilfamc) Jest doskonae. Jeli ,9 "" O (:} = n). Od
powicdnio memsk ma ksztalt wklsy lub wypuky. Brak zwilanm
 \1.6.5. Zwllanie i zjawiska kapilarne 185

al bi I

Rys. 11.6.1

i mezwianm odpowiada warunkowi .9 = rc/2, przy ktrym powierz-

chnia swobodna cieczy Jest piasku.
2. Wystpowanie menisku Jest zwn1zane 7. tym. ze czsteczki
cieczy oddziauj;! midzy sob:) oraz z czi1steczkam1 ciaa staego.
Znajdui:1ca sic w pobliu scianki naczynm CZi)Slcczka A warstwy
gramC7.nCJ maJca sfer czi1steczkowego oddzrnlywanm (11.5.2.3)
o promieniu R,11 (rys. II.6.2) doznaje dzialama wypadkowych sil
przycigania przez wszystkie pozostae czsteczki cieczy IF 1 ) 1 wszy-
stkie czsteczki 5c1anki (F z). Sia F 2 skierowana JCSI prostopadle
do cmnki, co wynika z symetrii. Kierunek siy F; zaicy od
ksztatu memsku 1 pooenia cz:,stcczki A wzgidem scmnki. Na
przykad, Jeli memsk JCsl plaski {punkt I ) , a cz:, steczka A znajdUJC
0

si przy samej 5c1ancc, lo sia F 1 skierowana Jest pod ktem 45

do cianki (rys. 11.6.3). Cz<1steczka A znajduje si w rwnowadze
tylko w takim przypadku, gdy sia wypadkowa F = F, + F ~ skic

%
-- ...... .....
' /
,,,.
/

' \
I
/

F I
I
I
\
\
\
\ ' ......
Rys. 11.6.2 Rys. 11.6.3
 186 11.6. Ciecze

rowanajest prostopadle do powierzchni cieczy I_ Inaczej czsteczka A

przemieszczaaby si wzduz tej pow1erzchm.
3, O postaci menisku decyduje kierunek siy F:
a) Sia F jest rwnolega do powierzchni cianki - powierzchnia
cieczy Jest paska i 9 = rr/2 (rys.H.6.4a).

al b) cl

Rys. 11.6.4

b) Sia F skierowana Jest do 5cianki - siy przycigania czsteczki A

przez ciank s;~ wiksze od sil przycigania Jej przez czsteczki cieczy.
Ciecz ma menisk wk\!sy, 9 < rr/2, tzn. ciecz zwila cianki! (rys.
ll.6.4b).
c) Sia F skierowana JCSl w stron cieczy - siy przycigania
CZ<Jsteczki A przez CZ1Jsteczki cieczy S<J wiksze od si przycigania
przez ciank. Ciecz ma merusk wypuky, 9 > n/2, tzn. ciecz me
zwila cianki (rys. II.6.4c).
4. Zakrzywiona warstwa pow1erzchmowa wywiera na ciecz dodat-
kowe do zewntrznego cimemc Ap_ wywoane przez siy napu;:c1a
powierzchniowego. W podobny sposob rozc1gmla powoka sprzysta
wywiera cisnienic na zawarty w meJ gaz. Cinienie dodatkowe
wywierane na ciecz przez warstw powierzchniow o dowolnym
ksztacie opisuje wzr:

l ),
Ap=<T ( -j + -
. R1 R~

gdZle <T JCSt wsplczynnikem napicia pow1erzchmowego (11.6.4.4), R 1

1 R 2 - promiemam1 krzywizn dwch dowolnych wzaJcmmc prosto

1 Pomijamy prLV tym sil c1~kt>Sci CZlJSlettki A, ktora JCSI n1mcdbywalmc maa
w porOwnan1u z silaml F, 1 F1 .
 11.6.5. Zwllanie i zjawiska kapilarne 187

padych przekrojw normalnych 1

powierzchni cieczy w rozpatrywa-
nym punkcie A lej pow1erzchm. Prorruen krzywizny R 1 (lub R 2 )
przyjmujemy za dodatm, jeli srodek krzywizny odpowiedniego prze-
kroju znajdu3e si wewntrz cieczy. W przypadku przeciwnym uwaza-
my, e prorn1en krzywizny jest UJemny. Zatem Ap> O, Jeli menisk
jest wypuky i l:i.p < 0,Jcli jest on wklsiy. W przypadku pow1crzchm
paskiej R 1 = R 2 = oo 1 dodatkowe cinienie me wystpuje IAp O). =
Ola powierzchm kulisteJ R 1 = R2 = R i warto dodatkowego ci-
2u
nienia jest rwna p = R.
Takie dodatkowe cinienie panUJC, na
przykad, wewnt1trz pcherzyka gazu o promieniu R znajduj:1cego si
w cieczy w pobliu Jej powierzchni.
Dodatkowe cinienie wewntrz kulistej baki mydlanej o promu:-
niu R jest wywoane przez obie warstwy powierzchniowe c1enkieJ
. d . 4u
bonki my lanej: Ap= - -
R
5. Poz10m cieczy w wskich naczymach cylindrycznych (kapilarach)
o promieniu r rm su;: od poziomu cieczy w poczonym z mm
naczyniu szerokim. Poziom cieczy w kapilarze jest wyzszy lni7.szy) ni
w naczyniu o wielko li, Jeli ciecz zwila (nic zwill.a) cianki
naczymu, przy czym
li = 2ucos9.
rgp .
gdzie 9 jest ktem zwilaniu lpunkt !"), p - gstosci:1 cu:czy,
g - przyspicszcmem ziemskim (1.7.3.3).
Jeli kapilara ma ksztat wskiej szczeliny o staieJ grubosc1 i5, to
memsk ma ksztat powierzchni cylindrycznej o promieniu /2, a wyso-
ko, o jak ciecz si podniesie {w przypadku zwilama) lub obniy tw
przypadku niezwilania) w kapilarze JCSt rwna
li = 2crcos 9
/;gp
6.Cinieme pary nasyconej (11.5.3.2) nad zakrzyw1on:1 powierz-
chni cieczy zaley od ksztatu menisku. Jeli menisk Jest wklsy
(wypuky), to cinienie pary nasyconej JCSt mmeJszc (w1cksze) ni nad
pow1erzchm pask o warto Apr:

/)
l:i.pr ==--Ap,
p,-p

I rrukrOJCnl normalnym J"O\YJ1:r.a:hn1 W punkCIC ri nu:ty\YD.my krlyW~I ktoru J')O\\.'Sl:..IJC

w wyniku pncc1~13 lCJ pow1crn:hn1 plas>.czym pncchodzc:i prLcz nornln do lCJ
pow1enrhni w 1ym punkCJc.
168 11.6. Ciecze

gdzie p jest gslosc1a pary nasyconej, p, - gstoscm cieczy. a llpr

- cinieniem dodatkowym zwizanym z kr7.ywizniJ powierzchni
tpunkt 4).

11.6.6. Parowanie I wrzenie cieczy

1. Paroll'1111ie111 nazywnmy proces powslawanw pary zachodz:1cy
na powierzchm swobodnej cieczy .. Parowanie zachod7_1 w kazdeJ
temperaturze 1 Jego intensywno rosme z Jej wzrostem. W warstwic
powierzchniowej cieczy 1stmcJ czasteczki majce du7.<J pn;dko
i w zw!:1zku z tym duzi} ener~i kinetyczn ruchu cieplnego. Parowanie
polega na tym, ze te wlasmc cz.steczki opuszczaJ powierzchni
cieczy, zmniejszajc jej energi wewntrzna i obniajc temperatur.
Miur procesu parowanm stuoow1 s=ybko parow1111111 11 deliniowuna
Jako ilo cieczy prf.cchodz:,ceJ w stan pary w jednostce czasu.
Szybko 11 zalezy od cinienia zewntrznego i ruchu fazy gazowej nad
powierzchm swobodn cieczy

cS
u= -(pp-p),
Po
gdzie c jest stai. S - polem pow1erzchm swobodnej cieczy, p ~
cinieniem pary nnsyconeJ. p - cinieniem pary cieczy nad JCJ
powierzchnia. swobodn. a p0 - zewntrznym cinieniem almo-
srerycznym.
2. Wr=emem nazywamy mtensywne pnrowame cieczy zachodz:1ce
nic tylko na Jej powierzchni swobodnej. lecz rwmcz w caej
objto5c1 cieczy do wntrza powstajcych wtedy pcherzykw pary.
Zawarte we wrzcej cieczy pcherzyki pnry szybko 7.\v1kszaJi!
sw objto, wypiywaj ku grze i pkaj na pow1erzchm. To-
warzyszy temu charakterystyczne bulgotanie wru~ceJ cieczy. Cimemc
p pary wcwn'llrz znajdu1;1cego si w cieczy pchrzyka gazowego
JCSt rwna sumie cimema zewntrznego Po. cismema hydrosta-
tycznego Ph lcz:,cych powyzcJ pchrzyka wurslw cieczy doda-
tkowego cimcma IJ.p zw1;11.ancgo z m1pic1em powierzchmowym
(ll.6.5.4),
P = Po+Ph+llp,
przy czym
2u
p,, = Pt/h, llp = - .
r
gdzie r JCSt promieniem pchcrLykn pt1rr. /r - odlcgloiic1q Jego srodka
od pow1crzchm cieczy, p - gstoci cieczy. a u - wspczynnikiem
napicia powierzchniowego cieczy.
Wrzcmc cieczy rozpoczyna si w takiej temperaturze. przy ktreJ
 11.6.6. Parowanie i wrzenie cieczy 189

cimcme Pr pary nasyconej wewntrz pcherzyka Jest nic mmc1sze od

cinienia p (punkt 2"):
2u
Pr ~ Po + pgh + - r
Jeli ten warunek me Jest speniony, Lo nastpuje kondensacja
zawartej w pcherzyku pary, a on sam zamyka su;:"
3". Jeli rozmiary r pchrzykow pary s maic, to cimeme
Pr powmno by due 1 aby zapocztkowa wrzenie, nalezy ciecz ogrza
do stosunkowo wysokiej temperatury. W obecno5c1 w cieczy cl!11tr11
parowama (pyki, pchrzyki rozpuszczonych gazw itp.) wr1.cmc
zaczyna si w znacznie niszcJ temperaturze. Jest to zwu1zane z tym.
ze na centrach parowania tworz su;: pchrzyki pary o takich
rozmiarach, przy kt6rych mozna zaniedba: wpyw trzeciego wyrazu
w mer6wnoc1 punktu 2 Ponadto, zwyke pgh p0 I przybliony
warunek rozpoczcia wrzema ma posta:

Pr~ Po
Temperatur cieczy, w kt6rej cinienie Jej pary nasyconej JCSt rwne
cimcmu zewntrznemu, nazywamy 1empera111rq (punktem) ll'r:e111a.
4. Jeli wrzenie cieczy zachodzi pod staym cimcmcm. to JCJ
temperatura podczas wrzenia rowmez pozostaje staa. Dostarczane do
wrzcej cieczy ciepo zostaje w caosci zuzytc na przeprowadzamc
czsteczek cieczy w par. Ciepo rP konieczne do wyparowania Jednostki
masy cieczy ogrzanej do lempcrat ury wrzenia nazywamy c1ep/cm
paroll'1u11a. _Wielko rr maleje wraz ze wzrostem temperatury wrzcma
.staje sir;: rwna zeru w temperaturze krylyczneJ (11.5.3.1).
Zmmn energii wewntrznej cieczy (ll.2.Ll ) przy przejciu wtem-
0

peraturze wrzenia jednostki jeJ masy w stan pary nazywamy wl!w111-

r=11y111 ciep/em parowania.
5. Wrzenie cieczy ; kondensacja pary s11 przykadami w:l!j.fr'
fa;o11~1d1 p1eruoszego rodza1u lporowna; II.5.4.2). Dla Lego typu
przej fazowych charakterystyczna JCSt Jednoczesna stao cimcma
i temperatury przy zmicmaj:icym si stosunku midzy masami obu faz
(11.5.3.3). Aby 7.aszlo przejcie fazowe I rodzaju, konieczne JCSt
doprowadzanie do ukadu lub odprowadzamc z tego ukadu cwpla
"r przejcia fa:owcgo. Ciepo rr przypadajce na jednoslk\: masy
mozna obliczyc z row11a11ia C/a11si11sa--C/apeyro11a:

gdzie v1 ! v2 sl) odpow1cdmo ob;tosciam1 wiasc1wym1 substancji

w fazie poczi1tkowej i koncowcj, a T) p - temperatur" ; cimemem
przejcia fazowego.
190 11.6. Ciecze

6, Z rwnania Claus1usa-Clapeyrona dla przypadku wrzcma

cieczy wynika, ze
dT Wp-vc) T
di= rp
gdzie Vc i vP s odpow1edmo objtoc1am1 wia5c1wym1 cieczy ' pary
dT
w temperaturze wrzenia T. Poniewaz vP > vc ' rr > O, to - - >O,
. . , . . dp
tzn. w miar wzrostu c1smema rosme temperatura wrzcma.
 Cz Ili

Elektrodynamika

Rozdzia 111.1
adunkielektryczne.
Prawo Coulomba
111.1.1. Wstp

1. Elektrostatyk nazywamy t cz nauki o eiektrycznosc1,

ktora zaJmUJe si oddz1alywamami i wiasnoc1am1 ukadw adunkw
elektrycznych, nieruchomych wzgldem pewnego wybranego mcrCJal-
nego ukadu odnicsierua (l.2.l.2).
Rozrniamy dwa rodzaje adunkw elektrycznych - dudaum:
i 111emne. Siy, Jakimi dziaaj na siebie nieruchome ciaa iub czstki,
zwizane z adunkami eiektrycznym1 tych cia lub czstek nazywamy
sila1111 elektrostatycznymi. Ciaa naadowane rno1m1cnne przyc1gaJQ
sic wzajemnie, a naadowane jednoimiennie - odpychaj. Pu11ktowy111
lad1111kiem elektrycznym nazywamy ciao naadowane, ktrego ksztat
i wynuary s nieistotne z punktu widzema rozwazanego w danym
momencie zagadnienia. Na przyklad, w rozwazaniach nad oddziaiy-
wamcm elektrostatycznym dwoch cia mozna te ciaa uwaza ul
punktowe adunki elektryczne, o ile ich roznuary s mae w porwnam u
z odlegioci midzy nimi.
2. adunek elektryczny dowolnego ukadu cia stanowi calkow1t
w1eiokrotno iad1mk11 e/emelllamego, rownego w przyblieniu
1,6 1o- 19 C. Najlejsz stabiln czstk o adunku ujemnym stanowi
e/ek1ro11. Jego masa jest w przyblieniu rwna 9,110- 31 kg. Najlejsza
stabilna antyczstka (VIll.2.1.7) o iadunku dodatnim - pozyton
- ma lak sam~ mas jak eiektron 1_ IstnteJe rwnie stabilna cz~slka
o iadunku dodatnim - proton. Jego masa jest w przyblieniu rwna
l,67 1o- 27 kg. Elektrony 1 protony wchodz w skad alomow wszys-
tkich pienviastkw chemicznych.
3. Zasada zachowama lad1111k11 elektrycznego: w trakcie dowolnych
procesw zachodzcych w izoiowanym elektrycznie ukladz1c suma

1 Pomijamy 1u nicstabilnoC pozylonu -,w11~n z anihilaq~ par dckuonrozylun

t\'lll.2.l.7).
192 IJJ.1. Ladunki elektryczne. Prawo Coulomba

aigebra1czna adunkw elektrycznych tworzcych ten ukad ci;1 iub

cz;,istek pozostaje nic zmieniona.
W takim ukadzie mog tworzy si nowe czstki naadowane
elektrycznie - na przykad elektrony pojawiajce si w wyniku
jonizacji atomw lub czsteczek (!Il.9.4.1), JOny powstajce na skutek
Zjawisk Jonizacji lub dysocjacji elektrolitycznej (Ill.9. l .5'') i inne. jceii
Jednakzc ukad jest 1zoiowany elektrycznie, to suma algebraiczna
adunkw wszystkich nowo powstaych w tym ukadzie cz;1s1ek zawsze
b\!dz1e rwna zeru. Zasada zachowania ladunku elektrycznego 1esl
jednym z fundamcntainych praw przyrody.
4 Przy pocieramu zetknitych ze sob dwch cia elektrycznie
obojtnych adunki elektryczne przechodz11 z Jednego z mch do
drugiego. W kadym z tych cm zostaje naruszona rwno sum
adunkw dodatnich 1 ujemnych - w rezultacie ciaa zoslilJ<! naado
wane rno1m1ennie.
Z koic1 podczas eiektryzowanm ciaa przez mdukcj~ cektro
statyczm, naruszona zostaje jednorodno rozkadw adunkw do-
datnich i ujemnych. Przen11cszczaj;1 si one w taki sposb, ze w JcdneJ
czci ciaa po1aw1a si nadmiar adunkw dodatnich. a w drugieJ
- Ujemnych.

111.1.2. Prawo Coulomba

1. Siy oddz1alywama elektrostatycznego cia naadowanych
([I(.1.1. J0 ) podegUjl! US talonem u na drodze cksperymentainej prawu
Coulomba. Z tego wlasmc powodu sq one czi;sto nazywane siia1111
k11/0111bowski1111.
Prawo Co11/omha: sia oddzialywama eiektroslatyczncgo dwch
znajdujcych s1~w prni punktowych adunkw elektrycznych JCSl
wprost proporcjonalna do iloczynu q 1tJi tych ladunkow 1 odwrotme
proporcjonalna do kwadratu odeglosc1 r midzy mmt; jest ona przy
tym skierowana wzdluz proslCJ l:icz.ccj le adunki:
'h r21
F,- 1 = k</1-
,1
--.
r .

gdzie F 12 JCSt sii1. Jak:) lad u nek q2 wywiera na adunek q 1 r 12 -

wektorem icz:1cym ludunck q 2 z iudunkiem 1 , przy czym r = lr12l
(rys. III. 1. la). k - wspczynnikiem proporCJonalnosc1 (k > O),
F 21 - si. Jllkil ludunck q 1 wywiera na iadunck efa, a r 21 = -r 12
- wektorem h1czcym adunek 11 1 z adunkiem q 2 (rys. IILi.lb).
2. Wspczynnik proporcjonainoci w prawic Coulomba JCSl
w ukla<lz1e SI rowny
l
k=--.
4Jtr.o .
 Ili. 1.2. Prawo Coulomba 193
al

bi

gdzie c0 = 8,85 10- n F/m jest prze11ikal11osci elek1ryc=11q pr;;111

Prawo Coulomba mozna zatem zapisa w postaci

i 1 qz
F 1, = - - - - r1,
- 4:n:co r 3 -'

Tuk posta zapisu prnwa Couiomba - a take wszystkich

wynikaJ<!cych z mego praw i wzorw - nazywamy :rac1011ali=owa11.
3. W ukadzie Jednostek CGS ES oraz w ukadzie Gaussa (CGS)
(IX) przyJmUJC si, e wystpujcy w prawic Coulomba wsplczynnik
k JCst bczwyrnmrowy i r6wny Jcdnoc1, w zwiozku z czym prawo
Coulomba przybiera posta

4. Kazde ciao naadowane mozemy rozwa:za Jako uklad ludun-

kw punktowych. Dlatego te sia elektrostatyczna, 1aki1 JCdno c1aio
naadowane dz1aln na drugie, rwna JCSt sumie geometrycznej sil
wywieranych na wszystkie punktowe iadunki elektryczne drugiego
ciaa przez wszystkie ladunki punktowe pierwszego cmla.
W szczcglnosc1, gdy cma naadowane maJ ksztat kulisty,
a ich iadunki 1 ; 2 rozmieszczone s na pow1erzchmach tych
ciul w sposb Jednorodny, Io si1= oddz1aiywama clcktroslalyczncgo
takich cia w prom mozcmy wyznaczy(; posluguji!c s11= formulami
podanymi w punkcie 1, o ile przyjmiemy, e wystpujca w mch
\v1elko r rwna Jest odlcgioci mi1=dzy rodkami tych cmi. Prom1emc
cia R, i R1 mog mice przy tym ten sam m1d w1elkosci co
r (dla r > Ri +Rz).
194 111.2. Nalenie pola elektycznago

Rozdz1al 111.2
Natenie pola elektrycznego
111.2.1. Pole elektryczne. Natenie pola
1. Oddziaywanie 1111\!dzy naadowanymi elektrycznie czijstkami
lub ciaiam1, poruszajcymi SI\! w dowolny sposb wzgldem mcrc1ai-
nego ukadu odmcs1cma, zachodzi za posredmctwem pola e/ektro111tJg
netyc:::11ego, ktre stanowa kombinacj dwoch wzajemmc 1.e sob
powizanych pl - pola elektrycz11ego 1 pola mag11etyc:::11ego. Charak-
terystyczna wlasno pola ciektrycznego, odrn1a1L-J. go od innych
rod7.ajw p fizycznych (1.2.2.1), polega na tym, ze wywiera ono na
adunek elektryczny 1naiadowan czstki! lub ciaio) sil, ktra nic
zaiezy od prdkoci ruchu adunku. Z kolei pole magnetyczne
charakteryzuje si tym, ze na poruszaji1ce si iadunki elektryczne
wywiera siy proporCJonalne do pr\!dkoca ladunkow j skierowane
prostopadle do Lych prdkoci.
Z. Podstawow wielko suzq do iloc1owego opisu pola
elektrycznego stanowi wektor E 11at(!f:ema pola e/ektryc:11ego, bdcy
silow charakterystykI poia. Jest on rowny stosunkowi siy F. Jak
poie elektryczne wywiera na umieszczony w rozwazanym punkcie pola
prbny adunek punktowy. do wartoci <I tego adunku:
F
E=-.
l/
Prbny lmlrmek e/ektryc::11y powmaen byl: na tyle maly. aby
umieszczemc go w polu me powodowalo znmm w pn:estrzcnnym
rozkladz1e adunkw wytwarzajcych to poie. Innymi sowy, adunek
prbny me powm1en zaburza badanego za Jego pomoq pola.
Pole eicktrycznc nazywamy polem jecbwrod11,1m, jczcli wektory
nalzcma pola E we wszystkich jego punktach s 1akic same, co
oznacza, ze s Jednakowe zarwno co do warlosc1, jak ; kierunku.
3. Sia F, jak:, pole elektryczne dziula na umieszczony w mm
dowolny lmcprbny") punktowy ladunek elektryczny q, rwna JCSt
F = qE. Jednake w tym przypadku l w odrnicmu od zalcznosc1
podanej w punkcie 2") E opisuje nat\!zcmc pola - w m1c1scu
uiokowama adunku '' - zaburzonego przez ten adunek. co oznac-la.
e w oglnym przypadku moe si ono rni od pola, jakie 1stnialo
przed umieszczeniem w nim lego adunku q.
4. Oddzialywamc kulombowskie (lll.1.2.1) pomidzy mcrucho-
mym1 naladowanym1 elektrycznie cmlami lub cz:1stkami zuchodz1 za
posrcdnictwem wytwarzanego przez me pola elektrost111ycz11ego. Pole
elektrostatyczne Jest to staqomm1e ltj. takie, ktre me ulega zmianom
wraz z uplywcm czasu) pole elektryczne.
Nat\!zeme pola elektrostatycznego la<lunku punk1owcgo ''wprm
 111.2.1. Pola elektryczne. Natenie pola 195

mozcmy wyznaczy<': na podstawie prawa Coulomba (III. i.2.2) 1

(111.1.2.3):
l q
E =---.r (w SI),
4itr.0 r"

E= ~r
rJ
(w CGS),

gdzie r jest wektorem poprowadzonym od adunku l/ do punktu,

w ktrym wyznaczamy natzenie poia. We wszystkich punktach pola
wektory E skierowane s od adunku 11, o ile i/ > O, natomiast gdy
i/ < O, s one skierowane do tego ladunku. Rzut E, wektora E na
kierunek wektora r wynosi
i q
E
'
=---
4m:o r~
(w SI),

i/
E =r-z- (w CGS).

5. Do graficznego przedstawienia pl elektrostatycznych stoso

wana jest metoda linii si. Limami sil {limami 11111:ie111a pola) nazywamy
lime poprowadzone w taki sposb, by styczne do mch w kazdym
punkcie pokryway si z kierunkiem wektora natzcma pola w tym
punkcie. Przyjmujemy, ze lime sil skierowane s tak samo Jak wektor
natzcnia pola. Nigdzie si one me przecinaj, gdyz w kazdym punkcu:
wektor E ma tylko JCden kierunek.
Limc sil me s tozsame z traJektonam1 ruchu ickkich c1.i1stek
naladowanych w poiu cicktrostatycznym. W kadym punkcie lraJcktoi
czstki styczna do meJ jest rownolegia do kierunku prdkoci.
Natomiast wzduz stycznej do linii sil skierowana JCSt sia, jaka dzma
na c1.stk naladowan, a w konsekwencji ! przysp1cszcme czastki.

111.2.2. Zasada superpozycji pl elektrycznych

1. Podstawowe zadame eiektrostatyki moemy sformuiowa w na-
stpujcy sposb: na podstawie danego rozkadu przestrzennego
; wiclkosc1 2:rdei poia - IJ. adunkow elektryc-mych - nale;:y
wyznaczy wektory nati;:cma poia E we wszystkich punktach poia.
Zadame to mozna rozwiza posugujc si :asatlq superrw:ycji pl
elektryc:11yc/1 (inaczej :asac/q 111e;ale:11ego cba/a11w pl elektryc;11yd1),
zgodme z ktcm1 nalzenic pola elektrycznego wytwarzanego przez
uklad ladunkow rwne JCSI sumie geometrycznej natzc1\ pl po-
chodzcych od kazdcgo z tych ladunkw osobno.
2. Rozkad adunkw w przcstrzem mozc byt zarwno dyskretny.
Jak i c~gly. W pierwszym przypadku natenie pola wynosi
 196 111.2. Natenie pola eleklycznego

E= I; E,,
fa J

gdzie E 1 JCSl natcemem w rozwaanym punkcie prlcstrzem poia

pochodzcego od 1-lego ladunku, 11 - liczb:i wszystkich dyskretnych
adunkw wchodzcych w sklad rozwaanego ukadu.
3". Przykad I. Nalczcme pola elektrostatycznego wytwurzancgo
w prm przez ukad nieruchomych adunkw punktowych q 1 , 112, ...
... , .
i q
E =-- L
4n:i:o 1~ 1
-Tr
r;
1 (w SI),

n I/
E= L -Trr
j
i= i
(w CGS),

gdzie r; Jest wektorem poprowadzonym od punktowego adunku q1 do

rozwazanego punktu pola.
4. Przykad 2. Naleenie pola elektrostatycznego wytwarzanego
przez dipoi cieklryczny w prni.
Dipolem elektrycznym nazywamy ukad zoony z dwoch ladunkow
ciektrycznych q > O 1 -q, rwnych co do wartosc1 bczwzgidneJ, ale
maJcych przeciwne znaki, ici1cych w odlegiosci I - malej w porow-
namu z odlegoci do rozwazanych punktw pola - od siebie.
Ra11111mrem dipola nazywamy wektor I, skierowany wzdu prostej
przechodz:1cej przez oba laciunki (osi dipola) o zwrocie od adunku
-q l q">O P

...L ...L
2 2
r

E
B
Rys. 111.2.1
 111.2.2. Zasada superpozycji pl eleklrycznych 197

ujemnego do dodalmego, rwny liczbowo odlcgosct I mu;:dzy nimi

(rys. Ill.2. I). Wektor
p. = 111
nazywamy momentem eleklrJ'c=11y111 dipol" iclipololl'ym 111011wllfem
elektryc=11ym).
Natzcme E pola dipola w dowoinym punkcie wynosi
E=E++E_,
gdZJe E+ i E_ s odpowiednio nateniami pl poci10dzcych od
adunkw i -q (rys. 111.2.1).
W punkcie A, lecym na osi dipola w odlegosc1 r oci jego rodka
Ir I), nat7.emc pola dipola w prm wynosi

E=-1- 2p. lw SI),

41tc 0 r 3

E = 2~. (w CGS).
r
W punkcie B, znajdUJ<1cym su; w odlcgioc1 r Ir I) od rodka
dipolu nu paszczymc proslopadlcJ do osi dipola i przcchodZlJCCJ
przez Jego srodek, mamy
p.
E= - 41tf.o r3
{W SI).

p.
E= --;; (w CGS).

W dowolnym, odpow1edmo
oddalonym od dipola tr /),
punkcie M (rys. 111.2.2), wartoc
nutzeniu pola elektrycznego
wynosi

E =
I p,
--""""T'-3cos9+
I , 1
41tr. 0 r
(w SI),

E = P: J3cos 2 .9+) Rys. 111.2.2

r
(w CGS).
5, W celu opisu cigego rozkadu adunkw elektrycznych wzdluz
pewnej linii, na pewnej poWicrzchni lub w pewnym obszarze przestrzeni
 196 111.2. Nalente pola eleklycznego

wprowadzamy pojcie gsto5c1 ladunku. Gdy ladunki elektryczne

rozmieszczone s w sposb c1gly wzdlu linii, wprowadzamy lillloll'
gstot' /ad1111k11 t:
dq
T=-.
dl .
gdzie dq Jest adunkiem malcgo odcmka linii o dugosc1 d/.
Jczcli adunki elektryczne rozmieszczone S<I w sposb c1<1giy
na pewnej pow1crzcim1, lo wprowadzamy po111er=d111iotrq gsto,:
lad1111k11 a:
dq
a=-.
dS.

gdzie dq JCSl adunkiem rozmieszczonym na maiym elemencie powierz

chni o polu dS.
W przypadku cigego rozkadu iadunkow w pewnym obszarze
wprowadzamy objtofrww gsto lad1111k11 p:
d
p=dv,

~dzie dq Jest adunkiem znajdujcym si\: w maym elemencie objto

scidV
6. Zgodme z msad superpozycji lpunkt 1) n:ll\:zcnic poln
ciektrostatycznego, wytwarzanego w prm przez ci:igly ukad adun
kw, wynosi
E = j dE,
(q)

gdzie dE JCSt nalzcmem .pola elektrostatycznego wytwarzanego

w prni przez muy iadunek dt7 (cakowanie wykonujemy po caym
cigym rozkadzie adunkw). May adunek dc1 moemy uwi!Zac za
punktowy iadunek elektryczny (III. I. i. I"). Zatem

i
E=-.-
4nc 0
f dq, r
-
r
(W SI),

ll

E=f~r
rJ
(w CGS),

w
gdzie r Jest wektorem poprowadzonym od m1cJsca, w ktrym znajduje
sic adunek dq, do rozwazanego punktu pola.
 111.2.3. Strumie natenia pola 199

111.2.3. Slrumle nalenia pola.

Twierdzenie Oslrogradsklego-Gaussa
dla pola elektrycznego w prni
l ". Eleme11tamym strumie11ie111 11at:e111a pa/a elektryc:nega przez
milly element pow1erzchm dS umieszczony w tym polu nazywamy
wielko fizyczn zdefiniowan formu

dN = EdS = EdScos-t:(E,n) = E.ds = EdSL,

gdzie E jest wektorem natzema pola elektrycznego w punktach
elementu pow1erzchm dS, n - jednostkowym wektorem nonnillnym
do elementu powierzchni dS, dS - wektorem elementu pow1erzchm
(dS = dSn), E0 dS = Ecos <!:fE, n) - rzutem wektora E na kierunek
wektora n, dSl. = dScos<!::(E, n)- polem rzutu elementu POWterzchm
dS na paszczyzn prostopadh1 do wektora EI.rys. 111.2.3).

Rys. 111.2.3

Nn przykad dla pola elektrostatycznego. wytwarzanego przez

punktowy adunek q w prm, mamy

I/
dN =--dw (w SI).
4itt 0

dN = qdw (w CGS),
gdzie dw = dSJ./r~ jest ktem bryowym, pod Jakim element pow1erz-
chm dS widoczny JCSt z miejsca, gdzie znajduje si iadunck punktowy
q, r - odlegosci:1 od adunku do elementu pow1erzchm. 1:0 - przem-
kalno5ci:1 elektryczn prni.
2". Strum1cn N natzema pola elektrycznego przez pow1erzchn11;
S rwny jest sumie aigebrn1cznej strunuem przez wszystkie elementy
200 111.2. Nalzenle pola elektycznego-

powierzchniowe dS teJ powierzchni:

N= J EdS = J EdScos-:(E,n) = JE.ds= J EdSJ.
ISJ ISI ISI ISI
Wszystkie wystpujce w tym wzorze wektory n normalne do eiemen-
tow powierzchni dS powinny by skierowane w trr sam stron
wzgldem powierzchni S. Na przykad, w przypadku zamknic;tcj
powierzchni S (rys. IIl.2.3) wszystkie wektory normalne n powinny
by albo zewntrzne, albo wewntrzne. W dalszych rozwaaniach
bdziemy posugiwali si tylko normalnymi zewntrznymi.
3. Tw1erd:e111e Osrrogratlskiego-Guussa: strumie natir-i.enm poia
elektrostatycznego w prm przez dowoln;1 znajdu1i1c sic; w polu
pow1erzchmc; zamkniti1 1est proporcjonalny do sumy algebraicznej
q"''"" adunkw elektrye7.nych otocwnyeh przez tiy powierzchni:

,(EdS=~q""""
j l:o
(wSl),
ISI

E dS = 4it lJo1ocz (w CGS),

(SI
przy czym wszystkie wektory dS skierowane s;1 wzdluz normalnych
zewntrznych do zamkmirtej pow1erzchm cakowania S, ktr czc;sto
nazywamy pml'ler:dm1q Gamsa.
Twierdzenie Ostrogradskieg~aussa dla pola ciektrostatyc:znego
w osrodku materialnym omwiono w punkcie IH.4.3.6
4, Tw1crdzemc Ostrogradskicgo-Gaussa lpunkt 3") wykorzys1u1e
si - icznie z zasad superpozycji pl (lll.2.2.I") - cio obliczania
pl elektrostatycznych w prm. Posugiwanie si tym tw1crdzemcm
jest szczeglmc wygodne w przypadku p charakteryzujcych sic
pcwn;1 z gory znan symetri, zw1<1zan z symetryczn koniguraqi1
adunkow stanowicych rda rozwaanego pola. Czsto przy tym
udaje si wybra': pow1erzchmiy Gaussa (punkt 3) w taki sposb, by
przechodzcy przez m strumie mozna byo wyrnzi przez po-
szukiwane natzenie poa bez wykonywanm pracochonnego cal-
kowania. (Przykady obliczania pl zamieszczono w paragrafie
111.3.3).
5. Za pomoc twierdzenia Ostrogradskieg~aussa mona udo-
wodni Jedno z podstawowych twierdze cicktrostatyki, a mm n owicie
1w1erd:e111e Eamslwua: ukad meruchomych punktowych adunkinv
elektrycznych, ez:1cych w skoczonych odlegosciach od siebie, me
mozc byc stabilny. Dowoiny punktowy adunek q z pewnego ukladu
znajduje si w pooeniu rwnowagi stabilnej. o ile przy maym
przesuniciu tego adunku wzgidem tego pooema pole elektryczne
E. wytwarzane przez pozostaie adunki ukadu, wywiera na sil
F = qE skicrowan1 w stron poiozcma rownowagt. Niech S bi;:dz1c
 111.2.3. Strumie natenia pola 201

pewn zamknii;:t;1 pow1erzchm obeJmUj<lC< ladunek q, ktra od

powiada na tyle maym Jego przesuniciom wzgii;:dcm poioema
rwnowagi, i wszystkie pozostae adunki tego ukadu znajduj s1i;: na
zewntrz mej. Wwczas w przypadku rwnowagi stabilnej adunku q
powm1en by spelmony warunek
FdS = q EdS <O.
(SI ISI

Przeczy to Jednakze twierdzeniu Ostrogradskiego-Gaussa. Zamkmi;:ta

powierzchnia S nic obejmuje adunkw, ktre wytwarzaj pole E,
a wic zgodnie z tym tw1crdzemem
EdS=O.
ISJ

Rozdzial 111.3
Potencjal pola elektrostatycznego
111.3.1. Praca sll pola elektrostatycznego przy
przemieszczaniu w nim adunku eleklrycznego
l". Praca BA, Jak wykonuJI siy kulombowskie (111.i.2.I") przy
maiym przem1eszczamu dl adunku punktowego 11 w poiu dcktro
statycznym wynosi
BA= F dl= qE dl= qEd/cosc!:(E,dl),
gdzie E jest nateniem pola w punkcie, w ktrym znajduje s1e adunek
, dl = jdlj, a -J:(E, dl) JCSl kqtcm nnedzy wektorami E 1 dl.
Praca sil kulombowskich przy skoczonym przemieszczeniu h1dun-
ku I/ z punktu I do punktu 2 Jest rwna
2
A,_ 2 =11JEdl = iiJ Ed/cosc!:(E,dl) .
.1 .1

2, Dla oola wytwarzunego przez pojedynczy iadunck punktowy

q; w prm mamy
lf; IJ1 dr,
E = -.--.-
3 r 1, dl = dri. E dl = - - - - Iw SI),
47If.ol 1 4nr.o rf
gdzie r; JCSt wektorem iqc-,qcym iadunck t}; z adunkiem 1/, r; = Ir;\ -
odlegiosc1:i m1~dzy tymi adunkami.
202 111.3. Potencja! pola elektrycznego

Praca, Jakli- wykonuj siy pola przy przemieszczeniu adunku q

z punktu i do punktu 2, wynosi zatem

1 r 12 s odpow1edmo odleglociam1
gdzie r; 1 od punktw I 2 do
adunku q.
W ukadzie CGS mamy

A1-2 = qq, ( -1 -- I )
ru r1:!

Dla Jednmm1ennych iadunkow q 1 1/1 praca sil odpychania kulo-

mbowskiego Jest dodatma, gdy adunki oddalaj sic od siebie, oraz
Ujemna, gdy si do siebie zbliaj. Natomiast praca si przycigania
kulombowskiego adunkow rnoimiennych Jest dodatnia przy zblia
niu si ladunkow, a przy ich oddalaniu si - ujemna.
3. Na adunek punktowy q, umieszczony w polu ciektrostatycznym
wytwarzanym w prni przez ukad adunkw punktowych
q 1 , 'Il, . , IJn, dziaa sia
.;, E .;, qq,
F = I] L.., I = L.., - -- -3- f; IW SI),
i= 1 I= 1 4m: 0 r 1
.;. qq,
F = L... -J-r, (w CGS).
1 1 r
Praca A 1_2, Jak La sia wykonuje przy przemieszczaniu ladunku <I
z punktu I do punktu 2, me zaley od ksztatu trajektorii tego adunku:

A1-2 = I ..!!!!!_(_i___i_) (w SI),

4m:o
i= 1 r11 r, 2

A1-2 = CJl/;(-i___i_)
i= j rH r12
(w CGS).

Praca sil poia elektrostatycznego, wykonywana przy przemiesz-

czaniu iadunku q wzdu dowoinego konturu zamknic;tcgo ff' rwna
jest zeru, gdy w takim przypadku mamy r 12 = r 21 , zatem
Fdl =O.
,_,_,.,
Tak wiec poie elektrostatyczne JCSl polem potencjalnym (1.3. i.6")-
 111.3.1. Praca si pola elektrostatycznego 203
4. Cyrk"/ai') nat('=enia E pola e/ekrrycz11ego wzduz poprowadzo-
nego w polu zamknu;;tego konturu !L' nazywamy calkc; imow:1
f E dl = f E dl cos <!: (E, dl),
W (.!t"

gdzte E jest nateniem poia w punktach zawartych w maiym ciemenc1e

konturu o dugoci d/, a wektor dl poprowadzony Jest wzdlu stycznej
do konturu w kierunku jego obchodzenia.
Z zacznoci podanych w punkcie 3, gdzte F = qE, wynika, ze
cyrkulacja natenia poia eiektrostatycznego wzduz dowoinego kon-
turu zamknic;tego !L' rwna jest zeru:
fEdl=O.
!.>'I

Ten oslalm warunek, wyraa1cy polencJalny charakter pola

elektrostatycznego (l.3, 1.6), speniony jest zarwno dla poia w prni.
Jak 1 w osrodku matenainym.
_ 5. Pole cicktrostatycznc Jest polem bezw1rowy111, gdyz Jego natc;zc-
me E spema warunek
rotE =O,
wynikaicy - zgodnie z twierdzeniem Stokesa (Ill.14.2.2") - z wyra-
zema cakowego na cyrkulacj wektora E wzduz konturu zamkmc;tcgo
lpunkt 4).

111.3.2. Potencja pola elektrostatycznego

1, Praca A sil pola elektrostatycznego, wykonywana prly maym
przemieszczaniu w mm adunku punktowego q (111.3.1.1 ). rwna JCSI
ubytkowi energii potencJainej tego ladunku w polu (J .3.3. I"):

A = -dlV,., A1 - 2 = -W. = W. 1 -Wp2

gdzie WP 1 j IV,. 2 s odpowiednio wartosciam1 energii polcncjalncJ
adunku q w punktach i i 2.
2, Dla pola wytwarzanego w prm przez ukad iadunkw
punktowych 1} 1 , q 2 , ., iJn (I!I.3.1.3} mamy

J-Y.--W., -'- ( -l j )
SI),
r' r- = q"'
~
-- (w
;~ 1 4m:o ro r12

(w CGS).
204 111.3. Potencja poa eleklrycznego

Warto bezwzgldna energii potencjalnej adunku '' w polu rnoze

byc okrelona jedynie z dokadnosc1~ do dowolnej staicj cakowama C:
n 1/1
JV,, = q L --+C
, ; ; 41ttor1
(w SJ),

~V,,= lf I" ~+c

Cf
(w CGS),
= r, j

gdzie r1 jest odlegiosci:, adunku IJ; od rozwazanego punktu pola,

w ktrym znajduje si iadunek q. Zwykle przyJmUJcmy H~-+ O dla
r1 -+ ro; mamy wwczas C = O oraz
iv,, = I ___q

n
1_ (w SI),
1=; 41tr.or1
n q
H~ = ,, L~ (W CGS).
I; i 1"1

3 < Wielko cnergetyczn:1, charaktcryZUj<!C'! pole eiektrostatycznc,

stanowi jego potencja. Pote11cj11/e111 po/a elekrrosrmyc=nego nazywamy
wielko fizyczn 1p rown:1 stosunkowi energii potenCJalneJ ~ prbnego
adunku punktowego (lll.2. i.2), umieszczonego w rozwaanym
punkcie poia, do wartoci q lego adunku:
lV.
cp = - r
q
Z 7.aieznoc1 podanych w punkcie 2" wyniku. ze potencja pola
iadunku punktowego I/i w prm wynosi
1/1
tp =--- (w SI),
4itc 0 r;
I/i
<f11=- (w CGS).
r;
Mamy 7..alcm

"'= 2: 'P
;~i

co oznacza. ze zgodnie z zasad superpozycji pl elektrycznych

(III.2.2.1) w przypadku nakladam;1 si pl elektrycznych ich potenCJaiy
sumuj si aigebra1czme.
Uwaga. Zakadamy przy tym, ze dla wszystkich nakladaJ<!cych su;
pl w taki sarn sposb wybrano punkt. w ktrym potencjal przyjmuje
 111.3.2. Potencja pola elektrostatycznego 205

warto zero. Na przyklad w podanych wyej formuach potencjay rp

i cpi sq rwne zeru w nicskoczonosc1.
Jeeliladunki rozmieszczone s w przestrzeni w sposb c1giy, to
potencja cp ich pola w prni (przy wskazanym wyeJ wyborze
punktu, gdzie rp = O) jest wyraony wzorem

tp=J~
41tr.o r
(w SI),

lq)

(w CGS),

()

gdZie cakujemy po wszystkich adunkach tworzcych rozwazany ukad.

4. Praca A, _ 2 , Jak siy pola elektrostatycznego wykonuj przy
przem1eszc7.amu adunku punktowego q z punktu I pola (potencja!
cpi) do punktu 2 (potencja !flz), wynosi
A1 -2 = q(rp, -!fl2)-
Jczeli !p 2 = O, to
A1-2
rp, =--
'1
Potencja w dowolnie wybranym punkcie poia eiektrosratycrnego
jest liczbowo rwny pracy, juk sily pola wykonuj przy przemiesz-
czaniu Jednostkowego iudunku dodatniego z danego punktu pola do
miejsca, gdzie dla potencjau przyjmujemy warto zero.
Do badama pl elektrostatycznych potrzebna jest znajomo
rmcy potencjalw midzy pewnymi punktami pola, a me bczwzglcd-
nych wartosc1 potencjau w tych punktach. Tak wic wybor punktu
z zcrowo wartosci potencjau wyniku Jedyme z wygody rozwH~ywamu
danego zugadmcma.
5". Praca sil pola odpowiadajca przemieszczeniu elementarnemu
dl ladunku q w polu elektrostatycznym wynosi

liA = -dW
.
= -tJdcp =
( Ciep iJrp iJcp )
-q -dx+-_-d,l'+-d= ,
p fu ey ~

gdZ!c x, y, : s:1 wsprzcdnym1 kartCZjal1skim1 punktu poia.

Z drugiej strony - zgodnie z (III.3.1.1) - mamy
BA= Edl = qE1dl = q(Edx+E>.dy+E=dz),
gdzie E1 = Ecos-i::(E, dl) JCSt rzutem wektora E natzcn1a poia na
kicruek wektora przesunicia dl= dxi+dyj+dzk, ad/= ldlJ.
206 111.3. Polencjal pola elektrycznego

Z por6wnama tych wyrazen dla liA widac, ze zw111zck m11=dzy

potencJalcm a nat1=:Zcmem pola elektrostatycznego ma posta::
oq> Bq> Dq>
E=-ax' E,.=--ay E==-a:' E=-gradq>,

a zatem nat1=cme pola elektrostatycznego r6wne JCSl co do wartoci

gradientowi potcnCJaiu, lecz JCSl przeciwnie skierowane.
Z drugiej strony, mamy
dq>
Er= -dl,
co oznacza, e rzut wektora nal\!'zema pola eicklrostatycznego na
dowolny kierunek 1est liczbowo rwny ubytkowi potcnCJaiu pola na
Jednostk dugosci w tym kierunku. Wzdu linii sil (111.2.1.5) w1clkoc1
E1 i ldip/d/I osigaj warto maksymaln rown IEI.
6. Miejsce geometryczne punktw poia elektrostatycznego. w kt-
rych wartosc1 potenCJaiu s Jednakowe, nazywamy 1101l'ier:cl1111q
ekw1poie119a/11. Jczcli wektor dl Jest skierowany wzdluz stycznej do
powierzchni ckw1potenCJainej, to
dtp
dl:=: O, E1 :::: O, czyli dl.LE.

A zatem powierzchnie ekw1potenc1aine SiJ prostopade do linii si.

Praca wykonywana przez sily pola cieklrostatyczncgo przy prze-
mieszczaniu adunku elektrycznego po jednej 1 tCJ samej oow1erzchm
ekw1potencjalne1 rwna 1esl zeru.
7", Stosujemy dwa sposoby graficznego przcdstawmma pl elek-
trostatycznych: za pomocij linii si ([Il.2. i .5) i za pomoq pow1crzchm
ekw1polencjanych. Powierzchnie ekw1polencjulnc zwykle wybieramy
w taki sposb, by rnice potencjaw midzy dwiema dowolnymi
s11s1ednimi pow1crzchmumi byy jednakowe. Gdy znamy rozm1cszczeme
tych powierzchm, moemy skonslruowac time si i wyznaczyc wartosc1
natzcnia pola. Odwrotnie, na podstawie znanych pooze linii sil pola
eiektrostalycznego mozna odtworzy: pow1erzchme ekw1potenc1alne.

l.3.3. Przykady zastosowania

twierdzenia Oslrogradskiego-Gaussa
do obliczania p elektroslalycznych w prni

I. Pole adunku q rozlozonego Jednorodnie na powierzchni kulistej

o promieniu Rz gstosc1q pow1erzchmow a= q/4rtR 2
Ukad adunk6w. a w konsekwencji i Jego pole. milJ<! symetrn;
kulist wzgldem rodka O sfory. Dlatego tez wygodnie 1cst przy
obliczeniach posuyc si twierdzeniem Oslrogrndskiego-Gaussa
 111.3.3. Oblic:i:anle pl eleklrostalyci:nych w pram 207

(111.2.3.3). W celu znalezienia natezema pola E w odlcgiosc1 r od

punktu O naiey jako pow1erzchn11;: Gaussa S (111.2.3.3) wybrac sfcrc;
o prom1cmu r I srodku w punkcie o. Wwczas
j E dS = E,4nr 2,
!SI

gdzie E, JCSl rzutem wektorn E na wektor poprowadzony ze rodka O

do rozwazancgo punktu, a E = E, = E, r/r.
Jezeli r ~ R, to c/ 01 ..a = l[ oraz

lJ
E=-- (w SI),
' 4m:o ,2
q
E, =-,- (w CGS).
r-

Jczcli r < R, to C/ooa = O i E, = O (wewntrz pow1crzchm kulistej

me ma pola).
Z zalcznosc1 m1c;dzy potencjaem a natc;zcmcm pola (111.3.2.5)
wyniku. ze di(l/dr = - E,. Przy1mu1i1c IP = O dla r ..... oo. olrzymamy
wyrnzcma omsuJ:1ce polcncjai polu nu zcwm1trz sfery (r ;;;: n)

l/
1p=--- (w SI),
4m:or

cp = 'l- (w CGS).
I'

E,
t1>0

o R o R
Rys. 111.3.1
 208 111.3. Potenc1al pola eleklrYCZnego

Wewntrz sfery (r < R) potencja jest wszdzie taki sam 1 wynosi

q aR
(p=---=-- (W SI),
4m:oR Eo

qi = -R<J = 4mrR fw CGS).

Wykresy zaicznoc1 E, ; <p od r (w ukadzie SI) przedstawiono na

rys. 111.3. i.
2. Pole adunku q roziozonego w sposb Jednorodny w caleJ
objtoci kuli o promieniu R 1 majcego gsto objtociow,
p =,3q/4ICR 3
Srodek O kuli stanowi srodek symetrii pola. Tak wic dla
powierzchni Gaussa S w postaci sfery o promieniu r ; rodku
w punkcie O mamy
f E dS = E,4nr 2,
(S)

gdzie E, JCSl rzutem wektora E na kierunek wektora r poprowadzonego

z punktu O do rozwaanego punktu poia, natomiast E = E, = E,r/r.
Zwizek midzy polenCJalem rp a polem E ma posia drp/dr = - E,.
Jeeli r ~ R, to IJoioct = I} I

q l/
Er = 4ncor~ '
<p =-.-- (W SI),
41IEor

I} q
Er- = - ,2 ., tp = -
r
(w CGS).

. 4
Jezeh r < R, to q0 , =J ICr 3p = q(r 3/R 3 ) oraz

E - ----,-
' - 4rrr0 R 3 "' (w SI),

Qr 4
E = -- = -npr Iw CGS).
' R3 3
Z zaleznosc1 midzy 1p a E wynika, ze dla r < R zachodzi

'fi= qi(R)-J E,dr,

"
 111.3.3. Obliczanie pl elektrostatycznych w prni 209

lak wic

ip= - - +P- CR'--r')

pR2 {w SI),
3co 6i:o
4Tt , 21t t' ,
tp = 3r>R-+3(R--r) (W cG S).
Wykresy zalcnosc1 E, i tp od r (w ukadzie SI) przcdsLaw10no na
rys. 111.3 .2.

'P
Er
('>O Hl
.1!i.. 2 Eo
3e0
pfl
JEa

o R
Rys. 111.3.2

3< Pole wytwarzane w prm przez jednorodnie naadowan:1

pow1erzchmiy cylindryczni, o g~slosc1 pow1crzchmowcJ a 1 prom1cmu
R, w1ciokrotme mmejszym od dugosc1 tworzcej /.
Daleko od koncw naadowanej powierzchni i w odegioc1 r lmalcj
W porownUll!U Z/) Od jej OSI 00' pole mona UWazac za OSIOWOSymei
ryczne - wektory E s prostopade do osi OO' i ustawione radiaime
w kierunku od meJ {gdy u > O) iub do meJ (gdy er < 0). Jeeli Jako
powierzchni~ Gaussa wybierzemy pow1erzchnu; cylindryczn:1 o pro
rn1emu r 1 wysokoci H (H /), ktrej os pokrywa siiy z os111 OO' to
EdS = E,2Ttrfl,
ISJ
gdzie E, Jest rzutem wektora E na wektor r, h'cz:1cy o OO' z roz-
wa7.anym punktem 1 skierowanym prostopadle do osi OO' Po1cnCJal
poia zalezy od r 1 spclma warunek
drp
- - = -E,.
dr
 210 111.3. Potencja pola elektrycznego

Jezeli r < R, Io q0 ,oa = O ! E, = O oraz ip = const (wewntrz

cylindra o prom1emu R me ma poia). Wygodnie jest przyj11. l.c staa
w ostatniej rwnosc1 wynosi zero, mamy wtedy ip = O w punktach na
OSI OO'
Jeeli R. to q01 .., = u2n: Rll oraz
r ;;i.
aR uR r
E = - tp = - - i n - - (w SI),
' Gor i:o R
4n:uR r
E, =---, ip = -4n:uRln - (w CGS).
r R
Wykresy zaieznoc1 E, ; rp od r iw ukadzie SI) przedstawmno na
rys. Ill.3.3.

E, ''

o o>O

--~
Eo
o

I
o R
Rys. 111.3.3

4, Pole wytwarzane w prozm przez jednorodnie naadowany

walec o gstosc1 objtoscmweJ pi prom1e111u R, w1ciokrotme mmejszym
od dugosei tworzcej /.
Daieko od koncow m1ladowanego walca t w odlcgiosc1 r (r /) od
jego osi OO' mona przYJ1c. ze pole ma symctn osiow - wektory
E s.1 prostopade do osi OO' i ustawione radialme w kierunku od mej
(gdy p > O) lub do mej (gdy p < O). Wybierajc pow1erzchn11; Gaussa
S w taki sam sposb jak w punkcie 3", dla obszaru. gdzie r < R.
otrzymujemy
,.~
pr
E =- rp = (w SI).
' -f.o ' ' 41:0

E, = 2n:pr, 'fi= -'ll:Jll"~ (w CGS).

 111.3.3. Obliczanie pl eleklrostelycznych w prni 211

W obszarze pola, gdzie r ~ R, mamy

pR
E,=--,
~r
2
'I'= - -
4~
2
pR- ( 1+21n- r)
R
(w SI),

21tpR
E, = - - , -
2
'I'= -npR
2 (
i +21n R r) (w CGS).

Wykresy 1.alenose1 E, 1 'I' od r (w ukadzie SI) przedstawiono na

rys. lll.3.4.

E, 'I'
p>O
fa o
2Eo
pfl
- 4 Eo

Rys. 111.3.4

5, Pole wytwarzane w prni przez pask JCdnorodme naadowa

n powierzchnie o gstosc1 powierzchniowe; adunku a.
Powierzchnia la (.x = O) stanowi piaszczyzn symetrii pola - wekto-
ry natzema pola E ustawione s prostopadle do piaszczyzny 1 siderowa-
nc od me; Uezeli u > O) lub do me; Uezeli a < O). Jako powierzchnie
Gaussa S wygodnie ;est Lu wybral: powierzchni walca, ktrego
tworzca ;est prostopada do paszczyzny, a podstawy o polu JiS -
rownoicgie do me;, przy czym le one po obu jej stronach w ;ednako-
wych od mej odlcglo5c1ach. Wobec tego, ze wektory E skierowane s
wzdluz osi OX (tj. E = E..,i) oraz E..,(x) = -E..,(-x), mamy
j EdS = 2E..,llS, qooa = aliS,
CS)

gdZie E.., 1est rzutem wektora E na o OX w punktach o wsplrzcdnych

x > O. Tuk wiec dla punk tow o wsprzdnych x > O mamy
(]
E..,=-- (w SI),
2co
E..,,= 21ta (w CGS).
 212 111.3. Potencja pola elektrycznego

a dla punklow o wsprz\!dnych x < O mamy

(T
E = - -,- (w SI),
-Co
E = -2na (w CGS).
Oglny wzr opisujcy nal\!eme w dowolnym punkcie poa ma
posia

U X
E=-- (w SI),
2co lxl
X
E = 2rru-- IW CGS).
lx!
Jeeli zaoymy. ze polcnqal przyJmUJC warto zero w punklach
plaszczyzny naiadowancJ x = O, to, pomewaz d1p/dx = - E... otrzy-
mamy
u
1p= --lxl
-o
(w SI),

cp = - 2n a I x I (w CGS).
Wykresy 1.alcnosc1 E 1 cp od x (w ukadzie SI) przedslaw1ono na
rys. m.3.5.

E
C1 O>O
2Ea

o /(

C1
- 2e
0

Rys. 111.3.5
6< Rozpatrzone wyej przykady pl clcktrosli11ycznych potwu:r-
dzaj slusznos nastpuj;1cych dw6ch wnioskw:
I) przy przejciu przez powierzchni naladowan~ natczcnic pola
elektrycznego w prni zm1ema SI\! skokowo;
2) potencja! poia zawsze JCSI c1<igh1 funkcJtl wsprzcdnych.
 111.4.1. Momenty dipolowe czsteczek dielektryka 213

Rozdzia 111.4
Pole elektryczne w orodkach dielektrycznych
lll.4.1. Momenty dipoowe czsteczek dielektryka
1 Substancje nieprz.cwodz~ce prdu c\cktryczncgo 'nazywamy
dielektrykami lub i=olatorami *1 W dielektrykach - w odrmcmu od
przewodnikw - nic ma swobodnych nonikw ladunlrn, czyli cn1stck
naadowanych. ktorc pod wpiywem pola elektrycznego mogiyby byi:
wprawiane w ruch uporz11dkowany i wywolywac pr11d przewod111clwa
(IU.7.1.2).
2. Wszystkie czi1steczki 'dielektryka s elektrycznie obojtne:
sumaryczny adunek elektronw 1 jijder atomowych. wchodzcych
w skad cz11stcczki, rwny Jest zeru. NiemmeJ jednak czsteczki maj
pewne wasnosc1 elektryczne. W pierwszym przyblicmu czt1steczk
mozemy potraktowac Jak dipol elektryczny ([11.2.2.4") o momencie
dipolowym p, = 111. Tutaj q ozn;1cza sumaryczny dodatni ladunck
wszystkich Jder atomowych w cz<1stcczcc. a I Jest wektorem po-
prowadzonym od i;rodka c1r;:kosci" elektronw w cz11stcezce do
rodka cikoci" dodatnich adunkw J'!dcr atomowych. Cz;1stcezka
- Jak kazdy dipol elektryczny - wytwarza pole elektryczne I111.2.2.4" ).
3. Dielektryk nazywnmy 11wp11/nmy111 (lub dicicktrykicm z 111epolar-
11ymi c:ste,:kami), gdy w przypadku braku zewntrznego pola
elektrycznego srodki cu;kosci" iadunkw dodatnich ujemnych
w czsteczkach tego dielektryka pokrywaj sic (I = O), a momenty
dipolowe czsteczek rwne s zeru. Taldm1 czstcczkum1 s. na
przykad, Hz, N 1 , Oz, CC1 4 m. Pod wpiywcm zewnctrznego poh1
elektrycznego _powioki elektronowe atom6w cZ<!stcczck ulcgaJ<l
dcfonm1cji. Srodki c1i;ko5ci" ladunkow dodatnich 1 Ujemnych
przesuwaj si wzgli;dcm siebie (I '# 0). W konsekwencji nu:polarna
cz;1stcczka dielektryka uzyskuje w zewntrznym poiu elektrycznym
rnduk1mt111y (11y11111.1=011y) t!lek1ryc:11y m1mu111 dipo/011.1, proporcJom1lny
do natiema E: pola:
p, = CuCXE (w SI),
p, = i;i:E (w CGS),
gdzie o: JCSl polory=o1111/no.fr1q c=qstec=ki, ktora zalczy tylko od JeJ
objtosc1. C1.sleczka niepolarna przypomma dipol 111ms1-.111r(!::ysty,
w ktrym dugo rnm1cma JCSt proporcJonaina do siy rozc1qgaiccJ.
czyli do nntzenia zewntrznego poia elektrycznego.
Ruch ciepiny czi1stcczek niepolarnych me wpiywa w zaden sposb
na powstawanie w nich indukowanych elektrycznych momcntow

1 PoJ~CIU ..t.liclcktf)'k I ,,11.ola1or moma fUi\\\'IC Zll\\'Sl.C uto1.s:.11ni. kdyn~m

\\')Jl!lkic111.1cs1 pniima. k1iirn JCl ozola1orcm. " me JCS! diclclm~kicm (pr1.yr. lum.J.
 214 111.4. Pole elektryczne w dielektrykach

dipoiowych - kierunki wektorw p. zawsze pokrywaj si z kierun

kicrn wektora E, n polaryzowaino ce me zalezy od temperatury.
Zwizane Jest to z ma bczwladnoc11J elektronw, ktre w czsteczce
zawsze przemieszczaJ si zgodnie z kierunkiem siy -eE, jak wywiera
na nic zewntrzne poie elektryczne.
4. Dielektrykiem polarnym ()ub dielektrykiem z czsreczkami
po/amymi) nazywamy taki dielektryk, w ktrego czsteczkach (ato
mach) elektrony rozmieszczone s niesymetrycznie wzgldem jder
atomowych {H 2 0, HC!, NH 3 , CH 3 Cl i in.). W takich C7.!JStcczkach
rodki cikoci" ladunkow dodatnich 1 ujemnych me pokrywaj si
nawet przy braku zewntrznego pola elektrycznego. W pierwszym
przyblieniu mozna przyj, ze czsteczki dielektrykw polarnych
przypominaj - ze wzgidu na swoje wlasno5ci elektryczne - .rztywne
dipole, majce stay (co do wartoci) elektrycz11y mome111 dipo/011')'
(p. = const).
s. W jednorodnym zewntrznym polu eiektrycznym na sztywny
dipol dziaa para sil (I.4. I .6), ktrej moment rwny Jest
M = p,xE.
Moment siy M skierown
ny Jest prostopadle do piasz-
czyzny wyznaczonej przez we
E ktory p. 1 E, przy czym obrt
po najkrts7.CJ drodze od Pe do
E - widziany z kot'tca wek-
E tora M - zachodzi w kierun-
ku przeciwnym do ruchu
-E wskazwek zegara. Na rysun-
ku Ul.4. i moment M skiero-
Rys. 111.4.1 wany Jest poza paszczyzn
rysunku 1 usi!uje obroci dipol
w tuki sposb, by kierunki wektorw p. i E pokryway si.
W rzeczyw1stosc1 zewntrzne poie elektryczne w dielektryku poiar-
nym powoduje nic tylko obrt osi dipoli, ale rwniez i dcfonnacJ
CZ!JS!eczek, tj. p0Jaw1emc si w mch dodatkowego indukowanego
momentu dipolowego (punkt 3).
6. Sztywny dipoi, znajdujcy si w polu elektrostatycznym, ma
energi potenCJain H~. Przy obrocie dipoia o muy k:,1 d,9 siy pola
wykonuj prac c5A kosztem odpowiedniego zmmeJSZenia energii
potcncJalneJ dipola:
iiA = -p.Esm9d8 = -dfY.,,
gdzie 9 Jest ktem midzy wektorami p. i E (rys. IIl.4.1 ). Przy1mu1c
=
W., = O dla 9 n/2, otrzymujemy
li~= -p. E = -p.Ecos:J.
 111.4.1. Momenty dipolowe czsteczek dielektryka 215

W pooeniu rwnowagi stabilnej energia potencjalna dipola osiga

warto minimaln (1.3.4.5). W takim poiozcmu 9 = O 1 moment siy
(punkt 5) M = O.
7 Jeeli dipol znajduje sii;: w polu mejcdnorodnym, ktorego
natenie E zmienia si na dugoci dipola /, to dziala na mego nic
tylko moment siy M =
p. x E, ale rowmez sia wypadkowa rwna
ilE iJE iJE iJE
F = p, Tr = Pu a; + Pe)' ar- + Pe= iJz '
gdzie p.,,, p, , Pe s rzutami wektora p, na osie wsprzdnych
\tartczjansk1ch, a ilE/ll, ilE/CJx, CJE/oy, iJE/l: - pochodnymi wektora
E w odpowiednich kierunkach (wzduz osi dipoia oraz wzduz osi
wsprzdnych).
Z wyrazcnia na energi potencjain dipoia w poiu cicli.lrostatycz-
nym (punkt 6) oraz z (I.:U. I 0 ) wynika, e sil, dz1alaJilc na di poi
w polu niejednorodnym, mozna przedstawic w postaci
F = grad (p, E).

111.4.2. Polaryzac)a dleleklrykow

1. Jeeli dielektryk polarny (Ill.4. i.4) me znajduje si w zewnl
rznym poiu elektrycznym, to na skutek ruchu cieplnego cz<islcczck
wektory ich elektrycznych momentw dipolowych ustawiaj si w spo-
sb chaotyczny. Z tego powodu suma momentw dipoiowych wszyst-
kich i.::L:i1sk1.:zck zawi1rtych w dowoinCJ makroskopowo maicJ objtoci*>
a V dielektryka rwna JeSt zeru.
W dielektryku mcpolarnym (ll.4. i.3), ktry me znajduje sii;:
w zewntrznym poiu elektrycznym, moment dipoiowy kadej c1.;1stcczki
Jest rwny zeru.
2. Po umieszczeniu diciektryka w zcwn\!lrznym poiu cicktryi.:znym
zachodzi polary:.ac;a dielektryka, polegaJ<!Ca na tym, e w dowolnie
malej jego obji;:to5c1 8 V powstaje rny od zera sumaryczny ciektryczny
moment dipolowy cz:1stcczck. Diciektryk w takim stamc nazywamy
spolary:.owanym. W zalcinosc1 od budowy cz;istcczck {atomw)
diciektryka rozrmamy trzy rodzaje polaryzacji.
A. Pofary:.aqa orie11tacn11a dieicktrykw poiarnych (111.4. i.4").
Zewntrzne pole elektryczne usiuje zorienlowac momenty dipolowe
czsteczek poiarnych (sztywnych dipoli) zgodmc ze swoim kierunkiem
(III.4.1.5). Przeciwdziaa temu chaotyczny ruch cieplny czasteczck.
ktory d;1zy do przypadkowego rozrzutu" dipoli. W rezuhacic h!czncgo
d7Jalama pola i ruchu cieplnego pojawia si wypudkowa wit;:kszoi>c1owa
oncntacJa elektrycznych momentw dipolowych cz;1stcczck w kierunku

1 7..akladaniy. ; obj1oC Il.I' ji:sl w1olokro1mc wi~ks1.a otl ohj~tosci ic<lncJ c14slcczki.
tllk w1~ mw1cra ona jdtt7.e dur.1 liczb a.slcctek.
 216 111.4. Pole elektryczne w dielektrykach

pola. ktra zwiksza si wraz ze wzrostem natenia pola elektrya.ncgo

; zmmeJszamem si temperatury.
B. Polary:aC"Ja elektronowa (c/e.formaq;na) dielektrykw niepolar-
nych (Ill.4.1.3). Pod wpiywem zcwm,:trznego pola elektrycznego
w czsteczkach dielektrykw tego typu powsta1:1 indukowane momenty
dipolowe (111.4. i .3), skierowane wzdluz pola. Ruch cieplny czt1stcczck
me wpywa na polaryzacj elektronow1. W ga1.0wych 1 ciekych
dielektrykach polarnych polaryzacja elektronowa zachodZJ rwno-
czesme z orientacyjm1.
C. Po/ary:aqa 1011owa w dielektrykach staych, majcych jonow
siec krystaliczn (VII. I. i .3). W takich dielektrykach zewntrzne pole.
elektryczne powoduje przesunicie wszystkich JO nw dodatnich zgodnie
z kierunkiem m1tzema pola E, n wszystkich Jonw ujemnych -
w przcc1wn<1 stron.
3. Ilosc1ow miar polaryzacji dielektryka stanowi wektor pola-
ryzacji P. Polary:ac) (wektorem spo/ary:owa11it1) nazywamy stosunek
elektrycznego momentu dipolowego maego obszaru dicicklrykn do
objtoci L\V lego obszaru:

i ;.,
P = - - I P
t1V ,';;j .
gdzie p.i jest elektrycznym momentem dipolowym i-tej C-ll)Stcc-lki,
11- liczb czsteczek zawartych w objtosc1 L\V. Ta objto powmna
byc na tyle maa, aby w JeJ granicach poic eiektryczne mozna bylo
uwazac za jednorodne (Jl!.2.1.2). Rwnoczesnic liczba cz;islcczek
n w objtoci l1 V powinna byc na tyle dua, by mozna byo w stosunku
do nich zastosowac statystyczne metody badawcze (11.1.2.2).
4. Wektor polaryzacji dielektryka niepolarnego (III.4.i.3) w polu
elektrycznym o natcmu E jest rwny
p =/Io Pe
gdzie Ila jest konccntracj:! ~steczek, Pe - mdukowanym momentem
dipolowym jednej czistcczki. KorzystaJ:1c z (Hl.4.1.3") otrzymujemy
P = lloCoaE = r. 0 zE (w SI),
P = 11 0 aE = zE (w CGS},
gdzie 7. = cr:11 0 jest bczwymmrow wielkoci nazywam! 1wtlc11110.~crq
t!lek1r.1L:11q (dielek1ryc=11) substancji.
s. Jeeli dielektryk polarny (Ill.4. I .4) znajduje si w polu
elektrycznym, 10 Jego polaryzacja wynosi

l
P =AV
" Il
I
P<i =Al' (p.) = llo(p.),

gdzie (p.) jest wektorem momentu dipoiowcgo usrcdmonym po

 111.4.2. Polaryzacja dielektrykw 217
wszystkich 11 cz:tsteczkach zawartych w objtosci AV dieiektryka.
Wektory p" czsteczek - sztywnych dipoli - maj Jednakowe
wartoci, rni si jedynie orientacjami wzgldem pola. W przypadku
polaryzowania dielektrykw polarnych w sabych polach eiektrycznych,
ktrych natenie E spemu warunek E kT/p gdzie k - staa
Boltzmanna, T - temperatura bezwzgldna, polaryzacja W1nos1
P = r.o;:E (w SI),
P =
;,:E lw CGS),
przy czym podatnos elektryczn z dielektryku polarnego obliczamy
ze wzorn La11gevi1w-Debye'a
lloP;
Iw Sl),
z= 3c 0 kT
nop;
lwCGS).
X= 3kT
Na rysunku Ill.4.2 przedstawiono zalczno podatno5ci z od l/T
dla dielektrykw polarnych (a) i mcpoiarnych Cb). Prosta la) me
przechodzi przez pocztek ukadu wsprzdnych, gdyz w diciektrykach
polarnych oprcz polary1.acji orientacy3ne3 zwykle wystpuje rwntez
polaryzacja eicktronowa lpunkl I"). A zatem podatno eicktryczna
ma posta 7. = x' + x". gdzie x' i x" wyrazone s wzorami z punktw
4 i 5
z

o 1/T
Rys. 111.4.2 Rys. 111.4.3

6. W punktach 4 1 5 rozpatrzono poiaryzacJ dielektrykw

1zotrooowych eleklryczme (IV.3. l .6), w ktrych podatno eiektryczna
x JCSl wielko.ci skalarn, w wyniku czego wektor poiaryzacji P ma
ten sam kierunek co wektor nal~zcnia poia E. W przypadku diciektryka
nieizotropowego (anizotropowego), Jego podatno clck:tryczna x Jest
w1elkosci tensorow. W takim orodku wektory P i E s wspliniowe
 210 ll.4. Pole elektryczne w dielektrykach

jedynie w pewnych okrelonych kierunkach natzcma poa w orodku.

Dla wszystkich pozostalych kierunkow peia wektor P me Jest wspol
liniowy z E, a w konsekwencji me jest proporcjonalny do E.
7. Na skutek polaryzacji dieiektryka w cienkich warstwach
w pobliu ograniczajcych go powierzchni S 1 i S2 (rys. III.4.3)
pojawulj si nieskompensowane adunki zwizane, nazywane powierz-
clmioll'ymi /ad1111km111 polary::acy;nymi. W pobliu powierzchni Si,
przez kti>r.1 wchodz linie sil pola (lll.2.1 S), powstaje nadmiar
ujemnych udunkow czsteczek-dipoli, a w pobliu przeciwnej powierz-
chni S 2 - nadmiar ladunkow dodatnich. Gstoc powierzchniowa
(lll.2.2.5) 11~ adunkw polaryzacyjnych rwna jest rzutowi wektora
poiaryzacji P na normaln zewntrzn n do rozwa2:anej powierzchni
dielektryka:
11~ = Pn.
. W meJednorodnym polu eiektrycznym poiaryzacJa dielektryka
rowmcz JCSt niejednorodna - Jego wektor polaryzacji P zalezy od
wsprzdnych. Dlatego te w takim przypadku - oprcz powierzch-
niowych adunkw poiaryzacyjnych - mog rwniez powstawai:
objtociowe ladrmki polary::acyp1e, rozloone z gstosci objto5ciow
(HI.2.2.5) Pr rwnq
Pr= -divP,
gdzie
ap" oP aP.
divP =--+--+---
ax oy ):

Jest dywergencj wektora polaryzacji. W przypadku jednorodnego

dielektryka izotropowego mamy
l
X= eonst, p := ---p.
r x+ I .
gdzie pjcst g~stoscH) objtociow:1 ladunkow swobodnych (HJ.4.3.1';).

111.4.3. Twierdzenie Oslrogradskiego-Gaussa

dla pola eleklroslalycznego w orodku
1, Przy rozwa7.amu pl elektrycznych w rozmaitych orodkach
rozrniamy dwa rodza1e ludunkow elektrycznych - swobodne
1 zwizane. Lad1111ka1111 ::w1q::a11ym1 nazywamy adunki. ktre wchodZl)
w skad atomow 1 CZtJSleczek, a take adunki Jonw w dielektrykach
krystalicznych z s1cc1 Jonow (VII. i.1.3). adunki, me zwu11.ane
z wymienionymi wyzcJ czstcczkam1 materii, nazywamy swobodnymi.
 111.4.3. Twierdzenie Oslrogradskiego-Gaussa 219

ad11t1kami swobod11ym1 s:
a) adunki nonik6w pnidu w osrodkach przewodnicych: iadunki
elektronw przewodnictwa w metalach i pprzewodnikach (111.5. i. I 0 )
i (VII.2.10.2), ladunki dziur w pprzewodnikach (VII.2.10.3'') oraz
jonw w elektrolitach i gazach 1tp.;
b) dodatnie adunki reszt atomowych w metalach;
c) nadmiarowe adunki dostarczone do danego ciaia 1 naruszajce
jego obojtno elektryczn, na przykad iadunki napywajce z ze-
wntrz na powierzchni dielektryka.
2 Pole eh:ktryczne w orodku dielektrycznym pochodzi zarwno
od adunkw swobodnych, Jak 1 zwi;1zanych. Wypadkowe poic Jest
scharakteryzowane przez wektor natenia E. Jednakze pierwotne
rdo pola elektrycznego w dielektryku stanowu1 adunki swobodne.
pole adunkw zwizanych powstaje na skutek poh1ryzacji
dielektryka umieszczonego w polu elektrycznym wylworwnym prze1.
ukad swobodnych ladunkow elektrycznych. Z koie1 poic ladunkow
zwizanych moe spowodowac zmian rozkadu ladunkow swobod-
nych (na przyklad, gdy znajduj:\ si one na przewodnikach) od-
powiednio zmieni wytwarzane przez me pole.
3. Zgodnie z zasad superpozycji pl (lll.2.2.1 ") natzcme E poia
w osrodku rownc jest surme geometrycznej na_tzcn pl pochoclz;1cych
od adunkow swobodnych (E'~"b) i zw11.anych IE"')
E = E'"""+E"'
Zatem twierdzenie Ostrogrudskiego-Gaussa dla poia elektrostatycz-
nego w prm (111.2.3.3) mowa rozszcrzyc na pole clcktrostutycznc
w osrodku, Jczeli jako adunek 01= przy1m1emy sum wszystkich
adunkw swobodnych i zwizanych otoczonych przez zamknu;til
pow1erzchmi;: Gaussa S:

:rrhE-dS = _!__l:.~+tf.~~)
(SI
1:0
(w SI),

f
(.~J
E dS = 4n- (tf..~~ + ~0 .,) (w CGS).

4. Czsteczki-dipole s obojtne cleklryczmc. Dla1ego le wkad

do iadunku <J~7= daj tylko te dipole, ktre s:) przcc1~tc przez
powierzchni Gaussa S. Warto q~7=. moZllil atwo znale na
przykadzie poia w dielektryku mepolarnym, w ktrym momenty
elektryczne Pe cz:1stcczek Sil wspliniowe z wektorem E. Na rysunku
111.4.4 przedstawiono may fragment dS powierzchni Gaussa S. Wektor
E w gramcach pow1crzchm dS jest wszdzie Jednakowy 1 1worzy ki)l
(X z normaln zewni;:trzn:i IZ wektorem dS). Powierzchnia dS przccm;i
 220 111.4. Pole elektryczne w dielektrykach

-qo-~,~-...~~--1--...~-e

I -q o---"--------
I
-qo--...~~j-...~~~-...,__4
E

/ - Q j
-qo-~~~---1---~-e

[---~, -;-7 ~

Rys. 111.4.4

tylko te d11 dipoli, k16rych srodki znajduj s1~ wewntrz zakrelonego na

rysunku IH.4.4 lim przerywan cylindra skonego o polu podstawy dS
i tworzcej o dugoci rwnej dlugosc1 1 czsteczki-dipola (rys. 111.4. I):
dn = 11 0 /dScosa.,
gdZJc 11 0 JCSl liczb cz:,steczck w Jednoslcc objtosc1 dielektryka.
Odpowiadajcy tym dipoiom adunek cl~;.,, rwny 1es1
dtf.:..,, = -qdn = -11 0 p,dScosa = -PdScoscx = -PdS.
A zatem
q!::.,, = - f PdS.
(S)

5. brcl11kq elektrycznq (pr:esw11ciem eleku:1c=11_1111) nazywamy

wielko wektorow D, charakteryzujc poic elektryczne 1 ro\vn
D = r. 0 E+P (w SI).
D = E+4nP (w CGS).
Z zalcznosci (Ill.4.2.4) (IIl.4.2.5) dla poiaryzacji dielektryka
izotropowego wynika, ze
D=cc0 E, r.=I+x (wSI),
D = cE, 1: = l +411:1 (w CGS).
Bczwym1arowi1 wielko e nazywamy 11zgld11q przenika/110.fr1q
l!/ektryc:n o.frodka. Dla Jednego 1 tego samego osrodka wurto5c1
przcnikalnoc1 c w ukadach Jednostek SI i CGS s:i takie same, gdyz
wartoci podatnoci elektrycznej x danego o.Srodka w tych ukadach
Jednostek rni su; o czynnik 4n:. Dla prni 7. = O 1 e = 1.
 111.4.3. Twierdzenie Ostrogradskiego-Gaussa 221

6. Na podstawie zaleznoc1 podanych w punktach 3 -Y 1111er-

umie Ostrograclskiega-Gaussa dla pola e/ektrostCityc:11ego li' o.irodk11
JOiemy zapisa w postaci
DdS = 1C:! (w S),
(S)

D dS = 4n:~7.;: (w CGS).
(S)

Zgodnie z tym twierdzeniem .vtn11111e1i 111c/11kcji eiektrrc:nej (.wr11111ie1i

11c/11kcji, strumie przesurri{!cia) pola eiektroslalyczm:go przez dowolm1
~oprowadzon w polu powierzchm 1..amkml Jest proporcjonainy do
;urny algebraicznej adunkw swobodnych otoczonych przez t powie-
rzchni. Wspczynnik proporcJonalnoc1 rwny JCSl i w ukadzie SL
~raz 41t w ukadzie CGS.
Uwaga. Przy obliczamu strumienia mdukcji przez zamk111t<1
powierzchni S wektory dS powmny by skierowane wzduz normai-
nych zewntrznych do odpowiednich maych rragmcntow pow1crzchm.

111.4.4. Pole elektrostatyczne na granicy dwoch

Izotropowych orodkw dielektrycznych
1". Z warunku potcnc1alnosc1 pola elektrostatycznego (111.3.1.4)
wynika, e nu granicy rozdzielajcej dwu izotropowe orodki diclekt
rycznc o wzgldnych przcnikalnoc1ach elektrycznych r., 1i::! (111.4.3.5")
wektory nateniu pola E i indukcji eiektrycznej D speniaj<~ 7.Wt')zki:

TutaJ E, 1 D, s odpowu:dnio rzutami wektorw E l D nu jednostkowy

wektor Y, styczny do granicy rozdziau osrodkow.
2. Druga para zaienoct, wizcych rzuty wektorw E j D na
jednostkowy wektor n, poprowadzony z osrodka 2 do orodka i
wzdluz nonnaincJ do powierzchm ich rozdziaiu, wyniku 7. tw1crdzcmu
Ostrogradskiego-Gaussa (111.4.3.6) i ma postac
a
D1.-D:!11 =a, i:, E1.-&2E2n = - (w SI),
Co

D1n-D:! 11 = 41ta, r., E1o-r. 2 E 2 = 4na (w CGS),

gdztc a jest gi;;stoci pow1crzchn10w adunkw swobodnych na
granicy rozdziaiu orodkw. Jczeli pow1crzchma rozdziau nu: JCSl
spccjai111c nucicktryzowana, to znajdUJ'! sic na mej jedyni!! oow1l!rzch-
niowe adunki polaryzacyjne llII.4.2.7), tak w1~c a= O oraz
i:2E2.=C1E1n D2n=D1n
 222 111.4. Pole elektryczne w dielektrykach

W szczeglnoki, jeeli pierwszym orodkiem jest prnia, to

t1 =1, E2.=E 1./i;2.
Tak wic wzgl\!dna przenikalno elektryczna orodka wskazuje,
ile razy zmmeJszy si skadowa normalna natenia pola elcktro
statycznego przy przejciu z prni do danego orodka.
3< Przy przejciu przez gra
mc rozdziaiu dwch orodkw
dielektrycznych Jimc sil pola
eicklrostatycznego ulcgaji1 zaa
maniu (rys. IU.4.5). Jezcli 11 = O
(patrz punki 2), to prall'o wlC1-
11u111w linii sil pola elektrostaty
E, c:11ego ma posta
E2 i;,
tg!l2 = _.f.1:;_ tg!ll
gdzie !lj i a 2 sa tqtam1, Jakie
lime sil w pierwszym 1 drugim
orodku tworz z normalmJ do
pow1erzchm grnniczneJ.
4. Wektor m11zema pola
Rys. 111.4.5 me zm1ema si przy przejciu
z jednego osrodka diclcktrycz
nego do drugiego w tych punktach powierzchni granicznej, gdzie jest
ona styczna do linii sil poia, czyli zachodzi
E 1 = E1r. E2 = E1,, E2 = E1.
Z kolei wektory indukcji elektryczneJ w tych punktach speniaJll
zwizek

lh
o,=
-
-=..n,.
C1 .

Jeeli powierzchnia rozdziau dwch orodkw pokrywa su; z po

wierzchnia ekwipotencjalna pola elektrostatycznego (IIl.3.2.6}, to
wektory natzema pola 1 indukcji eiektryczncJ s prostopade do tCJ
pow1erzchm, czyli
E 1 = E 1, E2 = E2., D, = 0 1., D2 = 0 2.
Przy przejciu przez tak powierzchni graniczn wektor indukcji
elektryczneJ me zmienia SI\!. mamy zatem

D 2 = D,, ale
 111.4.4. Pole na granicy dwch dielektrykw 223

5, Jeeli jednorodny 1zotropowy dielektryk I O Wzgldnej przem-

kalnoCi elektrycznej & wypclnia ca objto poia elektrostatycznego
lub jej cz ograniczon powier7.chmam1 ckw1potenCJalnym1, to
natenie pola E w dielektryku jest c razy mniejsze od natzenia
E"' pola, wytwarzanego przez te same adunki swobodne (Ill.4.3. I 0 )
w tym samym mieJSCU w prni:
t
E =-Er'.
c
Przykad 1. Natzcme i potenCJa pola adunku punktowego
q w jednorodnym izotropowym dielektryku wypeimaJcym cae pole
(porownaJ z (III.2.1.4) 1 (III.3.2.3)). s wyrazone wzorami

E = q r, '1_
tp = __ (w SI),
41tcr. 0 r 3 4n:u 0 r
q q
E = --r, tp = - (w CGS).
cr 3 er
Przykad 2. Pole wytwarzane przez Jednorodme naladowan:i kui
o gstosc1 objtociowej adunku p ; o promieniu R, wykonan
z Jednorodne~o izotropowego dielektryka (t: 1 ) 1 otoczonl) innym
jednorodnym izotropowym dielektrykiem (c2 ).
Powierzchma rozdziau osrodkw jest powierzchm ckw1potenqai-
n. Dlatego na zewntrz naladowaneJ kuli mamy E, = '/r. 2 , a we-
wntrz meJ - E. = E~' /r:. 1 , gd21e F,' okrelone jest wzorami (IIU.3.2).
. . 4 J
w ktorych q = J 1t R p. Zatem:
a) w obszarze r > R
Q
(W SI),

q
E, = --,-r,
E:!.r-
(w CGS),

b) w obszar7.e r ~ R

E -- _.!!!__
r Je. l:o '
pRi p (R2
cp=--+--
3c2 l:o 6r.1 t:o
_ ') (w SI),

41t pr 4n pR 2 2x p , ,
E = - tp = --+-<R--r-) (w CGS).
r 3&1 I 3&2 3f:J

01 Zakadamy. u dicleklryk nie ma wlosnoSci scgnetoeleklrycznych (111.-1.SA"). zatem

icgo wzgl~n:i przenikalno clcklryczna < me :zaley od E.
 224 111.4. Pole elektryczne w dielektrykach

(>>O

I
I
I

o
~
R
Rys. 111.4.6
o R

zulcznoc1 E, 1p od r
I p >Wykresy ukladz1c SI) dla przypadku
O 1 > 1 przcdstuw1ono na rys. IJI.4.6.
r.~ i:
(w

111.4.5. Segnetoelektryki
1. Segnetoelektrykami nazywamy grup\! dielektrykw krystalicz-
nych, wykazu1cych w okrelonym zakresie temperatur sam01stn
(spontaniczn) polaryzacj, ktra silme zmienia SI\! pod wpywem
oddzialyw:m zewntrznych - pola dcktrycznego, defonnacji, zmian
temperatury. Jako przyklad segnetoelektrykw mozna podac: sl
Se1gnettc'a (NaKCHOr. 4 H1 0) iub tytaman baru (BaTi0 3 ). Seg-
netoelektryki niekiedy nazywamy takzc ferroelektrykmm, gdy ich
wiasnosc1 elektryczne sa podobne do magnetycznych wh1snoci ferro
magnetykw (lll.12.5.1).
2. W mcobecnoc1 zewntrznego pola elektrycznego calu objtosc
segnetoelektryka samorzutnie dzieli SI\! na niedue obszary, ktre S<I
spolaryzowane az do poziomu nasycenia - nazywamy je dome11111111
(dommam1 die/ektryc=11ymi). Dopuszczalne kierunki momentw clckl-
rycznych domen okrelone s przez symetri krysztau.
Poiaryzowanie prbki scgnetoclcktryczncJ umieszczonej w zewnc;t-
rznym polu elektrycznym polega - po pierwsze - n:i przcsumciu
granic domen 1 wzrocie rozmmrw tych domen, w ktrych wektory
momcntow eicktrycznych maj:i kicrun!d bliskie kierunku nalczcma
poia E, oraz - po drugie - na obrocie momentw ciektrycznych
domen zgodnie z kierunkiem pola. W odpow1cdmo silnym polu
uzyskujemy stan 11asyi:e11i11, w ktrym cala prbka Jest spolaryzowana
zgodnie z kierunkiem pola i przy dalszym wzroscic E jcJ polaryzacja
P nic ulega :r.nuanom.
 111.4.5. Segnetoelektryki 225
3. Dla segnetoelektry-
kw charakterystyczne jest a
1juwisko hlfterezy dieleia-
rycZ11r.J, polegajce na tym,
e dla tej samej wartosci
nat7.enia pola clektryczne-
go polaryzacja prbki seg-
neLoelcktryczncj moe
mie rne wartoci, zale
nie od poprzedniej warto-
ci polaryzacji tej prbki
(rys. 111.4.7). Wraz ze
wzrostem natenia pola Rys. 111.4.7
skierowanego wzduz osi
=
OX (E E = Ei) pola-
ryzacja pocztkowo mespolaryzowancJ prbki ronie od war1osc1
=
P"' O przy E = O do warlosc1 P 5 w punkcie a, odpowmdaJ1cym
stanowi nasycenia. Nastpme przy zmmeJszamu E"' do zera poiaryzacJa
prbki zmniejsza si do wartosct P11.. nazywanej polllryzaqq s::r:c11km1q.
Polaryzacja prbki znika cakow1c1e dopiero pod wpiywcm orzec1wme
skierowanego pola elektrycznego o nateniu E = -E. Warto
Ee nazywamy polem koercji.
Okresowe zmiany polaryzacji segnctociektryka wqz') si ze stratami
energii. zuywuncj na nagrzewame orodka. Pole powierzchni ptli
histerezy jest proporCJonalne do energii elektrycznej. ktra w cigu
jednego cyklu przcksztulca su; w energi wewntrzn11 jccinostkowcj
objtoci segnetoelektryka.
4, Podatno elektryczna "/. oraz wzgl~dna przenikalno elekt-
ryczna r. segnetoelektryka zalez me tylko od budowy chemicznej
substtmcji, aic r6wniez od temperatury, natzenm poia cicktryczncgo
i poprzcdmeJ polaryzacji (punkt 3). Maksymalne wartosci r: w pocz:,t-
kowo mcspola~zowanych prbkach segnetoelektrykw s;.i. bardzo
duze (rzdu IO -10&). Kady segnetoelektryk charakteryzuje si
pewn temperatur 8, nazywan p1111k1em Curie (len111era111r Curie).
powyze1 ktrCJ substanCJa ta traci swoje szczeglne wiasc1wo5c1
elektryczne 1 zachowuje sti; Jak zwyky dielektryk poh1rny (lll.4.i.4").
Sl Se1gncttc a ma dwa punkty Curie - grny ,9g I doiny iJ,1 - ; wy-
kazuje wlasnosc1 scgnctocicktryczne 1cdymc w przedztaie tcmpcrutur
od ,9,1 do 9~. W punkcie Cune zachodzi przemiana fazowa substancji.
Przechodzi onu z fazy spontamcznic spolaryzowanej (ll.5.3.3") w mc-
spohlryzowan;' lub odwrolmc - z fazy niespolaryzowanej w spon-
tanicznie spolaryzowam1.
 226 111.5. Po1emno elektryczna

Rozdzia 111.5
Pojemno elektryczna
111.5.1. Przewodniki w polu elektrostatycznym
1. W przewodnikach metalicznych wystpuj noniki pn1du -
elektrony przewodmctwa (elektrony swobodne), ktre pod wpywem
pola cicktrycznego mog przemieszczac sic w caym przewodniku.
Elektrony swobodne po1awiaj si, gdy metal przechodzi ze stanu
gazowego w stan cieky, a nastpnie w staiy. Podczas przejcia
fazowego metalu w stan stay n:1stpuJe koiektyw1zac1a" elektronw
walency1nych (Vl.2.3.9") - oddzielaj si one od swoich" atomw
i tworz;1 tak zwany ga= elektro11011')' w metalu.
2. Wlasnoiic1 elektryczne przewodnikw w ukadach eicktro-
statycznych okrelone s:1 przez zachowame sic cicktronow przcwod-
mctwa w zewntrznym polu elektrostatycznym. Gdy nic ma pola
zewntrznego, pola elektryczne pochodzce od elektronw swobodnych
i reszt atomowych" - dodatnich jonw metalu (VII. l.i.3) - wza-
jemnie si kompensuj. Jeeli metaliczny przewodnik umiecimy
w zewntrznym polu cicktrostatycznym. to pod wplywem tego pola
rozkad e!cktronow przewodnictwa ucgme zmianie w taki sposb, by
w dowoinym punkcie wewn~trz przewodnika pole elektryczne wy-
twmzane przez elektrony przewodnictwa 1 Jony dodatnie kompen-
sowao pole zewntr.mc.
Zmian rozkadu adunkw w przewodniku pod wpywem zewnt
rznego pola elektrostatycznego nazywamy zjawiskiem indukcji elektro-
statyL:ne;. adunki, Jakie si przy tym pojawiaj na przewodniku,
rwne co do wartosc1 bczwzgicdncj, aie majce przeciwne znaki,
nazywamy Jad1111ka111i indukowanymi (/ad1111ka1111 11=b11d::o11y111i). a
dunki indukowane znikaj po usumccm przewodnika z pola ele
ktryczncgo.
3. Wektor E nall;zcnia pola w pobliu powicrzchm przewodnika
skierowany jest wzdu normalncJ do pow1crzchm, gdyz skadowa
styczna wektora E powodowaaby przemieszczanie sic nosnikw prdu
po powierzchni przewodnika, co byioby sprzeczne z warunkiem
rwnowagi iadunkw w przewodniku.
Tak wwc dla przewodnikw znajdujcych si w polu elektro-
statycznym spei111one s nastpUji!Ce warunki:
a) wszdzie wewntrz przewodnika natczemc poia E = O, a na
Jego powicrzchm E = E. {E, = 0);
b) cala objto przewodnika jest ckw1potcnCJaina, gdyz - zgodmc
z lll.3.2.5 - w dowoinym punkcie wcwn<1lrz przewodnika mamy

d~~
dl = - E, = Ecos-t{E. dl) = O:
 111.5.1. Przewodniki w polu elektrostatycznym 227

c) powie!7.chnia pr1.cwodnika stanowi powierzchni ekwipotcn-

cjulm\ (Ill.3.2.6"), gdy dla dowolnej linii na powierzchni

~!_=
dl
-Er=O

d) w przewodniku meskompensowane adunki znajduj su; tylko
na jego powierzchni, poniewaz - zgodnie z twierdzeniem Ostrograd-
skiego-Gaussa (lll.4.3.3) - adunek q, otoczony dowoln za-
mknit powierzchni S poprowadzon wewm1trz przewodnika
rwny jest zeru
q = i: 0 EdS =O (w SI).
(SJ
gdyz we wszystkich punktach lczi1cej wewntrz przewodnika powierz-
chni S mamy E = O.
4. Natzcmc E i indukcj elektryczn D pola clektroswtyczncgo
w pobliu powierzchni dielektryka w111z z pow1erzchmow:1 gstoscr
adunkw u (III.2.2.5) na przewodniku nastpujce. wynikaji1ce
z twierdzenia Ostrogradskicgo-Gaussa (111.4.3.6) 1.alc-mosc1:
r1
D = rt, E=-- (w SI),
r.r.o
4rru
D. = 4rru, E.=-- (w CGS),
E

gdzie D 1 E. s odpowiednio rzutami wektorw D i E na normum1

zewntrzni) do powierzchni przewodnika, r. jest wzgldn przcnikul-
nocu1 eiektryczm1 (III.4.3.5) orodka, oiaczaJccgo przewodnik,
a r. 0 - przenikuino5cii1 elektryczn prni.

Pojemno elektryczna
111.5.2.
odosobnionego przewodnika
1. Przewodnik nazywamy pr=e11od11ikiem odo.whnlonym. gdy znaj-
duje sir; on na tyie daleko od innych przewodnikw 1 cia naadowa
nych, ze mozna zaniedba wpyw ich pl eleklrycznych. Jeeli odosob-
niony przewodnik znajduje sir; w Jednorodnym izotropowym dielekt-
ryku, wypeniajcym cale pole wytwarzane przez przewodnik. to
adunek q przewodnika rozmieszczony Jest na jego pow1erzchm
z gstoci pow1erzchmow u (lll.5. l.4). Churnktcr rozkadu adun
kw zulezy jedynie od ksztatu powicrzci1111 przewodnika. tak wu;c
kada nowa dostarczana do przewodnika porcja iadunk6w rozmieszcza
sr nu Jego powierzchni podobnie do poprzednich. Zatem dla dowol~
ncgo punktu na powierzchni przewodniku a = kq, gdzie k = f (x, y, :)
Jest fl!nkcjtl wsprzr;dnych rozwaanego punktu. zaieznn od ksztaitu
 228 111.5. Poiemno elektryczna

i wymiarow przewodnika. Warto k jest wiksza tam. gdzie promicn

krzywizny powierzchni jest mniejszy.
2. Potencja naladowanego odosobnionego przewodnika mozemy
znale posuguj;1c si 1.asad;1 superpozycji p elektrostatycznych
(III.3.2.3). Jeeli przyjmiemy, ze potencJal w punkcie nieskonczeme
odegiym rwny JCSL zeru, to potencja tp naadowanego przewodnika,
znajduj;icego si w nieograniczonym, jednorodnym ; izotropowym
dielektryku o wzgldnej przenikalnoci elektrycznej r.. wynosi (lll.4.4.5)

'P = 4n~:o f a:s = 4n:co f k:S (w SI).

I kdS
tp = - (w CGS),
1: r

gdzie r Jest odlegoci:1 adunku adS maicgo elementu dS powierzchni

przewodnika od pewnego ustalonego punktu na powicrzciuu przewod-
nika, w ktrym wyzm1czamy potcnCJal 'fi (wybor tego punktu jest
cakowicie dowolny, gdyz powierzchnia przewodnika Jest ckw1poten-
c1aina); cakowanie wykonujemy po caej pow1erzchm przewodnika
s~ Caka zaley jedynie od ksztatu I wynuarw przewodnika, tak
wic potencja rp odosobnionego przewodnik;1 Jest proporc1om1lny do
Jego iadunku , lJ.
rp = q/C.
Wielko C. rwm1 stosunkowi adunku r1 odosobmoncgo przewod-
nika do Jego potencjau rp nazywamy p1e111110.c1q elektryc=11q (lub po
prostu po.1em11o~ci) pr:t11od11ika 1
4n1:1: 0
C= (w SI),

f -,.-
kdS

ISpricwl

1:
C= (w CGS).

f
{Spnc1>o)
kdS

Zakf:.itfamv. 7~ potCl\Cj:l po1a pncwodnika 7CrUJC Sl\! w runkc1C' 111c:;koriczcmc
o~logl>'m.
 111.5.2. Pojemno elektryczna odosobnionego przewodnika 229

3. Pojemno elektryczna odosobmonego przewodnika jest li-

czbowo r6wna adunkowi, kt6ry naiczy dostarczy<: do tego prze-
wodnika, aby warto jego polencjaiu zmieni o jeden. Zalczy
ona od ksztatu ; wymiarw przewodnika, a lakzc od wlasnosc:1
dielektrycznych otaczajcego osrodka. Pojemn0Sc:1 przcwodnik6w
geometrycznie podobnych s proporcjonaine do ich rozmiarw li-
niowych. Pojemno przewodnika znajdujcego SI\! w wypciniaJcym
cale pole jednorodnym osrodku izotropowym jest proporcjonalna
do wzgldnej przenikaln0Sc:1 elektrycznej osrodka. Na przykad,
poje1111w,: elektryc=11a odosob111011e1 kuli (lub powierzchni kulistej)
przewodzcej o prom1emu R wynosi

C = 4nr.r. 0 R (w SI),
C = r.R !w CGS).

111.5.3. Pojemno wzajemna. Kondensatory

l. Jezcli w pobliu przewodnika A znajduj si inne przewodniki,
lo jego pojemno eiektryczna jCSL w1ks1.a ni pojemno anaiogicz-
ncgo przewodnika odosobmo-
nego. Wynika to st:1d, e
w procesie dostarczania adun
ku do przewodnika A na
otaczaj'lc:ych go przewodni-
kach pojawiaj si adunki in-
dukowane (111.5.1.ZC), przy
czym adunki znajdujce si
najbliej przewodnika A bd11
miay przeciwny znak ni la-
dunek q (rys. lll.5.1). adunki
indukowane oslabiaJ poie ia-
dunku t/ .i obniaj potcncjai
przewodnika A, co oznacza, ze
dzu,:ki wpywowi ssiedmch Rys. 111.5.1
przewodnikw nastpuje zw1
kszeme Jego pojemnosci clekt-
ryczneJ.
2. W przypadku dwch lez;1cych blisko siebie naiadowanych
przewodnikw, zawicrajqcych adunki IJ 1 -q, rwne co do wartosc1
bezwzgldnej, ale maj<1ce przeciwne znaki, rnica potencJalw rp,
i 'fiz tych przewodnikw Jest proporcjonalna do ladunku q:

tp)-l(/2 = CIJ,
gdzie. C jest po1enmo.tc1q elektryc:11 wznJlmmq dwocli pr:e11od11ikim
 230 111.5. Po1emno elektryczna

{poje11111ociq 11klad11 dll'iJch prze11otl11ikow)

C=--CJ__
'1'1 -tpi
Pojemno wzajemna dwch przewodnik6w jest liczbowo rwna
adunkowi, ktry naley przenie Z Jednego przewodnika na drugi dla
uzyskania jednostkowej zmiany rnicy polencjalw mi1=dzy nimi.
3. Pojemno wzajemna C dwch przewodnikw zaley od
ich ksztatu, wymiarw 1 pooenia wzgldem siebie, a lal.c od
wiasnosc1 dielektrycznych otaczajcego je osrodka. Jczcli orodek
jest Jednorodny, izotropowy 1 wypelma sobi! cale pole, to pojemno
C JCSI wprost proporcjonalna do wzgldnej przenikalnoci ele-
ktrycznej orodka (IIl.4.3.5). Przy oddalaniu jednego z pn:ewo-
dnikow do nieskoriczonoci rnic-J potencjaw lf1 -ip 2 midzy
nimi ronie, a ich pojemno wzajemna maleje, dz:ic w granicy
do p0Jemno5c1 pozostaego przewodnika odosobnionego (patrz
punkt 5).
4. Ukad zoony z dwch pn:cwodnikw. m1h1dowanych la-
dunkam1 o takich samych wartociach bezwzgl1=dnych, ale pn:c-
c1wnych znakach, nazywamy ko11de11satore111, o ile ksztat i poozcmc
przewodnikw s takie. i wytwarzane przez nic polr: elektro-
statyczne jest zlokalizowane w ogrJmczonym obszan:e przestrzeni.
Same przewodniki w takim przypadku nazywamy okladkmm ko11-
c/e11sarora. Pojemno kondensatora jest to pojemno wzajemna
jego okadek.
s. Poje1111wf; kom/e11.wtora paskiego. ziozonego z dwch rowno-
legiych pyLck metaiowych o polu pow1e17.chm S kada, umieszcwnych
w odlegl0Si:1 d od siebie, wyra7.a si(: wzorem
i:eoS
C=-- 1wSI),
cl
r.S
C=- (w CGS),
41td
gdzie e jest wzgldn przcnikalno5c11 elektryczn orodka, wypclnm-
ji!Ccgo obszar m11=dzy piyLkam1. Powyzsze wyrazema suszne s:1
jedynie dla. maych 1/ (cl jS), gdy mozna zamcdbac zaburzenie
Jednorodno5c1 poia elekLrostatycznego na brzegach okadek konden-
satora.
6, Ko11tle11sator .iferycz11y iioony jest z dwoch wsprodkowych
metalowych okadek .-1 1 Bo ksztalc1e sferycznym i o promieniach r,
i r2 (rys. 111.5.2). Pole naadowanej sfery wyst\.!PUJe tylko na zewm1tn:
mej (lll.3.3.1). Tak wic w obszarze mwdzy okadkami pole elektro-
slatycznc wytwarzane Jest tylko przez adunek wewntrznej okadki A.
 111.5.3. Kondensatory 231

Z kolei poza obszarem ograniczonym przez okadk zewntrzna pola

rnoimiennie naadowanych okadek A i B kompensuj si W7-<tJcmnie.

I I
I I
I
I ~
I I
I
I
I
I
I
I I
,----
r-:t'f
.__ -
Rys. 111.5.2 Rys. 111.5.3

Pojemno kondensatora sforyczncgo obliczamy ze wzoru

C= (W Sil.

C=--
1:r, (w CGS).
r:?-r1
Przy rl-+ w okadka wewntrzna przeksztaca SI\! odosob111onq
sfer I wowczas C = 41t1:1:or1 lporowmlJ Z punktem 3").
Dla dowolnej skonczoncJ wartosci rl pojemno konucnsatora
sfcryc-Lncgo 1esl w1ks7.a od pojcmnosc1 odosoi::m1oncJ okladki we-
wntrznej:

r.
C = 4ir1:r. 0 r 1 - - - - > 4Jta0 r, (w SI).
r2-r1
T,. Ko11dL11.mwr c_rli11dryc11y zloony Jest z dwoch c1cnkocicnnych
wsplos10wycil cylindrw melalowych o wysokoci li 1 prom1enmch
r 1 1 r 2 (rys. lll.5.3). mil!dzy ktrymi znajduje si dielektryk o wzgl\:dlll!J
 232 111.5. Pojemno elektryczna

przenikalnoci elektrycznej c. Pojemno kondensatora cylindrycznego

(a takc kabla wsplos1owego) wyraa si wzorem

11tEl:o /1
C=-- (W SI),
r,
ln-=-
r,

eh
C=--- iw CGS).
r.
21n-=-
r1

8. Wielko charakteryzujc kondensutory slanowi 11api(!cit!

przebicia - minimalna warto rnicy potencjaw okadek, przy
ktrej nastpuje wyladowame eiektryczne poprzez warstw dielektryka
w kondensatorze. Warto napicia przebicia zaley od ksztatu
i rozrninrw okadek oraz od wlasno5ci dielektryka.
9< W celu uzyskanrn duzych pojemnoci kondensatory laczymy
rownolegle. Wypadkowa po1em11o Crwn baterii riJll'llO/egle polqc::o11yd1
ko11de11satorow rwna jest sumie pojemnosc1 wszystkich 11 konden-
satorw wchodzcych w skad baterii:

c,,w. = 2: c,,
/:i

gdzie C1 Jest pojemnosci I-lego kondensatora.

10 Przy szeregowym po/czenm ko11de11satorw iadunki na wszys-
<

tkich kondensatorach s Jednakowe. Wypadkowa pojemno baterii

zlozonej z 11 poczonych szeregowo kondensatorw wynosi

c=----
~ 1
'- -
1~1 C;

Pojemno wypadkowa baterii C,,,,, Jest zawsze mmcjsza od naj-

mniejszej pojemnoci C, wchodzcej w skad baterii. Przy iczcniu
szeregowym zmniejsza si moliwo przebicia kondensatorw (punkt
8), gdyz na kady kondensator przypada jedynie cz nap1ci:1
przyozonego do zaciskw caej baterii.
 111.6.1. Energia naadowanego przewodnika t pola 233

Rozdzia 111.6
Energia pola elektrycznego
ll.6.1. Energia naadowanego przewodnlka
poa elektrycznego l
1. Nadanie pn.ewodnikow1 adunku elektrycznego z.wizane icsl
z wykonaniem pracy przeciwko kulombowskim siom odpychania
midzy adunkami )ednoimicnnym1. Praca la zuywana JCSl mt zwu;k-
szcnie energii elektrycznej naiadowancgo przewodnika, analog1czncJ
do energii potencjalnej w mechanice U.3.3. \ 0 ). Prnca oA'. Jak siy
zewntrzne wykonuj przy przenoszeniu adunku dq z nieskonczonoc1
do odosobnionego przewodnika, wynosi
liA' = cpd = Ccpdtp,
gdzie C i rp s;1 odpowiedmo po1cmnosc1 cleklryczm1 i potcncJalcm
przewodnika.
Praca wykonywana przy zwii;:kszamu potcnCJaiu przewodnika
od O do rp, tj. przy dostarczaniu do przewodnika iadunku t/ = Cip.
jest rwna

A' = f
"

o
Ctpdrp = C; 2
.

Zatem e11ergiCJ 11t1lado11"CJ11ego pr:ewodnika odosolmumego wynosi

Ctp? q2 qrp
H~ = -2- = 2C = 2
E11ergia 1111lado11'a11ego komle11.rnwra jest rwna
C(tJ.rpf CJ 2 tJ.rp
W= =-=----
2 2C 2 '
gdzie C ' Cl s odpowiednio pojemnoci clcktryczn:1 1 adunkiem
kondensatora, a .cp - rnic potencjaw jego okadek.
ze. E11ergw dowolnego 11klad11111emclw111ycl1 hul1111k1;11 mozn:1 przed-
stawi w postaci

li~ = ~ f 1pcrdS + ~ f rppd V,

\V!i1dzic w l.Vm rozdziale 1akln~umy. 7.c la~unki clcktr~cznc 1..nujtlUJ~I sit; w oSrotlku
mc~cgncloch:ktn1,..7.nym (111.4.S.l"'). ktl>ry - oprocz rcgn - )t."St clektl')'L-lmc 1i'.ntropmv~
(IV.3.1.6") i limowy (IV.3.1.7">.
 234 111.6. Energia pola eleklrycznegc

gdzie " jest gstoci powierzchniow, p - gstosc1 objtociow

adunkw swobodnych (111.4.3.1), a l{J ~ poLencJalcm wypadkowego
pola pochodz:)cego od wszystkich adunkw zw1i)zanych i swobodnych
zawartych na elementarnych powierzchniach dS lub w elementarnych
objlosciach d V. Cakowa me wykonujemy po wszystkich naladowa-
nych powierzchniach S..,i.d 1 objtoSctach 1-;,.13 d. Wplyw _dielektryka
prLejawm SI\! w taki sposb. ze przy niezmiennym rozkadzie adunkw
swobodnych wartoci <p dla rnych dieiektrykw s rne. Zatem
w jednorodnym .i izotropowym przewodniku, wypcimaJi1cym cal
objto pola, warto l{J Jest c-krotme nm1ejsza ni w prni.
3. Poie elektryczne ma energi. ktra jCSI rozoona w caej
objto5ci przestrzeni, gdzie pole to wystpuje. Zatem energia naiado-
wanego przewodnika lub kondensatora odpowiada energii ich pl
elektrostatycznych. Na przykad. dla pola jednorodnego (lll.2.1.2)
w kondensatorze paskim (111.5.3.5) mamy

C!Al{J)2 r.r.0 E 2
H(.= =~V Iw SI),
2
r.Ez
W=--V
' Sn
(w CGS},

gdzie V = Stl jest objtoscil! pola w kondensatorze.

Energia pola jednorodnego rozoona jest rwnom1crmc w zaJ
mowancJ przez me przestrzc111 z gsto.fru/ obi10.ic1011 energii 11" r6wm1
H~ 1:1; 0 E
2
ED
w,=7=~=1 (w SI),

(W CGS).

gdzie D jest mdukcj eleklryczm1 1111.4.3.5).

4. Gsto.~L' obj(!tu.fc1t11l'lt energii polu 111e;ed1wrod11eg11 wyrit7.amy
wzorem

cJM~
li',=@,

gdzie dH~ JCSt energia zawart w mnlym clcmcnc1c przcstrzcm cJV.

w granicach ktrego wielko 11. mozm1 przyJi! za staia. Jezcli
osrodc..-k jCSt IZOlropowy I liniowy. IO dla w1elkosc1 ll'c suszne s
zaieznOScl Z punktu 3" \V przypadku mclimowcgo osrodka IZO
tropowego stosujemy wzory
 IU.B.1. Energia naadowanego przewodnika 1 pola 235

w.= I EdD Iw SI).

w

= _l_
41tj
f EdD lw CGS).

5. Energia dW. maego elementu obji;:losc1 dV pola e\ek'trostalycz-

ncgo, w granicach ktrego w1e\ko w. 1cst stala, wynosi

lw S\),

1:E 2
dW., = w.dV= - d V (w CGS).
81t

Energia H~ caego pola elektrostatycznego Jest rwna

W.= f a:;E2 dV (w SI),

fi' rotl

1-V, = J: r.E2 dV (w CGS),

j 8!t
"'""''
gdzie cakowanie wykonujemy po caej objtoci poia V.,..i. _
6", Energia pola elektrostatycznego pochodzcego od dowolnego
ciaa naiadowancgo rwna Jest energii tego ciaa (punkt 1):

Odpow1cdmo energia dowoinego ukadu iadunkw (punkt 2")

pokrywa s1i,: z energi poa elektrostatycznego lego ukadu:

p w,dl' = ~ p rpodS+ ~ p 1ppdl~

7. Przykad. Energia poia ciektrostatyczncgo wytwarzanego przez

I;ednoroclnic naladowam1, przcwodz:1c:1 sferi,: o promieniu R. oloczorn1

Jednorodnym 1 izotropowym dielektrykiem o wzgli;:dneJ przcnika1nosc1
clcktryczncJ r..
236 111.6. Energia pola elektrycznego

Pojemno elektryczna przewodzcej sfery (111.5.2.3) rwna jest

C = 4nr.i:0 R (w ukadzie SI), a energia takiej powierzchni, na ktrej
znajduje si adunek <J, wynosi (rwnie w SI)
Crp2 q~ "
W=--=--=---
2 2C 81t1:c0 R

Pole zlokalizowane JeSt w przestrzem na zewn:1trz sfery (r ~ R).

Nateme pola 1 objtoscwwa gsto jego energii rwne s;1 (W
ukadzie SI)

E= I/ r,
41t1:r.0 r 3
gdzie r 3cst odlegio5cii1 od srodka sfery. Gi!sto objtosc1owa energii
poia JCSl staia w gramcach cienkiej warstwy sferycznej, ogramczoncJ
wsprodkowymi pow1crzchmam1 kulistymi o prom1cnmch r 1 r+dr.
Objto takiej warstwy wynosi d V= 4nr1 dr.
Energm caego pola naiadowancJ sfery wynosi (w ukadzie SI).

f 11
'
q2
dV=---
Bn 1:1: 0
f dr 11 2
- 1- = - - - -
r Sn r~:o R
IYJ'dbl R
8, Proces polaryzowania dieicklryka, umieszczonego w zewm;:trz-
nym poiu clcktrycmym, wymaga wykonania pracy zwizanej z defor-
mowaniem powok elektronowych atomow I czsteczek, a take
z obrotem osi czsteczek poiamych w kierunku nat\!cma pola.
Spolaryzowany dielektryk ma 1.atem pewn zgromadzom1 w mm
energ1\:, ktorcJ gsto objto5ciowa wynosi
Co(r.-1) ,
w . ,,=
c""'C' 2 E- Iw SI),

1:-i ,
"'1Jic11 = ---g;- E- (w CGS).

G~sto objtokiowa energii pola o takim samym nat\!Zcnm

Ew prni wynosi:
i:u E2
\l'l"I=~
(w SI),

E1
\l'C(!")=~ (w CGS).
 ll.6.1. Energia naadowanego przewodnika 1 pola 237

Gsto objtoscJOwa energii pola w dieiektryku rwna Jest zatem

1:1:0 E1
We= Wi:(pr>+we(dirl) = ~ (w SI),

cE 1
li'< = ll'e(l'f) + ll'cldidl = Sn (w CGS).

9. Dla zmiennego mepotencjainego polu elektrycznego pojcie

potencJaiu tp oraz wyprowadzone na jego podstawie wyrJema dla
energii, ktre przytoczono w punktach 1; 2, pozbawione s;1 sensu.
Niemniej Jednak kade pole elektryczne. podobnie jak potenqaine
pole elektrostatyczne, ma energi

H~ = f w,dl~
li' robi
gdzie
j
=-DE
11
2 lw SI).

i
11 =-DE (w CGS).
' Sx

111.6.2. Zasada zachowania energii dla pola

elektrycznego w orodku nlesegneloeleklrycznym
I", Energia H~ pola elektrycznego. wytwarzane:O przez dowolny
ukad cini nuiadowanych tprzcwodnikw 1 diclektrykow) ulega zmmnic,
gdy ciaiu tego ukadu przen11eszczaji1 si lub gdy zm1e111aJi! si ich
iadunki. ZostaJc przy lym wykonana pewna praca przez sily zewnl
rznc, przylozonc do cia ukladu, oraz przez zroda energii ciektryczncJ
(baterie akumulatorw, generatory pri!du itp.) przyiczone do Zn<IJ
dujcych si w ukadzie przewodmkow.
Zasada :aclwwunw energii dla malej zmiany stanu ukadu pri:y
zachoWalllll SlalCJ temperatury Ukadu j gSIOCI OSrodka *1 mil pOStll
l:iA'+oA..., = dM~+dWl+l:iQJL
gdzie l:iA' jest prnq sil zewnctrznych, oti.., - praq rdcl energii
elektrycznej, d 1-V, - zrmami energii pola elektrycznego ukadu. d H{ -

Pr~ 1..achawanm staej lcmJlCr:llUr)' 1 g1r"St0Sci osrodka, me maJ4.ICC,!?O wlasn0Sc1

1

scgnc1oclcktrycznyd11111. 4.5. I''). JJ;O wzgldna pr1cnikalno<c clcklry<:Jna me ulc;'a zmiamc

 238 111.6. Energia pola elektrycznego

zmium, energii kinetycznej ukadu, a BQ1L ciepem Joule'a-Lenzn

(IIl.8.2.6) zwizanym z przepiywem prdw elektrycznych w ukadzie
przy zmianie lub przemieszczaniu sii;: adunkw w przewodnikach.
2. Jezeli przemieszczanie sii;: c1ai ukadu zachodzi w sposb
quasi-statyczny, czyli bardzo powoli, to - po pienvsze - mona
z.amedba zmianr energii kinetycznej ukadu (dH~ = O) oraz - po
drugie - przyJc, ze praca si zewntrznych A' jest z dokladnoci
do przeciwnego znaku liczbowo rwna pracy A,jak:i w rozwaanym
procesie wykonuj:1 siy, ktre d:ziaiaj na ciaa w poiu elektrycznym
i nosz:, nazw sil po11deromotoryc::11ych. W takich sytuacjach zasad
zachowam a energii (punkt I mona zapisa w postaci
0
)

liA.,, = dH~+BA+liQ 1 t
Praca wykonywana przez zrdla energii eicktrycznej w ci11gu
krtkiego okresu czasu dr Jest rwna
k k
Bil = I tf1dq 1 = I S;I,dr.
/:c( im.i

gdzie k Jest oglm' liczbi1 rdci energii elektrycznej w rozwaanym

uklacl:zie, cf, - SEM 1-tego rda (111.8.2.2). dq 1 - iadunkicm, jaki
przepywa przez to rodo w cigu czasu dr, 11 = dt/,/dt - nateniem
pr:idu w rodle. Praca t';l;dt > o. gdy wewn11trz rdla prl)d r piyn1e
od kntody do anody (Ill.8.2.4).
3. Wyrazeme reprezentujce zasad zachowama energii dla qua-
s1-statyczneJ zmiany stanu ukadu cia lpunkt 2). w ktorcj iadunck
adnego przewodnika nie ulega :zmianie am sii;: nic przemieszcza, czyli
gdy oA = 0 I OQ1L = 0, ma posta
dH~+liA = O.
Zatem w rozwa:i'.anym ukadzie praca sil ponderomotoryc:znych
rwna Jest ubytkowi energii pola elektrycznego ukadu. Zaiczno ti;:
mozna wykorzystac do wyznacwma sil pondcromolorycznych na
podstawie obliczonych znuan energii ukadu. Bczposrednie obliczamc
sil ponderomotorycznych poh,c:zonc jCSt ze znacznymi trudnoc1am1,
zwi.1zanymi z powsluwanicm w polu elektrycznym adunkw polary-
zacyjnych (Hl.4.2.7), a takzc z pojawianiem sit;: mechanicznych
deformacji cial w ukadzie.
4. Pr.i:ykad. Oblic1.anie sil dziaajt1cych na pytki nala.!!_owanego
kondensatora paskiego 1odlegio mii;:dzy pytkami x .jS, gdzie S
jest pow1crzchnitJ pytki).
Kondensator zosta naiadowany i odczony od rdu napicia,
tak wi~c adunek kondensatora a = uS = const, gdzie u jest gi;s105c1a
pow1cr:zchmowa iadunku. Przy :zw1ks:zcmu odlcgoc1 m11!dzy pytkami
o dx, sia ponderomotoryczna F, przylozona do przcm1eszcznjccj SI\!
piytki, wykonuje praci;: ti = - F dx. Zmiana energii pola ciel:tro-
 111.6.2. Zasada zachowania energii dla pola 239
statycznego w kondensalon.c dW0 = w.Sdx, gdzie w. JCSl g1;stosci;1
objtociow energii pola w przy\egajccJ do pytki warstwic o gruboci
<b:. Z 7.asady zachowania energii tpunkt 3") wynika 7.atem. ze sila
ponderomotoryczna F jest rwna
F = w.S.
Moliwe s dwa przypadki:
I) kondensator z gazowym lub ciekym dielektrykiem midzy
okadkami;
2) kondensator ze staym dielektrykiem midzy okadkami.
W picnvszym przypadku cala przestrzen midzy okadkanu kon-
densatora - mczaienie od zmian odlcglosci midzy mm1 - wype
niona Jest jednym i tym samym dielektrykiem o wzgldnej przenikal-
noci elektrycznej r.. Mamy wtedy

ixoE2 a 2S f P'
w.=--,-=
-
--.
_r.co
a2
F=--=-
2&r.o r.
(w SI),

cE 2 2na 2 2na 2 S fP'

"'=-g;-=-c---, F=--=- (w CGS).
r. f.

gdzie fP' jesl sil1, jaka dziau na okadk takiego kondensatora. gdy
brak dielektryka, czyli w prm.
W drugim przypadku w warstwic o grubok1 dx, utworzonej nu
skutek odsunicia okadki kondensatora. znajduje si powietrze.
ktorego wzgldna przenikalno elektryczna rwna jest jc<lnosci. Zal em
2
a 2S
l:o(P'f
w.= --2-- -Co '
c7
F = - - =FP'
2co
(w SI),

(P'f ,
w_ = ---
81t = 21t 1r-.. (w CGS).

Rozdzia 111.7
Prd elektryczny stay

111.7.1. Pojcie prdu elektrycznego

1. Elek1rody11t1mik11 nazywamy podstawowy dzia wiedzy o elekt
rycznosc1, zaJmUJCY si rozwazamem Zjawisk ! procesw, zwizanych
z ruchem adunkw elektrycznych lub makroskopowych cm naiado-
wanych. Jedno z wan1e1szych pon~c w elektrodynam1cc stanowi
poJcip pr~du elektrycznego.
 240 111.7. Prd elektryczny siay

2. Pr11Jem elektryc=rlJ'lll nazywamy kazdy upondkowany ruch

adunkw elektrycznych. Prd eiektryczny, powstajcy w orodkach
przewodzcych w wyniku uporzdkowanego ruchu adunkw swobod
nych pod wpywem wytworzonego w tych osrodkach poia elektrycz-
nego, nazywamy prqtlem pr=ewoil11ictwa (prq1/e111 pr=ewo1l=e11ia). Przy
kady prdu przewodnictwa to: prd w metalach 1 pprzewodnikach,
zwizany z uporzdkowanym ruchem ,.swobodnych" eicktronw, lub
prd w elektrolitach, bd11cy upom1dkowanym przem1eszc1.amcm si
Jonw o przeciwnych znakach.
Prqtlem ko11wekj11y111 (prqtlem 1111as=e11it1) nazywamy uporzd
kowany ruch naadowanych cia makroskopowych w pncs1rzeni.
Przykadem takiego prdu JCSt prd zwizany z ruchem Ziemi, maJl!CCj
nadmiarowy adunek ujemny, po JeJ orbicie.
3. Podczas uporo1dkowanego ruchu ladunkw elektrycznych
w przewodniku zaburzony zostaje rwnowagowy rozkad adunkw,
a powierzchnia przewodnika me JCSt pow1erzchm:1 ekw1potencJalnu
(111.3.2.6). Na powierzchni przewodnika wystpUJC sidadowa styczna
nat~ema pola elektrycznego (E, ;: O); rwnie wewntrz przewodnika
powinno wystpowa poie elektryczne (porwmlJ JJJ.5. i .3). Pr.id
elektryczny pynie dopty, dopki wszystkie punkty przewodnika me
stan s11= ekw1potcnc1alnc.
4, Warunki komeczne do pOJaw1cnia si ; przeplywu pmdu
eieklrycznego przewodmclwa w orodku s nastpUJi!Cc:
A) Wystpowanie w danym orodku swobodnych 11os11ikow prqt/11
- czstek naadowanych, ktre mogyby przem1eszczai: si w mm
w sposb uporzi1dkowany. Takimi cr:1stkam1 w metalach i pl-
przewodnikach S<! elektrony przewodnictwa 1 dzmry, w przewodnikach
ciekych (elektrolitach) s:i to Jony dodatnie ujemne, a w gazach
- przeciwnie naadowane Jony 1 elektrony.
B) Wystpowanie w danym osrodku zewntrznego pola eleklrycz
nego. ktrego energia powinna byc zuzywana na uporzdkowane
przemieszczanie adunkw elektrycznych. Dla podtrzymania przepywu
pn1du elektrycznego energia pola clcklryczncgo powmna by cigle
odnawmna, co oznacza. ze konieczne Jest ::rd/o energii dektry,=1re1
- u!7..dzenic, w ktrym zachodzi przeksztacume si Jakiego rodzaju
energii w cncrg11= pola elektrycznego.
5', Za kierunek przepywu prdu elektrycznego przyjmujemy
umownie kierunek uporzi)dkowanego ruchu dodatnich iadunkow
elektrycznych. W rzcczyw1stoc1 Jcdnak1e pri)d w przewodnikach
metaiicznych powstaje na skutek uporzdkowanego ruchu eicklronow.
ktore poruszaj si w kierunku przeciwnym do kierunku przcplywu
pri)dU.
 111.7 .2. Natenie 1 gsto prdu 241
Ul.7 .2. Natenie i gsto prdu
1. Na1c11ie111 prqd11* 1 nazywamy skalarn wielko fizyczn
rwna l!tosunkowi adunku dq, przepywajcego przez dan powierz-
chniI w cigu maego przedziau czasu, do dlugose1 dt tego
przedziau
dq
I=-.
dt
Prd elektryczny nazywamy prdem staym, jeeli jego natzeme
i kierunek me zm1emaJ si w czasie. Dla prdu staego

I=.!!....
I

gdzie q jestadunkiem elektrycznym, przenoszonym przez rozwaan

pow1erzchm w cigu skonczonego okresu czasu od O do 1.
2. Jeeli prd elektryczny 1est stay, Lo w adnej cziict przewodnika
ladunki nic gromadz si, am nie odpiywaJ. Obwd prdu sto.lego
powinien by wic zamknity i pow1men byc speniony warunek
Qs = Q5 , . gdzie Qs 1 jesl sumarycznym adunkiem elektrycznym
wp\ywa1cym w cigu Jednostki czasu przez. powterzchm S 1 do
obszaru przewodnika zawartego midzy pow1erzchmam1 S, i S?,
a Q52 :- sumarycznym iudunkiem elektrycznym wyplywa1:1cym z leJ
objtosci w cigu Jednostki czasu przez pow1erzchmfi! S2
3. Kierunek prl)ciu elektrycznego oraz rozkad natzema pnJdU
w rnych punktach rozpatrywanej powierzchni okrela gsto pr.idu.
Wektor 11stosci prdu j ma kierunek przeciwny do kierunku ruchu
ciektronow (bdcych nonikami prdu w me lalach u* 1) 1jest liczbowo
rwny stosunkowi nalfj!zema pr~du dl przcpiywajcego przez pow1erz-
chm eicmentam, normaln do kierunku ruchu czstek naadowanych,
do pola dS lcJ pow1crzchm:
dl
J = dS'

Bardziej oglny zwizek m11;:dzy gstocm prdu j, a prdem elemen-

larnym dl ma postac
dl= jdS,
gdzie dS = n dS jest wektorem elementu powierzchm, n - Jedno-

> Wielko I C-L~Slo nazywamy po proslu prdem.

, W przypadku J>"ldu przcwodn1clwa jest to przckrj poprm:zny przewodnik:!..
, w innych osrodkach pr1.ewod111cych kierunek wektora j pokrywa 51~ z kierunkiem
mchu dodaimo naludowanych nosnikw Jlr~du.
 242 111.7. Prd elektryczny slaly.

stkowym wektorem normalnym do powicrzchm dS, nachylonym do

wektor.i j pod ktem a.
4. Nat\!zenie prdu przepywajcego przez dowoln powierzchni
Sjest rwne
I= J jdS = J J.ds,
($) ISJ
gdz1e1. = 1cosa1est rzutem wektora j na kierunek normalnej n lpunkl
3), a cakowanie wykonujemy wzgl\;dcm caej pow1crzchm S. Jezeli
przy wy1.0uczaniu nat\!cnia prdu rozpatrujemy poprzeczne przekroje
przewodnika, dla ktorych 1. = J, to
I= JJ dS.
1s1
5, G\!sLo prdu staego jest staa na caym przekroju pop12ccz-
nym S jednorodnego przewodnika. Dla takiego prdu mamy
J =jS.
W obwodzie prdu staego gstosc1 pmdu w dwch rnych prze-
krojach poprzecznych S, i S 2 s odwrotnie proporcjomiinic do pl
tych p12ckrojw:
h S2
}? s.
111.7.3. Podstawy klasycznej teorii elektronowej
przewodnictwa elektrycznego metali
l. Duze przewodmctwo eiektrycznc metali w1ze si z tym. ze
zawieraj one ogrommi liczb nosnikow prdu - elektro11ow pr::ewod-
mctll'a; w metalu elektrony walencyjne atomow (Vl.2.3.9) przestaj
naiezcc do okrelonego atomu, a staj si elektronami uwspl-
nionymi" (efelaro11m111 skofektywi:oll'a11y111i'). W klasycznej lcorii
elektronowej Orudego-Lorentza elektrony te S<J traktowane Jak gaz
elektronowy (111.5.1.1), majcy wlasc1woc1 jednoatomowego gazu
doskonaego (11.1.4.1).
Koncentracja elektronw przewodmctwa w metalu Jcdnowarlos-
c10wym jCSl tego samego rzdu, co konccntrncJa Jego atomw:
11 0 - N"p/A, gdzie N" Jest liczb Avogadra, A - mas:1 atomow'
metolu, p - jego gsto5ct. Rzd w1elkosci koncentracji wynosi
llo - 1102s_ 1029) m-J
Jc7.ci wewntrz metalu brak poia cleklryczncgo, to elektrony
przewodnictwa poruszai si chaotyczmc i zderzaj SI\! z jonami s1cc1
krystalicznej metalu (Vll. J. l.3). PrzyjmUjC si. ze srcdnia droga
 m.7.3. Teoria przewodnictwa elektrycznego metali 243

swobodna elektronu ().) (ll.3.5.1 ") powinna mice ten sam rzd
wielkoci co staa sieci krystalicznej metalu, czyli(/..) - 10- 1 u m.
rednia energia kinetyczna ruchu cieplnego elektronw <l\.3.2.4c)
wynosi

mu~ =~kT
2 2 '
gdziem jest mas, a ul - prdkosci redni kwadratow elektron6w
(ll.3_.2.3). Dla temperatury T = 273 K mamy ulw - 10~ m/s.
Sredma arytmetyczna prdkoci <.u) ruchu cieplnego clcktronow
jest tego samego rzdu.
2. Pn1d cicktryczny w metalu powslUJC pod wpiywem zewntrz
nego pola elektrycznego (111.7.1.4), wywoujcego ruch upom1dkowany
(dryl) clcktron6w. Gsto prdu j r6wna jest adunkowi wszystkich
elektronw, przechodzcych w cigu jednostki czasu przez Jednostkowe
pole powierzchni przekroju poprzecznego przewodnika
j = -11 0 e(v),

gdzie 11 0 jest koncentracj eiektron6w przewodnictwa, e - wartosct<!

bezwzgldn adunku elektronu (adunkiem elementarnym), (v) - pr
dko5c1 sredm dryfu elektronw pod wpywem zewntrznego pola
elektrycznego. Przy najwikszych gstosc1uch pr;1du mumy
l(v)I ~ 10- ~ m/s, czyli prdko dryfu clektron6w jest znikomo maa
w porwnaniu ze redni arytmetyczn prdkosc1 ich ruchu c1epinego
(punkt !").
3. Prd elektryczny w obwodzie ustala SI\! w c1:igu czasu r = L/c,
gdzie L JCSt dugoscta obwodu, c - prcdkoc1 sw1alla w prm. Czas
1 pokrywa SI\! z czasem, w jakim wzduz obwodu ustala si staqonarne
pole elektryczne i odpowiada p0Jaw1emu si\! uporzi)dkowancgo ruchu
elektronw od razu w caym obwodzie. Dlatego wiasme prd ciekt-
ryczny powstaje praktycznie rownoczeme z zamkmcciem obwodu.
4. Prawo Ohma dla gs1ofr1 prqt/11 (prall'o Ohma 11 postaci
r111c=fwll'ej): gi;:sto prdu przewodnictwa jest proporcjonalna
do natczcnia E pola c1cktrycznego w przewodniku J ma taki sam
kierunek, lj.
j
j = }'E = -E.
p
Wspczynnik proporCjonalnoci )' nazywamy pr:e1roi/1w.k1q elekt-
ryc=nq wla.\-c1wq (pr:e11od111ctwe111 1l'la.fr1wy111. kmuluk tyw110.il'1t/) osrod-
ka, a wielko p = I/) - opomo.\ciq elek1ryc:1111 w/a.fri11 (oporem
11/asc111:1'm. re:ysty111w.VL'1) orodka.
Prawo to mozna wyprowadzi z klasycznej teorii elektronowej
przewodmclwa eiektryczncgo metali przy m1stpuJ<1cych 1.alozcmach:
 244 111.7. Prd elektryczny staly

a) Koncentracja 11 0 elektronw przewodnictwa nic zaley od

nateniu E pola elektrycznego w przewodniku.
b) Prdko rednia upom1dkowanego ruchu elektronw przewod
niclwa, uzyskiwana przez me pod wpywem pola elektrycznego na
dugoci drogi swobodnej, jest. wielokrotnie mniejsza od redniej
arytmetycznej pn;dkosc1 (u) ich ruchu cieplnego (11.3.3.6), tJ.
eE 0.) kT. gdzie e jest adunkiem elementarnym, {).) - redni
dlugoc1 drogi swobodnej elektronw przewodnictwa (11.3.5.I'),
k - stai1 Boltzmanna, T- temperatur bezwzgldn (ll.1.3.4)
Z klasycznej teorii elektronowej otrzymujemy
llol!~ 0.)
11 = .
. 2111(11) .

gdzie 111 jest mas elektronu.

5. Elektron pod wpywem poa uzyskuje na dugoci drogi
swobodnej prdko ruchu uporzdkowanego, rwn Vmox Przy
zderzeniu z Jonem eicktron traci t pn,:dko ; energia ruchu upo
rzdkowanego elektronu przeksztaca si w energi wewntrzn
p!7.ewodniku, ktry nagrzewa si podczus przcpiywu przczen prdu
elektrycznego.
Gstoscrq obj10sciow moq cieplne; prqd11 nazywamy wielko w,
rown liczbowo energii, 1aka wydZ1ea si w jednostkowej objtosci
przewodnika w cigu Jednostki czasu.
Prall'o Joule 'a-Lenza 11 postaci ro111c:kowe1: gsto objtosc1owa
mocy cieplnej prdu rwna JCSI iloczynowi skalarnemu wektorw
gstosc1 prdu 1 natzcnm pola elektrycznego:

w =j E = ]'E- = -
i ..,
E-
P
Gsto objtociowa mocy cieplnej prdu me zaiczy od charakteru
zderze ele~tronow z wzami sieci kryslaliczneJ (zderzeniu sprzyste
lub mcsprzyste (J.3.5.3)). Z praw 1..achowama energii i pdu wyniku,
ze cncrgm ti W, przckazywam1 jonowi przy zderzeniu eiektronu Z Jonem,
slunow1 Jedynie mah! cz energii elektronu lV,.. Przy zderzeniu
niesprystym

MV 111
~V. = m+M'
a przy spn,zystym
MV 4mM
W. 1111 + M)2 '
 111.7.3. Teoria przewodnictwa eleklrycznego metali 245

gdzie 111 jest mas elcklronu, a M - mas jonu. W obu przypadkach

AW m
--~-~ 10~ 4
H~ M .
6. Pra1110 Wiedematma-Franza: dla wszystkich metali stosunek
wspczynnika pn:cwodniclwa cieplnego K (ll.3.8.5) do przcwodnoki
elektrycznej wlaciwcj y jest wprost proporcjonalny do Lempcratury
bezw;ig\dnej T:

-K= 3 -
'I
(k)1
I?
T,

gdzie k jest stal Boltzmanna (l \. l .4.5), e - adunkiem cicmcntamym.

1. Wady klasycznej elektronowej teorii przewodmctwa c\cktrycz-
nego metali.
A) Niemoliwo: wyjasnicma obserwowane] dosw1adczalnu: w sze-
rokim zakresie temperatur liniowej zalcznoc1 midzy opornocn1
waciw p a temperatur bezwzgldn T: p ~ T.
B) Nieprawidowa warto molowej pojemnoci c1epine1 metali.
Zgodnie z l teorn1 powmna byc ona rwna 9R/2 (R jest umwcrsalm1
sta gazow) i hyc sumq pojemnosc1 cieplnej sieci krystalicznej (3R)
i pojemnoci c1cplnc1 jednoatomowego gazu cicktronowego (3R/2).
Jednakie z empirycznego prawa Dulonga-Pelita (Vll.2.7.2) wiemy, i
molowa pojemno: cteplna metali niewicie rm si od po1cmnoc1
cieplnej diciektrykw krystalicznych .1 w przyblieniu icst rowna 3R.
Fizyka klasyczna nic JC.."SL w stanic wyjani tej rozbicnosc1 midzy
teorii1 a eksperymentem.
C) Ekspcrymcntainc wartosc1 opornosc1 wlasc1wcJ p 1 teoretyczne
wartoci rcdmcJ arytmetycznej prdkoci elektronw <11) prowadz:i
- z~odme z formulami z punklu 4 - do lakiej wartosci rcdmeJ
drogi swobodnej elektronw ().), ktra JCSl o dwa rzdy wu;ksza od
staej s1cc1 krystalicznej metalu. Jest to sprzeczne z zalozcmam1
klasycznej elektronowej teorii przewodnictwa eicktryczncgo metali.

Rozdzia 111.8
Prawa prdu staego

111.B.1. Siy obce

1. Siy oddziaywania kulombowskiego powoduj takie rozrn1csz-
czcme nosnikw pr:idu (lll.7.1.4) w przewodniku. _przy ktrym
potencjay we wszystkich jego punktach wyrwnuj si. a natenie
poia elektrycznego w przewodniku staje si rwne zeru. Tak wu;c poic
clcktroslalyczne nie moe stanowi przyczyny przcplywu staego
 246 111.8. Prawa prdu staego

eleklrycznego pr:1du przewodnictwa, czyli staCJonamego procesu

uporzdkowanego ruchu nosnikow prdu w obwodzie elcklrycznym.
Dla podtrzymania przepywu staego pr:,du przewod~ictwa w obwod~e
potrzeba, aby na nosmk1 prdu dziaay me tylko siy kulombowskie,
ale take 1 mnc mcelektryczne siy, nazywane silami obcymi (silm11i
=ew11tr=11y111i, silanu 11buc=11y111i).
2. Siy obce dz1aiaJll na noniki pr;idu wewntrl rdel energii
elektrycznej (generator6w elektrycznych, akumulatorw, batci slone-
cznych 1tp.). Pod wpywem sil obcych nosniki pr:1du poruszaj si
wewntrz :lrdel energii elektrycznej przeciw silom pola elektro-
statycznego, w wyniku czego na koncach zewntrznej czi;ci obwodu
podtrzymywana Jest staa rnica potencjaw. Siy obce przy prze.
mreszczamu nosnikw prdu wykonuj prac kosztem energii zuywa
nej w r6dle energii elektrycznej. Na przykad w pr;idmcy praca sil
obcych wykonywana ;est kosztem energii mcchamcznej potrzebnej do
obracania wirnika.

111.8.2. Prawa Ohma i Joule'a-Lenza

I". W dowolnym punkcie fragmcntu przcwodnika, zmv1craj11cego
zrdo energii elektrycznej, wystpuje pole elektrostatyczne si kuiom
bowskich o nateniu Etui i pole si obcych o natzcmu Eob< = F0i.:/,
gdzie q jest adunkiem nosnika prdu, na ktry dziaa sila obca Fol><.
Nati!zemc pola wypadkowego wynosi E = Elui+Enbc Zgodnie z pra-
wem Ohma (Hl.7.3.4), gsto pn)du Jest rwna
. I
J= -(Elu1+Ec).
p
Dla odcmka obwodu zawartego mii:dzy punktami (przekrojami)
i 12 mamy
:z

f f
2 2

J fp~= Eluldl+ Ebcdl,

gdzie dl JCSt wektorem, kl6rcgo modu rowny JCSI dugosci d/ maego

odcmk:a obwodu, skierowanym wzdu stycznej do przewodnika w 11!
sam11 stron co wektor gstoci pr:1du, S - polem przekro1u poprze-
cznego przewodnika, I = jS - nateniem pr;1du.
2". Caka

J E1u1 dl
I

jest liczbowo rwna pracy, 111k siy kulombowskie wykonuji1 przy

 111.B.2. Prawa Ohma I Joule'a-Lenza 247
przemieszczaniu jednostkowego adunku dodatniego z punktu l do
punktu 2. Zgodnie z (Ill.3.2.5) mamy
2
Jli..idl
I
= 'Pi-cpz,
gdzie 'Pl i rp 2 s odpowiednio potencJalam1 w punktach I ) 2 przc-
WQdnika.
Liniow cak
,
811 = ! Etut dl,
\
nazywamy sil elt!ktromo1orycz11 (SEM) &\ 2 , dziaajca na odcinku
1-2 obwodu.
Sia elektromotoryczna 8 12 JCSt liczbowo rowna pracy. Jak siy
obce wykonuj przy przemieszczaniu w przewodniku Jednostkowego
lldunku dodatniego z punktu I do punktu 2. Praca Jest wykonywana
kosztem zuywanej w rdle energii. Dlatego wiasnie wielko 12 na
zywana jesl sil elektromotoryczn roda energii elektrycznej, wlczo
nego do odcinka 1-2 obwodu.
Napicu:m. U 12 lspadkiem napicia) na odcinku i-2 obwodu
nazywamy wielko lizyczn, ktora Jest liczbowo rwna pracy,
wykonywanej przez wypadkowe pole sil kuiombowskich i obcych przy
przcm1cszczamu Jednostkowego adunku dodalmcgo wzdluz obwodu
z punktu I do punktu 2:
,
U 12 = J(Ekut + Eo1>c) dl = JE dl
.i j

lub
V12 = (q>1-1P2}+6'12.
Napicie na kocach odcmka obwodu pokrywa si z rozmc
potencjaw tylko w wowC7.as, gdy w ten odcmek me Jest wi:1czona
SEM, tzn. nic dziaaj w nim siy obce.
Oporem lre:ys1a11q) R 12 odcinka obwodu zawartego midzy
przekrojami I ! 2 nazywamy cak

Dla Jednorodnego przewodnika o staym przekroJU mamy p = cons1

; S = const, a zatem
248 lf.8. Prawa prdu slaego

11,
R12 = Pf,
gdzie 112 Jest dlugosc1 przewodnika midzy przekrojami I i 2.
3, Uog/11ione prawo Olrma dla dowolnego odcmka obwodu ma
posta:

IR12 =Uu= l!P1-rp2)+&'12.

Iloczyn natenia pri1du 1 oporu odcmka obwodu rwny Jest sumie
spadku potcncjalu na tym odcinku oraz SEM wszystkich rodel
energii elektrycznej wczonych w dany odcinek obwodu. Prawo
Ohma w takiej postaci mozna stosowac zarowno do hiamycli odcmkow
obwodu, me zawierajcych zrdc energii elektryc1.ne;,Jak i do odcmkow
akt)1myd1 (c:y1111yd1), zaw1craJcych takie rodla.
4. Regua znakw dla SEM rdel energii elcktryczncJ wczonych
w odcmek i-2: Jeeli wewntrz roda prd pynie od katody do
anody, lJ. natenie pola sil obcych w irdle ma ten sam kierunek co
prd, to w obliczeniach przyJffiUJemy, ze sia eiektromotoryczna
8 12 tego ::rodla Jest dodatnia i_ rys. III.8. ). Jezeli prd wewntrz
rda pynie od anody do katody, to przyjmujemy, e SEM tego
rda jest ujemna (rys. llI.8.2).

&;z>O e;2<0

1
~
-, 1+
2
o o
1 + 11- 2
o
I I
Rys. 111.8.1 Rys. 111.8.2

5. W mcrozgalz1onym zamknitym obwodzie elektrycznym na-

lzemc prdu Jest we wszystkich przekrojach takie sarno, a sam obwd
stanowi odcmek, ktrego koce si pokrywaj (pokrywaj si punkty
! i 2). W takim obwodzie qi 1 = qi 2 , a R 12 == R Jest cakowitym
oporem obwodu.
Prawo Ohma dla znmkmtego obwodu eiektryczncgo ma postac
IR= ,
gdzie t jest sumitaigebra1czn wszystkich SEM wi1c1.0nych w obwd.
Jeeli zamknity obwd elektryczny skada si ze rda energii
elektrycznej o sile eiek\romotorycznej i oporze wewntrmym r.
a opr zewntrzne; cz5cr obwodu rwny JCSt R. lo prawo Ohma ma
post11c

l=--
.s
R+r
 111.B.2. Prawa Ohma I Joule'a-Lenza 249
Rnica potencjaw na zaciskach rodla rwna 1cst nap1t;:cru na
zewntrznej czsc1 obwodu,

Jezcli obwod JCSL otwarty, to prad w mm me plyrnc (I = 0).

a rmca potenqalw na zaciskach rda rwna Jest 1ego SEM:

'Pi-lfl~=f.

Woltomierz podczony rownolcgie do odcinka -2 obwodu

elektrycznego prdu staego mierzy rnic potcnqaw na koncach
lego odcmka, a me napicie:

gdzre R. ' I,. s odpowiedmo R

oporem woltom1erza ; natze
niem plym1cego przezen prdu
(rys. III.8.3). Wynika to
z uoglnionego prawa Ohma
tpunkt 3) dla nic zaw1era1
ccgo SEM odcinka 1-2 obwo-
du woltomrerza.
Li--------'
r,
Rys. 111.8.3
2

6. Podczas przepywu
pri:ez me prdu elektrycznego
przewodniki nagrzeWUJi! si. Zgodnie z vrawem Jo11Je'a-LL'11;a ilo
ciepa l:iQJL, Jaka wydziela sr w przewodniku w crgu krtkiego czasu
dt. Jesl proporqonalna do kwadratu natenia prdu 1. oporu
elektrycznego R 1 czasu przepiywu dt,

gdzie u = IR JeSl naph;c1cm na przewodniku lpunkt 2). Jeeli c1cp!o

l:iQJL wyrazimy w kaionach, a wszystkie pozostae wrelkocr - w Jed-
nostkach ukadu SL to SQJL = 0,24/~Rdt.

111.B.3. Prawa Kirchhoffa

1. Obliczanie obll'odw =io;onych lro:ga/;1011rcl1) sprowadza si
do wyznaczema prdw, pyncych przez poszczeglne odcinki takich
obwodw, na podstawie zadanych wartosc1 oporw tych odcmkow
i wi:ii;zonych w me SEM.
 250 111.8. Prawa prdu staego

2. Wz/em nazywamy taki punkt rozgazionego obwodu, w ktO..

rym schodz si wicej ni dwa przewodniki (rys. lll.8.4).

16

Rys. 111.8.4

Pierll'sze prawo Kirchhoffa (prawo wz/w):suma algebraiczna

nalzen prdw schodzcych si w wle rwna Jest zeru,
"
LI,= O,
I= I

gdzie jest liczb schodzi1cych si w wle przewodnikw, /; - nat

/1
eniem pnJdu w wle. Przy1mu1emy, ze prdy przychodzce do wzia
s-4 dodalnie {pr;Jdy 11 , I .i i I~ na rys. IH.8.4), a pn1dy wychodzce
z wza - Ujemne {pnJdy 12, /3 1 /6).
Drugie prawo Kirchhoffa (prawo obll'otiw. prawo ko111urw): w kaz-
dym obwodzie zamknitym [oczku sieci), dowolnie wybranym z roz~
galz1oneJ sieci elektrycznej, suma aigebratczna iloczynw natzen
prdu 11 i oporw R; odpowiednich odcinkw tego obwodu rwna JCSt
sumie algebraicznej SEM w obwodzie:

f J,R,= I
im.i f:J
rf

gdzie 11 1 Jest liczb odcinkw, na jakie obwd Jest podzielony przez

wzy. Przy korzyslamu z drugiego prawa KirchholTa wybieramy
okrelony kierunek obiegu oczka s1cc1 (zgodnie z ruchem wskazwek
zegara lub przectwnie). Pn1dy, ktrych kierunki pokrywaj sic z kierun~
kiem obiegu obwodu przyjmujemy za dodatnie. Z kolei SEM rdel
prdu uwaamy za dodatnie, gdy powoduj one przepiyw _prdu
o kierunku zgodnym z kierunkiem obiegu obwodu.
 111.B.3. Prawa Kirchhoffa 251

3. Kolejno oblicze dla rozgal;z1oneJ sieci prdu staego.

A) Wybieramy dowolme kierunki przeplywu prdu we wszystkich
gaziach sieci.
B) Dla m wzw sieci zapisujemy (111- l) mezaieznych rownan na
podstawie pierwszego prawa Kirchhoffa.
C) Wydzielamy dowolne obwody zamknite (oczka sieci) i - po
wybraniu kierunkw ich obiegu - 1.ap1sUJemy ukad rwna na
podstawie drugiego prawa Kirchhoffa. Dla rozgalz1oneJ sieci. z\ozoneJ
z p odcinkw (gazi) midzy ssiedmm1 wzami oraz m wzw.
drugie prawo Kirchhoffa da}e lp-m+ \) mc1.a\eznych rownan. Przy
ich ukadaniu obwody wybieramy w taki sposb, by kazdy nowy
obwd (oczko) zawiera co najmniej jedn ga sieci, ktra me nalezy
do ju rozpatrzonych obwodow.
4. Bocznikowaniem amperomierza nazywamy rwnoicgic pod-
czenie do amperom1ena dodatkowego opornika Rb dzu,:ki czemu
amperomierz o oporze R 0 , zaprojektowany na maksymainy pr;id I 0 ,
moe suzyc do pomiaru prdw/, przewyzszajcych J 0 Crys. III.8.5).
Opr bocznika wyznaczamy korzystajc z praw Kirchhoffa:
I= lo+h, loRo = lbRh,
skd po wyczeniu /h mamy
fu Ro
Rb=--.
1-10

I

u

Rys. 111.8.5 Rys. 111.8.6

5. Jezeli rnica potcnCJaw lfl -qi 2 = U na pewnym odcinku

obwodu, klor naiey zmierzy woltomrerzem obliczonym na napu;:c1e
U 0 przy maksymalnym nateniu pr:1au pirm1ccgo przcz.przyrz<id ~
(U 0 = l 0 R0 , gdzie R 0 Jcsl oporem woltomierza), przcwyzszn wartosc
U 0 , to szeregowo z woltomierzem wiczamy opr tlocimkowy (tzw.
posobnik) Rd (rys. III.8.6), o wartosc1 okrelonej na podstawie rownama
U= (R 0 +Rd)l 0 , sk;Jd
u
Rd =--Ro.
lo
 252 111.9. Prd elektryczny w cieczach

Rozdzia 111.9
Prd elektryczny w cieczach i gazach
111.9.1. Prawa elektrollzy Faradaya.
Dysocjacja elektrolltyczna
1, Ciecze niemetaliczne przcwod24 prd elektryczny 1 nazywane
s elektrolitami (pr:cll'od11ikan11 drugiego roti:a111), o ile wystpuj
w mch swobodne jony. Typowe przykady cicktrolilw to roztwory
soli, kwasw i zasad.
Ruch uporz;,dkowany Jonw w cieczach przewodzcych zachodzi
w poiu elektrycznym, ktre wytwarzane Jest przez elektrody - prze-
wodniki przyh1czone do biegunw 7.rodla energii cfektryczncJ. ArJOdl{
nazywamy elektrodi: dodatm, katotlq - elektrod ujcmn1. Jony
dodatnie (kationy) - Jony metali i jony wodorowe - poruszaj si
w kierunku. katody, natomiast Jony Ujemne (amony) - Jony reszt
kwasowych 1 grupy hyciroksyiowej - w kierunku anody. Przepywowi
prdu w eiektrolitach towarzyszy zjawisko elekrroli:y - jest to
wydziclame si na elektrodach skladnikow rozpuszczonych substancji
lub mnych substancji stanow1:1cych produkty wtrnych reakcji na
elektrodach.
2. Pierws:e prmm Faradaya (]Jre111s:e prcmo elektroli:y): masa
M substancji wydzielonej na elek1rodz1c 1est wprost proporcjonalna
do adunku elektrycznego Q, Jaki przepym1i przez elektrolit, czyli

M=kQ=klt,

Jeeli przez elektrolit w Ligu czasu t ply11:1l prl)d staiy o nateniu 1.

Wspczynnik proporqonalno8c1 k nazywamy rtiw1uma:11ikiem
elektr(}che1111c:11ym daneJ substancji. Jest on liczbowo rwny masie
subst:mcji, Juka wydzielu s1i: na elektrodzie na skutek przepywu przez
clcktrolitjednostkowego adunku elektrycznego; wspczynnik k 1..aley
od chemicznej natury danej substancji.
2. Drugll! prawo Faradaya (drugie prall'o elektroli:y): stosunek
rwnowaznikw elektrochem1cznych rnych substancji jCSt rwny
stosunkowi ich rownowaznikw chemicznych k \gramorwnowaz
nikowi. tj.

Rw11oll'a:11ikie111 chemic:11ym JOn11 nazywamy stosunek jego masy

molowej A do wartociowosc1 =: k., = A/:. Za Iem rownowaznik
elektrochemiczny JCSl rwny
 ~ 11\.9.1. Prawa elektrollzy Faradaya 253

l A
k=--.
F z
gdzie F )e~t stal Faradaya (lX).
4", Po/c:zo1w prawo Faraclaya (polczo11e prawo e/ektroli:y) wyra-
amy nastpujco:

1 t1
M =F~Q.

leeli {M/A) odpowiada (1/z) czci mola, to Q = F. Zatem staa

Faradaya jest lkzbowo rowna adunkowi elektrycznemu, jaki - prze-
pywajc przez eiektrolit - powoduje wydzicieme si na elektrodzie
(I fz) czsc1 mola substancji o warlosc1owoc1 :. A zatem F = eN A.
gdzie e jest adunkiem ciementarnym, N - liczb Avogadra.
5. Dysoc1acj [rozszczepienie) czstec1.ck ciektrolitu na jony
nazywamy c~1.mCJac;q e/ekrrolit)'CZllq. Proces ten nic Jest zwu11.any
z przepywem pn1du eiektrycznego przez elektrolit, am te z zuyciem
energii prdu. DysocJaCJU czsteczki polarnej, zlozoncj ze zwizanych
ze sob JODW (na przykad czsteczki soli, kwasu lub zasady),
zachodZJ w roztworze elektrolitu podczas JeJ zderzen z inmi cz:Jsteczka
rozpuszczonej substancji lub rozpuszczainika, majcej wystarcza1:1co
du energi kinetyczn ruchu cieplnego. Intensywn dysOCJUCJ
clektrolityczm1 czsteczek1onowych (Vl.2.4.4) w roztworach wodnych
wyjaniamy tym, ze cz.steczki wody maj anomalnie wielki ciektryczny
moment dipolowy 1 swoim poiem elektrycznym silmc osabiaj wi:izame
midzy 1onum1 w cz:1steczkach rozpuszczanej substancji.
Stopmem tlysoc)acji a: nazywamy stosunek koncentracji 11 0 czs
tcc-1.ek zdysoCJowanych do penej koncentracji 1i 0 wszystkich cziisteczck
(zdysocjowanych i niezdysocjowanych) rozpuszczonej substancji:
!X= 110/110.
6, Procesem przeciwnym do dysoqaeji clcktrolityczncJ jest rekom-
bi11ac1a 1011u - polczcmc Jonw przeciwnych znakw w czsteczki
oboy;:tnc. Jczeli midzy procesami dysocjacji i rekombinacji wystpuje
rownowaga dynamiczna, to wspczynnik o: znajdu1emy z rwnama
I -o:
0 -
--
a;-
= const no.
Przy 11 0 -+ O mamy o:-+ 1, co oznacza, ze w sabych roztworach
prawic wszystkie czsteczki s zdysoc1owanc. Wruz ze wzrostem
stzcma roztworu wspczynnik o: zmmcjsza si. W silnie St\!zonych
roztworach mamy
const
o::::::--
Fo
 254 111.9. Prd elektryczny w cieczach

111.9.2. Atomistyczny charakter elektrycznoci

1. Z praw elektrolizy Faradaya wynika, e iadunki elcklcycznc
wszystkich Jonw zozone s z calkow1teJ liczby elementarnych, dalej
mepodz1elnych udunkow.
2". adunek Q dowolnego jonu jest rwny

zF
Q =+-==+ze
- NA -

gdzie : JCSt wartoc1owoc1 Jonu, F - stal Faradaya, N A - liczb

Avogadra, e =FJN,., - ladunkicm elementarnym.

IJl.9.3. Przewodnictwo elektryczne cieczy

1. G\:sto prdu j (lII.7.2.3) w dowolnym przekroju SS prosto
padym do kierunku ruchu JOnw (rys. III.9.1), rwna Jest sumie
gstoci prdw Jonw dodatnich
1 Ujemnych:

+ przy czym j.,. =

IJ+llo+ (v+)
s 1 i-= q_ 110 _ (v_),gdzie t/+ 1 IJ-,
n0 + i Ila-. (V+) j (v_) s odpo-
=-_::::1=--..: ::...-. wiednio adunkami, koncentrnCjami
i rednimi prdkoc1am1 ruchu upo-
~- rzdkowanego (tj. tlrxfu pod wpy
---+--- - wem pola elektrycznego) JOnw do-
----1-n-- datnich_1 Ujemnych.
- ~-.1_0_ - 2. Srcdnic prdkoci dryfu Jonw
--'---
__ l
IS - -
-
Si proporcjonalne do nall!Zema E po-
la elektrycznego:

Rys. 111.9.1
dodatnie w1clko5ci I'+ i I' - nazywamy
ruch/i110.rc1ami jo11ow. Ruchliwo jonu rwna JCSl slosunkow1 wartoci
redniej prdkoci dryfu i nutirzcma pola, przy czym me zaley ona od
natirzcnia E pola elektrycznego. Ponicwaz w elektrolitach nic wystpuj
adunki objtoctowe, to q+ 11 0 + +q_ llo- = O.
. F
Oprcz tego, mamy C/+ =ez+ = - ::+ (IIJ.9.2.2).
N"'
 111.9.3. Przewodnictwo elektryczne cieczy 255
3Q. Prawo Ol1111a dla gsto.ki prdu w elektrolitaclr ma posta
(porwnaj z 111.7.3.4)
fi
i= N Z+llo-(++-)E.

Opr waciwy p elektrolilu (lll.7 .3.4) wynosi

NA
p = Fz+no1-l/l++-).
leieli podcza'S dy'Socjacj\ rozpuszczone) substantji powsta1e k , 1on\v
dodatnich i k- jonw Ujemnych, to
k+=+ = k_z_, llo+ = k+itlla, llo- = k_a11 0 ,
gdzie ii jest stopniem dysocjacji, 11 0 - stzemem rozpuszczonej
substancji (Ill.9.1.5), zalem
N,,
p=--------
Fz+ h+ an 0 lJI+ + 11_)
Stosunek N Al=+ okrela liczb JOnw dodatnich w Jednym gramorw-
nowaniku (I/z+ czsc1 mola). Jczcli wprowadzimy wielko

C = k+110=+ = k-110=-
NA NA
nazywan srzemem rw11owa:11ikowy111 roztworu .1 rwni, liczbie
gramorwnowaznikw 1onw jednego znaku, zawartych w Jedno-
stkowej objirtosc1 elektrolitu 1w stame swobodnym oraz zw1<1zanych
w czsteczkach), to
I
p=------
FCa(+ +JL)

111.9.4. Przewodnictwo elektryczne gazw

I 0 , Gazy zozone z obojirtnych atomw i czsteczek s11 izo1a1oram1
1 me przewodz prdu elektrycznego. Aby JXIJawilo si przewodmctwo
elektryczne w gazach, musz one zostac zjomzowane.
Jomzac)ll czf/Sll!czki 101011111) nazywamy oddzielenie Jednego lub
kilku elektronw i przeksztalccme CZjj.stec:zki (atomu) w Jon dodatni.
Jezcli cz<)steczka [utom) przy11czy do siebie elektrony, to powstame
JOP u1cmny.
256 111.9. Prd elektryczny w cieczach

Proces odwrotny do Jomzacji, w ktrym elektrony przylczaJ sr

do jonu dodatniego, tworzc obojtn czi1steczkiy (atom), nazywamy
rekombinacj.
2. Zjomzowame cz;1steczki (atomu) wymaga pokonania sil przy-
c1gama midzy odrywanym elektronem a reszt CZl)steczki (atomu),
co w1ze si z wykonaniem praq 1011i::acji Ai. Praca A; zaiezy od stanu
energetycznego odrywanego elektronu w atomie lub czsteczce gazu.
Energia Jonizacji zwiksza st wraz ze wzrostem krotno5c1 jonizacji, tj.
liczby elektronw odrywanych od atomu.
3. Pore11qale111;om::acji 'Pi nazywamy rmc potencjaw w przy-
sp1esza1cym polu elektrycznym, ktr powm1en przej elektron, aby
uzyska cnerg1\: rwn pracy Jonizacji: Cf'; = A;/e, gdzie e JCSt Jadunkiem
elementarnym.
4. Jonizacja gazu zachodzi na skutek czynnikw zewntrznych:
odpowiedniego podwyszema temperatury, dziaania rnych rodzajw
prom1eniowama, promieni kosmicznych, bombardowania cz:1steczek
(atomw) gazu szybkimi elektronami lub Jonami. Narremem (i111e11-
syw11osci) ;om:acji nazywamy liczb par czstek o przeciwnych
znakach, Jakie pojawiaj si w jednostkowej objto5c1 gazu w ciiigu
jedaostki czasu.
s. Jom:ac;q :der:emow nazywamy jonizaqrr gazu pod wpywem
poruszajcych si eiektronow lub jonw. Najmniejsz energt\: kmetycz
m1 (1.3.2. l "). jak powinna mie cz1stka jonizujca, wyznaczamy na
podstawie praw zachowania pdu 1 energii.
2
11111
--=A- 1+-
(- Ili )
2 ' A-! ,
gdzJC /11 Jest mas elektronu, M - mas atomu.
Energia ta jest tym blis1.a pracy Ai, im mniejszy Jest stosunek
111/M. Elektron i jon o pojedynczym ladunku przy przejciu przez
jednakowe rnice potenCJalow Arp uzyskuj! Jednakowe energie
11 = erp.
Z poprzedniego wzoru wynika, e dla uzyskania jom1.acji zderze-
niowej jony - ktrych masa Jest !04 razy wiksza od masy elektronu,
w polu przyspieszajcym powinny przeby w1kszu rmc potenCJalw
ni elektrony.

111.9.5. Rne rodzaje wyadowa w gazach

1. IVyladoll'amem 11 ga:1e nazywamy proces przepiywu prdu
elektrycznego przez gaz.
W1/aclo11'a111em 111esa11101smym 11 ga:1e nazywamy wyadowanie
gazowe wywoane przez :zewntrzne czynniki JOmzuice (JII.9.4.4")
i :z.anikaJ1ce przy braku dziaania tych czynnikw. Na rysunku III.9.2
przedstawiono krzyw 1.aieznosc1 nutzenia prdu J od napi\:CIU
 111.9.5. Rne rodzaje wyadowa w gazach 257

2 Un 3 4
Rys. 111.9.2

U miedzy elektrodami przy wyladowamu niesamoistnym. W czsc1

I krzywej, lJ- dla mcw1elkich napi, spenione JCSt prawo Ohma.
zblione do prawa dla elektrolitw (111.9.3.3). Jeeli w gazie powstaj
1ony Jednowartosc1owc i elektrony, to
j = e11 0 (++-)E,

gdzie 11 0 jest liczb par przec1wme naadowanych czi1stek w JCdno-

stkO\VCJ objtosci, 11+ i _ - odpowiednio ruchliwociam1 Jonw
dodatnich i ujemnych, e - adunkiem elementarnym. Ruchliwosc1
Jonw w gazach s w szerokim zakresie cimcn odwrotme propor-
CJOnalne do cinienia i przy niewielkich wartoscmch natzema pola
elektrycznego s od mego niezalene.
2. W czsci 2 krzywej na rysunku Jil.9.2 limowa zaleno miedzy
natzemem prdu I u napiciem U ulega zaamaniu na skutek
zmniejszania si koncentracji jonw w gazie. W tym zakresie natceme
prdu 1 rome wraz ze wzrostem U coraz wolniej.
W ll-zecieJ c~ci krzywej na rys. lll.9.2, zaczynajl!CCJ si\! od
pewnego napicia Un, natzeme prdu mimo wzrostu napicia pozo-
staje stale. Wynika to sqd, e przy staym stopmu Jomzacji (111.9.4.4")
w silnych polach elektrycznych wszystkie Jony, Jakie powstaj<! w gazie
w jednostce czasu, docieraj do eiektrod. Bez zmiany stopnm JOmzacji
nie moe nasu1pi dalszy wzrost natema pn1du. Nasycemc pojawia
si na skutek tego, ze wszystkie wytworzone czstki naadowane -
poruszajc su; w silnym polu elektrycznym - docieraj do elektrod,
zarnm znaczna ich czs zdzy rckombinowac z czi1slkami przcc1wmc
naadowanymi.
Prdem nasycenia I. nazywamy maksymaln warto natzema
pr.du, jak mona uzyska przy danym natzcrnu Jonizacji:
 258 111.9. Prd elektryczny w cieczach

gdzie N 0 JCSt maksymaln:1 liczb:1 par jonw jcdnowarto5c1owych,

powstajcych w objtosci gazu w Jednostce cr.asu dla danego natenia
JOmzacji. Liniowa zalezno m1pdzy In i Nn po1wierd1.a jOnowQ natur
przewodnictwa elektrycznego gazw.
3. W1ladowa11iem sumois111y111 w ga=ie nazywamy wyadowanie,
ktre tnva nadal po zanikmpciu dziaania zewntrznych czynnikw
jonizujcych. Aby wys1i1pilo takie wyadowanie w g:1z1e, musi zachodzi
ci:igla produkcja nowych par cz:1stck naadowanych o przeciwnych
znakach. Podstawowe rdlo takich cz<1stek srnnow1 jomzaqa zderze-
niowa gazu (Ill.9.4.5). Przy odpow1cdmm napiciu nudzy elektrodami
elektrony w gazie S<J. na tyle silnie rozpdzane w polu elektrycznym. e
ich energia staje si wystarcza1:ica do Jonizacji czsteczek gazu
(IIl.9.4.5) (jom=aqa obj10.c10wa). Elektrony wtrne, na skutek
przysp1eszema w polu elektrycznym, rowmejOntZUJQ czsteczki g:izu.
W rezultacie silme wzrast:i liczba nonikw prdu w gazie 1 jego
przewodno elektryczna (cz 4 krzywej na rys. 111.9.2). Jednakze
sama joni1.acja pod wpywem elektronw me wystarc1.a do uzyskania
wyladowama samoistnego. Elektrony poruszaJ:lce si od katody do
anody jomzuJ<! tylko le czsteczki gazu. ktre znajduj si bliej anody
w porwnaniu z miejscem powstania elektronem. Jeeli cncrgm jonw
dodatnich nic wystarcza do zderzemoweJ Jonizacji cz;1stcczek lub do
wybijama elektronw z metalicznej katody Um1i=<n'}a po111er::c/111wwu).
to w rurze wyadowczej w pobliu katody elektrony mog:1 p0Jaw1ac si
jedyme. pod wpywem zewntrznych czynnikw jonizujcych. Gd;>:
dzialame tych czynnikw zanika, obszar wystpowania Jonizacji
zderzeniowej za pomoc:1 eicktronow znm1e1sza SI\! - nastpuje Jego
z.aw~1.anie si w stron\! anody na skutek ruchu elektronw w tym
kierunku. Przerwanie JOmzacji zdcrzemoweJ prowadzi do zaniku
wyadowania w gazie.
4. Wystpujca przy wysokim nap1~iu V JOmzacJa powierzch-
niowa {punkt 3) daje elektrony wtrne ; powoduje powstame
dwukierunkowej Jawmy ciek-
u~ tronw .i Jonow dodatnich.
W takiej sytuacji dziaanie ze-
wntrznych czynnikow jomzu-
J'!Cych nic ma znaczenia dla
dalszego przebiegu wyladowa-
ma w gazie. Przy wzrokie na-
picia V ffil\:dzy clektrodam1
rury wyladowczcJ mona uzys-
kac pr=ehic1e efektryc=ne gcc11
- przejcie niesamoistnego wy-
adowania w gazie w sammstne.
o pd Napiciem =up/o1111 (m1pi1x1em
pr=ebicw) nazywamy napicie
Rys. 111.9.3 U = U, odpow1adajqce przebi-
 lll.9.5. Rne rod:z:a1e wyadowa w gazach 259
ciu elektrycznemu. Napicie przebicia dla wyadowania w gazie w rurce
z paskimi rownolegym1 elektrodam1, ieqcym1 w odlcglosc1 d od
siebie, zalezy od iloczynu pd, gdzie p - cimcme gazu (rys. III.9.3).
OprC-L lego nap1c1e U, zalczy od skadu chemicznego gazu i od
materiau katody.
Odmiany samoistnych wyadowa w gazie stanowi. wyladowama
jarze11iowe, koronowe (11/otowe), iskrowe i lukowe, ktorc pominiemy
w tym poradniku.

111.9.6. Wybrane informacje o plazmie

1. Plazm nazywamy quasi-obojtny gaz zjonizowany, to znaczy
gaz czciowo lub cakowicie ZJomzowany, w ktrym gstosc1 obj1;to
ciowe adunkow dodatnich P+ i Ujemnych P- maJq praktycznie
Jednakowe warto5ci bezwzgldne:
P+ =IP-I. P+ +p- =o.
Ze wzgldu na ruch cieplny JOnow 1 elcktronow chwilowe warlosci
P+ 1 P- uicgaj bez przerwy wahaniom - fluktuacjom (11.4.6.1)
wok wartoci redmch, spelmaJcych wypisane powyzeJ zalcnosc1.
Tak wic gaz 7Jomzowany moemy uwazac za plazm, pod warun-
kiem, ze Jego obj1;to V jest wiciokrolnie wiksza od objtoci D 3
obszar6w gazu, w ktorych moliwe s zauwaalne przypadkowe
odchylenia od zera sumy adunkw dodatnich i ujemnych, zwizane
z ruchem cieplnym Jonw i clcktronow: V D3 , gd1.ic D jest
wymiarem charakterystycznym, nazywanym promiemem ekra11owa11ia
Debye'a.
1. Prom1en ekranowama Debye'a zaley od parametrow plazmy:
od jeJ temperatury bezwzgldnej T, ladunkow oraz koncentracji
clcklronow i jonw. Dla naJprostszeJ plazmy izotermicznej, ziozoneJ
z clektron6w 1 jednokrotnie Zjomzowanych JOnow, ktrych koncent-
racje rwnowagowe s - ze wzgldu na quas1-obojl(tno plazmy -
Jednakowe 1 wynosz 11 0 , promie ckranowama Debye'a
c0 kT
D= !w SI),
2noe2
kT
D= (w CGS),
87t 11 0 1!~
gdzie e jest adunkiem elementarnym, c0 - przenikalnoiici elektryczn
prm, k - sta Boltzmanna.
3. W plazmie dowolna czstka A (dodatni jon iub elektron)
otoczona Jest gwme czstkanu, ktrych adunki maJ przecnvny
znak _ni adunek q czstki A. Zatem potencja q> pola adunku
260 111.9. Prd elektryczny w cieczach

punktowego q znrn1e1sza sic wraz z odlegloscn1 r znacznie szybc1eJ ni

w prni:
rp = __exp(-!_) (w SI).
4n:r.0 r D
W przyblieniu mozemy przyj, ze w odleglosc1 r > D poie
eleklroslatyczne jonu lub elektronu w piazm1e JCSt pruklyczmc w peini
ekranowane.
4. Plazmc nazywamy rdealllq lub gazo11,Jezcli encrgm potcncjaina
odd21aywanrn kulombowskiego dwch cz.stek plazmy, znajdujcych
si w sredmej odlcgloc1 (r) = 110 113 (11 0 - koncentrac1a czstek), JCSt
maa w porwnaniu ze srednu1 energi kinetyczn rucitu c1epinego, czyli

-e211~"
- e x p ( - -I - ) kT (W SI).
4n: to _ D11i13

Nierwno ta 1est spclmona pod warunkiem, ze pluzma charak-

teryzuje si wysturcza1co duz lic=bq Debye 'a N 0 rwn liczbie
C7,stek o tym samym znaku adunku, znajdujcych si wewmitrz kuli
o promiemu D:
4
Nu= -n:D 3 11 0 i.
3
Wlai;nosci termodynamiczne plazmy idealnej dobrze opisu1c row-
name stanu gazu doskonaego (11.1.4.5).
5. Stop111emjo111z11'ji plazmy IX nazywamy stosunek liczby atomw
Zjomzowanych do ich oglnej liczby w plazmie. W zaleznoc1 od
stopnia jonizacji rozrniamy plazm sabo z10111:owm1 (IX rzdu
uamkw procenta), plazm c:scrowo :10111zow01u1 1 plazm cakowicie
:10111:awa1111 (IX bliskie 100% ).
Jonizacja gazu 1 wytworzenie plazmy moze by spowodowane
wieioma procesami. takimi Jak JOntzacja lcrm1czna przy 7.dcrzemach
atomw w dostatecznie si!me nagrzanym gazie. jOntzaCJil zderzeniowa
przez cz;1stki naadowane (na przykad w wyadowamu elektrycznym
w gtlZlc) iub fotojonizacja.
6, Pla:mq 11iei:oter1111czn nazywamy plazm mezrwnowazon:i
tcnnodynamtczmc. W k!OrCj srcdme energie ruchu cicpincgo c.7:1JSLek
rnych rodzajw (elektronw, jonw i atomw) me St} jednakowe.
Takiej pluzmy me mozna scharakteryzowac za pomoc jednej okres-
ioneJ wartosc1 temperatury. Z zasad zachowamu pdu 1energii wynika,
ze przy zderzeniach sprzystych bardzo lekkich elektronw z jonami
j atomamL ktrych masy s o kilka rz~dw wielkoci wiksze.
praktycznie me zachodZ! przekazywanie energii. Dlatego w przybliemu
mozna przyJl!. ze w piazm1e nie1zotcrmiczncj kady rodzaj czstek
 111.9.6. Wybrane informacje o plazmie 261

znajduje su; w stanie quasi-rwnowagi i charnkteryzuJe sir;: swoJ<!

wlasn wartosc1 temperatury. W konsekwencji wprowadzamy pojcm
temperatury elektro11oll'ej T. i tempera Iliry ;011owej T;. Obic temperatury
mog si znacznie od siebie rni (na przykad w plaz1me wyadowania
Jarzeniowego temperatura T. JCSt kilkadz1es1t razy wiksza ni Jj).
Zaeznie od warlosc1 temperatury 1onowe1 rozrniamy pla:m 111sko-
1empemt11roll'q (1) < 10 5 K) pfu:m 11v.\'(Jkotem11ira111rowq
!'Jj > 107 K). .
7. Prom1en ekranowania Debye'a dla plazmy nie1zo1crm1czne1
wynosi:

D= (LI
<Jfll1
f:okTr
)-i/2 (w SI),

D- ( ~--'-'
4rrq~ll )-l/Z (w CGS),
- ';-- kTr
przy czym <J 1, IJ; _i 7; s odpow1cdn10 adunkiem, konc.:ntrac:J<!
t temperatur cz11stek i-tego rodzaju w plazm1c, k - sta:i Boltzmanna
(ll.1.4.5), 1: 0 - przenikalnosci:~ elektryczn prm !lll.L:!.:n. a su-
muJemy po wszystkich rodzajach czstek.
W szczcgln0Sc:1, dla plazmy meizolermicznc1 z JCdnokrolmc
naladowunymi jonami koncentracje elektronw 11, ! JOnw 111 s;1
Jednakowe i rwne 11 0 u prom1en ekranowama Debye a wynosi

D= (w SI),
lloez(l + 'Jj/T,,)

k1j
D= (w CGS).
4rru 0 e2 (1+1j/T,,)
Jeeli T,. 1), to D zalezy Jedynie od temperatury JOllOWCJ plazmy.
8. Dugozasigowe oddziaywanie kulombowskie czstek naiado-
wanych w plazmie prowadZI do osobliwych JUkoscwwych wasnoci
plazmy. pozwalajcych uwazai: Jl! za czwarty st:tn skuptema materii.
Waniejsze wlasnoct plazmy to:
A) Silne oddztaywame z zewn~trznymt polami magnc1ycznym1
1 elcktrycznymt, zw1<1z;mc z JeJ wysok<I przewodnoci eiektryczn:1.
B) Szczeglne oddziaywanie kolektywne czstek plazmy poprzez
usrcdnione pola elektryczne 1 magnetyczne. wylwanmnc wh1smc przez
te CZ<ISlki.
C) Dncki oddztalywamom kolektywnym plazma zm:hoWUJC sic
JUk swego rodzaju osrodck spn;:zysty. w ktrym atwo wzbudza1 s1~
1 rozchodz:1 rnego rodzaJU drgamu 1 falc (na przykad drganw
langll}u1rowskic plazmy - patrz IV.1.2.7).
 262 111.9. Prd elektryczny w cieczach

D) W zewntrznym polu mugnctycznym pluzma zachowuje si jak

osrodek diamagnetyczny (III. J2.3.2).
E) Przewodno elektryczna wlase1wa J' (IIJ.7.3.4') cakowicie
ZJomzowancj plazmy nic zalczy od JCJ gstosc1 l wraz ze wzrostem
temperatury bczwzgidne1 T zwiksza si proporcjonalnie do T3fl,
przy czym dla T ~ 10 7 K przewodno 1est tak wielka, ze plazm
mozna uwaa za przewodnik idealny()-> co).
9. Ruch p/az!Dy w polu magnetycznym w?.'korzystywany jest
w metodzie bezposredruego przekszlacania energu wewntrznej gazu
zjonizowanego w energi elektryczn.. Metoda ta stosowana JCSt
wgeneratorze mag11etohydrody11a1111cz11ym (generatorze AfHD), ktrego
schemat ideowy przedstuw1ono na rys. Ill.9.4. Silnie nagrzany gaz

Rys. 111.9.4

z1omzowany, wytworzony drog spalania paHwa i wzbog_acama

produktow spaiama parami metali alkalicznych, ktorc przyczyma1 si
do zwikszenia stopnm 1omzacji gazu, przepywa przez dysz i rozprza
si w niej. Cz energii wewntrznej gazu przeksztaca si przy tym
w jego energi kinetyczn. W poprzecznym polu magnetycznym (na
rys. III.9.4 wektor indukcji magnetycznej B skierowany JCSl w gb
poza paszczyzn rysunku) Jony dodatnie pod wpywem siy Lorentza
(III. IO.J.5) odchylaj si w kierunku grnej elektrody A, u swobodne
elektrony - w kierunku dolnej elektrody K. Przy poczeniu elektrod
za pomoc zcwn~trzncgo obcHicnia pynie przez me prd elektryczny
skierowany od anody A generatora MHD do jego katody K.
l> Pluzma Jest najbardziej rozpowszechnionym stanem materii
0

we Wszechsw1ccie. Soce 1 mnc gwiazdy zbudowane s z cakowicie

ZjomzowancJ piazmy wysokotemperaturowe1. Podstawowe rodo
 !j 111.9.6. Wybrane lnormacle o plazmie 263

energii promieniowania gwiazd stanowi termoJdrowe reakc3e syntezy

inc\\~ce we wntrzu gwiazd w ogromnych temperaturach rzdu
10'.;. 10 K. Zimne mgawice i matena m1dzygw1azdowa rownn:z s
w stanie plazmowym. Jest to plazma mskotcmpcraturowa, ktre]
jonizacja zachodzi gwme drog folojomzacji pod wpywem promie-
niowania ultrafioletowego gwiazd. W przestrzem oko\oZ1cmskieJ slabo
zjonizowana plazma znajduje st~ w pasach radiacyjnych lpasy van
Allena) i w jonosferze Ziemi. Z zachodzcymi w tej plazmie procesami
zwizane s takie Zjawiska, Jak burze magnetyczne, zaburzenia
dalekosinej lcznosc1 radiowej 1 zorze poiarne.
Niskotemperaturowa plazma wyiadowcza, powstajca przy wyia-
dowamach w gazach - Jarzeniowym, iskrowym lub ukowym - 1es1
szeroko wykorzystywana w rozmaitych rodlach sw1ata, w laserach
gazowych, a takze do spawania, cicia, topienia ; innych rodzajw
obrbki metali. Plazma stanowi czynnik roboczy w piazmowych
silnikach rakietowych 1 w generatorach MHD. Zrealizowanie w przy-
szlosci kontrolowanej reakcji termojdrowej umoliwi ludzkosc1 dostp
do praktycznie niewyczerpalnego irOdla energii.

Rozdzia 111.10
Pole magnetyczne prdu staego

111.10.1. Indukcja magnetyczna. Sia Lorentza

I. Polem 111ag11e1yc:::nym nazywamy Jedn z form wyslpowama
pola eleklromagnetycznego (Ul.2.1.1). Pole magnetyczne dziaa tylko
na porus1..ajce si naadowane elektrycznie czstki i ciaa. na przewod-
niki z pr:1dem oraz na CZ<Jstki i ciaia majce momenty magnetyczne
(lll.10.4.3 i lll.12.1).
Pole magnetyczne wytwarzane Jest przez przewodniki z prdem,
poruszajce si naadowane elcktryczme czstki 1 ciaia, cz:1stki 1 ciaa
maJ<1ce momenty magnetyczne, a takze przez zmienne w czasie pole
elektryczne (IIJ.14.3.ic}.
2. Silowi1 charakterystyk pola magnetycznego stanowi wektor
mllukcji mag11e1yc:mej 8 (wektor i11d11kcji pola mognet)'L'Znego).
Wektor 8 mozna wprowadzi na jeden z trzech rownowaznych
sposobw, na podstawie siowego dziaania pola magnetycznego na:
a) poruszajc si w mm czstk naladowamJ - punktowy adunek
elektryczny ~punkt 3);
b) may element przewodnika z prdem (III.10.2.3");
c) niewielk rami. z prdem (Ill.10.5.2).
3. Na naadowan elektrycznie czstk, poruszajqc sic z prd
kosci v w polu magnetycznym, dziaa sia Lorentza F 1. (patrz rwmez
punkt 5), ktra zawsze Jest skierowana prostopadle do weklorn v.
 264 111.10. Pole magnetyczne prdu stalego

Stosunek Fd(lqjv), gdzie q Jest adunkiem czstki, nic 1.alczy, jak

wykazuje doswi:idczcmc, am od q, am od v. Przy zmmmc kierunku
prdkoci czstki w rozwaanym punkcie pola sia Fl zm1em:i si od
O do wartoci FLnia. ktra jest zw1z:ina z mdukcJ magnetyczn
B pola w tym punkcie zalenosc1

tw SI),

B = cf1.ru (w CGS),
lqlv
gdzie c ~ 3 - I0 1o cm/s JCSt stah1 elektrodynamiczn (prdkosc1 sw1utla
w prni).
Tak wic mdukCJa magnetyczna B - w ukadzie 1ednos1ek SI -
1esl liczbowo rwna stosunkowi siy, wywierancJ przez pole mag-
netyczne na cz:1stk naadowan, do iloczynu
v wartosci bezwzgldncJ adunku 1 prdkosc1
cz:1stki, o ile kierunek prdkosc1 Jest taki, ze
sia ta Jest maksymalna."Wektor D skierowany
Jest prostopadle do wektora siy Flm... dzma
Jccj na dodatnio naadowan czstk (I/ > O)
8 1 do we~tora prdkosci _v cz.1stki w _laki spos~b,
by obrol na1krotsz drog od kierunku siy
f.Ln do kierunku priydko5c1 v - widziany
z Kanea wektora 8 - 1.achodzi w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. Ina-
czej mow1:1c, wektory Flm l' i D tworz:1
trjk prawoskrtn:1 (rys. III.I O. I).

Flm CJO::~n~o~el1j. g:i~fi~'j~~~1f,1~e:~t~i';1~~1~~~~~

Rys. 111.10.1 poiu magnetycznego stosu1emy metod linii
indukcji magnetycznej. Li11iam1 1111i11ktji mag-
1ieryc=11e1 (limami sil pola 11u1g11etyc=11ego) nazywamy time poprowa-
dzone w polu magnetycznym w taki sposb, 1.c w kazdym punkcie
styczna do linii mdukcji magnetyczneJ pokrywa sic z kierunkiem
wektora indukcji magnetycznej B w tym punkcie pola. Lime mdukcji
magnetycznej nigdzie sic nic uryWaJ. to znaczy, e me maJ<l am
pocztku, am konca. Albo s one limami z:1mknitym1, albo biegm1
z nicskonczonosci w mcskonczono, albo mcskoczcme nawijaj sic
na pewn pow1crzchm, wszcdz1c Jil gsto zupclnm1:1c. ule mgdy nic
powraca1c do zadncgo punktu teJ pow1erzchm. Z ostatnim przypad-
kiem mamy, nu przyklad, do czymema w polu magnetycznym
wytwarzanym w ukladz1e zloonym z meskonczoncgo prosLolimowego
przewodnika Z prdem, przechodzcego przez srodck okrgiego ZWOJU
z pn~dem, prostopadle do 1cgo powierzchni.
 111.10.1. lndukc1a magnetyczna. Sila LorenlZa 265

Pole magnetyC?.ne nazywamy polem 1ednorod11y111, jezeli we wszyst-

kich jego punktan wektor indukcji magnetycznej B ma te same
wartoci. W przeciwnym przypadku poie magnetyczne nazywamy
polem riiejed11orod11y111.
s~. Na czstk o adunku elektrycznym q, poruszajiJCiJ su,: w polu
magnetycznym z prdkoset v, skierowan w dowolnym kierunku
wzgl1<dcm wektora indukcji magnetycznej 8, dziaa sia Lorem:a
(W SI},

CJ
FL=-vxB (w CGS),
c

Rys. 111.10.2

Na rysunku III. 10.2 przedstawiono W7.UJemne poioema wektorw

v, Bi F dla adunkw dodatniego (q > OJ 1 ujemnego (q < 0). Warto
siy Lorentza wynosi

fL = lq\uBsmet (w SI),

ICJI .
FL = --vBsm!l (w CGS),
c
gdzie jest ktem mu;dzy wektorami v i B.
Sia Lorentza skierowana jest zawsze prostopadle oo prdko5ci
czstki naadowanej 1 nadaje JCJ przyspieszenie normalne (l. l.4.6).
Nic zm1cma11c wartoci prdkosc1 czstki, a Jedynie zm1cmajc JCJ
kierunek, sia Lorentza me wykonu1e pracy. Tak wic energia kinetycz-
na czstki naadowanej podczas Jej ruchu w polu magnetycznym me
ulega zmrnmc.
6, Jczcli na poruszajcy si adunek ciektryczny (czstk nalado-
wan~) d1Jaia me tylko pole magnetyczne o indukcji B. ale rwnie
 266 lll.10. Pole magnetyczne prdu staego

1 pole elektryczne o natzemu E (IIl.2.l.2), to wypadkowa sia

F rwnnJCSl
F = qE+q(v x B) (w SI),

F = E+ .!!..1v
c
x U) (w CGS).
Sila F czsto rwnie jest nazywana sil loreut:a (patrz punkt 5),
a niekiedy - 11ogl111011 sil 1Dre111:a.

111.10.2. Prawo Ampere'a

1. Na znajduJ11ce si w polu magnetycznym przewodniki z prdem
elektrycznym dziaaj siy nazywane silanu Ampere'a. Sia Ampcre'a
dF przylozona do maego elementu przewodnika z prdem o nateniu
l, rwna Jest sumie geometrycznej si Lorentza (111.10.1.5), dzialn1:1cych
na poruszajce si w przewodniku nosniki prdu (111.7.1.4). Niech dl
bdzie dlugosc1 elementu przewodnika, a S - polem Jego przekroju
popnecznego, wwczas liczba zawartych w nim nonikw pn1du jest
rowna d11 = 110 Sd/, gdzie 11 0 - koncenlraCJa noimikw pflldu. Jeeli
v jest srcdm prdkosc1i1 ruchu upor7.dkowanego nonikw prdu,
a q - adunkiem Jednego nosnika, Io w ukladz1e SI mamy <i
dF = q(v x B)d11 = (j x B)Sd/,
gdzie j = a11 0 v jest gstoci'! pr<Jdu. Wobec tego, ze jS = I, to -
wprowadzaJc wektor dl = dl _i_ otrzymamy prawo Ampere'a
1
dF = Hdx B) (w SI),
1
dF = -(dlxB) (w CGS),
c
gd21e c ~ 3 10 10 cm/sjest sta clektrodym1m1czn:1.
Sia Ampcre"a dF skierowana JCSl prostopadle do paszczyzny
utworzonej przez wektory dl i B, w taki sposb, by obrt najkrtsi::)
drog od kierunku wektora dl do kierunku wektora B - widziany
z konca wektora dF - zachodzi w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazi>wek zegara.

> Dla upro01.cuma 1.akladamy, e w p!7.cwodniku wystpuj iylko nosniki pr4Llu

iedncgo rodzaju. Elemcni pr.a:wudniko wybieramy w Inki sposb, by byl on li1.y1:1.111c mnly,
Io znuc-zy by w Jego gr:1111cach pole magnc1yczne mozna bylo uwa1ac r.1 JodnoroLlne.
Rwnoc.cinie liczba dn zawanych w nim nosniJ.:w pr~du powinna byc n:1 tyk: dlll, uby
mona byo r.istosowuc podcjScic smtystya:nc. Dl111cgo przy ohlic1!1nlu siy Amprca dF
moemy pomin ruch cieplny nosnikw prdu, gdy ze wzgldu na calknwilc mcurnl71Jd-
kowunie lego ruchu icgu wklad du sily dF bdzie rwny icru.
 111.10.2. Prawo Ampere'a 267
l. Sia Ampcrea, dziaajca w polu magnetycznym na przewodnik
o skonczonej dugoci, przez ktry piyme prd o nateniu J, wynosi
F = I J (dl X 8) (W SI),
Ili

F == ~ f
{IJ
(dl X 8) (w CGS),

gdzie cakujemy po caeJ dlugosc1 I przewodnika.

W szczeglnoci, jezeli pole jest Jednorodne (ll. I O. l.4"}, n przewod-
nik prostoliniowy, to

F = I Blsrna. (w SI),

I .
F = -B/sinet (w CGS),
c
gdzie a 1est ktem midzy kierunkiem pr;Jdu (wektorem gstosci
prdu) w przewodniku a wektorem B. Kierunek siy F mozcmy
wyznaczyc posugujc si tzw. reg11/ /ell'eJ r(!ki: jezcli doil lewej rki
ulozymy w taki sposb, aby wektor 8 wchodzi w do. a cztery
wyprostowane paice pokryway si z kierunkiem prdu eicktrycznego
w przewodniku, to odchyiony kciuk wskaze kierunek siy Ampcrea F,
jaka dziaa na przewodnik w polu magnetycznym.
Je. Z prawa Ampi:re'a wynika, ze sia dF jest maksymalna wtedy,
gdy przewodnik z pn1dem Jest umieszczony prostopadle do wektora
indukcji magnetycznej B:

dF"'"" = I Bd/, l ( -dF)

B-- (W SI),
I dl m

J
dfm,.. =-Bd/, c ( -dF)
B=- (w CGS).
c I dl "'""

Tak wiec w ukladzic SI mdukcJn mo.gnelyczna B rwna jest

liczbowo stosunkowi siy wyw1eraneJ przez pole magnetyczne na may
eli:mcnt przewodnika z priJdcm elektrycznym do iloczynu natenia
pn1du 1 dugosc1 tego cicmentu, o ile jest on umieszczony w polu w taki
sposb, e wym1cmony iloraz ma na1w1ksz warto. Wektor B jest
skierowany w taki sposb, ze wektory dFm dl i B twom1 trjk
prawoskrtn.
 268 111.10. Pole magnetycl:ne prdu staego

111.10.3. Prawo Bota-Savarla-Laplace'a

1. Dla pola magnetycznego, podobnie Jak dla cleletrycznego

(II[.2.2. I spelmona Jest :osada s11perpo:ycji: indukcja magnetyczna
0
),

pola dowolnego ukadu przewodnikw z prdami (lub ukadu osob

nych poruszajcych si czstek naadowanych eiektryczme) rowna jest
sumie geometrycznej indukcji magnetycznych pl pochodzcych od
wszystkich maych eiementw tych przewodnikw (odpow1edmo kazdej
z poruszajcych si czstek nalndowunych).
2". Indukcja magnetyczna dB w prni pola wytwarzanego przez
maly element przewodnika o dugoci dl, przez ktry plyme stay pn1d
elektryczny o natzemu /, opisana Jest prawem Biota-Savarta-Lap-
Jace'a:
I
dB= k-. (dlxr)
r'
W tym wzorze dl = dl l_, j jest wektorem g~stosci prdu (III. 7.2.3),
)
r - wektorem poprowadzonym od elementu przewodniku do roz
wazanego punktu pola M (rys. III.J0.3), k -:--- wspczynnikiem
proporeJonalno5c1, zalenym od wyboru ukadu Jednostek miary.

dl
r

/
,,,.... ------
(-----
\,.J

Rys. 111.10.3

W ukl11d1Je Jednostek SI wspczynnik proporc1onalno!\c1 k wynosi

/lo/4n, gdzie 11 0 = 4n 10- 7 H/m - pr::.e11ika/no magm:tyc::.110 pro:m.
W ukadzie Jednostek CGSM (IX) przyjmujemy, ze wspczynnik
proporc1onalnoc1 k jest bezwymiarowy i rwny Jednoci. Z kolei
w ukadzie jednostek CGS Gaussa <IX) mamy k 1/c, gdzie =
c ~ 3 1010 cm/sjest stal elektrodynum1czrn1, rwn pr~dkosci swiatla
w prni.
 111.10.3. Prawo Biota-Savarta-Laplace'a 269
Prawo Biola-Suvarta-Laplace'a zapisujemy zatem w pos1ac1
o I
dB= - (dlxr) IW SI),
41t 3r

(w CGSM),

I I
dB= - 3 !dlxr) (w CGS).
c r
Kierunek wektora dB moemy wyznaczy(: za pomoca reg11ll'
Maxll'clla (reg11/y korkocigu): przy wkrcaniu prawoskrtnego kor-
kocigu wzduz kierunku wektora gstosc1 pn)du w elemencie przewod-
nika, kierunek ruchu rkoJc5ci korkocigu wskae kierunek wektora
dB indukcji magnetycznej.
3. Z prawa Biota-Savarta-Lapiacea wynika, e
11 0 !d/smrp 0 11 ldrp
ldBI =-
41t
,
r-
=4n- -r- (w SI),

1 I dl sin rp I I dqi
!dB!=- , =-- (w CGS).
c r- c r
W tych wzorach lfl jest ktem midzy wektorami dl I r, drp - k;,tem,
pod Jakim element d/ przewodnika z priidem wiuuczny JCSI z roz-
waanego punktu M pola (rys. lll.l 0.3).
4. Zgodnie z zasad superpozycji pl magnetycznych tpunkt ie)
indukcja magnetyczna B pola, wytwarzanego w prni przez pm:wod-
nik z prdem o nateniu I wynosi

B=
f Jlol
dB=-
4n
f dl xr
- 3-
r
(w SI),
lll (J)

B= ~f dlxr
3
(w CGS).
c r
(I)

gdzie cakowanie wykonu1emy wzgldem caieJ dugosc1 i przewodnika.

Z drugiej strony, pole magnetyczne przewodnika z prdem stanowi
wynik nakadania si pl pochodz:1cych od wszystkich porusz1J1cych
si w przewodniku czstek naadowanych elektrycznie tpunkt 5).
5. Indukcja B poiu magnetycznego wytwarzanego w prni przez
cz11stk naladowun, ktra porusza si z prdkosc1 v, mal:1 w porow
namu.z pn;dkoci~ swmlu w prnic IV c), JCSl wyraona wzorami
 270 fil. 10. Pole magnelyczne prdu sta/ego

Po IJ o q1sin {:(v, r)
B =--1vxr), B = (w SI},
41t ,3 ,~
q 4n:
i q 1 tJVSin -{:(V, r)
B = --,(vxr),
c r"
B =c ,~
1wCGS),

w ktrych q Jest adunkiem cz1stki, r - wektorem poprowadzonym

od porusza111cej s1~ cz.siki do rozwaanego punktu A pola (rys.
Ill.I0.4).

Rys. 111.10.4

Wektor D4 jest skierowany prostopadle do plasz~zy~ny wyznaczonej

przez wektory v 1 r. Jczch q > O, Io obrt na1krolsz:' drog od
kierunku prdkosc1 v do kierunku r - widziany z ko1lcu wcklorn
8 9 - zachodzi przcc1wmc do ruchu wskazowek zegara (rys. Ili. I0.4a).
Jeeli 'l < O, .10 wektor 8 4 skierowany JCSt w j)rz_cc1wn:) stron !rys.
III.I0.4b}. Pole magnetyczne poruszajcego si adunku JCSt zmienne,
gdy nawet gdy v = consL zmienia si wr6wno dugo wektora r, jak
i jego kierunek.
Pole magnetyczne poruszajcego SI\! iadunku - w odrnieniu od
pola elektrostatycznego nieruchomego adunku punktowego (III.2. l .4)
- nie ma symetrii kulisleJ. lndukqa magnetyczna Bq tego pola 7.alezy
od k<~ta 1fJ mi~dzy wektorami v i r. Przy Jednej i tcJ samej wartosc1
odlegloc1 r wielko B JCSI maksymalna w punktach foz;,cych na
paszczynic poprowadzonej przez porusza1:1c sw c7.stkc naadowan
prostopadle do JCJ prdkosc1 v (<p ::: n/2). We wszystkich punktach
prostej, wzdluz klrCJ skierowany Jesl wektor v l'I' = O), mamy
B = O. Rozwazanc pole magnetyczne charakteryzuje s1~ symetri
zw1crciadlan wzgldem kierunku prdkoci '"
6. Si, jaka na poruszaj;1cy si adunek q 2 wywiera poic mag-
netyczne innego porusza1cego si adunku 1 , nazywamy silq "''-
dzialyuama mag11e1ycz11ego lud1111kw 1 i c12. W szczcglnosc1, Jczeli
dwajcdno1m1ennc ladunki 1 i 2 poruszai s1~ w prni ZJCdnakowym1
prdkosc1am1 Y1 = V2 = V, maiymi W porwnaniu Z pri;dkOSCl:j C SWIUl-
 111.10.3. Prawo Biota-Savarta-Laplace'a 271

la w prni {u <..< c) 1 skierowanymi prostopadle do prostej laczceJ le

adunki, to siy ich oddziaywania magnetycznego s silarm przyciga
jcymi, a ich warlosci wynosz

Jlo 1112 ,
F = - - -2v (w SI),
m 4lt r

tw CGS).

Sia odpychania kuiombowskicgo tych ladunk6w jest rwna

(w SI),

(w CGS).

Wobec tego, ze c0 11 0 = l/c2 (IV.4.1.3), stosunek tych sijesl rwny

Zatem przy pri:dkosctach adunkw maych w porwnantu z prd

kosci sw1ata w prm oddziaywanie magnetyczne midzy porusza-
jcymi SI\! adunkami jest znacznie sabsze od ich oddziaywania
eiektrostatycznego. Jednakze, gdy adunki poruszaj si w przewod-
niku, ktry jako cao jest eiektrycznie obojtny, siy elektryczne
zostaj skompensowane (lII.S. I .2) 1 w konsekwencji pozostaje jedynie
oddziaywanie magnetyczne. Tym wasnte mona wytumaczy od-
dziaywanie magnetyczne przewodnik6w z prdami (Ill.10.5.1").
Chociaz sia oddziaywania magnetycznego kazdej pary elektronw
w dwch rownolegiych przewodnikach z prdami JCSl maia. liczba
tych par jest na tyle wielka, e sia oddziaiywanm magnetycznego
przewodnikw staje si zauwazaina.

111.10.4. Wybrane proste przykady

pl magnetycznych w prni
1. Pole magnetyczne prostoliniowego przewodnika MN z prdem
o nalzeniu I irys. III 10.5). lndukcJa magnetyczna B w dowolnym
punkcie A pola JCSt skierowana prostopadle do piaszczyzny rysunku.
a jeJ ~varto liczbowa JCSt wyraona wzorem
 272 111.10. Pole magnetyczne prdu staego

M Jlo 1
B = --(coslP 1 -coscp 1 ) (w St),
4n ro
'1'1 ' 1 J
'\. B = --{COSIJ'1-COSIP2) (W CGS),
\.. c ro
'\. w ktrym r 0 Jest odlegio5c1a od punktu
'\ A do przewodnika, cp 1 ! cp 2 s11 klami
\..A midzy wektorem gslosei pr;Jdu w prze-
, __ _r:,,_o -----t wodniku a wektorami poprowadzonymi
/8 do punktu A z pocztku _i z konca prze-

It I
// wodnika (rys. IIl.10.5), 110 - przcnikal-
noki magnetyczn prm, c -
elektrodynamiczn (Ill. I0.3.2").
stal

/ Jezcli przewodnik JeSI mcskoczcnic

/ dugi, to tp 1 = O, lfli = n 1 wwczas
I
/ l'o 21
/ B = -- (w SI),
4n ro

N t)~2 B=--
c r0
1 2/
(w CGS).

2. Pole magnetyczne prostok;1tncJ ra-

mki z prdem o natzemu I stanowi
Rys. 111.10.5
superpozycj pl magnetycznych pradu
w kudym z czterech bokw lcJ ramki.
Indukcje magnetyczne tych pl wyznaczamy posiuguj:ic si wzoranu
z punktu 1. We wszystkich punktach lezcych w paszczyzme ramki
wektor indukcji magnetycznej B skierowany jest prostopndle do lCJ
paszczyzny, przy czym gdy punkt znajduje si w obszarze ograniczo-
nym przez ramk, to pn1d w ramce - widZlany z koca wektora
B - pynie w kierunku przeciwnym do ruchu wskuzwck zegara.
W punktach paszczyzny, le7.l)cych poza wspommanym obszarem,
wektor B skierowany Jest w przcc1wnQ stron.
Indukcja magnetyczna w srodku r.1.mki wynosi

110
B = - ---'----
81 Ja 2
+h 2
fW Sl),
4n ab
1 8/ 2
+b 2
B = - ---'----
Ja (w CGS),
c ab
gdzie a 1 h s dugo5c1am1 bokw ramki.
3" .Mome11te111 111ag11etyc=11ym ramki= prqdem o 1iatrze11111 1 nazy-
wamy wiclkos wektorow p,,.. rwna
 111.10.4. \>fosie prz.yklady pl magnelycznych 273

p = l ~ ndS (w Sl),
(SI

l'm ""~ ~ ~ ndS (w CGS),

ISl
gdzie n jest Jednostkowym wektorem normalnym do elementu dS
powierzchni S, rozc1gmleJ na ramce z prdem logramczoncJ przez lC
ramk). Wektory n i Pm skierowane s w taki sposb. aby prad
w ramce - widziany z ich konc6w - pyn<) w kierunku pr1.cc1wnym
do ruchu wskazowek zegara (rys. 111.10.6). W przypadku ramki
pnskiej powierzchnia S r6wnicz Jest paska i wszystkie normainc maJ
ten sam kierunek, zatem
Pm = /Sn, Pm = IS Iw SI).
1 1
p = - lSn, Pm= - IS (w CGS).
c c

Rys. 111.10.6 Rys. 111.10.7

4c, JndukCJa pola magnetycznego kolowego ZWOJU o pronuemu R.

przez ktry piyme pr;1d J, w dowolnym punkcie A na osi ZWOJU (rys.
111.10.7} jest rwna

llo 2pm
B = -.- , IW SI),
4n (R-+/i-) 31-
 274 111.10. Pole magnetyczne prdu. staego

(w CGS),

przy _czym Pm jesl momentem magnetycznym koowego ZWOJU z prdem

(punkl 3), h - odleglosc1<) OA od centrum ZWOJU do rozwazancgo
punktu poa.
Warto indukcji B jest rwna

B = ~ IR2 110/S
(w SI),
2 (R2+/r2)312 l1t(R2+1i2)31!
i 2it!R 2 I 2/S
CGS),
B= 7 (R2+h2)J12 = 7 (R2+h2)J12
(w

gdzie S = Jt R 2 - pow1crzchmu zwo;u. _

Indukcja pola magnetycznego w srodku koowego zwoju z pn1dem
o 2p.., I
8 =- --
4n R 3 B = /to -
2R
(w SI),

2n 1
B=-- (w CGS).
c R
5, Pole magnetyczne solenoidu. Sole11oide111 nazywamy cylind
ryczn cewk z prdem, zlozon z duej liczby zwojw z drutu,
tworzi1cych lini rubow. Jeeli zwoje nawinite s scilc lub bardzo
blisko siebie, to solenoid mozemy rozwaa Jako ukad ustawionych
jeden za drugim koowych prd\v o takich samych promieniach
1 wsplnej osi.
Wektor indukcji magnetycznej B w dowolnym punkcie A, lezcym
na osi solenoidu 0 1 0 2 (rys. III.10.8), JCSt skierowany w1.duz ICJ osi

Rys. 111.10.8
 111.~0.4. Pros\e pn.yldad')' pbl magnetycznych 275

w L stron, w ktr bi,:dne s1 prz.cmicS7.cza\ prawoskrc;.tny korkocig

prz.y obracaruu ]ego rkojeci zgodnie z kierunkiem przepywu prdu
elektrycznego w zwojach solenoidu. Indukcja magnetyczna B w punkcie
A jest wyraona wzorem

(W SI),

l
B = -2itnI{cosa:i-cosai) (w CGS),
c
w ktrym Jest liczb zwojw solenoidu na Jednostk Jego dugosci
11
(11 = N/I, gdzie N - oglna liczba zwojw solenoidu, a ! - JCgo
dugo), I - nateniem pqdu w solenoidzie, a 1 i ix 2 - k<1tam1, pod
Jakimi z punktu A widoczne sq koncc solenoidu (a 2 < o: 1 ). Z rysunku
Ul.10.B widac, ze

J-1,
CQS(Xz = -=====-
jR2 + {-/ i)2
gdzie R Jest promieniem zwojw soicnoidu.
Moment magnetyczny solenoidu lPUnkt 3) rowny jcsl sumie
gcomelryczncJ momentw magnetycznych wszystkich Jego zwojw:

Pm= NISn iw SI),

j
p., ==-N/Sn (w CGS),
c
przy czym S = 1tR 2 jest powierzchni~ zwojw, o - wektorem
Jednostkowym skierowanym wzdu osi solenoidu w l sam:1 stron co
wektor B.
6". Pole magnetyczne meskonczcmc dugiego jednorodnego soic-
noidu (III. 10.1.4) jest calkowic1e ziokalizowane w Jego wnctrzu.
Indukcja magnetyczna takiego pola
{w SI),

I
B = -4itt1I !w CGS).
c
Wzory Le mozna wykorzystywac do obiczama pola wewntrz
solenoidu o skonczoneJ dugoci /, o ile I R i rozwazanc punkty tez
daleko od kocw solenoidu (1 1 R i (I-li) R).
 276 111.10. Pole magnetyczne prdu staego

Na koncach odpow1cdmo dugiego solenoidu mamy

I
B = -J1 0 11l (w SI},
2
i
B = -1rrnl twCG~).
("

111.10.5. Oddziaywanie magnetyczne przewodnikw

z prdem. Ramka z prdem w polu magnetycznym
1, Sia Ampcrc'a (Ili. I0.2.1 ").Jaki1 na may odcinek - o cllugoci
dl - prostolimowego przewodnika z pr:1clem I 1 wywiera pole
magnetyczne nieskoczenie dugiego prostolimowego przewodnika
z pr:1dem I 1 umieszczonego rwnolegle do mcrwszcgo w odlegoci
" Jest rwna

dF = ~
11111
dl (W SI),
4it a
1 211 J'
dF = - 2 --- dl (w CGS),
c a
gdZJc 0 JCSl przcnikalnosc1;) magnctyczn;J prm. a c - stal
cicktrodynam1czn (IIL 10.3.2).
Powyszy wz6r stosowany Jest w Midzynarodowym Ukadzie
Jednostek Miar SI do deliniowama Jednej z podstawowych JCd11ostck
tego ukadu, a mianowicie ampera - Jednostki natenia priJdu (IX).
Sia F, Jaka dziaa na przewodnik o skonczoneJ dugosc1 I Cl, Jest
w przyblieniu rwna
21 J 11
Jlo
F ==---/ (w SI),
a
4Jt
I 2/ I[,
f=-----1 (w CGS),
(.':! "

Przewodniki ZJednakowo skierowanymi pn1dami J_, i 11 wzajemnie

si przycigaj, a pr7.cwodniki z pr.1dam1 skierow;mym1 przcawme -
odpychaj! s1~.
Z'. Na umieszczomi w jednorodnym poiu magnetycznym
(Ili. JO. i .4) zamk1111:1:1 przewodzq ramki! z pnidcm. maJ;1ci1 dowolny
ksztail geometryczny. dziaa moment sil M
M =Pm X 8,
gdzie Pm jest wektorem momentu magnetycznego ramki z prdem
fIII.I0.4.3"), B - wektorem mdukcji magnetycznej poa (Ili. 10.l.2").
 \11.10.5. Oddz.lalywanle magnetyczne przewodnikw z prdem 277

Moment si\y skierowany jesl t>roslopad\c do plaszczyzny wy-

maczoncj przez wektory Pm i B w taki spo':>b, aby oro\ na}krol\;7.t\
drog od kierunku wektora. Pm do B - widziany z konca wektora
M - 1achodz.i\ w kierunku pn.cc1wnym do ruchu wskazwek 1.c~ara.
Moment. sily dy do ustawienia ramki w po\ozcmu rownowag1
stabilnej, w ktorym kierunki. wcklorow Pm 1 B pok.rywai si.
Moment si\y JCSl maksymalny, gdy obwd 7. pr.dem zonenlowany
jest w laki sposb, ie jego moment magnetyczny p jesl prostopady
do B, wtedy Mm = PmB.
Dzialanic pola magnetycznego na unueszczony w mrn mcw1clki
zwj z prdem (w granicach od{lowicdmo maicgo zwoju mozna
przyj, i.e pole magnetyczne JCSl Jednorodne) CZ\!Slo Jest wykorzys-
tywane jako podstawa do definiowania siowej charakterystyki pola
magnetycznego lJ. wektora indukcji magnetycznej B. Jest on rwny
liczbowo stosunkowi momentu siy, jaki w poi u magnetycznym dz1aia
na niewielk. rnmk z pr.dem, do momentu magnetycznego ramki,
przy takiej orientacji ramki w polu, dla ktrej wspommany stosunek
uzyskuje warto maksymaln; kierunek wektora B pokrywa si
Z kierunkiem Wektor.i momentu magnetycznego ramki, znajdUJ'ICCj Sit;:
w pooeniu rwnowagi stabilnej w rozwaanym punkcie poln mag-
netycznego.
3. Jezcli niewielki zamknity obwd z prdem znajduje si
w me1ednorodnym polu magnetycznym, to oprcz momentu siy
M (punkt 2) dziaia na sia
vB iJB iJD
F = Pmx-;;-- + Pm1 - +Pm:-;;--.
ux 0)' u=

gdzie Pmx p,. i Pm: s rzutami wektora p momentu magnetycznego

rnmki na osie karlezjanskiego ukadu wsprzdnych. W szczcglnosc1,
jeeli wektor p skierowany jest wzdu osi OX (p ..., = Pm Pm =
=Pm:= O), to
an (ans .
F = p-- =Pm --1+--J+--k .
oB . ilB= )
ox ox ox ilx
Gdy ramka znajduje si\! w takim obszarze r.oia, gdzie nic ma
prdw, ktre topoic wywouj:\, wwczas dla siy F speniona Jest
rwnie zalezno

F = grad(pm B)
Pod dzialamem siy F nieumocowana ramka z prdem zostaje
wcignita do obszaru silme1szego pola magnetycznego. o ile k;it
(I midzy wektorami Pm 1 B Jest ostry (a < n/2), a wypychana do
obszaru sabszego pola, Jeeli kt a Jest rozwarty (a > rr/2).
 278 111.10. Pole magnetyczne prdu stalego

111.10.6. Prawo prdu cakowitego

dla pola magnetycznego w prni
J". CyrkulaCJ indukcji magnetycznej B wzduz zamkm\!tcgo konturu
!i', poprowadzonego w polu magnetycznym, nazywamy calk liniow
f B dl= -f Bd/cos1:(D, dl),
!-"'l l!f)

gdzie B jest indukcJll pola magnetycznego w punktach malcgo elementu

konturu o dlugosc1 d/, a wektor dl Jest poprowadzony w kierunku
obchodzenia konturu, wybranego do obliczania cyrkulacji.
2. Prawo prqd11 calkowuego dla pola 111ag11etycwego w pr=ni:
cyrkuiaCJa wektora indukcji magnetycznej pola w prni wzdu
zamknitego konturu !i' jest proporcjonalna do sumy algebraicznej
pr:idw obejmowanych przez ten kontur (tj. do wypadkowego prndu
przechodzcego przez powierzchni rozpit na konturze !!'):

Bd=ol 010 .,, fwSI),

l.!!'l

,( 4n
j B dl = -c- /,""' (w CGS),
l!l'l

przenikalnosci magnetyczn prni, c - stal:1 clektro-

gdzie 0 Jest
dynam1czn, 101 ""' - sum algebraiczn<J naten pn1dw przechodz;1-
cych prLcz dowoln powierzchni S rozpit na rozwa1.anym konturze
!i'. Przy obliczamu warto5ci ! 0 ,"' prd przcplywaji1cy przez pow1crzch-
m S pIZJJffiUJemy za dodatni, gdy obchodzenie konturu !i' - widzia-
ne z koca wektora gstoci tego prdu ([Il.7.2.3) - zachodzi
w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. W przeciwnym
przypadku przyjmujemy, ze prd 1est u1cmny. Uoglnienie prawa
prdu cakow1tego na poie magnetyczne w materii opisane jest
w punkcie III.12.4.2.
3< Prd I 01 oa (punkt 2") mozna przedstawi w postaci

1..,, = J j dS,
(SI

gdzie j jest gstoci prdu w gr.imcach maego obszaru powierzchni

S o polu dS, dS = dS n, n - wektor jednostkowy prostopady do
elementu pow1erzchm dS, o kierunku wybranym w tuki sposb, ze
obchodzcme konturu 2' - widziane z konca wektora n _.: zachodzi
w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. Dlatego, zgodnie
z twierdzeniem Stokesa (111.14.2.2"), z prawa pr:1du cakowitego
(punkt 2) wynika, ze indukcj magnetyczn w dowolnym punkcie
 1\\.10.6. Prawo prdu call<.owi\ego dla pola 279

pola magnetycznego w prani 'i gsto pradu w tym punkcie wizc

zaleno

rotB = 11oi (w SI),

4tt
rot O= - j \w CGS}.
c
Tak wic pole magnetyczne Jest be;;w1rowe i rot B = O) we wszystkich
obszarach przcs\rzcm, w ktrych nic ma pn1dw elektrycznych, oraz
wirowe (rol B -:/-O) tam, gdzie te prdy s. W odrmemu od pola
magnetycznego pr<1dw staych, pole elektrostatyczne mcruchomych
adunkw elektrycznych wszdzie Jest bezwirowc (Ill.3.1.5).
4. Za pomoc prawa pr
du cakowitego mozemy wy-
znaczy mdukcj magnetyczn
pola loroidu. Toru1de111 nazy-
wamy p1er5cicmow cewk
z pn1dcm, ktrej zwoje nawi-
nite s na rdzeniu w ksztaicic
torusa (rys. III. I 0.9). Jeeli
zwoje nawinite s:1 5cile lub
bardzo blisko siebie, to cewk
takq. mozna w przyblieniu
uwaac za ukad zoony z du-
zej liczby szeregowo poh1czo-
nych koiowych pr:1dow o j1."il-
nakowych promieniach, kto-
rych srodki lez na linii srod-
kowcj torusa, a paszczyzny sii
do nicJ prostopadle. Z rozwa- Rvs. 111.10.9
za1I na lemat symetrii wynika,
ze linie indukcji rnagnet1cznc1 (III.IO:l.4).poh1 toroidu rnaJ posta
koncentrycznych okrgow, ktrych srodk1 leZ<! na osi torusa. We
wszystkich punktach zamknitego konturu 2', pokrywaJl!CCgo si
z dowoln limi1 indukcji magnelyczncJ pola toroidu, modui wek toru D
JCSL taki sam. lak wic

Bdl = 11trB,
Wl

gdzie r JCSt prom1cn1crn linii indukcji magnetycznej. Jezcii r > R, lub

r < R 2 , to l,""' =O 1 B =O, co oznacza, ze pole magnetyczne jest
ziokalizowane wcwn:1trz toroidu. Dla konturu 2' o promieniu
R 2 < r < R_, mamy J,11 = = NI, gdzie N jest liczb zwojw uzwoJcma
toroidu, a I - pn1dcm w uzwo1cmu. Tak wic indukcja magnetyczna
pola w toroidzie z rdzeniem niemagnetycznym, majcym wlasnosc1
magrn;tycznc zblione do prm, wynosi
 280 111.10. Pole magnetyczne prdu staego

o NI
B= -- (w SI),
21t r
I 2Nl
B = -c -r- iw CGS).

111.10.7. Strumlen magnetyczny. Twierdzenie

Ostrogradsklego-Gaussa dla pola magnetycznego
1, Stru1111e11iem wektora B 111d11kcji mag11etyc=ne1 (s1riu111e11ie111
magnetycznym) przez pow1crzchm clcmcntarm1 dS nazywamy wielko
fizyczn

d<t> = B dS = B.dS = BdScos-1:(8, n),

gdzie dS = n dS, n JCSI Jednostkowym wektorem normalnym do
powierzchni clcmcntamcJ dS, B. - rzutem wektora B na kierunek
nonnaincJ (rys. lll.1 O. IO). Powierzchni
elemenlarmi dS wybieramy w laki sposb,
aby mo:i:na bylo przyJ i:, ze JCSl ona piaska,
a wartosci wektora 8 w jej granicach - jed-
nakowe.
Strum1en magnetyczny przez dowoln
powierzchni S wynosi

'1> = J BdS = J B.dS.

lSI (SI
Rys. 111.10.10 Przy obliczaniu tej caki wektory n nor-
rnainc do powierzchni elementarnych dS
powinny byc skierowane w t sam;i. stron wzgldem powierzchni S.
Jeeli na przykad powierzchnia Sjest zamkmla, to wszystkie wek lory
n powinny byc albo normalnymi wewm;:trznym1, albo normalnymi
2ewn1=trznym1. Jezeli pole magnetyczne Jest jednorodne (JII. I0.1.4"),
a pow1erzchma S - piasku, Io
r/1 = B.S = BScos<t:(B, n).
2. Twierdzenie Ostrogrnd~kiego-Gaussa dla poJll magnetycznego:
strum1en magnetyczny przez dowoim1 powicrzchm zamknit rwny
JCSt zeru, czyli
J 8 dS = J B.dS = O.
!SI (.~J

Ten wynik stanowi matematyczne wyraenie faktu, ze w przyrodzie

nic ma /ad1111ko1r mag11etycznycli (mas mag11e1yc:11yc/1, monopoli mag
IU!f)'CZll)'c/1) - zrode pola magnetycznego, na ktrych by Si~ zaczynay
lub konczyiy linie indukcji magnetycznej (ITl.IO.I.4).
 111.10.7. Strumie magnetyczny 281

Zgodnie ze znanym z analizy wektorowej twierdzeniem Gaussa

(IIl. 14.4.3) mdukcja poia magnetycznego spelma warunek
divB =O.
Takie poie nazywamy polem sole11oidLJ/11y111.
3. Strumicn magnetyczny przez wszystkie zwoje cewki, ramki itp.
nazywamy strumiemem sko1ar::o11y111 (sko1urze111e111 111ag11etyc:11y111) '/I.
Jczeli strumienic magnetyczne przez wszystkie N zwojw s jednakowe
i rwne tPm to 'I' = N.:Pm.
Skojarzenie obwodu, zwu1zane z polem magnetycznym pn1du
w tym obwodzie, nazywamy strum1cmem skojarzonym samoindukcji.
Natomiast skojarzenie danego obwodu, zwizane z polem magnetycz-
nym prdu w innym obwodzie, nazywamy strumieniem sko1arzonym
indukcji wzajemnej tych dwch obwodw.

111.10.B; Praca przemieszczenia przewodnika

z prdem w staym polu magnetycznym
1. Praca ciemcntama A, wykonywana przez sil Ampcrc'a dF
(Ill.10.2. l 0 ) przy maym przem1cszc1.cmu dr maJego eiementu o dugosci
dl przewodnika z prdem I w staym poiu magnetycznym, jest
wyraona wzorem

A = dF dr = I dr (dl x O) = lB dS = I d<f'., (w SI),

. I i
A = - /B dS = - Id.Pm (w CGS),
c c
w ktorym dS = dr x dl JCSt wektorem maego elementu pow1crzchm
dS, Jak zakrela element przewodnika dl przy Jego maym przemiesz-
czeniu dr, dtl>m - strumieniem magnetycznym przez element powierz-
chni dS, c - stah} elektrodynamiczn {Ill.10.2.1)
2. Przy maym przcm1cszczemu w polu magnetycznym przewod-
nika z prdem o nati:emu /, majcego skonczon dugo, siy
Ampi:re"a wykonuj prac

A = /dt/.Jm (W S),

I
BA= -/dPm (w CGS),
c

gdZJe dtP Jest strumieniem magnetycznym przez pow1erzchm, Jaki!

zakrela cay przewodnik przy swoim maym przcnucszczcmu. Jezeli
przewodnik, w ktrym ulrzymywany jest prd slaiy, przesuwa siiy na
skonczon odlego, lo pr.ica sil Ampcre'a w tym wypadku JCS! r6wna
282 111.10. Pole magnetyczne prdu stalego

A = ltPm (W SI),
i
A = - /Pm (w CGS),
c
gdzie Pm Jest strumieniem magnetycznym przez pow1crzehmi;. Jak
zakrela przewodnik.
3. Praca elementarna si Ampcrea przy maiym przemieszczeniu
zamknitego obwodu z prdem o m1tzcniu I w polu magnetycznym

o,i =I dl/' (W SI),

I
!iA =-Id'!' (w CGS),
c
gdzie d'P jest zmmn. strum1ema skoJarzonego (111.10.7.3) przy
rozwaanym przem1eszczemu.
Jeeli zamkmcty obwd. w ktrym utrzymywany Jest prd stay,
ulegnie skmi.czonemu przemieszczenm z poozema I do poiozcma 2,
to praca sil Arnperea b\!dz1e rwna
A, -z= I 6.'1' (w SI),
I
A1-2 = -16.'I' (w CGS),
~

gdzie A'P = Y'::.-'l'iJ1.'St zmiam1 strum1ema skojarzonego 'Jl obwodu.

Uwaga. Kierunek nonnalncJ n (Ili. IO. 7.1") przy obliczamu stru-
mienia sleoJarZonego 'Jl obwodu nalezy dostosowywm': do kierunku
przepywu pn1du w obwodzte zgodme z reguh1 ruby prawoskrtnej:
prl)d w obwodzie - widziany z konc-j wektora n - powm1cn plync
w kierunku przcownym do ruchu wskazowck zegara.

Rozdzia 111.11
Ruch czstek naadowanych
w polach elektrycznym i magnetycznym
111.11.1. Ruch czstek naadowanych
w staym polu magnetycznym
I". Na naadowan czstk porusZllJ<!Ci! SI\! w polu magnetycz-
nym dziaa sia Lorentza (Ill.10. l .5"), ktra JCSt skierowana prosto-
padle do prcdkoci czstki i nadaje jeJ przysp1cszcmc normalne
(1.1.4.6):
 111.11.1. Ruch czstek naadowanych w staym polu 283

mv2
- - = llt.1Bsin1I (w SI),
r
rnvi ll
- - = -t.1Bsm1I (w CGS),
r c
przy czym m Jest m;is cz:JStki, Iq I wartoci bezwzgi\!dn JeJ adunku,
v - _prdkoci czstki (v c), B - indukcJ magnetyc-m poia,
II - ktem midzy wektorami v 1 B, r - promieniem krzywizny toru
czstki, c - stai eiektrodynamiczn.
2. Cz:1stka w jednorodnym polu magnetycznym (III. IO. i.4),
skierowanym prostopadle do JCJ prdkosci (II = n/2), porusza sit;
1ednostajme po okrgu lecym w plas1.czynic prostopadej do wektora
Bo promieniu
lllll
r=-- (w SI),
llB
cmv
r=-- (w CGS).
llB
Jeeli wektor B JCSt skierowa-
ny prostopadle do piaszczyzny
rysunku (rys. Ili. I I. I), a crstkn
porus111 si w lCJ plaszczynte z le-
wa na prawo, to kierunek od- I
/
/' --
chylenia c:zstki (W gor iub w d) I
V I
zaley od znaku jeJ adunku.
W taki wlasme sposb okrelamy q
znak iadunku c:zstki poruszaicej
si w poiu magnetycznym. .
Okres obiegu T czstki naa
dowanej w Jednorodnym polu ma-
~nelyczny~ (B ..L v) me zaicy od
JCj prdkosc1 {dla LI c) ! JCSl
rwny Rys. 111.11.1
2rr m
T=-- Iw SI),
B ll

2n me (w CGS).
T=--
B ll
3, Jeeli wektor prdkoci v czstk! naadowanej tworzy kt a
z kierunkiem wektora njednorodnego pola magnetycznego, to czstka
poru~za si po linii sruboweJ (rys. 111.11.2), nawmileJ wok linii
284 111.11. Ruch czstek naladowanych

Rys. 111.11.2

indukcji magnetycznej pola. Promicil r 1 skok h linii srubowc1 wynos7.

(dla v c)
m vsma 27r Ili
r=-----. /1 =---11coso: (w SI),
Il/I B . B ll
me vsmix 27r me
r= j;jT-8-, Ir = - - - vcos.x
B ll
(w CGS).

4". Jezeli czstka naadowana porusza si w mc1cdnorodnym poiu

magnetycznym, ktrego mdukqa magnetyczna ronie w kierunku
ruchu czstki, to w miar przem1cszczama si czstki wartosci r
i il (punkt 3") malcJll Zatem czstka porusza si po zwzaJ<!CCJ si
spirali, nawijaJl!CCJ si na lim indukcji magnetycznej polu. Nu leJ
zasadzie oparte jest magnetyczne ogmskowame wizek czstek nala-
dowanych (na przykad w optyce elektronowej).
s. Gdy czstka naladowana porus1.:1 si w polu mugnetyl:'t.nym
z pr~koci relatywistyczn v 1v ~ c), sia Lorentza F1. nudaJc czstce
przyspieszenie normalne a., ktore - zgodme z (1.5. 7.4) - jcsl rwne

F, J , ,
a.= -1-1r/c.
"'
gdziem jest mas c1.qstki. Podobnie Jak w kinematyce reatyw1styczncJ,
mamy a. = v 2 je, zatem prom1cn krzywizny r tnljcktorii cz;1stki w poiu
magnetycznym wynosi
lllV
r= tw SI),
lqf BsmaJ1-v 2/c 2
Cl/IV
r= (w CGS).
llBsmaJl-11 2 /c 2
W szczcglnosc1, 1eeli pole magnetyczne Jest jednorodne, a k;11
a mu,:dzy wektorami B i v wynosi 7Ci2, to cz:1stka relatywistyczna
porusza si jednostajnie po okrgu, iczcym w plaszczymc prostopadle;
 111.11.1. Ruch czstek naadowanych w staym polu 265

do wektora B. Prom1cn r tego okrgu 1 okres T obiegu cz<1stki

wynosz~ odpowiednio

11111
(w SI).

111.11.2. Zjawisko Halla

1". Zjawiskiem Halla nazywamy powstawanie poprzecznego pola
elektrycznego w znajdujcym si w polu magnetycznym przewodniku
lub pprzewodniku z prdem. Zjawisko to JCSl zwu1zanc z wpywem
sily Lorentza (111.10.i.5") na ruch noimikow pn1du. Na rysunku
III. I I .3a przedstawiono kierunek siy Lorentza, Jaka dziaa na ciek trony

Rys. 111.11.3

przewodnictwa w mctaiu lub pprzewodniku elektronowym

(VII.2.10.2"), gdy pn1d pynie z lewa na prawo, a wektor indukcji
magnetycznej B skierowany JCSl poza paszczyzn rysunku. W takim
przypadku elektrony odchylane S<J do gry, w wyniku czego na grnej
ciance pryzmatycznego przewodnika lplprzewodnika) poJaWHI si
nadmiar elektronw, a na dolnej - ich medobor. W plpnewodniku
dziurowym nosniki pi.idu (dziury) maj11 znak dodatni. Dlatego tez
obscrwu1emy wwczas obraz przeciwny - patrz rys. lll.l l.3b.
Odchylame nonikw pr1du w kierunku poprzecznym 1.achodz1 dopty.
dopki dzmamc poprzecznego pola elektrycznego me zrownowazy
sily Lorentza.
2. Natl,!cmc EH poprleczncgo pola elektrostatycznego, Jakie ustala
SI\! w tym z1:iw1sku. nazywanego polem Halla, jest rwne

En= RfDxj)
gdz1ejjes1 girstosc1 prdu elektrycznego (III.7.2.3), a R-swlq Jlu/111.
Jczcli wektory B i j Sil wzajemnie prostopadle, Jak pok;1zano na
rysunku III.11.3, to_ rmca potencjaw w punktach i i 2. lezcych
na tym samym przckrOJU poprzecznym pryzmatycznego przewodnika
296 111.11. Ruch czstek naladowanych

(pprzewodnika) i znajdujcych si odpowiednio na Jego ciankach

grnej 1 dolnej, wynosi

lB
.m,-,P- = Rd- .

nalzeniem prdu,
gdzie I jcsl d - rozmiarem limowym przewodnika
(pprzewodnika) w kierunku weklora B.
3, W przypadku metali r pprzewodnikw domieszkowych
(Vll.2.10.5) o Jednym rodzaju przewodmclwa staia Halla wynosi

A
R=- (w SI),
110q

A
R=-- (w CGS),
c11o

gdne c JCSt stal elektrodynamiczn;) (III. IO. i.3), q i n0 odpow1edmo

adunkiem i koncentracj noimikw prdu, A - bezwymiarowym
wspczynnikiem rzdu jcdnosc1, ktry zalczy od charakteru rozkadu
statystycznego prdkoci noimikow prdu. Znak staej Halla pokrywa
si ze znakiem adunku q nonikw r.rdu. Pomiar staej Halla dla
pprzewodnika pozwala zatem okrcsli lyp jego przewodmclwa -
w przypadku przewodnictwa elektronowego (typu 11) (VII.2.10.2)
zachodzi q = -e i R <O, natomiast w przyp:idku przcwodmi;lwa
dziurowego (typu p) (Vll.2.I0.3) mamy q =ci R > O.
Jeeli w pprzewodniku wystpuj obydwa rodzaje przewodnictwa,
to znak staej Halla pozwaia okreli, Jaki rodzaJ przewodnictwa
przewaza. W takim przypadku przytoczone wyzcJ wyrazcma dla staleJ
R nie maH zastosowania i nalczy posugiwa si bardZJcJ skom-
plikowan formu.
4". Na podstawie pomiaru staicJ Halla dla przewodnika (lub dla
pprzewodnika o znanym rodzaju przcwodniclwa) mozna okreli
koncentracj 11 0 nonikw prdu. Na przykad, koncentraCJa cleklro-
now przewodnictwa W metalach JCdnowartOSCIOWych JCSI rwna
koncentracji atomw. Z kolet znajc koncentracj elektronow przewod-
nictwa w metalu mozna oszacowa sredniq dugo drogi swobodnej
().) tych ciektronw. Ze wzoru (IIJ.7.3.4)

otrzymujemy 0.) - 10- 8 m, czyli warto o dwa rzdy wielkosc1

przcwyzsz:uc!J odlcglosc1 midzywzlowc w metalu.
 111.11.3. Ladunek waciwy czstek 287

111.11.3. adunek waciwy czstek.

Spektrometria mas
1. Jedm1 z w1elko5c1 charakteryzujcych czstki naiadowanc JCSt
/adrmek wla.~Cill'J' - stosunek q/m adunku czstki do JCJ masy.
Ekspcrymcntainc wyznaczanie iadunku wasc1wcgo czstek opiera si
na badamu ich odchylenia pod wpywem r6wnoczcsmc dziala1:1cych
na me poi elektrycznego 1 magnetycznego. Mierzc ladunek wlaciwy
czstki i znajc Jej adunek moemy okreli mas czstki.
2". Widmem mas (spektnu11 mas) cz:1stek nazywamy zbir warlosc1
ich mas. Spektrometria mas zajmuje su;, posugujc si spccplnym1
przyrzdami - spektrometrami i spektrografami mas, bardzo dokad
nym okre!aniem mus 1 wzgldnych koncentracji rozmaitych izotopw
picrw1astkow chemicznych (Vlll. I. i .3").
3. Na rysunku III.11.4 przedstawiono zasad dzialama najprost-
szego spektrografu mas, a m1anow1cie spektrogra/11 mas Astona. Wizka

Z'2 D

1 l
T T

Rys. 111.11.4

naadowanych dodatnio czstek - Jonw rnych izotopow badanego

pierwiastka chemicznego - odchyla si przechodzc kolejno przez
jednorodne pole elektryczne kondensatora C ; przez prostopadle do
mego jednorodne pole magnetyczne cewki .M. W polu elektrycznym
Jony odchylaj si w kierunku ujemnie naladowaneJ okadki konden-
satora tym silmeJ, im mniejsza jest ich pq:dko i im wikszy adunek
waciwy. Z kolei w Jednorodnym polu magnetycznym o mdukcji B.
skierowanym za paszczyzn~ rysunku, Jony porusza1 si po lukach
okrgow (III. l . l .2), o tym wikszym prom1emu, 1m wiksza jest
pr~dko czstek 1 mmejszy adunek wiaowy. W polu eicktrycznym
wi:izka jonow rozszczepia si na kilka wi11zek, przy czym kazdcj z nich
odpowiada okrelona warto adunku wlasc1wcgo. Pole magnetyczne
ogmskujc czstki o rnych prdkosc1ach, ale majce Jednakowe
adunki wlnscrwe. Warto indukcji magnetycznej B dobieramy w taki
sposb, by jony byiy ogniskowane na kliszy fotogni.licznc1 AD,
umieszczonej prostopadle do paszczyzny rysunku. Szereg wskich
2BB 111.11. Ruch czstek naadowanych

rownolegych linii, jakie. otrzymujemy na kliszy fotograficznej, od-

powiada rnym wartociom adunkw waciwych JOnow, tj. rnym
izotopom badanego p1env1astkn chemicznego. Na rysunku lll.11.4
linia tf 1 odpowiada jonom o wikszym, li lima tf 2 - Jonom o mniej
szym adunku wasc1wym. Znaj:1c adunek waciwy czstek na linii
& 1 , odlego midzy Jimami t!f', 1 & 2 oraz pnramctry ustaw1cma
ukadu, mozemy okreli adunek wlasc1wy cz11stek odpowiada11cych
linii &'z.
4. Do okrelamn wzgldnych koncenlrncji izotopw pienv1astk6w
chemicznych w ich naturalnych mieszaninach stosowane s spektro
111et1)' mas - przyrz;idy z elektryczm1 rejestracj strum1em JOnow.
W spektrometrach mns wykorzystywane S<! wii1zki jonow. o zblionych
energiach kinetycznych. czyli wiazki monoenergetycznc, wytwarzane
za pomoc rde jonw o specjalnej konstrukcji. Takie w1l)zki, nawet
gdy s one silnie rozbiezne prly wejciu do spektrometru mas, mozna
atwo zogmskowac w poprzecznym polu magnetycznym. Dziki temu
w spektrometrach mas mozna stosowac w1l)zki zawierajce du liczb
Jonw, co znacznie zwiksza dokladno pommrow koncentracji
rnych izotopw.

111.11.4. Akceleratory czstek naadowanych

1, Akceleratorwm c:qstek 11alatloll'a11yc/J nazywamy urz:1dzenia

sluz:icc do uzyskiwania cz:1stek naadowanych (elektronw, protonw,
j:1dcr atomowych, 1on6w} o bardzo duej energii kinetycznej. Zw1k
szamc energii przyspieszanych czstek zachodzi pod wpywem pola
elektrycznego akceieratorn. W z.ulcznoci od rot..l;a1JU akcclerntora pole
to moe byt polem elektrostatycznym, mdukowanym (llI.i4.2.1) lub
zmiennym poicm o wysokiej czslosci. Odpow1edmo do tego ak
ceieratory dzielimy na e/ek1ros1my,:11e ub 11.10,roko1wp1~cw11e, 111d11k
CYJlll! (patrz lll. 14.2.3) 1 re:cma11.1mre. Ze wzgldu na ksztalt lra1ektorii
przyspieszanych czstek rozrniamy akceleratory /i111owe 1 cyklic:11e.
W pierwszych z mch trajektorie czi1stek s zblione do linii prostych,
a w drugich maj postac okrgow lub rozbieznych spirali.
2. W dektros1a1yc:11y111 akcelerlllor:e /i111m1y111 cz:1stka naiadowa-
na przechodzi jed nokrotme rnic potec1alw rp 1 - rp 2 w przysp1csza-
Jcym polu elektrostatycznym. Jeeli czstka ma iudunek q, to
w akceleratorze uzyskuje ona energi CIII.3.2.4")
W= q(<p 1 -rp~).

Pole elektryczne w takim akceieratorze wytwarzane jest, na

przykad, za pomoc elektrostatyc::11ego ge11ermora Van de Grn11ffa.
w ktrym zachodzi wielokrotne przekazywanie adunku do wy-
drzoncgo przewodnika. Potencja! . przewodnika wzrasta przy tym
do wartok1 rzl!du 10 6 V, ogrnmczonych przez upyw adunku
z przewodnika.
 111.11.4. Akceleratory czstek naadowanych 2B9

3. W limowyc/1 akce/erarorac/1 rezonansowych wzrost energii

czstek naadowanych za1;hodz1 pod wpywem zmiennego pola elekt-
rycznego o wysokiej cz~toc1, w ktrym 1;zstka porusza sil! syn-
chronicznie (w rezonansie) ze zmianami pola. Za pomo1; akc:eleratorw
tego lypu mona na drodze kilku kilometrw nadac elektronom
energi rzdu dziesitek GeV.
4. Do przyspieszania protonw, deuteronw ! mnych cizszych
czi1stck wykorzystywane s cykliczne akceleratory re=ot1a11sowe. w kt-
rych czstka w1elokrotmc - synchronicznie z Jego zmianami - prze-
chodzi przez zmienne pole elektryczne, za kadym razem zwikszajc
swoj energi. Sterowame ruchem przyspieszanych czstek i ich
okresowe wprowadzanie w obszar dzrnama pola elektrycznego odbywa
sic za pomoc silnego poprzecznego pola magnetycznego. C14stki
przechodz:1 przez pole elektryczne za kadym razem - w przy-
blieniu - przy tej samej wartoci jego fazy (IV. U .3), tzn. w rezo-
nansie" z nim.
5. Na rysunku HI.11.5 przedstawiono schemat najprostszego
cyklicznego akceleratora rezonansowego - qk/orro1111. Przysp1csza1:1ce
znuennc poic elektryczne wytwarzane JCSI w szczelime miedzy dwiema
polwkami metalowego cylindra MN, zwanrmi d11a11tam1. Duanty
umieszczone s w paskiej komorze prmoweJ znajdujcej si miedzy
biegunami silnego eiektromagncsu, wytwarzaJCCf.lO pole .o indukcji
skierowanej prostopadle do paszczyzny rysunKu. Zmienne pole
elektryczne midzy duanlami wytwarzane JCSt przez generator elekt-
ryczny, ktorego bieguny przyczone s do eteklrod m 1 11.

Rys. 111.11.s
 290 llJ.11. Ruch czstek naladowanych

6. Przyspieszanie cz:1stki zachodZJ w szczelinie midzy duantami

M i N cyklotronu za kadym razem, gdy czstka, zakrcl:1Jca pod
wpywem pola magnetycznego w tych samych. okresach czasu
(III.11. i .2) pokrgi o coraz wikszych promieniach, znajdzie si
w tej szczclimc. Do tego, by cz.siku bya w sposb cigly przy-
spieszana w cyklotronie, konieczne Jest spelmcme ll'aru11k11 sy11-
c/iro11ic::11oc1: T == T0 gdzie T jest okresem obiegu czstki w polu
mognctycznym, a T0 - okri:scm oscylacji pola elektrycznego
UV. l.1.2). Warunek ten zostaje naruszony, gdy prdko v czstki
staje si~ porownywalna z prdko5c1 sw1atla c w prni, gdyz przy
takich pq:dkosciach okres obiegu wzrasta wraz ze zwu;kszanicm s1~
prdkosci (Ili. I I.i .5).
7. Moliwo przyspieszania cz.1stek naadowanych, poruszaji1cych
su;: w akceleratorach cyklicznych z pq:dkosciami relatywistycznymi
tv - c), wynika z zasady a11tasy11dtro11izaLji: kada znuana okresu
obrotu T czstki reiatywislyczncj w polu magnetycznym w stosunku
do wartoci rezonansowej T0 (punkt 6} prowadzi do takiej zmiany
energii W czstki, ktora powoduje, e okres T oscyluje wok wartosc1
To. bdi!CCJ wartosc1 sredmlJ,

211: (W)
<T) =---=To (w SI},
B lc11c 2

gdzie W= mc 1/ Jl -v~/c 2 (1.5.7.2), m JCSl mas cz<1stki. c - prd

ko5c1 wiata w prm, q - adunkiem cz;1stki, B - mdukCJI
magnetyczn pola.
Na przykad, Jeeli na skutek wzrostu prdkosc1 i okresu T cz1stka
znajdzie si w szczclimc midzy duantami w chwili, gdy poic elektryczne
bdZJC hamuj;1ce, a me przysp1cszaJi!Ce, zacznie zachodzi hamowamc
czstki i zmniejszanie okresu T jej obiegu.
8" Z zasady autosynchromzacji (punkt 7"} wynika. ze przy
odpow1cdmo powolnym zw1kszamu okresu To zmian poia elektrycz-
nego powinien rownoczcme wzrasta okres T obiegu czstki rciatywis-
tyczncJ w polu magnetycznym akceleratora cyklicznego. Bdzie przy
tym wzrastac rwnicz wartos srednia (W) energii C7JISlki, gdyz przy
B = const wzrost okresu T mozc zachodzi JCdyme kosztem zwik
szemu energii cz:)stki.
Zasada ta jest realizowana w akceleratorze, kt6ry nozywamy
sy11chrocyklotro11em U'a=otro11em). W synchrocyklotronie pole mag-
netyczne jest stae, natomiast czsto 1 0 = I/T0 (IV.i.1.2) zmiennego
pola elektrycznego zmienm si powoli z okresem 1 1(1 W syn-
chrocyklotrome w miar zwikszaniu si prdkosc1 cz;1s1ek wzrasta
promie ich orbit (Ill.11.l.5). Tuk wic 1m wu;kszajcsl przewidywana
energia przyspieszanych czstek, tym w1~ksze mus1J1 hyc rozmiary
 111.11.4. Akceleratory czstek naadowanych 291

synchrocyklotronu i jego eleklromugnesu. Na przykad w Rosji pracuje

synchrocyklotron, nadajcy protonom energi 680 MeV. ktrego
elektromagnes way 7000 ton 1 mu bieguny o rednicy 6 m.
9. W cyklicznym rezonansowym akceleratorze elektronow - syn
d1rotrm1te eleklrtmowym czsto pola elektrycznego JCSL staia, a m
dukcja B poia magnetycznego powoli Zimema si w c.zas1c. Okres
obiegu eiektronu w polu magnetycznym synchrotronu CIIJ.11.l .5)
rwny Jest

2Tt w
T=-- (W SI),
B ec 2
gdzie e jest ladunkicm elementarnym, W - energi:1 elektronu.
W synchrotronie spcimony Jest warunek synchronicznoci (punkt 6),
gdy mdukcja pola magnetycznego wzrasta proporCJonalmc do energii
W elektronu:
2Tt w
B=-- (w Sl),
ec2 To

gdzie T0 = const jest okresem przyspieszajcego pola elektrycznego

o wysokiej czi,:stosc1. W synchrotronie spclniony Jest warunek

Ili eTo
--;=::::::;::::::::;::- = - - = const (w S).
BJ! -v2/c2 2n
Poniewa prdko elektronw w synchrotorome Jest blisk.i ci bar
dzo mao zmiemu si w procesie ich przysp1eszama, wic ciek trony -
zgodnie z (III.11.1.5) - poruszaj si w tym akceleratorze po
orbitach zblionych do okrgw. Z tego wanie powodu w synchro-
tronie stosowane S:! ciektromagncsy p1erciemowc, wytwarzaJ<ICC pole
magnetyczne w stosunkowo wi1skim obszarze w pobliu orbity koowej.
10. W najpotniejszym cyklicznym akceleratorze rezonansowym
proton6w - sy1Jchrotro111e protonowym Club sy11d1rofa:::o1m111e) wyko-
rzystano kombinacJ zasad dz1alama synchrocyklotronu tpunkt 8)
i synchrotronu elektronowego tpunkt 9). W tym urzi1dzemu rwno-
czcsme wzrastaj czsto 1 0 przyspieszajcego pola elektrycznego
1 indukcJa B poia magnetycznego. Przyspieszane protony poruszaj su;
przy tym po orbicie koiowej, dziki czemu pole magnetyczne mo7.e by
wytwarzane - tak jak w synchrotronie elektronowym - przez
ciektromagnes p1erc1emowy.
11. W celu uzyskania rwnoczesrue pionowej (osiowej) i radialnej
stabilnosci ruchu przyspieszanej czstki naadowanej po zaplanowanej
 292 111.11. Ruch czstek naladowanych

orbicie koloweJ w synchrotronie elektronowym lub protonowym

potrzeba, by w pobliu teJ orbity indukcja magnetyczna B zmieniala
si zgodnie z zaleznosc1

const
B=--, ,,.
gdzie r jest odlcgloc1 od rodka orbity, a warto wykladnika 11 !czy
w przedziale O < /1 < I.
Akceleratory cykliczne, speimaJce powy1.szy warunek, nazywamy
akcelert11ora1111 ::e sabym og111sko11a111em. Masa elektromagnesu w ta-
kim akceleratorze JCSI W przyblieniu proporcjonalna do szescianu
na1wii:kszej energii W.,,..., jak czstka moze w nim uzysknc.
12, Synchrotrony elektronowe I protonowe ze sabym ognis-
kowaniem ze wzgldw ekonomicznych nic s dogodne do uzyskiwania
czstek o bardzo du:zcJ energii W....,.. Do tego celu stosowane s
t1kceleratory: si/11y111 ogm~flwwamem. W takich akceleratorach wzdluz
prawic koowej orbity, po jakiej porusza si przyspieszana cz:1stka.
rozmieszczone s na _pn:em1an sekcje magnetyczne dwch rodzajw.
W sekcji pierwszego rodzaju poie magnetyczne zmienia SI\: zgodnie
z regu:1 z punktu 11, w ktrej wykadnik rr jest znacznie mnie1szy od
zera (np n == - 100), w drugim rodza1u sekcji natomrnst /1 l. SekCJe
pierwszego rodzaju zapewmaJ radialne ogmskowamc wu~zki przy-
spieszanych cz:,stek, a sekcje drugiego rodzaJU - ogniskowanie
pionowe. Silne ogniskowanie pozwala na znaczne zmniey;;:enic prze-
kroju poprzecznego komory prniowej akceleratora, masy elektro-
magnesu ornz kosztw caicgo urz:1dzcnaa.
13. C:z:1stki o wysokiej energii s szeroko wykorzystywane w fizyce
111drowcj i fizyce czstek elementarnych do uzyskiwania rnorodnych
reakcji jqdrowych (VIll.l.9.1). Z zasad zachowania energii (1.5.7.2)
1 pdu (1.2.7.1) wynika, e przy bombardowaniu nrcruchomeJ tarczy
wraz ze wzrostem energii kinetycznej Ht czstki bombardujcej
zmniejsza si cz tej energii, Jaka jest wykorzystywana w reakcji
Jdrowej. Z lego powodu metoda ll'icl=ek pr=ec1wbie::l/ych, w ktorcJ
tarcza porusza si z wielk prdko5c1 naprzeciw czstkom bombar-
dujcym, jest meporwnanic korzystniejsza energetycznie. W metodzie
wizek przeciwbieznych zmn1e1sza si sumaryczny pd zderzajcych
si czstek (pocisku" i tarczy") i zwiksza si udziai moliwej do
wykorzystania energii czstek. Na przykad w akceleratorze z przeciw-
bienymi w1:1zkam1 prolonowym1 (kolajderzc), w ktrych energia
kazdcgo protonu jest rwna 26 GeV (Jl{ ::::< 25 GeV). sumaryczny pd
dwoch zderzajcych si protonw rowny jest zeru. Zatem energia
zderzenia rwna JCSl okola 50GcV. Tak sam energie; zderzenia
mona uzyska: przy bombardowamu meruchomcJ tarczy wodorowej
wi;izk protonw o energii rzdu !400 GeV.
 111.12. 1. Momenty magnetyczne elektronw 1 atomw 293

Rozdzia 111.12
Pole magnetyczne w orodkach materialnych
111.12.1. Momenly magnelyczne elektronow I alomw
1. Rozwaajc wiasnoc1 magnetyczne rnych substancji, nazy-
wamy Je mag11ctyka111i. Wszystkie ciaa, po umu:szczentu ich w zewnt
rznym po_lu magnetycznym, do pewnego stopnia magnesuj SI\!, tj.
wytwarzaj! wlasne pole magnetyczne, naklad11J1ce si na pole zewnt
rzne. Wlasnosc1 magnetyczne osrodkw materialnych okrelone S<!
przez wlasnosci magnetyczne elektronw i atomw * 1 Magnetyki ze
wzgldu na ich wasnoci magnetyczne dzielimy na trzy podstawowe
grupy: diamagnetyki (111.12.3.2), paramagnetyki (III.12.3.5) i ferro-
magnetyki (IIl.12.5.1).
2. Elektron poruszajcy si po orbicie w atomie (Vl.2. i.9) JCSl
rwnowazny obwodowi zamknitemu z prdem orbi1al11ym I = ci.
gdzie e jest ladunkiem elementarnym, 11 - czstosc1 ruchu elektronu
po orbicie. Zgodnie z (HJ.J0.4.3) pn1dow1 orbitalnemu odpow1ad:i
orbitaf11y moment 111ag11etyc:n)' elek1ron11
Pm = /Sn (w SI),
I
Pm = - !Sn (w CGS),
c
gdzie S JCSt pow1crzchm orbity, n - Jednostkowym wektorem
nonnatnym do paszczyzny orbity, c - stal eiektrodynamiczm1.
Poruszajcy si po orbicie eiektron ma or
bita/ny moment pdu L, (1.4.1.4), skierowany
przec1wmc do kierunku wektora Pm orbitaincgo
momentu magnetycznego ciek tronu (rys. III.12.1)
i zwizany z nim zaicnoci
p = gL.,.
Wspczynnik g nazywamy s1os1111kiem y e
ro111ag11etycz11y111 1110111e111w orbitabiycll; Jest
on rwny
e
g= (w SI),
2rn
I!
g= (W CGS), Rys. 111.12.1
2mc
gdzie m Jest mas eiektronu.
1 O wlasno>ciath n1agnctycznych Hdtr ntomowych bdzie mov.-a w (VIII. l.l.6"').
 294 111.12. Pole magnetyczne w osrt;idku

3. Elektron ma 11'/asny 1110111e111 pc/11 La, ktry nazywamy spmem

elektronu. Warto spmu elektronu jest rwna

l..
fi li = --
= --,- ft 1,
- _![ -

gd7JC /J jcsl stal Plancka, 1 = /J/2n.

Rzut spinu elektronu na kierunek wektora indukcji B pola
magnetycznego, w ktrym znajduje Sii? elektron, moze przyjmowa:
tylko jedn z dwch nastpujcych warloc1:
11
L.,.11 = 2
-

Uw:iga. Nic ma tu znaczenia, ery jest to zewn~trzne pole mag-

netyczne, na przykad pole wytwarzane przez przewodniki z pn1dem,
r:zy te wewntrzne pole magnetyczne samego osrodka materialnego
(111.12.4. l 0 ) .
4. Ze spinem elektronu L zwii1zany JCSt spmowy momenr 111ag-
1wtyc:11y elektro1111 p,, ktry JCSt proporcjonalny do spmu 1 skierowany
w przeciwn stron\::
p. = g,L.,,.
Wielko g, nazywamy stos1111kiem :yromag11e1yc:11ym 111ome11tw
spmowyc/J; JCSl on rwny
e
g, = (w SI),
Ili

e
g, = me
(w CGS).

Rzut spinowego momentu magnetycznego na kierunek wektora

indukcji B pola magnetycznego mo1.c przyJmowac tylko 1cdnti z dwch
nastpujcych warto5c1:

el!
Pmn = - - = Jin (w SI),
2m
eft
Pnuu = --=Jin (w CGS),
2mc
gdzie 8 JCSt 11/(lgnetmwm Bohra.
5. Orbitalnym mome111em mag11etyc:11y111 a/011111 Pm nazywamy
sum gcomclryczn;J orbitalnych momentw magnetycznych wszystkich
elektronw w a1om1e:
 111.12.1. Momenty magnetyczne elektronw i atomw 295

gdzie Pm; jest momentem magnetycznym 1-tego eieklronu, Z - liczba

wszystkich elektronw w atomie, rwn liczbie porz11dkowe1 danego
p1env1astka w ukadzie okresowym Mendelejewa (Vl.2.3 . .'.1).
Orbita/11y11111wme11tem pdu ato11111 L nazywamy sum geometryczn
orbitalnych momentw pdu wszystkich elektronw w atomie
z
L= I L.
i=l

Momenty atomowe Pe i L WJ<Je ze sob znieno

P = gL,
gdzie g JCSl stosunkiem yromagnetycznym momentw orbitalnych
(punkt 2).

111.12.2. Alom w polu magnetycznym

1. Rozwazmy atom umieszczony w polu magnetycznym. Na
poruszajcy sii;: w atomu: elektron, rwnowany
zamkn11;:1cmu ob-
wodowi z prdem, dnaa moment siy (lll.I0.5.2)
M = PmxR,
gdzie Pm Jest orbitalnym momentem magnetycznym ciektronu
(lll.12.1.2), B- mdukcj! magnetyczn poia. Zatem orbitalny moment
pdu ciektronu (111.12.l.2") zm1ema sii;: zgodme z zaleznoc11(1.4.3.1)

dLc
- - = PmxB = -11BxL,,
dl
gdzie g jest stosunkiem zyromagnelycznym momentw orbitainych
(111.12.i.2). Analogicznie znuema sii;: rwme wektor orbitalnego
momentu magnetycznego elektronu
dp
dr= -gBxp,.,.

2, Z porwnama zaleznoc1 podanych w punkcie I' oraz

w (l.4.3.2) wynika, ze wektory momentw orbi1alnych elektronu L,
1 Pm ulegaj precesji wok kierunku wektora indukcji B poia mag
nctyczncgo (rys. IIJ .12.2a). Taki1 precesj nazywamy precesJl! larmom.
Prdkoi' ktowa (l)L precesji Larmora 1,aiezy jcdynac od mdukcji
magnt;tyczneJ poia 1 ma len sam co ona kierunek:
296 111.12. Pole magnetyczne w orodku

e
OJt = -8 (W SI),
2111
e
(l)L = -- B (W CGS),
2mc
przy czym e jest adunkiem elementarnym, m - mas elektronu,
c- stai elektrodynum1czn.
Tw1erd:e11ie Lom1ora: jedyny skutek dziaania pola magnetycznego
na orbit elektronu w atomie stanowi precesja orbity i wektora
orbitalnego momentu magnetycznego Pm elektronu z czstosci ki!tow
(l)L wok osi przechodzcej przez jdro atomu i r6wnoicgleJ do
wektora indukcji B pola magnetycznego. . .
3. Precesja orbity elektronu w atomie tpunli:t 2) prowadzi do
pojawienia si dodatkowego prdu orbitalnego irys. III. I2.2b)
(j)l
.1.larb = e -
2x
1 odpowiadajcego mu mdukowanego orbitalnego momentu mag
O} B

ruch precesyjny elekronu

, ...-- --.... .,_
1 jego orbitalnego momen-
tu magnetyC2nego

dodatkowy ( precesyjny l
ruch elektronu

b) ~Pm

Rys. 111.12.2
 111.12.2. Atom w polu magnetycznym 297

nelycznego /lpm, o wartoci

e2 Si
llp0 , = ll/ 0 ,i.Si = - - - B (w SI),
41[111
I e 2Si
llpm = - il/ 0 ,h SL = - - - , B (w CGS),
c 4lt/llC-

gdzie Si jest poiem rzutu orbity eiektronu na powierzchni proslopadh

do wektora O. Wektor ilpm skierowany Jest przcc1wmc do wektora
mdukcji magnetycznej:

(w SJ),

e2 si
ilpm = - - - 8 twCGS).
41t lllC 2
4. Cakowity mdukowany orbitainy moment magnetyczny atomu
(lll.12. l .5) Jest rwny
e 2 Z(Si)
6.Pm = - B jw SI),
41tm
e 2 Z (S,"
llPm = - _/ B (w CGS),
4nmc 2
j z
gdzie z jest liczb elektronw w atomie, a (Si) = - L s~ - rcdm<1
z~!
war105c1 pl rzutw orbit wszystkich elektronw atomu m1 paszczyz
n prostopadl do wektora B.

111.12.3. Diamagnetyki i paramagnetyki

w polu magnetycznym
r. Do ilosc1owcgo opisu namagnesowanego sianu orodka mate-
nalnego stosujemy wielko wektorow, ktr.J nazywamy 11u11111J:
11eso11amem i11arze111e111 11amag11esoll'ama) J, rwn stosunkowi mo
menlu magnetycznego. makroskopowo maego elementu osrodka
motenainego do objtosc1 AV tego elementu:
J n
J---"P
- ill' ~I m"
gdzie P mi jest momentem magnetycznym i-tego atomu (cn1steczki)
sposrd oglnej ich liczby 11, Jakie zawarte sa w objtosc1 il V Objto
l<J p9wmna byc na tyle mala, by mozna bylo przyJ<!i:. ze pole
298 111.12. Pole magnetyczne w orodku

magnetyczne w JeJ granicach Jest Jednorodne (IU.10. i .4"). Rwnocze

nie powinna ona zawiera: na tyle w1elkii liczb atomw (n 1), by
moliwe byo stosowame do mch metod statystyC'Zllych m. I .2.2).
2. Diamagnetyka1111 nazywamy subs1anc1e, w ktrych momenty
magnetyczne atomw (czsteczek) s - w przypadku braku zewnt
rznego poia magnetycznego - rwne zeru, gdy momenty magnetyczne
wszystkich eieklronw w atomie (czsleczce) s wza1emme skompen-
sowane. Takie wlasnoci maJ na przykad substancje zoone z ato-
mw, czsteczek lub jonw majcych wycznic cakow1c1e zapenione
powoki elektronowe (Vl.2.3.6) - gazy szlachetne, wodr, azot,
NaCl i in. Po umieszczeniu substancji diamagnetycznej w zewntrznym
polu magnetycznym, jcJ atomy (CZ<}steczki) uzyskuj indukowane
momenty magnetyczne (III.12.2.4").
3. W granicach malego obszaru !!. V izotropowego diamagnc-
tyka indukowane momenty magnetyczne !!.Pm wszystkich atomw
(czsteczek) s jednakowe i skierowane przeciwnie do wektor.i B
(lII.12.2.4). Wektor namagnesowania J jest rwny
nl!.P.,
J=~=llol!.Pm,

a Jeli uwzgidmmy (llI.12.2.4)

n 0 e 2 Z(S,) B
J= - O= x ' - (w SI),
4nm Jlo

(w CGS),

gdzie 11 0 Jest koncentrac)'! atomw !czsteczek) diamagnctyka, >'o -

przenikalno5c1 magnetyczn prni (lfl.10.3.2), a x' - bezwymmro-
wn w1clkoc1, opisujc wasnosc1 magnetyczne diamagnetyku, rwn
2
lloe Z (S 1 ) Po
x= 41t Ili
(w SI),

2
11 0 eZ(S;_)
x' - (w CGS).
4nmc 2
Dla wszystkich diamagnetykw%' < O. Zatem wektor B. mduk-
cji ma1,rnelyczne1 wasnego pola magnetycznego, 3akie sam diamagnetyk
wytwarza przy magnesowaniu go w zewntrznym polu magnetycznym
B0 , JCSt skierowany przeciwnie do B0
4. W:gldn podatnociq 111ag11etycz11q substancji nazywamy bez-
wymiarow wielko %, ktrl} z w1clkoc1 x' w1zc zalezno
 111.12.3. Die.magnetyki l paramagnetyki w polu 299
I
1+" =1-x'
-- (w SI),

I +4n" = - - - (w CGS),
1-4rt x'
skd

x'
"=---
1-x'
(w SI),

x'
)( = - - - - (W CGS).
l-4n;c'
w diamagnetykach Ix'I - (10- 6 -'- IO-s). Dlatego praktycznie
mamy x = x'.
S". f(lramag111:cyka1111 nazywamy substancje, ktrych atomy {<-"Zl!S-
tcczki) w przypadku braku zewntrznego poia magnetycznego maj
rny od zera moment magnetyczny P. Wystpowanie tego momentu
magnetycznego moze byc zwi1.ane zarowno z orbitalnym ruchem
elektronw w atomach (czsteczkach) paramagnetyku, jak i ze spino-
wymi momentami magnetycznymi tych elektronw (lll.12.1.4). Do
paramagnetykw zaliczamy midzy innymi metale alkaliczne ! metale
ziem alkalicznych. Gdy brak zewntrznego pola magnctycmcgo.
wektory P ml rnych atom6w (czsteczek) paramagnetyka s - na
skutek ruchu cieplnego - zonenowane w przcstncrn w sposb
calkow1cic nieupon:dkowany, tak wic namagnesowanie parnmag-
nctyka J =O.
6. Po um1cszczemu substancji paramagnetycznej w polu mag-
netycznym momenty magnetyczne atomw (czsteczek) ulegaj precesji
wok kierunku indukcji magnetycznej B z prdkosc1 katow Larmora
wL (111. I2.2.2"). Ruch cieplny atornow (czsteczek) parnmagnetyka
powoduje ich czste zderzame si ze sob'}. czne dziaiamc zderzen
atomowych 1 pola magnetycznego prowadzi do w1kszosc1oweJ oncn-
tacji wasnych momentw magnetycznych atomw Pm, zgodnie z kie-
runkiem zewntrznego poia, w wyniku czego paramagnetyk ulega
namagnesowaniu.
7. Warto wektora namagnesowania {punkt 1) w klasycznej
!eorii paramagnelyk6w izotropowych wyrazu si wzorem
J = ll}PmL(a),

gdzie 11 0 jest koncentracj CZ<1seczek, Lla) - klusyc:1111 jimh:1<1

La11ge1i11a argumentu a =
P B/kT. rwn
c+c- I I
L(a) = - - = ctha--
e-c- a a
 300 111.12. Pole magnetyczne w orodku

W tym wzorze P 111 Jest wlasnym momentem magnetycznym czqstcczki,

B - indukq! magnctyczm1 pola, k - stai:1 Boltzmanna (II. l .4.5"),
T - tcmperatun) bezwzgl\!dn.
Gdy " 1, tzn. przy niezbyt silnych poiach magnetycznych
1 niezbyt mskich temperaturach, funkcja Langevma daje L(a) ~ a/3.
W takich przypadkach namagnesowanie paramagnclyka jest propor-
cjonalne do mdukcji magnetycznej B pola

B
J = r.'- (w SI),
/la

J = x'B (w CGS),

gdzie wielko x' opisana jesl wzorami

0 11 P;,
0
x' =---- (w SI),
3kT

, UoP;1
:v.=-- IW CGS).
3kT

Dla paramagnetykw wartoci czynnika x' s doclatmc 1 lc7.<J

w przedziale od 10-~ do 10- 3 Dlatego podatno mngnctyczna
x paramagnetyka, zwizana z w1clko5ci:1 x' zalenoci z punktu 4" .
jCSt praktyczme rwna x'.
Prawo C11r1e: podatno magnetyczna paramagnetyka JCSt odwrot-
ruc proporcjonalna do temperatury bezwzglc;clncj. tJ x = C/T. gclz1c
C jest stah,.
W bardzo silnych pol11ch magnetycznych. tJ. gdy a I . mamy
Lia):::::: i i J = 110 Pm - momenty magnetyczne wszystkich atomw
icz:1stcczek) paramagnetyku s:, zorientowane zgodnie z kierunkiem
wektora indukcji magnclyczncJ B pola. Taki stan paramagnetyku
nazywamy 11amag11esowm11em 11asyce111a.
8. Za paramagnetyzm metali odpowiedzialne s:i momenty mag-
netyczne elektronw przcwodmctwa (llI.5. i .1) i momenty magnetycz-
ne jonow sieci krystalicznej. W szczeg\nosc1 w metalach alkalicznych
i metalach ziem alkalicznych momenty magnetyczne Jonw rownc sa
zeru 1 paramagnetyzm 7.\v1zany JCSl jcdymc z clcktronam1 przcwod-
mctwa. Elektrony te tworz silmc zdegenerowany gaz <Vll.2.3.1),
ktrego stan niewicie si zm1ema przy zmianach temperatury
(VIJ.2.4.4). Z tego powodu metale te me podlcgaJt! prawu Cum:
tpunkt 7") - ich podatno magnetyczna praktycznie nic zaley od
temperatury.
 111.12.4. Pola magnetyczne w orodkach 301

111.12.4. Pole magnetyczne w orodkach materialnych

1. Przy rozwaaniu poa magnetycznego w osrodkach material-
nych rozrniamy dwa rodzaje prdw - prdy makroskopowe
i mikroskopowe. Prdami makroskopowymi nazywamy prdy przewod-
nictwa (III.7.1.2) ; prdy konwekcyjne (lll.7.1.2). Prqcla1111 111ikro-
skopowym1 nazywamy prdy zwizane z ruchem elcktron6w w ato
mach, czsteczkach 1 Jonach.
Pole magnetyczne w osrodku matcnainym stanowi superpozycj
dw6ch pl - zewntrznego pola magnetycznego wytwarzanego przez
prdy makroskopowe oraz wewntrznego (wasnego) pola magnl!l)'CZ
uago zwu)zanego z prdami mikroskopowymi. Wektor B indukcji
magnetycznej (Ill.10.i.2) opisuje wypadkowe pole magnetyczne
w orodku. Jest on rowny sumie geometrycznej indukcji pl mag-
netycznych - zewntrznego (8 0 ) i wewntnncgo (8.,.11 ):
B = B0 +B..,..
Pierwotne ir6dlo pola magnetycznego w orodku stanowi prdy
makroskopowe, ktre wytwarzaj pole magnetyczne, powodUJl!Ce
namagnesowanie znajdujcej si nim substancji.
2. Prawo prdu calkow1tego dla peia magnetycznego w prni
(III.10.6.2) mona atwo uoglni na przypadek peia magnetycznego
w orodku materialnym, rozwaajc lczmc z wystpujcymi w wyra-
zeniu (IJl.10.6.2) pn~dami makroskopowymi rwmcz 1 prdy mikro
skopowe:
(w SI),

f
fY)
B dl =
4
; Hnul<o+fmikro) (w CGS),

gdzie Irru.ho i /;kro s sumami algebraicznymi prdw makro-

! mikroskopowych plyncych przez powierzchni rozpit na kon-
turze!!'.
3, Sum algebraiczn natze pr11dw mikroskopowych (punkt
2) 1 cyrkulacj wektora namagnesowania (III.11.3. I 0 ) wii}c zaleno
ln,;kro = J dl (w SI),
l.:fl

1.,;b. = c J. dl (w CGS).
,,,..,
NaJprosc1cJ mona si o tym przekonac na przykadzie orodka
diamagnetycznego. Indukowanemu momentowi magnetycznemu dP m
atomu _1czsleczki) diamagnetyka (III.12.2.4) mozna przypisa zn-
 302 ll.12. Pole magnetyczne w osrodku

\
I dl
I
/

Rys. 111.12.3 Rys. 111.12.4

rnknity prd 1110/ek11/amy lc=qstec=kowy) Im" plyn:,cy w zwoju

o powierzchni Smnl Irys. lll.12.3) 1 spcmaJi1cy warunek

(W SI),

(w CGS),

Wkad do prdu I nukro daj tylko te prdy molekularne, kti>re nanizane

Si) na zamkmty kontur !L' jak koraliki na nitk. Elemenlow1 dl
konturu odpowiada pr4d mikroskopowy dl ma.ro = I mul dn, gdzie du Jest
liczb alomW 1.CZ<JSteczek) OSrodka diamagnetycznego, znajdujcych
si wewntrz skonego walca o polu podstawy S""" (rys. Ill.12.4).
Jeeli koncentracja atomw (czsteczek) w osrodku jest rwna 11 0 , to
d11=11 0 Sma1dlcosa. Zgodnie z CIII.12.3.3) J = 110 .!lPm. mamy zatem
dlmitro = Jdlcosa ""J dl, lmitrn = J dl (W SI),
(!<-1

d/mikro = cJ. dl, f mikro = C J dl (w CGS).

IYI

4. Posugujc si wyrazcmem 7. punktu 3 dla prdu I.ut.o prawo

pr;idu cakowitego dla pola magnetycznego w orodku matcrmlnym
(punkt 2) mozemy zap1sac': w postaci

f c~ -.J)-
l!!'I
dl= lm,tr (w SI),

,( 41t
j (8-4nJ) dl= 7 I ....tr. (w CGS).
(!'I
 111.12.4. Pole magnetyczne w orodkach 303
Wektor
B
H=--J (w SI),
Jlo

H = B-4nJ Iw CGS)
nazywamy 1wtj!:::e111em pola 111ag11e1ycz11ego. ~.aten:i prall'a prciu cal-
ko11'1tego dla pola 111ag11erycz11ego 11 matem mow1, ze cyrkuiacJa
wekt_ora natzema H pola _magnetycznego wzdluz dowolnego za-
mknitego konturu !L' Jest rwna (w ukadzie SI) algebra1czncJ sumie
prdw makroskopowych przez pow1crzchm rozpit na tym konturze
[lub Jest do niej proporcjonalna (w ukadzie CGS)]:
H dl = JmLro (w SI),
!VI

f
(.!/")
H . dl =
4
; I mLro (w CGS}.

Z powyszej zalenosc1 oraz z twierdzenia Stokesa (Ill.i4.2.2)

wynika, ze natzcme pola magnetycznego w orodku 1 gsto prndw
makroskopowych im>Lro w tym samym punkcie pola w1ze 1.alcznos
rotH = Jm:iLw (w SI),

47t
rotH = -Jm.kro (w CGS).
c
5". W przypadku orodka izotropowego (IV.3.1.6) namagncso-
wame J JCSl proporCJonaine do indukcji. pola magnetycznego
B ((111.12.3.3") ' (IIl.12.3.7)). Tak wic zwizek mid7;Y mdukcJ:i
magnetyczn a natzcmem pola magnetycznego ma postac

B B 8
SI),
H= (1-x')- = =-- (w
Jlo li + x) Jlo JlJlo

B B
H = (l -4rcx') B = (w CGS),
i +4nx Jl

gdzie Jl jCSl wzglrc/11q przenika/11oci 111ag11etycz11q osroclku, kt?ra

zwizana Jest z Jego podutnosc1n magnetyczm1 w nastpujcy sposob:

= i +x (w SI),

11 = I +411:;.:: (w CGS).
304 111.12. Pole magnetyczne w orodku

Zw11.ek namagnesowania J orodka izotropowego z natzemem H

pola magnetycznego ma tak sam<) posta w obu ukadach 1cdnos1ck
miar (SI i CGS), a mianowicie

J = xH.

111.12.5. Ferromagnetyki
1. Ferromag11etykan11 nazywamy ciaia staie tz reguy SO) to
substancje w sianie krystalicznym), wykazujce przy niezbyt wyso-
kich temperaturach wasne (_spontaniczne) namagncsowame, ktore
silnie zmienia si pod wpywem oddZJalywan zewntrznych poa
magnetycznego, deformacji, zmiany temperatury. Ferromagnetyki
- w odrmcniu od sabo magnetycznych diamagnetykw 1 parama-
gnetykw - stanowi orodki silnie magnetyczne; poic magnetyczne
w mch (III.12.4.1) moe setki lub tysice razy przewysza po te
zewntrzne.
Ferromagnetyzm obserwujemy w krysztaach metali przejsciowych
(Vl.2.3.8") - elaza, kobaltu, niklu, a takze w niektrych metalach
nem rzadkich 1 w szeregu stopach.
2". Podstawowe wyrniki w!asnosc1 magnetycznych ferromag-
netykw:
A) Niclimowa zaiczno namagnesowania J (111.12.3.1) od nat
zcnia pola magnetycznego H (rys. IIl.12.5). Dla H > Hs obscrwu1emy

o Hs H

Rys. 111.12.5 Rys. 111.12.6

11asyce111e mag11etycz11e, !J. mamy J = J 5 = const mezacznie od

wartosc1 H (w odrmeniu od paramal;lnetykw, warto 11 5 , przy
ktorej zachodzi nasycenie mapietycznc, JCSt stosunkowo niewielka).
B) Dla H < H 5 zaieznoc indukcji magnetycznej Bod natzema
pola H jest nieliniowa, slaJC St\! natomiast liniowa dla H > Hs (rys.
III. I 2.6).
 111.12.5. Ferromagnetyki 305

C) Zaleno wzgldnej przcnikaln0Sc:1 magnetycznej od natzcma

pola H ma skomplikowany charakter (rys. lll.12.7), przy czym
maksymalne wartosc1 11 s bardzo due: m - ( !0 3 - IOb).

l'

Rys. 111.12.7 Rys. 111.12.8

D) Wystpowanie histerezy magnetyczne; - rnicy w warioaach

namagnesowania J ferromagnetyka przy Jednej 1 tej samej wartosc1
natenia H pola magnesujcego w zaienosct od poprzedniego stanu
namugnesowanm ferromagnetyka (rys. III.12.8) l.
E) Dla kadej substancji ferromagnetycznej tslnieJC taka tcm-
peraturu 8c nazywana punktem Curie, powyzcJ ktorcJ substancja ta
traci swoje szczeglne wlasnoc1 magnetyczne i zachowuje si Jak
zwyky paramagnetyk (III.12.3.5).
3 < Ptl histerezy nazywamy przedstawiony na rys. lll.12.8 wykres
zalenoci namagnesowama ferromagnetyka od natenia poia mag-
netycznego H = Hi przy zmianach H" od wartoci Hs do -Hs
1 z powrotem, gdzie Hs - natzcnic poia odpowiadajce nasyceniu
magnetycznemu (rys. 111.12.5). Namagnesowanie J 5 , odpowmda1:1ce
nateniu pola H = H 5 , nazywamy 11amag11esowa111em 1wsyce11w.
Z kolei namagnesowanie JR, przy H = O, nazywamy 11amag11esowa-
111e111 resztkowym. Dziki wystpowumu namagnesowania resztkowego,
w ferromagnetykach oddalonych od pl magnetycznych, moliwe 1est
wytwnrznme magnesw stuiych.
Natenie H. poia magnetycznego, ktore cakow1c1e rozmag-
nesowuje prbk ferromagnetyczn, nazywamy polem koercji"'* 1. Pole
koercji charakteryzuje 1.dolno ferromagnetyka do pozostawania
w stanie namagnesowanym. Duz warto pola koercji 1szerok1J ptli;

1
Rysunki 111.12.S+lll.12.7 dotyczoi namagncso\Ynma prbki rcrmmagn<t~ka. k1ora
,-_ostal.a ws1i;pn1c ~lkow1cic rozmu,ncsowana.
Rozrniamy pole koercji dl nomogncso\Yama (H na rys. 111.12.8) or;iz dla
0

mduki;ii (\YarloC ff. przy ttrc.r B =O).

306 111.12. Pole magnetyczne w orodku

histerezy) maj ferromagnetyki tll'artle, z ktrych wylwal7.ane s

magnesy trwale. Natomiast ma warto pola koercji (i odpowiednio
do lego w:1sk1 ptl histerezy) maJ:1.ferromag11etyki mikkie, wykorzys-
tywane do budowy rdzeni transformatorw.
Okresowe pm:magncsowywanie prbki ferromagnetycznej zwmzane
JCSL ze stratami energii na jeJ nagrzewanie si. Pole powierzchni ptli
histerezy Jest proporcjonalne do ilosc1 ciepa, jaka w pojedynczym
cyklu przemagnesowania wydziela si w jednostkowej objtosci ferro-
magnetyka.
4. W temperaturach ponieJ punktu Curie (punkt 2) ferromag-
netyk podzielony jest na mae obszary spontanicznego. jednorodnego
namagnesowania, ktre nazywamy do111e11a111i. Limowe rozmmry
domen Sl! rzdu 10- 5 - rn- m. Wewntrz kadej domeny substancja
Jest w slame namagnesowania nasyconego (punkt 2). W przypadku
bruku zewntrznego pola magnetycznego momenty m:1gnetycznc
domen s;, zonentowane w przestrzeni w taki sposb, ze wypadkowy
moment magnetyczny rozmagnesowanej prbki jest rwny zeru.
Magnesowanie prbki ferromagnetycznej w zewntrznym polu
magnetycznym polega - po pierwsze - na przcsuni\:CIU gramc
wzrocie rozmiarow tych domen. w ktrych wektory momentw
magnetycznych ma; kierunek bliski kierunkowi indukcji magnetycznej
B pola, oraz - po drugie - na obrceniu momentw milgnetycznych
calych domen zgodnie z kierunkiem pola B. W odpowiednio silnym
polu magnetycznym uzyskujemy stan nasycema magnetycznego. gdy
cala prbka namagnesow:ma jest zgodnie z kierunkiem pola i Jej
namagnesowamc J nic zmienia si przy dalszym wzro5c1c B. .
5~ Pomrnry stosunku zyromagnctycznego dla ferromagnetykw
wykazay, C elementarnymi nosnikam1 magnetyzmu Si) W mch spinowe
momenty magnetyczne elektronw (lll.J2.IA0 ). Wspczesna kwan-
towomcchamczna tcorm ferromagnetyzmu WyJaSma naturc spontanicz-
nego namagnesowania ferromagnetykw (punkt 4) i natur po-
wstawama silnego pola wewntrznego (111.12.4.1 ").
Wlasno5c1 ferromagnetyczne rnog;1 wykazywa te substancje krys-
taliczne. ktrych atomy maj me zapclmone wewntrzne powloki
elektronowe (Vl.3.2.6), w wyniku czego rzut wypadkowego spinowego
momentu magnetycznego na kierunek pola magnetycznego {IILl2.L4")
Jest rny od zera. W okrelonych warunkach dziki oddzialywamu
wymiany midzy elektronami ssiednich atomw, maJ1cemu szczeglm1
natur kwantowomcchaniczm1 rVI.2.4.5). moze si okaza, ze taki
stan fcrromngnctyka, w ktrym spiny elektronw wszystkich atomow
zawartych w jednej domenie zonentowane s:1 tak samo, Jest stanem
stabilnym. W rnki wlasnic sposb powstaje spontaruczne nasycone
namagnesowanie domen. Przy ogrzaniu ferromagnetyka do punktu
Cunc (punkt 2) ruch cieplny powodUJC rozpad obszarw spon1amcz-
ncgo namagncsowanm 1 substancja traci swoje szczeglne wiasnoc1
magnetyczne.
 111.12.6. Pole magnetyczne na granicy orodkw 307

111.12.6. Pole magnetyczne na granicy

dwch orodkw Izotropowych. Obwody magnetyczne
1. Z twierdzenia Ostrogradskiego-Gaussa dla poia magnety-
cznego (III. 10.7.2) wynika, ze wektory indukcji magnetycznej n 1 na-
tenia pola magnetycznego H na gramcy rozdzielajcej .dwa orodki
o wzgldnych przenikalnoscmch magnetycznych 1 1 2 zw1ij2.Unc
s zalenosc1ami

B2 0 =B1 Jl2H2.=1H1.
B. i H. w tych wzorach s. odpowiednio rzutami wektorw
B 1 H na Jednostkowy wektor n, normalny do granicy orodk6w.
W szczeglnoci, gdy powierzchnia rozd21elaJca orodki Jest orto-
gonalna do linii indukcji magnetycznej, to 81 = 8 1. , 82 = 82.
; wektor B nie zmienia si przy przejciu przez granic osrodkow:
I
82 = 81. H2 =-Hi.
1
2. W przypadku gdy po powierzchni rozdziaiu osrodkw nie
pyn prdy makroskopowe {IlJ.12.4. l ), Z prawa pr<jdU calkow1tego
0

dla pola magnetycznego w orodku (111.12.4.4) wynika, ze

przy czym B, 1 H, s~ odpowiednio rzutami wektorw B ; H na

jednostkowy wektor t, skierowany stycznie do powierzchni roz-
dziei11J:1ceJ osrodki. W szczeglnosci, gdy pierwszym orodkiem Jest
prnia, JL 1 = i B 2 , = 2 B 1.- Zatem wzgldna przenikaino mag-
netyczna osrodka wskazuje, ile razy zwiksza su;: skadowa styczna
indukcji magnetycznej pola przy prn:jcru z prni do danego osrodka.
3. Jezeli Jednorodny i izotropowy magnetyk, majcy wzgldn
przenikalnoc magnetyczn 1, wypenia cay obszar poa magnetycz-
nego lub Jego cz ograniczon powierzchni styczn<1 do linii indukcji
magnetycznej (111.10.1.4), to indukcja magnetyczna 8 pola w mag-
netyku Jest 11-krotnic w11;ksza ni mdukcJa magnetyczna BP< w tym
samym punkcie pola, wytwarzanego przez takie same priJdY makro-
skopowe w prni: B == BP'
4, Przyklad 1. Pole toroidu (rys. III.10.9) z rdzeniem wykonanym
z Jednorodnego 1 izotropowego rnatenaiu, majcego wzgii;:dn przeni-
kaino magnetyczn I'
Poie magnetyczne zlokalizowane Jest w rdzeniu 1oroidu, przy czym
linie indukcji magnetycznej maj posta/: wsprodkowych okrgw.

> Z:lkadamy, ze magnclyk ma ma wasnoci fcrroma!lllCl}"<=Zll}'Ch Hll.12.5.2), 1uk

wic JCJ:O wzgl~dnu przcnikalnoc mngnctyczna 11 ma ws~dzie w polu aak sam warto.
308 Ili. 12. Pole magnetyczne w orodku

kli:lrych srodki lez na OSI loroidu, a paszczyzny s do niej prostopade.

Cyrkulacja wektora natczcnia pola H wzdu hnii indukcji magnetycz-
neJ !t', czyli wzduz okrgu o promieniu r, jest rwna
Hdl = 2nrH.
(Y)

Suma pn1dw makroskopowych przez powierzchni rozpiti1 na

konturze !i' o promieniu r (R~ ~ r ~ Ri) Jest rwna l.,,.L, = NI,
gdzie N jest Jiczb11 zwojw uzwoJema toroidu, / - nateniem pn1clu
w uzwojeniu. Zgodme z prawem pr:,idu cakow1tcgo (lll. 12.4.4)
natenie 1 indukcja magnetyczna poia w rdzeniu toroidu wynosz:,i

NI Jlllo NI
H=--, B=-- (W SI),
2itr 2n r
2NI
H=-- B = ~ 2Nl 1wCGS).
cr c r
5. Przyklad 2. Pole dugiego solenoidu z rdzeniem wykonanym
Z Jednorodnego 1 izotropowego matermu, majcego wzgldn przeni-
kalno magnetyczn 11.
Daleko od koncw solenoidu pole magnetyczne w rdzeniu mozna
uwazac za Jednorodne (Ili. 10. 1.4). Natenie 1 indukCJa mugnetyczna
lego pola wynosz
H = 111, B = JIJlolll (w SI),

4n 4n11
H=-nf, n =--111 (w CGS),
c c
gdzie 11 Jest Iiczb1 zwojw solenoidu, Jaka przypada na jednostk Jego
dlugosc1, I - natzeniem prdu w zwojach.
6 OhlL'odem 111ug11etyc=11y111 nazywamy zespl cia, przez ktre
przechodz:1 linie indukcji magnetycznej. Jako przykady obwodw
magnetycznych mozna podai: rdzenie toroidu 1 mcskonczeme dugiego
soienoidu. W cciu wzmocmenta polu magnetycznego ' praktycznte
calkow1tego jego skupienia wewntrz obwodu magnetycznego stoso-
wane Slj. obwody magnetyczne wykonane z matcnaw ferromag-
netycznych {np. z zclazu), majcych duz wzgl1?dni1 przenikalno
magnetyczn 11. Obwody magnetyczne stanowi niezbdne elementy
maszyn elektrycznych, transformatorow, clektromagncsow itp. Ob-
liczanie obwodw magnetycznych oparte jest na prawach wynikaj:1-
cyci1 z twierdzenta Ostrogradskiego-Guussa dla pola milgnetycznego
(IIl.I0.7.2") oraz z prawa prdu cakowitego (111.12.4.4). Prawa
op1su1cc obwody magnetyczne maj analog1cznq posta Jak od-
powiednie prawa dla obwodw elektrycznych (odpow1cclnikiem nat-
 Ili. 12.6. Pole magnetyczne na granicy orodkw 309

crua prdu cicktrycznego JCSt strumicn magnetyczny przez przekrj

poprzeczny obwodu magnetycznego).
7, Prawo Olmw dla 111ero=galr:w11ego :a111k11w1ego obll'odu 111ag-
ne1yc:11ego f w:tir ffopki11sono11):
m
t/lm = --.
Rm.
gdzie lf>m Jest strum1emcrn magnetycznym przez przekrj poprzeczny
obwodu magnetycznego, ktry Jest stay na caeJ dugoci meroz-
gal1.1onego obwodu magnetycznego, Rm - cakowitym oporem
magnetycznym zamknwtego obwodu magnetycznego (punkt 8).
Cm - .fil mag11ew11wtoryc:11, rwm1 z definicji cyrkulacji wektora
H natenia pola magnetycznego wzduz rozwazanego zamknitego
obwodu magnetycznego (konturu 2'):
&' 01 = .H dl = lmolrn (w SI),
!!rl

.fm=
f
(1'"1
41t
H dl= -Im.Lm
{'
(w CGS),

przy czym pr.i.dem makroskopowym pyn:.icym przez pow1c17-

lmobu Jest
chm rozpit na konturze .!i' (patrz 111.12.4.4"). W szczcglnosc1,
Jezeli na obwod magnetyL<.ny nawinite Jest uzwo_icme zlozone z N zwo-
jw. przez ktre piyme prd I, to
m = NI (w SI),
4n-
rn =-NI (w CGS).
c
8. Opr magneryc=ny jednorodnego odcmka obwodu magnetycz-
nego o dugosci h jest rwny
I;

f
dl
(w SI),
Rmi = JIJ10S

I;

Rm; = f~
11S
(w CGS).
o
gdzie /I JCSt wzgldm1 przcnikainocHJ magnctyczn<1 magnetyka, 11 0 -
przcnikalnosc1:i magnetyczn prm, c - stal:1 cicktrodynam1czm1.
S - polem przekroju poprzecznego obwodu.
310 111.12. Pole magnetyczne w orodku

Jczcli na dugosc1 odcinka mamy S = consl, to

I,
Rnu =--
110S
{w SI),

I,
R =- (w CGS).
m 11S
Opor magnetyczny Rm obwodu zlozonego z n odcmkow po
czonych szeregowo jest rwny
n

Rm.,., =L lei
Rmi

Op6r magnelyczn}' R,.,.. odcinka obwodu rownowanego 11 od-

cinkom poczonym rownolegle JCSt rowny
I

I -Rmi-
I=

9. W=lem obll'odu mag11etyc=11ego nazywamy m1e1sce JCgo roz-

gaiz1cnia, lJ. poczenia trzech ub wicej odcmk6w tego obwodu.
Przy obliczaniu rozgalzionych obwodw magnetycznych posugu
jemy si prawami Kirchhoffa.
Pierwsze prawo Kirchhoffa: suma algebraiczna strumieni mag-
netycznych we wszystkich schodzcych si w wle galZJach rowna
jest zeru, IJ.

I: tP'", =o.
Przyjmujemy przy tym, e strum1cn magnetyczny w gazi obwodu
jest dodatni, gdy linie indukcji magnetycznej wchodz do wzia. Jezcli
natomiast wychodz z wza, to odpowiedni strumie magnetyczny
uwa1.amy za ujemny. Pierwsze prawo Kirchhoffa wynika z twierdzenia
Ostrogradskiego-Gaussa dla pola magnetycznego (III. IO. 7.2).
10. Drugie prawo Kirc/1/roffa: w kadym zamknitym obwodzie
magnetycznym, wybranym w dowolny sposb z rozgazionego ob-
wodu magnetycznego, suma aigcbraiczna iloczynow strumieni mag-
netycznych i oporw magnetycznych odpowiednich odcinkow obwodu
rowna Jest sumie algebra1czneJ si magnetomotorycznych w lym
obwodzie:
k k

L <l1rn1Rm1 = L tffmi
I~ I i:J

gdzie k JCst liczb odcinkw tworzi1cych zamknity obwod, a wielkoci

 111.12.6. Pole magnetyczne na granicy osrodk6w 311

rJim 1 1 C.,. 1 przyjmujemy za dodalme, jeeli odpow1adaJ<lCC 1m linie

indukcji magnetycznej pokrywaj si z dowoinie wybranym kierunkiem
obchodzenia zamkn11,:tego obwodu.

Rozdzia 111.13
Indukcja elektromagnetyczna
111.13.1. Podstawowe prawo Indukcji
elektromagnetycznej
l". I11d11kcj elektromagmuyc:11 nazywamy powstawanie siy ele-
ktromotorycznej (lll.8.2.2) w przewodniku przem1cszczaj;1cym s11j!
w polu magnetycznym ulbo w zamkmtcj ramce przcwodzi1ccJ na
skutek jej ruchu w poiu magnetycznym lub na skutek zn11un samego
p..ila. T sil elektromotoryczn &;nd nazywamy si/q elektromotor.1cm1
i11rl11kcji e/ektromag11e1yc:11e1. Pod JCJ wpywem w zamknitym prze-
wodniku pojawia si prd eicktryczny, ktory nazywamy prdem
i11d11kcyp1ym.
2. Prawo 111d11kcji elektromag11e1yc::.ne1 Faradaya: sia clcktro-
moloryczna Bind indukcji eiektromagnetycznej w obwodzie JCSI propor-
Cjonaina - i ma przeciwny znak - do szybkoci zmian strumienia
magnetycznego 4,m (llI.10.7.1) przenikajcego przez powierzchni
rozpit na danym obwodzie, czyli

dtf>m
&'ind = (w SI),
dt
i dtf>.,
6\nd == ----
c dt
(w CGS),

gdzie c jest stall) elektrodynamiczn. Nic ma przy tym znaczcnm. czym

spowodowana zoslala zmiana strumienia - deformacj obwodu, jego
ruchem w polu magnetycznym czy zmiam1 samego pola w c1.asie.
Kierunek obchodzenia obwodu przy obliczanm ,find oraz kierunek
nonnainej n przy obliczaniu Pm powinny byc dobrane zgodmc z regu
sruby prawoskrtnej, a mianowicie obchodzenie obwodu - widziane
z konca wektor.i. n - powinno 1.achodzi w kierunku przeciwnym do
ruchu wskazwek zegara.
Prawo indukcji elcktromagnctycznc1 mo:i:nn rownicz zapisa
w postaci
dl/'
[w SI),
dr
 312 111.13. lndukc/a elektromagnetyczna

d'I'
(w CGS),
c dt
gdzie 'fi jest strumieniem skojarzonym obwodu (III. JO. 7.3")
3". Znak mmus w prnwej cz5ci prawa mdukcji eleklromagnctycz.
ne1 (punki 2") jesl wyrazem reg11ly Le11:a: przy kuzdcj zmianie
strumienia magnetycznego przez poWJerzchm rozpit na zarnkmlym
obwodzie przewodzcym w tym obwodzie pojawm si pr:1d indukcyjny
o takim kierunku, i jego wasne pole m:ignetyczne przeciwdziaa
Zllllanom strumienm magnetycznego wywoujcym pojawienie si pr4du
indukcyjnego.
Na rysunku lll.13.i przcdstawmno kierunki prdu indukcyjnego
w obwodzie zamknitym oraz wektory Pm Jego momentu magne
tycznego dla dwch przypadkw - dla wzmacniania zewntrznego
pola magnetycznego (d1Pm/dt > O, rys. Ill.13. i a) ! jego osiabiania
(dr/Jm/dl <O, rys. 111.13.lb).

o) d~m
b) dt<O

8'1nc1 <o
Rys. 111.13.1

4, Prawo indukcji elektromagnetycznej (punkt 2) dla zamknitego

przewodnika poruszajcego si w polu magnetycznym mozna wy-
prowadzi nu podstawie zasady 1.ochowanm energii. W cigu maego
czasu dt siy zewntrzne, przyozone do przewodnika 1 powoduj<1cc
Jego przemieszczanie si w polu magnetycznym, wykonUJl! prac liA',
rwn pracy prdu mdukcy1ncgo w zamknitym przewodniku:
liA' = 8; 0 J I;nJ dt. Z drugiej, strony praca liA' jest rwna pracy liA. Jak
wykcmu1 siy Ampcrea (Ili. I 0.8.3)

liA' = -I;.~d'' {W SI).

Zatem (w ukadzie SI) mamy &';.J = -d'l'/dr.
 111.13.1. Prawo Indukcji elektromagnetycznej 313

s.
Sia elektromotoryczna indukcji elektromagnetycznej POJllWla
siw kadym odcinku przewodnika, ktry podczas swojego ruchu
przecina linie indukcji pola magnetycznego (III. IO. J.4). Mozna to
wyjasni wpywem sily Lorentza (III.10.1.5) na no!miki prdu w prze-
wodniku. W przypadku przedstawionym na rys. III.13.2 na eiektrony

1
V
"

Rys. 111.13.2

przewodnictwa w me1a1u (lll.7 .3. I 0 ) dziaa sia Lorentza F L =

= -e({v+v') x B) (W ~kadzie ~I), gdzie v Jest pr_dkoc1 ~chu
odcinka AC przcwodmka w polu magnetycznym, lttorego wektor
indukcji magnetycznej B JCSL prostopady do paszczyzny, 1ak;1 wy-
znaczaj rozwaany odcinek przewodnika i prdko jego ruchu.
Elektrony poruszaJ si w sposb uporz:Jdkowany wzduz przewodnika
z prdkosci:1 v' pod wpywem stycznej do przewodnika , skierowanej
od A do C skadowej siy Lorentza. Ruch elektronw w przewodniku
ustaje, gdy pole eiektrostatyczne, powstajce w rozwartym przewodniku
AC i dziaajce na elektrony si -eEhi. skompensuje dziaiamc siy
Lorentza, ktra peini Lu rol siy obcej {lll.8. 1.2). Natzemc ustala-
jcego si w takiej sytuacji poia si obcych tprzy v' = 0) JCSL rwne

F._
E 0 bc = - - = vxB (w SI).
-e
Sia elektromotoryczna indukcji elektromagnetycznej w przewod-
niku AC jest rwna
"ind = J E , ' dl =
0 - J B ' (V X dl) (w SI),
IACJ (AC)

przy czym cakujemy wzdluz przewodnika od punktu A do punktu C.

Pon!ewaz v l. dl, mamy
314 111.13. lndukc1a elektromagnetyczna

d.Pm
Bu.J = -Bfo = ---
dt
(w SI),

gdZie d<Pm jest strumieniem magnetycznym przez powierzchni, Jak

przewodnik z.akrela w cigu maego okresu czasu dt, a wielko
dtJ!l,,../dt czsto nazywamy szybkoci przec111a11ia linii 111d11ktji 111ag-
11e1ycz11e1 przez przewoclnik. Przy obliczamu dl/> wektor normalny
n (III. IO. 7.1) powimen by skierowany wzdu wektora v x dl.
Zgodnie z pruwem Ohma (111.8.2.3) dla odcinka AC obwodu
rozwartego (przy I= 0) rwnowagowa rnica potenCJaw punktw
A ; C, Jaka ustala si przy v' = O, Jest rwna
(w SI),
l
lfJA-'Pc = -Blv
c
(w CGS).

6. Zjawiska mdukcji elektromagnetyczneJ zachodzcego w nieru-

chomym zamknitym przewodniku, zn~)dujqcym si ~v zmiennym
polu magnetycznym, me mozna wyJasmc za pomoc:1 siy Lorentza,
gdy na meruchome adunki sia ta me dziaa. Zjawisko to wyjasniamy
w ten sposb, ze znuenne pole magnetyczne powoduje powstawanie
wirowego 111d11kowa11ego pola e/ektrycwego, dla ktrego cyrkulaCJa
Jego natenia E wzduz zamknitego przewoc!Zi1cc:go obwodu 2' rwna
jest sile elektromotorycznej indukcji eicktromagnetycznej:

&';.J = f
(Y)
E dl =
iJ<Pm
iJt
(w SI),

&';ro1 = f
(.YJ
E dl = ----
I iJrPm
c VI
iw CGS),

gdzie pochodna czqstkowa fJPm/iJt uwzgl(!dnia zalezno od czasu f

strumienia mdukcji magnetycznej przez pow1erzchm rozpit na
nieruchomym konturze !l', wynikajc'<) jedynie ze zmiennoci pola
magnetycznego.
7. Warto q adunku elektrycznego, jaki przechodzi przez prze-
krj poprzcc7..ny zamkni(!tego obwodu przewodz:1cego przy zmiamc
strumienia sko1arzonego tego obwodu, Jest rwna

q=
f
o
I;.~ de =
f
o
Rt';.d de = (w SI),
 111.13.1. Prawo indukcji elektromagnetycznej 315

I/= (w CGS),

gdzie 11m1 jest prdem indukcyjnym w obwodzie, R - oporem

elektrycznym obwodu, 'P; i 'P 2 - odpow1edmo pocztkow i koncow:i
wartoci s1rum1erua skojarzonego obwodu (III.10.7.3), r . - czasem
trwania procesu zmian 'P.

111.13.2. Zjawisko samoindukcji

1, Samomd11kc; nazywamy pojawianie si siy elektromotorycznej
indukcji elektromagnetycznej w obwodzie elektrycznym na skutek
zmian plyn:,cego w mm prdu elektrycznego. T sil elektromotoryczn
t!, nazywamy silq elektro111010ryc=11 samoi11d11hyi. Z prawa indukcji
elektromagnetycznej CIIl.13.1.2) wynika, ze

- d'/',
o. - (w Si),
dl
I d 'I',
rf, = (w CGS),
c dl
gdzie 'I', Jest slrum1emem skojarzonym samoindukcji rozwazanego
obwodu z priidcm (TII. I0.7.3).
2. lnd11kcyjm>.fri (lub i11d11kcyp1osci wasn, wsplc=.l'lmikiem
sa1110111d11kcj1) obwod11 nazywamy dodatni wielko skalam<)
'l'.
L = -- (W SI),
I
c\I'.
L=- (w CGS),
I
gdzie 'I', Jest strumieniem skojarzonym samoindukcji obwodu przy
pyncym w mm pqdz1c o natzemu /.
Jeeli obwd znajduje si w orodku nieferromagnetycznym. ktry
wypenia caie pole, Io - zgodnie z (III.12.6.3) 1 z prawem Bio-
ta-Savarta-Lapiace"a (111. I0.3.2") - mdukcy1no obwodu zaley
jedynie od jego ksztatu 1 wymmrw, a takze od przenikalnoci
magnetycznej // osrodka. Indukcyjno obwodu JCSL liczbowo rwna
sLrumicmowi skojarzonemu samoindukcji obwodu przy pyn.cym
w mm prdzie o natzemu i A (w ukadzie S) lub j 10 10 j. ES CGS
pr.1du (w ukladzie CGS).
Ze wzorw (111.13.4) na energi poia magnetycznego obwodu
z prdem wynika, ze indukcyjno obwodu oraz indukcj magnetyczn
B pola magnetycznego, Jakie ten obwd wytwarza, gdy pynie pn:ezcn
pr.1d /, wi zaicnoc1
316 l.13. Indukcja elektromagnetyczna

B'
f
i
L=-- dV (w SI),
11012
IYr<>i.l

4nl
2
L = c- -
2
J --dV
B
11
2
1wCGS),
ll'poi.J
gdzie calkujemy wzgldem culeJ objtoci VP!' 1, pola magnetycznego
wytwarz:inego przez rozwaany obwd z prdem.
3. Poie magnetyczne dlugtego solenoidu (lll. I0.4.5) mozna
praktyczrue uwazai: za Jednorodne (III. I 0.4.6). Tak w1r;c mdukcy1no
solenoidu rowna JCSt
/l/loN 2 S 2
L= = 11 0 11 V (w SI),
I

(w CGS),

gdzie JCSt wzgidn przenika!no5cii1 magnetyczn orodka wypel-

ni:1Jcego caii1 objto soienoidu V =
IS, I - dlugosc1 solenoidu,
S - pow1erzchm jednego zwoju, N - calkow1t:1 liczb zwojw,
a 11 = N/I - liczb zwojw przypudaji1cych na Jednostk dlugo5ci
solenoidu. Przytoczone wyzej wzory na indukcyjno dlug1ego soleno-
idu suszne s rowmez - ze wzgldu na Jednorodno polu mag-
netycznego soicnoidu - dla solenoidu wypclnioncgo orodkiem
ferromagnetycznym.
4. Z prawa indukcji elektromagnetycznej (Ill.13. i.2) wynika
wyr.i.eme na si elektromotoryczn samoindukcji:

d'f'. d
r!f. = - - - =--(LI) (W SI),
. dl dt
I d'f', i d
.S, = - - - =--,-CLI) (w CGS).
c dt c dt
Jeeli obwd me ulega deformacji i znajduje si w osrodku
mefcrromagnetycznym (III.12.5.2), to przy zmianie nalzema pn1du
I me zmienia si: indukcyjno obwodu. Zatem
dl
.- = -L-d (W SI),
I

L dl
tr, = - - - (w CGS).
c2 dt
 111.13.2. Zjawisko samoindukcji 317

5. Sia elektromotoryczna samomdukcji zgodmc z reguh1 Lenza

(IIJ.13.i.3) przeciwdziaa zmianom pn1du w obwodzie, spowalniajc
;ego zmmeJszanic siir iub wzrost. Indukcyjno obwodu lpunkt 2")
stanowi wic miar jego bezwadnoci ze wzgl!du na zmiany pyncego
w mm prdu.
Pruwo opisujce zmiany nutema prdu w obwodzie po wh1czcmu
wen lub wyczeniu rdu pr:1du staego o sile elektromotorycznej iJ
ma posta

I = / 0exp( - ~ r) + ~ [ 1-cxp( - ~ 1) J
gdzie / 0 jest natirzcniem pr11du w chwili pocztkowej (tzn. dla 1 = 0),
R - oporem eiektrycznym obwodu, L - Jego mdukcyJnosc1.
W chwili zamykania obwodu pn1d pocztkowy 10 = O, ;r.atem
zaleno nalczenia prdu od czasu wyrazu si wzorem

Natirzemc pn1du w obwodzie wzrasta od zera do wartosc1 ,<;JR.

rwnej natzeniu uslalaJccgo s11; w obwodzie prdu staego. Narastanie
prdu zachodzi tym szybciej, 1m w11;kszy jest stosunek R/L - patrz
rys. 111.13.3. na ktorym R 1 /L 1 > R2/L?.

Rys. 111.13.3 Rys. 111.13.4

Po wy:1czcniu 2:roda siy ccklromotoryczncJ (bez zmiany oporu

R obwodu) prd w obwodzie zanika zgodme z zaieznosc1
318 111.13. Indukcja elektromagnetyczna

ZmmeJszunie si pn1du w obwodzie zachodzi tym szybciej, 1m

wikszy Jest slosunek R/L - patrz rys. Ill.13.4. na ktrym
Ri/Li > R2/L2.

111.13.3. Indukcja wzajemna

1. Ind11kc:1 wza1em11q nazywamy Zjawisko wzbudzamu siy elekt
romoloryczncJ indukcji cleklromagnelyczncj (Ill.!3.t.1) w Jednym
obwodZJe elektrycznym na skutek z1nran prdu elektrycznego w drugim
obwodzie lub na skutek zmian wzajemnego polozema tych dwch
obwodw. T SEM nazywamy sil e/ektromororyc:11q im/11kiji w:a1em-
11q. Zgodnie z podstawowym prawem mdukcji eicktromagnetyczncj
(Ill.13.i.2") sia elektromotoryczna 8 21 indukcji wzajemnej, jaka
pojawia su; w drugim obwodzie nu skutek zmian slrumicmu skojarzo-
nego '1' 21 indukcji wzajemnej tego oraz pierwszego obwodu z prdem
(III. IO. 7.3), jest rwnu
d''21
811 = ---dr
(w SI),

i d'P21
-- -- (w CGS).
c dr
2. Strumie skojarzony '1' 21 zwizany z polem magnetycznym
prdu /,Jaki piymc w pierwszym obwodzie, przy pozostaiych warun-
kach ustalonych, jest proporcjonalny do natzema pr<1du I 1
'Pn = M21 l1 (w SI),

(w CGS),

gdzie M 21 jest intl11kc_1'}1wc1q WZ(J}e11111e1(n-splc:ym1ikiem111c/11kc)'}1IO.fc1

11:.a1e11111e1) obwodw drugiego i pierwszego. Wielko M 21 zalezy od
ksztaltu, wymiarow wzajemnego pooenia obu obwodw, a takze od
wzgii;dneJ przenikainosci magnetycznej osrodka, w Jakim si one
znajduj.
Strumie skojarzony 1P 1 ? indukcji w:u1Jemnej p1crw~-zego obwodu,
zwizany z poiem magnetycznym prdu 12 w drugim obwodzie,
jest rwny
'1'12 = M1?/? (w SI),
I
11'12 = -M12l2 Iw CGS),
c
gdzie M 12 Jest mdukcyJnoc1 Wz.aJemnq obwodw p1envszego i dru-
giego.
 111.13.3. Indukcja wzajemna 319

Jeeli obwody znajduj si w orodku mcfcrromagnctycznym

(IIl.12.5.2), to M 12 =
M:ll Nntom1asl w przypadku orodka ferro-
magnetycznego mdukcyjnosci wzajemne M 12 i M 12 w oglnosc1 me s
sobie rwne t zalez - oprcz wym1cmonych wyzcJ czynnikw
- rwmcz od wartosc1 naten prdu w obu obwodach oraz od
charakteru zmian prdw.
3. Wyrazcnia na si elektromotoryczn mdukcji wzajemnej przy
zalozemu staej mdukcyjnosc1 wzaJcmneJ obwodw (M 21 = M 12 =
= const) maj postne
d/1
821 = -M.1-- (w SI),
- dt .
I d/ 1 1 d/,
8,_1 = - - M , 1 - - B1 =--Mi,---
2
(w CGS).
c2 - dt - c - dr
Na zjawisku mdukcji wza1emncJ oparte JCSl dzialamc transfor-
matorw, sucych do podwyzszania i obniania napicia prdu
znucnncgo.

111.13.4. Energia pola magnetycznego

w izotropowym orodku nieferromagnetycznym
1. W ceiu uzyskama przcpiywu pn1du eiektrycznego I w zam-
knitym obwodzie przewodzi1cym nalezy wykona prac A zwu11.am1
z pokonywaniem siy elektromotorycznej samoindukcji, ktra przeciw-
dziaa narastunm prdu w obwodzie (111.13.:?..5), rwn

'P.1 u2
A=- 8,Jd1=2=-- SI),
S
o
2
(w

2
l 'P.J l L/
A=---
c 2
=---
c2 2
(w CGS),

gdzie 1/1 , Jest strumieniem skojarzonym samoindukcji obwodu

(111.13.2.2), L - indukcyjno5cii1 obwodu.
Zgodnie z zasad zachowania energii praca A okrela energi
11'/asn prdu w obwod=ie
LI~
Wrr =--
2
(W SI),

i L/ 2
w.=---
pr c2 2 (w CGS).
320 111.13. Indukcja elektromagnetyczna

2. Razem ze wzrostem natenia pn1du elektrycznego w obwodzie

zwu,:ksza su,: rwmez pole magnetyczne tego prdu. Energia wlasnu
pqdu w obwodzie (punkt 1) nic jest mczym innym Jak energi Jego
pola magnetycznego. Na przykad cncrgrn Jt;,, dugiego solenoidu
(III.10.4.5), ktorcgo pole magnetyczne mona uwazuc 1.a Jednorodne
1 ziokaizowane wewntrz objtosc1 V solenoidu (III.12.6.5"), wynosi

l l l
Jt;,, = - 1111 0 11 J V= - BHV (w SI),
2 2
11 , BH
W.,=-, 21r11 J V= - - V (w CGS),
r c- Sit
~dz1c 11 JCSt iczb11 zwojw uzwojenia soicnoidu, Jaka przypada na
Jednostk Jego dlugoc1, 11 - wzgldm, przenikalnoci magnetyczn
OSrodka, /Io - przcnikalnOSCl magnctyczm) prni, L' - Stai
elcktrodynam1czn:1.
3. Objtofr1owq gstoc1q e11ergii wm poia mag11etyc:11ego nazywamy
energi tego pola w stosunku do Jego objtoci,
dWm
lllm=dV,

gdzie d W111 JCSI energi zawart w maleJ objtosci d V poia. wybranej

w taki sposb, aby w JCJ gramcach pole magnetyczne mozna bylo
uwaac za jednorodne. W izotropowym, liniowym orodku mcfcr-
romagnetyc:znym mamy
BH p 0 H 2 B2
\\'m = -- = --- = -- (w SI),
2 2 211110
B/-1 11H 2 B2
H'.m=--=--=-- (w CGS).
8Jt 8Jt 8Jt
W tych wzorach B ; H s odpow1edmo moduami wektorw
indukcji magnetyczneJ (111.10. l.2) i natzcma pola (III.12.4.4)
w rozwaanym punkcie pola magnetycznego.
4< Energia W111 , zgromadzona w caleJ objtosc1 poa magnetycz-
>.
nego w... j1.'Sl rowna

Wm=
f BH
2dV tw SI),

f
(l'roi:.)
BH
-dV
81t
(w CGS).
 111.13.4. Energia pola magnetycznego 321

5. Energi pola magnetycznego, wytwarzanego przez dowolny

ukad zlozony z /1 obwodw z prdami, mozna wyznuczyc w sposb
przcdstaw10ny w punkcie 4", a take posiuguJc s1~ zalcznosc1am1

w.
m
=
=I
'1'1/1
2
(w SI),

- j ;. '1'1 l,
lt'. - - L - - (w CGS),
c t=I -

przy czym hJesl natp.cmem prdu w k-tym obwodzie, 1/ \ - strumie

mem skojarzonym tego obwodu (lll.10.7.3). Przy obliczamu '1'1
wektor normalny n1 wybieramy tak, uby pnJd w obwodzie - widziany
z jego konca - plym,I w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek
zegara. Strumien skojarzony
'1'1 = 'Pl+ 'I';-'.
gd21e P~ Jesl strum1emem skojarzonym samomdukcji k-lego obwodu
(III.13.2.2). 'n' - strumicmcm skojarzonym indukcji wzajemncJ
(IIl.13.3.1") k-tego obwodu i wszystkich pozostaych obwodw ukadu.
Zatem -zgodme z zalenoc1anu {III. 13.2.2) 1 (lll.13.3.2) - cnergrn
H-;. pola magnetycznego jest rowna

wm =
;. L1
L..
Ir I "
--+-I ;,
L.. Mk/hl; (w SI),
=i 2 2 lal l=i
1i.11

n;.=-, i [ "
c t=i
L11f , I ;,. ;.
I--.,.-/.,.,
2
L Mul1l1
2 k~1 1=1
J (w CGS).
(i,011

Pienvszy wymz stanowi sum~ energii wasnych wszystkich pr:1dw

(pun:kl 1). _Drugi wy_raz nazywamy _e11erg1q ll':a1em11 prdll' IM 11 j~st
mdukcyJnosci:J wzajemn obwodow klego i I-lego (Ili. I 3.3.2 ),
w ktrych pyn pn1dy h i 11).

111.13.5. Zasada zachowania energii dla pola

magnetycznego w orodku nieferromagnetycznym
ie. Energia pola magnetycznego, wylwurzanego przez dowolny
ukad cia (przewodzcych obwodw Z prdami I osrodlrn), ulega
zmiamc, gdy obwody z pn1dam1 przemicszcaj su;: lub gdy zm1eniajij
si pym1cc w nich pr:1dy. Siy zewntrzne przylozonc do poszczeglnych
cm! w ukadzie oraz rda energii eieklryczncJ wh1czonc w obwody
z prdami wykonUJll wwczas prac.
W tych przypadkach, gdy utrzymywana JCSl staa tcmpcrnturn
ukadu, a zmiany gstosc1 orodka 1 1ego wzgldnej prlt:nikalnosc1
322 111.13. Indukcja elektromagnetyczna

magnetycznej s zaniedbywalnie maic, zasadf! :;ar:/wwama energii dla

maych zmian stanu ukadu moemy przedstawi w postaci

6A'+6A: == dWm+dW,.+SQ11.,
gdzie SA' jest prac si zewntrznych w rozwazanym procesie, BA: -
prac rde energii elektrycznej, d Wm - znuan:) energii poia mag-
netycznego, d Wt - zmian energii kinetycznej cmi w ukladzre, Q11. -
ciepem Joulc'a-Lcnza (III.8.2.6).
Uwaga. Zakadamy, e - dziki maej pojemnokr elektrycznej
przcwodnikow wchodzcych w sklad rozwazanego ukadu - moemy
zamcdbac energi W. poa elektrycznego w tym ukadZie. W przeciw-
nym wypadku do prawej czscr powyzszego rwnama, przedstawiaj
cego zasad zachowa ma energii, naley dodac wyraz d n;:.
2. Jczeli ciaa w ro:r.wazanym ukadne przemieszczaj si bardzo
powoli tquas1-statycznic), to moemy zamedbac zmian energii kine-
tycznej ukadu (d Wk = O). Oprocz tego mozemy przyjc, ze
BA' = -BA, gdzie oA jest prac sil dz1aa1cych w polu magnetycznym
na ciaa ukadu, nazywanych silami ponderomotoryc:nyn11. Zasada
zachowania energii (punkt 1) przyjmie zatem postac
=
OA= dW,,,+oA+oQ,1..
3. W ukadzie zlozonym z n przewodzcych obwodw z prdami
praca wykonywana przez rdla energii elektrycznej w cigu maego
czasu dt jest rwna

A: = I '1ltdt,
k=l
gdzie tfk Jest sum algebr-.uczn si elektromotorycznych wszystkich
rde energii elektrycznej wczonych dok-tego obwodu, lt - nal
emcm prdu w tym obwodzie.
Ciepo Jouie'a-Lenza, Jakie wydziela si w ukadzie w cigu czasu
dt, JCSt rwne

l,-;::-i

gdzie Rl JCst cakowitym oporem elektrycznym <III.8.2.2) k-tcgo

obwodu.
4. Przykad 1. Nieruchomy obwd z pn1dem
A) Prd w obwodzie me zmienia si. W tym przypadku encrgu1
poa magnetycznego me zmienia si (d W = O) i sily ponderomotorycz-
ne me wykonUJl! pracy (oA = 0), zatem
BA= = oQ,L.
Caa praca wykonywana przez :i:rdlo energii elektrycznej prze-
ksztacona zostaje w obwodzie na ciepo Joule.o-Lenza.
 111.13.5. Zasada zachowania energii 323
B) Prd w obwodzie narasta od zera do wartosc1 w stamc
ustalonym I 0 = 8 / R (III.13.2.5). Praca sil ponderomolorycznych
rwna jCSl wru, a praca w:1czoncgo w obwd roda energii cleklrycz-
ncJ zostaje zuzyta na zmianc; energii pola magnetycznego oraz na
wydzielenie ciepa Joule'a-Lem:a:
A. = dH-:U+!iQ1L
lub
8/dl = Lldl+I 2 Rdt (w SI),
gdzie 6' jCSl sil cieklromotoryczn zrda, R 1 L - odpow1cdn10
oporem elektrycznym i indukcyJnoc1;i obwodu, I - natc;zemcm
prdu w obwodzie. . .
W przedzmlc czasu T, w ktrym prd wzrasta od zeru do wartoci

I= 1{1-exp(- ~ t)J.
rdo wykonuje pruci;:
li:= Bl 0 t:-Ll 0 1 (W SI).
W tym samym czasie w obwodzie wydziela si ciepo Jouiea-Lcn-
za, rwne

5. Przyklad 2. Praca si ponderomotorycznych przy bardzo

powolnej deformacji obwodu z prdem.
Z zasady zachowania energii (punkt 2) mamy
BA = oA.-!iQ1L-dWm.
Nati;:zenie pr.1du I w obwodzie zm1ema sii;: pod wpywem siy
elektromotorycznej samoindukcji (111.13.2.4):

I= ~ (tf- :, (LI)) (W SI),

gdzie lJ = consl Jest sil elektromotoryczn rda pr<;1du staicgo

w obwodzie, R 1 L - odpowiednio oporem eicktrycznym i mdukcy1-
nosci:1 obwodu. Zatem
&2 6
!iA. = C/dr = -dr--d(Ll) (W SI).
R R
Przy bordzo powoinym odkszlacemu (deformacji) obwodu sia
elektromotoryczna samoindukcji jest mala w porwnam u z li'. Dlatego,
gdy zaniedbamy mae wyzszego rzdu, otrzymamy
 324 111.13. Indukcja elektromagnelyczna

, lf 2 1f
BQ1L = JRdt = -dt-2-d(LJ) (WS!).
R R
L/2) =ld(Ll)--dL=-d(L/)--dL
[! 8 6!
dW =d -
"' 2 ( 2 R 2R 2
tw SI),
Tak wiec praca sil ponderomotorycznych jcsl rwna

,s2
A= lR!
J
t2
!J.L/5
dL=~ (w SI),
l.1
gdz.ic t:..L = L 2 -L 1 JeSL zmian mdukcyjno5c1 obwodu na skutek Jego
odksztacenia. a / 0 = /R - pr:idcm s1alym w obwodzie przed
odksztaceniem i po mm.

Rozdzia 111.14
Podstawy teorii Maxwella
111.14.1. Oglna charakterystyka teorii Maxwella
1. Teoriq Maxwella nazywamy konsekwentni) leone jednolitego
poia elektromagnetycznego (I 11.2. i. I") pochodzcego od dowolnego
ukadu adunkw 1 pn1dw elektrycznych. Teoria Maxwella zajmuje
sic rozwizywaniem pods1awowego problemu elek1ro,~111amiki: na
podstawie zadanego rozkadu adunkw i pr<1dw okreli wlasnoi;c1
wytwarzanych przez me pl elektrycznego j magnetycznego. Teoria
Maxwella powstaa jako uoglmemc najwazmejszych praw op1su1i1cych
7,iawiska elektryczne . magnetyczne - twierdzenia Ostrogradskie-
go-Gaussa (111.4.3.6) ; flll.10.7.2), prawa pn1du cakowitego
Cill.12.4.4) oraz prnwa indukcji elektromagnctyczneJ Clll. I 3.J.6).
? 0 Teona Maxwella jest teori:J fenomcnologiczm1. Nic zajlllUJC si\!
ona am cz1steczkowq budowii osrodka, ant mcchamzmam1 proces6w,
jakie zachodZl) w osrodku w polu cicktromagnctycznym. Elektryczne
.i magnetyczne wlasnosc1 orodka charakteryzuj trzy w1elko5c1:
wzgldna przenikalno elektryczna E (lll.4.3.5), wzgl\!dna przenikal-
no magnetyczna (l!I.12.4.Su) 1 przewodno elektryczna wln5c1wu
}' (HI. 7.3.4"), o k16rych zakadamy. ze sa znane z doswiadc1.cnia.
3. Teoria Maxwella jest teom1 makroskopow. ZajmUJC si ona
makroskopowymi polami eieklromab'llelycznymi takich ukadw zlo-
zonych ze spoczywajcych lub poruszajqcych s11= adunkw elektrycz-
nych, ktrych rozmiary przestrzenne s o wicie rz\!dw w1clkoc1
wiksze od rozmiarw atom6w i czsteczek.
 ttt.14.1. Ogolna charakterystyka teorii Maxwella 325

4. Prdy i adunki makroskopowe stanowi kombinacje pr:1dw

ludunkow mikroskopowych, ktore wytwarzaj swoje wasne eleKl
)'cznc i magnetyczne pola mikroskopowe, zmieniajce si w sposb
~gy w kazdym punkcie przestrzeni wraz z upywem czasu. Rozwanne
N teorii Maxwella pola makroskopowe stanowi w istocie rr.fred11io11e
riola mikroskopowe. Urednianie pl mikroskopowych zachodzi w przc-
~zialach czasu znacznie duszych ni okresy procesw wewntrz
atomowych oraz w objtociach pl wielokrotnie wikszych od
objtoc1 atornow i czsteczek.
5. Teoria Maxwella JCSl teori odd:1alywa1i blislcic/1 - oddziay
wania elektryczne i magnetyczne zachodzi1 za posrednictwem pola
clcktromagnelyczncgo 1 rozprzestrzemaJ si ze skonczom1 prcdkosc1,
rwn prdkosc1 swiata w danym orodku. Ten wazny rezultat zostai
uwzgldniony w stworzonej przez Maxwella elektromagnetycznej teorii
wiata.

111.14.2. Pierwsze rwnanie Maxwella

1. Pierwsze riiwname Maxwella w postaci cakowej stanowi uogl
meme prawa indukcji elektromagnetycznej Faradaya (Ill.13. i .6) 1 ma
postac *1

f
(.!!')
Edl =
cJrf1m
ot
(w SI),

f
(.?)
Edl =
1
----
c iJt
()r]>m
(w CGS).

Zgodnie z tcon Maxwella prawo to jest spenione nie tylko dla

obwodu przewodz<1ccgo. ale rwmez dla dowolnego konturu za-
mkntflego poprowadwncgo mylowo w zmiennym polu magnetycz-
nym. Innymi sowy, ze zmiennym poicm magnetycznym - rnczalczme
od tego, czy znajduj si w nim przewodniki, czy tez me - zwizane
JCSl mcrozerwaime indukowane wirowe pole elektryczne.
Korzystajc z wyraenia (III.10.7.1) dla strum1ema magnetycznego,
p1erws:e ro11111ame 1Haxwella mozemy zap1sac w postaci

f
1-"'1
E . dl = - I ~~ .
(5)
dS lw SI),

I NumcrJc1a rUwnafJ Muxwella JCS.i urnownu w wyniku a.i::go numerac,1a spot.vkana

1

w litcmtur1.c astu me pukrywu si z pr1t1 w tej ks1:a:e.

326 111.14. Podstawy teorii Maxwella

Jj E dl =
(.!t)
- .2_
C
f ~B
1~1
Ul
dS (w CGS),

gdzie dS = dSn, a n JCSL jednostkowym wektorem normainym do

malego eiementu dS powierzchni S, rozpH,:leJ na zamknitym konturze
.ft' (kierunek obchodzenia konturu 2.', widziany z konca wektora n,
powm1en by przeciwny do ruchu wskazwek zegara).
2. Zgodnie ze znanym z analizy wektorowej tw1crdzcmcm Stokcsa

(Y)
f Ed f =
(S)
rolEdS,

gdzie rot E JCSl rotaCJ<! wektora E, ktr we wsprz\!dnych ka-

rtez1anskich mozna przedstawi w postaci nasti;puJqcego wyzna-
cznika:
k

rotE =
iJ o i)

Dx cly iJ:
E.r Er E,
PoslugUJilC su; tym tw1crdzcmcm mozemy przej od pierwszego
rownanm Maxwella w postaci cakowej (punkt ) 0 ) do pwrws=egu
ro1ma111a Jv/a..'l':ll'ellll li' postaci rmczkowe;
an SI),
rotE = (w
ot
rotE = ---
1 as (w CGS).
c De
3". Wirowe pole cicktrycznc, indukowane zmiennym polem mag-
nct}cznym, wykorzystywane jest w mdukcyjnym akceleratorze elek-
tronw - w betatronie. Schemat ideowy betatronu pnedstawiono na
rysunku IIl.14. i. Symbolami A i C oimaczono stokowe nabiegunniki
eicktromagncsu, a symbolem D - p1crcicmow prniow~ komor\!
akceleracji. Limc sil (lll.2. i.5) mdukowanego w1rowl!go pola elekt-
rycznego le w paszczyznach prostopadych do osi symetrii OO'
nabiegunnikow elektromagnesu 1 man posta okrg6w. ktrych rodki
znajduj su; na osi OO' We wszystkich punktach kadego z tych
okrgw wektor natzcrnu pola E ma t sum wartos ijesL skierowany
wzdu stycznej do okrgu. Elektrony w komorze akceleracji poruszaJ!
si po orbitach kolowych. Natzemc wirowego pola elektrycznego
 111.14.2. Pierwsze r6wname Maxwella 327

betatronu w punktach orbity koowej

o promieniu r jest liczbowo rwne
r d(B)
E= 2-<l-1 - (w SI),
gd7.ie (8) JCSt wartosci srednH)
w chwili 1 indukcji pola magnetycz-
nego w granicach powierzchni orbity
elektronu.
W betatronie, w odrnieniu od
cyklicznych akcelcrutorow rezonanso-
wych (IIJ.11.4.4), nic wystpuj prob-
lemy zw111zane z synchronizacj. Do
przysp1eszurua ciektronu potrzeba JC
dynie, by przez cay czas porusza\ si
on po Jednej i tej samej orbicie kolo-
WCJ. Sia Lorentza (111.10.1.5) zapew- - - - - - -,
nia ruch elektronu po orbicie koowej
o promieniu r, o ile spelmony jest
I
warunek B = ( 8)/2, gdzie B jest war- I I
lo~, indukcji magnetycznej w punk-
tach iccych na orbicie. Dla zapew- 1M N I
nienia stabilnoci ruchu przyspiesza-
I I
nego elektronu po takiej orbicie koio-
WeJ potrzeba, aby wraz ze wzrostem
odlegoci r od osi OO' (_rys. Ul.14. I)
L - - - - _J
indukcja magnetyczna pola zmniCJSZll
la SI\! wolmeJ ni l/r. Rys. 111.14.1

111.14.3. Prd przesunicia. Drugie rownanie Maxwella

1. Maxwell uoglni! prawo prdu cakowttcgo (lll.11.4.4"), zu-
kladaji1c, e zmienne poie elektryczne- podobnie Jak pn1d elektryczny
- stanowi rodo pola magnetycznego. W celu ilosc1owego opisu
skutkw magnetycznych. zmiennego poia cicktryczncgo wprowazamy
pojcie pn1du przesunicia.
2. Grscosciq prd11 przes11111c10 nazywnrny wektor jrr.-. rwny
, c/D
J = - (W SI),
pn Cli
l iJD
jrrz = 4;T, (w CGS).

gdzie D JCSt wektorem indukcji elektrycznej lprzcsuna\!c1a elektrycznego)

(111.4.3.5).
328 111.14. Podstawy teorii Maxwella

Prdem pr:es11111c1a przez dowoin pow1erzchm9 S nazywamy

wielko fizyczn rwm1 slrumiemow1 wektora gstosc1 prdu przcsu
mcm przez t powierzchni:

lvrz= fivrzdS= f aiJ~ a: dS= (w S),

IP,.,=
IS!

f jl"",dS=4n
ISJ

I fa,dS=4nTtiJP.
JD I (w CGS),

IS) (SJ

gdzie "' = JD dS 1esl strumieniem wektora przesunicia eicktrycz

fSJ
nego przez powierzchni S.
Uwzgldnienie prdw przcsunu;:cia prowadzi do tego, e obwody
pr4dw zrrucnnych staj:1 si obwodanu zamknitymi. Prdy przcsuni
cia pyn" w tych fragmentach obwodu, gdzie me ma przewodnikw,
na przykad pomidzy okadkami adujcego si lub rozadowujcego
si kondensatora. Na rysunku lll. i4.2 przcdstaw1onio wektory J~n
1 lirue indukcji pl magnetycznych ZWH)zanych z pn1dami przesumcta

Jl . rt
~
O) . b) .

~
T. T.
B B

Rys. 111.14.2
 111.14.3. Drugie rownanie' Maxwella 329

pojaw1aJcym1 si przy iadowaniu kondensatora Irys. IIl.i4.2a) przy

jego rozadowaniu (rys. llI.14.2b).
3. Zgodnie z (III.4.3.5") wektor przesunicia elektrycznego
)est rwny
D = c0 E+P (w SJ),

D = E+41tP (w CGS),

gdzie P jest wektorem polaryzacji (III.4.2.3).

Gsto pnidu przesunicia w dielektryku wynosi

. iJE iJP
Jr..,= r.oat+ at (w SI),

I iJE oP
Jprz = ""4;~+ al (w CGS).

Wektor

(w SI),

1 BE
jP'
prz
=4n
- -Ol- (w CGS)

nazywamy gsto.Scrrt prdu pr=e.mnieza w prm.

G1!sto.fc1 prdu polary=acji nazywamy wektor

. oP
ll'"=ai
Odpowiada on gstoci prdu zwizanego z uporzdkowanym
przemieszczeniem si adunkw zw1;1zanych w dieiektryku podczas
zmiany Jego polaryzacji, czyli z przesuniciem iadunkw w czsteczkach
dielektryka niepolarnego (lll.4.1.3) iub obrotem cz;1steczek-dipoli
w dielektrykach polarnych (III.4.1.5").
Pn1dow1 przesunicia - w odrnieniu od prdw przewodmctwa
- me towari.yszy wydzielanie si ciepia Joulc'a-Lcnzu (IIJ.8.2.6). Co
prawda w przypadku zmrnny polaryzacji dielektrykw polarnych (tj.
przy poJawiamu si w meh prdu polaryzacji) zachodzi w mch
pochlamamc iub wydz1elame c1epia, Zjawiska te jednake me podlegaj
prawu Joule'a-Lenza.
4. Maxwell do prawej czsci prawa pri1du cakow1tego (111.12.4.4)
dodai prd przesunicia (punkt 2) i w nastpuj;1cy sposb sformuiowai
uoglmone prawo prdu calkowllego:
 330 111.14. Podslawy teorii Maxwelle

f H dl = lmLro+lrn IW SI),
(!"')

Jl H dl= 7llrnLm+lr)
41t
(w CGS).

(.Oil

Powy1.sze wyrazema nazywamy drugim r1111m11em llaxwella w po

s1ac1 ca/koll'l!J: cyrkulaqa wektora natzcma poia magnetycznego po
dowoinym konturze !I! rwna jcsl sumie algebrmczncj prdw makro
skopowych 1 prdw przcsunicm przez pow1erzchm rozpi\!LO na tym
konturze.
5. Zgodnie z lw1erdzemem Stokcsa <III.14.2.2)
f H dl = f rot H dS.
I!'") IS!

Cakowity prd pyncy przez powierzchni S rozpit1 na konturze

!i' wynosi

I...lr +I,,,., =
0 f (j+jrJ dS,
(.~.

gdzie J jest gstosc1 pn1du makroskopowego, jr.., - gstoci;' nn1du

przesunicia.
Drugie r1111ame 111axwel/a 11 post11l1 r!11n=ko11e1 mu postac
vD
rolH = j + - tw SI),
at
4n i DD
ro1H = - j + - - - (w CGS).
c c cJt
6, W tych obszarach poia, gd21e nic ma prdw makroskopowych
(j = 0), pierwsze i drugie rwnama Maxwella w postaci rnic-lkowej
maj symetryczn form z dokladnoSci do znakw prawych stron
rwnan:
iJB ()D
rotE = rolH = - - (w SI),
cit " ot
l an I rJD
rotE = - - ut- , rotH == - - -
c
(w CGS).
c {)1
Rmca w znakach prawych stron obu rwnan Maxwella swiadczy
o tym, e kierunki wektorw oD/c/1 1 H odpowiadaj ukludow1
prawoskrtnemu (rys. llI.4_3a). a kierunki wektorw oB/iJI I E -
ukadowi lcwoskretncmu (rys. Ill.i4.3b).
 111.14.3. Drugie rwnanie Maxwella 331

a) b)

H
Rys. 111.14.3

7. Z rwnan Maxwella (punkt 6) wynika szczeglnie wazny

wniosek o tym. e pola elektryczne ; magnetyczne s;1 ze sob:!
merozcrwalmc zwn11.nne 1 tworz jednolite pole elektromagnetyczne.
Rnica w znakach prawych stron tych rwnan wynika z zasady
zachowania energii 1 reguy Lenza (IIl.13.1.3). Stanowi ona waru
nek konieczny 1stmema stabilnego pola elektromagnetycznego.
Gdyby znaki przy w1elkoc1ach iiD/iJt 1 iJB/ot byly jednakowe,
wwczas nieskoczenie mnie zwu;kszcme jednego z pl powodow:1lo-
by meogramczony wzrost obydwch pl, a nieskoczenie male
osabienie Jednego z mch prowadzioby do cakow1tcgo zaniku
obydwu.

111.14.4. Trzecie i czwarte rwnanie Maxwella

1. Maxwell uoglni! twierdzenie Ostrogradskiego-Gaussa dla pola
elcklroslalycznego (llI.4.3.6). Zaoy, e iest ono si uszne dla dowol
nego pola elektrycznego, zarwno stacjonarnego, jak i zmiennego.
Wynikajqcc std 1rzec1e rll'11a11ie Afaxll'ella w postaci calko11e1 ma
poslac

f D dS = q~.~:~ tw SI),
ISI

f D dS = 4itq~.~:~ (w CGS).
es
2". Maxwell zaiozyi rowmez, e 1w1erdzcmc Ostrogradskic-
go-Gaussa (111.10.7.2~) jest suszne dla dowoinego poia magnetycz.
nego. Wynika;ce su~d czll'arle rwname Maxwella 11 postaci cafkoll'ef
ma posta:

BdS=O IW SI CGS).
I

1S ,
332 111.14. Podstawy teorii Maxwella

3". Zgodme ze znanym z analizy wektorowej twicrdzcmem Gaussa

strumie dowolnego wektora A przez kad. powierzchni zamknitQ
Sjest rwny
A dS = J div Ad V.
IS) fi')

Cakowanie prawej strony wykonujemy wzgldem calcJ objtoci V

ograniczonej przez wmkmt. powierzchni S, symbolem div A ozna-
czono dywergencj ll'ektora A, kt6n1 we wsplrzdnych kartcZjanskich
wyrazamy w nastpujcy sposb:
aA aA,. aA.
divA = --+--+---.
cJx oy Dz '
gdzie A, A,., A, s rzutami wektora A na osie prostoktnego
kartezjaskiego ukadu wsprzdnych.
4. Posluguj:1e si twierdzeniem Gaussa (punkt 3) moemy z rw-
na cakowych (punkty I ! 2) otrzymac 1r::ecie r c::worte rriwmmra
0

.Wlaxll'ella 11 postaci r=111c::ko11e1:

divD = p, divB =O (w SI),
divD = 41tp, divB =O (w CGS).
W tych wzorach p = dqwb/d Jljest gstoci:) objtocrow fadunkw
swobodnych w rozwazanym punkcie pola.

111.14.5. Peny ukad rwnan Maxwella

dla pola elektromagnetycznego
I. Na pellly uk/ac/ rw1101i Maxwellu skadaj:! si nastpuJ:1cc
cztery rwnania:
(w SI) (w CGS)
DR i tJD
rotE = rotE =
cJ1 ' --;;ai
j+-,
an 4Jt i ilD
rotH = rotH = -cj + - --
ot (' ilt .
divD = p, divD = 4np,
divR =O, divD =O.
2. Jczeli pola cielelryczne 1 magnetyczne s stacjonarne, tJ.
DD cJB
-=-=0
a1 cJt
 111.14.5. Peny uklad rwnali Maxwella 333
Lo - juk wynika z r6wnun Muxwella (punkt I") - 1stnieJ1 one
niezulenie od siebie. Pole elektryczne opisywane jest dwoma rall'-
mmit1m1 e/ektroswtyki:
rotE =O, divD = p (w SI).
rotE =O, divD = 47tp (w CGS).
Analogicznie pole magnetyczne opisywane JCSl dwoma rciw11a111u1111
11111g1w t ostaryk i:

rotH = j, divB =O (w SI),

47t '
rotH = - J , divB =O (w CGS).
c
3". Ukad rwna Maxwella (punki ! 0 ) nalczy uzupeni o dodat-
kowe rwnaniu op1su11ce wasnoci elektryczne 1 magnetyczne osrodka.
W przypadku izotropowych osrodkw mcscgneloelcktrycznych
1 nieferromagnetycznych oraz prdw makroskopowych spdnia1cych
prawo Ohma (111.7.3.4) rwnama te maj postac:
D = r.coE, B = 11110H. jlPiJLru = ;E (w SI),
D = r.E, B = 11H, j,Lrn = 1E (w CGS).
W tych rwnaniach 1: 0 Jesl przenikainosc11 elcktryczm1 pr111. 11 0 -
przenikalnocu1 magnetyczn prm, c 1 11 - wzgli;:dnymi przcnikal-
noctarni cicktryczn t magnetyczn osrodka (Hl.4.3.5) t (III .12.4.5),
a 1' - przcwodnoCHJ clcktryczmi wlasciw (111.7.3.4).
4, Nu granicy rozdziciajl)CCJ dwu orodki powinny byc spclmonc
nastpujce ll'arunki brzegowe dla wektorw, opisu111cych pole ciekt-
romagnetyczne:
(w SI) \w CGS)
D 1.-D 2 =a, D 10 -D 20 = 47ta,
E = Ei Eh= Ez
81,t = B~, Bin = B~"'
4n . r11v.
11'1t-2.=-Jr.;
Jl
c
gdzie a Jest gs!osct:} powierzchniowi' swobodnych adunkw .:lekt-
rycznych, n - Jednostkowym wektorem normalnym do pow1erzchm
rozdz1ela1i1ce1 osrodki, poprowadzonym z osrodk:t 2 do orodka I,
T - Jednostkowym wektorem stycznym do pow1erzchm rozdz1cla1ccJ
orodki, N =
n x t - jednostkowym wektorem stycwym do pow1crz-
chm ro1.dZ1elaJccj osrodki i prostopadym do wektora t, ajr"~ - wek-
torem _limoweJ gstosc1 pow1erzchniowcgo prdu przewodmctwa.
334 111.14. Podstawy teorii Maxwella

Wektor j ro skierowany jest stycznie do powierzchni w kierunku

plym1cego w mej prdu i liczbowo rwny j pow = dJro"/d/, gdzie dJrow
jest nateniem pn1du przewodnictwa, pym1ccgo przez may - o du
gosc1 dl - fragment przekroju pow1erzchm, poprowadzony prostopadle
do kierunku pn1du pow1erzchmowego.
Przy zadanych warunkach brzegowych i pocztkowych, tj. znanych
wartosciach wektorw E i H w chwili pocztkowej 1 = O, ukad
rwnan Maxwella ma tylko jedno rozwi:1zame.
5, Dalsze rozwmic1e teorii polu elektromagnetycznego Maxwella
stanowia klasyczna Leona elektronowa Lorentza. Teona ta bya
oparta na pewnych modciowych wyobrazemach o .budowie atomu.
Przyjto w mej rnianow1c1c, ze atomy skadaj s11; z Ujemnie i dodatnio
naudowanych czstek, a cahJ rnorodno zjawisk elektrycznych
i magnetycznych mozna wyjani na podstawie okrelonego rozm1esz-
czema, ruchu i oddziaywania adunkw i prdw mikroskopowych.
W dowolnym punkcie przestrzeni wystpuj mikroskopowe poia
elektryczne 1 magnetyczne o nat\!zcniach c i h, ktre stanowi rezultat
dziaania wszystkich adunkw i pr11dw mikroskopowych. Poia
mikroskopowe opisywane s przez ukad rwna analogiczny do
rwnan Maxwella (punkt 3). Urcdmcme r6wnai1 teorii cicktronowcJ
(III.14.i.4) pozwala przej do rwnali Maxwellu dla makroskopo-
wych pl El B (III.14_i.3); E = (c) i O= J1 0 (h).
6. Rwnania Maxwella s memucnmcze ze wzgi~du na transfor-
macj Lorentza (J.5.3.2). adunki elektryczne cz;1stck .i cmi r6wnicz
nie 1.aicz od wyboru inercJainego ukadu odmes1eniu. Tra11sfon11acj
Lorelll=a cl/a wektoriiw F., B, D i H pola c/ek1rom"g11e1yc=11cgo
w przypadku przejcia od nieruchomego mercjalncgo ukadu od-
mes1enia K do mnego mcrcjalnego ukadu odniesienia .K, ktry
porusza si wzgidem ukladu K ruchem Jednostajnym prostoliniowym
z pri;:dkoScli) V w dodatnim kierunku osi OX. opisuj nastpujce
wzory;
A) W ukadzie SI;

Ey-VB, E,+ VB
E;., = E~, =
J1 - V 2/c 2 J1- v1;2
Jl V
By+--:;- E: B=---:;- Ey
c- C"
n;., = B~, =
J1 - v2;c2 Jt - V2/c 2
V V
D,--, H, ,..
D,+-, H1.
o;., =
C*

J1 - v1/c 2
. D~, =
J1-v 1/c 2
 111.14.5. peny ukad rwnali Maxwella 335

H 1.+ VD, H,- l'D,

II~.= H"', H;., = H~, =
v! J-V-/c
' 2
Jl- V2/c 2
B) W ukadzie CGS:
V Jl
E,--B= E,+-B;
c c
E~, = 2 2
E~. =
Jt-V /c Jt-V 2/c 2
V V
B1 +-E, B,--E,
c c
B~, = Bx B;., = B~. =
J1-v2;c2 Jl- v2;c2
V V
D--H, D=+-H
c c
D;.. = D~, =
Jt-V 2/c 2 Jl- l' 2/c 2
V I'
H1 +-D, H=--D,
c c
H~. = H~. =
2 2
J1-V /c J1 -1'2/c2
Transformacj odwrotn dla przejcia od ukadu K' do K otrzymu-
1cmy drog:i zamiany w powyszych formuiach wszystkich w1clkosc1
pnmowanych" na mcpnmowane" . wszyskich niepnmowanych"
na prirnowane" oraz wielkosci V na - V
7". Z przeksztacenia Lorentza dla pola cicktromagnctyczncgo
(punkt 6) widac, 71! jedno i to samo pole cicktromagnctycznc przeJa wia
si na rne sposoby w poruszajcych si wzgldem siebie inerc1ainych
ukadach odmcs1enia. W szczeglnoci, gdy w ukadZJe odniesienia
=
K wystpuje tylko pole eiektryczne E Eyj oraz B = O, to w ukadzie
K obserwowane bd. zar6wno pole elektryczne, Jak i pole magnetycz-
ne, ktrych wektory E' i B' s wzajemmc prostopade:
' E>.
E~, = O, E)., = , E~, = O,
J1-V2/c2
(w SI).
VE,
B~. =O, u,., = o, Jr,,, = - - - - ' - - -
J
c c2 - vi '
I odwrotme, 1ezeli w ukadzie K me ma pola elektrycznego,
ajedyme pole magnetyczne B == B=k, to w ukadzie K numo wszystko
bd obserwowane poia elektryczne 1 magnetyczne, ktrych wektory
8' i E' s w7.ajcmme prostopadle:
336 111.14. Podstawy teorii Maxwella

B~. =O, B~. =O,

(w SI).
, VB:
E~, =O, Ey, = - ' E~. =O,
J1-v ;c2 2

8< Z przedstawionych w punkcie 6" przckszlalcen wynika, e

iloczyny skalarne wektorw E' i 8' a takzc H' i D' s1 mczm1cnmczc ze
wzgl!!du na wybr inercjaincgo ukladu odnics1cma A".
E'B' = ED, H'D' = HD.
Tak samo mczm1cnnicze s nastpujce wyrazcma:
l-1' 2 H2
D'2--,- = D2--, Iw SI),
c- c-
v2-H2 = o2-H2 (w CGS).
 Cz IV

Drgania i fale

Rozdzia IV.1
Swobodne drgania harmoniczne
IV.1.1. Drgania harmoniczne
l". Drga11ia111i (oscylacjami) nazywamy procesy (ruchu lub zmiany
stanu) w wwkszym iub mniejszym stopniu powtan.ajcc si w czasie.
W zaleznoSc:i od natury fizycznej procesu drgajcego oraz mechaniz-
mu" jego wzbudzenia rozrniamy: drgama 111ecl1amcwe (ruchy
wahade, drgania strun, cz.Sc1 maszyn ; mcchamzmw, wibnlcJe
budynkow, mostow 1 innych konstrukcji, zmiany cinienia powietrza
podczas propagacji w mm fal dwH,:kowych, koysanie statku, falowanie
morza itp.), drgama elelaromag11etyc:11e (drgania eiektrycznego pn1du
zmiennego w obwodzie, drgania wektorw E 1 B natzema pola
elektrycznego , indukcji magnetycznej zmiennego pola elektromag-
netycznego 1 mne), drga11ia elektro111eclw111c:11e (drgania mcmbmn
telefonu, giosnika itp.) 1 inne.
Wykonuj:1cy drgania ukad nazywamy 11k/acle111 clrgU)qcym. Drga-
nicm11 s11'obod11y111i (drgamwm wlas11ymi) nazywamy takie drgama,
ktre zachodz bez zmiennych w czasie oddziatywa zewntrznych na
ukad drgajcy i powslaJ w wyniku jakiego dowolnego pocztkowego
odchylenia tego ukadu ze stanu rwnowagi trwaej. Drgamami
11') 111111szo11y1111 nazywamy drgania powstajce w jakimkolwiek ukadzie
pod wpywem znuennego oddzialywama zewntrznego Ina przykad
drgama pr:,du w obwodzie elektrycznym wywoywane pn.cz 1.m1cnn:i
si elekLromotoryczn; ruch wahada spowodowany prlez znuenn
sil zewntrzn).
2. Drgania m1zywamy tfrga111m111 okresowy1111, Jeli wartoci wszys-
tkich wielko5c1 fizycznych opisujcych ukad drgajcy 1 zm1cnraJcych
si w czasie drga powtar7.aj si w rwnych odstpach czasu.
NaJmmcjszy odcmek czasu T speniajcy ten warunek nazywamy
ukresem drga1I. W czasie rwnym okresowi drga T ukad wykonuje
jedno pene drgame. Czstoscu1 ( c:.stot/iwofr1) clrgmi okresowych
nazywamy wielko 11 = 1/T, rwm1 liczbie peinych drgan wykonanych
w Jednostce czasu. Czsrofr1 kololl'q drgan okresowych nazywamy
wielko w = 2n 1 = 2rt/T rwn liczbie penych drga n wykonanych
33S IV.1. Swobodne drgania harmoniczne

w cigu 2n jednostek czasu. W clektrotechmcc wielko w = 2n:\

nazywa s1i;: c=s1r>sc1q kqwwq (lub pul.mcj).
3. Podczas drga okresowych zalczno drgajcej wielkosc1 .v od
czasu t spclma warunek s(c + T) = s(r).
Okresowe drgama wielkosci s(r) nazywamy drga111am1 lwrmomcz
rrymr, jeli

s(r) = A sin(wl + rp 0 ) lub s(t) = A coswl + tp 1),

gdzie w = 2n" = (2n/T) = const jCSl c:sto.fr1q kolowq drgml har
1110111c:z11ych, A = sm = const > O- wartoci maksyrnaln;J drgajcej
w1elkoc1 s, zwana amplitud drgwi, a rp 0 i lfJ 1 = <Po -rc/2 s wielko
ciami stalym1. Wartos s w dowolnej chwili 1 okrela warto fazy
drga1i <IJ(c) = M+<po lodpow1cdmo cfJ 1(t) = (l)t+rpi). Wiclkoc1 <Po
i lfJi s poc=tko11')'1111 fazami drgml, tzn. wartosciam1 cfJ(t) i l/> 1(1)
w pocztku odliczania czasu (I= O): q>o = <P(O) 1 'P. = <1>1(0).
4. Pochodne pierwsza i druga drga]i!CCj w sposb hannomczny
w1clkosc1 s(r) wzgldem czasu rwnie wykonuj drgama harrnon1cznc
z t sam czi;:stoeilJ kolow:1:

-ds = Aweostwt+cpo) = Awsm ( wc+q>o+-:;-

n:)
dt -

Rys. IV.1.1
 IV.1.1. Drgania harmoniczne 339
2
d s
d/ 2 = -Aw 2 sm(wl+'Po) = Aw 2sm(wl+rp 0 +n:),

przy czym amplitudy ds/d1 i d 2 s/d1 2 s:1 ocipowiedmo rowne Alll 1 Aw 2

Faza pocztkowa ds/dl jest rwna (<p 0 + n/2), czyli rnica faz drgan
wu:lkoki ds/d1 i s JCSl staa i rwna ~/2 ~wielko ds/dr wyprzedza
s w fazie o 7t/2). Faza pocztkowa d-s/di- JCSt rowna (tp 0 +n), tzn.
rnica faz drgan wielkoci d 2s/dt 2 1 s jcsl staa 1 rwna n (wielko
d 2 s/dt 2 wyprzedza s w fazie o n). Wykresy zalczno.Sc1 od czasu
drgajcych harmonicznie w1clkoci s, ds/dr t d 2 s/dt 2 gdy rp 0 = O, s
pokazane na rys. IV. i. I.
5. Z drugiej zaieznosci podanej w punkcie 4 wynika, ze drgajca
w sposb hannomczny wielko s spclnm rwnanie rniczkowe
d 2s ,
-.-.-, +w-s = O. (*)
ct1-
Rozw1zame oglne lego rwnania ma postac:
s =A, smwc +A 2 coswt,
gdzie A1 1 A 2 s dowolnymi slaiym1 cakowania. Wartoci ,1 1
i A 2 mozna obiczyc z warunkw pocz.11kowych, tzn. znajc warlok1
s 1 ds/dl w chwili pocz;1tkowcj (t :: O):
A i =1- (ds)
- A1:: s(O).
w dt 1 ~u
Rozwizanie oglne mona przekszla!ci do standardowej rostac1
drga harmonicznych (punkt 3):

s= ,1 sm (wt+ rp 0 )
gdzie A= JAi+Ai i lflo = arctgtA 2/1l 1).

Wielko s wykonuje 7.alcm y

drgania harmoniczne w tym 1 tyl
ko w tym przypadku, gdy spenia
ona rownamc rniczkowe, zwa- s
ne r61111tmie111 rmc=kowl'lli
tlrgmi liar111omc=11ych.
6. Drgania harmoniczne
mozna przccistawi graficznie za
pomoc1 wektora na plaszczy
nic. Nalczy w tym celu z pocz.1l-
ku ukadu wsprz~dnych O po-
prowadzi na pfaszczymc wek- o X
tor A (rys. IV. l.2), ktrego dl u-
go Jest rwna amplitudzie Rys. IV.1.2
 340 IV.1. Swobodne drgama harmoim:zne

A rozpatrywanych drgan, tworzcy z osi OX kt tp = wr + lflo, rowny

fazie drgan w danej chwili r. Z upywem czasu ki1t 'P rosmc 1 dlatego
wektor A obraca SI\! jednostajnie wok punktu O z pr\!dkosc1
ki1towi1 rwn CZ\!Sloi;c1 koowej drgan w. Zatem rzut wektora A na
pionow os O Y wykonuje drgania harmoniczne wedlug prawa:

Ay = s = Asin(wt+tp 0 ).

Graficzne przedstawienie drgan harmonicznych za pomoc obra-

CUji!Cego si wektora amplitudy nazywamy 111etod11 diagramll' ll'ek-
torowyc/J (metocl /ozorw). Metod\! l\! stosuje SI\! CZ\!Slo na przykad
podczas skiadania (dodawania) jednakowo skierowanych drga har-
monicznych (IV.1.4.2).
7. Zgodnie ze wzorem Eulera dla liczb zespolonych
c; = cosq>+ismtp,
gdzie i = ,j-::] JeSlJednostk<J uro1om1. Dlatego drgania harmoniczne
s = Asinlwt+tp0 ) = Acos(wt+qi 1),
gdzie q>, = rp 0 -rt/2, mozna zapisa w postaci wykladmczer
s = Ac;, = Acif""+1>,
przy czym A= Ac'"' Jest amplilud:i zcspoiom1. Sens fizyczny ma
tylko CZ\! rzeczywista funkcji zespoioneJ ,f ozmiczana Res:
Rd = .~ == Acos(wt+rp 1) = Asm(M+tpo).
gdzie cp 0 = 'fi, + rt/2.

IV.1.2. Mechaniczne drgania harmoniczne

1. Jeli punkt materminy wykonu1e drganiu prostolimowc har-
moniczne wzdluz osi OX wok punktu O, ktry jest poozemem
rwnowagi i ktory przyjmujemy za pocz:1tck ukadu odmcs1enh1, to
zalezno wsprzdnej x punktu matenaincgo od czasu 1 przybiera
posta ((IV. I. i.3"), gdzie s = x);

.'( = Asm{wl+tpo).
Rzuty prl!dkosci v i przysp1eszema a punktu matcriaincgo na os
OX s:i dane wzorami:
Uz = VoCOSlwl+tp 0 ), liz= -a0 smtw1+q>o),
w klorych u0 == Aw jest amplitud pr\!dkoci, a0 = Awz = 110 w - am-
plitud przysp1cszcma. DztaiaJca na punkt mutcr1alny o masie 111 silu
F jest rwna
F =ma F% = -mw 2x.
 IV.1.2. Mechaniczne drgania harmoniczne 341

Sia F jest zatem proporcjonaina do przesum~cia punktu materialnego

wzgll!dem polozenia rwnowagi i skierowana w przcc1wn1 stron:
F = -mw 2 xi,
gdzie i jesl wektorem jednostkowym wzdluz osi OX.
Taka zaleno siy od wychylenia jCSt charakterystyczna dla siy
spr\!ystej (l.3.3.6). Dlatego siy innego pochodzenia, lecz spc111aJ:1ce
tego typu zaleno, nazywamy si/01111 q11as1-spr::ys11111i.
2. Eiwrgra kinctyc:11" punktu matenalnego wyknujcego prosto-
liniowe drgania harmoniczne jCSt rwna
mv 2 mv 2
0 mw 2 A 2
H{ = - - = -- cos 2 (wc+q> 0 ) = ---cos2 (wt+q>u),
2 2 2
czyli
lllUJ? ;12
H{ = --.-- [I + cos (2(J)f + 2rp0 )].
4
Energm kinetyczna punktu malermlnego zmicmu SI\! w sposb
periodyczny od O ~o mw2 A 2(2 ,oscyluj~ harmonicznie z .cz1,:stoc1
koowa 2w 1 amplitud mw A-/4 woko warlosc1 sredmeJ rwnej
mw 2 At/4.
Energia pote11c;al11a punktu materialnego wykonUJl!Ccgo drgania
harmomczne w wyniku dziaania siy quas1-spr1,:z:ystcj

o
czyli
mw 2 A 2
li~ = - - .- (I - cos (2wc + 2rp 0 )] =
4
2 2
11uoA
= - - . - [ I +cos(2wr + 2rp 0 +n)].
4
Energia potencjalna punktu matenaincgo zmienia si w sposb
penodyczny od O do mw 2 A 2i2 oscylujl!C harmomcz:me z: CZ\!Stosci
kolow!cl 2w ; amplitud mw A 2/4 wok wartoci sredmeJ r6wncJ
mw 2 A 2/4. Oscylacje wartoci energii potcnc1alncJ ! kinetycznej od-
bywaj si z przesumi;:c1em w fazie o lt, dlatego cakowita energia
mechaniczna pozostaje w1elkoc1t1 stal:
mw 2 A"
W= 1-1\+ Wr = - - - = const.
2
342 JV.1. Swobodne drgania harmonkzne

Rys. IV.1.3
Na rysunku IV.1.3. zamieszczono wykresy zaieznosci H'i:, H~ i W od
czasu t dla przypadku 'Po = O. .
3n. PrzykJad I. Limowy oscy/a/or lwr1110111c:11y - punkt materialny
o masie m wykonujcy prostoliniowe drganm harmoniczne pod
wpywem siy sprystej F,P, = - Kxi (1.3.3.6). Przykadem takiego
ukadu moe byi: wahac/Jo spr(!y11owe - ciao o masie 111 1.aw1cszone
nu doskonale sprystej sprynic (KJest wspczynnikiem sprystoci
sprzyny). Rownamc ruchu takiego ukadu Jest nastpujqce:

d 2x
111--
2
= -KX Jub
dt
Z IV.l.i.5" wynika, ze ukad drgajcy (wahado sprzynowe)
wykonuje_drgama harmoniczne zgodnie z prawem x = A $1TI(w1 + rp 0)
z czi;:stoc1a koow:i er1 1 okresem T

T= 2n J. .
Energia potencjalna liniowego, hannomcznego ukadu drgaJ1cego
(oscylatora hannomcznego)
2
AX
"{, = - - .
2
4". Przykad 2. Wa/radio fi=yc-::11e - brya sztywna wykonujca
wahania pod wplywem wasnej siy c1koc1 mg wzgldem nieruchomej
osi poziomej O irys. IV.i.4), me przecqodz:1ccj przez jej srodek
c1kosc1 1 zwanej osi waha1I wahada. Srodek c1ko5c1 wahada
pokrywa si Z jego srodkicm masy c (I.7.3.2). Punkt o przcc1cm si
O_SI wahan Wahada Z paszczyzn pionow przcchodZl!C<I przez srodek
c1kosc1 wahada ; prostopadl<1 do osi wahan nazywamy p1111ktem
zawie.r:ema wahada.
Rwnamc ruchu wahada przy braku tarcia w zawieszeniu jCSt
nastpujce (1.4.3.4):
 IV.1.2. Mechaniczne drgania harmoniczna 343

d2 a
J-,-
d1-
= -mgdsina,
gdz1e a jest ktem wychylenia wahada z poozema rwnowagi,
d = OC - odlego5c1iJ rodka masy wahada od osi obrotu, J - mo-
mentem bcwzadnoci wzgldem tcJ osi (1.4.2.1), /11 - mas wahada,
g - przyspieszeniem ziemskim. Dla maych wychyle wahada
sin a ~ a: i rownanie ruchu przybiera posta
d 2a: mgd
--+--a:==
2
dt J
o
tzn. kt a: spenia rowname rniczkowe dla drgali harmonicznych
(IV.i.IS). Zatem przy braku tarcia oraz dla maych wychylcli
drgania wahada fizycznego SiJ drganiami harrnomcznym1:
a: =a 0 sin(w1 + tpo).
gdzie a 0 jest amplitud wychylenia wahada, a

w = r;;;g"dJgd T = 2n fJ
,,/-:/ ,,/-;;;;;i
odpow1edmo czstoci koow i okresem maych drgan wahada
fizycznego.
5. Przykad 3. Walrudlo matematyczlle - punkt materialny
zawieszony na mewakieJ i nierozcigliwej mci, wykonuji!CY wahama
w paszczy:Znic p1onowe1 pod dz1alumem siy ciko5c1. Wahado
malematyczne Jest przypadkiem granicznym wahada fizycznego,
ktrego cala masa skupiona JCSL w rodku masy 1 wtedy ,J = I jest
dlugocii' wahada matematycznego. Moment bezwladnosc1 takiego
wahada wzgldem osi wahan JCSl rwny J = 1111 2 C7.sto kolowa
i okres maych drga wahada matematycznego s zatem rwne
odpowiednio:

Drgania wahada lizyc?.nego 1 matematycznego przy maych ktach

wychyleli stanowi przykad drga1i izocliromcwyd1, tzn. drgali. ktrych
czstoci i okresy me zalez od amplitudy.
W przypadku oglnym okres drgan wahada fizycznego zalczy od
amplitudy ao:

T= 2n
<
1)
2
, eto
[ 1+ ( -2 sm-+
2
1 -
(-
2 4
3 ) sm-+
. cx
2
0
2
....J
 344 IV.1. Swobodne drgania harmonlc;me

I Zw1c;kszenie amplitudy drgan a 0 do 15 powoduje zmmnc; okresu

wikszo ni 0,5%.
nic
6. Dugo.ki =recl11kowa11q wahacilaji=yc=11ego I nazywamy dugo
wahada matematycznego o takim samym okresie drgan:

J J,
111 = --,
mi
=cl+-,
me
> d,

gdzie J, JCSt momentem bczwladnoct wahada fizycznego wzgl\!dcm

osi przcchodz.1cej przez jego srodek masy C i rwnolegej do 1cgo osi
wahan. Punkt 0 1 , lezcy na prostej OC w odego5c1 / od punktu
zaw1eszcma ~vahadla O l_rys. IV.1.4) nazywamy srmlkiem ll'ahwl wuluul/a
fi:yr::nego. Srodck w;1han 0 1 oraz punkt zawieszenia O maj11 wasno
WZHJemnoci: jeli wahado zawiesimy w ten sposb, by jego o wahan
przechodzia przez punkt O1 , to punkt O bi:dzie nowym srodkicm
waha tego wahada, tzn. dugo zredukowana i okres drga wahadla
me zm1c01l) si.

+
+

-
+
+ E
o )(
+
+
+
mg +
Rys. IV.'1.4 Rys. IV.1.5

7". Przyklud 4. !>lale drgmna swobodne elektronw 11 plt1=mre

(IIl.9.6.1 "). Drgania te, zwane drganiami limymumt w plazmie ( osc_11/11-
c;ai111 pla=mowymi) wywouje pole elektryczne, ktre powstaje w elekt-
rycznie obojtnej plazmie w wyniku dowolnego przypadkowego
odchyicma przestrzennego rozkadu elektronw od stanu rwnowagi.
 IV.1.2. Mechaniczne drgania harmoniczne 345
Na przykad, 1csli w paskiej warstwic plazmy o gruboci I (rys. IV.1.5)
elektrony przem1eszczaj11 si na ma odlego s wzdu dodatniego
kierunku osi OX, to w lewej czci tej warstwy pojawia si nadmiar
adunku dodatniego, a w prawej ujemnego. Powstaje zalem pole
elektryczne o nateniu E skierowanym wzdu osi OX, ktorego rzut
t o jest rowny E;i: =
110
na e s' gdzie llo jest koncentraCJll elektron6w
!:o
w plazmie, e - adunkiem ciemcntarnym, a Eo - przcnikainocH)
elcktryczm1 prni. Zgodmc z drug zasad dynamiki Newtona
rownanie ruchu elektronw plazmy w takim polu elektrycznym ma
posta

d~s e 2 n0 d2 s 0 e2 n
111--, = -eE"' = - - - s iub -,-+--s =O,
dt Eo dt mr. 0
gdzie m jest mas elektronu. Elektrony piazmy wykonuj zatem
swobodne drgania harmoniczne o czstosc1 koowej
rn;-
(J) = '\/-;;; '
zwanej c:.110.~cill La11g111111ra lub p/a:mow,

IV.1.3. Swobodne drgania harmoniczne

w elektrycznym obwodzie drgajcym

1. Przykadem obwodu cicktrycznego, w ktrym mog zachodzi

swobodne drgama elektryczne, moe byc prosty obwd drga1ry (rys,
IV. l .6), skadajcy si z kondcnsuto-
r:i o pojcmnok1 Ci poiczoneJ z mm I> O
szeregowo cewki o indukcy1noc1 L.
Jeli do cewki podczymy naado-
wany uprzednio kondensator, to
w obwodzie drgajcym powstajl -q 1
drgania swobodne adunku w kon- c 2 L
densatorzc 1 prdu w cewce. Zmienne q
poie eicktroma~'Jlelyczne rozchodzi
si w przestrzeni z prdkoci rwn
pn;:dkosc1 swmtla. Dlatego jeli roz-
mmry liniowe obwodu nie s zbyt Rys. IV.1.6
c
duze (/ -, gdzie ,, C = 3 10 8 m/s jCSl prdkoci wiata W prm,

1 - czstosci drgan w obwodzie), to mona przyjc. e w kadeJ

chwili 1 nah;zemc prdu I JCSt jednakowe we wszystkich cz~sciach
obw~du. Taki pr:id zmienny nazywamy 11asi-staL1011amy111. Zgodme
346 IV.1. Swobodne drgania harmontczne

z prawem Ohma (III.8.2.3) dla wycinka obwodu l-L-2 trys. IV.1.6)

prawdziwe s nastpuj:1ce zalcznoc1:
q dl
IR= - - - L - .
c dt
We wzorach tych q i cp, -cp 2 = -(q/C) s odpowiednio adunkiem
1 rnu: polencJalw na okadkach kondensatora w dowolnej chwili
t, R - oporem elektrycznym obwodu drgajcego, tzn. czci l-L-2,
tfc = -L{dl/dt) - si elektromotoryczn samoindukcji w cewce
(IIl.13.2.4). Z zasady zachowania adunku elektrycznego (III.l.i.3)
wynika, ze nateme quas1stacjonarnego prdu w obwodzie
l = dq/dt. Dlatego rniczkowe rwnanie oscylacji adunku 11 Jest
nastpujce:

d 2 R dq q
-+
2
--+-=0
dt L dt LC .
2' Elektryczne drgania swobodne w obwodzie drga1cym s
drgamami harmomcznym1, JCli jego opr elektryczny JCSt rwny zeru
(R = 0):

d! i
-,-+--q= o.
d1 LC
Czsto koowa w 1 okres T tych drgan speniaj w=r T//0111so11a:
I
w=--- T= 2tt..,/LC.
.jLc
adunek I/ kondensatom oraz natenie prdu I w obwodzie
zmienia1 si wedug prawa

q = C/osinlwt+cpo). I= i 0 cos((J)l+1p 0) = 10 sm(llJl+tp 0 +tt/2).

gdzie ~o est amplitud zmian adunku kondensatora, 10 = wq 0 =
= q0 / LC - amplitud natenia prdu, 'Po - pocztkow faZlJ
drgali adunku kondensatora. Prnd w obwodzie wyprzedza w fazie
adunek kondcnsatoru o rr./2.
Rmca potenCJalw midzy okadkami kondensatora 11 =
= cp 2 - tp 1 zm1ema si rwniez w sposb harmoniczny 1 jest zgodna
w fazie z adunkiem q:
q
11 = -c = U 0 sin(wt+<Po).
 IV.1.3. Swobodne drgania harmoniczne 347
gdzie U 0 = q0 /C JCSt amplitud11 rnicy potenCjaw. Amplituda
natenia prdu wynosi

lo = Uo {C
..jl:
Wielko .JLiC
nazywamy t>porem falowym obwodu drga)llcego.
3. Podczas swobodnych drgan harmonicznych w obwodzie drga-
Jl!CYm znchodz1 okresowa przemiana energii W. pola clektryeznego
w kondensatorze w energi 11-:., pola magnetycznego cewki i odwrotnie:
: CJ5 </~
n~= -- = --sm(wl+tpo) = - - [1-cos(2o>i +2tpo)).
2C 2C 4C
u2 ui 2 ui
Wm=2=
2
cos (wt+l{lo)= [+cos(2wr+2rp 0 )].
2
Dlatego drgama z11chodz11ce w elektrycznym obwodzie drgaji!cym
nazywamy drga111a1111 e/ek1ro111ag11e1ycwy1111 obwodu.
Wartaki ~V. i ~V. zmieniaj:! si podczas harmomc:znych tlrgan
eiektromagnetycznych w gramcach od O do sw01ch wartosc1 ma-
ksymalnych rwnych odpowiednio 11M2C i Li'f,/2, przy czym
q~/2C =LJ~/2. Drgania W. i M~, s przesumte w faw:: gdy H;, =O,
wwczas Wm = Wmma= Lij/2 1 odwrotme, gdy W =O, wowcr.as
H{, = H;,m = qf,/1C. Energia cakowita drgan elektromagnetycznych
w obwodzie JCSt staa w czasie:
IJ~ LJij
W= n;,+wm = - - = - - = const.
2C 2

IV.1.4. Skladanie {superpozycja) drgan harmonicznych

1. Przez skadanie i.rnperpo:yC]) tlrgmi rozumiemy procedur
umoliwH1J:1c:1 otrzymame prawa, zgodme z ktrym zachodz drgama
wypadkowe ukadu, gdy ukad ten bierze udzml w kilku drganiach
Jednoczenie. Rozrmamy dwa przypadki gramczne - skladame
drga 1.achodZJ1cych w lym samym kierunku oraz skadanie drga
wzaJemmc prostopadych. Pierwsza sytuacja odpowiada, na prlyklad.
drganiom ci~arka I (rys. V.1.7), ktry drga na spr~zyme "wzgldem
Cl\!Zarka 2 oraz wraz z nim na sprzyme b. Taki wlasmc nrlypadck
zachodzi podczas nakladanm si drga fizycznych w1elkosc1 skalarnych.
charakterystycznych dla ukadu drgajcego (cimcma, temperatury,
gstoci, iadunku elektrycznego, priJdu itp.).
2. Zloieme (superpo:y:j) drgmi harmomc:11ych :aclwd:qcyd1 11 tym
samym kieru11k11 s 1 = A, sm Iw, 1+!fJ 1) 1 .~ 2 = ;! 2 sm (w 2 1 + cp 2) mozna
wykol!a korzystaJ<!C z metody diagramw wektorowych (IV. I. i.6").
 346 IV, 1. Swobodne drgania harmoniczne

All

o 412 1 I (l)!t l (/)11tl

X

Rys. IV.1.7 Rys. IV.1.8

Na rysunku JV.l.8 przedstawiono wektory amplitud A 1 (1) ' A1(1)

odpowiedmo pierwszego l drugiego ruchu drgajcego w dowolnej
chwili i, gdy fazy tych ruchw wynosz t/> 1 (t) = w 1 t+rp 1
1 <P2(t) = w2t+1p 2 . Drgamom wypadkowym s = s 1 +s 2 odpowiada
wektor A(t) = A 1 (t)+A.(t), ktrego rzut na os p1onow:) Ol' Jest
r6wny s: -
s == A(t)sm rfJ(t).
Z twierdzenia cosmusow otrzymujemy
[A(tff = Af+Ai+2A 1 A1cos[r/2(1)-r/' 1(t)]
ornz
A, sint/> 1(t)+A 2 stntf.t2(t)
tg <P(t) = .
A I cos t/'1(1)+ A2 cos rf2(t)
3. Dwa drgania harmomcznc s 1 1 s 2 s spjne (kohere11111e), JCi
rnica ich faz me zalczy od czasu:

tf'2(t)- <P 1(1) = const.

 IV.1.4. Skadanie drga harmonicznych 349
Poniewa <P 2(1)-<f1 1(t) = (w 2 -w 1)t+lrp 2 -1p 1), w1~c C7.cstoc1 ko-
owe drga spjnych powmny byc ;ednakowe, tzn. w 2 = w, =w.
W dowolnej chwili rnica faz drga spjnych jest rwna rnicy ich
faz poc1.:1tkowych: rP 2 (t)-rP 1(1) =
qi 2 -rp 1 Zatem drganie wypadkowe
Jest rwme drganiem harmonicznym z tak sam11 czstosc1 w. tzn.
s =s 1 +s2 = Asiniwt+rp 0 ),
gdzie
A 2 = Ar+A~+2A,A2cos(<p2-'P1>

A, sinip, +A2S1Il'f'2
tgrpo = .
A 1 cosrp 1+A 2 cosrp2
W zaieznoci od wartoci rmcy faz pocztkowych skadanych
drgan amplituda A drga wypadkowych zmienia su,: w granicach
od A= IA 1 -A2I dla l(l2-rp 1 = (2m+l)7t

gdzie m = O, I, 2, ... Jest dowoim1 dodatmil liczb cakowit. Jeli

tp 2 - rp 1 =2m Tt, to mwimy, e skadane drgania s zgoc/11e w flme,
natonuast jeli rp 2 -rp 1 = (2.111+ !)Tt, to mwimy wtedy, ze skadane
drgama SlJ 11 fazie przeciw11e1.
4. Drgarua harmomczne, ktrych czstosc1 s rne (w 2 ,P cl) 1 ) s
drgamam1 111espj11y1111, pomewa rmca 1eh faz. rwna
[w 2 -wi)t+(rp 2 -rp 1), w sposb cigy 1.n11enia sic w czasie. Drgama
wypadkowe otrzymane w wyniku nakadama sii; takich drgali sa
drgamam1 mchannonicznymi. Wektory amplitud A, i A 2 skadanych
drga (rys. IV.1.8) obracaj sic z rnymi pn,:dko5c1am1 k:1towym1
i zbudowany na mch rwnolegobok uicga cigym zmianom. przy
czym jego przektna - wektor drgan wypadkowych A - zrmcma sw
dugo 1 w1ruJc ze zuucnna prdkoci ktow.
Dwa drgania harmoniczne o rnych czsto5c1ach koowych w,
i w 2 mona w przyblicruu traktowa Jako spjne tylko w przedziale
czasu tli, w ktrym rnica faz tych drgan 21mema sic mczm1czmc:
lw 2 -wt1Ar 27t iub /lr <b gdzie 'tk = 2x/lw 2 -wd JCSl c=asem
spj11osc1 rozpatrywanych drga.
5. Drgania mehannomczne, ktre otrzymujemy w wyniku naoze
nia si dwch jednakowo skierowanych drgali harmomcznych o zbli-
zonych czstociach (lw 2 -w 11 w 1) nazywamy d11e/11ie111w111. W takim
przypadku Jako pocztek skali czasu t uzasadmoncjest przyjcie LakicJ
chwili. w ktrej fazy obu skadanych drgan s, i s 2 si1 ;cdnakowc
i rwne rp 0 Wtedy s1 = A1smlw1t+1po) Sz = Azsm(w21+'Po) =
350 IV.1. Swobodne drgania harmoniczne

== A2 sin[w 1 1+1p 0 +1p(t)], gdzie ip(l) == (u> 2 -w.)r. Drga111a wypad

=
kowc s s 1 +s2 spchuaj! zalczno
s = A(t)sm[w 1 1+lPo+r/!(t)],
gdzie
[A(1)]2 = Ar+Ai+1A, A 2 cosrp(r)

A 2 sm<p(r)
tgr/1(1) = - - - - -
A, +A 2 cosp(t)
W szczcglnosci, Jeli A, = A 2 = A 0 , 10
tJJ;z-to,
A(t) == 2A 0 cos , r/!(r) = r.
1 wtedy
oJ.-w 1 _ ( w.+w 1 )
s = 2A 0 cos - r sm - r + 'Po .
2 2
_ Wielko I A (r)I, opisujca amplitud\! drgan wypadkowych. zmicma
si w granicach od l A 1-A 2 I do A 1 +A 2 z czslosc111 koiow11
!2 = Iw 2 - w il, zwan:1 czrstofr1q kolmrq c/11cf11ie1i. Pomcwaz c-1sto
dudmci1 JCSt w1clokrotmc m111c1sza od czstosc1 drga (.Q w 1),
znuenn wielko I A (t) I umownie nazywamy amplitudq dm/11u!1I. Okres
clmh1ie1i T.i oraz c=1~s10.fc1 dud11ie1i l'J opisuj:! wzory:
2rt 2rt
T.i = - = - - - -
.Q lw2-w1I 1l/T2-i/7ji
s

Rys. IV.1.9
 IV.1.4. Skledanie drga harmonicznych 351
j
l'd = T.i = l12-l'1l.

gdzie T1 v1 1 T2 , v2 s odpowicdmo okresami i czslosciami skadanych

drga. Na rysunku IV.i.9 podano wykres zalenoci s od t w przypad-
ku dudnie, gdy A1 = A 2 = Ao.
6. W wyniku naozenia zgodnych co do kierunku drgan har-
momcznych o czstosciach koowych bdcych wieiokrotnosciam1
c:zstosc1 podstawowej w, 2w, 3w itd. otrzymujemy okresowe drgania
nieharmoniczne o okresie T = 2rt/w. Z kolei, dowolne zioone drganie
=
okresowe s /(1) mona przedstawi w postaci sumy prostych drgail
harmomcznyc:l1 z czslosciami koowymi bdc:ym1 w1elokrotnoc1ami
pods1awowe1 czstoci ko/oll'<!J w =
2rt/T, gdzie T jest okresem drgan:
a0 "'
s =f(t) = - +L (a.cosnwt+h.sm11wt) =
2 nm i
a0 . "'
= -
2
+I
.~1
A.sin{11wt+q> 0)

przy czym

f
T/2
2
a.=T /(1)cosnw1d1 (11=O,1,2, .),
-T/2

~ f
T/l

h. = f(t)s1011wrdt (11 = 1,2, ... ).

-T/2
Taki sposb przedstawienia funkcji okresowej /(r) nazywamy
rozw1111cie111 l<!J fimhji 11 szereg Fo1mera lub a11ulizq lwrmomczn
(Fo11riera} ::lozo11ego drgania okresowego. Wyrazy szeregu Fouriera,
odpowiadajce drganiom harmonicznym o czsto5c1ach koowych w,
2w, 3w lid. nazywamy _pien1s::q (potlstall'OWq), drug, 1rzern1 lid.
Jmrmomcw zoonego drgania okresowego s = f(t). Zbir lych
harmorucznych tworzy widmo drgania s = f(t). Skad widma zaiey od
postaci funkcji okrcsowej/(t). W prostych przypadkach widmo moe
skadne si z niew1ekiej liczby harmonicznych.
Czsto przez pojcie widma drga rozumiemy Jego widmo czstosci,
czyli zbir czstoci prostych drga hannorucznych, ktorych super-
pozyCJa daje rozwaane drganie. Drgania okresowe maj c/yskreme
(/imowe) widmo czs1oc1.
7. Zwykle drgania nieokresowe maj cigle widmo c:sto.fri, co
oznacza, ze mona Je przedstawi jako wynik naoenia olbrzymiej
liczby drgan harmonicznych, ktrych czstoci przyjmuj wszystkie
 352 IV.1. Swobodne drganta harmo.niczne

moliwe wartosci z pewnego przedzmiu (W przypadku oglnym od

O do oo). Analiza harmoniczna takich drga polega na ich przed-
stawieniu w postaci ca/ki Fo11r1era:

s =f(t) = J[atw)smwr+b(w)coswt]dw,
o
gdzie

a(w) = ~ J
f(,)cosw'd', blw) = f
~ f(,)smw~<l~.
Niektre drgania nieokresowe, zwane prml'le okreso11~1m1 tq1111s1
-okresowymi), maj limowe widmo czstoci. Wchodzce w skad tego
widma czstosci koowe nic s 1ednak wspmierne, tzn. stosunki tych
czstosc1 wyraone s przez liczby mewymierne.
8. M oclulaCJ drgmi nazywamy zmian jakiegokolwiek parametru
drgali okresowych (na przyklad amplitudy lub czstoci) wedug
okrelonej zaicnosc1, dokonan w czasie znaczme dluzszym ni okres
drgnn.
Na przykad, podczas mod11/acji amplitudy drga harmo111cznych
s = A 0 sinlw0 t+tp 0 ) zmoduiowanc drganie przybiera posia:
s = Ao[I +b(t)]sm(w 0 i+tpo),
gdZie j~(t)j < 1_. .
Jesh modulacja amplitudy zachodu w sposob harmoniczny,
b(t) = b0 cosD1, gdzie b0 = const 1 Q w 0 , lo
s = Ao(l+bocos!2t)sin(w0 1+1p0).
Tak zmodulowane drganie ma limowe widmo czstosc1, poniewaz
mona JC przedstawi<': w postaci sumy trzech drgan harmonicznych
o czstociach koowych w 0 , w 0 -.Q, w 0 + Q i amplitudach odpowied-
nio rwnych Ao, Aobo/2 i Aob0 /2:
Ao(I +bocosf.!t)sin(w 0 1+1p 0 ) = A0 smiCJJoi +1p 0 )+

+-z-
Aobo .
!sin [(m0 +.Q)1 + rpo] +stn [(w0 -Q)I + rpo]}.

Jeli mot/11/acja czsto~ci drgali harmomc.znych s = A0 smlwo t + rpo)

zachodzi w sposb hnrmomczny, to zmoduiowane drgame przybiera
posta:

s = Aosm [w 0 (1 +b 0 i:os.Qi)1+1p 0 ] , gdzie b 0 < i t .Q riJ 0 .

Odpowiednio podczas mod11/acji fazowe; zmicnm SI\! pocz:)tkowa
faza drga:

s = Aosm[wot+.:.\<pcos.Qc], gd1.ie Q w 0
 IV.1.4. Skadanie drga harmonicznych 353
W przypadku oglnym modulacji drga zachodzi mozc JC<lno-
czcsnie modulaqa amplitudy 1 fazy (bd czstoci). Przykladcm lak
modulowanych drgan s dudnienia (punkt 4).
9. Sk/aclame wzajemnie prostopadlyc/J drgml ham10111tz11yd1 o je-
dnakowych czstosc1ach. Niech punkt M wykonuje Jednoczesme
drgania wzdu dwch osi wsprzdnych OX i O Y wedug zaieznose1:
.-: = Aisin(wt + cp 1) i y = A2 sinlwt+rp 2 ), gdzie x 1 y s1 wsplrzi;dnymi
kartezjanskimi punktu M. Rwnanu: toru ruchu wypadkowego punktu
.M w plaszczymc XO Y otrzyrnu1cmy poprzez wyciminowame pa-
rametru t z wyrae dla x i y:
x2 _,,2 2xy
- . +-. ---COS(IP2->1) = sm-(rp2->1)-
A1 Ai A 1 A2
Tor ma kszlal elipsy (rys. y
IV. I.I O), przy czym punkt
M op1su1eJll w czasie r6wnym
okresowi skadanych drga
T= 2n/w. Dlatego ruch wy-
padkowy punktu M nazywa-
my drgm11a1111 spolary:oll'a11y-
1111 elip11cz111e.
Onntaqa osi elipsy X
w plaszczymc XO Y oraz Jej
rozmiary zaicz od amplitud
A 1 i A 2 skadanych drgao
oraz od rmcy ich faz po-
CZ<~ Lkowych rp 2 -cp,. Jeli
'1'2-Cfl = (2m+l)it/2, gdzie Rys. IV.1.10
111 = 0, 1, 2, ... , to osie
elipsy pokrywaj si z osiami wsprzdnych OX j 01'. a dlugosc1
posi S<) rwne amplitudom A, i A2 :

x2 J'2 ..
Ai + A~ = J.

Jeli
ponadto .tl 1 = A 2 , to lor punktu M jest okrgiem. T;1ki wypad-
kowy ruch punktu M nazywamy drga111a1111 spolt1ry:owa11y1111 ko/Oll'O.
Gdy f{Ji-Cfli =
Jll'n: (111 =O, l, 2 ... ), elipsa zamtcma s1i;
w odcinek prostej:
A,
l' = +---.\'..
. - Aa
Znak plus odpowiada parzystym wartosc1om 111, tzn. dodawaniu
drga n zgodnych w fazie trys. IV. I. I I a), a znak minus w;1rtociom
nieparzystym m, tzn. skadaniu drga o fazach przeciwnych (rys.
354 IV.1. Swobodne drgania harmon!czne

al m:O, :t2,:tl. bl m= :!:1, !3

y y

Az
r---- ----1
1 I
I I

Rys. IV.1.11

JV.l.llb). Wtedy punkt M wykonuje drgama spo/ary:owa11e li11iowo.

S lo drgama harmomczne o czstosci rowneJ czstosci skadanych
drga.n i amplitudzie A= jAf+Ai, zachodzce wzduz linii prostej,
tworzcej z osi OX kt er= arctg[(A 2 /Ai)cosmn).
10. Skladame drgan \vzaJemme prostopadych o czstosciach
koowych pw i qw, gdzie p i q s liczbami cakowitymi:

:: = A 1 sm(pwc+rp 1 ), y =A 2 sinlqwt+cp 2 ).
Warloci wsprzdnych x i y punktu drgajcego M powtarznJ si
1ednoczesme w Jednakowych przedziaach czasu T0 , rwnych naJ-

X X

q 3
;;=2
Rys. IV.1.12
 IV.1.4. Skadanie drgail harmonicznych 355
mmcjSZej wsplnej wielokrotnoci Ti = 2rr./pw 1 T2 = 2;c/qm okresw
drga wzduz osi OX i O Y. Tor punktu .M jest krzywi) zamkni\!ti!,
ktrej ksztat zalezy od stosunku amplitud, CZ\!Stoci i faz pocz;nkowych
skadanych drgan. Takie zamknite tory punktu M wykonuJilcego
jednoczenie drgania harmoniczne w dwch wzajemnie prostopadych
kierunkach nazywamy krzyll'ymi (fig11ra1111) Lissa;ous. Krzywe Lissa1ous
s wpisane W prostokt, ktrego srodek pokrywa Sllr Z pOCZi)tkiem
ukadu wsprzdnych, a boki s rwnoiegle do osi wsprzdnych OX
1 O Y 1 poozone po ich obu stronach w odegoc1ach rwnych
odpowiednio A 1 i 11 2 Stosunek czstoci pw i qw skadanych drgan
jest rwny stosunkowi liczby punktw styku krzywej LissaJOUS
z dwoma koiejnymi bokanu tego prostok111a rownoleglym1 odpowied-
nio do osi DY i osi OX. Na rysunku IV.1.12 przedstawiono kn~ywe
Lissa1ous dla trzech rnych wartosci stosunku q/p (2: i, 3:2, 1 4:3)
1 rnicy faz pocztkowych dlfl = 'fli -cp 2 = rr./2.

Rozdzia IV.2
Drgania gasnce i drgania wymuszone
IV.2.1. Drgania gasnce (llumione)
1. T/111111e111em (ga11iciem) drga1/ nazywamy stopniowe zmniej-
szanie si amplitudy drgan wraz z upiywem czasu, zw11.ane ze
strutami energii ukludu drgajcego. Drgania swobodne ukadw
rzeczywistych s zawsze drganiami gasncymi. Tumienie swobodnych
drga mechanicznych jCSt spowodowane gwnie tarciem 1 wzbud1.a-
D1em ful sprystych w otaczajcym osrodku (IV.3. i.3). Tum1cmc
w elektrycznych ukadach drgaJcych Jest spowodowane stratami
zwizanymi z wydz1eiamem si ciepa w pr7.cwodnikach iworzcych
ten ukad lub znajdujcych si w Jego zmiennym polu elektrycznym,
ze stratami energii zwizanymi z pronueniowaniem fai elektromag-
netycznych (IV .4.1. 0 ), a take ze stratami zwizanymi z wydz1eiamem
si ciepa w dielektrykach i ferromagnetykach na skutek histerezy
elektrycznej (IIl.4.5.3) ! magnetycznej (III. 12.5.2).
Prawo tum1ema drgan zalezy od wiasnosc1 ukadu drgajcego.
Ukad nazywamy ukadem liniowym, Jeli w rozpatrywanym procesie
Jego parametry charakteryzuicc istotne wlasnosc1 fizyczne ukadu me
zmieniaj si w czasie tego procesu. Ukady limowe opisu]'! liniowe
rwnania rniczkowe. Na przykad wahado spr7.ynowe (IV. i.2.3")
wykonujce drgania w orodku lepkim JCSl ukadem limowym. Jeli
wspczynnik oporu orodka oraz sprzysto spryny nic zaczi, od
prdkoci 1 wychylenia wahada. Drgajcy obwd elektryczny
(IV. i.3.1) mona przyjc za ukad liniowy, Jeli jego opr elektryczny
R. pojemno Ci indukcyjno l nie zaiez am od wartoci mttzcnia
356 IV.2. Drgania gasnce i wymuszone

prdu w obwodZle, am od napicia. W wikszoci przypadkw

rzeczywiste ukady drgaHce maj wiasnoc1 bliskie do ukadw
iniowych.
2". W przypadku ukadu liniowego rowname r1ifoic::kowe 1/11111io11ych
drgati swobodnych ma nastpujc posta:
dis ds
-,-+2{1-+wi\s =O.
d1- de
W rwnaniu tym s jest cbarakleryZUJi!c:J ukad zm1enia1c si
w czasie drgan w1eko5c1 fizyczn, p = consl > O- wsp/c::y1111ikiem
t11111ie111a, a w 0 - czcstoScHJ koow swobodnych drga nietumionych
tego ukadu, tzn. przy braku str.il energii (dla fi= O).
Przyklod 1. Tl11mio11e drgama swobodne wahada spr::ynowego
(IV.1.2.3). Na wahado o masie 111, drgajce pod wpywem siy
sprzystoc1 wzdu osi OX, dziaa rwniez sila oporu F 0 = -bv,
gdzie v JCSl prdkoci wahada, a b = const > O wspczynnikiem
oporu. Rwnanie rniczkowe tumionych drga swobodnych tego
wahada ma posta

d2x dx d~x dx
111--,
dr-
= -b--1-.:x,
dr
iub -.,- + 2//- +mi\x =O,
d1- dl

gdzie {J = =
b/2111 i Wo Jr:;;;;.
Przyklod 2. T/11mio11e drga111a swobotl1w 11 elektryc:::11ym obwmbe
drgcyLJ'lll- Opor clcklryczny w obwodzie rz<.:i.:zyw1stym R 'F O 1 rw-
nanie rniczkowe drgan w lym obwodzie przybiera posta (IV. l .3. 0 ):
d 2 dq ,
--+2/J-+wo<J
2
dr
=o,
dr

gdzie /J =R/2L i w 0 = i/.jLC

3. 0 Jeli tumienie nic Jest zbyt du1.e (/J < w0 }, to zakzno s od 1,
spelniaj:ica rwnanie drgali tumionych (punkt 2), ma posta:
s = A0 e-P1 sin(wr+1/lol
We wzorze tym w= Jw~-{J 2 ., a w1clkoc1 stale A0 i I/Jo zale
od warunkw pocztkowych, tzn. warto.SC1 s i ds/dr w chwili poczt
kowej (I = O). Wykres zaleznosc1 s od t dla 1/1 0 = O przedstawiono na
rys. IV. 2.1.
Drgania tumione mes;, drganiami okresowymi (IV.i .i .2). Warto
maksymalna, na przykad, oscyuJiiccj w1elkoc1 fizycmej s osigana
w jakiej chwili t 1 me powtarza si mgdy w zadneJ innej chwili dla
t > 1 1 Jcdnakze w czasie drga1\ gasncych wielko .1 przybiera
warto zero, zmieniajc su;: w te sam<J stron (na przykad malej;1c).
 V.2.1. Drgania gasnce rtlumione) 357

Rys. IV.2.1

oraz osiga warto5c1 minimalne 1 maksymalne w rownych odstpach

czasu:
2rr 2rt
T=-= ----=-
w Jw5-P 2 .

Dlatego T nazywamy umownie okresem, a w - cz(!slo.fr1t/ kolowq

drgmi 1l11mio11yc/1.
Wielko
A= Aoe- 111
nazywamy amplitud drga1i 1/11111io11ych, a Ao - ampliwd poczlkowq.
Amplituda drgan tummnych maleje w czasie 1 nastpuje to tym
szybciej, im wiksza JCSl warto wspczynnika tum1ema {J.
Czas T = l/{J, w cigu ktrego amplituda drgali tumionych maleje
c razy, nazywamy czasem relaksacji.
4. Logarytmrcznym dekreme/lfem t/111111e11ia nazywamy wielko
bezwymiarow o, rown logarytmowi naturalnemu ze stosunku
wartoci amplitudy drga lum1onych w chwilach t i t + T ( T jest
okresem drga tiumionych),
A(t) T i
=ln ={JT=-=-.
A(t+T) .,. N.
gdzie N jest liczb<) drgan, w cigu ktorych amplituda zmme1sza si
c razy.
Zwizek m1~dzy czstosci koow w drga tum1onych ukladu
i dekrementem logarytmicznym tum1ema {>jest naslpuicy:
358 IV.2. Drgania gasnce I wymuszone

5. Dobroc1q 11klntl11 drga;qcego nazywamy bezwymiarow w1elkos

fizyczn Q, rwn pomnozonemu przez 2rt stosunkowi energii W(t)
drgan ukadu w dowolneJ chwili 1 do strat teJ energii w przcdzmle
+
czasu od t do 1 T, tzn. w cigu jednego okresu drgan tumionych:
W(t)
2
Q= rt W(t)- W(t + T)
Poniewa energia W(t) jest proporcJonulna do kwadratu amplitudy
drgali A (t), to
A 2(1) 2rt 2n
O- ?n---,,----,,.---
- - - A 2(1)-A 2(1+T) l-e- 2 PT l-c- 2 ~

Dla maych wartoci logarytm1czncgo dekrementu tumienia /J dob-

ro ukadu drgajcego JCSl rowna Q = n//J. W takim przypadku okres
drgan tlum1onych T pmktycznic 1est r6wny okresowi T swobodnych
- ' . 1t Wo '
drgan melum1onych' wtedy Q = - - = - . Na przykad dobroc

drgaj;1cego ukadu
PTo 2/J
eiektrycznego (IV. U. I") Q = - ik,
R
-
C
, a dobroc

wahada sprzynowego (IV.2.1.2) Q = ~ ~-

60. Dla duych wartosCI wspczynnika tunuema okres drga p
tumionych ronie i przy1mu1e warto rown mesko1lc-wnosc1 przy
P p
= <llo. Jeli > w 0 , to rmczkowc rwnanie ruchu ukadu
2
ds ds
-d, +2P-d +w5s =O
1- I
ma nastpujce rozw1zame oglne:
s = C 1c-1+c2 e-2 1,
gdzie 1 = P+Jp 2 -w~ i cx 2 = fJ-j{J 2 -<115, a C; 1 C2 s:1
staiym1 wspczynnikami zaicznym1 od warunkw pocztkowych.
ds
Dla warlosc1 pocztkowych (w chwili I = O) s = s0 -_- = v0 ,
dl

Taki ruch ukadu me ma charakteru oscyu1:1ccgo i nazywany JCSt

ruchem aperiodycz11ym. W zalenoci od warunkw pocztkowych
moliwe s3 dwu typy ruchu apcnodyczncgo ukadu (rys. IV.2.2). Ruch
 IV.2.1. Drgania gasnce {llumlone) 359

Rys. IV.2.2

typu (a) wyslpujc wwczas, gdy .s 0 1 v0s przeciwne co do znaku oraz

lval > ix 1\sol- We wszystkich pozostaych przypadkach wystpuje
ruch typu (b).

IV.2.2. Wymuszone drgania mechaniczne

t . Silqwym11s::ajcq i=abur:a;c) nazywamy zm1ennii sil zewnl
rznpnylozom) do ukadu 1 wymuszajc w mm drgania mechaniczne.
R:::11ic::kowe rw11ame drga1i wy11111szo11ycl1 prostego ukladu linio-
wego (IV.2.i.1) - na przykad wahada sprzynowego (IV.2.i.2)
- odbywajcych si wzduz osi OX pod wpywem zmiennej siy
zewnlnncJ F(c) ma posta:
d1x dx , I
-_-,-+2/1-+wo."I: = -F(t).
de- de 111

Jeli F,,(c) JCSl okresow, runkcj czasu, to po przyozemu tej siy

do wahada powstaje na pocztku okres pr=ejk1011)' drgaii 11.111111sw-
11ych. Wahado uczestniczy jednoczcsme w dwch rodzajach drga:
x = x 1 (c)+x1(t).
Wyraz pierwszy odpowiada swobodnym drgamom lum1onym 1
wahadla (IV.2.1.3):
x 1 (t) = Aae-"'sinlwt+i/Jo).
gdzie w= Jwfi-/Jl
01 Zakladamy. e fi < "' W pr.u:..-iwn)"m wypadku swobodne drganra w;ihadla bd

aperiodyczne (!V.2.1.6). tzn .

.t 1 (r) = C 1 cp[-(fl+./P'-w~ )1]+C:e1p[-(/l-JJl'-m~ )r].
360 IV.2. Drgania gasnce i wymuszone

Wyraz drugi odpowiada okresowym drganiom nietumionym

wahada o czstosc1 rwneJ czstosci siy wymuszaj:1ccj F(t).
Warto amplitudy .t 1 (t), rwna A 0 e-P. szybciej lub wolntej
maleje po rozpoczciu si drga wymuszonych: amplituda -~ 1 (r) maleje
stukrolnie po czasie r 0 = 4,6/P. Zatem po pewnym czasie 1 od
momentu rozpoczcia drga Ir - to) swobodne drgama wahada
praktyczme zanikaj: x(t) ~ x 2 (t). Wahado przechodzi w stan 11sta/o-
nych drga1i wy11111s;o11ych o czstoci siy wymusza1ce1.
2. Jeli sia wymusza1ca zmienia si w sposb hannomczny, tzn.
F = F 0 cosDt, to ustalone drgama wymuszone wahada S<!- rwnie
drganiami harmonicznymi o tej samej czstoci:
x = Acos({.!r+rpo).
Amplituda tych drga A oraz przesunicie fazy ({Jo nudzy sil
wymuszajc a wychyicmcm zale od zwizku midzy czstosc1am1
koowymi drga wymuszonych !2 i mctummnych drgali swobodnych
wahada Wo.

Fo Fo
Jceli Q =O, otrzymu1emy o;o 0 (0) =O 1 A(Q) = A 0 = --.
lllW(i
= -
K
jest s1atycz11y111 wyc/iy/e11ie111 wahadu z pooenia r6wnowag1 pod
dz1aiamcm staleJ siy F = F 0 Dla f.l-> co amplituda A(.Q)-0
1 lgf/1 0 -> O, a <p 0 -+ -n. Wykresy zaicznoc1 A(Q) i rp 0 (f.I) dla rnych

Rys. IV.2.3
 IV.2.2. Wymuszone drgania mechaniczne 361

'Po

Rys. IV.2.4

wartosc1 wspczynnika tumienia p przedstawiono na rysunkach

IV.2.3 j JV.2.4.
3. Amplituda wychylerua w przypadku ustalonych wymuszonych
drgali. harmonicznych wahada osiga warto maksymain przy
czsto5c1 kolowej drgali.

Q..., = jw~-2pz = jw2-p2'

gdzie w Jest czstoci kolowi1 swobodnych drga tumionych wahada
(lV.2..1.3). Czsto Q"" nazywamy c=sto.fri re=o11a11s01rq.
Warto maksymo.ina amplitudy

. F0 n Fo
Amu= A(Qra) = - - - = - - , ,
2mPw mar
gdzie jest logarytmicznym dekrementem tumienia (JV.2.1.4). Jeli
{J w 0 , to Q.,,::::: w 0 , 'Po(.Q"")::::: -rc/2 1 A"""'::::: QAo, gdzie Q ~n/6
JCSt dobroci wahadla (IV.2.1.5), a A0 - wychyleniem st:Jtycznym
(punkt 2).
Szybki przyrost amplitudy wymuszonych drgali. mcchamcznych
przy zblianiu si czsto5c1 koowej siy wymuszaJi!CeJ do warlosci
Q,"' nazywamy zjawiskiem rezo11a11s11 mec/1011icz11ego. Przedstawione
na rys. IV.2.3 wykresy zalcnosc1 A od Q nazywamy kr:ywym1
re:o11a11sow11111.
W miar wzrostu warlosc1 wspczynnika tum1cnia/J maksima
krzywych rezonansowych szybko malej (dla maiych p amplituda
Amo - l//J), a czsto rezonansowa Q, powoli przcm1cszcw si
w stron niszych czstoci.
 362 IV.2. Drgania gasnce i wymuszone

4. PrdkoL: wahada podczas uslalonych, wymuszonych drga

harmonicznych wyra7.a su; zalcznoci
dx
!Iz= - = -AQsm(Qt+rp 0 ) = A 0 cos(.Qt+a),
dt
w klrej A,, = A.Q Jest amplitud:, prdkosci, a a = qi 0 + rr/2 - prze-
suniciem fazy mI\!dZy prdko5c1 i si wymuszaic, przy czym
FoQ Fo
A = --;=;;=:::;:===::;;::-
111 j(wij-Q2)2 +4p2 a2 (w~-Ql)2 +4p2
m a2

w5-Q 2
tga = -clgrpo =
2/JQ
Amplituda prdkosc1 osiga maksimum dla Q = w 0 j jest rwna
. Fo
IA 1,)m = A,{wo} = - - .
2mfJ
W takim przypadku a = O, tzn. prdko wahadla znuenm si
w fazie z silwymuszajcii. Dla Q-+ oo amplituda A,,-+ O i a-+ - n/2,
a dla .Q-+ O amplituda A,, ..... O 1 r1--+ rr/2.
5. Przysmes:enie ll'aliatl/a podczas ustalonych, wymuszonych drgan
hannonicznych wyraza si zaicznosc1
d2 x
a,=-~-= -AQ 2cos(!2t+rp 0} = 1iucos(f.!t+}'}.
dr-
We wzorze tym A. = AQ 2 jest amplitud;! przyspieszenia, a i' = qi 0 + rr
- przcsunt\!Cicm fazy midzy pn.ysp1cszcmcm ; sil wymuszajc,
przy czym
F .Q2
A0 = o
mj(wij-f.! 2)2 +4/P .'2 2

Amplituda przyspieszenia osuiga warto maksymaln dla

.Q = J 1-2-
w
)2 : :
(o fJ Wo
(.
i
/1
+ wfi .
2
)

Wo
 IV.2.2. Wymuszone drgania mechaniczne 363
Dla Q = O amplituda A0 = O, a dla Q-. oo amplituda przy-
spieszenia dy do wartosc1 A.\oo) = F,)m.
6. Straty energii ukadu drgajcego, wywoane przez siy dys-
sypatywne (1.3.1.7} podczas ustalonych drgan wymuszonych, s
cakowicie skompensowane przez prac wykonami nad ukadem przez
sil wymuszajc. Na przykad praca wykonana przez dziaajc na
wahado sprynowe Si\! oporu w cigu jednego penego drganiu jest
wyrazona wzorem

f
T

2 2
= -2mPA !2 sin 2 (!.!t+rp 0 )dt = -mpA 2 f2 2 ,
o
gdzie b = 2.mP jest wspczynnikiem oporu (IV.2. i .2).
Wykonan w tym samym czasie prac siy wymuszajcej F =
= F 0 cos Qr mona zapisa w postaci
T T

A. = F 0
-
f~
dt
cos Qrdr = -A.QF 0 fcosf.!tsm(.Qc+cp 0 )dt =
o o
j
=- A!2Fosinq> 0 = -A 1 ,
2
pomewaz sintp 0 = -2mPA.Q/Fo.
7, Jeli dziaajca nu wahado spr\!ynowe silu wymuszajca
zrn1ema si w sposb okresowy, iecz nic harmonicznie, to mona J
przedstawi w postaci sumy harmonicznych tej siy (IV.i.4.6). MaJ
one rne amplitudy, fazy pocz.tkowe oraz czslosc1 koowe, bdce
w1eiokrotnoscmm1 czstosc1 Q = 2rc/T, gdzie Tjest okresem zmian siy
wymuszaJCCJ. Poniewa wahado Jest limowym ukadem drgajcym
(IV.2,l.1), wic kada harmoniczna siy wymuszajcej dziaa na me
tak, Jak gdyby me byio innych harmonicznych. Dlatego ustalone
drgania wymuszone wahada wywoane przez dowoln okresowa si
wymuszuJCi mozna roZpatrywu juko wynik nalozcma (superpozyc1)
ustalonych drgan wymuszonych tego wahada pod dziaamcm kazdeJ
harmonicznej siy wymuszajcej oddziclme. Wkad" rnych har-
monicznych do drgama wypadkowego zaley od ich czsto5c1 ; amp-
litud. Dziki zjawisku rezonansu istotn rol odgrywaj tylko te
harmomczne siy wymuszaJCCJ, ktrych czstoci koowe s bliskie
czstosc1 rezonansowej wahada lpunkt 3). Jeli wspczynnik tum1e
niu wahada p jest may. to wahado moe wykonywa ustalone
364 IV.2. Drganie gasnce 1 wymuszone

drgania wymuszone zblione do drga harmonicznych nawet wtedy,

gdy zrmany siy wymuszajcej s dalekie od harmomcznosct. Przy-
kadem takich drgan wymuszonych mog byc drgama wahada. ktre
okresowo pobudzane Jest krtkotrwaymi oddzialywanianu w postaci
skierowanych w t\! sam stron\! pchni\!C powtarzajcych SI\! w jed-
nakowych odstpach czasu, rwnych okresowi drga swobodnych
wahada.

IV.2.3. Wymuszone drgania elektryczne

1. RealizaCJa drga wymuszonych w obwodzie elektrycznym
(IV .1.3. 0 ) 1est moliwa po wh1czenm do obwodu rda energii
elektrycznej o zm1cnne1 w czasie sile elektromotorycznej (SEM) 8 (rys.
IV.2.5). W elektrotechnice rdo
energii cicktryczncJ, majce okre
1>0 R lon sil elektromotoryczni1 oraz

c
-q , opr wewntrzny, nazywamy 7.rd-
le111 SEM (rinile111 napicw). Zgod-
q 2
L nie z prawem Ohma dla czsci ob-
wodu i-R-L-2 {Ill.8.2.3) pyncy
Z'll J w obwodzie w C7.as1c drgan wymu-
~---'1~ _ _ ___. szonych quas1-staCJonarny prd
{IV. i.3.1) mozna wyrazi wi:orem
d/
Rys. IV.2.5 IR =Cf' -tp~-Ldt +C(t),
w ktorym cp 2 - 'I' 1 = q/C jeSl ru"i.ni1. potencjaw na okadkach
kondensatora, q - jego adunkiem, a opr wewn\!trzny rda SEM
jest zaniedbywalnie may w porwnaniu z oporem zewntrznym
R (takie rdo SEM uwaa si za rdla doskonale). Z 7.asady
zachowania adunku elektrycznego (III. i. i.3") wynika, ze I = dq/dt.
Dlatego rwnanie rmc=kowe elektryc=nycl1 drgmi 11y11111s=<mych w ob-
wotbe mozna przedstawi w postaci analogicznej do rwnania
wymuszonych drga mechanicznych (IV .2.2.1):
d 2 d , i
dr2 +2Pdl+wo = L6'(t),

przy czym {J = R/2L Jest wsplc7~kiem tumienia drga swo-

bodnych w obwodzie, a w 0 = 1/,J__LC 1est o.stosc1:1 kolow swo-
bodnych drgan niegasncych !tzn. dla R = O).
2. Jeli wymuszajca SEM &'(r) zmienia si w sposb harmomczny:
"(r) = " 0 cosQt, to iadunck na kondensatorze (IV.2.2.1) podczas
uslalonych drgan wymuszonych i:m1cnia si harmonicznie z 14 sam:1
cz:stoc1 koow .Q;

I/= lJoCOS(Ql +ipo).

 IV.2.3. Wymuszone drgania elektryczne 365
Amplitud tJo oraz faz pocztkow11 lflo obliczamy ze wzorw

-
6'o efo
o = = -~=======-
Q.
J (
R2+ QL- Q.C
1 )2 LJrw5-fJ. f +4/J2Q
2 2

R 2/JQ.
tg1p 0 =
1
QL--
QC
Dla Q = O faza ip 0 (0) = O. a ladunek kondensatora przy stalej
rmcy potencjaw midzy jego okadkami, rownCJ cf, przybiera
warto CJo(O) = BoC. Dla Q-+ oo amplituda r1o-+O, a <fl-+ -lt.
Wykresy zaleznoct lf'o od Q przedstawiono na rys. IV.2.4, il wy-
kresy zale7.nosc1 0 od .Q - na rys. IV.2.3, gdzie .-i = q 0 ,
a A 0 =qo(O) = 8oC.
3. Natenie pn1du podczas ustalonych drga wymuszonych
w obwodzie
dq
1= - = -oQsin(Dt+q> 0 ) = J0 cos(Qt-q>).
dl
Amplitud pr:idu I 0 =
cJo Q oraz faz pocztkow - q> = (lflo + lt/2)
mozna obliczyc ze wzorow:
l
QL--
!K
tg<po = - - R - -

Io

Rys. IV.2.6
366 IV.2. Drgania gasnce I wymuszone

Rys. IV.2.7

Wykresy zalcnosc1 / 0 od Q dla rnych wartosci R, zwane

kr=y11y1111 re:o11a11sowy1111 obwodu drga1cego, podane s na rys. IV.2.6,
a wykresy zalenoci 1p od Q - na rys. IV.2.7. Rezonansowa czsto
kolowa Q""' odpowiadajca maksimum amplitudy prdu w obwodzie
podczas drgan wymuszonych, me zaiezy od R:
l
Q,.,=wo=--- .
.jLc
W rezonansie amplituda natzenta prdu Jest rwna
/ 0 (Q..,) = 8 0 /R, a przesuntcie fazowe midzy prdem 1 SEM
cp(Q,..) = O. Jeli Q < w 0 , to 1p < O, tzn. prd wyprzedza SEM
w fazie, tym bardziej, 1m mniejsza jest czsto Q(rp = -rc/2 dla
Q =O). Jeli Q > w 0 , to rp > O, tzn. prd jest opmony w fazie
wzgldem SEM i opmenie Jest tym wiksze, 1m wiksza jest czsto
Q trp-> rr/2 dla Q ..... co).
4. Rmca potencjaw na zaC1Skach roda doskonaego har-
monicznej siy elektromotorycznej (SEM) (rys. IV.2.5) jest rowna tej
sile elektromotoryczne1:
u= ' 0 cosflt.
Spadki potencjau na poszczeglnych cicmcntach (kondensatorze
o pojemnoci C, oporze R 1cewce o mdukcyjnosci L) przedstawionego
na rys. IV.2.5 obwodu z prdem zmiennym smusoidalme
I= J 0 cos(Q1-cp) s rwne odpow1edmo:
 IV.2.3. Wymuszone drgania elektryczne 367

11L = L.!!!_
dt
= ULcos(m-q>+~).
2
Drgania ua odbywaj si w tej snmej fazie co drgania pr1Jdu
I w obwodzie; uL wyprzedza w fazie prd o 1t/2, uc Jest opnione
wzgldem prdu o Tt/2, przy czym

11c+uR+uL = u =80cosQt.
s. Warto5ci amplitud wielkoci Ile, uL. "R s odpow1edmo rwne

gdzie Xe = 1/QC jest opomoSL'i po;e11mosc10ll' (kapacytallL')tl) obll'odu,

XL = QL - opornosc1 i111blkcy;11 (i11d11kta11c;) ob11'od11. Wielko
1
x = xL -Xe= QL---
QC
nazywamy opornoci biern (reaktm1q)

obll'odu, R o ornoc1 czy1111 lre:ystanc;) obll'od11,

az = R 2
+ ( QL - ~Cy oporem cakowitym (i111ped1111L')l/, :uwad,
opornosci pozorn).
Zawarte w punkcie 3 wzory dla amplitudy prdu smusoidainego
w obwodzie oraz jego fazy poczijlkoweJ mozna przep1sac w postaci
8'o X . R X
10 = - i tgrp =-,gdzie cosrp = - , sinrp = - .
z R z z
W warunkach rezonansu Q =
i/.ji:C oraz xL = xc. zalem opor-
no bierna (reaktancja) jest rwna zeru, a oporno cakowita
obwodu (zawada) przyJmUJC warto mm1maln rwn Jego opornoci
czynnej R:
x(Q,.J = O, z(Q,C2) =z.... = R.

W takim przypadku U a = 8' o

6. Wartosci sk11tecz11q zn11ema1cego si okresowo natzema

prdu 1odpowiednio SEM, nap1c1a ilp) nazywamy warto sredm
kwadratow natenia prdu w czasie rwnym jednemu okresowi
T jego zrman:
368 IV.2. Drgania gasnce l wymuszone

W przypadku smusoidalnego priidu zmiennego wartoci skuteczne

natzema prqdu oraz SEM S<I nastpuJ<lce:

Wykonana w czasie <lt praca elementarna pr<1du smusoidalncgo

w obwodzie przedstawmnym na rys. IV.2.5
5A = Jiidt = J 0 8 0 cos(Qr-qi)cos!2tdt.
Moc ch11iloll'a prqd11 11 obwocbl!
BA
N= dr= lu= Io6 0 cos[Qr-qi)cos!2t.

redm w czasie jednego okresu warto mocy chwilowej nazywamy

moc c=y1111 P priidu w obwodzie elektrycznym:
T

o
Mnonik coS1f1 nazywany jest 11spk=y1mikiem 11wq. Pomewaz
J,l = 8,Jz, a cos1p =Rf:, wic
R ,
p = ..2 6':.

W warunkach rezonansu : = R ; moc czynna osiga warto

maksymain:

P=-=-
s;t &5
R 2R

Rozdzia IV.3
Fale spryste

IV.3.1. Fale podune I poprzeczne

w orodku sprystym
I. Ciao nazywamy ew/em spr:i:y.Uym. a Jego odksztaiccmc
spowodowane oddzialywamcm zewn\!ttznym - odk.1':111lct!11iem spr:i:ys
tym, Jeli znika ono calkow1c1c po ustp1cmu tych oddzialywait.
Zgodnie z prawem Hooke 'a odksztaicema sprzystc Sl! wprost propor-
CJOnaine do wywoluJcych JC oddziaiywan zewntrznych. tzn. zaiczii
 IV.3.1. Fale podlune I poprzeczne 369
od mch w sposb limowy. Przy dostatecznie malych odksztalcenmch
praktycznie wszystkie crnla mozna uwaza za sprzyste.
Wasnosc1 sprzyste cm zalez od churukteru ruchu cieplnego
czsteczek oraz si ich wzajemnego odd21a~wama. Na przykad ciao
w fazie gazowej swobodme zmienia SWJ ksztat w zalcznosc1 od
ksztatu zajmowanego przez me naczyma - gaz me ma .Jpr:ys1osc1
postaci. Jednoczenie gaz wykazuje spr:ys1o,1 obj(!to.fri, tzn. wasno
s1aw1ama oporu pny zmianie Jego objtoci. Ta wasno gazu,
zwH1zana z ruchem cieplnym JCgo czsteczek, przeJawm sw w postaci
zmian cimema p podczas zmian Jego objtosci V. Zgodnie z prawem
Hooke'a dla odks::1alce1i objtoc1 zmmna dp cimema gazu podczas
mulej zmiany dV Jego objtoci Jest wprost proporc1onalna do
odkszlacema wzgldnego objtoci:

dV
dp= -KV,

gdzie K jest 111od11iem sprystosc1 obitocio111e; gazu. W przypadku

gazu doskonaego (II. J.4.1) wartoc K zaley od rodza1u procesu
termodynamicznego sprt,!zania (rozprt,!zania) gazu. Podczas powolnej
zrmany objtoci gazu proces mona traktowa Jako 1zo1erm1czny
{11. l .3. 7), nutomtast podczas bardzo szybkiej zmiany - Jako adiaba-
tyczny (11.i.3.T). W pierwszym przypadku K = p, a w drugim K = xp.
gdzie X JeSt wykadnikiem adiabaty (Il.2.5. J] 0
).

2, Sprzysto krystalicznego ciaa staego zwizana Jest z siami

wzajemnego przycigania 1 odpychama czstek (jonw. atomw
lub czsteczek) tworzcych to ciaio 1 wykonu1cych meuporzi1d-
kowane drgama c1epine wok wzw Jego s1cc1 krystalicznej.
Siy wzajemnego oddzmywama czstek przccnvstawiaJ<! sic od-
ksztakemom sieci krystalicznej, zw111zanym ze . zm1arn1 zarwno
obj1oc1 crnla, jak 1 Jego postaci. Dlatego ciaa slaic oprcz
sprzystoc1 objtosc1 wykazuj rwnie wasno sprzystose1 po-
staci, polegajc na przcciwstawiamu si odksztaicemom scmama
(Vl. l.3.9).
Sprysto cieczy rwmez zwizana Jest z siami wzajemnego
oddzrnywama midzyczsteczkowego. Jcdnakze, pomewa sredm czas
zycia <T) w stame osiadym cz:1steczek cieczy (ll.6.2.4) 1esl may.
ciecze, podobnie jak gazy, maj tylko sprysto objloc1. Pr1e1awiaJ
one wasno sprystoci postaci tylko w stosunku do odksztace
zmiennych o bardzo wysokich czs1osc1ach, ktrych okres JCSt me
wikszy od (T >.
3". Falami spr:ystymi lub 111echa111c::ny1111 nazywamy zaburzenia
(odksztacenia) mechamczne rozprzcstrzema1cc si w orodku sprzys
lyrn. Ciaa, ktre oddziaujc na osrodek wywouj Le zaburzema,
nazywamy rdlam1fal. Na przykad widzowie w teatrze slysz mow
i spie\y aktorw oraz dwiki instrumentw muzycznych dziki
370 JV.3. Fale spryste

dochodzcym do nich drganiom cinienia powietrza wywoianym przez

te :i:rdla dwiku.
Falami dwkowym1 (ak11stycz11ym1) nazywamy falc sprzyste
o maym natzemu, tzn. sabe zaburzenia mechaniczne rozchodzce si
w osrodku spf\!ystym. Faie dwikowe oddZJaujc na ludzkie nal'Zljdy
suchu wywouj wrazcnia siuchowe, Jeli czstosc1 1 odpowiadajcych
1m drga s zawarte w przedziaie 16 - 2 104 Hz (pasmo ak11styc:11e,
dwiki slysza/11e). Fale spryste o czslocmch v < 16 Hz nazywum1
111fradll'1kam1, natomiast o czstosciach 1 > 2 10 Hz - 11/tra-
dw1kami (czsto fale spryste o czstociach v > 109 Hz nazywane
s l1iperdw1ka1111).
4. Rozchodzenie si fal spn;:ystych me Jest zwizane z przcnosze-
mem (transportem) substancji 1. W osrodku meogramczonym poiega
ono na wzbudzamu drgan w coraz bardziej oddalonych od :Z:rdla
czcrnch orodka. Mozna wtedy zapommc: o dyskretnej (korpus-
kuiarnej, czsteczkowej) budowie osrodka 1 uwaac go za osrodek
c1g/y, majcy okrelone wlasnosct sprzyste. Przez pojcie c:stki
takiego orodka, wykonu;ccj drgania wymuszone, rozumie si may
element Jego objtoci, ktrego rozmiary s wielokrotnie wiksze od
odleglosci midzycz:,sleczkowych ! ktry w zwizku z tym zawiera
znaczn liczb czsteczek. Poniewa nawet w gazie odlegoci midzy
czsteczkowe s skrajnie mae (rzdu 10- 8 m w warunkach normal-
nych), to czstki osrodka mona praktycznie uwazac za punktowe.
5. Fal sprzyst nazywamy fal podluzt1, Jeli czstki osrodka
wykonuj drgania w kierunku rozchodzema si fali. Fale poduzne
zwizane s z odksztaceniem objlocr osrodku spr1=zyslcgo 1 dlatego
mog rozchodzi si w dowolnym orodku - w fazie staej, ciekej
1 gazowej. Przykladem s fale dwikowe w powietrzu.
Fai spriyst nazywamy fal poprzeczn, Jeli czsLki orodka
wykonuj drgania w paszczyznach prostopadych do kierunku roz-
chodzenia si fali. Faic poprzeczne zwizane s z odksztaccmcm
CIOUntU OSfOdka sprzystcgo I dlatego mog powstawa I rozchodzi
si tylko w orodkach mU.Jcych sprzysto postaci, tzn. w ciaiach
staych. Przykadem fa poprzecznych mog<) by fole rozchodzce si
w strunach mstrumentw muzycznych.
Szczeglne miejsce zajmuj fale pow1erzcl1mowe - rozchodzce si
wzdluz powierzchni swobodnych cieczy (ub pow1crzchm dzielcych
dwie me mieszajce si ciecze) zaburzenia tej pow1crzchm, powstae
w wyniku oddziaywa zewntrznych (upadku cm!, ruchu statkw,
wiatru itp.). W powstawaniu i rozchodzemu si tych fal okrelon roi
speniaj siy c1koc1 oraz siy nap11;:c1a pow1erzehmowego. W falach
pow1erzehmowych czstki cieczy wykonuj jednoczenie drgania

1 Z pewnym transportem substancji mmny Llo C"lymcnm podo.::is rozchodzema s1i;

Wosrodtll silnych zaburzen (nu przyklod pOWSlaJQCych W<=i.:rne wybuchu ful udcr/J'nlawych).
kiedy drgania CT-'ISICC7J'k orodka staj 31~ nieliniowe.
 IV.3.1. Fale podune i poprzeczne 371

poprzeczne 1 podune, zakrelaJIC tory eliptyczne iub Jeszc.""Ze bar<lz1e1

zlo:i.:one.
6. Orodek nazywamy orodkie111;ed11orod11.v111, Jeli jego wasnoci
fizyczne, istotne w danym zagadnieniu, me ulegaj zm1ame przy
przejciu z jednego punktu do drugiego. Ten sam orodek mozc byc
jednorodny ze wzgl;du na 1akies wlasnoc1 fizyczne 1 nie1ednorodny ze
wzgldu na mne. Na p12yklad c1aio monokrystaliczne Jest Jednorodne
ze wzgldu na swe wlasnosc1 spryste 1 jednocze5mc optycznie
niejednorodne dla promieni rentgenowskich.
Orodek nazywamy osrodkiem i=otropowym. Jeli Jego wlasnoc1
fizyczne, istotne dla danego zagadnienia, sq jednakowe we wszystkich
kierunkach. Ten sam osrodek moe byc izotropowy ze wzgldu na
Jakies wlasnosc1 fizyczne 1 anizotropowy ze wzgii;du na inne. Na
przyklacJ, krysztay O SICCI SZescicnnej Sij Optycznte IZOtrOpOWC, a poci
wzgli;dem wlasnosc1 spq:zystych - umzotropowe. Gazy 1 ciecze s
izotropowe wzgldem dowoinych wasnosc1 fizycznych, Jeli me ma
pl zewntrznych.
7. Orodek nazywamy o~Todkiem /imowym. Jeli m1i;dzy w1clkos-
ciami fizycznymi odpowiedzialnymi za dane oddztaywame zcwni;trzne
na osrodek oraz spowodowanymi przez me zmmnam1 sianu tego
osrodka istniCJC zwizek proporCJonalnoSct. Na przykad osrodek
sprysty spclnmJcy prawo Hooke'a lpunkt I ) Jest liniowy ze wzgii;du
0

na swe wlasnosc1 mechaniczne. Dielektryk Jest orodkiem liniowym ze

wzgidu na wlasno5ci eiektryczne, jeli Jego przenikalno cicktryczna
(lll.4.3.5) me zalezy od natzenia pola eicktrycznego. Analog1czmc,
magnetyk Jt:Sl owdkiem limowym ze wzgl\;'dU nu swe wlusnoc1
magnetyczne, jeli Jego przenikalno magnetyczna (lll.12.4.5'') me
zaiczy od indukcji magnetycznej poia.

IV.3.2. Rwnanie fali biegncej

1. Falaim bieg11cy1111 nazywamy falc, ktre, w odrmemu od fal

stojcych (IV .3.5.4), przenosz energie w przestr1.e111.
Rll'11a11ie111 fali spr=ystej nazywamy. zaleno wektorowych lub
skalarnych wielkoci, opisujcych drgmua osrodka podczas rozcho-
dzenia si w mm rozpatrywanej fali, od wsprzdnych przestrzennych
1 czasu. Na przyklad dla fal w ciele staiym tak w1clkosc1<1. mozc by
wektor przesumccia czstki orodka (IV.3.i.4) wzglcdcm pooenia
rwnowagi lub jego trzy rzuty na osie wsprzdnych. Jako wielko
charakteryzuji1c fale podluzne w gazie lub cieczy przyJmUJC su; zwykle
nudwykc cimcma w orodku drga)ilcym, rwni). rnicy miedzy
wartosc1 ciniema zmiennego 1 rwnowagowego.
Promwmem nazywamy lim, do ktrej styczna w kazdym JeJ
punkcie pokrywa si z kierunkiem rozchodzenia sic fali. tzn. z kicrun
kicm przenoszenia przez fal energii (IV.3.3.5). W osrodku JC<lnorocl-
nym (IV.3.i.6) promienic s liniami prostymi.
372 IV.3. Fale spryste

2". Fal sprl,!yst.,. nazywamy fal s11111soidal11 ub har111011icz11,

Jeli odpowiadajce Jej drgania CZl)Slek OSrodka SI) drgamami har-
momcznymi (IV.1.1.3"). Czi;:sto tych drga nazywamy t:=stofriq
fali. Wahania cinienia w osrodku gazowym lub ciekym podczas
rozchodzema su;: w mrn fali smusoidalneJ zachodz w sposb har-
momczny z CZl,!Stoc1;i rwn;i czstoci fali. W smusoidalneJ fali
poprzecznej czstki orodka mog jednoczeme uczestniczy: w dwch
wzajemnie prostopadych drganiach harmonicznych o czstosc1 rwnej
czstoci fali, z ktrych kazde jest prostopade do kierunku roz-
chodzema si fali. W zaieznosci od rodzaju poiaryzacji drga wypad-
kowych (IV. I.4.9) rozrmamy nastpuJl!CC rod:a)I.! polary=acji si1111-
soidal11ycli fal poprzec:11yc/1:e/iptyc:m, koow 1 liniow llub pask).
Y< Zaburzenia codksztalcenia) mechaniczne rozchodz SI\! w o
rodku spri;:zystym ze skonczon;i pr1,!dkosc1 v. Dlatego zaburzenie
wywoane przez rdlo fali w chwili 10 dochodzi do dowolnego punktu
M osrodka w czasie I> Io. Rnica 1-fo = l/v JCSt tym Wll,!ksza, 1m
wiksza jest droga /, Jak pokonuje fala od rdla do punktu M.
Dlatego drgania w punkcie M s opmone w fazie wzgidcm drga
:Zrdla fali.
Powier=dmifalowq iub czoem fali nazywamy miejsce geometryczne
punktw o Jednakowej fazie drga. Dla wszystkich punktw teJ samej
powierzchni falowej rnica t-t 0 jest taka sama. Przez kazdy punkt
orodka, do ktrego dolar! ruch falowy, mozna poprowadzi jedn
powierzchm falow, odpowiadajc wartosci fazy dri;a w tym punkcie
w rozpatrywanej chwili. Zbiorowi rnych wartosci fazy odpowiada
rodzimi pow1crzchm falowych. W jednorodnym orodku 1:wlropowyrn
(IV.J.1.6) powierzchnie falowe s ortogonalne do prom1cm (punkt 1).
4. Fall,! nazywamy fal pask, Jeli jej powierzchnie falowe tworz
zbir wzajemnie rwnolegiych plaszczyzn. W fali plaskieJ rozchodzcej
si wzdu osi OX wszystkie wielkosci s, op1suj11ce ruch drgajcy
osrodka, zale tylko od czasu t 1 wspl~dnej x rozwazanego punktu
M OSrodka. Jeli w osrodku fale rue s pochaniane (IV.3.3.7), lO
drgania w punkcie M rni si od drga w pocztku ukadu
wsprzdnych O tylko tym, ze s one przcsunil,!le w czasie o warto
x.jo, gdzie u jest prdkosc1 fali. Dlatego wielko s dla fali paskiej
rozchodzcej si w dodatnim kierunku osi OX JCSt funkcj rnicy

( -~) i rw11a11ie takicJ fali

t --; paskie} przybiera postai:

s=f(1- : ).
Rwnanie fali paskiej rozchodzcej si w kierunku przeciwnym
JCS! nastpujce:
 IV.3.2. Rwnanie tall biegncej 373
5. Rll'11a11ie s11111soidai11e1 fali plaskieJ rozchodzcej SI\! wzdu
kierunku dodatniego osi OXw orodku nie pochaniajcym ma posta

s = Asin[w(t- :)+'Po]= A sm( wr-: x+rp 0 ) .

ub

s = Asm( rt r-
T
2
vT
~ x+>o).
gdzie A =
constjest ampilud _drgan, zwan amplitmlfali, co= 2rt/T
- czstosc1q kolowfali, T- okresem drgan, a 1p 0 - faz pocztkow
drga (w chwili t =O) w punktach paszczyzny o wsprzcinej x =O.

Wielko <P = wt-~ x+,p 0 , rwn fazie drgan w dowolnym punkcie

. V
o wsprzdnej x, nazywamy faz/a/i paskiej (patrz rwmez punkt 6").
6. Odlego ). = vT, Jak pokonuje fala smusoidalna w czasie
jednego okresu drgan, nazywamy d/11go.fr1 fali. Dugo fali jest
rwna odeglo5c1 midzy dwoma najbliszymi punktami orodka,
midzy kt6rym1 rnica faz drgan jest rwna 2tt.
Oprcz dlugosc1 fali stosuje si jeszcze jedn wielko charak-
teryzujc. foli! smusoidalmJ. Jest m liczba falowa*'

2tt 2tt Ul
k=-=-=-
J.. vT v
Rwnanie sinusoidalnej fali piaskiej (punkt 5) mona wic;c napisa
rwnie w postaci:

. - 2n:
s = Asmlwr--.-.
r.
x+>o) = Asmlwt-kx+> 0 ).

Faza takiej fali paskiej Jest rwna <P = wt -b: + > 0

7. Wektorem falowym nazywamy wektor k, ktry skierowany jest
wzdu prolillenia lpunkt 1) w danym punkcie M orodka, a Jego
dugo jest rwna liczbie falowej k. Wektor falowy smusoidalncJ fali
paskiej nic zaley od wyboru punktu M i dlatego rwnanie lakicJ fali
mozna zapisa w postaci
s = Asin(wr-k r+IX),
gdzie r Jest promieniem wodzcym punktu .M, a IX - faz poczi1tkow11
drga w pocziitku ukadu wsprzdnych, tzn. w punkcie r = O.

1 W optyce liqc:Lnci li<:lb falow czsto nnzywa si IVidko I/i.. gdzie ;. JCSi
dlugoici foh prom1cmowuma w prm.
374 IV.3. Fale spr:Zyste

Korzystajc ze wzoru Eulera (IV.l.i.7) rwnarue sinusoidalnej

faii plaskiej mozna zap1sac w postaci wykladmczcJ, wygodnej w r
niczkowaniu.

gdzie o= a-rt/2. Sens fizyczny ma tylko cz~ rzcczyw1sla w1elko5c1

zespoioneJ s, tzn. wielko.~ = Res. Dlatego Jeli obliczamy jaki)kol-
wiek wielko opisu1i1c ruch falowy korzystajc z s, nalezy po
wykonaniu wszystkich operacji matematycznych odrzuci cz urojon
otrzymanego wyraenia zespolonego.
8. Fal nazywamy fal k11/isr, jeli JeJ pow11;rzchnie falowe mai
ksztat wsplrodkowych powierzchni kulistych. Srodek tych powierz
ehni nazywamy srodkiem fali. Tego typu falc wzbudzane s w Jedno-
rodnym osrodku izotropowym przez pojedyncze rdlo punktowe.
Rll'11a111e ro=bie:11e1 fali k11liste1 ma postac

s=>(c-:).
gdzie r jest odlcg!oc1 punktu M osrodka od srodka fali, a V- pr
dkoscHj fali.
W przypadku s11111soiclal11e1 fali k111is1e1
Oo
s = -sin(cor-kr+a),
r
gdzie A(r) = a0 /r jest ampiludi) fali (lV.3.3.6"), a 0 - wielkoci
fizyczn liczbowo rwn amplitud1je fali w odlegloc1 Jednostkowej
od jej srodka, a - faz pOCZi)tkow drgan W rodku fali,
a tfJ = wt-kr+a - faza fali kulistej.
Rwnanie sinusoidalne] fali kulistej w postaci wykladmczeJ JCSt
nastpujce:

s = ..!!..!!_ ci(tot-kr+d) = ~ cltc.rr-A:r+d)

r r
gdzie = a-rt/2, r JCSt promieniem wodzcym, poprowadzonym 1.e
rodka fali do rozpatrywanego punktu M, a wektor falowy k skiero-
wany jest w punkcie M wzdluz promienia od rodka fali.
Rzeczywiste irda fal maj wwszc rozmiary skonczone. Jednak
moznaje uwazac 1.a punktowe, a wzbudzone przez nic w Jednorodnym
osrodku izotropowym fale - za falc kuliste, jeli odlcgloS r od frdla
do rozpatrywanych punktw osrodka jest znacznie wiksza od roz-
miarw 7.rdla. Jeli r JCSl bardzo duze, to praktycznie moi_na uwuac,
ze dowoine male wycinki powierzchni falowych s pow1erzchniam1
paskimi.
 IV.3.2. Rwnanie lali biegncej 375

9. Rozchodzenie si fal w Jednorodnym orodku izotropowym

opisuje rmczkowe rwname Cll)stkowe, zwane rowna11iem falowym:
ais ais a2 s I a2s 1 J 2 s
- +
iJx2
- +
iJy2
-
iJz2
- = - -
v2 ot2 "
!J.s=--
v2 iJt2 .
We wzorze tym s JCSt wielkosci fizyczn opisu1c4 zaburzenie
az az az
rozchodzce si w orodku z prdkoci v, a A.= - - + --, +--,
2
ax oy- az-
jest operatorem Laplace'a. Rwnanie to w szczeglnoci speima fala
plaska tpunkt 7) 1 robiena fala kulista lpunkt 8).
Funkcja s opiSUJca fal smusoidaln w Jednorodnym osrodku
izotropowym speima jednoczesme dwa rniczkowe rwnama cz
stkowe:
A.s = -k2 s,
gdzie k jest liczb falow (punkt 6"), oraz
as
--
2
= -w 2 s
Jt 2

gdzie w Jest czstoci koow fali.

10. Prdko v rozchodzenia si fali sinusoidalnej nazywamy
prdkosci jazow. Jest ona rwna prdko5c1 przemieszczania si
w przestrzeni punktw powierzchni odpowiadajcej dowoineJ uslaioncj
fazie fali sinusoidalnej. Na przykad w przypadku sinusoidalnej fali
paskiej (punkt 6) z warunku wt - kx + ip 0 = const wynika, ze

~=~= v. Odpowiednio w przypadku smusoidalneJ fali kulistej

dr k
. wt- kr+a
. 8") z warunku
(punkt = const wym.k a, ze. -dr = -w = v.
dt "
IV.3.3. Prdko fazowa i energia lal sprystych
1. Prdko fazowa fal dwikowych (prdko dwiku) 11 crec:y
lub gazie

v=Jf,
gdzie p jest g~stoki osrodka mezaburzonego, K - moduem sprzys
tosc1 objtoscioweJ osrodka (IV .3.1.1}. Czsto syszalnych fal
dwikowych v > 16 Hz 1 dlatego proces deforma~i orodka mona

uwaa za adiabatyczny (11.1.3.7), tzn. K = - V ~) Dla gazu

dV ad
 376 IV.3. Fale spryste

doskonaego (11.1.4.1) zwizek midzy cimcmem p j objtoiic1

V w przypadku procesu adiabatycznego Jest nastpujcy: p v~ = const,
gdzie x jest wykadnikiem adiabaty (ll.2.5.11) i wtedy K = xp.
Dlatego prdko.~ dw1k11 11 gaz111 dosko11alym

v=Ff =F!;
gdzie 11 jest mas molow gazu, T - jego temperatur bezwzgldn,
a R - uniwersain stal gazow.
2. Prtlkoi: Jazowa poprzec:rrych fal sprzystych w jednorodnym
Osrodku IZOlropowym W fazie staej

v=Jf.
gdzie G jest mod ulem sprzystoc1 orodka na iicmanie (VII. i .3.9),
p - gstosci osrodka.
Rozchodzemc si fal podluznych w cienkim dugim prcie poiega
na jego w1.dlunym sc1skaniu 1 ro1.cigamu. Dlatego prdko fazowa
takich fal

v=Jf,
gdzie E jest moduiem Younga (Vll.1.3.6") matenaiu, z ktorcgo Jest
zrobiony prt.
Prdko fal vopr:tcc:11ych rozchoclzqcyc/J .~1 ll'zd/11:: struny, tzn.
napitej, cienkiej nici sprzyslej

v=ff.
gd21e F jest si napicia struny, a p 1 S - odpowiednio gstosc1<1
matenau struny i polem powierzchni jej przekroju poprzecznego.
3. Orodek sprysty, w ktrym rozchodz:1 si faie mechamczne,
ma zarwno energi kinctyczn<1 ruchu drgaj:!cego cz:1stck, Jak 1 energi
potencjaln zwizan z odksztacemem osrodka. Jeli v1 JCSt prdko5c1
czstek orodka (IV. 3. i .4), to gsto.i ohjto.kwwa energii ki11etyc=11c1
orodka Jest rwna
dtt'i, i ,
ll't =di/= 2 pvj,
gdzie p jest gstoscm osrodka, d W.: - energi kinetyczrn' wszystkich
czstek wwartych w maiym elemencie objtosa d V orodka wybranym
w taki sposb. by prdko v, bya Jednakowa w calym tym elemencie.
 tV.3.3. Prdko tazowa i energia lal sprystych 377

GstoL1 objtocioll'a energii pote11r:1allle1 odksztalccnm sor\:ystego

orodka wyraa si wzorem

dWP l , ,
ll'p =~= prrr.-,
2
w ktrym d~ jest energi potencj:.lin odksztaiconego w sposb
jednorodny maego elementu orodka o objtosc1 dl~ v - pn;:dkoscra
fazow fali w tym osrodku, a t - odksztaceniem wzgll!dnym.
Przez pojcie gstoci objtociowe; energii fal sor:f:.ystyclr rozumie-
my gstos objtosc1ow 11 energii mechanicznej orodku zw1:izarn1
z rozchodzemcm su; tych fal:
1 , , 2
w= wl+wr = pl11i+v-i: ).
2
4, Jeli w osrodku rozchodzi si\: podluzna, biegnca fala plaska
(IV.3.2.4), to .v 1 = os/ot, gdzie S JCSt przemreszczcmem czstek.
a r: = -OS = - ( - V1)
i wtedy
OX V

pvr = p( ~;)
2
wr = wt oraz w=

w kazdym punkcie osrodka, do ktrego dotara fala. wielkoci

ll't 1wr sq. jednakowymi funkcjami c1.asu, a zatem 11 Jest rwmcz
zmienne w czasie. Prawidowo ta jest suszna dla dowolnych rat
biegncych w orodku spzystym niczaieme ana od ksztalu powierz-
chni falowych, ani od rodzaju odkszlalcema orodka. Wynika ona
z zasady zachowania energii, zastosowanej do procesu rozprzcslrze-
mania si drgan w osrodku sprzystym. Do wzbud1.ama ruchu
drgajcego w coraz bardziej oddalonych od 7.rodla fol obszarach
osrodka konieczne jest dostarczanie przez rdlo temu orodkOWl
okrelonej ilosci energii. Rozchodzenie si fal sprzyslych jcsl zatem
merozcrwalme zwizane z przekuzem energii od Jednych obszarw
orodka do drugich. Wlaiinie dlatego gsto objtociowa 11 energii
fal zaley od wsprzdnych 1 czasu.
Dla paskiej sinusoidalnej fali bicgnacej, rozchod1.i1cej sic w orodku
bez absorpcji (IV.3.2.5)

11 = pA 2 w2 cos 2 (wr-kx+ip 0 ) = ~ pA 2co 2 [1 +cos2(wt-kx+ip 0 )],

gdzie A =
consl JCSt arnplitud;i fali.
W przypadku rozbieznej smusoidalnej fali kulistej, rozchodz;icej
si w orodku bez absorpcji (IV.3.2.8)
378 IV.3. Fale spryse

2 2 2
w= pA w cos (wt-kr+a),
gdzie A = a0 /r jest amplitud fali.
Uredniona w czasie Jednego okresu warto gstosc1 objtosciowej
energii
1 , ,
<w)
2
=-
pkw-.

5. Prdko przekazu energii przez fal jest rwna prcdkoki

przemieszczania si w przestrzeni powierzchni, odpowiadajCCJ wartoci
maksymalnej gstoci objtoscioweJ w energii fali. Dla fal smusoidui
nych prcdko ta jest rwna prdkok1 fazowej v.
Str111me111em energii d</l przepywajcym przez mal pow1er1.chm
dS nazywamy stosunek energii d W przekazywanej przez t powicrzch
m w ci:1gu maego przedziau czasu do jego dugoci dt:

d.P = dM'l'd!.
Jeli v JCSt wektorem szybkoci przekazu energii przez falc (_rys. IV.
3.), to
dW= wvdtdScosa = w(vdS)dt

dt/.> = W(V. dS) = CU. dS)

gdzie w Jest gslosc1 objtociow energii fali, dS = odS - wektorem
powierzchni dS, n - Jednostkowym wektorem normalnym do po-
w1erzchm, a er. - ktem midzy
Vi dS.
Wektor U = wv, o kierunku
\ przekazu energii przez fal, nazy-
\ wamy wektorem gstosci strumienia
\ d51 y
energiifafi(wektorem Umowa). Jego
\ dugo (modu) jest rwna stosun-
kowi strum1ema energii d</lw przez
vdt ma powierzchni dS do rzutu tej
powierzchni (dS 1 = dScosa:) na
Rys. IV.3.1 paszczyzn prostopadJ do kierun-
ku przekazu energii: U = drfJ,./dS 1
6. Natrr::ememfali I nazywamy warto sredm wektor.i Umowa.
Natenie fali jest liczbowo rwne energii przenoszonej przez fal
przez Jednostk pola powierzchni prostopadej do kierunku roz-
chodzenia si fali w cigu jednostki czasu. Natzeme sinusoidalnej fali
biegnl)cej jest proporcjonainc do kwadratu Jej amplitudy. Dla paskiej
i kulistej fali sinusoidalnej
1 , ,
I= l(U)I = v<w) = -pvw-A-.
2
 IV.3.3. Prdko azowa i energia tal sprystych 379

Jeli fala kulista rozchodzi s1i; w orodku bez absorpcji, to przez

dowoln powierzchni kulist o promieniu r, ktrej srodek pokrywa
si ze rodkiem fali, przekazywana jest w kadej jednostce czasu laka
sama ilo energii rwna energii emitowanej w tym samym czasie
przez irdo fali: J 4rcr 2 =
consl. Dlatego w miar zwikszama si
odlcgo5ciod srodka faii, nateruc oraz amplituda fali kulistej maie1:1
zgodnie z zacznociarn1:

Io ao
I(r) = -:;-,
r-
A(r) = - ,
r

gdzie i 0 1 a0 s w1clkociam1 fizycznymi, liczbowo rwnymi odpowied-

nio natcruu i amplitudzie fali w odlegoci r =
I m od rodka fali.
W ten sam sposb mona udowodni, e w przypadku paskiej fali
sinusoidalnej rozchodzcej si w osrodku bez absorpcji amplituda fali
A nic zniczy od wsprzdnych.
7. Przeksztacanie si energii fal w inne postacie energii, zachod1.ce
podczas rozchodzenia si fal w osrodku, nazywamy poc/1/ama11iem
(absorpcj) fal. W orodku jednorodnym pocharuame fal sprystych
zwizane jest gwnie z lepko5c1 (ll.3.8.4) i przcwodmctwem cieplnym
(11.3.8.5). Amplituda A oraz natenie I fali paskiej rozchodZiJCCJ si
W OSrodku pochaniajcym Wzdu dodatniego kierunku OSI OX
zmieniaj si wedug prawa wykadniczego:

przy czym A 0 1 / 0 s
odpowiednio amplitud 1 natzc111cm fali
w punkcie x = O, Jest li11ioivy111 wsplczy1111ikiem absorpcji fi1l
IX
sprzy.~tycli, zalenym od wlasnosci osrodka oraz czstottiwosc1 fali.
8". Dyspersj fal nazywamy zalczno: prdkoci fazowej fal
sinusoidalnych w osrodku od ich czi;slOSCI. Orodek, w ktrym takie
~aw1sko Jest obserwowane, nazywamy orodkiem dyspersyp1ym. Dys-
persja fal dwikowych w orodku meogramczonym zaley od wasno
ci orodka, przy czym zawsze towarzyszy JCJ pochlamamc dwiku.

IV.3.4. Zasada superpozycll fal.

Prdko grupowa
1. Zasada superpozycji (11ak/ada111a si) fal: w orodku liniowym
(I V. 3. I. 7) fale rozchodz si niezalczme od siebie, tak wic podczas
Jednoczesnego rozchodzema su;: w mm kilku fal wypadkowe zaburzenie
w 1akimkolw1ek punkcie te~o orodka jest rwne sumie zaburf.en
pochodzcych od kazdej z mch oddzielnie.
Na przykad JCSli w osrodku liniowym rozchodzi Si jCdnoczesnie
380 IV.3. Fale spr:zysle

11 rnych fai mechanicznych, to wypadkowe wychylenie s, prdko

v oraz przysp1cszemc a CZiJSlck orodka w dowoincJ chwili r:
n n
5 = L S;, \' = I v,. 11 = I a;;
i=J i=. 1:::1

S;, v, i a1 s~ odpowicdmo wartociami przcsumcia, prdkosci i przy-

spicszenm, Jakic miayby czstki w tej samej chwili 1. gdyby w osrodku
rozchodzia si tylko Ha fala.
2. Korzysh11:1c z zasady superpozycji fal oraz analizy Fouriera
(IV.1.4.6 i IV.1.4. 7) mozna dowoin fal mcsmusoidain przedstawi
w postaci rwnowazncgo Jej zbioru fal smusoiduinych, tzn. przedstawi
w postaci grupy fal lub pac:ki fal. Zbir wartosci czstosc1 tych fol
sinusoidalnych nazywamy wie/mem c:sto.fci (lub po prostu widmem)
rozpatrywanej fali mcsinusoidalneJ. W zalcznoCJ od charakteru
wzbudzanych przez fal drga n, widmo Jej 1."Zslosc1 mozc by dyskretne
riiniowe) (IV. l.4.6") lub ci1glc (IV. i.4. 7").
Zalcznoi;ci opisujce rozchodzenie si w orodku liniowym dowol-
nego zaburzenia (sygnau), bdi1ccgo fal<i mesmusoidain, s proste
tylko pod warunkiem, ze osrodck, w ktrym rozchodzi si to
zaburzemc, nic Jest dyspersyjny (lV.3.3.8"}. W takim przypadku
sygna rozchodzi si w osrodku bez zmiany swego ksztatu", gdyz
wszystkie falc sinusoidainc tworzce t paczk mUJ<I jednakowe
prdkoci fazowe, rwne prdkoci sygnaiu.
w osrodku dyspersyjnym skadowe sinusoidalne paczki faowej,
odpowiada1i1ccj fali mcsmusoidalncj, rozchodz si z rnymi pr\!d-
koc1am1. Dlatego paczka falowa w miar~ rozchodzi:um su,: rozmywa
si" 1 zmicnm si ksztull" sygnau. Na przykad jeli sygnai roz-
chodzcy si w orodku dyspersyjnym wzdu osi OX mia w chwili 11

t,

-
n
IL._
!I
o X
Rvs. IV.3.2

ksztat" pokazany na rys. IV.3.2 :1.a pomoc linii pu.erywancJ, to

w chwili 12 > 1, Jego ksztat" JCSt inny. co obrazuje limu ciga na
tym samym rysunku.
 IV.3.4. Zasada superpozycji fal. Prdko grupowa 381

3. Najprostsz paczk falow jest q11asi-si1111soidalna fa/11 plaska,

ktr otrzymujemy w wyniku nalozenta si dwoeh rozchodzcych si
wzduz osi OX fal paskich o jednakowych amplitudach oraz bliskich
co do wartoci czstociach 1 liczbach falowych:
s = A0 sm(w1-kx)+A 0 sin[(w+dw)t-(k+dk)x] =

= 2A 0 cos( tdw;xdk )sin(wr-kx).

Zalezno s od x w pewnej okrelonej chwili przedstawiona zostaia

na rys. IV.3.3. Fala ta rni si od fali sinusoidalnej tym. ze JCJ
amplituda

A = 2Aolcos( tdw;xdk )I
jest wolnozmtenn funkcj:1 czasu 1 oraz wsprzdne] x.

Rys. IV.3.3

Juko prdko rozchodzenia si lej fali ntcsmusoidaincJ !JrzY-

JtnUJcmy prdko 11 przem1cszczama si punktu M, w ktorym
amplituda A ma Jakkolwiek warto sta (na przykad A = O lub
A = 2A 0 ). Punkt .M porusza sic zatem wedug prawa:
tdw-xdk = eonsl. Std
dx dw
11=-=--.
dr dk
. Prdko 11 nazywamy prdka.ki gnipowq. Jest ona rwna prdko
sc1 przenoszema energii przez fal quus1-sinusoidaln:1. Prdko gru-
powa 11 = dw/dk JCsl wielkoci. wygodn do opisu trans!)ortu energii
(prze~azu sygnau) za posredmclwem fal niesmusoidalnych o pewnym
382 IV.3. Fale spryste

widmie czstosci pod warunkiem, e widmo to me JCSl bardzo szerokie,

a dyspersja fal w orodku nie JCSI zbyt dua dla tych czstosc1.
Zwizek midzy priydkosci grupow 111 = dw/dk) 1 fazow
(v =
w/k) jest wyra.ony wzorem
. dv
Il= v-A.-.
d)..
dri
gdzie Ajest dugoci fali (IV.3.2.6). W osrodku bez dyspersii
'
-
, d).
== O
i prdko grupowa pokrywa si z prdko5ct fazow.

IV.3.5. Interferencja fal. Fale stojce

1. Dwie falc nazywamy falami spjnymr (koherentnymr), jeli

rnica ich faz nie zaiezy od czasu. Spjnym falom odpowiadaj
spjne drgania (IV.i.4.3). r6da fa spjnych nazywamy i:rdlami
spj11y1111. Fale sinusoidalne
o jednakowych czstoctuch
s s11 spjne zawsze. Faic o r
nych czstociach s falami
spjnymi tylko w cigu czasu
spjno!;c1 wzbudzonych przez
nic drgan (IV.1.4.4").
Podczas nakadania si
niespjnych fal smusciida'i-
L nych, wzbudzanych przez iro-
dla punktowe S 1 ! S 2 (rys.
Rys. IV.3.4 IV.3.4), kwadrat amplitudy
A anharmonicznych drgait
wypadkowych w dowolnym punkcie M zmienia si w czasie t w sposb
okresowy wedug zaleznoc1 (patrz (IV.i.4.2") i nV.3.2.8")):
A2 = Af +A~ +2A 1A2cos[(r.o2-r.o1)t-(k2r2 -ki r1)+ix2-a1)J.
W lej zaleznoc1 A A2 , w 1 , w2 , k 1 , k 2 , oraz a 1 i a 2 s odpow1edmo
amplitudami w punkcie M, czstoctumi koiowym1, liczbami falowymi
oraz fazami pocztkowymi fai kulistych. Okres zmian A 2 jesl rowny
T= 211/lr.o2-W11.
Warto sredma kwadratu amplitudy w czasie jednego okresu
wynosi
<A~)= Ai+A~.
Podczas nakadania si fal niespjnych dodaj;! si kwadraty ich
amplitud.
2. lnterfere11c1fal nazywamy zjawisko nakadania si fal, w kt-
rym zachodzi stabilne w czasie ich wza1emne wzmocmemc w Jednych
 IV.3.5. Interferencja ial. Fale stojce 383
punktach przestrzeni oraz osabieme w innych, w zaicznoc1 od
stosunkw fazowych fal. Interferowa mog tylko falc spjne. dla
ktorych odpowrndajce 1m drgania zachodZl) wzdluz tego samego lub
zblionych kierunkw.
Podczas nakadania si spjnych fa kulistych wzbudzonych przez
punktowe rda fal S 1 1 S 1 (rys. IV.3.4),
s1 = A1sm(wr-kr 1 +o:i) = A1 sinI>1

s2 = A2sm(wt-kr2 +o: 2) = A 2sm'12.

amplitud A i faz tfJ wypadkowych drgan hannonicznych w punkcie
M (s = s 1 +s2 =A sm rJi) opisuj wzory (IV.1.4.3"):
A2 = Ai+Ai+2A1A 2 cos[klr2 -r1)-iix2-0:1)].
A1 sinl/J 1 +A 2 sintP.
tgtl> = -
A 1 cos <P 1+ A 2 cos '11 2
Poniewaz w przypadku drgan rdel spjnych S 2 i S 1 rnica faz
pocztkowych a: 2 - 1 = const, to wynik mtcrfercncji dwoch fal
w rnych punktach M zaley od wtelkosci LI = r 2 -r 1 , zwanej
r:tmc drag. Amplituda drgan wypadkowych w maksimach mtcr-
ferency1nych jest rwna A = A 1 +A2 , a w nunimach A = IA 1 -A 2 j.
Maksima obserwujemy w punktach .M spelma1cych warunek
kt1-(az-a 1) = 21111t,
gdziem= O, I, 2, . JCSI r:dem maksimum 1111erfere11cn11ego.
Warunek dla rn1rumum interferencyjnego ma posta:
k.d-(1X2- 1) = (2111- l)n,
gdzie 111 = I, 2, 3, . 1est r:dem 111terferem:v;11ego 1m11111111111.
Poniewaz liczba falowa k = 2n/)., gdzie ;, 1est dlugoscit! fali
w danym osrodku, lo warunki 11a maksima i mmima 111terfere11eyj11e
mozna przedstawi w postact:
cx.-a
1 ,
.1 = ml+ -----). maksima.
_ft

l a 2 -a 1 ,
.1 = (2111-1)-,+---). minima .
- 2rr
Gdy 1X 2 =
a 1 warunki le przy1mu1 postac:
.d = m). (maksima) li = (2111-1))./2 lmm1ma).
Na prostej ab rownolegleJ do linii, na ktrcJ znajduj si roda
S 1 S 2 , ieceJ w odlegiosct L od mi:J (rys. IV.3.4), centralne maksimum
rzi:du zerowego ley w punkcie O rownoodleglym od S, ; S z. Jeli
384 IV.3. Fale spryste

odlego midzy 2rodam1 I L, to rnica drog w punkcie M na

prostej ab, odlegym od punktu O o z L
Iz
d=-.
L
Maksimom rzdu 111 1 111+ 1 odpow111daJ wartoci

111.1.L Im+ I) ).L

= = -- =+1 = I

a odlego midzy sqs1cdmm1 maksimami jest rwna ).L/l.

3. Podczas interferencji fal nic jest spenione zwyke sumowamc
ich energii. Natzcnic fali wypadkowej w maksimach mtcrfcrcncyJnych
jest wiksze od sumy natzcil nakadajcych si fal, a w mm1mach
mterferencyjnych Jest mniejsze od ich sumy. lnlcrfcrencJa fal zmienia
rozkad energii drgail ssiednich obszarw orodka. Jednak srcdmo
w duych obszarach przestrzeni encr~ia fali wypadkowej jest rwna
sumie energii interferujcych ful. Wynika lo z zasady zachowania oraz
przemian energii.
4. Szczeglnym przypadkiem mtcrferencji fal s falc stojce. Fal
stojc nazywamy fal powsta w wyniku naoenia si dwch
sinusoidalnych fa bicgm1cych, rozchodzcych si naprzeciw siebie,
majcych jednakowe czstosci i amplitudy, a w przypadku fal poprze-
cznych rwmcz Jednakow polaryzacj UV .3.2.2). Poprzeczna fala
stojca powstaje, na przykad, w napitej nici sprzyslej, klreJ jeden
komec JCSt zamocowany, a drugi zostaje wprawmny w ruch drgajcy.
Podczas nakadania st dwoch spjnych paskich ful biegncych
opisanych wzorami
s1 = Asin(wt-kx), s~ = Asm(wr+k:l:+o:),
gdzie a Jest rnic faz fal w punktach .\: =O, powstaje plaska fala
sto;qia opisana rbwnamcm:

s = s 1 +s 2 = 2Acos( kx+ ; )sin( wi+ ; ).

Amplitru/(l f(l/i stojqce; A,, w odrmcmu od amplitudy A fal

bicgm1cych Jest funkcJl! okresow wsprzdnej x:

I
A = 2A cos ( kx + ; ) I
5. Punkty, w ktrych amplituda fali stojcej A = O, nazywam1
wzlami fali sto1<1c1, a punkty, w ktrych A" Jest maksymalna
IA = 2A) - strzalkamr fali sro;qce;. Polozeme wzw 1 strzaek
znajdujemy z warunk6w:
 IV.3.5. ln1er1erenc1a fal. Fale stojce 385
I! :n:
kx+- = (2m+l)? wzy,
2 -
Q'.
kx+ T = 1111t strzaki,

gdzie 111=O,1,2, .
Odleglosc1 midzy dwoma ss1cdnim1 wziami oraz dwoma ss1ed
mmi strzakami s Jednakowe i rwne polow1e dugoc1 }. fali biegm,ccJ.
Wielko t nazywa si dl11g0Sci fali stojce1: )." = )./2. Odlego
midzy ssiadujcymi ze sob strzak i wzem fali stojcej jest rwna
).,J2.
6, W fali biegncej faza drgan zalczy od wsprzdnej x rozpat-
rywanego punktu. W fali stojcej wszystkie punkty znujdUJ:!Ce si
midzy dwoma koleJnym1 wzami drga1 z rnymi amplitudam1. lecz

s t=t0

al o
Ast
s
l.11
""' At

bl X

cl

d)
X

t=lo~ T

eI ~rl--o---cl0>----00--0-0--<a>--...;..N'(ll~-x---
Rys. IV.3.5
386 IV.3. Fale spryste

z Jednakowymi fazami (synfazowo), gdyz w rwnamu fali sloJccj

(punkt 4) argument sinusa nic zalczy od wsplrzdncJ x. W czasie
przejcia przez wze faza drgan zm1cma si skokowo o warto n,

pomcwaz wtedy cos ( kx + ;) zmiema swj znak na przeciwny.

Na rysunku IV.3 ..5 przedstawiono ruch rnych punktw napitej
mc1 sprzysteJ o dlugosc1 I po ustalcmu si w mcJ poprzecznej fali
stoJCeJ. Lewy koniec met O jest wprowadzany w drgama harmomcznc,
a prawy N zamocownny nieruchomo. W takim przypadku podczas
odbicia si foli w miejscu JeJ zamocowama fa7..a zmienia si o n i dlatego
powsLaJc tam wze fuli stojcej. W punkcie O 1.t = 0) rnica fazy fali
odbitej i padajcej jest rwna !X = -(2k/ +re). Na rysunku tym
kleczkami oznaczono wzy fali stojcej, a chwil 10 wybrano lak, by
sm(cor + ~)=O.
0

7. Prdko ruchu drgajcego czstek orodka w fali sl0Ji1cej

(punkt 4) Jest

u1 = ~; = 2Awcos( kx+ ~ )cos( wt+ ~).

a odksztalceme wzgldne osrodka

r. = -2Aksm(kx+..:..)sm(w1+
!!.._
h
=
2
~) = ~

= 2Aksm(.kx+ ; )cos(w1+ ; + ; ).

Zatem, w odrn1cmu od fali biegm,cej (IV.3.3.4), w fali stojcej

i: wyprzedza v1 w fazie o rc/2 ; gdy v 1 osiga wartoci maksymalne,
r. Jest rwne zeru 1 na odwrot. Ponadto amplitudy v1 1 r. 1..alez:1 - i to
niejednakowo - od wsprzdnej x: w strzakach fali stoJCeJ {punkt
5) znajduj si strzaki prdkoci czstek ; wzy odksztalccnia
orodka. a w wzach fali stOJCCJ strzaki odksztalccma 1 wzy
prdkoc1-
W sprzysleJ fali stojcej energia ulega okresowym przemianom
z energii potencjalnej zlokalizowaneJ glwmc w pobliu strzalck
odksztalcenia w energii? kinetyczn zlokalizowani~ gwnie w pobliu
slrzalek prdkoci 1 odwrotnie. Dlatego energm okresowo migruje
z wzlw fali stojCCJ do JCJ strzaek 1 odwrotnie. Jednake gsto
strum1ema energii w samych wziach i strzakach Jest tozsamoc1owo
rwna zeru. Obliczona dla Jednego okresu warto sredma gstosc1
strumienia energii JCSt rwna zeru w dowoinym punkcie fali stoJ1ceJ,
gdy tworzce fal stojc dwie falc biegnce przenosz w tym czasie
 IV.3.5. Interferencja fal. Fale stojce 387

w przeciwnych kierunkach jednakowe iloci energii. Wlasmc ze wzgldu

na wskazane wasnosci falc stojce otrzymay sw nazw.
8. W przypadku drgan swobodnych strun, prtw i siupw gazu
ustalaj si w mch falc stojce, ktrych czstosc1 spemaJ okrelone
warunki, tzn. mog przyjmowa tylko okrelone wartoci dyskretne,
zwane c:s1oc1a111i wasnymi drga1I ukadu drgajcego. Na sztywno
zamocowanych kocach strun 1 prtw znajduj si wzy przemiesz-
czenia (strzaki odksztacenia), natomiast na kocach swobodnych
prtw - strzaki pnem1cszczcnia (wzy odksztaicema). W czasie
drga supa gazu w rurze przy jCJ zamknitym ko11cu znajduje si
strzaka ciruema, a przy Jej kocu otwartym - wze ciniema.
Jeli I jest dugoki struny, prta lub supa gazu, v - prdkosct
fazow fali, a l - Jej dugoci, to w przypadku zamocowanych na
obu kocach strun lub prtw oraz gazw w rurach zamknitych iub
otwartych z obu stron, na dugoci I uklada si calkowita iic:zba
dugosci fali stojcej ). = A./2:
I = ml, = mJ./2, gdzie 111 = 1 , 2, 3 , ...
Czstoci wasne drgan takich ukadw s rwne
lllV
l'=--
2! .
W przypadku prtw, ktrych Jeden koniec jest zamocowany, a drugr
swobodny oraz rur zamknitych tylko z JedneJ strony otrzymujemy
Asi ).
i = (2111- l ) - = (2111- l)-,
2 4
a dla czstoci wasnych drgan
12111-l)v
\'=
41

IV.3.6. Akustyczne zjawisko Dopplera

l. Zjawiskiem Dopplera nazywamy rejestrowan przez odbiornik
zmmn czstoci fali, ktrej przyczyn jest ruch odbiornika .i rda
tych fal. Na przykad w czasie zbliania. si do nieruchomego
obserwatora szybko poruszajcego si pocigu ton jego sygnau
dwikowego jest wyzszy, a podczas oddalania. niszy ni ton sygnau
dwikowego tego pocigu w czasie postoju na stacji.
Niech odbiornik O fa dwikowych w orodku gazowym <lub
ciekym) bdzie nieruchomy wzgldem orodka, a rdo Z oddaia su;
od odbiornika z prdkoc111- v1 wzdu <1czccJ je prostej (rys. IV.3.6a).
W czasie rwnym okresowi drga T0 :Zrdlo przemieszcza si m1
odlcgio r6wn v! T0 =
vtfv 0 , gdzie 1 0 Jest czstoci drgan rda.
388 IV.3. Fale spryste

a)
VI
o

i\

b)
r4
V1
z R
oo

cl

'C 4 Vz

V2
o O

dl Zo41
R
llio
el

Rys. IV.3.6

Dlatego podczas ruchu roda dugo fali w orodku ). Jest rna od

JCj wartoci ). 0 , gdy Jest ono nieruchome:
;; = ).o+v, To= (v+v1)To = (v+v1)/l'o,
gdzie v Jest pr~dkosc1 fazow fali w orodku. Cz\!slo rejestrowana
przez odbiornik
V
\=-=----
)~
I+~
!I
 IV.3.6. Akustyczne zrawisko Dopplera 389
Jeli wektor prdkoci v1 irdla JCSl skierowany pod dowolnym
ktem 9 1 do wektora R liczccgo nieruchomy odbiornik ze rdlcm
(rys. IV.3.6b), to
l'o
\=------
01 cos91
1+----
v
2. Jeli rdle JCSL nieruchome, a odbiornik zblia si z prdkosc1
v2 wzdluz iczceJ je prostej (rys.IV.3.6c), to dugo fali w osrodku
). = ). 0 = v/v 0
Jednake pn;dko rozchodzenia si fali wzgldem
odbiornika jest rwna 11+11 2 , a zatem czsto rejestrowana przez
odbiornik wyraza si wzorem

I'=--
11+v,
. --- = l'o
( i+--
v.) .
I.o V

Gdy wektor prdk0Sc:1 v2 jesl skierowany pod dowolnym katem do

wektora R lcz;1cego poruszajcy si odbiornik z nieruchomym rdlem
(rys. IV.3.6d), wtedy
11
1 = 1o(i + : cos.92).

J W najbardziej oglnym przypadku, gdy

0
wzgidern osrodka
z dowoinynu prdkoiiciam1 poruszaj11 si zarwno rodlo fai akustycz-
nych. 1ak i odbiornik (rys. IV.3.6e),
v.
1 +-- cos.9,
V -
l' = \ ' o - - - - - -
v,
i +-eos9 1
()

Wzr len mona przepisa rwniez w postaci

1 = 1 0 {1- l'c:sY [t-7os9,+( ~cos.9.Y-]}

gdzie V = v, -v 2 JCSI prdkoci rda fali wzgidem odbiornika,
a 9 - ktem midzy wektorami V i R. Wielko Jlcos il, rwn<J
rzutowi V na kierunek R, nazywamy prdkosiu1 promwmowq ::rd/a.
Jeli v 1 v, to

I'= "o( I - J'c:s9).

390 IV.4.Fale elektromagnetyczne

Rozdzia IV.4
Fale elektromagnetyczne
IV.4.1. Wasnoci fal elektromagnetycznych
1". Falami elektromag11etycz11ymi nazywamy rozchodzce si w pr2e-
strzem zaburzenia pola elektromagnetycznego (tzn. zmienne pole
eiektromugnetyczne). Twierdzenie o 1striiemu fal elektromagnetycznych
wynika bezporednio z rwna Maxwella (lll.14.5.1). W przypadku
poia elektromagnetycznego w duzych odeglociach od wywouJ<ICYch
Je swobodnych adunkw elektrycznych (111.4.3. I 0 ) oraz mukroskopo
wych prdw (Ill.12.4.1) rownama te maj postac 1
oB oD
rotE = --
ot , rotH = --
01
divD =O, divB =O.
2. Jeli Osrodkiem JCSt jednorodny I izotropowy dielektryk
(!V.3.1.6) bez wlasnosci segnetoeiektrycznych (111.4.5.1) lub fcrro-
mugnetycznych (111.12.5.1), to D = ec0 E i B = 11 0 H, gdzie ci s
skalarnymi wielkociami staymi nie zaieznynu am od wsprzdnych,
ani od czasu. Wwczas rwnaniu Maxwella (punkt 1) mozna przepisa
w postaci:
JH oE
rotE = -oac' rotH = u 0Tt. divE =O i divH= O

lub za pomoc rzutw na osie wsprzdnych:

iJE: oEl. oHx aH. iJHy iJEx

- - - - - = -110-- - - - - - = Uo---
oy oz 01 . 0)' o:: iJt .
iJEx oE: oH aH:r; oH= oE,
-----
oz ax = -110--.
ot - - - - - =&Co--,
oz iJx ot
aE>" oEx oH= iJHy iJHx iJE=
- - - - - = -/Lo-- - - - - - = CCo--
iJx iJy 01 . o.t ay ot .
iJEx 1 JE oE. lH:r: oH iJH,
--+--+-- =o --+--+--=0.
iJ."C oy iJ: Jx iJy iJz
3. Z rwna Maxwella (punkt 2) wyniku, ze wektory nutzen
E i H zmiennego pola elektromagnetycznego oraz ich wszystkie rzuty
na osie wsprzdnych kurtczjanskich w osrodku JCdnorodnym, izo-
tropowym i nieprzewodzcym speniaj rownanie falowe (IV.3.2.9):
W ro1.dzinlc IV.4 wszystkie rownania nop1sanc s:i w uklad1Je SI.
 IV.4.1. Wasnoci lal eleklromagnelycznych 391

iJ 2E iJ 2 H
ilE-uo110-,- =O, '1H-ccoo--,- =O,
iJi- iJ1-
{f E iJZH
ilE%-r;1;0 0 --;;-!-- =O, dH%-CEoPo --,-% = O,
ut- a1-
iJ2E1 EJ2H 1
ilE7 -UoJlllo --,- =O, i1H 1 -cc 0 1111 0 - - , - =O,
ar a1-
iJ 2 E_ a2H _
ilE=-ccoo --,-- = O, i1H:-u 0 0 --,- = 0.
i)1- ar-
Jak wynika z powyzszych zacznoci, zmienne poic clcktromag-
nctycmc rzeczywicie rozchodZJ si w przestrzeni w postaci fai. ktrych
prdko Jazowa
c I
v = - - , gdzie c = = 3 108 m/s.
Jr;; Fo;;
W prru c = = 1. Dlatego e jest prdkoq fal elek1romag-
11etyc:11yc/1 w prm.
4. Falc e'1ektromagnctycznc s falami poprzecznymi: wektory
E i H poia fali lez;i w paszczyimc prostopadej do kierunku
rozchodzerua si fali, tzn. do wektora jej prdkoci v w rozpatrywanym
punkcie pola. W najprostszy sposb mona si o tym przekona na
przykadzie fali paskiej rozchodzcej si w dodata1m kierunku osi OX
(IV.3.2.4):

Wektory E i H oraz ich rzuty na osie wsprzdnych nic zalez od y 1: :

iJE% iJE% iJE). aE, ilE: oE: o

ay = az = ay
= oz = ;;;:- = iJ: =

aH" = Mr% = oHy = au,. = DH: = DH, =o.

iJy iJ: iJy iJ: iJy oz
Z rwnan Maxwella {punkt 2) wynika, e pole fali plaskicJ spenia
zalcznosci
iJE:r iJE" iJH:r DH"
-=-=0 --=--=O,
iJx iJt ' iJx Dt
tzn . .Ez 1 H nic 1.aic am od wsprzdnych, am od czasu. Dlatego
392 IV.4.Fale elektromagnetyczne

w przypadku zmiennego poia fali paskiej Ex = Hx = O 1 wektory

E i H s prostopade do kierunku rozchodzenia s1i; fali:
E = Eyj+E.k H = Hyj+H=k,
gdzie j i k s wektorami Jednostkowymi osi wsprzdnych.
5". Wektory E 1 ff pola fali elektromagnetycznej s wzn1emme
prostopadle. Wek lory v, E, i H tworz ukad prawoskrtny wektorow
Irys. IV.4.1). Rzcczywic1e, dla fali paskiej (punki 4) mamy

( X)
E1 = / 1 t - -; , E, = f2 ( X)
t - -; ,

Hr=4?1(1-:). H==~2(1-;).
E

(-v
H

Rys. IV.4.1

Z rwna Maxwella (punkt 2) wynika. e

~ dE 1.
~ dH= r- dE,
v""O ~=V Jl/Io d~ , ..._ri:r.o d~ =
X
gdzie ~ = I - - . Dla lego dla zmiennego poia fali paskiej mamy

H = - f-;;;;;:E" H= = r.r.u E)' E H =O.
'\}; JlJlo
Wzajemnie prostopadle wektory E i H drgaj w jedneJ fazie
- 1ednoczesnie osHtgajll wartosc1 zerowe J maksym:ilne. Ich dlugosc1
zwizane s 1..aleznoc1:
 IV.4.1. Wasnoci lal elektromagnetycznych 393

.jii; E = .jJI;;; H ,
ktra Jest speniona dla dowolneJ fali elektromagnetycznej (IV.3.2.1)
niezalenie od ksztatu JCJ powtcrzchm falowej (IV.3.2.3).
6. Fal mo11ocl1romatycznq nazywamy fali;: elektromagnetyczn
o jednej okrelonej czslosci 11, tzn. sinusoidaln fal elektroma-
gnetyczn. W kazdym punkcie pola elektromagnetycznego fali mo-
nochromatyczneJ rzuty wektorw E i H na osie inercjainego ukadu
odmcs1ema wykonuj drgania harmoniczne (lV. l. .3) o Jednakowej
czstoci, rwneJ czstoci fali 1. Na przykad, w przypadku mo-
11ocl1romatycz11e1 fali paskiej rozchodzcej sii;: wzduz dodatniego
kierunku osi OX

Ei= A,sm(wt-k:c),

E: = A 2 sm(wt-k:c+cp),

gdzie w = 2m Jest czstosCJ koow fali, k -

liczb faow (IV .3.2.6),
A 1 i A2 -amplitudami E, i E a cp -:- rnic faz _drgan E= ; E1 _
7. Dla dowolnej wartosc1 cp (punkt 6) monochromatyczna fata
plaska JCSI spolaryzowana cliptyczmc, tzn. w kadym punkcie poia fali
wektory E , H, pozostajc wzajemnie prostopade, zm1emaJ<1 St\:
w czasie w taki sposb, ze ich koncc opisuj elipsy iezcc w paszczymc
prostopadej do kierunku rozchodzenia si fali:

Ei. + A~_
Ei ----coscp
2E1.E.
=
,
smcp,
A21 . A,A2

li?, H; 2Hi.H: t:co .

-,-+-,-----cosrp = --sm 2
rp.
A:? A1 Aa Ai o
W szczeglnosc1, jeli A 1 = A2 1 rp = (2111 + I) 11:/2, gdzie
m = O, i, 2, ., to elipsy przechodzi) w okrgi:

E;+E; = Af,

Tak fal nazywamy fal spolaryzoll'a11 ko/owo.

Jeli rp = 11111:, gdzie m =O, 1, 2, ... , lo elipsy redukUJi! sic do
prostych:
Ei. E- H H.
- + - =0
A,. - A2 '
-+--
Ai A,
=0.
394 IV.4.Fale elektromagnetyczne

y ptoszczyvio
polaryzacji

z
Rys. IV.4.2

Tak fal nazywamy fal spolary:owmu1 liniowo (spolary:owa11q

plaska). Na rysunku IV.4.2 pn.cdstaw1ono wartoSc! wektorw Ei H po
la spolaryzowanej limowo monochromutyczneJ fali paskiej w ronych
punktach promienia (osi OX) dla tej samej chwili. Osie OY .i OZ
poprowadzono odpowiednio W7.dlu kierunkw drga n wektorw E i H,
tak ze E: = Hy =O. Zgodnie z noWiJ tenmnolog1 piaszczyzn,
przechodzc przez wektor elektryczny E ; promie fali nazywamy
plas:c:yz11 polar)':acji fali spolaryzowanej liniowo. Dawniej plasz-
czyzn l nazywano plas:c:y:n tfrga1i fali, a za paszczyzn poiaryzacji
przyjmowano piaszczyzn przechod:z<1c przez wektor magnetyczny
H i promie Itaka terminoiog1a JcSl Jeszcze dos czsto uywana
w literaturze).
8". Dowoin monochromatyczn fal paskl) mozna przedstawi
w postaci dwch rozchodzcych si Jednoczenie w tym samym
kierunku monochromatycznych fal piaskich o teJ samej czstoc1,
spolaryzowanych liniowo w plaszczyznach wzajemnie prostopadlych.
Na przykad, monochromatyczn fal pask rozchodz<JC<! si wzduz
osi OX (punkt 6) mona rozpalrywac Jako wynik superpozycji fali
y-owej (E 1 = Ey) oraz fali z-owej (E2 = E:).

IV.4.2. Energia fal eleklromagnelycznych

I. Gsto objtuc1owa e11ergii pola e/ektro111ag11etye:11ego w izo-
tropowym orodku lim owym (IV .3. l.7)
i:co Ez
0 1111 H 1
111 =---+---.
2 2 '
 IV.4.2. Energia tal elektromagnetycznych 395
gdzie c jest wzgldn przenikalnosci:i elektryczrn1. a Jt - wzgldn1
przenikalnoCl'I magnetyczn osrodka. Z zaicznoc1 midzy dlugoClilml
wektorw E 1 H pola fali elektromagnetycznej (IV.4.1.5") wynika. ze
gsto objtoc1owa energii fal elektromag11e1ycz11yd1 jest dana wzorem

w= u 0 E2 = 11110H 2 = Jcco110 EH = .fiiJ

c
EH,

gdzie c Jest prdkosci fal elektromagnetycznych w prm (IV.4. l .3).

2. Natenie pola w przypadku liniowo spolaryzowanej mono-
chromatycznej fali paskiej rozchodzcej si w dodatnim kierunku osi
OX jest rwne E = Asin(wt-kx). W zwizku z tym gsto objtos
ciowa energii takieJ fali
w= r.c 0 A2 sm 2 (wt-kx).
Warto i1 w kazdym punkcie poia zmienia si okresowo z czsto
ci (JJ/rt od o do ll'mn = 2
Cf.o A Warto srednia obliczona dla jednego
okresu jest proporc1onulna do kwadratu amplitudy natzcnm pola:

<w> = -w
n
f
n/w

i 0 A-,
wdt = -cc
2
o
Jeli monochromatyC?.na fala plaska Jest spolaryzowam1 dowolnie
(eliptycznie) (IV.4.i.7), to z zgodnie z (IV.4.l.8)
w= cc 0 [Aisin((J)t-kx)+A~sm 2 (w1-kx+,p)],

1 , ,
(w)= r.r. 0 (A;+Ai).
2
J0 , Wektor gstoci strum1cma energii (IV.3.3.5) fali elektromag-
netycznej nazywamy wektorem Poy111111ga P. Pn;dko transportu
energii przez monochromatyczn:, fal bicgnq jest rwna prdkoci
fazowej tej fali u= cf~ (IV.3.3.5). Dlatego wektor Poyntmga Jest
dla takiej fali rowny
P = wV = ExH.
W przypadku monochromatycznej, spoiaryzowaneJ liniowo fali
paskiej
lpunkt 2) wektor Poyntinga skierowany jCst wzdtuz kierunku
rozchodzenia si fali i liczbowo r6wny

P =
. Jff .. '
. li o
A-sm-(wr-h).
396 IV.4.Fale elektromagnetyczne

Jeli monochromatyczna fala pluska jest spolaryzowana eliptycznie

(IV.4.1.7), to

' . 2 2 '
P = [Arsm (wt-kx)+Azsin(ctJt-kx+1p)].
o
4". Natememfali elek1romag11etyc:11e1 nazywamy wielko fizyczn
I liczbowo rwn energii, 1ak fala przenosi w jednostce czasu przez
powierzchni jednostkow, prostopad do li:ierunku rozchodzenia si
fali. Nalzeme fuli ceklromagnclyczne1 jest rowne modulow1 wartosc1
redniej wektora Poyntmga w czasie jego Jednego penego drgania:

I= l(P)I.
Natenie monochromatycznej fali biegn:1cej
1 = (w)v,
gdzie v 1estprdko5ci fazow fali, <w) - wartosc1 srcdm gstoci
objlosc1owc1 energii poia fali.
Natzemc monochromatyczneJ, liniowo spolaryzowanej paskiej
fali bicgn1ccj lpunkt 2) JCSt wprost proporcjonalne do kwadratu
amplitudy A drga wektora E pola fali:

1
I=- fffCo
- - A -,
1 /I/Io
Jelimonochromatyczna fala piasku 1est spolaryzowana eliptyczme
(IV .4.1. 7}, to JeJ natenie Jest rowne sumie naten fali y-owe1
1 z-owej, tworzcych rozpatrywan fal (IV.4.I.8):

2
fff"o , ')
I= I,+I, = -1 - - IAi+A~.
/I/Io
U\Vaga. Przez 11atze111e wrat/a, tzn. rozwazanych w optyce fal
elektromagnetycznych, zwykle rozumiemy po prostu kwadrat nmp-
litudy drgan natenia E poa fali swietlnej.
5. Zwizek natzema I spolnryzowanCJ limowo monochromatycz-
ne1 fali kuiistCJ z amplitud. A drgan wektora E JCSt Inki sam jnk
w przypadku fali piaskicj lpunkt 4). Jednake amplituda oraz natenie
fali kulistej malej w miar wzrostu odlegioci r od rodka faii
CIV.3.3.6): A = 110 /r ! 1 = 10 /r?,
6. Falc elektromagnetyczne wywicrJJ cinienie na spotykane na
ich drodze przeszkody, ktorc pochaniaj i odbijaj le falc. Cinieme
fal elektromag11etycz11ycli tumaczy si nastpujco: naadowane czstki
substancji pod wpywem poia elektromagnetycznego fali wprawiane s
w ruch upom1dkowany 1 dlatego ze strony pola magnetycznego fali
dztala nn nic sifa Lorenlza (HI. IO. i.5).
 IV.4.2. Energia ial elektromagnetycznych 397
Zgodnie z teon Maxwella cimenie fol elektromagnety<..-znych
I , ,
p = -{I+ R)cos a: "" <w) Il+ R)cos a:,
V

gdzie I jest nateniem padaj<1cej na przeszkod fali, v - jCJ prdkoscH1.

(w) - wartosci:1 srednh1 objlosc1owej ~s1osc1 energii fali, a: - ktem
padama (IV.4.5.2), a R - wspczynnikiem odbicia (IV.4.5.6").

IV.4.3. Emisja fal elektromagnetycznych

1. Proces wzbudzenia fal eiektromagnelycznych przez jakikolwiek
ukad w otaczaJi1cej go przestrzeni nazywamy pro1111e111owa111e111 (e11m1)
fai, a sam ukad - 11klac/em pro1111e1111ucy111 (em111ucym). Poic fal
elektromagnetycznych nazywamy polem pro1111e111owa111a. Zgodnie
z elektrodynamik klasyczn falc cicklromagnelyczne wzbudzane s
prt.ez porusznJce si ruchem przyspieszonym adunki eiektrycznc (w
szczcglnoc1 przez obw6d cicktryczny, w ktrym zm1cma si warto
natenia prdu). Osrodck mozc rwmez emitowa promiemowame
Czerenkowa (V.3.6.1).
Jednym z najprostszych ukadw prom1eniu1cych jest dipol
eicktryczny (III.2.2.4), ktorego moment Pe znuema si w czasie. Taki
drgajcy" dipol nazywamy oscylatorem. Pojcie oscyiatora jCSI szeroko
stosowane w fizyce w celu modelowania 1 oblicze pl promiemowama
ukadw rzeczywistych. Jeli ukad prom1emujcy 1est obojtny elekt-
rycznie, n 1ego rozmiary sa mae w porwnaniu z dugosc1. ,'. promie-
niowanych fa, to w strefie falowe; ukl~du, tzn. w punktach lezcych
w odlegociach r ). od ukadu, pole prom1emowama JCSt bliskie
pola promieniowania oscylatorn o takim samym momencie elektrycz-
nym Jak dany ukad prom1emuJcy.
2. Limowym oscylatorem liarmomc:nym nazywamy dipol elekt-
ryczny, ktrego moment Pe zm1ema sii;: w sposb harmoniczny:
p = Po sm w I , gdzie p0 = consl.
W punkcie M strefy falowej umieszczonego w prni iimowego
oscylatora harmorucznego wektory Ei H pola promiemowama w chwili
1 wyrazaJ SI\: wzorami

11 0 w2
E(t) = - - - -
3
[(p0 x r) x r]sin(a>t-kr),
4nr
,
(l}"
H(t)= - - . - , [(p 0 xr)xr]sm(wi-kr),
4ltr"

gdzie r jest promieniem wodzcym poprowadzonym z punktu O,

w kL~rym znajduje si dipoi, do punktu M (rys. IV.4.3). Wektory
398 IV.4.Fale elektromagnetyczne

E 1 H s wzajemnie prostopade 1 le
w plaszczyme prostopadej do promie-
nia wodzi1cego r, twofZlJc wraz z nim
ukad prawoskr~lny wektorw E, Hi r.
Wektor E jest skierowany wzduz stycz-
nej do poudnika, a wektor H wzdluz
stycznej do rwnoeznika poprowadzo-
nego przez punkt M. lezcy na powierz-
chm kulistej O prom1cmu r i srodku
w punkcie O.
3. Wektor Poyntmga w punkCJe
M strefy falowej limowego oscyiatora
harmonicznego jest wyraony wzorem
Rys. IV.4.3 11 0 ap 2 smi9
P = ~ rsmi(wt-kr).
16n er,
w ktorym !) jest ktem m1~dzy wektorami p0 1 r. Natczenic fali
elektromagnetycznej w punkcie M

Przedstaw1om1 we wsprzdnych biegunowych (rys. JV.4.4) za-

lezno I od !) dla ustaioncJ wartoci r nazywamy cliagmmem bie
11kier1111kowa111a promw11w111mia osl'ylm11r11 idipo/ll) . . Dipoi
g11tWll')'lll
naJsilmcJ promieniuje w kierunkach twom,cych z Jego os1u kat

Rys. IV.4.4

9 = Jtj2, lzn. W plaszczymc przcchodZijCej przez srodck dipola

prostopadle do Jego osi. Dipol me prom1cmujc zupenie wzdu
swej OSI (9 = o I !) = 7t).
 IV.4.3. Emisja lal eleklromagnelycznych 399
Moc srcdnrn prom1en1owama liniowego oscyiatora harmomcznego
Jest wyraona wzorem

(N)= 2Ttr" f
/sm9d9 = 11owpf, .
12Ttc
o
4. Moc chwilow:1 promieniowania adunku q poruszajcego SI\!
z przyspieszeniem a optSUJe wzr
N l'n , '
= 6Ttc q- a-

Jeli iadunck wykonuje drgania hannomcznc o amplitudz1e

Io i czstoci kooWCJ w, to moc sredma JCgo prom1emowama JCSt dana
wzorem
(N) = oq2w4J6
12TtC
Zgodnie z teori klasyczn, atomy prom1cmuj (emituj) swiatlo
w wyniku drgan ich elektronw. Ze wzgldu na straty energetyczne na
prom1cmowanic drgania te stopniowo zanikaj, tzn. ich amplituda
maleje zgodnie z prawem (IV.2.i.3): /0 = 100 exp(-/Jt), gdzie looJCSl
amplitud pocz:1tkow, a fJ wspczynnikiem tlum1ema. Energia drgan
1 ,
elektronu (IV.1.2.2)
. W= -m,w-lo.
2 gdzie Ili, JCSl mas elektronu.
Ponicwaz -d W= (N) dt = 2/JWdt i q = -e. wic czas reiaksacji
r (IV.2. i.3") tych drgaiI nazywamy sred11im czasem ycia monm
promie11111j11cego
!2TtC111,
r=-=
p oe2w2 .
W zakresie wiata widzlaincgo w - 4 10 1s s- ; i r = 2 10- Hs.

IV.4.4. Podzlal fal elektromagnetycznych

I, Falc elektromagnetyczne w 1.aiezno5c1 od czstosc1 1 (lub
dugoci fali w prm ). = cf''. gdzie c jest prdkosc1 fal elektromag-
netycznych w prni) oraz od natury prom1emowama metody
rejestracji d1..1climy na: faic radiowe, promicmowame wietlne, rent-
genowskie oraz prom1eniowamc gamma.
Fala1111 radiowymi nazywamy fale cicktromagnetyczne, ktrych
dugo fali ;:. w prni jest wiksza ni 5 10-' m i'' < 6 IO 11 Hz). Ze
wzgldu na rnice w rozchodzeniu si oraz generacji cay 1.akres fal
radiowych dzielimy na 9 podzakres6w (tabela IV .4.1 ).
400 IV.4.Fale eleklromagn&tyczna

Tabela IV.4.1

Nazwa podzakresu Dugo fali, m Czcstolliwo, Hz

fale super dugie > 10 < 3. 10

falc dugie 10-10 3 104 -J IO'
falc rcdmc 103-102 3. 10'-3. 10"
fale krotkie I0 1 -10 J 10-3 10 7
fale ultrakrtkie 10-i 3. 107 -3. I0 8
pasmo UHF i-0,I 3 108 -3 IO''
falc centymetrowe 0,1-0,01 3. 109 -3. 10 10
fole milimetrowe 10-1-10-3 J. J0'"-3. JO''
fule submilimclrowc w-'-s w-> 3 10 11 -6 JO"

2. Podzia czstosc1 radiowych na 12 zakresw, zgodnie z mu;:dzy-

narodow zasad przydziau czstoci oraz odpowiadajce 1m zakresy
dugoci fal radiowych w prni zostay podane w tabeli IV .4.2.
3. Promtc111011'a11iem wietJ11_v111 (optyc=11ym) lub ~'wwtJem nazywamy
fale elektroma~clyczne (promicmowame elektromagnetyczne), ktrych
dugosci w proni le:z.1 w zakresie od IO nm do ! mm (s to granice
umowne). Do prorruemowama sw1ctlncgo nalez.1: promieniowanie
podczerwone, widzialne 1 ultrafioletowe.
Promie111owa11tc111 podczerwonym (IR) nazywamy promieniowamc
elcklroil'!~g~etycznc, emitowane przez c1aia ogrzane, ktrego dluosc1
fal w prozm lez w przedziale od I mm do 770 nm (I nm = 10- m).
Tabela JV.4.2

Nazwa zakresu C'lstok1 fal Nazwa 7.llkresu

radiowych fal fadiowych
Nazw;i Granice Gr:inicc
Nazwa zakrcsow Nazwa zakrcsow
podst a- pomocnicza pomocmc-la
wow a
zakres i skra1nrc niskie 3-30 Hz dckamcsametro- IOO-IO Mm
we
zakres 2 super niskie JO--JOO Hz mcgamcirowc ID-i Mm
zakres J infra niskie 0,3-3 kHz hcklokilometro- 1000-100 km
WC
zakres 4 bardzo niskie 3-30 kHz miriumetrowc 100-10 km
zakres 5 niskie 30--300 kHz kilometrowe 10-i km
zakres 6 redmc 0,3-3 MHz hektometrowi: i-0.J km
zakres 7 wysokie 3-30 MHz dckumcirowe 100-10 m
zakres B bardzo wvsokie 30--300 MHz mctrowc 10--i m
zakres 9 ultra wysokie 0,3-3 GHz dccvmctrowc i-0,I m
zakres IO super wysokie 3-30 GHz ceniymctrowe IO-! cm
zakres 11 skrajnie wysokie 30--300 GHz milimetrowe 10--i mm
zakres 12 hiper wysokie 0,3-3 THz dccymilimctro- .i-0,1 mm
\VC
 IV.4.4. Podzlal lal eleklromagnetycznych 401

Pro11111miowa11ie111 ll'itl=ia/11y111 ub sw1atle111 wicbal11ym nazywamy

promieniowanie elektromagnetyczne o dlugoc1 fal w prm w 1.akres1e
od 770 do 380 nm, ktre bczposredmo w oku ludzkim wywoluJe
wr.i.cnia wietlne.
Pro1111e11iowm11em 11/trafiole10wym CUV) nazywamy prom1e111owanie
elektromagnetyczne o dugociach fal w prm od 380 do. IO nm.
4". Prn1111e11iowa111em re11tgc11owskim lub promie11ia1111 Rm!lltge11a
nazywamy prom1emowame elektromagnetyczne, ktre powstaje w wy-
niku oddziaywania naadowanych czqstek 1 fotonw (V.6.1.4") z ato-
mami suslancji, a jego dugo5ci fal w prni czq w szerokim zakresie
z umownymi gmmcam1 od 10-100 nm do 0,01-1 pm (I pm= 10- 12 m).
Pro1111e111011a11iem gamma lub ,11rcm11c111a1111 ga11111111 nazywamy pro-
mieniowanie ciektromagnetyczne o dugociach fal w prm mniejszych
od O, i nm, ktre Jest emitowane przez wzbudzone w reakqach
Jdrowych i przemianach prom1cniotworczych jdra atomowe, lub
powstaje podczas rozpadu cz.;1stek. anihilacji par cz;1stka-antyc74stka"
(VIII.2. l.7) 1 w innych procesach.

IV.4.5. Odbicie I
zaamanie fal elektromagnetycznych
na granicy dwch osrodkow dielektrycznych
1, Wsp/c:y1111ikiem :ala111a11ia (be:w:g/tl11y111 wspti/c:y1111ikiem
::alammrra) osrodka nazywamy wielko li rwn stosunkowi pn;dko5c1
l' fal elektromagnetycznych w prni do ich pr\!dkosc1 fazowej
1 w osrodku: 11 = c/v. Z IV.4. i.3" wynika, ze 11 = fi, gdzie r. JCSt
pr-1.:c11ikalnoi;c1 dcktryczn<1. a 11 - przcnikalnosci11 magnctyczn:1
osrodka. Dla osrodka me bdi1cego ferromagnetykiem 11 :::: J
111:::::.j;.
W:glrd11ym ll'SJI/c:y1111ikic111 :alanumia d!l'clcil o.frodk11 (orodka
drugiego wzg\!dem pierw-
szego) nazywamy wielko o
1121. rown slosunkowt
wsplczynnikw zalama-
nm tych orodkw:
112 1 = 11 2 /11,. Dla osrod-
kow mcfcrroma1mctycz-
nych 1121 =~ A 11, 8
2, Fala elektromagne- nz
tyczna padajc na gramc
dwch osrodkw uiega cz
sctowemu odbiciu od po-
w1erzchm dz1ei<1ceJ osrodki
oraz czsciowemu zalama- b
mu, przechodz;1c do osrod-
ka drugiego. Na rysunku Rys. IV.4.S
402 IV.4.Fale elektromagnetyczne

IV.4.5 lima AB reprezentuje piusk powierzchni gramczm1. Promienic

I, I' i 2 wskazuj kierunki rozchodzenia s1iy fal paskich: padajcej,
odbitej i zaamanej. Nazywamy je odpowiednio promieniem podajcym,
odbitym 1 zalamanym. a kty midzy nimi i nonnaln:1 ab do powierzchni
granicznej, wystawion w punkcie padania O: a: - ktem pada11io, a.'
- ktem odbicia, a p - ktem zalamama.
Plos;c;yzn podamo nazywamy paszczyzn przechodzc w pun-
kcie pa dama O przez promie padajcy oraz normaln do powierzchni
rozdzielaJiCej orodki.
3". Prawa odbicia i zalamama fal eicktromagnetycznych na granicy
dwch osrodk6w dielektrycznych mona otrzymac na podslaw1e
warunkw granicznych dla pola eiektromagnetycznego (III. 14.5.4).
W orodku p1envszym na poie fali padajicej (EP'J, H'"J) nakada si
poie fali odbitej (E 00 b' H00 ~). w osrodku drugim IStnlCjC tylko poic
lprzcchodzcej do tego osrodka) fali zaamanej (E'" 1 H'"' 1). Dlatego
warunki graniczne przyjmuj postac (zakadamy, ze /li = 11 1 = !):

We wzorach tych E,, H, 1 E., H. s nutami wektorw E i H od-

powicdnio na paszczyzn styczn oraz normaln do granicy orodkw.
Z zalenoci tych wynika, e gdy na pask gadk paszczyzn
rozdzielajc orodki pada monochromatyczna fala plaska 'mczaiemc
od stanu polaryzacji lej fali), spenione s:1 nastpujce prawa:
a) fale odbita 1 7..alamana s rwnie falami monochromatycznymi
o tej samej czi;:stoci co fala padajca;

Rys. IV.4.6
 lV.4.5. Odbicie i zaamanie lal elektromagnetycznych 403

b) prawo odbicia - promie odbity lczy w plaszczymc padania.

przy czym kt odbicia 1est rowny ktowi padama ta' = a);_
c) prawo =alamama - promie zaamany tezy w ptaszczyznic
padania, a kt zaamania Jest zwizany z ktem padania zalcznosc1
sma 11 2
-.- = - = '" 1 lflrawo S11elli11sa).
sm{J n1 -

4. Korzystajc z warunkow granicznych (punkt 3) mona rwmcz

otrzymac zwizki midzy fo.zami, amplitudami 1 nateniami mono-
chromatycznych fal: padaJ<lcCJ, odbitej i zaamanej. Zgodnie z IV.4.I.8
wystarczy w tym celu znajomo wskazanych zalcnosci w przypadku
spolaryzowanych liniowo fal dwch typw: fali p, ktrej wektor
E =.EJ> !czy w plaszczynic pad":ni~, a wektor H =Hr jest prostopady
do mcJ (rys. IV.4.6) oraz/a/is, ktoreJ wektor E = E,Jcst prostopady
do paszczyzny padama, a wektor H = H, icy w tej piaszczy7.nic (rys.
IV.4.7).

Rys. IV.4.7
Zwizek m1 d 11 d d.
A.,,..) db' ~ amp 1 u ami rgan Wektora Ew falach padaJceJ
~resn~l~: leJ (A ) i zaamanej (A..i) dla fa P ' s wyrazaJ n=orJ

A',..~ -- lg{a-/l) 2cosa sm//

r -A~~ A;;'1 =A~~
tg(a+p)' sm(a + /J)cos(rt-/1) '
sm(cx-,9)
A~= -Ard A~= ~ 2cosa sm{J
smla+/J)' .
Sin(!X+p)
404 IV.4.Fale elektromagnetyczne

W szczeglnoci, gdy falc padaj prostopadle do paszczyzny

dz1ch1ce1 osrodki 1a = fJ = O),
11 "J
21 - j
Arodh -- -A:;' J ---.-. A'"1 = A~"J -----.
1121 +J P r 1121+1

"J
A~~ 1 = A~" 1 - - - - - . ,
1121 +I
We wzorach Frcsnela wielkosci A:;'J i Ar"" s w1elkosc1ami dodat-
nimi, a A~' i A;'1 S<) rwmez dodalnic dla dowolnych ktw padamu
1 zaamania, co swiadczy o zgodnoci faz fuli zaamanej ; padajcej.
Wiclkoc1 A~Jh 1 A~h mog! byi: zarwno ujemne, Jak .1 dodalme.
W pierwszym przypadku, przedstawionym na rysunkach IV.4.6
1 IV.4.7, faza drgan wektora E zm1cma su;: podczas odbicia o wartos
n: (faza drgan wektora H przy tym sic me zmie111a). W drugim
przypadku odbicie nastpuje bez zmiany fazy drgan wektora E (faza
drgan wektora H zmienia sic wtedy o n:).
5". Wartoci przcsunwcia fazy drgar\ wektora E podczas odbicia
elektromagnetycznych ful p i s w zaleznosc1 od warunkow (od k!ta
padania !X oraz wzgicdncgo wspczynnika 7.alamama orodkw 11 21 )
podano w tabeli IV.4.3.
Kt padania o: 0 dla ktorego promienic odbity i zaiamany s
W7.ll.JCmme prostopade, nazywamy ktftl!m Brewstera. Jeli o: = 0: 8 to
fl.+/l = n:/2 i z prawa zaiamama fal (punkt 3) wynika, ze tga 1 = n: 1
Ze wzorw Fresnela lpunkt 4") widac, e dla o: o: 11 , amplituda =
A;1h = O, czyli fula p me odbija sic od granicy orodkw 1 przechodzi
cakow1c1c z orodka i do osrodka 2.

Tabela IV.4.3

r:r.+fl < rt/2 '.t+{i > rt/2

l:S: I
fala p
fala s
1121> i
ta:> /J)
lt
lt
(r:r. <'.tu,)
ll:i

o
o
< i
(r:r. <Pl
"" > i
lr:r. > PJ
o
lt
lr:r. > J:u,)
l21 :> i
(r:r. <Pl
lt
o

6. Wsp/c;y1111ikie111 odbici/I R fai elektromagnetycznych od gramcy

osrodkw nazywamy stosunek natzcn (IV.4.2.4~) fali oi.lbileJ , pada-
1cc1:
 IV.4.5. Odbicie i zaamanie lal elektromagnetycznych 405

Wspczynniki odbicia fal p 1 s s wyrazone wzorami

W szezeglnosc1, gdy fale padaJ prostopadle do paszczyzny

osrodki (ex = P = O), otrzymujemy
rozdziela1ccJ

2
ll21-i)
Rr= R, = ( ---
1121+1
Jeli fala pada111ca Jest spoiaryzowana dowolme, to wspczynnik
odbicia wyrazu si wzorem

Rr1';"1+R,1;1
l::"'+l;t
gdzie J~d i J~, s11 natzcmam1 skadowych p 1 s fali padaJCCJ, k16rcJ
nat'<zeme Jest rowne / "'d = I::"' + I~ - __
7. Wsplczy1111ikiem transmisji T nazywamy stosunek natzen fal
przcchodzi1cej (zalamancj) do fali padajcej:

Wspczynniki transmisji dla fal p 1 s s wyrazone wzorami

4cos 2 cx sm a sin P
T. = ,
sm(cx+P>
W szczcglnosc1, gdy fale padaj prostopadle do paszczyzny
gramczneJ {ex = p = O)

8. Jeli 11 21 = 111 2 /11 1) < I, to kt zaamania Jest wikszy od k:1ta

padania: sin/J = sma/11 21 ; {J > a. Kt padama, przy ktrym kt
zalamanm przybiera warto rt/2, nazywamy kqrcm gramc=nym a8
Kt ar.,= arcsmn. Jeli a:;;:. a~,, to nat\!zcma fal padaJ<1cc1 i odbitej
s Jednakowe, tzn. fala odbija si cakowicie od powierzchni dz1Cl:!CCJ
osrodki (R = 1). Zjawisko to nazywamy calkowilym well'11rr:11y111
odbiciem.
406 IV.4.Fale elektromagnetyczne

IV.4.6. Zfawlsko Dopplera

I. Podczas wzajemnego ruchu wzgi1=dem siebie :Zrdla 1 odbiornika
fal elektromagnetycznych obsernujemy zjawisko Dopplera (IV .3.6. I 0 ).
W przypadku fal elektromagnetycznych rzd1.ce tym zpw1skicm
zaleznoc1 mozna ustali na podstawie
y K szczeglnej teorii wzgldnoci. Niech
2r6dlo Z porusza si \VZgidem iner
/ Cjalnego ukadu odmesiema K z prd
/ koci V wzdluz dodatniego kierunku
/ osi OX (rys. IV.4.8), a odbiornik O jest
6 wzgldem K nieruchomy. Zr6dlo
Z jest nieruchome w ukadzie odnie-
V X sienia K' 1 znajduje si w pocztku
lego ukadu. Osie wsprzdnych uka
dw K i K' s parami rwnoiege tos
O' X' pokrywa si\! z osi O X). Na
o rysunku lV.4.8 pokazano polo1.eme
Rys. IV.4.8
:Zrdla Z w chwili t 1' = =
O, gdy
przechodzi ono przez pocztek ukadu odniesienia K. Rwnama
monochromatycznej fali kulistej (IV.3.2.8) wysyanej w tym momencie
w kierunku odbiornika s, zgodnie z zasad wzgldnoci Einsteina
(I.5. l .2), identyczne w u.kadach odmes1ema K i K':

s= ~= exp[i(wt+kxcos.9+kysm9+c5)] (a)
r
a'
s' = ~ = exp[i(w't'+k'x'cos9'+k'y'sm9'+c5')]. (b)
r'
We wzorach tych w' = w 0 1 w s cz1=stoscmm1 koowymi drgali
rodla ' odbiornika, k = w/c ; k' = w'/c - liczbami falowymi
(zakadamy, ze fala rozchodzi si1,: w prni), 1191 9' - ktami m11;:dzy
kierunkiem obserwacji 1 prdkosci V (osi;i OX) mierzonymi w uka
dach odmcsu:ma odbiornika Ki zr6dla K'.
Zgodnie z transformac1ami Lorentza (I.5.3.2) wyrazcmc (b) mozna
otrzyma z (a) poprzez zamian zmiennych x, y 1 t na x', y' i r':

w'r' +k'x'cos9' +k')"sm 9' +t5' =

2
r' + Vx'/c ) ( :c' + Vt' )
=w ( +k ---:==::::;=-
2
cos9+ky'sm9+t5.
J1 -(V/c)2 J1 -(V/c)
Zatem

w' = w
J1 -(V/c)2
( l+
- c
~
cos 9),
 IV.4.6. Zjawisko Dopplera 407

/\'cos9' = k (cos9+_!::'._),
J1-{V/c) 2 c
k'sm9' = ksm.9, t5' = .
Dlatego zalenoci opisujce :j1111'1sko Dopplera tllaf11/ e/ektro111ag-
11etyc:11ycl1 w prni maj posta:

w=
w0 J1 -(V/c}2 \'=
10Jl -(Y/c)2
V V
1 +-cosl~ i +-cos9
c c
2. Dla niebyt duzych prdkosc1 ruchu :ZrOdla fol wzglcdcm
odbiornika rv
c) wzr na relatywistyczne Zjawisko Dopplera (punkt
1) pokrywa s1i;: ze wzorem klasycznym (IV.3.6.3"):

1:::: 10 (1- : cos.9}

Jeli rdlo porusza si wzgldem odbiornika wzdluz laczccJ JC

prostej (,9 = O, n), to obscr\VUjemy wtedy podl11:11e :;mr1sko Dopplera.
W przypadku zblianm si rdla 1 odbiornika (9 == n)

I +V/c
\'=\'o - - - >\'o
i - V/e '
a w przypadku ich W7.aJcmnego oddalania si (,9 = O)

i - 1'/e
l' = l'o -.--- < l'o.
l+V/c
3. Z rclatyw1stycznej teorii efektu Doppieru tpunkt n wynika
istmeme popr:ec1ie1:0 :;mr1ska Dopplera, obsenvowancgo dla 9 = 7t/2
1 9 = 3n/2. tzn. wtedy. gdy :Zrodlo porusza si prostopadle do linii
obsenvacji:

I'= 1rr,/I -(V/c)

Ze wzgh;du na mula warto wyrazemu V/c poprzeczne z1aw1sko
Doppicra JCSI znacznie sabsze od podlunego. Zjuw1sko to 7.Wii}zanc
jest z rmq biegu czasu w ukladach odniesienia zw1:1zanych z od-
biornikiem oraz rdem fal. Z tego powodu dosw1adczalnc wykrycie
poprzecznego Zjawiska Dopplera traktowane bylo Jako JCdno z wa-
zmeJszych eksperymentalnych potw1erdzen szczeglnej teorii wzgl1;-
dnoc1.
408 IV.4.Fale elektromagnetyczne

4. Zjawisko Dopplera zwizane z ruchem c1epinym wiec;1cych

atornow gazu powoduje dopplerowskie poszerzeme li11ii spektral11ycli.
Przcdzrnl rejestrowanych przez odbiornik czstosci sw1atla zawiera si
.1.v0 . .1.10 .
midzy vo-2 2'
i 1 0 + gdzte 110 Jest czstoci monochromatycz-
nego prom1cniowania atomu nieruchomego. Wielko poszerzenia
dopplerowskiego .1.v0 - ~.gdzie Tjcst temperatur bezwzgldn
gazu, a m - mas atomu.
 Cze V

Podstawowe stae fizyczne

Wiclkoi: Symboi \Vartoi:

Pn;<lkol: sw1ata w prm c 299 792 458 111 S - I

Przenikalno elektryczna 1: 0 S.85418781710''; 2 r m I

pr111 i /11 0 cz
Przenikalno magnetyczna 11 0 41[ 10-7
pr111 = 12,566370614 IO 7 NA
Staia grawllacyJna G 6,672 59 10- 11 111" kg-' s-:'
Stala Plancka ft 6,662 0755 . 10- _,, J. s
h/21[ h i,054 572 66. 10- J J. ~
Ladunck cicmentarny " 1,602 177 :o.10- 1 1 c
Stala Rydbcrga 111,.c<:1. 2/2/r R, JO 973 731,534 m '
Pron11c1\ Bohra <:1./4J[R , a0 0,529 177 249. 10- '" 111
Klimptonowska dugo 1.c 2,42631058 I0- 12 111
fali /r/111,1
Ladun.:k wlasc1wy dek- -1/111, -i.75881962 W' Ckg"
tronu
Magneton Bohra e/1/2111,. 11 11 9.2 74 o154 ' )() - 2, J . T- I
Magneton J:!drowy di/2111 0 /ts 5.050 7866 . JO - 2 7 J . T I
Masa cld:tronu 111, 9.109 3897 I0- 3 kg.
Masa rmonu 111 11 i.883 5327' JO. 2 H kg.
Masa protonu 1111, J,672 6213 IO 27 kg
Masa n.:utronu 111 0 i.6749286 10- 20 kg
Liczba Avogadra N" 6.022 i 367 I0 2 3 mol '
Stala Faradaya N, 1 e F 96 485.309 C moi - '
Stala gazowa u111w.:rsalna /~ 8,3 I 4 5 lll J mol - ' K - '
Staa Boltzmanna J{jN" k i,380658 10 23 JK '
Stala Stcfona-Boltzmanna rr 5.67051 10-"Wm-"K
Standardowi: przysp1cszcn1e g 9 .806 65 111 s - 2
spadku swobodnego
Standardowa aunosr.:ra atm 101 325 Pa
Jcunostka masy atomowcJ u 1.660 5402 IO. 27 kg
931.494 32 l'vkV
408 IV.4.Fale elektromagnetyczne

4". Zjawisko Doppiera zwizane z ruchem ciepinym swicc11cych

alomow gazu powoduje dopplerowskie pos:erz1mie /i11ii s11ektral11ycli.
Przedzia rejestrowanych przez odbiornik czstoci wiatia zawiera si
.
midzy l'o -z.11 0
z,
i 10 +
.11 0 . .
gdzie v0 jesl czsloc1 monochromatycz-
nego promieniowania atomu nieruchomego. Wielko poszerzenia
dopplerowskiego Av0 ~ ._{if,;, gdzie Tjcst temperatur bezwzgldn
gazu, a m - mas atomu.
 Cz V

Optyka

Rozdzia V.1
lnteerencja wiata

V.1.1. Monochromatyczno oraz spjno

czasowa wiata

1. Optyk nazywamy dzia fizyki, za1mu1cy si badamem

natury swmtla (IV.4.4.3), prawami op1su1cym1 Jego emisJ~. roz-
chodzenie si oraz oddziaywanie z materi. W optyce falowe1
rozpatrywane SiJ Zjawiska optyczne, w ktrych przc1aw1a si falowa
natura SWtatla (na przykad ZJUWtska tnlerfcrencji, dyfrakcji, polary
zacji 1 dyspersji wiata). Pomewa swiato 1est fal clcklromag
netyczn, wic u podstaw optyki falowej ie:) rwnuma Maxwella
(Ill.14.5.1) i wynikaj:1ce z nich zaleznosc1 dla fal cleictromagnctycz-
nych <IV .4.1 ). W klasycznej optyce falowej rozwaane s:J osrodki
liniowe ze wzgldu na swe wasnoci optyczne (IV.3.LT). czyli takie,
dla ktorych przenikalno elektryczna i: 1 przenikalno magnetyczna
1 me zalez od natenia wiata (IV.4.2.4). Dlatego w optyce
falowej spcimona Jest zasada superpozycji (IV.3.4.1 ").
Zjawiska obserwowane podczas rozchodzenia su;: sw1atla w osrod-
kach optycznie melimowych badane s w optyce 111elimawe;. Niclimowc
efekty optyczne staj Sllr IStOtnc dla bardzo duzych naten swiata,
jakie zapewma1 lasery duej mocy (Vl.2.6.8).
2. Stwierdzono doswiadczaime, ze za oddzmywamc swiatla na
fotokomrk~. klisz~ fotograficzn, ekran fluorescencyjny 1 mnc urz
dzenia rejestruJ:1ce odpowiedzialny jest wektor natzcmu elektrycznego
E pola elektromagnetycznego fali sw1ctlncj, ktory z tego wzgldu
nazywany jest mekiedy wektorem lwierlnym. Do takiego samego
wniosku prowadzi r6wmc klasyczna teoria ciektronowa, zgodnie
z ktr procesy wywoywane w osrodku materialnym przez SW!Ullo
ZWHJ.7.Une S Z dziaaniem polu fali SWietlneJ na czstki naadowane
tego osrodku - elektrony i Jony. Czsto widzialnego ; bardziej
krotkofalowego sw1atla JCS\ nu tyle duza (1 > 10 15 Hz), ze drgania
wymuszone o cokolwiek znaczcej amplitudzie mog wykonywac
 410 V.1. Interferencja wiata

tylko elektrony. DziaiaJcu na elektrony ze strony pola eicktromag-

nctycznego sil a (III. I O. l .6) jest rowna
F = -e[E+(v 1 xB)] = -e[E+1111ol" xH)].
We wzomch tych e ' "' Si) odpowiednio adunkiem 1 prdkoci;!
elektronu, a B = 1111 0 H - wektorem indukcji magnetycznej.
Z (IV .4.1.5) wynika, ze warto bczwzglcdna skladoWCJ magnetycznej
siy F jest znacznie mmcJsza od skladowcJ cicktryczncr
!'t
1111ol[v,xHJl~1111ov1H=-EE F~ -eE.
i>

pomewaz pr1=dko fal elektromagnetycznych 1 - IOij m/s, a prdko

eicktronu w atomie podczas drga wymuszonych przez sw1atlo
u, - 106 m/s.
3. Podczas nakladania si wtata pochodzi)cego z dwoch rde nic
b~dcych iaseram1 *'(na przykad jednakowych lamp z wyadowaniem
elektrycznym w gazie) lub nawet pochodzcego z rnych miejsc tego
samego rdla nie obscrWUJemy interferencji (IV.3.5.2). Niezalene rdla
swiata s zatem rdami mespjnym1(IV.3.5.l ), a ich promieniowanie
0

me jest promieniowaniem monochromatycznym (IV.4. l .6). Pr7.yc-lyny

takiego stanu rzeczy s zwn,zane z mcchamzmcm prom11m10wama swmla
przez atomy lczsteczki,jony) rdla wiata. Atom wzbudzony em1tUJC
swiato w cigu bardzo krtkiego czasu r - 10- 8 s (IV.4.3.4), po c.-zym,
straciwszy cay nadmiar energii na promicmowame, wraca do stanu
podstawowego imewzbudzonego). Po pewnym czasie - otrzymawszy
energi z zewntrz-atom moze ponownie ulec wzbudzeniu 1 promienio-
wa. Takie niecigle promieniowame wmtla przez atomy w postaci
pojedynczych krotkotrwnych impulsw - c1g1iw fa/ow1d1 - Jest
charakterystyczne dla dowoinego rdla swrntla mezaiezm od postaci
zachodzcych w nim konkretnych procesw prowadZi!Cych do wzbudze-
nia Jego atomw. Podczas emisji spontamczneJ (VI.2.6.6") atomy wysylaJ
wiato mezaleznie od siebie z przypadkowymi fazami pocz:1tkowym1,
zmieniajcymi si losowo od jednego aktu emisji do drugiego. Dial ego
emitujce spontaniczme atomy Sil mcspjnym1 frdlami i;wrntla.
Inna Jest sytuacja w przypadku emisji wymuszonej powslaJl!CeJ
w orodku aktywnym (nie bd<)cym w stamc rownowagi) pod dzmia-
niem zmiennego pola elektromagnetycznego (Vl.2.6.1 "). Pronucmo-
wamc wymuszone wszystkich cz:istek uklt1du JCSt spjne z mono-
chromatycznym promieniowaniem wymuszajqcym; ma tr;: sam:1 czs
to, poiaryzacJ i kierunek rozchodzenia si. Tc wyrmaJilCC wlasno5ci
prom1cmowama wymuszonego wykorzystywane s;1 w generatorach
kwantowych - laserach 1 maserach (Vl.2.6.8).

1 Chodzi tu o Z\'Ykt: i.rJla Swrnrlo (lampy larowc. lamp.r z wylatlowomu:1n

ch:ktryanym w l?llZIC, luk clcktryc-lll.\' i inne). ktrych d1ialanie 01ucra !u~ na iinwisk.u emisji
sponlamczncJ (Vl.2.6.6).
 V.1.1. Monochromatyczno oraz spjno czasowa wlalla 411

4. Fala rzeczywista, wysyana w cigu skoczonego przedz1aiu

czasowego 1 obeJffiUJca ogramczony obszar przcstrzem, me Jest fol:i
monochromatyczn. Widmo JCJ cz~tosci koowych (IV.1.4.7) ma
skonczon szeroko aw, czyli zawiera czst0Sc:1 koowe od w -aw/2
do w+!J.w/2. Tak~ fal, w krtkim przedziaic czasu At Tioh = 2rc/Aw
mozna, w przyblieniu, uwaac za fal monochromatyczn o czstosc1
koowej w. Wielko 'tkh nazywamy czasem spj11osc1 fali 111c11wno
ci1romatycz11e1. W przecigu czasu rwnego 'ttoh rmca faz drga,
odpowiadajcych falom o czstosciach od w-Aw/2 do w+Aw/2,
zmienia si o 2rc. Faia o czsto5ci koowej w 1 prdkoci fazowej
v rozchodzi si w tym czasie na odlcgio /koh = Vftah = 21w/t:i.w.
Wielko lth nazywamy drog spj11oc1 iub dfogoc1 c1g11 bar-
11101mz11ego, odpowiadajcego rozwaanej fali memonochromatyczncJ.
Im dana fala Jest blisza fali monochromatyc:zneJ, tym mmeJsza jest
szeroko Aw widma Jej czstosc:1 i tym wiksze s. czas 1 droga
spjnoci. Na przykad dla widzialnego wiata sonecznego o c1gi1.m
widmie cz\stoki od 4 10 1 " do 8 10 1 " Hz, TLoh - rn- "s
1 ltoh - 10- rn. Czas spjnosei promieniowania wymuszonego 1est
znacznie dluzszy od czasu ycia wywieca1cego atomu (IV.4.3.4). Na
przykad w laserach o pracy c1gle1 toh osiga warto 10- 5 s,
a lkoh - 103 rn.

V.1.2. Interferencja wiata. Spjno przestrzenna

1. Spjne falc swiellne ze
zwykych (nielaserowych) rdel
otrzymujemy metod dz1eienia
swiatla pochodzcego z jednego
rda na dWle iub kilka wizek
fal. Promieniowanie w kazdeJ
z nich pochodzi od tych samych
atomw zroda 1 ze wzgidu na
wsplne pochodzenie wizki te
s spjne 1 podczas nakadania
si tnterfcrUJ ze sob. Do po-
dziau swiatla na wizki spjne
mozna wykorzysta zjaW1ska od-
biera ub zaamania wiata.
Na rysunku V.i.! juko przy-
klad przedstawiono ukad.zwany
zwll!rciadem Fre.mela. Sw1utlo
pochodzce z punktowego :Z.rada
S pada na dwa zwierciada plas-
kic A 1 Ol A 1 0 ustawione pros-
topadle do paszczyzny rysunku
1 styka1c:e si w7,dluz prostej O. Rys. V.1.1
412 V.1. lnterterencja wiatla

Kt" rrudzy paszczyznami zw1erciadeijesl bardzo muy. Pochodzce

ze Zl"dla S swiatlo po odbiciu od zwierciade rozchodzi si w postaci
dwch wizek ze srodkam1 w punktach s. I S2. bdcymi obrazami
pozornymi rda S w tych zwierciadach. Wizki te Sil wi1zkam1
spjnymi i podczas nakadania si tworz na ekranie E obraz
mlerfercncyJny (obszar BC zwany polem mterferem:ji). Wynik inter-
ferencji w pewnym punkcie M ekranu zaiezy od dugoci sw1ata
). oraz rnicy drog optycznych (IV.3.5.2) fai, mierzonych od
pozornych, spjnych rde S 1 1 S 2 do punktu M:
LI= r1-r 1 = MS2-MS1.
Pocztkowe fazy drga rode S 1 1 S2 s jednakowe. Dlatego warunki
dla mterfere11CJ'JllJ'Ch maksimw i 1111111111011 (IV.3.5.2) ma)i! posta:
r?-r 1 = ml. maksimum 111-tego rzdu (m = O, i, 2, ... ),

r 2 -r 1 = (2m-l) ~ mmimum 111-lego rzdu (m = i, 2, ... ).

Kt 2w w w1crzcholku S midzy dwoma prom1cmam1 wiata,
ktre - po odbiciu od zwierciadci A 1 O i A! O - schodz si
w punkcie ,\1 obrazu interferencyjnego, nazywamy apert11rq mterferrm-
cji. Zwyke kl len maio zm1ema si przy zmianach pooenia punktu
M, jeli zachodz one w gramcach poa mlcrforencyjncgo.
2. Ukady siucc do obserwacji mterfcrcncji za pomoc bipry=-
mat11 Fresne/a (rys. V.1.2) oraz soc=ewki Bil/eta 1_rys. V. l .3) Si! podobne
w dz1uluniu do ukadu ze zwierciadem Frcsnela. Bipryzmat Frcsncla
skada si z dwoch Jednakowych pryzmatw zioonych podstawami

E
Rys. V.1.2
 V.1.2. lnlerterencja wiata. Spjno przestrzenna 413

E
Rys. V.1.3

i stanowicych Jetln caio. Kty lam1;Jce IX w wierzchoku grnym

i doinym bipryzmatu i;r~snela .s1 bardzo mae (rzd_u uiamk\V
stopnia). Pochodz:1ce ze zrodla S swiato zaiamu1c si w obu czciach
bipryzmatu i za mm rozchodzi si w postaci dwoch wn1zck po-
d10dz1cych od pozornych, spjnych rdci swiala s, is,. nlcrrcrencj
tych fal obserwujemy na ekranie E w obs1.arzc ich nakrywania s11;:.
Soczewka Billcta skada si z dwch polwek L, ; L1 soczewki
skupiajcej przecitej wzduz JCJ srcdnicy. Obic polwki SI lekko
rozsunite, dziki czemu daj dwa me pokrywajce si ze sob;1 obrazy
rzeczywiste s' I S1 punktowego zrOdla swiatla s. Interferencj sw1atia
pochodzcego Od tych wtrnych, spjnych Zrdel SWiatla obscnVUJemy
na ekranie E. Przestrze midzy obydwoma czsciami L 1 ; L 1 bisoczc-
wki jest zaslomta nieprzezroczystym ekranem A .
Na rysunkach V.1.2 i V.i.3 zaznaczono wartoci apertury inter-
rerencji 2w dla punktu centralnego M 0 obrazu mterrerencyJncgo.
otrzymywanego za pomoc bipryzmatu Fresneia 1 soczewki Billeta.
3. S:erokosc1q prq::ka 1111erfere11cyp1ego nazywamy odlego
midzy dwoma s:1sicdmmi maks1mam1 (lub m1mmami) intcrforcncyJ-
nynu. W przypadku zwierciada Frcsncla 1 anaiogtcznych do mego
ukadw umoliw1aj;1cych obserwacj interferencji (bipryzmat. biso-
czcwka itp.) szeroko pr:1ka mlerfcrencyJnego (IV.3.5.2") JCSl rwna
).L/I, gdzie I JCSl odlcglosc111 mt~dzy rdlam1 S, i S1 , a L - ich
odleglosc1 od ekranu E. Dugo fali wiata widzialnego Jest bardzo
mala (). ..... S 10- 7 m), dlatego otrzymame obrazu mtcrfcrcncy1nego.
w ~lrym prki inlerfcrcncyjnc S<) widoczne goym okiem. Jest
 414 V.1. Interferencja swlalla

moliwe po spclmemu nastpujcego warunku: I L. Dlatego kt

a w zw1erctadlc Frcsnela oraz kty amice w bipryzmacie powinny
hyc bardzo mae.
Moliwo obserwacji pn1kow mterfcrencyJnych zaley rwmez
od ich ko111rastowo.rc1. tzn. od stopma zrnicowania owietlenia
ekranu w maksimach 1 mm1mach. Ow1e1leme 1est proporcjonalne do
natenia I wmtla padajcego. Do ilosc1owego opisu kontrastowosci
obrazu interferencyjnego sluzy w1elkoc bczwymmrowa zwana ll'idz1al
11osc1 prqkll'

V= lm-lmin
1111:1,+lmln ,
gdzie I'""' ! Imin s warto5c1ami natzenia swu1.tla na ekrame w maksi-
mach 1 mimmach mlerfcrcncy1nych. Oko ludzkie w sposb pewny
rozrma prki, jeli widzrnlno V> O, I, tzn. I mln < 0,821 100 ,,.
Widzialno prkw interferencyjnych podczas nakladania si
dwch Jednakowo spoiaryzowanych., spjnych fal monochromatycz-
nych o amplitudach i natzemach rwnych odpowiednio A 1 , 11 l A:?,
12 , wyraa si wzorem

Widzialno prnkw Jest maksymalna (V= 1), gdy 11 1 = A 2

4. W rzeczyw1stoc1 w ukadzie mlerfcrcncyJnym typu zw1ccmdlu
Fn:snela (rys. V.I.I) osw1etlonego punktowym rdlem swiata S na-
kadajce si fale nigdy me s idealnie monochromatyczne (V.l.L3Q).
Fale te z.alem sq. tylko cz.i-ciowo spjne. Mog one mterfcrowac tylko
pod warunkiem, e wzbudzone przez me w punkcie M ekranu drgania
pochodz z tego samego harmonicznego cigu falowego :Zrdla
S (V.J.1.4), tzn. Jeli
lr?-r1I < vrloh lr2-r1I < lloh

przy czym r 2 -r 1 JCSL rnic drg optycznych nakadajcych si fal,

v - ich prdkoscii1. a Tloh i Iloh - czasem 1 drog spjnosci w111tla ze
rda S (V. l. l.4). W punkcie M nustpuje dodawanie si czscwwo
spjnych drga1i wzbudzanych przez to samo :7.rdo wiata S w rnych
chwilach t i t +T, gdzie T = Ir 2 - r 1 l/v. Dlatego widziaino obrazu
mterfcrency1ncgo w tego typu urzdzemach zalczy w istotny sposb
od czasoll'eJ spj110.k1 drga1i, ktra JCSt ogramczona przez stop1en
monochromatycznoci rdla S, tzn. jego czas spjnoci rLh (V. I. i.4).
Dla r Tioh dodawane drgania s praktycznie calkow1c1e spjne
; widzmino pnikow mtcrfercncy1nych {przy Jednakowym nateniu
nakladaJcych si fal) I'::::: L Jeli, nutomiusl, r Tkoh to dodawane
drgania s niespjne i me mtcrferuJ (I'= O).
 V.1.2. lnterterencja w1atla. Spjno przestrzenna 415

Po to by obserwowac mterfcrenCJ'C wiata przy duzych rnicach

drg optycznych r 2 -r 1 iodpow1edmo dla duych wartosci <)konieczne
jest wic, by czas spjnoci swiala by duzy, tzn. aby rn1aio ono duy
stopien monochrornalycznosci.
s. Poozcma wszystkich maksimw mlcrfcrencyJnych na clcramc,
oprcz maksimum rzdu zerowego, zaieiJ. od dugoci fali wiata. Dla
dwch dugo5ci fali ).1 i ). 2 maksima 111-tego rzdu s przesumlc
wzgicdem siebie tym silnteJ, tm wiksze jest m. Dlatego ze wzrostem
111 pogarsza si widzialno prkw interferencyjnych otrzymywanych
w pomoi;; zw1erciadla Fresneia ow1etonego i;wiatlcm memono
chromatycznym: odpowiadajce rnym warto5c1om ). pr:1ki na
kladaj si wzajemnie 1 obraz mterfcrencyjny ulega rozmyciu.
Niech dlugosc1 fal sw1ata mieszcz si w gramcach od ). - fl)./2 do
l+ll.J./2, a cz$stosc1 koowe od w-ll.w/1 do w+l'>.w/2. gdzie
6.w = 21t1J/l.).j).- Wtedy, wedug kryter111m Jlayle1ghu, obraz mter-
fcrencyJOY pozostaje nada czytelny do maksimum rzdu 1110 dla
wialla o dugoci fali ).+6.)./2, ktre nakada si na ekranie na
najbliej lezce mimmum interferencyjne dla swmta o dugoci fali ).:

).
skd 1110 = fl). .

Interferencj mozna wic obserwowa przy rnicy drg optycznych

speniajcej warunek:
2
). 2nv
lr2 -r1 I ~ l\). ~ Il.w = vrloll

Wynik len jest zgodny z oszacowaniem przeprowadzonym w pun-

kcie 4 na podstawie spjnosc1 czasowej drgan.
6, w1allo czsc1owo spjne o calkow11ym nUl\!cmu I morna
traktowa jako sum dwch skadowych - spjnej o nau,:emu iJ.
gdzie 1' jest stopniem spj11osc1 wiat/(I, 1 mespjneJ o natzcmu (I -1)J.
W czasie nakadania sic fal czcsc1owo spjnych interferuj tylko ich
skadowe spjne. Skadowe niespjne tworz rwnom1erme osw1etlone
to obrazu interferencyjnego. Dlatego w miarc zmmeJszania si stopnia
spjnosc1 wiata maleje widziaino pn1kw interferencyjnych:

Jl=
2,JJ:I"; )'.
1. +12
Jeli natzenia czsciowo spjnych fal s jednakowe. lo V= /'.
7", W ukadach mLerferencyJnych ze zw1crciadlcm (lub bipryz-
matem) Fresnela stosowane JCSt zwykle me rdlo punktowe S.
a jasno osw1etlona w:,ska szczelina rwnoiegla do krawcdzi O tego
zwierciada. W takim przypadku obrazy mterfcrcncyJnc otrzymywane
na ekranie z rnych cz5ci dugoci szczeliny s przcsumcte wzglcdem
416 V.1. Interferencja wiata

siebie wzdu kierunku szczeliny S. W zwiqzku z tym na ekranie

obserwujemy ukad prkow interferencyjnych rwnolegych do kra
wdzi O zWlercmdla Fresnela.
Widzrnlno prkw mterferencyJnyeh maleje w mmr poszerzania
szczeliny S. Mozna to tlumuczyc nastpujco: jczeli szerok:1 szczelin
S rozlozymy mylowo na szereg wskich szczelin. to widziane na
ekranie pntki interferencyjne otrzymywane z rnych wskich szczelin
bdc:) przesunite wzgldem siebie. Obraz interferencyjny dla swiatla
monochromatycznego o dlugo5c1 fali J. jest wyrany. gdy speniony
Jest warunek
/JSln CLI ,;:; )./4,
gdzie b jeSl szerokosc1<1 szczeliny. a 2w - apcrtur:1 mterfcrcncji
(punkt 1).
8. Na rysunku V. i .4 przedstw1ono schemat realizacji interferencji
sw1atla wedug metoc(i Yo1111ga. Zrdlcm wiata jest silme ow1etionu
w:1ska szczelina S umieszczona w ekranie A, . Pochodzce z leJ

Rys. V.1.4

szczeliny swiato pudu nastpnie na drugi nieprzezroczysty ekran A2 ,

w ktrym umieszczone s dwie jednakowe w:1skie szczeliny S 1
i S: rwnolegle do S. W przestrzeni za ekranem A 2 rozchodz11 si dwie
wizki fal cylindrycznych, ktrych mterfercncj obserwu1emy nu ekranie
E. Przy mezbyt duzych rnicach drg optycznych widzialno pr:1kw
interferencyjnych zalczy gwnie od stopnia zgodnoci, z jakim
odbywaj sic drgania w punktach szczelin S 1 i S 2 , ktre mozna
truktowac 1uko rda" mterfcru)llcych na ekrame fal.
9", Spjnosciq pr:es1r:e1111q nazywamy stan, w ktrym drgania
odbywaicc si w tym samym czasie w rnych punktach oiaszczyzny
Q prostopadej do kierunku rozchodzcma sic fali sa drgamam1 spjnymi
(w odrmenrn od spjnosc:1 czasowej drga. kiedy drgania odbywaj
SI\: w tym samym punkcie w rnych chwilach).
 V.1.2. lnteerencja wiata. Spjno przestrzenna 417

Spjno przestrzenna 1.alczy od warunkw prom1eruowanm i for-

mowania fal sw1ellnych. Na przykad, faia sw1ctlna wysylana przez
rdo punktowe JCSl calkow1cie spjna przestrzennie. W przypadku
idealnej fali paskiej amplituda i faza drgan s jednakowe we wszystkich
punktach fl)aszczyzny Q, tzn. spjno przestrzenna rwniez jeSl
cakowita. Sw1ato laserowe rwniez wykazuje spjno przestrzenn
na caym przekroju poprzecznym wizki.
W fali rzeczyw1steJ, wyw1ccaneJ przez du liczb atomw roz-
cigego, melaserowcgo rda wiata rnica faz drgan w dwch
punktach K 1 1 K 2 paszczyzny Q jest przypadkow funkcj czasu.
Przypadkowe zmiany teJ rnicy faz rosn ze wzrostem odlegio5c1
midzy tymi punktami. Drog spj11oci pr:estrze1111ej nazywamy tak
odlegio /t midzy punktami K 1 i K 2 paszczyzny Q, dla ktorcJ
prtypadkowe zmiany rnicy faz przyjmuj warto lt. Jeli w do-
wiadczeniu Younga odlego I midzy szczelinami S 1 .i S 2 Jest me
mniejsza od lt, to widzialno prkw interferencyjnych jest rwna
zeru. Po lo by zapewni spjnos przestrzenn owiellenia szczelin S 1
1 S 2 , szeroko b szczeliny wejcmwcJ S powinna by dostatecznie
maa: b < M/I i O < )./I, gdzie d jest odegosci midzy ekranami A,
i A 2 , a O= b/d rozmiarem ktowym rda swialla - szczeliny S.
Droga spjnosc1 przestrzennej /t = )./O rosnie w miar oddaiama
sior od rda wiala. Na przykad, dla odlcgiej or gwiazdy o srcdmcy
Dotrzymujemy: O= D/r i I= /..r/D.
Poie okrgu o promieniu lt nazywamy rozmiarem spj11oci pr:e-
s1r:(!1111e1, a objto waica prostego o takiej samej podstawie 1 wysoko-
sc1 rwnej dugosci cigu harmonicznego fV. i. i .4) lt.i. = VTLoh o/J-
J{'fo.ki spj110!.c1.

V.1.3. Interferencja wiata w cienkich warstwach

1. Przykadem interferencji sw1ala obserwowanej w warunkach
naturalnych jest tczowe zabarw1eme cienkich warstw (bamek myd-
lanych, bonek powslalych przez rozlanie na powierzchm wody
mew1elkich ilosci ropy naftowej lub oieju, przezroczystych warstw
tlenkw na hartowanych pow1erzchmach wyrobw metalowych (barwy
pochodz:1cc od nalotw}, itp.). W takich przypadkach tworzenie si
czsc1owo spjnych fai mlcrfcrujcych w przypadku ich nakadania
zachodzi w wyniku odbicia od jej grnej i doincJ powierzchni
padajcego na warstw wiata. Wynik interferencji zaiczy od przesu-
nicia faz nakadajcych si w bonce fai 1 zaicy od ich rnicy drg
optycznych.
2. Drog optycz11q s wiata nazywamy iloczyn drogi geometrycznej
i przebytej przez wmtlo w orodku 1 wspczynnika zaamama 11 tego
osrodka (IV.4.5.1): s = 11/. Wielko s 1est rwna drodze. Jak:1
pokonuje swiato w prni w tym samym czasie, w jakim przebywa
ono w .osrodku drog I.
418 V.1. lnterlerenC)a swtatla

Rmcq drg optyc:11yd1 dwch fal nazywamy wielko lls = Sz -s,

(oznacza SI\! j CZ\!Slo symbolem .d lub 15). Rnicy drg optycznych
lis towarzyszy zmiana rnicy faz fol o
2Tt
.!/> = -.s,
i.o
gdzie .1. 0 =
11). JeSI tll11go.SC1 fuli w pro:::.111, a ). - dlugosc1 fali
w osrodku o wsp61czynniku z.uamania li.
Drogi, po ktrych rozchodz:1 si fule, nazywamy l<mtochronami
(iwchro11m111), Jeli ich drogi optyczne s Jednakowe. wiato pokonuje
Je w takim samym czasie. Na przykad w ukadach optycznych
('mikroskopach, teiesko-
pach itp.) wszystkie mo
liwe drogi promieni swictl-
1"
nych od jakiego punktu
n, przedmiotu do odpowiada-
JllCcgo mu punktu obrazu
s tautochronami.
d n 3", Niech na Jednorod-
n, 1zotropow:i. ; przczro

n, czyst dla swtalia pytk

plasko-rwnolegl o grubo-
sc1 <I Irys. V. l.5) pada pod
k:1Lcm oc plaska, monochro-
Rys. V.1.5 matyczna fala swietlna I.
Na skutek odbicia swiatia
od grnej 1 dolnej powierzchni piytki w kierunku odbicia promu:m I'
i I" rozchodz SI\! dwie fale paskie, ktrych rmca drg optycznych

.s = 11IAB+BC)-11 1 (AD+ )~1 ) = 2d11cos//- ";,

gdzie 11 111 s wspczynnikami zaiamania otaczajcego orodka

;
i pytki, D - punktem przcciiyc1a prostopadleJ do promienia I'
poprowadzonej z punktu C, a wyraenie /. 2/2 uwzg\!dnm przesumr;:cie
fazy o n, Jakie nastc;puJC podczas odbicia w punkcie A (IV.4.5.5") *1
p jest k:Jlem zalamama, a ). 0 - dlugosc1 fali w1etlneJ w prm.
Warunki dla maks1m6w mtcrfcrcncyJnych (W odbiciu) SlJ na-
stpujce: .
J.o ~
2d11cosp = 12111+ I) T 2cicos/J = (2m+ I) ; .
gdziem =O, i, 2, ... Jest rziydcm maksimum mtcrfercncyJnego.

1 Zaklac.lamy. ze er< ~ 8 , 1 q.> 11~. Jc.Sli n< lit~ prn:sun1~c far._v o warlo.SC n: 1.achodzi
pod=s odbicia wtmfa w punkcie B i w1edy 4.< = 2Jn cosp +'of!.. ayfi rni si o o nd
wnrtoki Ar lila prl}'P:tdku n > 11,. co mt me m:i wplywu na W}'nik rnh:rfi:rcncji.
 V.1.3. lntererenc:ja sw1ata w cienkich warstwach 419

Warunki dla m1mm6w intcrfcrcncyJnycii (w odbiciu) maJ! posta:

2dncosp = 111). 0 , 2dcos{J = m).,
gdziem = i, 2, ... JCSt rzdem mm1mum mlerferency1ncgo.
Rnica drg optycznych dla przechodzcych przez piytk fal
lprom1cnic 2' i 2") JCSl r6wna s = 2dn cos {1, czyli rni si od &s dla
wiata odbitego o i. 0 /2. Dlatego maksimom odbicia odpowmdaj
minima transmisji sw1alla i odwrolme. Jeli pytk osw1etlamy swiatem
biaym, to jej zabarwienia w wietle odbitym .i przechodZiJcym SlJ
dopclniaJcc.
Najwiksz grubo pytki ci, przy ktrej Jest jeszcze moliwa
obserwacja pr:1k6w interferencyjnych. ogranicza czas spjnoci wiata
r,.i. (V. i. 1.4):
2dncosp < cr, 011 , 2t/cosp < l, 011 ,
gdzie /;i. = tr,h = cr,01 J11 jest drog sp6jno5c1.
4. Podczas oblicze rnicy drog optycznych mtcrlcrujcych
w plytcc fal (punkt 3) rozpatrywano tylko dwie falc odpowiadajce
pierwszemu odbiciu od gornej i dolneJ pow1erzchm pytki. tzn. me
brano pod uwag moliwosc1 w1elokrolncgo odbicia swmtia. Takie
uproszczenie jest suszne tylko pod warunkiem, ze natenie 12 fali
dwukrotnie odbitej od dolnej powierzchni pytki jest znacznie mnie1szc
od natzema /, fali odbitej jednokrotnie. Jeli R jest wspczynnikiem
odbicia wiata (IV.4.5.6) od gmeJ 1 doincj pow1crzchm piytki, to
12 = R 2 J,. Zwykle R 1 l. Na przykad na gramcy powietrze-szko
(1121 = 1,5) dla ktow padanm swiata !li < 50 wspczynnik odbicia
R < 0,05. W niektrych szczegolnych przypadkach, gdy I 2 jest
porwnywalne z 1 1, naiczy rozpatrywac interferencj wielu fai <V. l .4).
5". W interferencji swmtia w cienkich warstwach rozrniamy dwa
rodzaJc prkow mtcrfercncyJnych: prki jednakowego nachylcma
i prki JCdnakoweJ gruboci. Prqki jed1111kuwego 11achyle111a obser-
wujemy w takich przypadkach, gdy na plasko-rwnolcgl c1cnk;1
warstw. pada rozbiena (lub zbiczna) wizka sw1ata. w ktrcJ
prom1cme sw1ellne padaj pod rnymi ktami ex. Takie warunki
OSWtetlcnia panuj na przykJad wtedy, gdy bonka OSWICtlana jCSl
przez rozc1gic r6dlo swiatla lub przez rozproszone swiallo slonccznc.
Poniewa di 11 s wszdzie jednakowe, wic romca drg optycznych
interferujcych fa z1mema si wzduz pow1erzchm warstwy wycznic
z powodu zmiany k.ta padama w111la. Warunki mterf'crcncji s
jednakowe dla wszystkich prom1cm padajcych na pow1erzchm
warstwy 1 odbijajcych si od niej pod takimi samymi ktami. Dlatego
wlasme w takim przypadku obraz interferencyjny nazywamy prkami
Jednakowego nachylcrua. Prki jednakowego nachylema obserwujemy
na ekranie E ustawionym w plaszczyzme ogmskoweJ soczewki skupm-
jccj S (rys. V.1.6). Bez uycia soczewki obraz interferencyjny byby
widocmy tylko w nieskoczonoci - w miejscu przccmama si
420 V.1. Interferencja wiata

Rys. V.1.6

rownoleglych promieni l'I", 2'2" ild. Dlalego o pr1kachJcdnakowego

nachylenia mwimy, ze s zlokalizowane w meskonczonoci. Moznaje
zaobserwowa akomodujc oko na meskonczono.
6. Prq=kijed11akoll'l!J gruboci obserwujemy podczas odbicia wizki
rwnolegych iub prawic rwnoicgiych (IX = const) promieni swiatla
padajcej na c1enk;1 warstw przezroczyst, ktrej grubo d jest rna
w rnych miejscach warstwy. Rnica drg optycznych mlerfcruJcych
fal zm1enm si przy przejciu od punktu do punktu teJ powierzchm
zaieznie od zmmn_ ~rubosci d, a warunki mterfcrencji s;1 Jednakowe
w punktach o takiej samej wartosct d. Wlasme dlatego rozpatrywany
obraz interferencyjny nazywamy prkami jednakowej grubo5ci. Prki
jednakowej gruboci s zlokalizowane w pobliu pow1erzchm warstwy,
tzn. s widzialne po zakomodowaniu oka praktycznie na powierzchnu;:
samej warstwy.
Jeli interferencja swmtla zachodzi w cienkim przezroczystym
klirue o maiym kcie wierzchokowym IX, to prki jednakowej grubosc1
s prostoktnymi pasmami rwnolegymi do krawdzi klina. Szeroko
pr.1kw mterfcrencY)nych (V.i.2.3~) podczas osw1ctlenia klina swmt-
lem monochromatycznym o dlugosci fali w prni ). 0 i padajcym
prostopadle do powierzchm klina (IX = O) Jest rwna J.. 0/2mx., gdzie
11 Jest bezwzgldnym wsplczynnikiem zaamama klina.
7. Prki Jednakowej gruboci o ksztalc1e koncent.ryc.-znych p1ers-
c1cni, zwane piercie11ia1111 Newto11a, s obserwowane podczas mtcr-
fercncji swiatiu w cienkiej warstwie powietrza zawartej mu;:dzy plask
 V.1.3. Interferencja wiata w cienkich warstwach 421

plytkl) szklan A i Jcz~c na mej

(stron:, wypukl<1) soczewk pasko
-wypuk!:, S lrys. V. I. 7). Powierz-
chnia plaska soczewki jest r6wno-
lcga do powierzchm pytki, a sw1a-
tlo pada. nu ni:1 wzdluz normalnej s
do nicJ. Srodki piercieni Newtona
pokrywaj<! sic z punktem O, w kt6-
rym soczewka styka sic z plytk1).
W mcwiclkicJ odlcglosci r od pun-
ktu O rmca drg optycznych fal
odbitych od g6rnej i dolnej powie-
n.chm warstwy powietrzu wynosi

).o ,2
!J.s~u-+-.
R 2 '

gdzie 11 ~ I (dla pow1elrzn),

n R JCSt prom1cmem krzywizny
wypuklej powierzchni soczewki.
Uwuga. Obliczaj11c poioemc
picrc1cm Newtona nic nalezy
uwzgldnia fali odbitej od grnej
lplaskicj) powierzchni soczewki, Rys. V.1.7
gdyz rnica drg optycznych
midzy li' rar;, J faium1 odbitymi od gramc warstwy powietrza
jCSt wiksza od drogi spjnosci dla i;wiatla pochodzaccgo Z kon-
wcnCJOnaincgo tmclascrowcgo) rdla sw1atia lpunkt 3).
W odbitym sw1ctlc monochromatycznym o dugoci fali w powiet-
rzu ;:. = 'o ~ ,!, 0 promienic ciemnych 1jasnych p1crsc1eni Newtona s:1
li
wyrazone wzorami

gdzie 111 = O, 1, 2, .. W srodku znujdUJC sic ciemny kn,ck powstay

w wyniku zmrnny fazy fali o .Tt podczas JeJ odbicia od dolneJ
pow1erzchm warstwy powietrznej. Jesli na soczewk pada swiatio
biaie, to w sw1etle odbitym obscnvujcmy ccntrainy kn1ck ciemny
otoczony ukadem barwnych p1erc1cm odpowiadajcych powstaym
w wyniku odbicia maksimom interferencyjnym wrntla o rnych
dugosc1ach fali )..
422 V. 1. Interferencja swiatla

V.1.4. Interferencja wielu fal

1. Do obserwacji mterfcrcncji wielu fal swicllnych o bliskich iub
rwnych amplitudach stosuje SI\! specjalne przyrz;idy - s1atkiy dyfrak-
cyjn (V.2.3.4), mterfero-
mclr Fubry'cgo-Perota
1 inne. Amplitud ..i drgan
wypadkowych 1 ich nat
enie 1 = A~ w dowolnym
punkcie M obrazu micr-
(erencyjnego mozna obli-
czy:. korzysta11c z metody
fazorow, stosowanej
w przypadku dodawania
Jednak.owo skierowanych
drga n (IV. i.4.2).
2. Na rysunku V.1.8
przedstawiono metod\! fa-
zorow zastosowan do do-
dawania drgali w przypad-
ku interferencji N fal,
A, wzbudzaj:1cych w rozpat-
Rys. V.1.8 rywanym punkcie M Jed-
nakowo skierowane, spj-
ne drgania o rwnych amplitudach A 1 = A 1 1 mezaieznym od / przc-
sum~cJU fazy mtiydzy drganiem i-tym 1(i+1)-ym: tP1+ 1 (1)- /,1 (1) = /!J.1(1 0
Amplituda drgali wypadkowych

A = 2 OO +in ; I
gdzie = 2rr-N/!J.qJ 0 , a
1%

A1
001 = - - - - - , -
lsm a;o I
Dlatego

sm---
2
Nlllf'o

A= A 1 1 - - - - - l=li-----
2
, Nl!i.lf'o
sm---

, /!J.fl'o , /:J.1po
sm-- sin-
2 2
gdZJc I, = Af jest mlliyzeniem drgan wzbudzanych w punkcie M przez
kazd z N interfcruJcych fa odd1Jelme.
3. Maksima glw11e 111terfere11cji N fai (punkt 2) znajduj si
w punktach M spelniaJ<lcych warunek: l!J.l{Jo = 211 n, gdzie
 V.1.4. lnterierencja wielu tal 423

11= O, i , 2, ... JCSl r=dem maks111111m g/w11ego. Amplituda 1 natczenie

drgan w maksimach gwnych:
Am= NA 1
Mimma 111terfere11cyj11e (A = O) spclnmJ warunek: Arp 0 =
2
;:
gdzie p przybiera dowolne dodatnie wartoCJ cakowite oprcz w1ciokro-
Lno5c1 N.

111,

n=-1 n=O n=1

-2.it o
Rys. V.1.9

Zalezno I/I, od Arp 0 {punkt 2) przcdstaw10no na rys. V.1.9.

Midzy kazd pani ssiednich minimw znajduje si Jedno maksimum
- glwnc lub poboc=ne. Natenia maksimw pobocznych dla duzych
N s znikomo mae w porwnaniu z nalenicm maksimw gwnych.
Dwm kolejnym minimom ograniczajcym maksimum gwne
11-tcgo rzdu odpowiadaj
. wartosc1 rp 0 = ( ~) . Dlatego
.21rnN
szeroko" maksimum gwnego, rwna 4rt/N, Jest odwrol111c propor-
CJonalna do liczby N interfcmJ<1cych fal, a Jego natzenie JCSt wprosl
proporcjonalne do N 2 Taki charakter zmian obrazu interferency3nego
przy zmianie N JCSL zgodny z zasad zachowania energii: energia
cakowita drgan we wszystkich punktach ekranu, nu ktorym obser-
wujemy obraz interferencyjny, Jest proporcJonaina do N.
4. Jeli liczb N interferujcych fal (punkt 2) zwikszymy w sposb
nieograniczony, a ich amplitudy A, oraz przesunicia faz .1p 0
odpowiednio zmniejszymy w laki sposb, by N A 1 J N A1p 0 m1uiy
skonczone wartosc1. rwne A0 ; Arp, to diagmm fazorowy (rys. V.1.8)
424 V.1. lnlerterencja wlala .

bt;:dz1c mmi w granicy posta przedstawion na rys. V. i. I O. Wektor

A amplitudy drgari wypadkowych zamyka luk BC okrgu. Dugo
luku jest rwna Ao. a odpowmdajcy mu kt srodkowy
-tBOC =
/J.ip. Dlatego pro-
micn OB =
A 0 //J.tp, a ampli-
tuda A i naleenie I drgari
wypadkowych Sil wyrazonc
wzornm1
!J.rp
sm--
2
A= Ao - - - -
il.tp
2
, Arp
sm--
2
I= l o - - - -
c~;py
Rys. V.1.10
gdzie lo = Aij.

l111erfere11C_)y1re 1111m11w znajdujq sic w punktach obrazu mterfcrcn-

cy1ncgo, dla ktrych

t:J.1p = 1mn (111 = 1, 2, ... ).

!11terfere11cn11e 111aks1111a znajduj sic w punktach. dla ktrych

!J.rp = 2km n, gdzie 111 = O, l, 2, ... JCSL r:dem mak.1w111111. Wartosc1
wsplczynnikw km wyznacza sit;: z rownania przestpnego:
tg km 7t = k'" n. Du centralnego maksimum rzi;:du zerowego k 0 = O
1 Atp =O. Amplituda 1 natccme drgail w maksimum rzcdu zerowego
Sil rownc odpowiednio A 0 110 Dla wszystkich pozostaiych maksimw
Im ~ 1) mona w przyblieniu przyji1c. ze

km = (2111+ 1)/2 /J.tp = (2111+ l)7t.

Zatem stosunek natzcma maksimum 111-tcgo rzdu do natczema
maksimum u.edu zerowego

Im 4
-=-----
Io (2111+ Wn~
 V.1.4. lnlerierencja wielu tal 425

-6:rt -4:rt -2:n: o 2:ir

Rys. V.1.11
Stosunek ten bardzo szybko maleje ze wzrostem /11 (labcia V. I. I).
Tabele v.1.1
Rziid mnks1mum o 2 4
0,045 0,016 0,008 0.005

Zaiezno I od l!.rp Jest przcds1aw1ona na rys. V. i. I I.

Rozdzia V.2
Dyfrakcja wiata

V.2.1. Zasada Huygensa-Fresnela

1. Jeli w pewnej chwili r znane JCSl polozeme czoa fuli (IV.3.2.l')
i jeJ prdko v, to poioeme czou fali w nust1;pneJ chwili i + .1 mozna
wyznaczy opierajc su,: nu :ascube Huygen.ra. Zgodnu: z li! zasad
wszystkie punkty powierzchni S{I), przez ktre przechodzi czoio fali
w chwili i, nulczy lraktowac jako frdla wtornych fal elementarnych.
a poszukiwane poocmc czoia foli S (r + !!.t) w chwili ! + Ll.r pokrywa
si z pow1erlchni:1 bd:1c obwicdm cz wszystkich wtrnych fal
elementarnych. Uwa1.amy ponadto, ze wtrne faic elcmcnlllrne w o
rodku Jednorodnym s11 wyprom1cmowywnne tylko do przodu. tzn.
w kierunkach tworziicyeh kty ostre z normaln zcwnclrzn:1 do czoa
426 V.2. Dytrakc1a wiata

v/Jt fali. W Jednorodnym orodku

izotropowym wtrne falc ciemcn-
larne s falami kulistymi trys.
V.2.1).
2. Za pomoc zasady Huy-
gensa mozna otrzymac prawa od-
bicm ; zaamania swmlla na gra-
nicy dwch orodkw. Na rysun-
ku V.2.2 MN jest piask powierz-
chni graniczn dwch osrodkw,
W ktrych prdko swialla JCSl
rwna odpow1cdnio v, i v2 . Na
powierzchni t pod ktem rt. pada
fala plaska (promienic i i 2).
W chwili 1 czoio fali [piaszczyzna
AB) dotarlo do punktu A. Dlatego
punkt A zaczyna prorntcmowa
wtrne falc elementarne rozcho-
51 t J SftMI dzc:c Si zarowno w osrodku p1er-
Rys. v.2.1 wszyrn (fala odbita), Jak , w os-
rodku drugim (faia zaamana).
W cigu czasu tu potrzebnego na przebycie przez fal padaJ<!C:J
odcinka BC(il = BC/vi) czolo wtrnej fali ciemcntarncj, wyprom1e-
mowancJ przez punkt A, osurna w orodku pierwszym punkty iczcc
na powierzchni pkuli o promieniu R, = v 1 tit = BC, a w orodku
drugim - punkty lezce na pow1crzcim1 pkuli o promieniu
u.
R2 = v2 tit = - - BC. Czolcm fali odbitej [prom1cmc J' i 2') roz-

2'

v,
N

Rys. V.2.2
 V.2.1. Zasada Huygensa-Fresnela 427

chodzcej si pod ktem odbicia a: jest piaszczyzna CD styczna do

plkuli o prom1cmu R, i srodku w punkcie A. Odpow1edmo czoem
fali przechodzcej (zaamanej) (prom1emc I" i 2") rozchodzcej sic pod
ktem znamnnlll pjest paszczyzna CE styczna do pkuli o prom1cmu
R2 1 rodku w punkcie A. Z rwnoci trjktw ACD i ACB wynika
prawo odbiera .~wiat/a; a = a'. Z podobienstwa trjktw prostoktnych
ACB i ACE, majcych wspln przeciwprostoktn, wynika prawo
zalama11ta wiata:

sma BC v.
- - = - - = - = 1121
sinP AE v2 '

gdzie 1121 jeSl Wzgldnym wspczynnikiem zaamania OSrodka drugiego

wzgldem osrodka pierwszego (IV .4.5.1).
3". Zasada Huygensa jest zasad:i czysto geometryczn. Nic wskazuje
ona metody oblicze amplitudy fali bdcej obw1cdm:1 wtrnych fal
elementarnych. Dlatego 1.asada Huygensa jest mewystarczaJca do
otrzymania praw ro1.chodzema su; fal sw1etlnych_ Przyblion metod
rozw1zama tego problemu, bdc rozwm1c1em zasady Huygensa na
podstawie zaproponowanej przez Fresnela idei spjnosc1 wtomych fal
elementarnych i ich interferencji podczas wzajemnego nakadania s1i;:
nazywamy zasad H11)'ge11sa-Fres11ela. Zasad t mozna przedstawi
w postaci szeregu zaloen:
A. Przy obliczeniach amplitudy drgan wietlnych wzbudzanych
przez rdo S0 w dowolnym punkcie M, rdlo S 0 mozna zastpi
rwnowaznym mu ukadem elementarnych :Zr6de wtrnych - maych
wycmkow ds dowolnej pomocmczeJ pow1crzchm zamkmclej S, po
prowadzonej w taki sposb, by obeJmowala ona rodlo S0 , a me
obejmowaa punktu M.
B. Elementarne r6dla wtrne sq spjne z S0 oraz ze sob
1 dlatego wzbudzane przez me wtrne falc clcmenlarnc mtcrferuJ
podczas wzajemnego nakadania si; obliczenia mterfercncji s naj
protszc, gdy sjest powierzchni faow dla swialla ze zr6dla So.
pomewaz wtedy fazy drgan wszystkich elementarnych zrodcl wtor
nych Sl! jednakowe.
C. Amplituda dA drgan wzbudzanych w punkcie M przez elemen-
tarne rdlo wtrne jest proporcjalna do stosunku pola ds odpowied-
niego wycinka powierzchni falowej S do jego odleglosc1 r od punktu
J\1 i zalezy od ki1ta a, jaki zewni;:trzna normalna do powierzchni
falowej tworzy z kierunkiem od elementu ds do punktu M:
t1ds
dA = f(a) - -..
r
gdzie a JCSI wielkosci proporcjonaln do amplitudy fali pierwotnej
w punktach elementu ds; f(r:t.) maleje w sposb monotoniczny od
428 V.2. Oytrakcja wialla

wartoci I przy '

= O do O przy o: ~ x/2 (eicmentarnc .rdla wtome
me wywiecaj do tyu *1).
D. Jeli cz powicrzchm S JCSt zajta przez nieprzezroczyste
przeslony, to odpow1cdmc (7.akrytc przez przesiany) ciementurnc rdla
wtornc nic prom1emu1, natomiast pozostae prom1emu, tak samo
1ak w przypadku br.tku tych przcsion ** 1
4. Korzyslaj11c z zasady Huygensa-Fresneia mona z falowego
punktu widzenia u7.asadnic prt1wo pr11s10/i11io11eyo ro::c/ro1/:e111a sir
.1'w1at/a w orodku jednorodnym. Niech S 0 bdZJc punktowym
7.rodlem wrnlu monochromatycznego (rys V.2.3). a M punktem

Rys. V.2.3

obserwacji. Jako pow1erzchm pomocniczq S przy1m1cmy pow1crzch-

111 falowi~ o promieniu R, ktory obieramy tak, by odlego L od
punktu M do lej powierzchni kulistej IL= OM) bya rzdu R.
Dzielimy powierzchni S nu niewielkie p1crL:1emowe pow1crzchmc
- strcJ.i' Fre.me/a, Jak jest to pokaznnc nn rysunku V.2.3, gdzie i. JCSl
dugosci11 fali sw1etlnCJ.
Drgania wzbudzane w punkcie M przez s;is1cdme strefy maJl!
przeciwne fozy. gdyz rmca drg optycznych od odpowmdaj[!cych
sobie punktw lnp. brzcgow wewntrznych lub zewm;trznych) tych
stref do punktu M jest rwna )./2. Amplituda drgm1 wypadkowyc11

Jak wykaza Kirchhoff. J(~) - (I +coSJ). czvli '"" wanosc """ lylkn dla , = rr;
.1cUn:1k dla mal.vch k:1t6w d~fr~1kcji :z U1'CiSlcnu: to JCSl 111cislol11..:.
1111111
\V rLCCl.'t'WJstoSci mati:nal pr-lcsony \V(ll,V\\':t nu .rm.un1r.:ntowan1c mi.: 1.;1slun1tycl1
Zrc.h:I wtornych znaji.UJ1cych si w ['Oblii.u hr1egw prlc:slnny (\\" odlcglosci11ch r1.lf't..IU
dlugosci fali sw1atla).
 V.2.1. Zasada Huygansa-Fresnela 429

w punkcie M JCSt zatem rwna A= A 1 -A 2 +A 3 -A.i+.. gdzie

A1jest amplilud:1 drgan wzbudzanych w punkcie M przez elementarne
rda wtome znajduHCC siir w gramcach Jednej 1-leJ strefy. Dla
i L/). poia powtcrzchm wszystkich stref s Jednakowe:
u1 = rr.RU./(R+L) i bardzo mae I dla R = L= IO cm 1 J.. = 5 IO-'
cm otrzymujemy CT 1 ::::: 8 10- 5 cm 2). Ze wzrostem i ro.nic rwmcz
odlego r 1 od strefy do punktu M oraz kat a midzy normatm1 do
strefy i kierunkiem do punktu M. Dlatego zgodnie z zasad Huygcn-
sa-Frcsncia A 1 > A 2 > A3 > ... j A1 ::::: (A,_;+AH- 1)/2. Amplituda
drgan w punkcie M 1es1 zatem rwna A ~ Ai/2, czyli wypadkowy
wkad caego me zakrytego czoia fali jest rwny olow1c wkadu
pierwszej (centralnej) strefy Frcs.nclu, ktrcJ prom.ie~ JCSt bardzo m:Hy.
Praklyczmc Wl\!C mozna przyJc, ze swiullo od zrodu S 0 do punktu
M rozchodzi si prostolimowo.
s. Jeli nu drodze wiata monochromatycznego pochodzaccgo
z punktowego rda wrntla S0 postawimy przeson zakrywa1:1c:1 dla
punktu obserwacji M wszystkie strcry Frcsncia oprcz p1c1wszcj, to
amplituda I natzcme sw1atla w punkcie M zwiksza SI\! odpow1cdmo
dwu- i czterokrotnie w porwnaniu z ich wartociami dla przypadku,
gdy przcslony nic ma: A = A 1 i I = Ti. Znacznie wiksze wzmocmcmc
natzema sw1atla w punkcie M mozna uzyskac za pomoq vlytki
J'trefmre1 - plytki szklanej, na ktrej powierzchm namcsiono meprzc-
zroczystc pokrycie w postaci picrc1cm zakrywajcych tylko parzyste
(lub tylko meparzyste) strefy Fresnela. Pytka strefowa dziaa nu
wiato podobnie Jak soczewka skup1a1ca.

V.2.2. Dyfrakcja Fresnea

1. D,1frakc1 swwrfa nazywamy zesp Zjawisk zwizanych z falowa
naLur:1 swiutla ; obserwowanych podczas rozchodzenm s11= sw1ala
w osrodku zaw1eraji1cym silne 111ejednorodnosc1 optyczne (na przykad
przy przechodzeniu pn:ez otwory w mcprzezroczyslych rzt!slonach.
w pobliu gramc cia meprze7.roczystych itp.). W wzszym znaczcmu
przez dyfrakcj rozum1emy zjawisko uginania sw1ata na umieszczonych
na Jego drodze przeszkodach, tzn. odstpstwo od praw optyki
geometrycznej.
Rozrmumy dwu rodzaje dyfrakcji sw1ata - dyfrakt'} Fre.me/11
(<{1'/rakt'} w ll'U/Zce promw111 zbie=iryclr) oraz tlyfrakC) Fr111111Jwfera
lc{1frakC) li' 11u1zce pro1111e111 rw110/eglych). W pienvszym przypadku
nu przeszkod puda fala kulista lub plasku, a obraz dyfrakcyjny
obsenvowany jCSl na ckrume znajdujcym St\! w skorlczoncJ odlcgioc1
za przeszkod. W drugim przypadku na przcszkod1= pada fala paska.
a obraz dyfrakcyjny obscnvu1e SI\! na ekranu: znajdujcym SI\! w gwnej
paszczymc ogniskowej soczewki skupiajcej wstawionej w w1azk1=
sw1ata po przejciu przez przeszkod. Podczas dyfraKcji Frcsncia
otrzymujemy nn ekranie obraz dyfrakcyjny" przeszkody. natomiust
430 V.2. Dytrakcja wiata

podczas dyfr.ikcji Fraunhofera - obraz dyfrakcyjny" oddalonl!gO

rda wiata.
2. W prostszych przypadkach dyfrakcji Fresncia obraz dyfrakcyjny
mozna wyjasni korzystajc z metody stref Frcsneia (V.2.1.4).
Przykad I. Dyfrakcja Fres11ela 11a okrgym llll!ll'Je/kim otwor:e
w nieprzezroczystej przesonie AB Irys. V.2.4). Po ow1clcnm otworu
sw1atem monochromatycz-
d nym o dugoCI fali ;. na rw-
nolegym do AB ekranie
s E obserwujemy ukad naprze-
miennych ciemnych 1 jasnych
A B p1er5cieni interferencyjnych ze
wsplnym rodkiem w punk-
cie O, iezi1cym naprzeciw ro
dka otworu. Jeli punktowi
O odpowiada parzysta
2k(k = i, 2, .) liczba stref
+2~ Fresneia w otworze, to
2 w punkcie tym znajduje si
krzck ciemny - amplituda
sw1atia w punkcie 0 JCSI
mniejsza. ni gdyby przesony
E o me byio:
Rys. V.2.4
A :::: (A 1 -Aid/2 < Ai/2,
gdzie A11est amplitud:1 odpow1ada111c i-lej strefie. Jeli liczba stref jcsl
nieparzysta (2k+ I), Io w punkcie O znajduje si krzek 1asny:
A:::: !A1 +A2Hd/2 > Ai/2.
Jeli
otwr jest osw1etlony wiatem biaiyrn, lo na ekranu! E obscr-
WUJCITIY uklad wsprod
s kowych
nych.
p1erscicm barw-

Liczba m1eszc1.i1cych si
w otworze stref Fresncia
oraz kontrastowo obrazu
mterfcrcncy1ncgo zalezy od
stosunku srcdmcy otworu
d do odlcgiosci I midzy
przeson AB i ckr.incm E.
W miar zw1kszama si
d/I amplituda swiatla
w srodku ekranu E zblia
E o si do wartoci A 1/2 1 ma-
leje kontrastowo picrsc1c-
Rys. V.2.5 m intcrfercncy1nych.
 V.2.2. Dylrakc:ja Fresnela 431

3. Przyklnd 2. D.1frakc}t1 Fre.mela '"' pr:es/ome 11 h:talcw

ma/ego krf:ka. Na rysunku V.2.S pokazano metod tworzenia stref
Frcsncla na nic przesonitej czsc1 powierzchni falowej S padajcej
monochromatycznej fali kulistej. Obserwowany na ekrnmc E obraz
interferencyjny ma postne wsprodkowych ciemnych ; jasnych
picrc1cm ze srodkicm w punkcie O, gdzie 1.awszc znajduje SIC
maksimum mterfcrencyjnc (krq:ek Po1sso11a). Amplituda w1atia
w punkcie o jCSl rowna poiow1c amplitudy A1 sw1atla pochodz:1cego
z pierwszej nic zasonitej strefy Fresncla: A = A 1/2. Jeli krek
(przesiana) JCS! owietlony SWIUtlem biaym, IO W srodku ekranu
E obsenVUJCmy kn1ek biay otoczony ukadem wsprodkowych
pierkiem banvnych.
W miar zwikszama SIC stosunku srcdmcy d kr:)ka do odlegfo5ci
I krka od ekranu E maleje stopmowo nati,:zcnie krka Poissona,
a nasti;pujcy po mm picrsc1cn ciemny poszerza si. tworzc obszar
c1ema za przcson:1.

V.2.3. Dyfrakcja Fraunhofera

1. Przykad I. DyfrakL'}a .1'ww1la 1w wskie} d/11gw1 s:c:eli111e
w meprzczroczystcJ przesonie (rys. V.2.6). Szeroko szczeliny BC = b,
a jeJ dugo, w kierunku prostopadym do paszczyzny rysunku,
I:>> b. Swrntlo pada na szczelin w kierunku prostopadym do jej
pow1erzchm, zatem drgania we wszystkich punktach szczeliny zachodz
w tcJ samej faZJc. Obraz dyfra-
kcyjny obscnYUJC si.; na ekranie b
E ustawionym w gwnej pla-
szczynie ogniskowej soczewki
skupiajcej S. Promienic rw-
nolege BM 1 CN bicgm1cc
z brzegw szczeliny pod kqtem A
1191cia tJ! wzgldem kierunku
prom1em padajcych s skupiane
przez soczewk w JCJ ogmsku
pobocznym F~. Soczewka ma
nastpujc wasno: drogi op-
tyczne prom1em sw1ctlnych
BMF9 i DNFl/I s tautochronanu
(V.l.3.2) - D jest punktem
przecicia prostopadlej do pro-
mienia C N. poprowadzonej
z punktu B, z tym prom1cmem.
Dlatego wynik interferencji
w punkcie Fo11 ekranu zaley od
dugoci fali ). i rmcy drog
optysznych CD= lismtJ!. Rys. V.2.6
432 V.2. Dyfrakcja w1alla

a) Rozwii.)zanic przyblione. Szczelin wzduzjcj szcrok0Si:1 mozna

rozoy na strefy Fresneia, ma1:1ce ksztat pasemek rwnolegych do
krawdzi B szczeliny, dla ktrych rmca drg optycznych jest rowna
)./2. Liczba stref Fresnela mieszczcych si w szczelinie Jest rwna
2b! sm i/J 1/L Wszystkie sLrefy prom1emUJll, w rozpatrywanym kierunku,
swiatlo cakowicie jednakowo, P1'7.Y czym drgania wzbudzane w punkcie
F'i' przez dwie ssiednie slrefy maJ jednakowe amplitudy! przeciwne
fazy. Dlatego jeli liczba stref jest parzysta:
).
/Jsml/J = 2111 , m = 1,2, ... ,
2
obserwujemy mm1mum dyfrakcyjne (calkow11:1 ciemno). Gdy nuto
miast liczba stref jest nieparzysta:
,.:
bsini/t = (2m+ 1) 7 , 111 = I, 2, ..
L.
obse1wu1emy maksimum dyfrakcyjne odpowiadajce dziaaniu jednej
strefy Fresncia. Maksimum centralne o najwikszym natzemu obscr
wujcmy w ognisku gwnym F 0 soczewki (I/I =O). Ze wzrostem
111 szybko maicJe szeroko stref Fresnela oraz natzenie maksimw.
b) Rozwizanie c1sle. Szczelin rozbijamy na bardzo du:i liczb
jednakowych wskich pasemek rwnoiegych do krawdzi B. Wtrne
faie elementarne, prom1cniowane przez te elementy szczeliny, wzbu-
dzaj w punkcie F~ drgania o jednakowych, malych amplitudach,
ktrych fazy poczi.)tkowe w sposb cigy wypelniaJ przedz1ai o sze-
rokoci <p = (2nbsin i/J)/).. Zgodmc z (V.1.4.4) amplituda 1 nalzcnic
swiatla w punkcie F'i' s wyrazonc wzorami
n /Jsin iii , nbsmijl
sm--.-.- sm----
), i.
A.i. = r l o nbsm
------
1/1
r.'

gdzie Ao ; Io s odpowiednio amplitud 1 natzeniem w maksimum

ccntrainym (i/! = O).
Warunek dla m1mmow dyfrakcyjnych swiata jest laki sam Jak
w rozwizaniu przyblionym: bsmi/I = 2m ~. gdzie m = i, 2, ...
Warunek dla maksimw dyfrakcyjnych ma posta:

rc bsin i/i n hsm .p

tg . =---
1. ),

i mcznaczme rm si~ od warunku otrzymanego metod stref Frcsneia .

. . 2. Jeli _na szczelin pada swiatio me monoehromalycznc, lecz
b1alc, to maksimum centralne jest biae 1 ma t~czowe zabanvienie po
 V.2.3. Dytrakcia Fraunholera 433
obu stronach. Wszystkie pozostae prki inlcrfercncyJnc s prkami
barwnymi, ponicwaz mm1mom i maksimom tych samych rzdw
m odpowiadaj, w zalenoci od dugoci fali )., rne kty i/! 1 rne
punkty F o11 na ekranie.
W miar zmmcJszama szerokoci b szczeliny rome szeroko
maksimum centralnego: rosn kty t/J! = arcsm(,l/b) odppw1aC1aJ:!cc
minimom pierwszego rzdu ogramczaJcym maksimum ccntraine. Dla
b ~ ). owictlemc ekranu maieJC w sposb monotoniczny w miar
oddalania si od rodka {punkt F0 ) ekranu ku Jego brzegom. Jeli
szczelina jest bardzo szeroka (b 1), to nu ekranie obse1"WUJemy Jasny
i ostry obraz rdla sw1ata utworzony przez soczewk S zgodme
z prawami optyki geometrycznej.
3. Przykad 2. D;frakc1a wiat/a na otll'orze okrgym. Plaska.
monochromatyczna fala sw1ellna pada na otwr prostopadle do Jego
powierzchni. Obraz dyfrakcyjny obserwujemy w gwnej plaszczyme
ogniskowej soczewki skupiajcej, ustawionej za otworem tak. by Jej o
optyczna byla prostopadla do paszczyzny otworu. Obraz dyfrakcyjny
skada si ze znajdujcego si w ogmsku gwnym F 0 Jasnego knika
i wsplsrodkowych z nim wystpujcych przcm1enme piercieni ciem-
nych 1 Jasnych. Natzema Jasnych p1cr5c1em s mae w porwnaniu
z nalzcmcm I 0 maksimum ccntrainego 1 maieJ ze wzrostem ich
prom1ema. Na przykad natzemc - najbliszego do centralnego
- maksimum pierwszego rzdu 11 < 0,021 0 . K1t ugicia t/1 1 od-
powiadajcy p1cnvszcmu ciemnemu p1erc1emow1, ograniczajcemu
maksimum centralne, spelnia warunek:
:t
sint/1 1 = I,22D,
gdzie D Jest rednic otworu, a ). - dugosci1 fali w1etine1.
Jeli wiato pada na otwr pod mew1clkim ktem a wzgidem
normalnej do paszczyzny otworu, to charakter obrazu dyfrakcyjnego
praktycm1c si nic zmienia, lecz jego srodek przemieszcza si do
ogmska pobocznego soczewki odpow1adaJccgo ktowi ifl = a:.
4. Przykad 3. DJfrakcja .~wiat/a na 1ed11oll'y1111aroll'e) siatce
t~1frakcyp1eJ. Jednowymiarowa siatka dyfrakcJ'JIW Jest ukadem ska
dajcym si z duej liczby N wzajemnie rownolegiych szczelin o jed-
nakowej szcrokoc1, rozdzielonych rowme Jednakowo szerokimi
meprzczroczystym1 paskami przesony. Na rysunku V.2.7 przed-
stawiono tylko dwie ss1cdmc szczeliny siatki. Stal (okresem) siatki
d.1frakcJ'JIWJ nazywamy wielko ii = a+/,, gdzie a = CD Jes Lszcroko-
cii1 meprzczroczystego paska przesiany, a b = BC - szcrokosc1
szci.eliny.
Prowadzc obliczenia obrazu dyfrakcyjnego, otrzymywanego na
ustawionym w plaszczyzme ogmskowcJ soczewki skup1aJceJ ekranie
E. nalczy komeczme uwzgldni interferencj wtrnych fal elementar-
nych pochodzi1cych zarowno z rnych szczelin siatki, Jak 1 z rnych
434 V.2. Dyfrakcja wiatla

Rys. V.2.7

obszarw tej samej szczeliny. Jeli prostopadle do siatki pada mono-

chromatyczna fala piaska, to we wszystkich punktach szczelin drgarua
wchodz:1 w tcJ samcJ fazie.
Drgania, wzbudzane przez kazda ze szczelin w dowoinym punkcie
F"' paszczyzny ogniskowej soczewki S. ma111 I\: sam amplitud\: (Ai)
i rni si w fazie. Przesuni\:cie fazy tlcp 0 midzy tymi drganiami jest
Jednakowe dla kazdeJ pary sasiednich szczelin. Zalezy ono od dlugo:ici
fali ). oraz rnicy drg optycznych prom1en1 wychodzcych z od-
powmdaJl!cych sobie punktow szczelin (na przykad punktw B i D),
tzn. od wielkoci K D = d sm I/I, gdzie K jest punk tern przec1\:cia
prostopadej do promienia DN wystawionej z punktu B:

2rrd
Llcrio = -,-smr/1.
r.

Dlatego zgodnie z (V. i.4.2) i {V.2.3.1 ') amplituda 1 natenie

drgali wypadkowych w punkcie Fo1- s wyrnzonc wzorami
rr h sm i/I rrNr/sin r/1
sm sm
). .
A = A 0 -~~~~~~~~~~
rrbsint/I rcdsmi/I
., sm
'
 V.2.3. Dyfrakcja Fraunhofera 435
rrbsinl/I . , rtNdsinl/I
sm 2 - - - - sm-----
J.. J.

gdzie A0 1 I 0 s odpowiednio amplitud 1 natzcmem drga w punkcu:

F0 (czyli dla rfl = O) pochodzcych tylko z jednej szczeliny.
5. Minima glw11c obrazu dyfrakcyjnego otrzymanego 1.a pomoc
siatki dyfrakcyjnej s obsenvowane pod ktami ugicia I/I odpowmda-
jqcymi mm1mom interferencyjnym przy dyfrakcji na Jednej szczelinie
(punkt 1):
bsint/I = 111)., 111 = I, 2, ..
W tych kierunkach zadna ze szczelin me promieniuje sw1atla (sama
siebie wygasza") .
.Maksimom gwnym (V.1.4.3 ) odpowiadaj kty ugicm i/i spci-
nia1:1c:c warunek
dsini/I = 11)
gdzie u = O, 1, 2, . jCSl r:dem maksimum gwnego.
Uwaga. Jeli dla pewnych warloiic1 i/I 1ednoczci;mc spcimone s
warunki na maks1mu 1 mm1ma gwne, to odpowiadajce tym
wartosc1om i/I maksima gwne nic wystpuj. Na przykad, jeli
d = 2b, to brakuje wszystkich parzystych maksimw gwnych
(11=2,4, 6 itd).
Natr;zeme maksimum gwnego 11-lego rzdu
2
Nd ) , 1t11b
In= lo ( nnh sm- -d-

60. Midzy kazdym1 dwoma maks1mam1 gwnymi znajduje si

N- i mmimow pohoc:11yd1 speinia1cych warunek:
p).
1/smi/l =N'
gdzie p przybiera dowolne dodatnie wartose1 cakowite oprcz N, 2N,
JN itd. W zwizku z tym istnieje N - 2 maksimw pobocznych,
ktrych natenia s znikomo mae w porwnamu z 11atzemam1
maksimw gwnych.
Szcroko.~" ktowa maks1m11111 gwnego 11-tego rzdu, czyli rnica
w11rtosc:1 k.ta r/l dla mmimw pobocznych ogramczaJ:!cych Lo maksi-
mum, jest rwna
2). 2).
lli/l. = - - - -
Ntlcosr/J.
=- - -
Leosi/In'
436 V.2. Dytrekc:1a wia11a

gdzie r/J. = :1rcsm(11i.jd), a L = Nd jest dugosa siatki dyfrakcyjnej.

Dla maks1m6w gwnych niezbyt wysokich rzdw k;Jty r/J. s mae
1 wtedy cosrjl.::::: I oraz t..rp.::::: 2)./L.
7. W przypadku wiata monochromatycznego obraz dyfra-
kcyjny otrzymany na znajdujcym sic w plaszczy7.mc ogniskowej
soczewki S ekranie E (rys. V.2.7) skadu si, dla duzych N,
z wskich maksimw gwnych o duzym nalzeniu oddz1L!lonych
od siebie praktycznie zupelme czarnymi, szerokimi pasmami. Jeli
stosunek d/b jest liczb niewymiern, to natzema maksimw
gwnych (punkt 5) malej monotoniczme w miar wzrostu ich
rzcdu li.
Po owietleniu s1u1ki dyfrakcyjnej sw1utlem biaym nu ekrume
obserwujemy biae, me zabarwione centraine maksimum zerowego
rzdu, a po jego obu stronach ll'idma c/_1frukcypw pierwszego. drugiego
; daiszych rzcdw. Widmu maj postac tczowych pasm. ktrych
barwa w sposb ci;1giy przechodzi od niebiesko-Jioielowej przy brzegu
wewntrznym widma do czerwonej przy brzegu zewntrznym.
8". Jeli na siatk dyfrakcyjn wiato pada 11ko111e Irys. V.2.8), lo
warunek dla maksimw gwnych przybiera postai:
ti(smr/t-smi) = 11.I., 11 =O, i,2, ...
gdzie i jest ktem padania swialla nu powierzchni Siatki. Czesio
kierunki padajcych na siatk oraz ugmaj:1cych si na niej promieni
oznacza sic 1.a pomoc ktw a 0 t CI, ktre te prom1eme tworz11 z osi
wsprzdnych OX poprowadzom1 w paszczy:lme siatki prostopadle

o X

---------~-----E
FO ~
Rys. V.2.8
 V.2.3. DylrakcJa Fraunholera 437
do szczelin. W takim przypadku warunek dla muksunw gwnych
mozna przcp1sac w postaci:
d(cosa-cosa 0 ) = 11)_.

9. Dwie przesony nazywamy dopelmcl)cy1111, jeli otworom

w jednej z ruch odpowiadaj nieprzezroczyste obszary tego samego
ksztatu i w1elkosc1 w drugiej i odwrotnie. Takimi przcsionami si) na
przykad nieprzezroczysty kn1zek o promieniu R .; meprzczroczysta
przesona z otworem o takim samym prom1cmu R. Wychodzc
z zasady Huygensa-Fresnela mona udowodni tll'ierd=eme Babi11eta
l=asad Babi11ew): W przypadku dyfrakcji Fraunhofera na clowoineJ
przesonie natenie wiata ugitego w dowolnym kierunku. rnym
od kierunku rozchodzeniu si fali paskiej padaji1ceJ na przesion,
powinno by takie samo Jak podczas dyrrakcji na przeslome dopel-
majCeJ.
, to. Przykad 4. D;frakqa m1 liu=e1 lie=bie .1ed11ako11ych 1 .Jl!d-
1111akowo wrie11tonw1ych pr=es/o11. Nateme wiata I w dowolnym
punkcie punkcie M obrazu dyfrakcyjnego, podobme Jak dla dyfrak-
cji na Jednowymiarowej siatce lpunkt 4), mozna przedstawi w po
stac1: l = fl 1, gdzie / 1 1esl natzcmem w punkcie M podczas
dyfrakcji lej samej padajcej fali paskiej na Jednej przesonie.
Funkcja f zaezy wyczme od liczby i wzajemnego polozema
przesion.
Jeli liczba przeson JCSI dua i s be1Jadme rozmieszczone wzgll!dem
siebie, lo f ~ N. W takim przypadku rozklad nal\!Ze11 swJalia jest laki
sam jak dla jednej przcsiony. Natenie w kazdym punkcie obrazu
dyfrakcyjnego Jest 1cdnak N razy wiksze. Na przykad podczas
dyfrakcji wiata na piytce szklanej, na ktrej umieszczono warstwi:
kulistych pylkw o sredmcy d, obserwujemy uklad jasnych wsplrod
kowych p1ersc1eni interferencyjnych. Rozmiary tych mcrsc1cni od-
powiadaj:! dyrrakeji SWJatla na mcprzczroczystym kn)ku o srcdnicy
,/ Jub, zgodme z tw1erdzemem Babinela (punkt 9) - na okr:1giym
otworze tej samej rednicy.

V.2.4. Dyfrakcja na siatce przestrzennej

I", Pr::es1rzem1q (Jrjwymiarow) swckq tlyfrahyp1q nazywamy
taki optyczme me1ednorodny osrodek, w ktrym me1ednorodnosc1
powtarzaJtl SI\! okresowo wzdlu wszystkich trzech wsprzdnych
przestrzennych. Przykadem przestrzennej sJatki dyfraK:cyjneJ mozc
by sie krystaliczna c1aia staego. Znajdu1i!CC si w wzach tcJ s1cc1
czstki iatomy, \..7.<)Sleczk:i, Jony) peni roli;: rozlozonych w sposb
uporzdkowany centrw. spjnie rozprasza1eyeh padUJi!CC na me
swmtlo. Niech ~. 11. ( bl!d os1am1 ukadu wsplrzdnych, poprowa-
dzonymi wzdlu krnw\!dz1 s1cc1 kryslaliczne1 i pr7.ccmajcym1 sil!
w 1ednym z JeJ wzw, o tl 1 , 11~ 1 t/ 3 - stalymi {okresami) s1ec1 wzduz
438 V.2. Dyfrakcja wiata

tych trzech osi. Wtedy podczas dyfrakcji Fraunhofera (V.2.2.1}

maksima gwne speimaj war1mki umego:
d 1(cosa:-cosa: 0 ) == 11 1 .il., d 2 (cosP-cosPol = 112-i.

r/3(COS}'-COS}'o) = 113.i..

We wzorach tych a: 0 , {3 0 , ro i a, {J, ; s odpowiednio k:,tam1,jakie

z osiami wsporzdnych ~. t/, ( tworz kierunki ro1.chodzema si
wizek padap1ccj i ugitej, 11 1 , n 2 i 11 3 - liczbami cakow1tym1
okrela1cym1 rzd maksimum, a A.jest dugosci faii sw1etineJ. Warunki
Luuego wynikaj:! z zaleznoci (V.2.3.8) dla maksimw dyfr.ikcyjnych
podczas ukosncgo padania swiata na jednowymiarow siatk dyfrak
cyjn.
2. Z trzech ktw a, {J i}' {odpow1edmo a: 0 , Pol }'o) niezalezne s
tylko dwa, gdy musz one spclmac pewn zalczno geometryczn,
ktorej konkretna postac zaiey od ki,tw midzy osiami wsprzdnych
.; , '1 (. Na przykad, jeli osie wsprzdnych s wzajemnie prostopade,
czyli sie krystaliczna jest prostoktna, to wspomnmna zaieno
geometryczna przybierJ posta
cos 2 a:+cos 2fJ+cos 2y =i.
Dlatego, w oglnosc1, przy dowolme zadanym kierunku padania
swiata monochromatycznego o dugo5ci fali ). na przestrzenn siatk
dyfrakcy1n:J me ma takich warto5c1 a, /J 1 /', ktre by jednoczenie
speniay zaicno geometryczn:1 i warunki Lauego. Jedyny wy):!lek
stanowi maksimum rzdu zerowego f/1 1 = 11 2 = 11 3 = 0), dla ktorego
a = a:o, fl = flo l I' = J'o .
Aby zaobserwowa maksimum dyfrakcyjne rzdu (11 1, 11 2 , 11 3 ) przy
zadanych warto5c1ach ktw ix 0 , {10 i ; 0 , padajce wiato musi mice
scile okrelon dugo fali. Na przykad w pr.cypadku sieci prosto
ktnej dugo fali powmna by rwna
n. 1h 11 3
- COSIXo+- cosfJo+-.- COS}'o
1/, tl2 1/3
J. = -2 - - - - - - - - 2- - - - - -
( ~)!
11,
+( dz +(~)z 112
)
t/3
Jeli warto dugoi;c1 fali ). wiata pada3cego JCSl ustalona,
to
warunki Laucgo oraz .:r.alczno geometryczm1 midzy. ktami
a:,
Pi )' mozna speni jednoczeimie poprzez odpow1cdm dobr kierunku
padama sw1atla na Siatk dyfrnkcy3ni1. czyli dobr k:itow !Xo, Po I )'o
3. Z warunkw Lauego wynika, e dla). ;;<!: 2dm, gdzie dm JCSt
0

war1oi;c1q. naJWiksz sposrnd d 1 , t/ 2 i d3 , me powinny 1stnicC: zadne

=
maksima dyfrakcyjne oprcz zerowego f/1 1 11 2 = 11 3 = O). Swmtlo
o takich dugociach rai rozchodzi si w osrodku me 7.auwazajc"
jego mcJednorodnosc1, czyli me ulega dyfrakcji. Wlasme dlatego
 V.2.4. Dyirakcja na siatce przestrzenne1 439
warunek ii. ;;;. 2dmu nazywamy 11'aru11kiem 1cd11orod11asc1 optyc:11e1
orodka.
Stae s1ec1 krystalicznych staiych t\ znacznie mnH!jszc od
cia
dugoci fali swiatla widzialnego(d; ~ 5 10- 1 m, a ;" - 5 10- 1 m).
Dlatego krysztaly w obS7.arzc swiala widziillnego sa orodkami
optycznie Jednorodnymi * 1 Tymczasem dla prom1emowam;1 rentgeno-
wskiego (IV.4.4.4) krysztay s naturalnymi siatkami dyfrakcyjnymi.
4. Dyfrakcj prom1emowama rentgenowskiego na kryszta\ach
mona tumaczy Jako wynik mterfereneji promiemowama rentgeno-
wskiego odbijajcego si Jak w zwierciadle od ukadu paszczyzn
rwnolegych, przechodzcych przez wr;zy s1ec1 krystalicmcj. Pasz
czyzny te nazywamy plas:c:y:11ami sieciowymi ub ato111011.11111, kry.1:-
ta/11. Odlego d nudzy dwiema s;1s1edmm1 piaszczyznam1 sieci
nazywamy odlegloci 1111r;dzyplas:c:y:11ow, a kt /} midzy promie-
niem padajcym i paszczyzn sieci (rys. V.2.9) - kqtem po.W:gu.

Rys. V.2.9

Rnica drg optycznych m1~dzy prom1eniam1 odbitymi od dwch

si1s1edmch paszczyzn sieci ** jest rwna LI =.BC+ BD = 2tl sm[J.
Dlatego, zgodnie z V. l.2.1, odbicie obserwujemy tylko w tych
kierunkach, ktre speniaj ll'arrmek W11lfa-Bragga
2dsm8 = 1112,
gdzie m = I , 2, . jest rz\!dcm maksimum dyfrakcyjnego.
5. Dowmdczaln metod badania budowy atomowej substancji
opart na pomiarach dyfrakcji prom1emowania rentgenowskiego przy
przechodzeniu przez badan prbki! nazywamy re111ge11011'Skq a11ali:q
str11kt11ra/11 lre11tge11ografi). Metoda la jesl najbardziej efoktywna
w przypadku badan struktury ciul krystalicznych. Zarcjestrow;my na
kliszy fotograliczncJ obruz dyfrakcyjny nazywamy re111ge11ogra111e111
W kry57.1Uloch mo;Jiwc JCSI molekularne ro>.pra57.antc sw1atla (V .3.3.1 ) zw1:11.:inc
z narusun1cm oplyCll1cj jcdnoroilnoI.~ w w.miku Ouktucji Gs1osci.
1 Prom.u:me r.:nlgcnowskie nie wJ;.imuJ si w krysztale, pomcwuz warloSci wspl~
czynnikw :ial11mania (IV.4.S.t) wszystkich krysztaw s prakt~cznic rowne J]nosc~ illa
prom1cnrow11n1u cloktrom:1gnc1yczncgo o lak wysokiej C7.\'.~loci.
440 V.2. Dyfrakcja wiata.

prbki. Rentgenogram, otrzymany podczas dyfrakcji na monokry

sztalc wizki bialcgo" {z cigym widmem czstosci) prom1cnio-
wamn rentgenowskiego nazywamy rentge11ogramem Lmwgo ( /a11e
gramem). Skada si on z szeregu dyskretnych piamek dyfrakcyjnych,
ktrych pooenie okrelaj warunki Lauego (punki I 0 ). Re111-
ge11ogramem Debye 'a nazywamy rentgenogram otrzymany podczas
dyfrakcji wii1zki monochromatycznego promieniowania rentgeno-
wskiego na prbce polikrystalicznej (na przykad. na proszku
krystalicznym). Ma on postac ukadu wsprodkowych p1ersc1cni
dyfrakcyjnych. Promienic p1erctcm r = I tg 29, gdzie I jest od-
leglosc1a prbki od piaszczyzny rentgenogramu ustawionego prosto-
padle do wi<)zki padajcej, a katy ,9 speimaJti warunek Wulfo-Bragga
(punki 4c).

V.2.5. Rozdzielczo przyrzdw optycznych

1. W dowolnym przyrzadZJc optycznym 11elcskop, mikroskop,
aparat fotograficzny itp.) obraz przedmiotu otrzymujemy za pomoc:1
wu1zki swiatla o rozmiarach poprzecznych ogramczonych w1elkocn1
pr:yslony aperrurowe1. Rol takiej przysiony spclnm na przyklacl
przysona (diafragma) aparatu fotograficznego, oprawa obiektywu
teieskopu itp. ZmnieJSZenie sredmcy przysony nperturoWCj sprzyja
osiabiemu rnorodnych zmckszlalcc obrazu. zwanych t1herrac1ami
geome1ryc=nym1 uklatlu optyc=nego, zwizanych ze stosowaniem szero-
kich wizek. Jcdnakzc, ze wzgldu na dyfrakcj sw1atla, obraz punktu
swiecacego otrzymywany za pomoc:) przyrwdw optycznych nic 1est
punktem, lecz Jasn plamli: otoczona ukadem wsprodkowych
picrsc1eni mterfercncyJnych !ciemnych ; jasnych w przypadku wiata
monochromatycznego lub tczowych w przypadku swmtla biaego).
Zjawisko to ogramcza =clo/noH ro=tl:ieh-= pr=yr=qdu opryc=nego, czyli
moliwoi: otrzymywania za jego pomoc:1 rozdz1cionych obrazw
dwoch bliskich siebie punktw przedm101u.
2. Zgodnie z kryterium Ray/eiglw obrazy dwch jl!dnakowych
punktowych :i:rodel sw1atia rnozna JCSZCZC UWazac za rozdz1eJonc. gdy
centrnlne maksimum obrazu dyfrakcy1nego Jednego z mch pokrywa
si z p11:rwszym mm1mum obrazu dyfml-a:yjnego drugiego. Z V.2.3.3
wynika, ze zgodmc z krylcnum Rayleighu dwie bliskie gwiazdy
obserwowane przez teleskop w wietle monochromatycznym o dlugosct
fali ). s widoczne osobno. gdy ich odleglos kulowa spelma warunek
t:J.tp ~ l;!.21./D,
gdzie D Jest sredmca obiektywu. Wielko (t:J.1/llo = J ,22)./ D nazywamy
gr0111cq ro:dzielc:oscr kqtowe1 leleskopu, a JCJ odwrotno 1/(Lirp 0 )
- :do/110.Sci ro=d:relc:q 1deskop11. Zdolno rozdzielcza teleskopu
ronie proporCJonalnic do rednicy jego obiektywu. Krytcnum roz
dziciczosc1 dla lunety 1aparatu fotograficznego w przypadku obserwacji
 V.2.5. Rozdzlelczo przyrzdw optycznych 441

lub fotografowania oddalonych przcdm1ot6w pokrywa si z krytcnum

rozdziclczosci dla teleskopu.
Granic ro::dzwlczoci ktowej oka ogranicza dyfrakcp swialla na
renicy (D - 2 mm) oraz ziarnista struktura siatkwki oka. Jest ona
rwna okoo I'.
3, Zcfobw.~ ro::dzielc=a mikroskopu Jest to wielko .(8/)0 rwna
minimalnej odlegloc1 mu;dzy dwoma punktami przcdm101u, ktorc
w obrazie widziane siuako oddzieine punkty. W przypadku przedm10tu
wiccuccgo, dla kt6rcgo mozna przyjc, e wszystkie jego punkty sl)
rdami ruespjnym1, zdolno rozdzieicza wynosi

0,61). 0
(.1.)o = - A - ,

gdzie ). 0 jest dlugosc1:1 fali sw1atla w prni, A = 11 sin u - apertur

1111111eryc::11q . (lic::bolt'q), 11 - wspczynnikiem zalamama orodka
znajduj:1cego si midzy przedmiotem 1 obiektywem, a 11 - polow
k1rn rozwarcia wchodz:1cej do obiektywu wizki sw1ata. W przypadku
przedm1ot6w m.~ sw1eqcych wasnym swiatl~m (me bdcych rdlam1
sw1atla) wartosc (../) 0 zaley od warunkow osw1ctlenia. Jcdnakze
r6wnicz w tym przypadku (8/)o ~).o/A.
Zdolno rozdzieicz:i mikroskopu mozna ZWlkszy. albo przez
zmmeJszeme d!ugosct fali ). 0 , albo popr7.ez zwikszenie apertury
numerycznej A. Pierwsz metod realizuje sii;: stosujc sw1allo ultra-
fioletowe lub korzystajc z mikroskopii elektronowej, a drug - w m1-
kroskop1c immersyjnym, w ktorym przestrze midzy przedmiotem
i obiektywem wypeniona jest przezroczyst ciecz o wspczynniku
zaiamama 11 > i .

V.2.6. Holografia
I". Holagrajiq nazywamy metodi;: otrzymywania przestrzennego
obrazu pr7.cdm10tw opart na ZJUWisku mtcrfcrcncji fal. W holografii,
w odrnienm od zwykej metody fotograliczneJ, na emulsji foto-
graficznej rejestrujemy me tylko zalczno.5c1 midzy amplituda1111 (lub
ich kwadratami, czyli natzemami) fal i;w1etlnyci1, rozpraszanych
przez r7.nc mae wycmki powierzchni przedmiotu, iecz rwmcz m1i;:dzy
fazami tych fal.
Idec metody holograficznej wyJasma rysunek V.2.10. Na kliszy
fotograficznej F Irys. V.2. IOa) rejestrujemy obraz mtcrfcrcncyjny,
kt6ry powstu3c w wyniku nalozcma fali i rozproszonej przez przedmiot
Q 1 zwanej/a/q syg11alowq lub wiq::k pr:edmwrol!'q oraz spjnej z m
fali 2 o ustalonych warto5c1ach amplitudy ; fazy. Faia 2, zwana .falq
{wu1:k) odniesrema, pochodzi z tego samego roda sw1at1a. kt6rym
osw1etlony Jest przedm10L i po odbicrn od zwicrcmdla B pada
bezposrcdmo na klisz fotograficzn F. Po wywolamu kliszy foto
442 V.2. Dyirakcja wiala

o) bl

Rys. V.2.10
graficznej zarejestrowany na mej obraz interferencyjny nazywamy
liofogramem przedmiotu Q. Skada si on z bardzo drobnych 1 wymyl
nych wzorw powstaych z naprzemiennych maksimw j mm1mow
interferencyjnych zaczern1ema emulsji fotograficznej 1, w odrmcmu
od obruzu fotograficznego, me wykazuje zadnego podobienstwn do
przedmiotu.
Otrzymnme hologramu zw1iizane jest z realizaqq interferencji
swmtln dla duzych rnic drg optyc7Jlych, czyli wymaga swmtla
o stosunkowo wysokim stopniu spjno5ct (V. i .2.6). Dlatego w holo-
grafii jUko rdla swiatla stOSUje Si lasery (Vl.2.6.8).
2, Odtworzenu: obrazu pn.cdm10tu z jego hoiogrumu C realizuje
si poprzez przeWJetlenie go tak sumo jak przezrocze (diapozytyw)
fab, odmesiema 2 z tego samego lasera, jaki byi uzyty do wytworzenia
tego hologramu (rys. V.2.lOb). Powinna byc przy tym rowme
zachowana orientacja piytki z hologramem wzgldem fali odmes1enrn.
Faia 2 ulega dyfrakcji na hologramie.
W wyniku dyfrakcji obsenvuje si dwa przestrzenne obrazy
przedmiotu: rzeczywisty 1 pozorny. Obraz pozorny Q' znajduje sii;:
w tym samym miejscu wzgldem hologr-.imu, w ktrym by umieszczony
przedmiot Q podczas wykonywania tego hologramu. Obruz ten jest
widoczny, gdy obscnvacj prowadzi si poprzez hologrnm tak juk
przez okno. Obraz rzeczywisty Q" znajduje si po drugiej strome
hologramu. Wisi on jUk gdyby w powietrzu przed hologramem 1 jest
zw1erc1adanym odbiciem przedmiotu.
 V.2.6. Holografia 443

Zwykle korzystamy z pozornego obrazu hoiogralicznego, klory

wizualnie jest tozsamy z przedmiotem. Wykazuje on me tylko wasnoci
przestrzenne, iccz Jego perspektywa zmienia si w zaleznoc1 od
polozenia oczu obserwatora wzgldem hoiogramu. Przemieszcza]i!c,
na przykad, gow wzdu hologramu, mona zagida 7.a przedmiot
znajduj;1cy sit;: na pierwszym planie obrazu hoiogralicznego. czyli
zobaczy te fragmenty, ktre przy mnym pooeniu gowy byy
zaslometc przez len przedmiot.
3. Obraz interferencyjny w kazdym punkcie hoiogramu pochodzi
od swialia rozpraszanego przez wszystkie punkty przedmiotu. Dlatego
dowolny wycinek hologramu zawiera informacje o caym przedm10c1e
i pozwala odtworzyc obraz caego przedmmlu, jeli po uszkodzeniu
hologramu zachowa si tylko ta jego cze. Im mniejsze s wymiary
zachowanego fragmentu hologramu, tym mmc1sza ilo swmtla ulega
dyfrakcji podczas jego odtwarzania. Dlatego maleje jasno i pogarsza
si ostro hologralicznego obrazu przedmiotu. Tak wic hologram,
jeli chodzi o pewno przechowywaniu informacji, ma istotne zalety
w porowuamu ze zwykym zdjciem fotogralicznym lub Jego negaty
wem, ktorych poszczeglne czci zaw1eraJ<1 informacj dolycz1,ct1
tylko przedstawionych na mch fragmentw przcdmrolu.
Holograficzny zapis mformacji wyrma si duz pojcmnosc1
i za1muje malo miejsca. Na lej samej kliszy fotograficznej mozna
zapisac wiele rnych hologramw. W tym celu wystarcza. aby kady
z nich zapisywa przy innej wartosc1 kiita padama wizki odmcs1enia
na klisz fotograficzm1.
4. Hologr11fi11 pozwulu na otrzymywanie barwnych obrazw
przestrzennych przedmiotu. W procesie wykonywamu hoiogramu
barwnego" stosuje si pochodzce z trzech laserw sw1atlo mono-
chromatyczne o trzech podstawowych barwach tna przykad czerwone.
zielone 1 mebieskie). Zapis obrnzow mtcrefcrencyjnych dla trzech
dugoci fal prowadzi s1~ nu tej samej kliszy fotograficznej bd
kolejno, b;1djednoczesme. W celu odtworzenia przestrzennego obrazu
barwnego przedmiotu nalezy skierowa: na hologram 1cdnoczdnic trzy
wizki odnies1ema pod takimi samymi ktami, pod jakimi za.~tosowano
jC w czasie ekspozycji.
5. Szczeglne wiasnoSc! maj hologramy pr=estr=eime (objrto.kwwe)
otrzymywane na kliszach fotograficznych o znacznych grubocrnch
warstwy emulsji swiatloczuiej. W takim przypadku obraz interferen-
cyjny, powstay w wyniku nalozcma si wizki odmcs1enm z wizk:i
przedmiotow, me jest obrazem piaskim. lecz przestrzennym. Tuki
hologram podobny jest do przestrzennej siatki dyfrakcyjnej. Z puda
jcego na taki hologram swiatla biaego wydziela on sw1atlo mono
chromatyczne o takiej samCJ dlugoc1 fuli, jakiej uzyto podczas jego
wytwarzania. Odtworzenie. obrazu zapisanego. na hoiogram1e prze
strzennym 3cst moliwe zarwno przy owiellemu go swiaticm mono
chromatycznym o odpowiedniej dlugo5ci fali, 1ak rowmez wmtlcm
444 V.2. Dytrakcja wlalla.

biaiym. Jeli hologram p17.Cslrzenny JeSl hoiogramem barwnym", lo

do odtworzenia barwnego obrazu przestrzennego wystarczy oswsetli
go wiatem biaym.

Rozdzia V.3
Pochanianie,
rozpraszanie i dyspersja wiata.
Promieniowanie Czerenkowa
V.3.1. Oddzialywanle wiata z materi

1, Wedug klasycznej teorii ciektronowcj zmienne pole eleklro

magnetyczne fali sw1ctlneJ rozchodzi1cej si w orodku dielektrycznym
wywoiuJc drgama wymuszone adunkw zwizanych (cicktronw
! 1onw) wchodzcych w skad czstek osrodka. W zwizku z tym
kazd:i. czstk orodka mozna traktowa jako ukad oscyiatorow
o rnych czstoSc:iach koowych drgan wiasnycl1 (IV.i.l.1). Jony
maj znacznie wiks1. mas ni elektrony i dlatego wykonuj zauwaal
ne drgama tylko pod wpiywem promseniowama o mskiej czstosci
(promsemowania podczenvonego). W obszarze czstoci wiata wi-
dzialnego i ultralioietowego w drgamach wymuszonych bior gwnie
udzia najsabiej zwizane elektrony zewntrzne atomw 1 czsteczek,
zwane elektronami wale11c.1'..lll)'mi (optyc=11ymi).
2. Elektrony i Jony wykonu1c pod wpywem swialia drgania
wymu~zone wypromieniowuj ~viatlo w poslac1 ciementarnych fal
wtrnych o lej samej czstoci. Sredn1e odlegiosc1 msirdzy czi1s1kami
orodka si~ zwyke w1elokrotme mmejsze od drogi spjnoci sw1atla
(V.l.1.4). Dlatego wypromsemowywane przez duz liczb s:1smduJ
cych ze sob czstek falc wlome s spjne 1 mog ze sob mterferowa.
Jeli orodekjeSljcdnorodny i izotropowy {!V.3.1.6). to w wyniku
mteferencji pmvslaJe fula przechodziica, klorej prdko fazowa zalezy
od czirstoc1, a kierunek rozchodzenia pokrywa si z kierunkiem
rozc.hodzcma si fali picnvotnej.
3. W osrodku oplyczme mejcdnorodnym w wyniku naoenia si
fali pierwotnej z fal wlom pojawia si wiato rozproszone (V.3.3. ).
0

w kocu, przy padaniu swmtia na grnmc dwch rnych osrodkow

w wyniku mterrerencji powstaje nie tylko fala przecitodzica, iccz
rowmcz fala odbita. Tak wic w tworzemu s1i;: fali odbitej bierze udzia
warstwa osrodka o skonczoneJ grubosci przyiegnji1ca do powierzchni
odbijaj<!CCj. Dlatego podczas cakowllego wewntrznego odbicia
<IV.4.5.8) pole elekromagnetyczne fali swicllneJ nic urywa ss na
granscy z orodkiem o mmeJszym wspczynniku zaamania losrodkiem
optyczme rzadszym), lecz czi,:5ciowo do mego wnika. Jednak nalzcnic
pola E w tym osrodku bardzo szybko maleje w miar oddalania si od
 V.3.1. Oddz1alywame swlatla z materi 445

granicy osrodkow zgodnie z zalcznosci;1

E ~ exp[- n:
2
).z
Jrsin 2 0:/n~1)- i].
gdzie ::: jest odlegloci:1 od granicy orodkw, cz - ktem pa<lama
(o: > a,.1}, . 2 - dugosc1 fali sw1ellnej w o5rodku, a 11 21 wzgl~dnym
wspczynnikiem zaamania osrodka.

V.3.2. Pochanianie (absorpcja) swlala

I. Poc/lla111a111e111 (absorpc;) .foiatla nazywamy z1aw1sko zrn111e1-

szema energii fali swu:tl~cJ J?Odczas JeJ rozchodzcnm s19 w osro_dku
wskutek przemiany encrg11 fab w cnerg19 wewntr.lnJ osrodka (11.2. 1.2")
lub w energi\: prom1cniowama wtrnego o mnym skadzie widmowym
i innym kierunku rozchodzenia SI\! (fotoluminescencja (Yl.2.5.C.5")).
w wyniku pochlanianm swiata w osrodku mozc zachodzi szereg
zjawisk, takich 1ak jego nagrzewanie SI\!, wzbudzenie ; 10111zac1a
alomow lub ez;1stcczek, reakcje fotochemiczne i tym podobne procesy.
. Pochla nianie swia!la w orodku OplSUJC prawo Bo11g11r!ra-Le1mberra,
zgodnie z ktrym natenie I plaskiej fali wiata monochromatycmcgo
zmniejs1.a si wykadniczo w mmr\! przechodzenia przez orodek
pochlamaJ!cy:
I = 10 e-x,
przy czym I o jest natzemem swiatla wchodziJccgo do osrodka,
I - natzeniem swiatla po przejciu przez warstw o grubosci x, n a'
- /imoll'.J'lll wspc::y1111ikil!m poch/amama s11'1ata (sta/q ah.rnrpLji),
ktry 7.lllczy od wiasnOSCI chemicznych I Stanu OSrodka pochJamaj'lCCgo
oraz od dlugosc1 fali sw1atla )..
W przypadku rozcicnczonych rozLworow substancji absorbu1i1ccJ
w nic pochaniajcym rozpuszczalniku spcinionc Jl!Sl prawo Beera:
11' = be, gdzie c jest Sl\!eniem roztworu, a wspcz.yn_nik propor-
CJonaJnoc1 b me zalczy od c. W roztworach o duzych stczcmach
prawo Bcera nie jest spclmone na skutek oddzialywan midzy pooo
nymi blisko siebie cz:1stkami substancji pochlama1ccj.
2, Zgodnie z prawem Bougucra-Lambcrla rwnanie paskiej.
liniowo spoiaryzowancJ, monochromatycznej fali sw1etnc1 rozchodz:1ccJ
SI\: w orodku pochlama1:1eym wzdu dodatniego kierunku osi OX ma
posta i::

E = E0 exp( - ~ a'x)cos(cut-kx).

We wzorze tym E jest nateniem poia elektrycznego fali w punk-

tach o wsplrz\!dnej x, E0 - amplituda E w punktach piaszczyzny
x = O, (lJ - czcstoc1 koow fali sw1etlncJ, k = 2r./}. = (w/c)11
446 V.3. Pochanianie sw1atla

- liczb faiow1. ;_ - dugoci fali w osrodku. c - prdkoSc:i

swiata w prm, a 11 - wspczynnikiem zaamania osrodka.
Rwnanie teJ fali mona zap1sac w postaci wykadniczej (IV.3.2.7):

- = E 0 exp ( -
E j 11'."t)
2
l/JX)] ,
exp[i(M-kx)] = E 0 exp [ i ( wr-ii-;-

gdzie ii = 11- i 1' jeSI :espo/011y111 ll'Sptik:y1111ikie111 =a/ama11ia osrodka

fi = Fijest jcdnostk11 urojom1). a
a'c a').o
1'=--=--
2cu 4n
jest g/ll'll)'lll wsptih:)'1111ikiem absorpcji orodka op1SUJ1cym zmmcj
szame si natcma j amplitudy fali paskiej w miar jej rozchodzenia
SI\) W orodku, J.o = 11). JCSI dugosc1 fali swietlnej W prm.

,
3". Zalezno limowego wsplczynnika pochamama (staej absor
pcji) dielektryka od dugose1 fali swia lla I.o I charaktcryzuji!Ca widmo
absorpcji .fowtla w tym oi;rodku, zwizana jest ze 7Jaw1skiem rezonansu
dla wymuszonych drgan cicktronw w atomach lub atomw w czs
tcczknch dielektryka. Dielektryki pochamaj11 wiato mmcj lub bardziej
sclektywme: silna absorpcja wystpuje tylko dla tych obs1.arw
czstosc1. ktre s bliskie czstoci wiasnych drga elektronw w ato
mach lub atomw w ezi1stcczkach. Zjawisko rew11a11soll'eJ absorpcji
~ll'iat/a przejawia si najsilmej w przypadku rozrzedzonych gazw
Jednoatomowych !np. dla par W1fkszosc1 metali}, majcych limmrt:
widmo absorpcji. Dyskretne CZ\!Slosci silncJ absorpcji swiatla pokrywaj
Si z CZ\!Slosciam1 emisji swiatlu atomw tych gazw w stame wzbu
dzonym.
Widma absorpcyjne guzw zawierajcych czi1steczki w1eloatomowc
skadaj si z ukadw blisko iczcych linii. tworzqcych pasmowe
widma ab.rorptji. Struktura pasm absorpcyjnych wynika ze skadu
chemicznego i budowy czsteczek. Dieiektryki cicklc i staic maj cigle
wie/ma absorptji, skadajce sti: ze stosunkowo szerokich pasm absorp
cyjnych, w gm nicach ktrych st;iia absorpcji a' osiga znaczne wartoci
, zm1ema si plynme w zaicznoci od dugoci fali ). 0 Taki przebieg
zalcnoc1 u' od ). 0 dla osrodkow ciekych ; stalych tumaczy si
silnymi oddzialywamam1 midzy czsteczkami osrodka, prowadzcymi
do pojawienia sii: wiciu dodatkowych czsto5ci rezonansowych.
4", Dla duych nati;zen swiata prawo Bougucra-Lambcrta {punkt
I me jest spelmone: wspczynnik absorpcji orodka dielektrycznego
0
)

1:
wykazuje zaleno od zm1ejszaJC si ze wzrostem /. Zjawiska tego
nie mozna wy1asnic na gruncie klasycznej teorii pochlamama swmla,
natomiast atwe wyjasmenic daje tu kwantowa teoria oddziaywama
wiata Z matem}. Podczas pochlumania swialla CZ\! czsteczek
orodka przechodzi do stanu wzbudzonego. Cz;1stcczki wzbudzone me
 V.3.2. Pochlaniame (absorpcja) wiata 447

bior udzialu w daiszym pochlaniu swmtla tak dugo, dopki nic

wroc do stanu podstawowego (mewzbudzonego), straciwszy przy
tym nadmiar swej energii. Liczba wzbudzonych czsteczek osrodka
Jest tym wiksza, 1m w11;:kszc Jest natzenie wiatla oraz im duzszy 1est
rcdm czas ycia (t) czsteczki w stanie wzbudzonym. Jeli liczba tych
czsteczek JCSl znikoma, to pochanianie SWJatia zachodzi zgodnie
z prawem Bouguera-Lamberta. W przypadku przeciwnym a' maleje
ze wzrostem natenia swmtlu.
Moliwe JCSt wytwarzame takiego stanu merwnowagowego os-
rodka, w ktrym liczba czsteczek wzbudzonych bdzie na tyle dua,
ze wspczynnik pochaniania wiata stanie si ujemny. Zjawisko to
ma zastosowame w kwantowych generatorach swiatla - laserach
(Vl.2.6.8) lub fal radiowych - maserach.
se. Metale w stanie skondensowanym zawieraj ogromne ilosc1
elektronw przewodmctwa 1 dlatego charakteryzuj si duzym prze-
wodnictwem elektrycznym. Pod dziaiamem wiata elektrony przcwod-
mctwa poruszaj si ruchem zmiennym, prom1e01u1c fale wtrne.
W wyniku naloema si pada.iccj na powierzchni mctaiu fali
picnvotneJ z falami wtornym1 powstaje faia odbita o duzym natcmu
oraz stosunkowa saba fala wnikaJ:1ca w metai. Wspczynnik odbicia
(IV.4.5.6) moe osiga warto 95%, a nawet wiksz. Zalezy on od
czystosc1 powierzchni metalu, jego przewodnictwa eiektryczncgo oraz
od czstosci swiatla. Fala zaamana ulega bardzo szybkiemu po-
chanianiu w metalu. Jej energia zostaje zuzyta na ciepo Joutca-Lenza
wydzielane podczas przepywu prdw powstajcych pod wpywem
wiata w cienkiej przypow1crzchniowcJ warshVlc mclaiu. W zakresie
czstosct promieniowama podczerwonego optyczne wlasnosc1 metali
zwizane s:1 glwme z elektronami przewodmctwa. Z kolei w obszarze
wiata widzialnego, oraz - w szczeglnosc1 promiemowama ultra-
fioietowcgo znaczc rol zaczynaj odgrywa ciektrony zwizane
znajdujce si w Jonach metalu. Prowadzi to do zrnmeJszenia wsp
czynnika odbicia 1 jego silnej zaleznosc1 od czstoci.

V.3.3. Rozpraszanie wiala

I. Rozpraszaniem sw1at/a nazywamy z1awisko zmiany przestrzcn

nego rozkadu wi:,zki swiatla na skutek oddziaywania z orodkiem
rozprasz~~cym ; objawiajce si Jako mewlasne" sw1cccme tego
orodka"'}. Swieccnic to powstaje wskutek drgan eiektronow w ato-
mach osrodka rozpraszajcego wymuszonych przez sw1atlo padajce.
Rozpraszanie wiata 7.achodz1 w osrodku optycznie niejednorodnym,

1
Ponu:wa uu.1or1:.v nie rozpatruH niclimowych ZJ.UWisk rozpms.7.anm, np. ro=pros:,nill
Ru1111J1w, w1~c d~linicja rozproszenia liniowego powinna byc nnsl,pUJca;
Ro:pra.r:anil'IH JH1al/a ouzywamy Zjawisko zmiany [H7.cstni:nnego rozkaJu \llr'll:lk.i
\\13lla bez 7ml3DY dugoci raJj 03 skutek oddziaywania Z po\\1CrLChno lub orodkiem
ro7.prns1.:01qcym (przyp. llum.).
448 V.3. Pochanianie wiata

ktrego wspczynnik zaamania zm11:ma si w sposb meregulamy od

punktu do punktu wskutek fluktuacji gstoci orodka lub obecnoci
w orodku mew1elkich CZlJStck mnej substancji. W pierwszym przypad-
ku rozpraszanie swratla nazywamy ro=pras=m11em c=qstec=kowym
(1110/ekulamym) iub opa/escem:;, a w drugim - m=pra.1=tmiem .\wiat/a
11 osrodkac/J lllf!fll)'ch. Przykadami orodkw mtnych S<J aerozole
(dym, mga), cmulSJC, roztwory koioidalnc 1 inne osrodki.
2. Rozpraszanie swiatla w orodkach mtnych na czstkach,
ktrych wymiary s malc w porwnaniu z dugoct:1 fali )., nazywamy
=Jaw1skie111 Tyndalla. Ukad elektronw wykonujcych drgania wymu-
szone w atomach elektrycznie izotropowej czstki o maych wymiarach
r 0 - (0, l -0,2)). Jest rwnowazny jednemu drgaiccmu dipoloWJ
elektrycznemu (liniowemu oscylatorowi harmomczncmu). Dipol ten
drga z czstosci:1 1 padaj;1cego na wiata, a natcmc I promicmo
wanego przezeil wiata jest proporcjonalne do 1"' (IV .4.3.3). Dlatego
dla wtatla rozproszonego spenione JCSl prall'o Rayle1g/u1. zgodnie
Z ktrym natenie / sw1atla rozproszonego jest. odwrotnie propor-
cjonalne do czwartej potgi dugosc1 fali: 1 - i. -.i. Podczas prze-
chodzenia swiatla biaego przez orodek mtny o sabej. dyspersji
w sw1etlc rozproszonym przewaza swiallo krtkofalowe imebicskic),
a w wietle przechodzl)cym - dugofalowe (lloczerwonc). Tym
wlasmc tumaczy si, na przykad, niebieskie 1.abarw1e111e mcba oraz
toczerwony kolor zachod:z.1cego 1 wschodzcego Soca.
W przypadku rozpraszania sw1ata naturainego (V.4.l.l ") zaicz-
no natenia wiata rozproszonego od ki1ta rozproszcma 9 ma
post ac
!9 = l,iz(l +cos 2,9).
We wzorze tym / 3 1 1,12 Sl) natzcmam1 swtata rozproszonego
odpowiednio pod ktami 9 i n/2 c;lo kierunku pierwotnej wizki
swialla padajcej na orodek mtny. Sw1atlo rozproszone pod dowol-
nym kiHcm 9 Jest spolaryzowane czciowo (V .4. i. I), a pod ktem
rr./2 - calkowic1c spolaryzowane limowo (IV.4. l.7"): wektor E pola
tego SWlatla JCSt prostopady do paszczyzny przechodzCCJ przez
promienic wi;12ck padajcej 1 rozproszonej.
3. W miar wzrostu rozmtarow r 0 mcjednorodnoci w orodku
m~tnym zmieniaj si zalenoci opiSUJl!CC rozproszenie wiata. Dla
r 0 > ;_ zalczno I:i od ,9 JCSt bardzo zlozona. przy czym natzenic
swialn rozproszonego do przodu Iw kierunkach 9 < rr./2) jest wiksze
l)i rozproszonego do tyu. Efekt ten nazywa sii; :1aw1skiem Miego.
Swiallo rozproszone pod ki1tcm 9 = rr./2 jest spolaryzownne tylko
czsc1owo. Zaleno natzcnm I wiata rozproszonego od dlugosci
fali ;, ma postne: I - ). - r, gdzie p < 4 i maleje ze wzrostem r0 Dla
r 0 i skad widmowy wiata rozproszonego jest prnktyL"Zme taki
sam jak wiata padaj:1cego. Tym wanie Lumaczy si, nu przyklad,
biaie zabarwienie obokw.
 V.3.3. Rozpraszanie swiaUa 449
4". Rozpraszanie cz<)Steczkowc sw1alia w orodkach czys1ych nic
zawierajcych czstek innego rodzaju spowodowane jest meJednorod-
noc1am1, ktre powstaj w procesie bezludnego ruchu CH:plncgo
o.11stek orodka. Niejednorodnosc1 le zwizane s:1 z fluktuacjami
gslosc1 (ll.4.6.1), a w orodkach zawieraJ:!cych cZ<!Slet:zki amzo-
tropowe (poiarne) - rwmez z fluktuacjami orientacji tych cz:1steczek
(z fluktuacjami umzotropii). W roztworach rozpraszame wiatla moe
zachodzi na fluktuacjach stcma. Rozmiary obszarw orodka
odpowiadajcych istotnym fluktuacjom s w zwykych warunkach
znaczme mnieJS7.e od dlugosci fali swiatla widzJUlnego. Dlatego
w prqpadku CZJ>slec1.kowego rozpraszania swmtlu zalezno nali>zcnm
wiatla rozproszonego od dlugosci fali ). i ki11a rozproszenia 9, a takze
charakter polaryzacji swiatla S<I analog1cznc do odpow1edmch zaez
no5c1 w zjawisku Tyndalla. Jednake, w odrniemu od 1,iawiska
Tyndalla, natzcn1c ez;1steczkowego rozpraszama wiata zalezy od
temperatury orodka i rosme wraz jej wzrostem.

V.3.4. Normalna I anomalna dyspersja swlalla

I". Dyspersjq ~wrarla (rn:::s:::c:epw111em .~ll'iatla) nazywamy zalczno
prdkosc1 fazowej v wmtla w osrodku od jego czcstosc1 '' Zgodnie
z IVAS.1 P = c/11, gdzie c Jest prdkoci swiatla w prm. a /1 -
wspczynnikiem 1~1lam:mm orodka. Poniewa c Jest stai uniwersalm1.
jednakowi) dla fal elektromagnetycznych o dowolnej czcstosc1, to
wystpowame dyspersji swmtla W OSrodku ZWH)Zane jCSI Z tym. ze
wspczynnik zaamania 11 zalezy od czstoci 1. Zalczno li! mozna
atwo zaobserwowa na przykad przy przechodzcmu swiatia bialcgo
przez pryzmat wykonany z Jakiegokolwiek matenaiu przezroczystego.
Na ustawionym za pryzmatem ekrnme obsenVUJemy pasek o zabar-
wieniu \!C"Lowym (rys. V.3.1 ), ktory nazywamy ll'himem pry;111m rc;11y111
lub <~l'.lpers_1:111ym.
r. Zaleno wsplczynnika zalamama orodka 11 od <:Zi!Stoci
wiata 1 Jest zalenosci melimow<J i mcmonotomczm). Obszar wartoCJ

czerwone

fioletowe

Rys. V.3.1
450 V.3. Pochlaniame wial!

1. dla ktrych
-du > O, czy1t gdy ze wzrostem 1 rosmc rowmez
11, Jest
dv
obszarem dyspersji 11or111alne1 ll'latla. Dyspersj normain obserwujemy
dla materiaw przezroczystych dla sw1atla. Zwyke szko, na przykad,
jest przezroczyste dla swmtla widzialnego I w tym zakresie czstoci
obserwujemy dyspersj normaln sw1atla w szkle. Na rysunku V.3.1
przedstawiono przypadek dyspersji normalnej wiata.
. ' f 1 d11
Dyspersj swmla nazywamy anoma 1111, 1es 1 -.- < O, tzn. gdy ze
dl'
wzrostem 1 maleje wspczynnik zaamama osrodka. Dyspersj anomal-
no) obsenvujemy w tych przedz1alach czstosci, w ktrych 1stmeJ silne
pasma absorpcji swiala w danym osrodku (V.3.2.1). Dla zwykiego
szkla, na przykad. pasma te wystpuj w podczenvonej i ultralioletowej
cz5c1 widma.
J 0 Prdko grupowa 11 swmta w osrodku, w zalcznosc1 od
charakteru dyspersji, moe by zarwno wiksza, jak 1 mmejsza od
prdkosci fazowej v. Zgodnie z IV.3.4.3 prdko grupowa jest
zwizana z czstosc1q koiow1~ fali w i JCJ liczbi1 falow k naslpuj:1c
2n 2n 111
zaicnosc1<r 11 = dw/dk. Ponicwaz w = 2m, a k = -.-
).
= -c-.
wic

c Il
Il=
dn I' d11
11+1- l+-'
dt li d1

W Zjawisku dyspersji normalnej prdko grupowa Jest mnicJSZa

od prdko5c1 fazowej fu < v). W przypadku dyspersji anomainej
d11
u > v, w szczeglnosc1 jezeli n+ 1 - < I . to 11 > c. Wynik ten me
dv
JCSt sprzeczny ze stwierdzeniem szczeglnej teorii wzgldnosci mwHJ
cym, e prdko przekazu dowoincgo sygnau (w tym r6wmez
sw1ellnego) nic mozc byc wiksza od prdkosc1 swiatla w prni
c (1.5. l.3). Prdko grupowa w sposb prawidowy opisuje roz-
chodzenie st tylko lakiego sygnau, ktrego ksztat", czyli rozkad
amplitudy 1 energii wzduz Jego dugosci" me zmienia si podczas
przem1cszc1.ama si lego sy&nau w osrodku. Jcdnakz~. warunek len
w przypadku swiatla spelmony JCSI tylko w przybhzemu - tym
dokadniej, 1m wzsze Jest widmo czstosc1 sygnau 1 1m mniejsza Jest
dyspersja swrala w osrodku. W obszarach czstosc1, w ktrych
wystpuje dyspersja anomalna, prdko grupowa me pokrywa sic
z prdkosci sygnau. poniewaz w wyniku silnej dyspersji swiatla
ksztait" sygnau znuema si szybko w miar jego rozchodzenia sic
w osrodku.
 V.3.5. Klasyczna teoria elektronowa dyspersji wiata 451

V.3.5. Klasyczna teoria elektronowa dyspersji swlalla

1. Orodki optycznie przezroczyste s memagnclycznc (11 ::::: !),
zatem ich wspczynnik zaamania (IV .4.5.1 ") 11 = ~ = .J I + x .
gdzie i: Jest przenikalnoscu1 eicktryczn, a x- podalnoci1 cicktrycznn
orodka (lll.4.3.5). Dyspersj swiatla mozna w1i;c rozpatrywa Jako
wynik zaieno5ci c ; l. od czstosc1 l' zmiennego poia eieklromag-
nclycznego wiata, wywoujcego poiaryzacJ ciektronow (Jll .4.2.2)
osrodka. Jeli W kazdym UlOrmc (CZ(jSlCCZCC) orodka JCSl Jeden
elektron optyczny (V.3.i.l 0 ), to poiaryzacJa osrodka (111.4.2.3)
P = -eu 0 r, gdzie -e Jest adunkiem eicktronu, r - Jego wychylcmcm
z pooenia rwnowagi, a 11 0 - koncentracj atomw (Cli!Slcczek)
osrodka. Z drugiej jednak strony (III.4.2.4), P = &o r.E, gdzie 1:0 jest
przcnikainoc1 elektryczn prm, a E - natzcnicm poia ciektrycz-
ncgo wiata.
2". Elektron optyczny (walencyjny) wykonuje drgania wymuszone
pod wpywem nastpujcych si:
a) quas1-spri;:zystcj siy kicruj1ccj (Vll.i.3.5) Ft= -11mJ6r, gdzie
m JCSl mas elektronu, a w - c~stoSc:lij koow Jego swobodnych
drga met1um1onych; dr
b) siy oporu F 0 = -2{Jm-, gdzie f1 Jest wsplC?.ynnikiem
dl .
tlumicma swobodnych drga clktronu;
c) siy wymuszaj;1ceJ F = -eE, wyw1craneJ na elektron przez
zmienne pole o nutzeniu E.
R6wnanic drgan wymuszonych mo?.Oa 7.apisac w postaci

W przypadku . limowo spolaryzowanego monochromatycznego

swiatlu o czslOSCI koowej (J) nalzen1e poia E = Eocoswl' gdzie
Eo = consl Jest wektorem amplitudy. Jeli ponadto osrodck me
pochlania swiatia, to {J = O i drgania wymuszone elektronu optycznego,
w slame ustalonym, opisuje wzor

eE
r = - -----,,.-
m lwi-w2)

W takim przypadku
.
1lol! ...
: ; : = - - - - -2-
Co mlw5-m )
 452 V.3. Pochanianie wiatia

Zaleno wsplczynnika zalamama osrodka od w ma postac

,
- Jin f!-
11- = I+ . , ,
1: 0 m(w 0 -w-J
3". Dla warLOSCI (I) bliskich Wo pochlaniamc swialla \\' osrodku
przestaje byc mnie i me mona ptzyJmowac, e fi= O. W orodku
pochlaniaJcym (tzn. gdy p ;= O) drgania ciekironu optycznego 1 wek-
tora P s pr1.csu111i;1c w fazie wzgldem drgan natenia poa
E (lV.2.2.2):
r = Acos(wr + rp 0 ).
gdzie
eEo 2/lw
A= tglj>o = - , ,
(l)(j-(!)"

Zatem
2
1111e E0 cos(wl+f/>o)
p = --;::==:==:::::::==:===::::==-
llJJ!wii - w2)2 + 4/J2w2
Do opisu wlasnoc1 osrodka pocha111ajCego swialo oprcz
zespolonego wsplczynnika zalamama (V.3.2.2") ii = 11-ii.: wprowa-
dzamy :es{J(Jhmq podm11oL: dielekt1:1'c:11 7. om:: ::e.1pohm pr::euikaflw.fr:
e/ekrryc:11q E:
- p
r. - 1:0 'E ' ;: = ' + 7.
przy czym ii 2 = l + l.. We wzorach tych P i E s11 odpow1cdmo
zespolonymi wartociam1 poiaryzacji ; nati;zcnia pola:

i wtedy
2
lloC
ii 2 = (u-ti.:f =i +---;:========;::;-c"'
2 2
0 .
1:0 m Jt(l)[i-w )1+4/fo1
 V.3.5. Klasyczna teoria elektronowa dyspersji swiata 453

21111: =

4. W klasycznej eieklronoWej teorii dyspersji SWiatla W gazach

kad;i cz;1steczkc gazu rozpalrujemy Jako ukad skadaJ:1cy su; z q li-
niowych oscylatorw. Jcsli Woj i [J1 sn odpowiednio kolow czcstoc1i)
wasn i wsplczynnikiem tlum1enia )-tego oscylatora, to

' '
11-1.:- =

noe 2w q flift
111' = - - - "' -~-~,....--:--,,.-
2
Eolll _.~1 (w~i-w )2 +4/1Jw
2

Bczwynuarowy wsplczynnikfj. zwany.~i/q oscylatora, ~~powiada

za wkad 1-lego oscylatora do dyspersji oraz absorpCJ swmtla.
W klasycznej teorii dyspersji zakadamy, ze w1clkoc1 wo1 ifj s znane
1 ich wartoci liczbowe bierzemy z odpowiednich eksperymentw.
W gazach 1.: i, a " mezm1cznie ri:m si od i, a zatem
11 2 - J = (11 + I) (11- I) ::::: 2(11- I). Dlatego 7.alezno 11 od ''' przybiera
post:i

~
2 2
. lloe lwiji-w )/;
ll=l+--L... 2 '
2c 0 m i= 1 (wijJ-w )2 +4{Jj oi2
Wykres teJ zalcznosci przedstawiony jcsl na rys. V.3.2.
W pobliu kadej z czcstosc1 (l)o 1 obscnvuJc sic dyspersj anomalm1.

Rys. V.3.2
454 V.3. Pochlanianle wiata

V.3.6. Promieniowanie Czerenkowa

l. Pro111ie11iowa11iem (z1awiskie111) C:ere11kowa nazywamy rne od
luminiscencji (Vl.2.5.C.1) prom1emowanie sw1elne, kto re powslajc
podczas ruchu w osrodku czstek naadowanych z prdkociami
V wikszymi od prdkosci fazowej 11 wiata w tym orodku. Warunek
c
wystpowania tego promieniowania ma postac: - < I' < c, gdzie
li
c jesl prdkoSc:i wiata w prni, a 11 > I wspczynnikiem zaamania
osrodka.
W procesie promieniowania Czerenkowa maleje energia i prdko
promieniujcej czstki swobodnej, czyli czstka jest wyhamowywana.
Jcdnakze, w odrmcmu od zwykego prom1emowama hamowania
powolnej czstki naadowanej (IV.4.3.4), bdcego skutkiem zmiany
jej prdko5c1, w przypadku promieniowania Czcrenkowa zmmcjszcnic
sic prdkoci czstki jest wanie skutkiem tego prom1eniowama.
Inaczej mwic, Jeliby strat energii czstki wynik z powodu
promiemowama Czercnkowo udao si 1akos skompensowac 1 czi1stka
cay czas poruszaaby si w orodku ze stai prdkoci nadw1etln"
(V> v), to promiemowanie Czercnkowa mimo wszystko nada by
wystpowaio, gdy tymczasem promiemowania hamowania w takim
przypadku by me byio.
2. Czstka naladowana powoduje krtkotrwa poiaryzaq o
rodka (Ill.4.2.2) w otoczemu tych punktow, przez ktre przechodzi
podczas swego ruchu. Dlatego znajduji1ce sir;: na drodze tcJ cz:1stki
czsteczki Osrodka Slaj SI\! na krtki czas spjnymi 2:rdam1 (IV.3.5.1")
elementarnych fal elektromagnetycznych mlerfcruJcych podczas ich
nakadama si.
Jeli V< v = c/11, Io faie cicmentarne wygaszaj s1i;: wzajcmme.
Niech czstka naadowana porusza si z prdkoc111 V (V< 11) wzduz

C X

Rys. V.3.3
 V .3.6. Promieniowanie Czerenkowa 455

osi OX (rys. V.3.3) 'w chwilach 111+~1 znajduje si odpow1edn10

wpunktach A i B odlegych od siebie o I = Vilf . Ronica drg dla fal
elcmcnlarnych, Jakie wyprom1cniowywam: s w punktach A 1 B w do-
wolnym kierunku n, tworzcym kt a z wektorem V, Jest rwna

il= DF = (v- Jlcos!X)~I = i( ~1 -costX}

Dla kazdeJ wartosc1 ). dlugosc1 fali promicmowanm ist111cJe !llli:a

warto I = I,;., dla ktrej 1.I = )./2 , fUie elementarne wygaszaJ sii;
wzajemnie:
).
'~ = -
1: )
2 ( V-cosa

Dla_ I_= I prom1cniowanrc w kierunku n z dowolnego punktu

M odcinka AB toru c~stki naladowaneJ JCSt wygaszane podczas
mtcfcrcncji przez prom1cmowanic w tym samym kierunku z od-
powiadajcego mu punktu N ssiedniego odcmka BC = AB = I,
odlcgicgo od M o MN = 12 ;.. Dlatego cz;1stka naadowana me
prom1CnlUJC, Jeli porusza Sit; W osrodku ruchem jednostajnym prosto-
liniowym z prdko5c1q podw1ctlm1"
3. Jeli cz<istka porusza sii; w osrodku z prdkoci ,.nadw1ctln;1"
c
V> v = - . lo warto I,;. speniajca warunek wygaszania l":il dcmcn-
11
tarnych
;_
' = --,.----.,..
2\ ~-cosa\.
istnieje dla wszystkich wartoci k<1ta a z wyJ:1tkicm warlosc1
l' c
:J = arccos - = :irccos - -
V 111'
Ronicadrg optycznych fal elementarnych wysyanych w kierunku
Il = .9 z dwch dowolnych punktw A 1 B toru czuslki naladowancJ
(rys. V.3.3) JCSt rowna zeru:
.d = DF = lt- Jlcos:J)ilc =O.
Zatem, rozchodz:icc s1~ w kierunku a = :J falc clcmcnlarnc w wy-
niku mtcrfcrcncji wzmacni:iJ:I sit; wza1cmmc dajqc wypadkowe pro
mieniowamc w tym kierunku - prom1cniowamc Czcrcnkowa. Po-
wstajce m1 kazdym elementarnym odcinku toru czstki naiadowancJ
456 V.3. Pochanianie wiata

wiatlo rozchodzi si wzdu tworz

cej stoka, ktorego wierzchoek
O znajduje si na tym wanie odcin-
ku (rys. V.3.4), os pokrywa si z to-
rem czstki, a tworzca jest nachylo-
na wzgldem psi pod k<)lcm :J =
arccos(c/111'). Sw1ato to Jest spola-
ryzowane w taki sposb, ze wektor
E skierowuny 1est wzdluz normalnej
do pow1crzchm stoka, a wektor
Rys. V.3.4 H wzduz stycznej do nieJ.

Rozdzia V.4
Polaryzacja wiata

V.4.1. Polaryzacja wiaa przy odbiciu

I zaamaniu na granicy dwch orodkow dielektrycznych
1. wiato emitowane przez zwykle inielaserowe) rda skada sir;
z duzej liczby pasko spolaryzowanych cigw fal (V. i. l .3), ktrych
wektory elektryczne E drgaj we wszyst~ich moliwych kierunkach
prostopadych do promienia (IV. 3.2.1). Swialo nazywamy wiatem
11a111ra/11ym lub mespolary:owanym, JeSli za den z tych kierunkw drgali.
me Jest kierunkiem wyrnionym. W przypadku wiata naturalnego
wypadkowe natzcnie E w kadym punkcie poa wykonuJC drgania,
ktrych kierunek szybko ; beziadmc zmienia si w plaszczy7.me
prostopadej do promienia.
Swiatlo nazywamy /;ll'iatlem c:.~c1owo spolar1':a11'1my111, jeli istnicJe
wyrniony kierunek drgan wektora E. Czr;c1owo spolarywwane
swialo mona rozpatrywa jako zbir tm1eszanm") rozchod7A'}cyc:h
si Jednoczeimie w tym samym kierunku swmtla naturalnego ~ liniowo
spoiaryzowancgo (!V.4.1.7).
2, Polary:m'}q uiat/11 nazywamy wydziclcme wiata o polaryza-
cji limoweJ ze swiatla naturalnego lub czsciowo spolaryzowanego.
W tym celu stosu1emy specjalne przyrz:idy. zwane polary:mora1111.
Dz1aamc tych przyr1.dw oparte jCSl na poiaryzacji swiata przy
odbiciu i zaiamaniu na granicy dwch orodkw dielektrycznych,
a lake na ZJaW1skach dwjlomnosc1 (V.4.2.I 0
i dichroizmu
)

(V.4.2.10). Ur7.<Jdzcma le mona stosowa rwmcz Jako a11a/i:awry,

czyli jako Uf7.dzcnia okrelajce rod7..:IJ oraz stopic11 poiaryzacji
wiata.
Niech na anali7.ator pada prostopade do pow1er1.chm (rys. V.4.1)
wiato spolaryzowane liniowo, ktrego wektor elektryczny Er o am-
plitudzie Ar JCSl skierowany wzdluz linii p-p. Niech 1ednoczcsme
 V.4.1. Polaryzacja wiata przy odbiciu 1 zalamamu 457

wektor E. sw1ata przepuszczonego przez analizator Jest skicrowanv

wzdu linii 11-a tworzcej z lim p-p kt it. Swiatlo pada3ce mo1.n~1
przedstawi w postaci dwch fa spo-
laryzowanych liniowo w paszczyz p
nach \VZaJemnie prostopadlych
(IV.4. I .8). Fala, ktorej wektor elekt-
ryczny E, wykonuje drgania wzdlu
kierunku prostopadego do a-a o am- o
plitudzie 11 1 = Arsma me przechodzi
przez analizator, natomiast druga fa-
la, kt6reJ wektor elektryczny E 2 wy-
konuje drgania o amplitudzie
A2 = APcosa wzduz kierunku a-a
cakowicie przechodzi przez ten ana-
lizator. Zatem amplituda swmlla prze-
chodzcego przez analizator

11. = A 2 = Arcosa.
Natzema. J~ i [0 linmwo spoiary- o
zowanego swmth1 padaJ!Ccgo na ant1- p
li1.utor 1 przez mego przepuszczonego Rys. V.4.1
s wic zwizane prawem Ji,fa/usa
2
f, = } pCOS tX,
Plas=c=y=n gl1rmt po/ary:atora (lub wwli=atoru) nazywamy piasz-
czyzn polaryzacjiJwedug poprzedmcJ termmologii - past:i.:zy:wi,:
drga wektora E (I .4.1. 7)) wiatia przcpuszc-1.oncgo prt.cz polaryzator
(lub :maizator).
3". Badaj;1c zaienosc1 poiaryzacji przy odbicm 1 zaamamu swmtia
naturalnego wygodnie Jest przyJ;i, e skada su; ono z fal dwoch
typw: fali s i fali p (IV.4.5.4) o jednakowych natczeniach. Wsp
czynnik odbicia (R,) (IV.4.5.6) fali s Jest zawsze w1i;kszy od wsp
czynniku odbiciu (Rp) fali p. Dlatego, w odrinicmu od padt1J:1ccgo
SWlatla naturalnego, swiatio odbite i zaiamanc lprzcchodzcc) JeSt
czciowo spoiaryzowane. w sw1ellc odbitym przcwazaj<! drgania
wektora E natzenia pola eiektrycznego typu .1 (prostopadle do
paszczyzny padania), a w 7.11lamanym - drgania typu p (lczacc
w paszczynie padanm).
Prawo Brell'.l'lero: sw1ato odbite jest calkowic1c spolaryzowane
liniowo, Jeli kt padu mu !I'. = ix 11 , spenia warunek tg a 11, = 111 1 gdzie
11 21 Jest wzgidnym wspczynnikiem zaamania orodka. na !:!ramcy
ktrego zachodzi odbicie swmtla.
K:1t a 11 , nazywamy kqtem Drewstera. Jeli a. = ix 11 to promienie
odbity ; zaamany s:1 wzajcmme prostopadle i wspczynnik odbicia
fali p RP = O (IV.4.5.6). Dlatego odbicie zachodzi tylko dla fali typu
s. Jcdnakze wspczynnik odbicia dla tych fal Jest znacznie mniejszy
458 V.4. Polaryzacfa swialla

od I tokolo 0,15 w przypadku szkla). W zwi:izku z tym swiato

przcchodz:1cc (zaamane) 1est spolaryzowane tylko czsc1owo.
4, Stopie polaryzacji swiata przechodzcego mona zwii;:kszyc,
poddajc JC procesowi wielokrotnego _odbicia 1 zalamanm. Urzeczywis-
tnia sii;: to poprzez uzyc1c stosu Jednakowych wzaJcmmc rownotcgych
plytck przezroczystego dielektryka (na przykad szka). ustawionych
pod ktem Brcwstcra wzgl!,:dcm pron11cma sw1ata padajcego. Przy
dostatcczme duzej liczbie plytck w stosie przechodzce przez mego
wiato Jest praktycznie spolaryzowane imowo (_typu p). Jeli stos nic
pochania wiata, to natenm /,i 11, liniowo spolaryzowanego swiatla
odbitego i przcchodz:1cego s1 jednakowe i rwne polow1c natcma
padajcego wiata naturalnego 10 .

j
l,=IP= 10 .
2
5. Zgodnie z zaiozcniami klasycznej teorii elektronowej fala odbita
powstaje w wyniku nakadania Sii! wtrnych fal elementarnych (V.3. i .3)
wypromieniowanych przez cz;,stcczki (oscylatory) orodku odbija1:1cc-
go. Fali typu s odpowiadaJI! oscylatory (drgaJi!CC dipole elektryczne),
ktrych osie si1 prostopadle do paszczyzny padania. Na rysunku V.4.2
takie oscylatory oznaczono na prom1cmu zaamanym kropkami.
Z wykresu biegunowego (rys. JV.4.4) przcstawiaJilccgo kierunkowo
prom1c111owama dipola widac, ze takie oscylatory promieniuj:! we
wszystkich kierunkach lecych w piaszczyzmc padama, czyli bior one
udzia w tworzemu zarwno odbileJ, Jak ; zaamanej fali s.

Rys. V.4.2
 V.4.1. Polaryzacja sw1ata przy odbiciu I zalamaniu 459

Fali typu p odpowiadaJ oscylatory, ktrych osie lez w piaszczyz-

nie padania i ~ prostopade do promienm zaamanego (na rys. V.4:2
zaznaczono Je poprzecznymi kreskami). Oscyiatory nic promicmUJl!
wzdlu swych osi (rys. lV.4.4), a gdy o: : et 0 , prom1cn odbity Jest
prostopady do promienia zaamanego 1- w zwizku z tym - Jest on
rwnolegy do osi tych oscylatorw. Dlatego dla ix : cx 8, wspommane
oscyiatory me promieniuj w kierunku prom1cma odbitego ; me daj
wkadu do fali odbitej. Swialo odbite Jest zatem cakow1c1e spoiary-
zowanc liniowo (fala typu s).

V.4.2. Dwjomno

1. Wikszo krysztaw jesl optycznie amzotropowa (IV.3.1.6").

Ich wzgidna przenikalno elektryczna coraz wsplczynnik zaamania
n zalez od kierunku wektora elektrycznego E fali w1ctneJ. W optycz-
nie anizotropowych krysztaach obserwujemy Zjawisko pcu/1r1i1ego
zalcmwma (dll'jlom11ofr1), ktre poiega na lym, ze padajcy na
pow1erzchm krysztau prom1eri swiata dzieli si na dwa promienic
1.aamane. Na rysunku V.4.3 przedstawiono podwjne zaamanie
wiata w krysztaic szpatu islandzkiego (kalcytu - CaC0 3 ).

a=10152' P=780B'

No
Rys. V.4.3

2. Osiq optycz11q krysztau nazywamy kierunek w krysztaie

optyczme amzotropowym, wzduz ktrego wiato rozchodzi SI\! bez
podwjnego zaamania. Warto podkreli, ze o optyczna nic Jest
zadn:1 wyszczcglmon (konkretn, jedn) lini prostii w krysztale,
tak Jak na przykad o symetrii. Odpowiada ona tylko wybranemu
kierunkowi w krysztale i mona j poprowadzi przez dowolny punkt
krysztau.
Kryszlaiy optyczmc anizotropowe, w zaieznoc1 od typu symetrii.
mog, by krys7.taiam1 1ed11oosrowym1 lub d1nwsiowy1111. czyli maJll
460 V.4. Polaryzacja wiata

Jcdn:i lub dWlc osie optyczne. Krysztaicm Jednoosiowym JCSl na

przykad kalcyt {szpat islandzki). dla ktrego kierunek osi optycznej
pokrywa s1i;: z przck;1LnlJ M 0 No krysztau irys. V.4.3).
Paszczyzn g/11m1 lub przekro1e111 glrhl'liym kry.~:z1t1/111ed1100.wowego
dla dowolnego pronucnia nazy\~amy plaszczyzni;:, przechodz:1c:! przez
len prom1en 1 przccmaJc go os optyczn.
3. W krysztale jednoosiowym jeden z powslaJ:icych podczas
podwjnego zaamania promieni podlega prawom zwykego 1.alama-
nia swiala (IV.4.5.3). Lczy on w plaszczyznic padania i spenia
prawo Snelliusa. Dlatego nazywamy go promiemem z11'_l'c::ty11y111
.i oznaczamy symbolem o. Drugi promie oznaczamy symbolem
e 1 nazywamy promiemem ll(Ubt')'l'Zt1)11y111, pomcwa. w oglnym
przypadku, nic lczy on w pluszczymc pada111a 1 nic spenia pr.iwa
Snclliusa. Na przykad
promie nadzwyczajny
ulega zalamanrn l.rys.
V.4.4) nawet w przypad
I ku normalnego padama
I wiatu nn pow1cr;:chni
I pytki wycii;!LeJ z krysz-
e tn iu Jednoos1owcgo. Kt
zaamania fi< zaley od
o tego, w Jaki sposb jCSt
J zorientowana powierz-
I chnia pytki wzgii;:dcm
i osi optycznej krysztuiu.
I Jest on rwny zeru ty
ko w dwch przypad-
/M kach: a) gdy pow1crzch-
ma piytki jCSl prostopa~
Rys. V.4.4 dla do osi optycznej
(wiatio rozchodzi s19
w piytcc wzdluz osi op
tycznej me ulegajc podwjnemu 7..alamamu): b) gdy powierzchnia
pytki jest rownolegia do OSI Optycznej (Wmlio rozchodzi SU,: W piytce
prostopadle do osi optycznej).
W krysztale dwuosiowym oba pronucnie zaamane zachowuj<! si
JUL: promienic nadzwyc7..aJnC.
4. Podwjne zalamame wiadczy o tym. ze p11dajca na kryszta
oplyczmc anizotropowy f:tia w1cllna wzbudza dwie foie, ktre na
Ol! rozchodz si w krysztale w rnych kierunkach. W krysztale
JCdoos1owym falc te nazywamy fal ::11:rczt1Jllfl 1 .fi1/q mu/;11:rc=ty11q.
Promienic zwyczajny 1 11adzwyczi1Jny wskazlljll kierunek wektorw
Poyntmga (IV.4.2.3) odpow1cdmch fal w krysztale, czyli kierunki
tmnsportu energii przez te falc.
Fi1le zwyczajna i nadzwyczajna s:1 spolaryzowane liniowo
 V.4.2. Dw)lomno 461

(IV.4. i. 7") * 1 W fali zwyczajnej wektor E skierowany JeSl proslopudle

do paszczyzny gwnej kry~-ztau dla promienia zwy<.-zjnego. Wektor
clcklryczny E fali nadzwyczajnej lczy w plaszczymc glwncJ krysztau
dla promienia nadzwyczuJnego. Kierunki wektorw E w falach
zwy<.-za1nej i nadzwyczaJneJ w sposb umowny zostay przedstawione
nu rys. V.4.4 za pomoc:1 punktw dla prom1e111a zwyczajnego 1 kresek
poprzecznych dla promienia nadzwyczaJncgo (zakadamy. ze oba
promienic oraz przccina1:1ca JC o optyczna MN krysztaiu le?..:!
w paszczynie rysunku).
5. Prdko.i'ci prmmema fali lub prdko.ki prmmema w krysztale
optyczmc anizotropowym nazywamy pr1=dko v transportu energii
przez fali). W krysztaie Jednoosiowym prdko.fr' promw11111 :ll"J'c:aprego
v JCSl co do wurtosci taka sama we wszystkich kierunkach: li = t/11,
gdzie L' jest prdkosci swmtla w prm, a llo = const - 1rspiilc:y11-
11ikie111 ;almumria dla pro111ie11w :wyc:apwgo. Odpow1cdmo warto
prtlko.fc,..pro1111e111a 1wc/:11:rc:;nego ''c JCst rwna tc = c/11,.. gdzie
" JCSl wspcilc:y1111ikiem :almnama elfa prmmema 1u11/:ll'yc:ap1ego.
Wartoci " i 110 zuiezi1 od kierunku promienia nadzwyczaJnego
wzgl\!dcm osi optyczneJ krysztau. Jeli prom1cn biegmc wzduz osi
optycznej mamy 11. = 11 111."" t. NllJsilmej rm;icu SI\: od 11 warto
11, wystpuje wwczas. gdy kierunek promienia nadzwyczaJnego Jl.'Sl
prostopady do osi optycznej: 11. = 11, 0
6. Pmrier:d1111 prm111e11ioll' .fali 11 krys:w/e n:1zywamy miejsce
geometryczne koncw wektorw ,. prt;!dkosci prom1c111a faii po-
prowadzonych we wszystkich moliwych kierunkach z pewnego

a)

Rys. V.4.5

punktu O krysztaiu. W krysztale Jcdnoos1owym pow1erzch111a promie

mowa fali zwyczaJneJ Jest pow1crzchnH1 kulisl<J. a w orzypatlku f:.1li

1
Czsto m0\\1m~ o poar~-r..:lcji liIUD\\'CJ prom1cm 1.w~czaJncgo 1 11at..1zwvc1;1_1ncg.o
rolUnllcjc prLCl lu polaryr.1cj~ udpowiadajcych 1111 fu 1.
462 V.4. Polaryzacja wialla

nadzwyczajnej - elipsoidiJ obrotow wokl osi optycznej MN po-

prowadzonej przez punkt O. Elipsoida i powierzchnia kuli s styczne
w ich punktach przcc1c1a z osi optyczn .MN. Jeli " ;?; 11 0 , to
elipsoida jest wpisana w powierzehm kulist. i.rys. V.4.5a), Jeli
natomiast 110 ~ 110 , to elipsoida jest opisana na powierzchni kulistej
(rys. V.4.5b). W pierwszym przypadku kryszta jednoosiowy nazywamy
krysztaem optyc:me dodatmm, w drugim - optyc:nie 11je11111ym.
7. W celu wyjasmcma podwjnego zalamama w krysztale )cdno-
os1owym I wyznaczenia kierunkw promieni zwyczajnego i nad-
zwyczajnego stosujemy metod graficzn:J Huygensa. Niech na plask
powicrzchm ab Jednoosiowego krysztau optycznie ujemnego (lub
wyc1leJ z mego pytki) pada pod ktem et plaska, mespolaryzowana
fala sw1ctlna (rys. V.4.6). Poprowadzona przez punkt A powierzchni

o b

Rys. V.4.6

ab o opty1..-zna AfN krysztaiu iczy w piaszczyzme rysunku ; tworzy

z ab k:it )'. W chwili r czoio AD fali padaJl!CCj osiga na pow1erzchm
krysztau punkt A, ktry staje si rodlem dwch spolaryzowanych
limowo elementarnych fal wtrnych w krysztale - zwycza1ncj 1 nad-
zwyczaJneJ. Rozchodzce si z punktu A zaburzenie w postaci
cicmentarneJ fali zwyc:r.a1neJ w chwili 1 +At, gdzie l1t JCSt czasem
koniecznym, by falu padajca przebyla drog DK, osiga puni.ty
powierzchni kulistej o pro1DJemu v0 !1r ze srodkiem w punkcie A.
W tym samym czasie rozchodzOCc si z punktu A 1.aburzcnic w postaci
elementarnej fali nadzwycza1ncJ osiga punkty powierzchm elipsoidy,
stycznej do powierzchni kuli o promieniu v0 1l1 w punkcie L JeJ
 V.4.2. Dw6jlomno 463
prlL"C1c1a si z osq oplyczm1 MN. Elipsoida ta, w sensie geometrycz-
nym, jest podobna do pow1crzchn1 prom1cmowcj fali nadzwyc1..a1ncJ
w krysztaic (punkt 5).
Zgodmc z rnsad Huygensa (V.2.1.1") paszczyzny KC . KC"
prostopade do paszczyzny rysunku 1 styczne odpowiednio do pow1cn:-
chni kuli i elipsoidy, wskazuj w chwili r + .6.t pooema rozc;hodz<1cych
si w krysztale Jednoosiowym cz fali zwyC7.aJOCJ i nadzwycwJneJ.
Proste poprowadzone z punktu A do punktw stycmosc1 B i F wska-
zuj kierunki promieni zwyczajnego 1 nadzwyczajnego. Oba promienic
lez w paszczyzme padania, jednake prom1en nadzwyczajny me jest
ortogonalny do powierzchni falowej KC . Falc zwyc7.aJna , nad-
zwyczajna s;, spolaryzowane limowo w paszczyznach wza1cmmc
prostopadych. Kierunki wektorow elektrycznych E0 i E, w faiach
zwyczajnej 1 nadzwyczajnej s na rys. V.4.6 1.aznac7.onc 7.a pomoc
punktw i poprzecznych kresek umieszczonych na odpowiednich
promieniach.
Uwaga. Jeli os optyczna MN krysztau nic lczy w plaszczymc
padania sw1ata, to promicn nadzwyczajny, najoglniej mwic.
rwmez me lezy w plaszczyme padaniu. Dlatego kat nucdzy piasz-
czymam1 polaryzacji fal zwyczajnej i nad7.wyc7.ajnej rni SIC nteco Od
k'lta prostego.
8. Konstrukcyjne wyznaczanie promieni zwyczajnego I nadzwyL"Zilj
nego w przypadku normainego padania swiala na powiert.chm
jCdnoos1owcgo krysztau optycznie Ujemnego przedstawiono na rys.
V.4.7. Na rysunku tym ab JCSt poozcmcm czoa fali padajcej w chwili
I, a Cc:. I C. C~ - polozcmami cz fal ZWYCZUJnCJ I nadzwyCZllJUCJ
w krysztale w chwili i + At.
Zakadamy, ie os optyczna MN iczy w plaszczyntc padania
1 tworzy z pow1erzchn1 ab, na ktoreJ nastpuje znamame. k:it /'rny

Rys. V.4.7
464 V.4. Polaryzacia wiata

o b
M --.---t--r--.-----1----r- N

o,e
Rys. V.4.8

od O 1 od rr./2. Z rysunku V.4.7 widac. ze pronuen zwyczajny JCS!

przcdlucmcm p:1daJ:icego. a nadzwyczajny z<1hmrnJC sil! o kt /J, ;t= O.
Na rysunku V.4.8 rozpatrzono przypadek. kiedy sw1a1lo pada
wzdluz normalnej do powierzchni ab oplyczmc Ujemnego krysztau
jcdnoos1owcgo. ktorcgo o optyczna J\JN Jest rwnolega do ub.
Plaszczyznc rysunku wybrano tak. by os optyczna MN leaa na nicJ.
W takim przypadku. Jak wida z konstrukcji, promie nadzwyczajny
me ulega zaamaniu na pow1crzchm ab Jego kierunek jest laki sam
Jak promieniu zwyczajnego oraz padaJ<1ccgo. Jednak prcdkoc1 roz
chodzenia sic w tym kierunku w krysztale pronucni zwycza1ncgo
1 11adzwycza1nego Si) rne 1 rwne odpow1cdmo (V.4.2.5''): '"' = c/11.
1 v, = c/11, 0 . Dlatego po przcbycm przc7. ob<t promienic (foie) tej samej
drogi d w krysztale powstaje m11;:dzy nimi r111c:1 drg optycznych
(V. i .3.2)

ds = 1/(11-11,0).
9". Na rysunku V.4.9 przcdstaw10110 bieg prom1e111 11 p1:1:111mw
volary=ucyp1y111. Zostai on wyc1cty z krysztuiu kalcytu (szpatu 1slandz
kiego) w Laki sposb. ze jego sc1any AB CD Si) rwnoicgc do osi
optycznej MN_ Pryzma I jest pr1.cc1\!LY wzdluz plaszczyzny przekalncj

s
e
A Ml D
Rys. V.4.9
 V.4.2. Ow)lomno 465
AC 1 sklejony wzduz lej pow1crzchm za pomoc c1enkicJ warstwy
balsamu kanadyjskiego - przezroczysleJ substancji 1zolropowcJ op-
tycznie. Krysztai kalcytu JCSI krysztaem Jednoosiowym, optycznie
ujemnym; warlosc1 Jego wspczynnikw zaamania (punki 5') s;1
nastpujce: 110 = i,658 1 11c0 = 1,486. Wspczynnik zalamama bal-
samu bnadyjskiego jest rwny ""l = LS50, czyli balsam kanadyjski
dla promienia zwyczajnego jcsl substanCJ! optyczme r.ladsz;1 ni
malcrm, z ktrego wykonano pryzmat, a .dla prom1ema nadzwyo.aJ-
ncgo - subst:mcJ! optycznie gstsz. Swmto pada na pryzmal
prostopadle do ciany AB (promien S na rys. V.4.9). Promienic
zwyczajny 1 nadzwyczajny rozchod1.:1 si w pryzmacie bez zalamanm
az do warstwy balsamu kanady1skh:go AC. Wymiary pryzmatu dobrane
Sll tak, by k111 puda ma a prom1ema zwyczajnego na pow1erzchm AC
byl wikszy od k:1ta granicznego dla cakowitego wewntrznego odbicm
(IV.4.5.8). Dlatego fala zwyczajna odbija si cakow1c1c od warstwy
balsamu kanadyjskiego (promie o na rys. V.4.9). Fala nadzwyczajna
przechodzi swobodme p17.CZ warstwi; balsamu kanadyjskiego oraz
drug polowe pryzmatu polaryzacyjnego. Pryzmat polaryzacyjny
mona w11=c stosowa: Jako polaryzator (V.4.i.2).
10, Wszystkie krysztay wykazuJ1ce wasno dwjlomnosc1 (w
ktrych nast<;pUJC podwjne zaamanie) w mmcJszym iub w1ckszym
stopniu pochaniaj;! swmtlo. Pochanianie to Jest amzotropowc: wsp
czynnik pochlamania (absorpcji) (V.3.2. I 0 ) z.aczy od oncniacji wcktorn
elcklrycmego fali wietinCJ, od kierunku rozcl1odzcma stc swtutln
w krysztale. a takzc od dugoi;ci fali. Zjawtsko to nazywamy dicllrnr:-
111e111 lub p/r!odiroi:mem, pomcwu przejawia sic ono rnym zabar-
w1emcm krysztau w rnych kierunkach. Przykadem krysztau silmc
dichr01czncgo Jest tunnalin - kryszta jednoosmwy, w ktrym pronue
zwycz:lJny jest pochlanmny w1clokro1nic silnieJ ni promie nad-
zwyczajny. Jeszcze silmcJ wyrazonc wasnoci dichroizmu maJ! krysz-
1aly hcrap:1tylu is1arczanu jodochinmy - przyp. tium), ktre stosuje
sic; do produkcji cienkich bon, zwanych poi11roicla1111, wydz1<!1;1J<lcych
ze wmtla naturalnego swiallo spoiaryzowane liniowo.

V.4.3. Interferencja swlatla spolaryzowanego

", Wchodzi1cc w sklad s1v1allu naturalnego cu~gi falowe o wszyst-
kich moliwych onenLacjact1 ich piaszczyzn poiaryz:1cji wzgldem
prom1cnm Si! niespjne, pomcwaz zostay wypromicmowanc przez
rne wzaJemmc mczalczne atomy rda wiata. Jeli na krysztai
jec.lnoos1owy pada wiato naturalne, to wszystkie te c1qg1 bior:1 udzrnl
w tworz~mu fal zwycza1neJ i nadzwyczaJnCj, rozchodzi)cych s1~ w tym
krysztale. Jcdnakzc, w oglnosc1, wkady wnoszone do tych dwoch fal
przez kady pojcdym:zy cig sa rne. Jest on wiirkszy dla Lej fali.
klorcj paszczyzna polary1.ucji tworzy mmc1szy kt ci z plaszczyzn:1
polaryzacji danego cigu faowego. Inaczej mwti)C, fali! zwyczajna
466 V.4. Polaryzacja sw1ala

i nadzwyczaJn:J tworz rne ci;1gi falowe wchodzce w skad swiatla

naturainego. Zatem falc zwyczaJml 1 nadzwyczajna s niespjne. gdy
na kryszta jednoosiowy pada sw1ato naturalne.
2. Jeli na kryszta jednoosiowy pada swiallo spolaryzowane
limowo lolrzymanc ze swiatla naturalnego przez uzyc1e, na przykad,
pryzmatu polaryzacyjnc~o CV.4.2.9)), lo rozchodzce su; w tym
krysztale falc zwyczajna 1 nadzwyczajna s ze sob spjne. Wynika to
z faktu, e wehodzq.cc w skad swiatla padajcego c1g1 falowe maJ
Jednakowo zorientowane piaszczyzny poiaryzucji.
Niech rwnolega wizka wiata, przepuszczona uprzedmo p!7.cz
polaryzator P (rys. V.4.10), pada wzdluz nonnainej do pow1crzchm ab
piytki plasko-rwnoiegiej B, wycitej z Jednoosiowego krysztau
rwnolegle do jego osi optycznej .MN l_os .MN jCSt rwnolegla do
paszczyzny ab). Na rysunku V.4.11 przedstawiono wektor A1 amp-

/ N
/
/
b

a B
d p

Rys. V.4.10 Rys. V.4.11

litudy 1-tego cigu skierowany wzduz linii p-p odpowwdajCeJ

kierunkowi drga wektora elektrycznego w wietle wychodzi1cym
z polaryzatora. Wkady wnoszone przez Hy c1;ig do fal zwyczaJnCJ
1 nadzwyt7.aJncj opisuj amplitudy Aia == A,smo: 1 A;, == tl 1coso:,
ktrych stosunek (A,./A 1,) == tg o: JCSL jednakowy dla wszystkich ci;1gw.
W szczcglnosci, jeli o: == n/4, to A == A1r. czyli nalzcma spjnych
parami cigw, spol:1ryzowanych we wzaJcmme prostooadych pasz
czyznach, s Jednakowe.
3. Wektory ccktrycznc E 0 1 E, fal zwyczajllCJ 1_ nadzwyL-ZUjncj
wchodz:1cych do pytki kryslaliczneJ B (punki 2) drgaJI w jednakowej
fazie, a ich suma geometryczna JCSl rwna wektorowi elektrycznemu
Er spolaryzowanego limowo padajcego swiatla monochromatycznego:
 V.4.3. lnlerlerencia sw1alla spolaryzowanego 467

Er = E. + E,. Fale zwyczajna i nadzwyczajna rozchodz si w pytce

z rnymi prdkosc1am1 (V .4.2.8). Dlatego wycl10dz<1ce z pytki
o grubosci d Wzajemnie prostopadle wektory E~ 1 E;. fal zwyczaJllCJ
i nadzwyczaJneJ wykonuj drgania przcsumte w fazie o
2n..s 2ml
..ip = - . - = - .-111.-11,0).
i.o ).o
gdZie s jest rmq drg optycznych tych fal (V.4.2.8"), a ;. 0 - dugo
ci fali wiata w prm. A zatem swiallo po przejciu przez plytki;:
staje si, w przypadku oglnym, spoiaryzowanc eliptycznie (IV .4. i. 7):
komec wektora E' = E~+ E~ opisuje eiips, lezijc w piaszczymc
prostopadej do promienia. Niech a: bdzie ktem midzy kierunkiem
drgan wektora Ee. ; os11 optyczn MN plytki. Wtedy amplitudy
A 0 1 A, wektorw 1!;0 i E, wynosz: A 0 = Arsma: i A, = Arcos:x, gdzie
Ap jest amplitud wektora Er Jeli pytka me pochlania wiata. to
amplitudy wektorw E~ i E~ s take rwne A 0 i A,.
4. W zaleznosc1 od gruboci d pytki moliwe s nastpujce
przypadki szczeglne:
a) Pytk wien:fulowq (wien'fa/ll'k) nazywamy piytk, ktrej
grubo spcima warunek: dl110-11,0 ) == {111 + ~) ).0 gdzie
111 = O, 1, 2, ... , znak plus" odpowiada krysztaowi optycznie Ujem-
nemu, a znak minus" - optyczme dodatmcmu (V.4.2.6). Drgama
wektorw E~ i E~ po przejciu przez tak<l pytk s przesunite w fazie
o n/2. Jeli ponadto O'. = rt/4, to wychodzc:c z piytki w1atio JCSI
spolaryzowane koowo <IV .4.1.7).
b) Dla pytki pcilfalowl!J _ 1plfalwk1) powyzszy warunek jCSL
nastpujcy: 0) = (111+ ~ )). 0.
1/(11-11.
N
Drgania wektorw E~ E~ po przejciu
przez tak:, piytk s przesunite w fazie
o n. Wychozcc z pytki swiato pozostaJe
spolaryzowane limowo. Jednakze kierunki
drgan wektorw EP i E' swiatla padajcego
1 przedtodz.1ccgo sa symetryczne wzgidem
paszczyzny gwnej pytki !_rys. V.4.12).
c) Pytk faloll'q nazywamy piytk,
ktrej grubo i;penia warunek:
d(11 0 -11, 0) = m).0 Sw1ato po przejciu
przez tak plytk pozostaje spolaryzowane
imowo w tej samej plaszczymc co wiato
padaJ<lce.
S". Wychodzce z piytki krystalicznej
B falc.spjne (rys. V.4.10) me mog micr- Rys. V.4.12
468 V.4. Polaryzacja sw1alla

p
Esl A

Rys. V.4.13

fcrowac, gdy spolaryzowane S< w plaszczyznach wzaJemnie prosto-

padych. Dlatego 7~ plytk:i B wstawiamy Jeszcze 3eden pryzmat
polaryzacyjny - analizator A (rys. V.4.13). Analizator z padajcych
na mego fal spjnych wydziela skadowe spolaryzowm1c w Lej samej
paszczyme 1 tym samym tworzy warunki konieczne do ich interferen-
cji. Wynik interferencji zalezy od powstaej w pytce rnicy faz t!.1p
midzy falami zwycZUjn 1 nadzwyczajm!, od stosunku amplitud tych
fai oraz od k:1ta ff midzy plaszcr,yznam1 gwnynu analizatora
! polaryzatora (V.4. i.2").
Jeli, na przykad, kt midzy paszczyzn gwn polaryzatora
1 osn) optyczna MN pytki wynosi a = rc/4, to amplitudy .i natzenia
fal zwyczajneJ i nadzwyc1~Jnej s Jednakowe. Niech przy tym na
pytk pada swiallo monochromatyczne o dugoci fali w prni
rwnej J. 0 Moliwe S<! nastpUJ<!CC dwa przypadki gramczne:
2m/ {. + 2nm
t1qi = - .-(11-11. 0) = - 111=O,1.2, ....
i.o (lm+ l)1t
W pierwszym przypadku, odpowiadajcym pytce falowej, na
anaiizator pada swiatlo spolaryzowane limowo w plaszczymc gwnej
polary7~tora. Dlatego dla p = O (analizator 1 polaryzator si) ustawione
rwnolegle) natenie przechodzcego przez analizator sw1ata przy-
JffiUje warto maksymaln, a dla fl = rc/2 (analizator i polaryzator s
skrlyowanc) 1. = O, czyli dla fl =O obserwu1emy maksimum m!cr-
fercncyJne, a dla {J = rt/2 - mnumum.
W przypadku . drugim, odpowiadajcym plytce plfalowcJ, na
:malizator pada SWJato spolaryzowane liniowo W piaszczyzme lWOfZ!j
CCJ z paszczyzn gwn' polary7~torn k:1L 2a = rt/2. Dlatego dla
fl == O obserwujemy minimum interferencyjne. il dla fl = rt/2 - ma-
ksimum.
Jeli na pytk B {rys. V.4. 13) pada spolaryzowane liniowo sw1ato
biae, to podczas obserwacji przez analizator jest ona zabarwiona.
Burwa pytki zmienia s1i; podczas obrotu analizatora wok kierunku
prom1cma swictlncgo. tzn. przy zmiame kta /l. Zwi;1zanc jest to
z tym. ze warto przesum~ia faz !rp, ktorn decyduje o wyniku
 V.4.3. ln1erlerenc1a swialla spolaryzowanego 469
mlerfcrencji, zaiczy od dlugosc1 fali swmtla. Obserwow:tna w w1ctic
biaym pytka o grubosc1 d rnej w rnych jej miejscach jest li(.7.mc
zabarwiona, przy czym kazda barwna lima mterfcrcncy1na (bJ-
diro111ate1) przechodzi przez punkty o jednakowej grubo5c1 d. Analogicz-
ny obraz obscrwu1emy w przypadku pytki, ktrej grubo jest wszcdzic
Jednakowa, lecz rne s wartoci rmcy (11-11.0 ). W tym przypadku
kada izochromata przechodzi przez punkty pytki z jednakowymi
wartociami (11 0 -11, 0 ).

V.4.4. Wymuszona anizolropa optyczna

(dwjomno wymuszona)
I", Optyczmc izotropowe c1aio przezroczyste sta1e SI\: anizotropowe.
JCsli poddac 1e odksztalccniom mechanicznym. Zjawisko Io mckicdy
nazywa si~ fotosprt!=ystoc1. Pode7.as Jednowymiarowego rozc1gama
lub sc1skama ciaa izotropowego wzdluz osi OX nabiera ono cech
krysztaiu jednoosiowego (V.4.2.2), ktrego o optyczna Jest rwno-
lega do OX. Rmea wspczynnikw zalamama prom1cm zwyc7.;1j-
ncgo (11 0 ) i nadzwyc7.aJncgo (11. 0) dla kierunku prostopadego do osi OX
jest proporcjonaina do wartoci przyoonego naprcema normalnego
a (VII. i .3.3"}:
11 0 -11, 0 = k<J,
gdzie k Jest wspczynnikiem proporonalnoci, zaienym od wasnoci
matcnaiu.
2". Zja111.skiem Kerra nazywumy powstawanie amzotropii optycznej
w przezroczystym izotropowym dielektryku st:rlym, ciekym lub
gazowym pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego. W wyniku
dziaania jednorodnego pola elektrycznego dielektryk polaryzuje s1.,:
1 nabiera wlasnosc1 opty(.-znych, wasc1wych dla krysztaiu Jedno-
osiowego, ktrego os optyczna pokrywa sic z kierunkiem wektora
E natzcma poia. Rmca wsplczynnikw zaiumama spolaryzowane-
go diciektryka dla promieni zwyczajnego ~ nadzwyczajnego wiata
monochromatycznego rozchod1.ccgo si prostopadle do kierunku
wektora E spenia pmll'o Kerra:
= B).o E2 ,
11.0 -11 0

gdzie ;. 0 Jest dlugosci:, fali sW1etincj w prni, a IJ - swlt1 Kerru.

Warto B zaley od rodzaju substancji, dlugoi;c1 fali i.o. temperatury
i z reguy maieje ze wzrostem temperatury. Znak rmcy (11," -11 0 ) me
zalczy od kierunku pola. Dla wikszo5c1 substancji B > O i ze wzl!t;!du
na swe wlasnosc1 optyczne w jednorodnym polu elektrycznym s~ one
podobne do optycznie dodatnich krysztaw jednoosmwych IV .4.2.6").
3. Zje1w1skiem Co1101ia-lvfo111011a nazywamy powstawamc amzo-
Lropii optycznej w pewnych substancjach izotropowych (cieczach.
szklac;h. koioidach) pod wpywem silnych zewn1=trznych pl mag-
470 V.4. Polaryzacja wiata

netycznych. W jednorodnym polu magnetycznym substancja nabiera

wasnoci optycznych, waciwych dla krysztau jednoos101vego, ktrego
os optyczna pokrywa s1~ z kierunkiem wektora H natzema pola.
Rnica wspczynnikw zaamania substancji dla promieni zwyczaJ
nego i nadzwyczajnego wiata monochromalycznego rozchodz11cego
si prostopadle do kierunku weli:tora H jest proporc1onalna do H 2 :
11, 0 -11. = CJ.oH2 .
gdzie C JCSl stal Cotto11a-Mo11101w, l.o - dlugoci;1 fali wietlnej
w prni. Warto C zalezy od rodzaju substancji. dugoci fali
Ao i temperatury.

V.4.5. Skrcenie paszczyzny polaryzacji

1. Przcchodzemu liniowo spolaryzowanego wiata przez pewne
substanCJe, zwane s11bsw11c;01111 c:y1111ymi (aktyw11ymi) optJc:nie towa-
r.;yszy skq:cenic paszczyzny polaryzacji wiata (IV:4."t.7~) wokl
kierunku promienia sw1cllncgo. Optycznie czynne s pewne krysztaly
(na przykad kwarc. cynober i mnc). czyste ciecze , roztwory tna
przykad terpentyna, roztwr cukru w wodzie i mnc). Wszystkie
substancje optycznie czynne w stame ciekym maJ<I t wasno rwnie
w stame krystalicznym. Jcdnakze pewne substancje czynne optycznie
w stanic krystalicznym nre s czynne w slame ciekym. Aktywno
optyczna jCSL zalcm zwizana zarwno z budow:1 samych cz:1stcczek
substancji, Jak rwmez z uiocmcm czsteczek w s1ec1 krystalicznej.
2. Kt qi skrcenia piaszczyzny polaryzacji w czynnych oplyczme
krysztaach i czystych cieczach JCSL proporCJonalny do gruboci
l warstwy substancji, przez ktr przcchod7J wiato: 'P = al. Wsp
czynnik proporcjonainoc1 a: nazywamy skrcalnosc1q op1yc:11 (skr
c1miem wlac1wy111, stal skrccma. ::dol11osc1 skrr:a;qc, wsph:y11-
11ikie111 skrca/110.i;CI, W~'fJ/c:yrmikiem rotacji). Wspoczynnik skrca~
nosci .z.alczy od rodzaJ'L! .substun_cji. temperatury 1 dugosc1 fuli sw1ctln~j
w prozm ).0 Zaleznosc a: od ). 0 nazywamy dyspersj kta skq?L'ema
plas::c::y::11v polary::aLji. W obswrach oddalonych od pasm absorpcyj
nych danej substancji dyspcr~ kta sli:rcenia paszczyzny polaryzacji
opisuje prawo Biota: a - ). 0
3. Wikszo optyczmc czynnych krysztalow wystpuje w dwch
odmianach. Przechodzemu wiata przez kryszta jedneJ z tych odmian,
zwanej prall'askrl/l iub dodat111 ( + iub d) towarzyszy skri;:cemc
paszczyzny poiaryzacji w prawo, tzn. zgodme z ruchem wskazwek
zegara (dla obserwatora patrzcego od strony prom1cnm wychodzqce
go). Przechodzeniu wiata przez krysztai drugiej odmiany, zwanej
lcwoskrm lub ujemn ( - lub I) towarzyszy skrccmc paszczyzny
polaryzacji w lewo lprzec1wme do ruchu wskazwek zegara). Wartoci
wspczynnika skrcalnosc1 dla obu odmian tego samego optycznie
czynnego krysztau rm:i. si~ tylko znakiem.
 V.4.5. Skrcenie paszczyzny polaryzacji 471

4". Przechodzeniu przez swiatlo drogi I w oplyczme czynnym

roztworze towarzyszy skrccme paszczyzny polaryzacji o kt 1p:
ip = [ix]c/ = [a:]DKI,
przy czym c Jest steniem substancji optycznie czynnej w roztworze
(stosunkiem masy danej substancji do objtoci roztworu w kg/m 3 ),
D- gstosci roztworu, a K = c/D - stzemem wagowym substancji
optyczmc czynnej (stosunkiem masy daneJ substancji do masy caego
roztworu). Wspczynnik proporcJonalnoc1 la:] nazywamy skr(!ca/1105-
ci optyc:nq (;dof110.fc1 skrca1qc, wsplc:y1111ikie111 skrl,!cal11ofr1,
wsplc:y1111ikiem rotacji) ro:twor11. Warto fa) zalczy od rodzaju
substancji optycznie czynnej oraz rozpuszczalnika, dlugosci faii swtet-
lneJ i temperatury.
5". Ciaa optycznie nieczynne pod wpiywcm dziaania zewntrznego
pola magnetycznego uzyskuj wasno skrcama plas1.czyzny polaryi.acji
wiata rozchodzcego si wzdu kierunku poia. Zjawisko to nazywamy
l!fektem Farc11Jc1ya lub mag11etyc:11ym skrcemem plaszc=y:riy pofary:mji.
K1t lfl skrcema paszczyzny polaryzacji jest proporcjonalny do drogi
optycznCJ wiata w danej substancji or.iz do natzcma pola magnetyczne-
go H: lfl = VHI. Wspczynnik proporqonalnoci V nazywamy stal
Vercleta. Zaicy on od rodzaju substancji i dugoci fali wiata.
W zjawisku Faradaya kierunek skn;:ccma paszczyzny poiary1.acji
(dla obserwatora palrz:1ccgo wzdu kierunku pola magnetycznego)
Jest l:lki sam zar6wno w przypadku, gdy wiato pad;1 zgodmc
z kierunkiem wektora n, jak I w kierunku przccl\vnym. Pod tym
wzgldem Zjawisko Faradaya rm si od skrccma pia~Lczyzny
polaryzacji swia\a w naturainych ciaach oplyczme czynnych.

Rozdzia V.5
Promieniowanie cieplne (termiczne)
V.5.1. Promieniowanie cieplne. Prawo Kirchhoffa
I". Wszystkie ciaia, w mniejszym lub wikszym stopniu, promieniuj
falc elektromagnetyczne. Na przykad silne ogrzane ciala swieq,
a w zwykych temperaturach s tylko rdarn1 mcwidz1alnego prom1e-
mowama podczerwonego.
Promiemowame clcktromal?netyczne emitowane przez subsumcje
kosztem ich energii wewn!)trzncJ (II.2. i.2) nazywamy promre111owa111em
crep/11y111 lub tcr1111c:11y111. Zaicy ono tylko od tcmocratury 1 wiasno5c1
optycznych ciaa promrenmJccgo. Jeli straty energii ciaia wynike
z promieniowania cieplnego me s:1 r6wnowaone przez dos1arczame
ciau cicpia z zewntrz, to Jego temperatura stopniowo sic obnia,
a protrnemowamc cieplne maleje.
472 V.5. Promieniowanie cieplne

Pro111/e111stq 1radiaqp1) ll'ymiauq . c1evhu1 nazywamy samoistny

proces przekazu energii w postaci c1cpia od cia o temperaturze
wyszej do cia o temperaturze niszej na drodze emisji i absorpcji
przez te ciaa fal clcktromagnelycznych.
2. Prom1eniowumc e1cptne Jest jedynym prom1emowamem, ktre
moze byt w r6wnowadzc tcnnodynamicznej (JJ.1.3.3) z substanCJ.
W stanic rwnowagi straty energii crnia wynike z emisji prom1cmo-
wania cieplnego kompensowane s pr1.ez absorpcj przez to ciao
takiej samej iosci energii z padaJ:1ccgo na to ciao prom1cmowania.
Rwnml'llgoll'e pro111w11iowm1ie c1epl11e ustala SI\! w ukadzie adiabatycz-
nie zamkm\!tym (bez wymiany cieplnej z otoczemem), kt6rego wszystkie
ciaa maJi! t\! sam:, tempcr:llUr\!.
Z drugicJ zasady termodynamiki (ll.4.3.2") wynika, ze rowno
wagowe prom1cmowanic Cieplne nic 7.atczy od rod7A1JU matcnau,
z ktorcgo zbudowane s1 ciala twom1cc dany ukad zilmkm\!lY. b\!d;icy
w rwnowadze tcnnodynamiczncJ. Gsloc objtosc1owa energii rw-
nowagowego prom1eniowama c1cplncgo i 1cgo rozklad wzgldem
czstosc1 s umwersalnym1 funkc1am1 temperatury. Rzeczywicie!
w przeciwnym przypadku byioby moliwe uzyskanie prom1cnistc1
wymrnny c1epine1 m1<,!dzy dwoma 7.amkm<,!tym1 adiabatyczmc ukadami
A '. B, znajdujcymi si w lcJ same1 temperaturze T,1 = Tn = T,
poprzez wykonamc w 1c11 1zolu1:1cyct1 term1czme scmnkuch rnatyeh
otworkw Irys. V.5.1). Jeli objto5c1owa gsto energii rwno-
wagowego promicmowama c1c-
A s plnego w ukadzie A (11,i) jest
voi,:k~za ni w ukadzie B 11111),
tzn. w,1 > 110, to w wyniku
wymiany cieplnej midzy tymi
ukadami w ukadzie .t1 powm-
nu zmnic1szac SI\! energia pro-
mieniowania oraz temperatura
tego ukadu, a energia pronuc-
mowanin w ukadzie B i Jego
temperatura powinny rosnc.
Rys. V.5.1 Proces len powmicn zachodzi
tuk dugo, dopki wartosc1 gs
toci objtosc1owc1 energii w ukadach A i B me stam1 SI\! sobie rwne:
=
w;. w0. Jednake wtedy Tii > T,i i rozpatrywany proces przeczy
drugiemu sformuiowamu drugiej zasady termodynamiki (ll.4.3.2",b).
Zatem gsto W,i me moe byt wiksza od w8 . Tak samo gsto
111J nic mozc byc wiksza od w_4 , 1.-"Zyli w,1 = w11 = w(T)1esl uniwersaln
funkcJil temperatury.
3. Charakterystyk spektraln (widmow:1) rwnowagowego pro-
micmowamu c1cplncgo JCSL gsto.~ spektra/110 I 11'id11101111) objwscwwej
gsto.fet energii tego promie11ioll'm11a:
 V.5.1. Promieniowanie cieplne. Prawo Kirchhoffa 473

dw
1!(1 T)=-.
. ' di.

gdzie dw Jest energi:1 rownowagowego prom1emowanm cieplnego

o czslosciach od 1 do 1+d1 zawart w jednostce obji;toc1 pola
promiemownma. Gsto objtosc1owa energii tego pola

w = j p(v, T)d1'.
o
Rwnowagowe promiemowamc c1epinc JCSI 1=otl'upo11c. tzn. Jest
ono mespolaryzowanc 1 wszystkie kierunki Jego rozchodzenia si si)
Jednakowo prawdopodobne. Energia d W rwnowagowego prom1c-
mowania cieplnego w prni o czstociach od 1 do 1 + d 1. pada111cego
w Jednostce czasu na Jednostk pow1erzchm kazdego z c1ai ukladu
bdcego w. rwnowadze tcrmodynanuczneJ, Jest r6wm1
c
dW= -p(14 T)dv ,
gdzie c jeSL prdkoSCH) swialla W pr7.m.
4". Calkonitq :dobwfrt e111i.1n1111 (111m11u111c;q l!lll!rge1yc:11) ew/a
nazywamy wielko lizyczm1 R. liczbowo rown1 energii fal cicklro-
magnetycznych o wszystkich moliwych czstosc1ach (dlugocmch fal
od O do oo *1, wysyl:inych w 1ednostee c1.asu pr7.ez ,iednostk~ pow1crz-
chm ciala.
Zclo/11ofr1 emisyp1t/ lub spektmlnq (1rid111111) l!l!SltlSW/ /11111111t111cji
1mergcr.1t:11~1 ew/a nazywamy wielko fizycr.m1 1-_.(r1.l liczbowo rown;:i
stosunkowi energii d W. wyprom1eniowaneJ przez Je<lnostkt;: pow1crzchm
ciaa w Jednostce czasu w postaci fal elektromagnetycznych w w:1skim
przedziale CZfi:Stoci od 1 do 1+d1 (lub dlugoscr fali od' do J.+d).).
do szerokoci tego przedziau:
dW dW ('

r,.=~ f;. = d).. r = ). 1 r,..

gdzie c jest pr\!dkosci:, swmlla w prni. WarlOCJ r.(r;.) zalez od

CZ\!Stoci (dlugoc1 foli), temperatury, skadu cbcnucznego c1ala 1 sianu
1ego powierzchm.
Cakowlla zdolno cnusy1na ciaia zwu1zana Jest z r,. ; r;. zaie
no!;ciami:

R"" Jr-,.d1 = J r~d

li o

., \V praktyce wystarcza1:~c~m ogrn111C'1cml!m J~~a prt.ct.b:i:i c1i;stn~ci 1 Jlug.05.ci fol

mlp11wrnduHCY pron11cn10w:1mu OJ>l)".."l.ncmu {IV.4.4.J t.
474 V.5. Promieniowanie cieplne

5. Zdofnofrtq absorpcyjn {111011odiromar.1c;;11ym wspczynnikiem

poc/1/a11ia111a) ciaa nazywamy wielko bezwymiarow a wsi.azujc,
jaka cz energii fal elektromagnetycznych o czstociach od v do
1+d1, padajcej na pow1erzchm ciaa, zosHljC pochonit;:la przez to
ciao:

dH~i,,
a.= dWpou1 ,;:; I.

Warto a. zalezy od czstoci, temperatury, skadu chemicznego

ciaa 1 stanu jego pow1crzchm.
Ciaem tlosko11a/e c:amym nazywamy ciao, ktre w pelm pochlania
caie padajce na nie prom1emowanie, niezalenie od jego kierunku
padania, skadu widmowego oraz polaryzacji i niczego nic odbija, ani
me przepuszcza: a~ =
i . Modelem ciaia dos-
konae czarnego moze byi: prawic zamknita
wnka z niew1ekim otworkiem (rys. V.5.2).
Wpadajce do wntrza wnki przez otworek
o sw1atlo uiega wielokrotnemu odbiciu od
scmnck. Wtedy cnergrn padajcego wiata
jest praktyczmc calkow1c1e pochaniana przez
sc1anki wnki, niczaleme od lego, z jakiego
matcnau wykonano scmnki. Spektraln zdol-
no em1sy1n ciaa doskonale czarnego ozna-
czamy przez r~ (lub rr>, a jego calkowlli
Rys. V.5.2 zdoino cnn~yjm\ (lummancj energetyczn)

Ciaem
przez R:.
s:arym nazywamy ciaio, ktorego zdolno absorpcyjna Jest
mnie1sza od 1cdnok1 1 me wiey od czt;:stosc1 (dlugosc1 fali) swiatla,
Jego kierunku rozchodzenia si i polaryzacji:

va"
_,_
. .::: O, a~~= a11
01'
6. W ukladz1e bdi1cym w rwnowadze, dowolny proces mikro-
skopowy, zgodnie;; :asad rownowagi s:c:eglowej, powinien zachodzi
z tak sam:} szybkoscu1 co Jemu przeciwny. Ta zasada fizyki statys-
tycznej pozwala otrzyma zwizek midzy 1.dolnosciami em1syjn:J.
r i absorpcyJm1 a dla dowolnego cmla meprzezroczystego. Niech
e1alo bdzie elementem ukadu bd:1ccgo w rwnowadze termo,
dynamicznej w tempcraturle T. Wypromieniowana w jednostce czusu
przez Jednostk powierzchni rozpatrywanego c1aia energia w przedziale
czstoi;c1 od 1 do l'+d1 Jest r6wna dlV"" = rdl'. W tym samym czasie
przez ten SU!fl wycinek ,powierzchni ciao pochlania cz padagceJ na
t pow1erzchm energii rwnowagowego prom1eniowama cieplnego
 V.5.1. Promieniowanie cieplne. Prawo Kirchhoffa 475

c
(punkt 3), rwn d W,m = a. 4 p(1, T )d1. Pomcwaz, zgodmc z za-
sad rwnowagi szczegowej dW= = dW.,,,. wic

r c
~ = r~ = - ph'. T).
a, 4
. Rwnanie to 1yyra7.a prawo Ki~chlrof[a: s~osunek zdoinoc1 cm1syjncJ
crala do jego zdo1noc1 absorpcyJOCJ me zaley od rodzaju ciaa 1 jCSl
rwny zdolnoci cm1syJnCj c1ala doskonale czarnego r~ dla tych
samych wartoci temperatury 1 czsto5c1.
Zaieno r~ od 1 ! T nazywamy ftmkqq Kirchhoffa:
c
r~ = f(1, T) =-:- p(v, T)d1.
4
7. Z prawa Kirchhoffa wynika, e cakow1la zdolno cm1syJm1
(luminancja energetyczna) c1ala (punkt 4) jest rwna

R. = J a,r~dl'.
o
W szczeglnoci C'.ilkowita zdolno emisyjna (luminancja) ciaa
szarego jest rwna

gdzie n: = "'f r~d1 Jest cakowit zdolno5c1 emisyjn llummancj:I)

o
ciaa doskonale czarnego w tej samej temperaturze. Dla dowolnego
ciula
R. = aR:.
gdzie a jest stopniem c:amo.fr1 ciaia, ktry zalezy od rodzaju ciaia,
stanu Jego powierzchni ornz temperatury. Dla wszystkich cia. oprcz
ciaa doskonaic czarnego, a < I .
8. Rwnowagowe promicmowamc cieplne w temperaturze T jest
tozsamc prom1cmowamu cieplnemu ciaa doskonaic czamcgo w lej
samej temperaturze. Dlatego rownowagowc prom1cmowamc cieplne
czsto nazywamy pro11ue11iowa11ie111 czarnym. Zwizek midzy c:1kow11
zdoinoscu1 emisyjn (luminancj) ciaa doslconaic czarnego J Jego
gstoci objlosc1ow promremowama ma postac

R~ = 4cw "" 4cf p(I', T)d1.

o
476 V.5. Promlemowame cieplne

V.5.2. Prawa Stefana-Boltzmanna i Wiena

1". Prmro Stefana - Bol1=111a111m: calkowita zdolno emisyjna
(luminancja) cialu doskonaic czarm:go JCSt proporcjonalna do czwartej
pot1<g1 Jego temperatury bczwzg:lcdnej:

gdzie u = 5,67 Io- 8 W m - ~ K __, Jest swl Stefmw-Bolt:::mmma.

Prawo Lo mona wyprowadzi tcoretyczmc, rozpatruJ!C metodami
termodynamiki zrwnowazone prom1e111owamc cieplne wm;ki za-
mknu;tcJ.
2, Zakno zdolnosci em1sy3ncJ ciaa doskonak czarnego ~ od
czcstoc1 dla kilku stalych wartoci temperatury przedstawiono na rys.
V.5.3. W obszurach maych czcstosc1 r~ - 1 2 T, a w obszarze czcsto!ici
duzych (prawe czci krzywych w ducJ odlcglosc1 od 1rn1ks11nw)
r~ - 1' 0 exp [-a, 1/T], gdzie a, JCSt staym wsplczynnikiem.
Rozkh1d energii prom1emowama ciaa doskonale czarnego JCSI
nu:r6wnom1crny. Ciao doskonulc c1.amc prawic wcale nic prom1cmuje
w obszarach bardzo maych 1 bardzo duych c-1:cstosc1. W mmrc
zw1ckszama temperatury ciaa maksimum r~ przcmicszcz:1 sic w stron
duzych czcsto5c1 zgodnie z zalcznosci:! l'm = b, T, gdzie l\JCSl czstoci
odpowiudaji1c:1 maksimum r~ w temperaturze T, a b, - s1alym
wspczynnikiem.

r*

Rys. V.5.3
 V.5.2. Prawa Sletana-Boltzmanna i Wiena 477

r*
).

Rys. V.5.4

c
Zalenoc zdoinosc1 cm1syJUCJ cmia doskonaie czarnego r! = ~ r~
'
(V.5. i.4") od dlugosc1 fali ;, przedstawiona jest na rys. V.5.4. Przy
wzrosc1e temperatury cial:l maksimum r! przemieszcza s1ir w stroni;
mmcJszych dugoset fal zgodmc z prawem przes11111t\ Wiena:

gdzie b = 2,9 10- 3 m KJcsl stal Wiena.

3. Wszystkie prby teoretycznego uzasadnienia w rnmach fizyki
klasycznej otrzymanej doswiadczalmc postaci funkcji Kirchhoffa
r~ = /(1 1 , T). przedstawionej na rys. V.5.3, zakonczyiy si mcpowodzc-
mem. Metody termodynamiki pozwolily otrzyma w:r Wiena:

gdzie 1p( ; ) JCSt mcznan funkcjq stosunku 1/T

N:1 podstawie praw elektrodynamiki oraz zasady ekwipartycji
energii dla ukadu birdeego w stanic rwnowagi 111.3.6.4) otrzymano
wzr Raylerglw-Jennsu:
478 V.5. Promieniowanie cieplne

2m 3
r: = --,-kT,
c-
gdzie k jest slah1 Boltzmanna (ll.1.4.5).
Wzr Rayle1gha-Jeansa opisuje dobrLc dane dosw1adczalnc tylko
w obszarze maych. czstoci. Ponadto. wynika! z mego absurdainy
wmosek, ze calkowna zdoino emisyjna ciaa doskonale czarnego
n: oraz gsto objtosciowa energii rwnowagowego prom1emowa-
ma c1epinego 11 maj warto nieskonczom) w dowolnej tem-
peraturze. Wynik len, dotycz<1cy rozkadu widmowego rwno-
wagowego prom1emowania cieplnego, jaki otrzymano na podstawie
fizyki klasycznej, otrzyma dosadn nazw katastrofy 11/trafioleto
ll'ej''

V.5.3. Wz6r Plancka

1. Gsto objtosc1owu energii promieniowania rwnowagowego
(czarnego) w zamknitej wnce oraz spektralny ro1.klad energii tego
promieniowania me zale od materiau, z jakiego wykonano scianki
wnki. 1 w sposb zupeny s;' okrelone przez temperatur. Dlatego
Jako model teoretyczny ciaa doskonale ci.amego mona przyJi:
nieskonczony zbir oscylatorw harmonicznych ze wszystkimi moz-
liwymi czstociami wlasnym1. Kazdy z takich oscylatorw odpowmda
monochromatycznej skadowej promieniowania czarnego. Niech (r..)
bdzie wartoci sredm<) energii oscyiatora o czt;:st0Sc1 wasnej 1.
Wtedy. Jak wynika z ohlicze, zdolno emisyjn c1aia doskonaic
czarnego mona wyrazi wzorem
2tn' 2
'~=--,-(i:,.).
c-
Jeli jako <.r..) przyj:!<': warto kT, wynikajc z otrzymanej
w fizyce klasycznej zasady ekwipartycji energii (11.3.6.4) *1 to napisane
powyej wyrazcmc dla r~ jest identyczne ze wzorem Rayleigha-Jeansu
(V.5.2.3).
2, Prawidlowe wyrazeme na sredni:, energi oscylatora (&,)
1 funkqir Kirchhoffa otrzyma Planck wprowad1..ajc liipote: kwa11101111.
calkow1c1c obc:1 fizyce klasycznej. W fizyce klasycznej zakladamy, ze
cncrgm dowolnego ukadu zmienia si w sposb cu1gly, czyli moe
przybierac dowolnie bliskie wartosc1. Energia oscylatora r.,., zgodnie
z kwantow: hipotez Plancka. moe przyjmowac tylko okrelone
warlosc1 dyskretne, r6wnc calkow1tcJ liczbie elementarnych porcji

t Na JCkn luptcn swubuJy oscyllom srodnao prlypada dwukro1111c w1~ksza ilus

energii nii na jeden stopaeri swobody w ruchu postpmt.)m c-1.y 11.:L cbrolOW)''ll. gtlyL osc)lator
opra tncrgii k.inct~c..~n~1 ma rOwnu:Z energi potencjaln. ktra Srcdmo _1c-st rwna energii
k111e1yc-znoJ.
 V.5.3. Wzr Plancka 479

energii - kwamow e11ergii r.. 0

li= 0, 1,2, ...
Jeli przyjc, e rozkad
oscyiatorw na moliwe dyskretne stany
energetyczne opisuje prawo Boltzmanna (11.3.4.2), to w temperaturze
Tprawdopodobienstwo Pn odnalezicnm oscyl:ilora w stanic o energii
i:.. Jest wyrazone wzorem
Pn= Cexp(-nr.,,JkT],
przy czym k Jest sta Boltzmanna (Il. i .4.5), a C - stavm wspl-
czynnikiem wyznaczanym z warunku normowama: -
'L

t
n=!
p. = .

skd

C=--------
L exp[ -nr.,.JkT]
n=O

Warto srcdnm energii oscylatora jest rwnn

"' I llCXp[ -111:,.fkT]

~ n.:.io
(1:.) = '- p.nr.. = r.,.,..;;_-",&-------
=0 L cxp[ -11c /kT]
n=O
skd

d ~'
-. L cxpl-11~)
d ''
d.; .~o_ _ __
-r.\.,.--.-;........ -1:, -d. In I cxpt- 11~).
L exp(-11~) "' 11=0

n=O

gdzie e= r.,.,/lT. Poniewaz

I
=O
cxpt-11el = -----
i -exp(- ~)

-In I expi-ne) = ln(J-expt-~)).

n=O
 480 V.5. Promieniowanie cieplne

Wl\!C
m,2
r* - ---- .
'\""
- c2 exp(t:T,JkT)- l
Z porownania tego w~razema dla r~ ze wzorem Wiena (V .5.2.3)
wynika, ze kwa/li CllCrgii JCSt rowny
r.,., = In,
gdzie li jest stali) uniwcrsalm1 zwan stal Plancka.
W=r Pltmcka dla zdolnosc1 emisyjnej ciaa doskonale czarnego
r~ JCSt nastpu111cy:

2rr 1 2 In
~ = --,-
c- cxp (111/k T) - i
Zatem widmowa (spl!ktr11/m1) gsto energii prom1e11wwm1it1 r11110-
1mgowego (V.5. l .3) Jest wyrazona wzorem
Brr 1 2 111
fl(I' T) = -- -----
c2 cxp(/11/kT)- I
3. Dla maych czsto5ci (/li' kT) cxp(/111/kT)- I ::::: /111/kT i wtedy
wzr Plancka JCSl identyczny ze wzorem Raylc1gha-Jcansa (V.5.2.3").
Ze wzoru Plancka wynika rwme7. prawo Stcfana-Bollzmanna
(V.5.2.1):

21th
R* - - --
- c2 -
f d1
1
3

cxp(/11//;T)-1
4
21tk T"'
c2 /1 3
f
c.I;

3
11 d11 =
c"- i
o
2rrsk4 o
=---T"'
15c2 1r 3
Stala Plancka zwu1zana 1cst ze sta Stefana-Boltzmanna
c; (V.5.2.1) nastpujqca zalcznoc1:

2rr 5 k"'
li = ' -_-, -
I )C"O'
= 6,62 IO - 34 J s .

4'. Wzr Plancka dla zdolnosc1 cm1sy1nc1 ciaa doskonale czarnego

wyrazoncJ 1..a pomoca dugosci fali r! ma posta:
2JC c2 /1
rj = --'?S-' - - - - - - -
' cxp(/1c/J.kT)- i
 V.5.3. Wzr Plancka 481

Dugo fali ;,m odpowiadaJca maksimum wartosCJ rf wpJ1ac1~1my

z rwnania przestpnego:

xe~-scx+s =O, x = lic/lmkT.

Picrw1aslck lego rwnania x = 4,965 i ).m spelma prawo pr1.csum
Wiena (V .5.2.2"):
lic
b = ---
4,965k
= _,?9 l0- 3 m K.

V.5.4. Plrometria optyczna

I". Piromeln optyL"z11q nazywamy zespl optycznych. mclod
pomiaru wysokich temperatur, opartych na prawach prom1emowama
cieplnego. Stosowane w tych metodach przyrzdy nazywamy p1-
ro111errt11111.
. Pirometry radiucyp1e rejestruj prom1emowanic calkowite badanego
ciala ogr1.anego, a p1rometry optycz11e - prom1cmowame w jednym
lub dwu wskich zakresach widma.
2"-A1oc pro1111e11iowa11ia 1,promtemst) '1'.
nazywamy moc red
ni prom1emowama (IV.4.4.Ju) usrcdmon w czasie znaczmc duz
szym. od okresu drgan poia elektromagnetycznego swiatia. (Moc
prom1cmowama nazywana jest rowmez stm1111eme111 energii (e11er-
getyc:11ym)). .
O.iwietle11te111 (e11ergetyc:11y111) E. powierzchni nazywamy moc
prom1cmowania (strumie energii) pada]:!ca na jednostk tcJ pow1erz-
rhm: E = dtJ>./dS, gdzie d1\ jest moc prom1cniowama przypadajc
na powicr1.chm dS.
Natzr:mem promte111owa111a (rda) I. nazywamy moc prom1cmo-
wa111a rda wysyan<1 w rozpatrywanym kierunku przypadaj!CI na
jednostki,: k:1ta bryowego: I. = d!/>0 /dQ, gdzie d<Ji. jest moq promie-
niowania zawart w k;1c1c bryowym dQ.
3. Lr11111111mlJl/ e11ergetycz11t1 (gstosc1e/ pow1er:c/111rawq 111/f{!zr.mill
pro111ien10ll'ar1ia) B. elementu dS pow1crzchm promicmujcej w okre
lonym kierunku nazywamy stosunek natenia promiemow;u11a dl,
powicrzchm dS w tym kierunku do poa rzutu tej powierzchni na
plaszczyzni; prostopadl) do rozwazuncgo kierunku:
dl,.
n.= dScos1p
.,
gdzie 1p jest ktem mil!dzy rozpatrywanym kierunkiem 1 normaln do
powierzchni dS.
G(!sto.fri wuimow (.rpek1ru/11) /11m111w1cji e11erge(\'czne1 nazywamy
stosunek iuminancji energetycznej dB., odpowiadaJCeJ W<)skicmu
482 V.5. Promieniowanie cieplne.

wycinkowi widma optycznego do szerokoci tego przedziau wid

mowego:
dH. dB.
h. = - - , bA = - - .
d1 ' d).
4". rodlo prom1emowania optycznego nazywamy :rcidlem Lam
berw, Jeli jego luminancja energetyczna B, oraz jCj gstosc1 widmowe
b i bA s jednakowe we wszystkich kierunkach" czyli me zale1_;' od kta
<fi. Ciao doskonale czarne Jest redlem Lamberta.
Luminanqa energetyczna roda Lamberta i JeJ gstosc1 widmowe
(spektralne) powizane s z energetyczna zdolnocn) emisyJm' roda
1 jeJ gstosc1am1 widmowymi (spektralnymi) (V.5. l .4) 111l:noctam1:

R,
B = -. b=-2.
,,
7t 7t

5. W p1rometrii optycznej rozrma si.,: nast.,;puJ<!ce temperatury

ciaa: radiacyjn, lummancyjn i barwow;i..
. Tempera111rq prm111e11w11f111U1 (mdiac_1')11t{) T, nazywamy tempcratur9
ctala doskonale czarnego. w ktrej jego lummancJa energetyczna
n: JCSt rowna luminancji energetycznej B, danego ciaa. Jeli badane
ciao jest rdlem Lamberta o calkow1tym stopmu czarnosc1
er (V.5.1.7), to z warunku B.(T) == B:(T,). gdzie T jest rzeczywist
temperatur cmla, wynikajtl zaleznosc1

T,
aR:(T) = R:'(T,), T=--~ T,.
v;
6. Te111pern111n1 lrr111111c111cyp1 lc:amq) T, nazywamy temperatur
ciaa doskonale czarnego, w ktrej gsto speklraina Jego lummancji
energetycznej b! dla okrelonej dugosc1 fali i. 0 Jest rwna gstoci
spektralnej lumm:mcji energetycznej /JA danego cmla dla lej samej
dugoci fali: /JA(). 0 , T) = hf (). 1i. T 1). Zwykle i-o = 660 nm (wiato
czerwone).
W przypadku rda Lamberta. ktorego zdolno absorpcyjna
(V.5.1.5) w tempcratun.c T, dla wiata o dugosci foli ;. 0 jest rwna
ai(), 0 , T), z prawu KirchholTu (V-5.i.6") oraz wzoru Plancku (V.5.3.4)
wynika. ze
C11(;.o, T) r!Vo, T) = r1().o. T,)

a(. 0 , T)[exp(-~)-1]
4o T,
= cxp(-~)-i.
r.o T
gdzie c1" = lic/k. Pomcwaz a,(). 0 , TJ" i, to T~ 7;.
 V.5.4. Plrometrla optyczna 483
7, Tempera111r barwow 1;. nazywamy temperatur c1aia doskonaie
czarnego, w ktrej wzgldne rozkady gstoci spcktrulnej jego luminan-
cji energetycznej bf i badanego ciaa b4 s w obszarze widzialnym
maksymalnie bliskie, czyli
li~V-1. T) bt().1. Tb)
b1V-2. T) bf(i.2, Tb)
W przypadku rda Lamberta
rA P-1, T) r? P-1, Th)
rA ().2, T) r? ().2, Th)
Zwykle ;\ 1 = 655 nm (wiato czerwone) 1 ). 2 = 470 nm (wiato
zielone). Temperatura barwowa ciaia szarego (V.5. i.5) pokrywa su;:
z jego tcmperutur rzeczywist. 1 mozna ji obliczy z prawa przesumc
Wiena (V.5.2.2).

Rozdz1al V.6
Podstawy optyki kwantowej
.V 6.1. Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne

l. Optyk kwantow nazywamy dztal optyki obejmujcy badania

zjawisk, w ktrych przejawiaj si wasnoci kwantowe wiata. Do
tego typu zjawisk naiez: promtemowamc c1epine (V.5.i.1), z1aw1sko
fotoelektryczne, Zjawisko Complona (V.6.3.1), procesy fotochemiczne
1 mnc.
Zja11'1sko fotoelektry(';11e 11 ga;ad1 polega na jonizacji atomow
I CZ.')Sleczek gazu za pomoc SWJatla I zwykle nazywamy jefolOJOlll:aLJlf.
W przypadku cia w fazie staej i ciekej rozrniamy zjawisko
fotoelektryczne zewntrzne i wewntrzne.
Zew11tr;11ym =1aw1skie111 foroelcktryc;11y111 {emisj fo1oelek1ryc:11)
nazywamy emisj elektronw wywoan oddziaywaniem swiatla 7. dan
substancj. Opuszczaj:1cc substancj na skutek zewntrznego z1aw1ska
fotoelektrycznego eicktrony nazywamy fotoelektro11a1111, a powstay
przy ich uporzdkowanym ruchu w zewntrznym polu elektrycznym
pri!d - prdem fotoe/ektryc;nym (fotoprt/ticm).
Wew11tr;11y111 ;;awiskiem foroeleklry":nym nazywamy zmian roz-
kadu energetycznego elektronw w staych l ciekych pprzewod
nikach j dielektrykach spowodowan oddziaywaniem sw1atla 7. dana
substancj. Przc1aw1a si ono w zmianie koncentracji nosnikow pn,du
w orodku (Ill.7. i.4) i prowadzi do p0Jaw1erua su: fotoprzewodnictwa
lub 7.Jaw1ska fotoelektrycznego w warshYle zaporowej. Fatopr:ell'mi-
111('t110e11~ nazywamy zwu;kszemc przewodnictwa cicktryczncgo sub-
484 V.6. Podstawy optyki kwantowe1

stancji 1zmnicJszc111c JeJ opornoci) w wyniku oddzmiywama ze

swiatlcm *1 Zj11w1~1kiem fotoelektryc:::ll)'lll li' ll'UrS/11'11! :::aporowej (~Jllll'il'
kiem :::anoroll'ym) nazywamy powstmvamc w wyniku oddziaywania
ze wiatem siy elektromotory-
o cznej SEM Uow-SEM) w ukla-
dz1e skladaj<1cym su; z bdl)cyeh
w kontakcie pprzewodnika
1 metaiu lub dwch pprlcwod
nikw rnych lypw (na _przy-
k lad W ZiiJC7.U /J-//
(VII .2. I I. 7")) ** 1
2''. Nu rysunku V.6.1 przed-
stawiono uklad do badania zc-
wn9trzncgo z3aw1sku fotpclckt
ryczncgo w rnctaiaci1. Swiato
przez okienko D pada na powie
rzclrn11; katody K, zwanej jiJIO
k1111u/, um1cszczoncj wcwn;itrz
oprmoncj z powietrza baki.
Zaleno !Otoprl)du l w lampie
Rys. V.6.1 od rmcy polcncjalw U mie-
dzy anod A ; katodl) K przy
slalym osw1cLieniu E. katody (V.5.4.2") swrnlcm monochromatycznym
przedstawiono na rys. V.6.2.
Istnienie pr;1du fotoelektrycznego nawet dla wartoci Ujemnych
U od O do - U 0 swmdczy o tym. 1: futuccktrony wychodzi1ce

o u
Rys. V.6.2

1
D1Jahti:tct: n.a h!J 1.as:i<lzii: pr1.yr7..:1d~ n:t1.)'\\.'an1y fcut1oporllt11i (prtyp. tlum.) .
.... DLJa:JJ)t:l! na lt::J zasadzie przyritly 1us1.ywamy jumJio,J11mi (prF.yp. lum.).
 .V 6.1. Zjawisko totoelektryczne zewntrzne 485

Z katody maj(} pewn;l pocz:)lkow pn;:dko i W ZWll!ZkU Z lym rowntez

energi kinetyczm1. Maksymalna warto prdkoci pocz:1tkowc1
elektronw 11 111 zw1qzana jCSl z 11ap1eie111 l1t1111011m11a (poten(fa/em
ha111011t111ia) U 0 z:1leznosci:1:

gdzie e 1 /11 s otlpow1cdmo wartosc1am1 adunku 1 masy ch::ktronu.

Pqd fotoelektryczny rosme ze wzrostem U tylko do pewnej
wartoci gramczncj I, zwanej foroprt[tlem 1111.1:ree11ia. W warunkach
nasycema wszystkie elektrony opuszcza11ce pod wpiywcm swiula
katodi;: dochodz do anody. Jeli 11, Jest liczbq fotoelektronw opusz
czajcych katod w ci:igu i sekundy, lo

3", Prawa rz:1dzcc zewntrznym 7Jaw1skicm fotoelektrycznym.

A. Prawo Stoletmrn: dla staego skladu spcktrnlncgo swi:llia
padaj<!Cego na fotokatod.;: fotoelektryczny prqd nasycema jest propor
Cjonalny do oswictiema energetycznego katody (V.5.4.2"):
11, - E,..
B. Dla okrelonej fotokatody maksymalna pri;:dko pocz:.itkowa
fotoelektronw zalezy od czi,:stotliwosc1 w1alla 1 me 1..alczy od jego
nalzenia.
C. Dla kadej fotokatody 1slmeJC cllug~(u/,111t1 k=eriro110) grt1111m
=ew11t"tr:11ego :1(111/.~ka foroelektryc=11egu ( 11rg :}t111"1ska fotodektryc;-
11ego ), czyli mm1malna czi;:stotliwos sw1atla 10 przy ktorCJ moze
jeszcze zachodzi zcwn~lrzne 1jaw1sko fotoelektryczne; warto 10 7ll
ley od materialu. z ktrego zbudowana JeSl fotokatoda ; stanu jej
pow1erzchm.
Drugiego 1 trzeciego prawa 7JaW1ska fotoelektrycznego zcwnclrl-
nego nic mozna wytumaczy(: na podstawie klasycznej. dektromag-
netyczneJ teorii wiata. Zgodme z l;i teom1 wyrywamc z metalu
elektronw pr7.cwodmctwa JCSl skutkiem ich . rozkoiys:1ma w polu
elektromagnetycznym fali w1ctlneJ ; powmno ono rosn:1c w m1arc
wzrostu m1tczema swmtla 1 proporCJonalnego do mego osw1eilcnm
energetycznego fotokatody.
4", Dopiero kwantowa lcona w1alia pozwolia z powodzemem
wyjani prawa rz;1dz:1ce zewni;:trznym zjawiskiem fotoeicktrycznym.
Einslcm. rozwijajc idee Plancka dotyczce kwantowania energii
atomow-oscylatorow (V.5.3.2"). sformulowal hipotez.;:. ze swmto me
tylko JCSl emitowane. lecz rwniez rozchodzi sic w przeslrzcm 1 JCSL
pochlamam: przez substanCJe w postaci pojedynczych. dyskretnych
kwantw prom1cmowa111u elektromagnetycznego -foro111i11. Wszystkie
fotony wiata monochromatycznego o czt;slotliwosc1 1 maj JcdnakoW<J
486 V.6. Podstawy optyki kwantower

energi H'r = Jiv, gdzie li jest stal Plancka, i poruszaJl! si w przestrzeni

z prdkosc1 wiata c w prm. W przypadku pochaniania wiata
przez substancj kazdy zaabsorbowany foton przekazuje czstce tej
substancji cah} sw1 energi. Na przykad w zewntrznym Zjawisku
fotoelektrycznym elektron przewodnictwa w metaiu, pochaniajc
foton, otrzymuje od mego energi Iii'. Aby ciektron m6gi opusci
metal, musi on pokonac prac wyjcta A (VII.2..11.1). Rw11a11w
Ei11ste11111 cl/a =ew11trz11ego .=1aw1sk11 Jotoelekrryc;11ego, bdce zasad
zachowaniu energii w Zjawisku fotoelektrycznym, ma postac:
'
rtm;ru.~
/11 =A+---
2
5. Z rwnania Einsteina wynika bczposrednio drugie prawo
Zjawiska fotoelektrycznego:
1110~,;
---2 = eUo = /n-A .

U0 i u"'"' zale;' wic tylko od czstotliwosci swiatla 1 pracy wyjcia

elektronu z fotokatody.
Warto maksymalna pocztkowej energii kinetycznej fotoelek-
tronw :z.aiezy liniowo od czstosc1 wmtla. Jest ona r6wna zeru dla
czstoci 1 0 , odpow1adaj:1ce1 dugofalowej granicy 1,1awiska fotoelekt-
rycznego:
A
Vo=h.
Prg zjawiska fotoelektrycznego zaley zatem tylko od pracy wyjcia
elektronu z metalu.
6. Zjawisko fotoelektryczne zachodzi w sposb bezinercyjny, czyli
emtSJU fotoelektronw nastpuje w tym samym momencie, w ktrym
na fotokatod pada wiatlo o czstoci 1 ;;;. 1 0 Ta wiasno zewntrz
nego Zjawiska fotoelektrycznego jest JCSZCZe Jednym potw1erdzemern
kwantowego charakteru oddziaywania w1atia z rnaten. Zgodme
z klasyczn tcom1 falow, na to by fala elektromagnetyczna o zadanym
natzemu mogla przckazac elektronowi potrzebn do pokonania
pracy wyjcm energi, konieczny jest skoilczony, do znaczny czas.
1c. W przypadku duzych nateil swiatla, osiganych za pomoc.1
iaserw (VI.2.6.8) obsen.YUJemy wielofoto11owe i11ie/i11i1111e) z1aw1sko
fotoelektrycz11e. Elektron w w1elofotonowym ZJaw1sku fotoelektrycz-
nym mozc Jednoczenie otrzymuc energi me od jednego, lecz od
N fotonw. W takim przypadku zasada zachowania energii w zewnt

.
rznym zjaWISkU fotoeiektrycznym dla SW!atln O CZ\:SlOCI I' ma postne:

Nlll' = A+ mv;;, .
2
 .V 6.1. Zjawisko totoeleklryczne zewntrzne 467

Graniciy dugofalow {prg) w N-fotonowym ZJaW1sku fotoclcktrycz-

A
nym okrela zaiczno l_10 )N = N/i .

V.6.2. Masa i pd fotonu. Cinienie wiata

1. Foton (V.6.1.4) Jest czstk uhrareiatyw1styczn, gdyz 1.awsze

porusza si wycz01e z prdkosci wmlia c w prni. Tumaczy su;
to tym, ze masa fotonu JCSl rwna zeru: 1111 = O.
2". Warto bezwzgliydm1 pdu fotonu mozna wyznaczyc z 1.alczno-
CJ (I.5.7.4) szczeglnej teorii wzgldnoci. Przyjmujc, ze energia
fotonu Wr = /11 (V .6.1.4), a Jego masa mr = O, otrzymujemy
W, In 11
p, = - = - = -:---,
c l" )~

gdzie I' JCSI czslo5ci! swmtia, ,, - sta;) Plancka, a ;_ - dlugosc1;1 fali

swiatla w prni. Poniewa liczba falow:i k = 2tt/J., wic
li
Pr= - k =fik p, = flk,
2tt
gdzie fr:= /r/2rr., a k Jest wektorem falowym (IV.3.2.7).
3. Swmto wyw1crn cinienie nu c1aia, ktore Je odbijaJ<l lub
pochlamu1:1. Cinienie swiatia zgodnie z optyka kw:mlow:1 Jest wyni-
kiem przekazu przez foton _swego pdu ciaom odbijajcym lub
pochla majcym wrn to. Ci.fo1e11ie swiarla
p wywierane na plaska powierzchni ab
ciaa (rys. V.6.3) Jest rwne wartoci skla-
doweJ normalnej _pdu wypadkowego,
przekazywanego ciau pr1.cz fotony na
jednostk rozpatryw:ineJ powierzchni w jed-
nostce czasu.
Niech swialio monochromatyczne
o czstotliwosc1 i pada na pow1crzchmiy
ab pod ktem II (rys. V.6~3), a 11,jcst liczb
fotonw padajcych w ciiigu i s nu JCdno-
stkow.1 powicrzchm\! ab. Jeli R jest wsp
czynnikiem odbicia swi:itia (IV.4.5.6) dla Rys. V.6.3
rozpatrywanej powierzchni, to z liczby
" fotonw zw1erc1adlanemu odbiau ulega Ru a pochlamanm (I - R) 11,
fotonw. Fotony odbijaJQCC si przekazuj cwu pd wypadkowy
2/11
skicrow:iny normalnie do pow1crzchm ab 1 rwny Ru_,-- cosa:.
('

Fotony pochlamanc przekazUJ<! ciau pd wypadkowy. ktorcgo skla-

488 V.6. Podstawy optyki kwantowe1

/11
dowa normaina do powierzchni a/J jest rowna (1-R)n,-coscc.
c
Zatem cinienie swiatla jest r6wne
2hv hv hv
p = R11,--cos!X+(l-R)11.,-cos.cc = (l+R)n,-cos!X.
c l' c

Jeli 11 0 jest koncentracj fotonw swrnlht pada)llCCS!:! t_o

n~ = rr 0 cosa, a llo /11 = <w) jest wartoscHI srcd1rn1 gi;stosc1 ob1toii
c1owcj energii swiutla. Dlatego
p= 11 0 /11'(1-R)cos
2
a = (w) (I +R)cos~!X.
Jak wid ac, cinienie swratla moznu wyjasni z jednakowym powo-
dzcmcm zarwno nu gruncie teorii faiowej (IV.4.2.6").J.ak i kwantowej.

V.6.3. Zfawlsko Comptona

1. Zjawiskiem Ccm1pr011t1 nazywamy znmmc dlugoscr fali pro-
m1enrowama rentgenowskiego podczas rozpraszania tego prorn1c-
niowama pr1.ez substancj 1..awrerUJl!Cl atomy iekkie. Dugo fali
X promieniowania rozproszonego pod k:item :1 w stosunku do
kierunku rozchodzenia sr monochromatycznego prom1cmowama
picnvotncgo o dlugocr fali ;. jest w1i;ks1.a od ;. o wielko /!,.).
zalen tylko od kata 9:
' I - 19
J. =). -1. = 21.csm - .
2
Stahi wielko ie= 2,43 10- 12 m nazywamy ko111pto11011sk1/ d/11gosq
fali elek1ro1111. Zjawiska Comptona me mona wypsni na gruncie
klasycznej teorii falowej swmtla.
2. Zgodnie z teori kwanloW<!, z1aw1sko Comptonn jest wynikiem
sprzystego zderzenm fotonu rentgenowskiego ze swobodnym lub
prawie swobodnym elektronem (w pn:ypudku atom6w lekkich energia
wizania elektronu z atomem jest znacznie mmejsza od energii fotonu
rentgenowskiego). W takim zderzeniu, zgodme z zasadami zachowania
energii i pdu, foton przekazuje eieklronow1 tylko cz sweJ energii
i p~du. Jeli w chwili poczatkoWeJ elektron byi w spoczynku, to
z zasady zachowama energii wyniku, ze

/11 + mc 2 = J11i + J p\Z + m c .

2

~dz1c 1 = ej). i 1>' = ej).' s odpow1edmo cz~s101liwosc1am1 padaJqc_ego

; rozproszonego prom1en1owama rcntgcnowsk1cgo, /11 JCSl mas;1 ctcK-
Lronu, me~ - cnergi<! calkowit11 elektronu przed zderzeniem (1.5.7.3").
 V.6.3. Zjawisko Comptona 489

p- cm c'icktronu. nazywanego po zdcrzcmu elektronem odr:c1i11.

a p 1 c2 + m 1 c~ - energi c-Jlkow11;1 eieklronu odrzutu (1.5.7.4).

p? = 1r2( 1~1"
Z zasady zachowania
r
Powysze rownamc mozna napisa w postaci

+2m/J(l-1").

p~du wynika, ze
(a)

P1 = p+p;
lub. zgodnie z rysunkiem V.6.4,
2 2 2
,
p- =
( -111 ) + ( -111" ) ii 11'
-2--cos.9. (b)
c c c

Rys. V.6.4

Z rwnan la) 1fb) otrzymujemy

, ' 9
mc-(1-1') = ''1"1'sm- -
- 2
lub

A. " 2/r . , 8
u).='-;.= -sm- -
me 2
Zatem kompto11m1ska dlugo.\: fali e/ektrmm JCSI r6wna
Ir
Ac=--
mc
3. Energia kinetyczna elektronu odrzutu (1.5.7.1")

llt = lr(1-1") = /111"(_!_

. i
_ _:_) =lic. ().'-i.),
V AA
490 V.6. Podstawy optyki kwantowe1

czyli

"t :~
2asin _
.6,).
H~ = /11 -.--. = I n - - - - - -
;. +). 9
1 +211sin 2 -
2

gdzie a = Ac/)., a Jn jCSl energi fotonu padajcego.

Energia H~ przybiera warto maksymaln dla 9 = it

2a/n
~Jot ..... =-.--.
1+2a

4. Jeli elektron JCSl silnie zwizany z atomem. to w procesie

rozpraszama foton przekazuJC energie .i pd me clckLrono\vi. lecz
atomowi jako caiosc1. Masa atomu jest w1clokrolme wH,:ksza od masy
elektronu. Dlatego do atomu przekazywana Jest tylko nieznaczna
cze energii fotonu, a dugo fali I.' promicmowama rozproszonego
praklyc-lnie me rni si od dugoci fali ). oromicmowama padajcego.
Liczbu silnie zw17.anych elektronw w atomach zwu;kszu sii;: ze
wzrostem liczby atomoweJ pierwiastka, czyli ze wzrostem masy
atomw. Dlatego 1m c1i;:zsze sa atomy subslancji rozprasz:111iccj, tym
w prum1cmowaniu rozproszonym wii;:ksze Jest wzglcdne natczemc
skadoWeJ me przesumctcJ ().' = ).) .
5. W odrniemu od rozproszenia fotonw, ktre mozc zachodzi
zarwno na cicktronach swobodnych, Jak , na zwizanych. po-
chamanic (absorpCJa) fotonw Jest moliwa tylko w przypadku
ciektronw zwizanych. Na przykad w zewni;:trznym z1awisku foto-
elektrycznym foton pochlamany JCSl pr7.ez cicktron zwu1zany, klary
cz uzyskanej energii traci na pokonamc pracy wyjcrn. bcdt)CeJ
m1artJ w1:Jzania elektronu w danej substancji.
Absorpcja fotonu przez elektron swobodny Jest niemoliwa, pome-
wa proces laki przeczyby zasadom zachowania energii i pdu.
NajlatwieJ Jest si~ o tym przekonac na przykadzie absorpcji fotonu
przez mcruchomy cicklron swobodny. Z 1.asad zachowania energii
1 p~du wynika, e w takim procesie powinny byjcdnoczdme spenione
nastpuHce dwa zwizki:

In
p=-
c

Jednakze zwizki te S<) spenione tylko dla 1 = O.

 V.6.4. Dualizm korpuskularno-falowy wiata 491

V.6.4. Dualizm korpuskularno-falowy wiata

1. Takie zjawisku JUk interferenc;u (IV.3.5.2) i dyfrakcja sw1atla
(V.2.2.1) w sposb przekonu;cy wrndc:z na rzecz faiowcJ nalury
wiata. Jednakzc, ;cdnoczeimic, prawa dotyczce rwnowagowego
prom1cmowunia c1epinego (V .5.1.2}, z;awiska fotoclekl.ryczncgo
(V.6. i.I 0 ) oraz 7Jaw1ska Comptona (V.6.3. I 0 ) daj si wy;ani
z powodzcmem tylko na gruncie kwantowych rozwaan na Lemat
w1a Lla ;ako strumienia dyskretnych fotonw (V .6. i .4). Jednakze obie
metody - falowa i kwantowa (korpuskuiarna) - opisu wiata me
przcc:z sobie, a jedynie wza;cmnic su,: uzupclmUJ<J, gdy wmdo
przejawia Jednoczcsme wasnoci zarwno falowe, jak i korpuskularne.
2. Podstawowe rwnania w1zce wiasnoci faowe wmla (c7.s
to 1 i dugo fuli w prni ).) z jego wiasno5ciami korpuskularnymi
(encrgt:J fotonu lt; i Jego P\!dem p1) ma; poslac:
lt
Hf= in Pr=,

Wasnoci faowe swi:llia odgrywa; role dommu;c:) w z1aw1sk:1ch

Jego rozchodzenia si, mterfercncji. dyfrakcji 1 polaryzacji. a korpus-
kularne - w procesach odd7.mywama sw1atia z materi. Im wu;ksza
Jest dugo fali swtala, tym mniCJSZe S:) P\!d j energia fotonu I tym
trudniej uwidaczniaj sic wasnoci kwantowe swmta. N:i przykad
zewntrzne zjawisko fotoelektryczne zachodzi tylko dla energii fotonw
wilj:kszych od pracy wyjcia cicklronu z danego eial:i (V.6.1.5) lub JCJ
r6wnych. Z kolei 1m mme;sza 1esl dugo fali promieniowania
elektromagnetycznego, tym wiksze S<! pd , encrgrn fotonu , tym
trudniej uwidaczmaJ si\! wlasnosc1 falowe tego prom1emowanrn. Na
przykad dyfrakcja promieniowa111a rentgenowskiego zachodzi tylko
na bardzo cienkich" s1:1tkach dyfrakcyjnych - sieci krystalicznej
ciaa staego (V.2.4.3).
3., W optyce kwantowej do badama praw rz;idzcych rozchodzc-
mem si wiata stosujemy metody statystyczne. Zgodnie z takim
podejciem dyfrakc3a wiata monochromatycznego na Jakiejkoiw1ek
przeszkodzie (na przykad na siatce dyfrakcyjnej) poiega na wywolancj
przez le przeszkodir zmianie rozkladu fotonw w przcstrzem. Praw-
dopodobicnstwo dochodzema fotonw do rnych punktw us1aw10-
ncgo za przeszkod ekranu me jest Jednakowe i tym wanie tiumaczy-
my powstawanie obrazu dyfrn.kcyjnego. Owieleme energetyczne
E, (V.5.4.2) jakiegokolwiek malego elementu dS pow1erzchm ekranu
jest proporcjonalne do liczby d11, fotonw padajcych na te pow1crz-
chmiy w czasie l s. Zatem E, 1est proporcjonalne do gf,!stosc1 praw-
dopobicnstwa trafienia fotonw w dany punkL czyli prawdopodobie
stwa przypadaJticcgo na jednostki! powierzchni ekranu. Z drugieJ
strony. !godnie z podejciem falowym. E, jest proporc1onanc do
492 V.6. Podstawy optyki kwantowej"

kwadratu amplitudy A w1ala w tym samym punkcie ekranu. Zatem

kwadrat amplitudy fali sw1ctlncj jest miar gstosc1 prawdopodobicns-
twa tralicma fotonw do tego punktu.
4. Doswmdczcma nad dyfrakcji! swiata dowodz, ze zmiana
natzcnia padaji1cego na przegrod strumienia swiatla nic prowadzt do
zmrnny postaci obrazu dyfrakcyjnego, czyli n!e zmieniaj si stosunki
osw1etlcma dla r7..nych punktw ekranu. Swiadczy to o tym, ze
wasnoci falowe s wlasc1we me tylko dla duzego zbioru poruszajcych
si~ jednoczenie fotonow, lecz rwmez dla kuzdcgo fotonu oddzielnie.
Podczas przechodzenia fotonu przez ukad optyczny me monu
wskaznc, do Jakiego konkretnie punktu ekranu dojdzie dany foton.
Mozna mwi tylko o pmwdopodobienstw1e dw pudimia fotonu na
Jaki dcment <.IS powier-1.chni ekranu.
 Czs VI

Fizyka atomw i czsteczek

Rozdzia Vl.1
Elementy mechaniki kwantowej
Vl.1.1. Dualizm falowo-korpuskularny
wlasnocl czstek materialnych
I". Fizyka atomw, cz:istcczek i ich zbiorw, w szczeglnoci
krysztaw. a takzc J!der atomowych 1 cz:istek eiemcntarnych st;anow1
przedmiot badan mec/umiki kw11111owej* 1 Badane w mechanice kwanto-
WCJ obiekty mikroswmta ma1:1 wymiary limowc rtdu io-" - 10- 1 3<.:m.
Jczeli czstki poruszaj:! si z prdkosc1am1 11 << c, gdzie c - pri;dko
wiata w prni. to stosujemy nicrelatyw1styczn:i mechanik kwantow:1:
Jczcli mllom1ast v ;S c - rclatyw1styczm1 mechaniki;: kw;mtow:1 ** 1
2". U podstaw mechaniki kwantowej lez idee Plancka o dyskret-
nym charaklcrzc zmrnn energii atomow (V.5.3.2"), idee Einsteina
o fotonach (V .6. l .4), dane o kwantowaniu mcktorycll w1dkoc1
fizycznych tna przykad pdu ; energii), charakteryzuJ<!eych w okre
lonych warunkach stany CZ<JSLek mikroswtata.
3. Ola rozwoju mechaniki kwantowej podstawowe maczemc mrala
idea, ze dualizm korpuskularno-falowy, Jaki wykryto w przypadku
wlasnosci swmta (V.6.4.1), ma charakter umwcrsainy. Powm1cn si
on UJaw111ac dla dowolnych cz;istck maJ:icych p~d p. Wszystkie cz:1stki
o skonc:zonym pi;:dz1c p maJq wusnosc1 falowe.
4''. Wzor de Broglic'a okrela zalczno dlugoc1 fali. zw1;,1zancJ
z poruszaJi!C! s1i;: cz:1stk matcrialn<!. od jcJ pi:du p:
/J /J
1=-
p lilii

gdziem 3cst mas:,1 cz;1s1ki. 1> - JCJ pn;:dkosc1, li - stah1 Plancka. Faic
te n;1zywamy ji1/ami 1/e Broglie 'a .

, \\' okrcs1t! Jl!j powsltU'-"mm byla ona nazywnna r\\'QJa, mrd1w1ikfi1lt11n~.

. , \\'ic~1.a o rclatyw1s1yi.-1.nc.1 l11L"Ch~ln1cc_ ~w;rntoWi:J \~yk:ra~1.;1 po1.;L r;,un~ lego pormJ,
1uk.::1. \Vszdzu: w k.'ili:ce pr1.cz poJCJt: mcch:u11k1 J.:wanlom.~J h\!dz1em.v ro1.111111ch n1i:rcl;11\\\'IS
l.\'C'"lll:J incclmnik\:' kwnnt0\\'11.
494 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowe1

Wzr de Broglie'a podawany Jest rwme w mneJ postaci:

li
p = -;-k =fik,
-lt

gdzie k = !2it/).)njcsl wektorem falowym, ktrego modu, czyli liczba

falowa k = lit/)., rwny Jest liczbie dlugo5ci fali mieszczcych su;: w 21t
Jednostkach dlugosc1, n Jest wektorem Jednostkowym w kierunku
rozchodzenia si fali, fi = l1/2rr. = l ,05 10- 3 .i J s.
5. Dugo fali de Broglie a dla t7.slki o masie 111, maJeeJ energi
kinetyczn H'l (1.3.1.1 "), wynosi

li
;. = j2mH'i. .
W szczeglnoci. dla elektronu przyspieszonego w poiu elektrycznym
o rmcy potencjaw .rp wyrazonej w woltach (Hl.3.2.7c). mamy

;_ = 12.25 A.
~
6. Wz6r de Broglie a zosta potwierdzony eksperymentalme
w dosw1adczemach dotyczcych rozpraszama etcklronw ; innych
czstek na krysztaiach oraz przcchodzcnsa r.:z:istck przez materi.
O falowym charakterze Zjawisk w takich dosw1adczemach wiadczy
obraz dyfrakcyjny rozkadu ccktronow lub innych czstek) w detek.
torach czstek.
Wlasnosc1 falowe me UJawma1:1 si w przypadku ctal makro
skopowych. Dlugoc1 fal cle Broglie'a dla takich cmi S:J na tyie mae,
ze wykrycie ich wasnoci falowych staJe si memoliwe. _
7'. Prdko fazowa fali de Broglica (IV.3.1. I 0) czstki swobodnej
wynosi
W W I' li
Vr= - =-=-=--.
,k p 1 1111)."

gdzie W= p~/2111 jest energi t-zstki swobodnej, p = 11w - jeJ pdem,

m - mas, 11 - prdkosci, a ). - dlugoc1;' fali de Broglie'a.
Zaleno pri;:dkoc1-fazoweJ fal de Broglica od dugoci foli wskazuje,
ze fale !c ulegaj;! dyspersji (IV.3.3.8"). Prdko grupowa fal de
Broglie'a (IV.3.4.3") rwna jest prdkoci ' C7.i!Slki:
dw
li=--= V.
dk
W 1ablicy VI. i. I zestawiono wlasnosc1 korpuskuiarne 1 falowe czstek
o masie 111, poruszaJi!cych su: z prdkoci 11.
 Vl.1.1. Dualizm lalowo-korpuskulamy 495
Tablica Vl.1.1
Wlasnosc1 Wla~-nosci
korpuskularne falowe

,
dlugosc aa 11 c
d nroghca:
. ;, = -
11
= -
11
p lnl'

li'
P~d p = n11 czsto fali de Brogiic"a: \' = h
Energia C-L.slki prdkoS grupowa fali de Broglica: 11 = 1
swobodnej
IV= p 2 /'2m prdko fazowa fali de Droglic'a: v1 = u/2

8". Oprcz wzoru de Broglie'a w mechanice kwantowej przyjmu-

jemy, ze pomidzy energi czstki W a czsto5c1 1 foli de Broglie'a
wystpuje nastpujcy Z\VH)zek

W= In = flw,
gdzie w = 2n l' Jest czs1oc1:1 koow (IV.1.1.2), fl = h/2n (punkt 4).
9". Faic de Brogliea maj:1 szczcglm1 natur, ktra me ma analogii
wrd fal badanych w fizyce klasycznej: kwadrat moduiu amplitudy
fali de Broglie'a w danym punkcie stanowi miar prawdopodobiestwa
znalezienia czstki w tym punkcie (probabilistyc=11y, statysryc:11y se11s
fal tle Broglie'a). W obrazach dyfrakcyjnych, jakie obsenvow;me s
w wym1cmonych w punkcie 6 dosw1adczcmach, UJawma si prawid-
owo statystyczna, zgodme z kt6r czstki trafiaj czciej w le
m1cjsca deteklora, gdzie intensywno fal de Broglie"a (IV.3.3.6n) Jest
wu;:ksza. Nic mona natomiast znale czstek w tych m1eJscad1, gdzie
- zgodnie z interpretacj statystyczn - kwadrat moduu amplitudy
.fali prawdopodobiestwa" rwna si~ zeru.

Vl.1.2. Rwnanie Schrodlngera

I", Polozeme czstki w przestr7.cm w dancJ chwili okrelone Jest
w mechanice kwantowej przez zadanie fimkcji fa/oll'l!J 'P(.'1:, y, :. 1)
(tzw. fimkc;a '11 ). Prawdopodobiestwo dw tego, ze czstka znajduje
si w elemencie objlosci d V, Jest proporCJonalne do I 'P 1~1 do
elementu objloc1 d V
dw = l'l'fdV
gdzie IY'I~ jest kwadratem modulu funkcji Y': l'l'l 2 =P'J' Symboi
'/'" oznacza sprzzemc zespoionc funkcji 'l'. Wielko I 'P 12 jest gstoc1q
=
prall'tlopoclobie1is111" I 'I' 12 = dw/d V p 1 opisuje prawdopodobienstwo
przebywania czstki w danym punkcie przestrzeni. lntesywno fali de
Broglie" a okrelona jest przez wielko I '1' 12
496 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowe;

2", Z definicji funkcji Y' wynika ll'(lrtmck 1wr111ali=acji pmwdopodn-

bie1lst1111

fl'PfdV= Hf /'l'/ 2
dxd_1'd:: =i.

w ktrym potrjn cak objto5c1ow:, obliczamy po wsolr1.dnych

:r. y i :: w granicach od -co do +ro, lJ. po caieJ meskonczom::J
orzcslrzeni. Warunek normalizacji oznacza. ze znaicz1cme si czstki
gdz1ekoiw1ek w pr1.cstr1.cm stanowi zdarzcmc pewne 1 JCgo praw-
dopodobiestwo powinno by rwne Jednoci.
=.
3. Funkcja falowa 'P(:r. y. t) stanowi pods1awow:1 charak-
terystyk stanu mikroobicktw iatomw, cz;istcczck. C7.stek elemen-
tarnych). Za jCj pomoc obliczamy srcdm warto wielkoci fizycznej
L, charnkteryzujcej obiekt. ktry znajduje sic w stame opisywanym
przez funkcj folow:1 'Jl:
<L) = JfJ Ll'l'l~dxdyd::,
gdzie ( L) Jest wartoScHJ srcdni:i. wielkoci L. a calkowamc wykonujemy
tak samo jak w punkcie 2
4. Podslawowe rwna111e r111czkowc mechaniki kwantowej .i
dla funkcji falowej 'f'(x, )'.z, t) nazywamy zalt!;1Jym od c:a.rn rtlw-
mmienr Sd1rihli11gera. Okrela ono funkcj '11 dla mikroc7A'}stck poru-
szajcych si w polu sil o energii potencjalnej U(x,y,z,t) (1.3.3.I")
z prdkoci v l', gdzie c JCSt prdkosci:i wiata w prm. Rwnamc
Schrodingcrn ma puslui:
cW' li 2
1fi-- = ---~'l'+U(x,y,z,1)'11 ,
ar _,,,
gdzie fi 1cs1_ operalorcm,J:!!Placea. m - mus<) czstki. li = h/2n. h jest
stal Plancka, a 1 = .J - i - Jednostk uro1on:1.
Uzupcinienic rwnania Schrodingcru stanowi warunki, Jakie
nalczy naozy na funkcJ~ '/'
a) funkcja 'I' powmna by skoczon;i, Jeclnoznaczna 1 ciga;
b) pochodne il,'Pfax. ti'P/oy 1 iJ 1l1/cJ= powmny by cigle:
c) funkcja I 11' l- powinna byc cakowalna. tzn. caka

m I '/' 12 dxdyd;.

powinna by skonczona tpatrz punkt 2).

5, W przypadku. gdy funkcja U nic zalczy od czasu (<1Ufclt = O)
rozwizanie rwnanm Schridingera z czasem ma postac

l'a1,.-, dru~1 prLypis do punkm VJ.1.1.J'_

 Vl.1.2. Rwnanie Schrodlngera 497

'l'(x,y,:,1) == Y,(x,y,z)tp(I),
przy czym zaJczna od wsplTZ\:dnych cz funkcji falowej t/J (X, y, :)
spenrn s1a,1011arne rll'11a111e Sclirodi11gera;

2111
/J.1/1+-, CW-U)ifr =O,
fi
gdzie W jest cncrgi<I cz:1stki.
Funkcje l/t, ktre spelmujq rwnanie Schriidingera przy zadanej
postuci U = U (x, J', :), nazywamy fimkc1ami wlas11y111i. Islmej<! one
jedynie dla okrelonych wartosci W, nazywanych ll'ar10.kia1111 ll'i11s11y1111
e11ergii. Zbir war105c1 wasnych W tworzy widmo e11erge1ycz11e c:stki.
W zaicznoilc1 od postaci funkcji UL'C, y, :) widmo energetyczne czstki
moze by c{vskretne iub curgle. Wyznaczanie warlosci wasnych 1 funkcji
wasnych stanowi najwaniejsze 7..adame mechaniki kwantowej.
6. W przypadku, gdy iJU/ot == O, zalezne od czasu rownanic
Schrodingeni ma rozwizanie w postaci
1
'l'(x,y,::,1) = l/1(x,y,:)cxp(-; ;: r).

Zaiewo stanu cz:1stki od czasu opisuje okresowa funkcja czasu.

zm1cmaJ<1c<1 su;: z czs105c1 koiowri w = W/f1, okrclonq przez cncrgu;:
li' cz:1s1ki. Odpowiada to powizaniu energii czstki W z cz~s1osci:1
fali de Broglie'a (VI. I. i.8).
Jczeli czstka znajduje si w okrdlooym stanic energetycznym
o energii W= consl, to prawdopodobienstwo dn znaleziema jCJ
w ciemenc1c objtosc1 d V nie zaiey od czasu: dw = I t/J I! d Jl =
= l{tif1*dV. Taki stan czstki nazywamy stanem staqo11amym. Atom
znajduj:1cy s1~ w stamc staqonurnym ma stai11 energi i me emituje fal
ccklromagnctycznych (VI.2. i. 7).

Vl.1.3. Ruch czstki swobodnej

I", Przy swobodnym ruchu czastki (U == 0) jCj encrgrn IV pokrywa
si z energi:1 kinetyczn. Jeeli o OX skierowana jest wzduz wektora
v prdkoci czstki (v = const), Io stacjonurnc rwnanie Schriidingera
(VI. i .2.5) ma nastpujce rozwizanie:

lf1 = Acxp(T,~x)+ncxp(- ;, ~-'}

gdzie 111 - masa cz:,stki, 11 = /1/2rc, Ir - stula Plancka, A i B - pewne
stae. Zalene od czasu rwname Schrodingcra (VI. l.2.4) ma \I' tym
wypadku rozwizanie
498 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowe)

lf'{x,y,=,t) = Aexp[-i( ~: r- ~ x)]+

+Bcxp[-i( i;: r+ ~ x)J
ktre stanowi superpozycj paskich
fal monochromatycznych
dwoch
(I V.4. i.6) o rwnych czstociach w =
11'/li, biegncych Jedna w do
datmm kierunku osi OX z amplitud:i A, a druga - w przeciwnym
kierunku z amplitud B. .
2, Cz:1stka swobodna w mechanice kwantowej opisywana jest
przez plask, monochromatyczn fal de Broglie'a o liczbie falowej k
(VI. 1.1.4) rwnej

k = _.!._ ,/2mW.
li
Prawdopodobie1istwo znalezienia si cz:1stki w dowolnym punkcie
przestrzeni Jest stale. Dla fali biegncej w dodatnim kierunku osi
OXmamy
li'lz = 1/11/!* = IAf
Vl.1.4. Czstka w jednowymiarowej jamie potencjalu
o nieskonczonej gbokoci

I 0 Jam (.1'1111/m) pote11qal11 nazywamy obszar pn:csl rl'CDI, w kt-

rym energia potcncJaina U cz:i.stki JCSL mniejsza od pewnej wartosci
U m. W szczcglnosc1, przy U = U (x) J U 111 ._. =
oo marny JCdno-
wym1arow:1 Jam potencjau o nicskoitczoneJ glbokoki. Jczcli
energia potencjalna cz:1stki na zewn:i.tn: i wewmitrz Jamy ma na-
s!~pUJ1cc wartoci (rys. VI. I.I):
u= o dla O~ x ~ L,
Ul dla X~ Q
I X~ L,
I
to Jama ma paskie dno"
Ruch skolektywizowanych elektro-
nw w metalu w klasycznej teorii elek-
tronowej rozwaamy Jako ruch w jamie
potcncjaiu, przy czym nu zewntrz me-
taiu t:ncrgm potencJaina elektronu r-
wna Jest 7.Cru, a wcwntn: metalu jest
X=O X=L X ona ujemna i rwna liczbowo pracy
wyjcia ciektronu z metaiu (VIl.2.11.lc).
Rys. V.1.1 Przcdstmv1ona na rys. VI. i.I Jama po-
 Vl.1.4. Czstka w Jednowym~arowei jamie potenc1au 499

tenc1auJest prostsza ni rzeczywista 1ama potenqulu elektronu

w metalu.
2. Staqonamc rwname Schrodingera (VL!.2.5") dla cz:1stki
w rozwazancJ w punkcie 1 jamie potencJaiu ma posta
d 2 tjl 2m
dx2 + i2 IM/! =O,

z warunkami brzegowymi i/I {0) = rfr(L) = O, ktre oznaczaj, e

poza obszarem O ~ x ~ L mumy q1 = O i I tjJ 12 = O, czyli ze prn-
wdopodobieilstwo znaieziema czstki na zewn:1trz Jamy potencjau
rowne jest 7.CrU.
Rozwizanie rwnania Schrodingem ma postat

i/Jl.>::)= Acoskx+Bsmkx,

gdzie A 1 B s;1 stalym1, a k = 2111W/li - liczb falow;1 (Vl.1.1.4").

Z warunkow brzegowych wyni a, ze A = O; B 'FO 1 sinkL = O. czyli
liczba falowa przy1muJe szereg dyskretnych wartoci, spclnia1:1cych
zdamc k.L = 111t, gdZJc 11 = 1, 2, 3, ...
Ostatme rwname oznacza, ze
27t 7t li 2L
). = - -
li

W dugoci Jamy potencjau powmna m1ecil: su;: calkow11a liczba

powek fali de Broglie'a.
3. Wielkoci fizyczne, ktre mog przyjmowa jedynie okrelone
dyskretne wartosci, nazywamy skwamowa11ymi (kwcm1011amc ll'tl'lko.fri
fl=ycz11ych). Wartoci wlasne energii I~ czstki w 1cdnowymiarowe1
jamie potencjau o nreskonczoneJ gbokoci
112 7t2 i?

2mL 2 '
=:.i t 2, ... ,

stanowi dyskretny szereg wartoci energii, ktra Jest w1elkoc1:1

skwantowan (patrz rwnicz Vl.i.2.5).
Skwantowane warlosci w.
nazywamy po:10111a1111 e11ergii_ a liczb
11. okrelajc po21om energetyczny CZ:}slki w 1am1e potenc1au - lit'=bq
kwmrtowq.
4, Dla duzych liczb kwantowych (11 I) zachodzi wzgl\:dnc
zblianie si poz1omow energetycznych cz:1stki w Jamie potcnCJalu, co
wida ze stosunku

AWIW. ::::: 2/11 i,

500 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowej

gdzie
ltl lil
LiW= H~+ 1 -Hi;, = (211+!)--,-.
2mL-
Nierowno LiW H~ dla 11 ! oznacza, ze kwantowanie energii
przy duych liczbach kwantowych daje rezuitaty zblione do tych,
ktore otr.i:ymuJemy w lizyce klasycznej - poziomy energetyczne staj
po:umuiw e11ergetyc:11ych cl/u 11 1).
su; q111m-e1gle (tJUC1s1-c1g/o.~t:
Zasada korespondencji Bohra: wnioski i rezuitaty mechaniki kwan
towej uzyskiwane dla duzych liczb kwantowych powmny odpowmda
rezultatom klasycznym.
BardzieJ oglne sformulowame zasady korespondencji: mu;dzy
dowolm1 teori Jizyczm!. ktra stanowi rozwimc1c teorii klasycznej,
a pierwotn Leom, klasyczn istnieje regularny zwt<!zek - w okre
lonych warunkach nowa Leona powmna przechodzi w star<!. Na
przyklad wzory kinematyki 1 dynnmiki szczeglnc1 teorii wzgl<lno5c1
przeksztalcajq sit;: we wzory mechaniki newtonowskiej przy takich
pr~dkociach. ze LP/cf l (1.5.3.4). Optyka geometryczna stanowi
przypadek graniczny optyki falowej, gdy mozcmy zanicdbal: warto
dlugoi;c1 fali (i.-+ 0).

Vl.1.5. Liniowy oscylator harmoniczny

1. Linwwym Ve1/IJ011:imiaro11:rm) o.1t:1/a1orem har1110111c:11y111 na
zywamy cz:1stk o mmnc m, ktra <lrga z wlas1w czsloscn, kolow:i (1) 0
(IV. i. l.2a) wzdluz pcwneJ osi O X pod wpiywem quas1-sprzyslcJ siy
F. proporCJonalnej do wychylenia x czstki z poiozema rownowag1:
F = -kx. W tym wzorze k JCSt wspczynnikiem siy quasi-sprzystcj,
zwizanym z w1clkosciam1 111 1 w 0 zuleznosch1 k = mw~ (IV.i.2.3").
Energia potencJaina oscylatora harmonu7.nego wynosi (IV. 1.1.3'")
kx 1
U(x) = -
2
2. Amplituda (IV. I. l.3") malych drga1) oscylatora harmnmt.""Zncgo
w fizyce klasycznej jCSt okrelona przez zgromadzon w mrn energi
IV (.rys. Vl.1.2). W punktach B 1 A o wsplrzdnych 11 energia
W rowna jest energii potenCJalnej:
U(a)
W= {
Ul-u),

gdzie a jest amplitud drga11 klasycznego oscyh11ora harmomczncgo.

Taki oscylator me mozc wyjs poza granice obs1l1ru (-n. +11).
 Vl.1.5. Liniowy oscylator harmoniczny 501

X -a a a X
Rys. Vl.1.2 Rys. Vl.1.3

3. Zgodnie z mechanik klasy<..'Zll prawdopodobie1'1s1wo 11\1{x)ci:I:

znalezienia oscylatora na odcinku od x do x+dx w~'!los1
i dx
11t1(x)dx = - - , , , ,
na (1-.r/w) 11 -
co ilustruje krzywa na rysunku VI.1.3.
4, W mechanice kwantowej drgania liniowego oscylalorn har-
monicznego badamy za pomoc() stacjonarnego rwnania Sciuodingcra
(VI. i.2.5"):
2
d ijJ 2m ( llllJJ~X?)
--, +-, W---- i/I= O.
dx fi ~

Roz.w1nzania tego rwnania, ktre spclnmJ warunki 7. punktu

<VI. I. i.4). to funkCJC wasne limowego oscylalora hannoniczncgo
I
i,/J(x) = e-~ 11 H(~), ,; = x/x0 ,
Jxo2"ntfi
gdzie 11 "" O, i , 2, . jCSt liczb:J kwantowii. x 0 = J!1/2rt mw 0 , a fi.(,;)
JCSl w1clom1ancm Hcnnitea
d"
fi (f) = 1- l)"c~' -c-~'
li ~ d~"

Funkcje wasne dla 11 = O, I, 2 maj postac

~1 0 (x) = i c-.r'/2.r.
Jxo.fn '
502 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowej

Wrzlem f1111kcji falowe1 nazywamy punkt, w ktrym r/J(x) ==O.

Liczba wzlw funkcji 1/1. rwna Jest liczbie kwantowej 11.
5. Wartoci wasne energii tt~ liniowego oscylatora harmomcz-
nego, ktre wynosz

~ == (n+ ~ ) fn 0 == ( 11 + ~ ) fwJ 0, 11 = O, I , 2, . ,

gdzie vo = w0 /21t, a wo Jest koow czstosCJ wasn (punkt 1),

tworz zbir lc;Jcyci1 w rwnych odcgloc1ach poziomow energetycz-
nych (rys. Vl.1.4). Dla 11 I mamy 11+ 1/2 ~ /1 i poziomy energetyczne
oscylator.i pokrywaj:i si z tymi wartosciam1 skwantowancJ energii
oscylatora w: = nliw 0 , jakie postuiowai Planck w teorii promiemo-
wama ciaa doskonaie czarnego (V.5. I .5).

w w

3
n=1 2h"'o
i
n~o
2""'0

-a a X

Rys. Vl.1.4 Rys. Vl.1.5

6. Na1mnicjsz;1 energi, Jak;J mozc mice limowy oscylator har-

moniczny, nazywamy e11ergi11 :erow W0 ; jCSl ona rwna
fn 0 liru0
Wo= - - = - - (przy 11 =O).
2 2
W fizyce klasycznej ! w teorii Plancka uwazano, ze dla 11 = O mamy
Wo =O. Oznacza to, e oscylator me drga 1 zm1jdUJC SI\! w polozemu
rwnowagi. Zgodnie z izykil- klasyczni} atomy-oscyiatory w tem-
peraturze zera bezwzgldnego (T = O) nic powinny wykonywac drga.
W mcchamce kwantowej dow1edz1ono. ze przy dowolnym ochodzeniu
 Vl.1.5. Liniowy oscylator harmoniczny 503

az do zera bezwzgldnego ([1.4.8.4) oscylntor harmoniczny me moze

oddat swojej energii 7.CroWeJ. Energii zerowej oscylatora odpow1adaJ!
Jego drgm1ia :erowe. W mechanice kwantoWCJ energia zerowa stanowi
charaklcrystyczm1 wasno dowolnego ukadu czi1stek. W tempcr:uu-
rach bliskich zera bezwzglcdnego materia znajduje sic w stamc
skondensowanym 1 jeJ atomy (czsteczki lub 1ony) rozwazanc s:i Jak
clrga)'lce oscyiatory. Energia zerowa 1est to na1mnie1sza energia. 1ak<1
pow1mcn mie: oscylator kwantowy w naJniszym sianie energetycznym
(przy 11= 0), aby spelniona byia 7.asada meokrelonoc1 (VI. i .6.2).
7. Prawdopoclobienstwo znalezienia kwantowego liniowego os-
cylatora harmonicznego na osi OX w przedziale ocl x clo x + clx wynosi

Na rysunku VI. i .5 zestawiono kwantow gsto prawdopodobiestwa

dla 11 = j z klasyczn:1 gstosci:1 prawdopodobie1istwa wll(x). Wy-
stpowame rnych od zera wartosc1 11Lw(x) poza granicami do-
zwolonego klasycznie obszaru I." I ,,. a wynika z moliwoci pr1.cnikanm
czstek, klore maJ<! wiasno5ct falowe. przez bancrc potencjau
(VI. I. 7.2").
8". Wraz ze wzrostem lic-1.by 11 krzywa rozkadu prawdopodobicn-
stwa lt/J.1 2 .. przedstawiona na rys. Vl.L6 dla 11 = IO. coraz bardziej

! I
w I
1,
11 11
11
'1
11
"
11
I
'1
I II
I \ I
I \ I
I I I
I I
I I
I I
I I
I
I

-a o a X
Rys. Vl.1.6
504 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowej

zblia si do klasycznej krzywej prawdopodobiestwa (rys. VI. i .3), co

jest w zgodzie z zasad korespondencji Bohra (VI. l.4.4").
9', Posiugujc si wartociami wiasnym1 energii liniowego os~
cyiatora harmomcznego mozna obliczyc jego energi i;redm;1 (W):
hw0 liwo fi wo
(W)=-_~, + ell"/1T -1. = --+(lVi ).
2
Energi redm (W) - z dokladnose1;i. do energii zerowej - opisuje
wyraz (W1 ), ktory Planck otrzyma w swojej teorii promtemowama
cieplnego ciaa doskonale czarnego. Na rysunku YI.1.7 przedstawiono

o
Rys. Vl.1.7

graficzniezaleno tego wyrazu od czstosc1 przy T =

const. Wida,
e najwikszy wkad do ( W1 ) wnosz drgama o maych czstociach,
odpowiadajcych duym dlugo5c1om fali.
W wysokich temperaturach mamy kT liw 0 , 7.atcm
-hwo
<l'\'i) = = kT.
I + liw 0 /kT- l
Pokrywa si to z rezultatami uzyskiwanymi z zasady ekwmartycji
energii Cil.3.6.5).

Vl.1.6. Zasada nieokrelonoci Heisenberga

le, Wlasnosc1 falowe mikrorn1stck (VI. Ll .4") wprowadzaj ogra
mczema co do moliwo5ci posug1wama si 1v stosunku do takich
c:z:1stek poy;:ciami wsplrz:dnej 1 pdu w ich klasycznym sensu:.
W fizyce klasyczne1 rwnie wystpuj oeraniczcnia dotycZl)cc
stosowania niektrych poJc do okreslonych obiektw. Na przyklad,
me ma sensu stosowanie pojcia temperJtury do pojedynczej 1..7.i1s1c1..-zki.
 Vl.1.6. Zasada nieokrelonoci Heisenberga 505
poj1;c1c punktowej lokalizacji tpn:ebywama w Jednym punkcie) ntc ma
1.astosowama przy okrelaniu polozcnia fali w przestrzeni ild. Jcdnakzc
w mcchamcc klasycznej okrelonej wartosci wsplrLdncJ cz:,stki
odpowiadaJ' dokladne wartosc1 JCJ prdkosc1 i pdu. Natomiast
w mechanice kwantowej wystpuj ogrnmczcnia moliwoci jt:dno-
<.."7.esncgo dokadnego okrelania wsprzdnej cz;istki 1 wartosci JeJ
pdu. Ogr.imczema le zwu1zanc s:1 z korpuskularno-falowym dualiz-
mem wasnoci mikrocz:1stek (VI. 1.1.3").
2". Zasad 11ieokrelcmo.ki (zasadq 111eowac:o110Jci) //c1se11herg11
nazywamy mcrwnosci

x p"' ~ 11, y i1p ;;;;. li, l!i.: l!i.p, ~ Ir.

W tych wzorach Ax. l!i.y 1 l!i.: oznaL-zaj przedziay wsplrz\!dnych.
w ktrych mozc by ziokalizowana cz:istka opisywana fal:! de
Brogliea (Vl.1.1.2"}, jezeli rzuty jej pdu na osie wsplrzo;dnych
mieszcz:1 si odpow1edmo w przedziaach *l lip", lipr .i p,. Z zalcz-
nosci Heisenberga wynika, ze wsprzdne czstki x, y, : 1 rzuty JCj
pdu Px, p t p, na odpow1cdme osie me mogq mie rwnrn.:zcsmc
wartoci rownych dokadme x. i p"', y t p,., : i p,. Wartoci tych
w1elkosc1 fizycznych mog! by zadane z dokladnocu1 okrelon
przez 1.asad Heisenberga. Im bardziej dokadmc okrelone JCSt
polozcnie c1.:1stki, tj. 1m mme1sze s l!i.x, by i li:, tym mmcJ dokladme
okrelone s wartoci rzutw jeJ pdu (tj. tym wii;kszc s;i t:..p_" .6p1.
1 l!i.p,). Jczeli pooemc C?stki na osi OX okrelone 1est dokladmc
i Ax = O, to px = j7J 1 warlo rzutu pclu p Jest calkow1c1c
mcokrclona.
3. Zasada meokrclono5c1 w mcchamce kwantowej narzuca ogra-
niczenia na rnoiwo5c1 opisu toru ruchu cz:istki.
W teorii klasycznej w kazdyrn punkcie toru CZiJStka ma okrelone
wsprLdnc x. y, : 1 okrelony pd p, ktorcgo rLuty na osie wynosz1
p"', pl' 1 P: W rnechamce kwantowej mona to uzyska!: tylko w tych
przypadkach. gdy cz:1stka porusza si w makroskopowym obszarze
przestrzeni (na przykad zostawia lad na kliszy fotograliczncJ lub
ekrame oscyloskopu). Jezcli, na przykad, polozcmc elektronu ustalone
Jest z dokadnoa:1 wynikajl!C'J z imowych rozmiarw zmm:1 .:mulsji
fotogrulic7J1Cj, na ktre dz1aia elektron, to 1lx - 10- 6 m. Odpowiada
temu mcokreonos pdu l!i.p" ~ 11/Ax - 10- 28 kg m/s 1 pn;:dkosc1
l!i.v" = l!i.p_,/m - 10 2 m/s. Przy prdkociach elektronw rzi;du

1
7..asada mi:-okrdlonnci J-h:iscnhcrga C'"/..s1o 7~fHS)'"\~an:i ,U!Sl rOwnlcz w posta..:1
d.<l>p,"' ll/2 . .11.l>p,"' fi/2, il:llp,"' f1/2.
\V 1y111 wypadku symbole Ax. 1'1)', (>:, ilp,. l>p, I IJ.p, 01JIUC"/.a) sn:dmc kwadr:11owc
odch~lcma wsplr1.~dnych 1 nu1ow pllu C1;1s1ki od ich wanoSt:i i\rodnich (1'1-' ~ ,i(i.')
~../<.<')-<.<)' 11<1.).
506 Vl,1. Elementy mechaniki kwantowej

10 -10 m/s moemy przyj, ze poruszaj si one po okrelonym

6 7

lorze z dokadnie zadan w kazdym punkcie prdkoci.

4. Jezeti cziJslka porusza si w mikroskopowym obszarlc prlc
strzcni, to 1.asada meokrelonoc1 w istotny sposb wpywa na
charJkter jej ruchu. Na prlyklad, poo1.cme poruszaj:1cego sic; w atomie
elektronu moe by okrelone z dokladnorn1 do rozmiarw atomu tj.
ll:i; - rn- 10 m. Nieokrelono prdkoci ,.ll jest przy tym tego
samego rzdu co sama prdko: ,.11 ::::: to" m/s ::::: 1. Tor elektronu
w atomie z dokladnie zadarni w kazdym punkcie prdkoi;ci me ma
sensu. Wcale to jednak me oznacza, ze zasada nieokrelonoci wiadczy
o zasadniczym ograniczenm naszej wiedzy o mikrosw1ec1e. Zasada ta
jedynie odzwierciedla ogramczom, stosowalno pOJt,? fizyki klasyc2ncj
w przypadku mikroswiata.
5, Zasada meokrelonoc1 me wprowadza ogramczen na moz
liwosc1 stosowania - w sensie klasycznym - poj: wsprz!!dncj
1 pdu dla cia makroskopowych. Wlasnosc1 falowe takich cia nic
ujawmajt! si (VI. I. l.6) 1 dlatego w przypadku cia makroskopowych
zasada nieokrelonosc1 me odgrywa zadnej roli.
6, Zasada nieokrelonosci dla energii W i czasu 1 m11 posta

MV llc;;:. li,
gdzie 1HV jest nieokrcilonosc1 energii czstki. ktra w c1<igu czasu 111
znajduje si w stanic o energii W. Energia czt1slki w danym slame
moze by okrelona z tym wiksz dokladnosc1. 1m duzc1 czstka
znajduje si w tym stamc.
7. Po111it1rt!111 nazywamy proces oddziaywania przyrz1du z bad:1-
nym obiektem, w wyniku ktrego uzyskujemy pcwm1 mfonnaCj
o wasnociach obiektu. Proces ten zachodzi w czasie ; przestrzeni
i jest procesem obiektywnym. Oddziaywania przyrzdu z L)bicktam1
mikroskopowymi i makroskop0\vym1 1stotmc s11; od siebie rm:1.
W tym drugim przypadku proces pomiaru z tak:1 czy inm1 dokladno5c1
opisywany jest za pomocJ praw fizyki klasycznej , przym1d me
wywiem na badany obiekt takiego wplywu. ktry 111c mgby by
uwzgldniony w tennmach 1 pojciach fizyki klasycznej lub uczyniony
dowolmc maym. W mechanice kwantowej w zwizku z obiektywnie
wystpuj:1cym dualizmem wlasnoci mikroobicktow (VI. l. i .J") proces
pomiaru jest merozerwalmc zwi:)zany z istotnym wpywem przyrzdu
na pr7.cbieg badanego zjawiska. Na przykad w celu okrelenia
poloenia elektronu naley go osw1etli" swaatlcm o moliwie wysokiej
czstosc1. Na skutek zderzenia fotonu z elektronem pd elektronu p
uicgme zmiame o wielko wynikaj:ic z 1.asady nicokrclonoc1
llp ~ 11/llx, gdzie Ax jest tego samego rzi;du co dlugo fali ), swmtla.
Wpyw wywierany na obiekt w procesie pomiaru me mozc by
uwaany za may lub mc1stotny - stan obiektu ulega zmiame. I io
takiej zmianie, ze w wyniku pommru okrelone klasyczne wlasnosc1
 Vl.1.6. Zasada nieokrelonoci Heisenberga 507
czstki - na przykad jeJ pd - znane s jedynie z pewn dokladnos-
ci, ograniczon przez zasad nieokrelono5c1.

Vl.1.7. Zjawisko tunelowe

1. Jamy potencjau, w ktrych znajduj si czstki, mog mie
znacznie bardziej skomplikowany ksztat ni ;arna rozpatrywana
w VI.1.4. Jczcli energia potencjalna czstki ma tak postac U = U (r).
Jak przedstaWJono na rys. Vl.1.8, to przy przcehodzemu z obszaru
i (r < r 0 ) do obszaru 2 (r > r 0 ) iub z powrotem czstka o energii W,
speimajCeJ warunek 0 < W< LJmn musi pokonac barier pDll!lll'jlllU.
Z rysunku Vl.1.8 wida, ze wysoko bariery H = U m- W i JCj
szeroko a zaiez od wartosc1 W.

u a

w
ol-~.J-~--1~~~--=::::::::===,.,.,,.._-r_.

Rys. Vl.1.8

2. Zgodnie z wyobrazeniam1 mechaniki klasycznej czstka o ene-

u
rgii w< ma me moze pokona bariery potenCjalu, czyli przej
z obszaru I do obszaru 2 j z powrotem. W celu umoliw1cnm
takiego przejcia nalezy dostarczy ;e; dodatkow energi. rwn
lub w1cksz ni H.
W mechanice kwantowe; mamy rne od zera prawdopodobienstwo
D tego, e czstka o energii W< U maa przeniknie przez banerc
potenCJalu. Zjawisko to nazywamy z1awiskiem t1111eiowym. Zw1azanc
;est ono z falowymi wlasnosc1am1 czstek (Vl.1.1.3"). Prawdopodobie
stwo D przejcia czi1stki przez baner lpr:e:roc:ysto.fr', wspk:y1111ik
pr:e:roc:ystosci bariery) jest rwne

D = Ircr .
1rad
gdzie Irr:.,.Jcst naleeniem (IV.3.3.6) fali de Broglic'a cz:1stki przcpusz-
508 Vl.1. Elementy mechaniki kwantowej

czoncJ przez baner polencJaiu. I r'd nal\!Zeniem fali de Broglie a

czstki padaJaCCJ na buner.
Dla prostokntncj banery potencJalu o wysokoci Uo 1 szcrokosc1 L
(rys. VI. j .9) prawdopodobicilstwo przejcia przez barier opisuje wzr

D == D0 cxp( - ! j2m[Uo- W] L).

gdzie m jest mas:i cz:istki, li' - JCJ energi.

u
u

w~---

Rys. Vl.1.9 Rys. Vl.1.10

W przypadku bardzicJ skomplikow;mcgu kszwltu banery polcncJau

.
D = D0 exp( - ~ I. j2m[U(x}- W] dx).

gdzie x 1 1 Xz s<! wsprz\!dnymi pocz:1tku i konca banery potcnc1au

U !:I:) dla danej wartoci energii W (rys. VI. i. IO). Wysli;puJ'lca w tych
wzorach wielko D0 jest staym wspczynnikiem bliskim 1cdnosc1.
3". Zjawisko luneiowe odgrywa znacl:c roh;. o ile prawdopo-
dobicnstwo przejcia przez baner\! me JCSl zbyt mae. Zaci1odz1 to
w sytuac1ach, gdy wymiary liniowe bariery potcncpiu s;1 tego samego
rzdu co rozmiary utomow. Na przxklad, dla U0 -W = IOcV
i L = 10- 10 m dla elektronu (m ::::: 10- 3 kg) mamy D .=::: 0,04. Nalo
mrnst dla L = rn-! mi niezm1cmonych pozostaych wurunkach mamy
D ::::: 8 10- 15 _ Przezroczysto banery zmniejsza sic wraz ze wzrostem
masy cZl!Slki i rimcy U u - W
4, Paradoks =111w1skll t1111e/owegu poe~a na tym. e przcchodzcmc
cz<)stki przez barier potencjau umoliwia znalezienie JeJ wewntrz
wzbronionego z klasycznego punktu widzenia obszaru, gdzie energia
potencjalna czstki prLcwy7.sza JeJ energu;: cakowit. W tym obszarze
 Vl.1.7. Zjawisko lunelowe 509
energia kinetyczna cz:1stki Jest Ujemna 1 w konsekwencji prdko (1
pd) cz:1stki staJe su;: wiclkosci urOJOn<1.
W rzeczyw1stoc1 me ma tu paradoksu. Zjawisko tuneiowc JCSL
1~aw1skicm czysto kwantowym - p0Jaw1aj:1 sity tu nieoczekiwane
7. klasycznego punktu widzema trudnoci w przedstawmnm energii W
cr.stki w postaci sumy energii kinetycznej 1 potenqalnej
!
W=-+U(x).
2111
Wobec tego. ze wsadu meokrc\onosc1 (Yl.1.6.2") wyklucza moliwo
rwnoczesnego przyp1sama czstce okrelonych - z dowolnym
stopniem dokladnoc1 - wartoci wsprzdnej x 1 pi,:du p, w mccha111cc
kwantowej przedstawmmc energii cz:1stki w postaci sumy cile
okrelonych czsci - energii kinetycznej p?/2111 1 potenejaineJ U (x) me
jest uzasadniam:. Jedi wsprt\!dna cz;,stki x m1ec1 si~ w przi.:dzialc
.6.x, a Jej energia potencjalna U {x) JCSI okrelona z odpowicd111:1
dokadnosc1q, to pojawiajca si przy tym nieokrelono .6.p wartoci
p~du czstki (.6.p ~ li/l!lx) nic pozwala na mw1cmc o dokladncj
wartoci energii kinetycznej p?/2111 cz;1stki. OkazUJC sity przy tym. ze
nieokrelono energii kinetycznej 61-1{ czstki, zwizana z ustalcmcm
jej wsplrz\!dncJ, przewyzsza rnic\! nucdzy wysokosci:J banery U0
(rys. V.1.9) 1 energii! W cz;1stki
ll{ > U 0 -H~

Rnica W, przewyzsza (\! energ1~. jakiej brakuje czstce znaj<luj:JCCJ

si\! wewntrz Jamy polenqatu, aby mogia ona wyjs z jamy .. w
klasyczny sposb" ponad barier.
O roli odgrywanej przez zjawisko lunelowc w fizyce c1ah1 siaicgo
1 w ZJilw1sku rozpadu prom1emotwrczcgo m6w1my w VII.2.8.3
i VIII. i.5.'.!"

Rozdzia Vl.2
Budowa atomw i czsteczek
oraz ich wasnoci optyczne
Vl.2.1. Alom wodoru i jony wodoropodobne
I". Atomem nazywamy na1mmeJSZ<l cz:1stk\! materii. maj:!CI wszyst-
kie wasnosc1 chenuczne danego mcrw1as1ka chemicznego. W skad
atomu wchodzi dodatmo naadowane j:Jdro oraz poruszaJ:!cc s1i,:
w polu elektrycznym j:1dra elektrony. adunek J:!dra Ze IVlll. i. l.2")
rwny 1est co do warloiic1 bczwzgli;dncj sumuryczncmu adunkowi
wszystkich elektronw w atomie. Jonem nazywamy elektrycznie
510 Vl.2. Budowa atomow I czsteczek

naadowan cz11stk, ktra powstaje w wyniku utraty iub przyi:1czema

elektronw przez atom lub cziisteczk.
2'. Najprostszym atomem JCSt atom wodoru, zloony z jednego
protonu w j;1dr.zc 1 jednego elektronu, poruszaJqccgo si w kulombow,
skim poiu elektrycznym jdra. Jo11y ll'Odoropodob11e to Jony He+,
Li++, Be+ + itd., ktre. maj:! Jdro o ladunku Ze 1 Jeden elektron.
3. Posrod wlasnosc1 optycznych atomu najwazniejszc jest Jego
widmo promieniowania. Czstosc1 1 w dyskretnym widmie liniowym
atomu wodoru op1suJe wzr Baimera-Rydberga

1 = cR'(__2_ __
I) =
-"l '11
Ili
R(--1__l) ,
'J
Ili
gdzie
27t2 llll!'"
R = iw CGS),
/13

przy czym C JCSl pn;dkOSCll) SWiatia W prm, Ili - mas eiektronU,

e - Jndunkiem elementarnym, li - slah1 Plancka, r. 0 - przcnikainoc1
elcktryczm1 prni, n ! 11 1 - dodatnimi liczban11 cakowitymi, przy
czym 11 1 > 11.
Wielko R' = R/c nazywamy stalq Rydberga, wartoSci R ; R'
wynosz11
R = 3,2931193 10 15 s-i,
R' = l,0973731 10 7 m-'
Liczby cakowite 11 i 11, nazywamy glw11y1111 /ic:ba1111 k1ra11toll'J'llli,
przy czym 11 1 = 11+ I, 11+2 itd. Grup linii z Jednakowymi wartociami
11 nazywamy seri 11'1dmowq. W widmie wodoru mamy nastpujce
serie linii:
dla 11 = I - seria !Jimana.
dla 11 ==2- seria Ba/mera,
dla /1 = 3 - sl!ria Pascl1e11a,
dla /1 = 4 - seria Bracketta,
dla 11 = 5 - seria Pfimda,
dla 11 = 6 - Sl!rra H11111plirey.m.
Dlajonow wodoropodobnych tpunkt I") wzr Balmcra-Rydbcrga
przybiera post:i

1 = z .. R ( -i , - -i ,) ,
1r "i
gdzie Z Jest liczb porz:1dkow11 picnvmstka w ukadzie okresowym
Mendelejewa (Vl.2.3.5).
 VJ.2.1. Atom wodoru i Jony wodoropodobne 511

4. Kadej warlosc1 liczby kwantowej /1 we wzorze Baimera-Ryd-

bcrga odpowiada gmmca serii o najw1\!kSZCJ czi;:stoci (dla 11, = oo),
kl6n1 nazywamy termem T,,.

R
T. = -, (dla wodoru),
11-

Z 2R
T. -
= --,- {dla JOOU wodoropodobncgo).

5. Energia jonu wodoropodobnego w stanic opisanym gwn

!iczbi1 kwantowi) 11 wynosi

IH~I
T.=-- ,,
Energi 11up1111a cicktronu w atomie nazywamy warto bez-
w1.gl1;dn w. NaJmmcJsza warto ~Vi (dla n= I) odpowmdi1 s11111owi
padstawo11e11111 ato11111 (punkt 9). Wszystkie wartoci energii dla /1 > J
charakteryzUJI stUllJ' w:b11d:o11e a/011111. Wazm1 cechi;: wyrmaJC<I
stany wzbudzone stanowi skonczony czas ycia T atomu w tych
stanach: 10-s s. W slame podstawowym alomu 1zolowancgo od
T :::::
wpyww zewni;:Lrznych czas T jest meogramczony. Najwiksza warto
wllUI. =o (dla 11- oo) odpowiada )CJlll:acji atomu lub )01111, tj. ode-
rwaniu od mego elektronu. Energia Jonizacji rwna JC~t energii
wi;1zama eiektronu w atomie (lub w Jome).
Pofl.!11c1al 10111:acji (Jll.9.4.3) atomu wodoru lub jonu wodoro-
podobnego w stame o gwnej lic7.bic kwantowej 11 Jest rwny

Z 2 Rh
t(I=--,-.,
en-
gdzie e Jest ladunkiem elementarnym. Na rysunku Vl.2. i przytoczono
schematy po7.iomow cnergctyc7.nych w atomie wodoru oraz ro.mtcsz
czeme jego serii widmowych
6. Widmo 1 poziomy energetyczne atomu wodoru zostay po raz
pierwszy wyjanione w. pomoc-4 postulatw Bohra.
Piaws=y posllllat Bohra (pos111/at s1a11011 srac1a11e1r11ych): w atomie
wyst\:pUje zbir stanw stacJonamych, takich ze znajdujcy s1i; w 1111.:h
atom me emituje fal elektromagnetycznych. Stanom stacjonarnym
odpowiadaj orbity stacjonarne {punkt 9), po ktrych elektrony
poruszaj si z przysp1eszcmem, aie me emituj przy tym swmta
(porwnaj (IV.4.3.4)). Pierwszy postulat Bohra zosta wyjaniony na
gruncie mechaniki kwan1owcj (Vl.1.2.6).
 o dugo fali w .a {1 .S. = 10-e cm)
Rys. Vl.2.1

Regua kwa11towc111111 orhit: elektron w stanie stacjonarnym atomu,

poruszajcy si po orbicie koowej. ma skwanlowanc wartoci momentu
pi:du. ktorc spelniaJ warunek
Ll = m1>r = kfi, /;: = I, 2, 3, ... ,
gdzie 111 Jest mas elektronu, t' - Jego pq:dko5c1q. r - prom1cmcm
 Vl.2.1. Atom wodoru 1 jony wodoropodobne 513

k-teJ orbity, fi = /i/2TC. Liczba cakowita k rwna Jest liczbie dugoci

fali de Broglie'a dla elektronu, jaka m1ec1 si na obwodzie orbity
koloweJ:
2TI:r 2xnnv
-.-=--=k.
). li

Kwantowanie momentu pdu w mechanice kwantowej omwione

jest w punkcie 8.
Drugi post11/a1 Bohra (reg11/a czstosci): przy przechodzeniu atomu
z jednego stanu stac1on:1mego do innego zostaje wyemitowany lub
pochonity Jeden foton. Emisja fotonu nastpuje_ przy przejciu
atomu ze stanu o wikszej energii W,, do stanu o rnnieJSZeJ energii n-;..
Przy przejciu odwrotnym zachodzi absorpCJa fotonu. Encrgrn '11
fotonu rwna jest r:i:mcy energii atomu w dwch stanach:
lV,.-W =Ili'.
W mechanice kwantowej regua czstoci Bohra wynika z teorii
przej kwantowych atomu ZJednego stanu energetycznego do mncgo.
Wiedza o te) teorii wykracza poza ramy tego poradnika.
7. Stacjonarne rwnanie Schrdingera (VI. i.2.5) dla ruchu
elektronu w kuiombowskim polu Jdru o adunku Ze (VIII. i.i .2") ma
posta<:
2m
Mt+-, (W-U)l/t =o,
Jr

gdzie U (r) = -Ze/4n r. 0 r Jest energil) polcncJaina elektronu zmlJ

dUJ<1cego sw w odleglose1 r od ji1dra, c0 - przenikalnoCH} elektryczn
prni (IIl.i.2.2), f.V - energi elektronu w atonuc, ktr<! naicy
znaki przy zaoeniu, ze funkcje falowe l/t spelmaji! warunki podane
w CVI. 1.2.4).
8", Rozwizanie slaCJonamcgo rwnania Schrodingera dla eiek-
tronu w sfcrycznosymetrycznym polu kulombowskim jdra prowadzi
do nastpujcych wnioskw:
A. Moment pdu elektronu w ntom1c JCSt skwantowany zgodnie
ze wzorem

gdzie okrelajca moment p1=du arbita/11a lic:ba kll'allloll'a I przybiera

wartosc1 I = O, i, . (11- I); 113est gwn liczb:~ kwantow:1 (punkt 3").
B. Dla W < O, gdy elektron 3esl zw1<~zany" w atomie, 3cgo ruch
ma charakter okresowy. a wartosci energii W s1 skwantowanc.
514 Vl.2. Budowa atomw i czsteczek

Wartoci wasne energii J.V,, (Vl.1.2.5) wyznaC?.:imy ze wzoru

Z 2 me Z 2 Rl1
H;, = - - - - - - - - - - iw SI),
8/r2r.ij 112 - 2

2n 2 Z 2me" Z 2 Rli
1-V,. = - --
,,2 -
2 - = - --,-
11- {w CGS).

W tych wzor.ich R jest stal Rydberga (punkt 4), 11 - gwn lii-zb1

kwantow (punkt 4). Rozwu1zame rwnania Schrodingern dla elek-
tronu w JOOIC wodoropodobnym prowadzi do poziomw energetycz-
nych typu Balmera-Rydberga (punkt 4").
9. W zaleznoi;ci od wartoci orbitalnej liczby kwantowej przy-
JmUJemy nastpuj:1ce oznaczenia stanw eieklronu w alomach:
dla I = O- stan s,
dla I= I - stan p,
dla I = 2- stan d,
dla I= 3- stan/, itd.
Stan s w atomie wodoru dla /1 = J JCSt stanem podslawowym
(patrz tak.ze punkt 5). Stan ten ma symetri sferyczn:). Jego funkcJU
falowa zalezy tylko od odlegoc1 r ciektronu od j;1dra N1 r}i(r)) =
i wyrazu s1i;: wzorem

tJi = t/l(r) = Cexpi-r/noL

gdzie C jest stah1 wynikaji1c-4 z warunku nonnulizacji prawdopodobici1-
stwa (VI. i .2.2), a0 - pierws:ym promle11iem Bolira:
47t i:u 11 2
ao = -,-,w-,2- (W SI),

1;2
ao = - - , (w CGS).
me-
w mechanice kwantowej orbity elektronowe w atomie rozpatruje
si Jako miejsca geometryczne punktow, w ktrych mozcmy z m1Jw1k
szym prawdopodobiestwem znale elektron. W szczcglnocr dla
stanu s atomu wodoru lak orbit~ stanoWJ pierwsza koowa orbita
Bohra o promieniu r6wnym a0 .

Vl.2.2. Kwantowanie przestrzenne

l". Kwa11toll'a11ie111 przestr=e1111ym nazywamy udowodnione w me-
chanice kwantowej 1stmen1e okrelonych dyskretnych przeslrzcnnych
orientacji wektora momentu pdu L1 cicktronu w atomie. Moliwe s:1
Jedynie takie oncnlaCJC L,, przy ktrych rzut L 1: wektora L 1 na
 Vl.2.2. Kwanlowanie przestrzenne 515

kierunek Z zewntrznego 2h
pola magnetycznego przy
JffiUJe wartoci ~dce w1cio
krotnosci fi:
L 1, = 111f1,
gdzie 111 jest liczoi1 calkow1
t, ktr:1 nazywamy mag1w
tyt:n /ic;bq kwa11to
w, przyJmUJc warlosc1 -h
111 = O, l 2, ... I, (I
- orbitaina liczba kwanto sian p
wa (Vl.2.J.8)). Na rysunku
Vl.2.2 przedstawiono kwan stand
towame przestrzenne wekto- Rys. Vl.2.2
rw L 1 dla elektronw w sta-
nach p 1 d (Vl.2.1.9).
2. Pomewaz wektor momentu pdu elektronu jCSl proporcjonalny
do orbitainego momentu magnetycznego ciektronu (Ili. I:!. l.2"),
z kwantowania przestrzennego wynika, i wektor Pm orbitaincgo
momentu magnctrcznego elektronu w zewntrznym poiu magnetycz-
nym me moze hyc zorientowany w dowolny sposb.
3. Doswiadczaime stwierdzono, ze mona zaobserwowa kwan-
towamc przestrzenne atomow, majcych Jeden zewntrzny elektron
walencyjny znajdujcy si w stanie s (VI.2. 1.9) (/ = O). Pomewaz
atomy w takim stanic me maJil momentu p!fdu <Lo =O, V.2.1.8"),
wykryte w takich dowmdczemach kwantowame przestrzenne odnosio
si wic do spmu elektronu i potwierdzaio moliwo wystpowania
dwch orientacji spinu w zewntrznym polu magnetycznym (III. 12.1.3").
Wartos bezwzgldn spmowcgo momentu pdu elektronu L,
znajdujemy ze wzoru (Vl.2.1.8)

L. = Jsls+ I) fi,
gdzie s JCSL sp111011'(1 /ic:b kll'cmtoll', rwrn1 .1 = I /2. Liczbowa warto
spmu elektronu JCSI zatem r6wna IIII.12.J.3)

Kwantowame przestrzenne spmu oznacza, ze rzut L, wektora smnu L,

na kierunek zewntrznego poia magnetycznego wyznaczamy ze wzoru

L, = m.li.
516 Vl.2. Budowa atomw i czsteczek

gdzie m, jest magnetyc;11 lic:bt1 .rp111011, ktra od liczby spinowej

.r rm s11; tym, i moe przyjmowa dwie wartoci, me tylko + 1/2,
lecz rwnie *1 - i /2.

Vl.2.3. Zakaz Pauliego.

Ukad okresowy pierwiastkw Mendelejewa
I, Najprostsze sfonnuowamc :asady wykl11c:a111a Pa111iego (:a
ka:u Pa11/iego): w adnym atomie me mog wystpowa dwa elektrony
znajdujce si w jednakowych stanach staCJonamych okreslonych
przez zestaw czterech liczb kwantowych: gwnej 11. orbitalnej /,
magnetycznej 111 1 spmowcj 111.,.
Zakazowi Pauicgo podlegaj - oprcz eicktronow - rwnie
inne cz:1stki majce spin powkowy (w jednostkach Il). W dowoinym
ukadzie fcrmmnw (VI 1.2.2.4) me mog wystpowa czstki, znaj
dujce si w jednakowych stanach kwantowych.
Dla elektronw w atomie zasad Pauliego zapisujemy w nastpujcy
sposb:
Zi{11,/,111,m,)=O lub i,
gdzie Z 1 (11,I,111, 111,) Jest liczb<! ciek.tronw w stame opis<mym przez
dany 7..estaw liczb kwantowych.
2. Maksymalna liczba Z 2 (11, i, m) cicktronow, znajdujcych si
w stanic opisywanym przez zestaw trzech liczb kwantowych 11, I,
111 1 rnicych si jedyme onentacj spmw, wynosi

Z 2 (n, /, m) = 2,
gdy spmowa liczba kwantowa moze przyjmowa tylko dwie wartoci:
J/2 -1/2.
I
3. Maksymalna liczba 2 3 (11, /} ciektronw znajdujcych si w sta-
nach okrelonych przez dwie liczby kwantowe 11 1 I wynosi
2 3 (11,l) = 2(2/+I).
Uwzgldniono tu fakt, e dla danego I wektor L1 mozc przyjmowa
(21+ I) rnych onentacji w prlcslrzem.
4. Maksymalna liczba 2(n) clcklronow znajdujcych si w sianach
oli:relonych przez warto gwnej liczby kwanlowcj 11 1esl rwna
l=n- j
Z(11) = I 23(11, /) = 211 2
!=O

1 Ci.~slo obi~ lic:t.b,\. Ja:.rnto\\.'&: .-. 1 m, nic S&j nnrn1am:, mowuny \\Uwc1as o spmow~1
0

Jii:Lhie kwantowej, roz.umu:ji1c przc-l Io poJ~-Cll!' wu:lkoS m, k10rcJ moz.cmy pr1.yp1.'i\'WilC dwu:
war1oci lj1
 Vl.2.3. Zakaz Paullego 517
Tablica Vl.2.1
Liczba clckironow w sian:1ch Muksymalna
li Pow loka s d liczha
p f g
Cl= O) (/ = I) (/ = 2) (/ = 3) (/ = 4) clckironow

I
2
K
L
2
2
-6 -
-
-
-
-
-
2
H
3 M 2 6 IO - - lH
4 N 2 6 IO 14 - 32
5 o - 6 IO 14 lll 50

W tablicy VI.2. l podano maksymainc liczby clektronow. Jakie

mog si znajdowac w stanach opisanych przez dane wartoci liczb
kwantowych: gwnej /1 i orbitaneJ f.
5. Systematyka zapelniama stan6w ciektronowyc:h w atomach
i okresowo zmian wia~nosc:1 chemicznych p_ienvmstkw umoiiwmJ
rozmieszczenie wszystkich pierwiastkw cl1emicznych w 11klatbe
okresowym pierwrastkow Afe11dele1ewa.
Wsplc1.esna teoria ukadu okresowego oparta Jest na nastt;pUJll-
cych zaiocmach:
A. Liczba porzdkowa Z pierwiastka chemicznego r6wna jest
oglneJ liczbie eicktron6w w atomie danego pierwiastka.
B. Stan ciektronu w atomie okrelony )est przez zestaw czterech
liczb kwantowych 11, I, 111 1 111,. Rozm1eszczeme elektronw na
poziomach energetycznych w atomach powinno speimac 1.i1sad~
minimum energii atomu, czyli wraz ze wzrostem liczby elektronw
kady kolejny elektron powinien zaJmowac stan energetyczny o mo
liwie naJni:7.szcJ energii.
C. Obsadzanie stanw energetycznych w atomie przez elektrony
powmno zachodzi zgodnie z zakazem Pauiiego (punkt I").
6, Powlokq eiektronowq nazywamy zbir stanow elektronowych
atomu maJcych takie same wartoci gwnej liczby kwantowej
11 (VI.2. i.4). Wyrniamy nastpujce powoki elektronowe (tablica
Vl.2.1):

powioka K dla li= l,

powioka L dla Il= 2,
powioka M dla li = j,
powoka N dla li =4 itd.

Wcwm1trz powioki elektronowej elektrony rozmieszczone s;i na

poszczeglnych poc/powlok(lc/i, z ktrych kazda odpowiada pewnej
wartoS<:1 orbitalncJ liczby kwantowej I (Vl.2. l.8").
7. Koiejno zapeniania stanw energetycznych w atomach na
posz~cglnych powokach, a w ramach 1cdnc1 powioki - na pod-
Ukad okresowy pierwiastkw Mendelejewa

LiC2b.1 atomc.M'.:i-f-6 12.0111! L - m.'.1::.3 owmcrso

1ampor:11u1:11Dpnlenl> (C:t- ~I~
10mpe<:10Jr:11r21"l> l'C:I- '121 C,
-ymbol
~truktur:; elaktn;111owa-L--11.1~:~

Wogle- -niw

!!2l'.
zna.L<1.ol""""a~r.t1. 11C;
~1.ny ()w:skzl>.Jjq i:a:Qp
oojl.ltdbej1iwu'1. a!:l:l~ll'J

I 55 132,905 56 137,:J 157 138,91 72 178.~9 73 100,9-la 74 11J:l,ll5 75 100,: 7~ 1;.,~ I t I 192
I~ IQ 1~ 21Sl ~ 311D 3100 ll'I 2UD
'ti.'ll Cs i;a: Ba 1 La* 31!.l 5'lll Hf $1'5 Ta !ror W x.zr Re '.lJ'lT Os ":ii Ir
oI fl'.'/.1$, P~ I p.:6i:1 ~ 1 ,..,.)-41"~1 fQ>iU''~1 1~>4I'"!dar fht-1~!.1ft~ c1u.}l!'!..f~ 1 t:i..!-t!"!J1.1.:
I Co? Bar l L.nnlan I!". _. .!~I'!!,_ , ._\'!O!!,_"'J' _ _ R;n_ '-- O~. _ _liy'!_
I 87 122:11 88 !23iJl 89 12271~ 04 1260!
I im
1-
Fr ro
11<11 Ra 1:;:!11 Ac**', -- Ku
lis
58 1.:0.12159 140.!'01~0 144,24 61 (147) 62 150.!S
71 1ltllll' Pt'i7~: I ,n.~1 7s' I ttti:t.:'Ts.1 IM 931 IO!O -lll!O !Or.?
L .!"~ __ ...!!!!.. .J _-'/'li'.!! . ' Kuiaalow 3257 Ce l!12 Pr i121 Nd 1'(Q Pm ma Sm
IK.a\.l"!t"er.: llt~!:Afti:~ (Xti'*!"'!ift: i~rtr~c!t.J 1 (J..t;IP'!i~l
Ce1 Pr.lleodym Hood;'m Promol Samar
90 m.038 e1 1mi 92 m.ro 93 1~J7J 94 124:ii
'lntynowce
''Aktynowce ~Th "~ Pa llli U ~ Np ~ Pu
 Gozy
!;Zbchclne
r2- 4.oo"il
1-n I
1-m He 1
I "' I
lllA VA VA VIA VllA I Hel I
is - To.sii 6 ii.Oiits 1- T.i.~1 8-15.mi i l!IT..,lll 10 20.te.J 1
1 ~ B im 1g) C j~ N jg O :i F ~~ Ne 1
I I
1iz~:i' is::,:;,: h:~~:- 1 u~~~ 1i"::-"3=~, 1 1::.:::,:~l I
1 Bar Wgltl A:zol Tlen Fluor lleon 1
113 2G,9il15 14 28,ClaS 15 30,9738 16 32,004 17 35,4SJ 18 39.~I

I~~ Al
I
~ Si ~~\bi p ms ~: Cl ::~ Ar I
I
-----.. IB 110 ' ''~:>~ l~~;~1 i~f~:/ r.5~~~ l'Ci~;~~~ i'~~:n' I
20' - 5e.7i 29 6J.s4 io. -cS.37 ;31 G9.72 32 n.!9 33 14,9216 34 1e.oo 35 79.m 36 ro.oo
1
!:il Ni ig:~ Cu ~i Zn 1~Cl Ga ~ Ge ill1 1As fil Se :~ Br 1 :m Kr 1
1"1~~ !Al~t::' 1.i.,~k~t:: ' f'-')l::1 '4~:-1;1' IAf~-e,~: f..l;J.1.:"4~:"'1 1 liJP,::'=.a~ IAo);!:,~~:,~ 1Afl~-::41~t:l 1 :
Nlklel Mledl Cynk I Gal Gennan Arsen Slen Brom Klyp1on
,45 100.4 47 101,a;o 48 11:!,40 49 11-1.112 so 11.s9 ~2 "'-'~ ~~ 121.m 53 1'.?6.~ _s4, 131.:;()
~ ~ 11~ 1
1

ru; 3?I 1151 z:J:2 IU,/ 113

Jii!i Pd bi Ag 1;.; Cd 1ir<0 In 21 ro Sn 11>i Sb m Te s. 1-1!11 Xe
,-.,i"'4':!!.: (IO;l<I':~ [1J;.l;f:~ I jr'J~\l~~ f~Jfl~':!.;.::_:: w"""'~~=ss 1 1>'.J)lcl~~~ ,,,;i:::'~~=~~ J'1;Lo'~~ I
Pallad Srebro Kadm I Ind Cyna Anlymon Tellur Jod Ksenon I
78 rns.09 79 196,!C\51 eo 200.s9191 2().1,ll 82 201.19 83 1as.~oo 84 12101 es 1210) 06 122211
11n ' .;~ ! llJ x; 111 :si 1-~ 1-111 I
w Pt ~" Au " 1 Hg 1"
57
TI 11
<o Pb l5ill Bi ;<; Po At .a Rn 1
~:"r!.J~1 flli'r~,:~ 1u11rs.:<!~: )1:wt-il!'~'lt::.~~ (lffl.~ 1 ~.::=r:.:.c:r ~.ru~=til;u, fKe;.1r~0~:r:::.~' x1~r~ 1 ~~=~' q;ar"!-:i:tJ.i!~I
_r'!!i'~- . .]~~. __R!!_C. J _ !!'- ._ _012.!' _..._!._izm!! __ ~o!. __ ~t- ._ ~d,!!!1 _I

63 151,!lG 64 157,25 65 15a,92l 66 162.~ 67 164,9;10 68 167.26 69 1G.!l,9:ll 70 173.04 71 IN,37

m Eu !fil Gd ~ Tb !fil Dy !~ Ho kTo Er :~l Tm .n; Yb fu1 Lu

1

il.t')lf!ef't= (klli-L"!<:'t:.~ flai''!.t'~l llljol:l':~t== j~fC!" 1 .!id~ IX.:oi.at':!,:ft.:.: f'.&1'!1!.ft!.; 1r~1.:''!i(;-.: fl..j-l.! 11 5.::!'t:::

Euwp Gdolln Trb DrPIOI Holm Erb Tul 11.crb Llf.ol

95 [243) 96 (W) 97 1247) 98 (2S) 99 (254) 100 (25l 101 (256) 102 1256) 103 12.."7)

-~Am ''.:"'Cm : Bk -
Cf Es Fm - Md No Lr
(;i.,..,_.:!'~':'1: ,..._~'tc'7:,: tl'l!1"b' 6!71~
1
,;t...,.!.'~;r r::i,'1.!ln~;~i il'l)!I~~::: l~!'H!.f]!.! 1n~v 1 '!.f';:= (:\i'ti't.:'1r
Am<~k Kiur Berkel Kalllom Elnsloln Ftnn Mondolojew Nob<I Lorens
520 Vl.2. Budowa aromw 1 czsteczek

powiokach, powmna byc zgodna z kolcjnosc1 rozm1cszczema poz10

mw energetycznych o danych wartosciach 11 1 I oraz z zakazem
Pauicgo (V1.2.:!.5b). Dla lekkich alomow kolcjnosi: ta oznacza, e
pocztkowo zapenm sic powoka o mmeJszcj wartoci " a dopiero
potem ciektrony powmny wypemac nastpn powlokc. Wewnlrz
danej powoki pocztkowo zapeniaJ sic stany o I = O, a nastpnie
stany o wyszych wartosc1ach I az do I = /1 - l.
Tego typu idealny ukud okresowy p1erw1astkow miaby slruk
turc - w tym liczbc pierw1ustkow w Jednym okresie tJ. dugo okresu
- zgodn z tablic-4 Vl.2. l.
8. Koicjno podana w punkcie 7 zuczym1 zaiamywa: sic od
potasu (Z= 19), co mozna wyjani w nastitpUjcy sposb. Pr1.y
odpow1edmo duych gwnych liczbach kwantowych 11 oddziaywanie
miedzy elektronami prowadzi do tego, ze stuny o w1ckszych 11 1 mmeJ
szych I mog1 mice mmeJsz cnergiit. tzn. mog;1 byc bardncj korzystne
cnergctyczme, ni stany o mniejszych 11, ale wu;:kszych /. W rezultacie
mamy pierwiastki chemiczne, w ktorych mimo mccakowllcgo zapel-
mcnia jedneJ powloki rozpoczyna sic zapeimume nastitpneJ. Pienviastki
chemiczne, w ktrych przy czcsc1owo zapeimonej m1JwyzszeJ powiocc
uzupeimane s popr1.edmc powlokL nazywamy p1ernwstkc11111 pr:ej
cww11111.
9. Elektro1101111 :ew111r:11ymt lwale11cn11ymi) w atomie nazywamy
le elektrony danego :Hornu, ktre w powoce o m1jwyzszeJ wartoci
gwnej liczby kwantowej /1 wchodz w skad podpowok s 1 " tzn.
maJll I= O lub I= l (Vl.2.1.9). Z tymi cleklronam1 zwizane s
wlusnoci chemiczne ; opty1;znc atomw (pulrz rwnicz Ill.7.3. I").
Oglna liczba cicktronow w podpowokach .1 1 p rwna Jest 8 (tablica
V.2.1). U podstaw w1ckszoc1 reakcji chemicznych ley oddawanie
lub przyczanie elektronw zewni;lrznych /walencyjnych). Jeeli
w atomie zaj~ta jest mniej ni poowa stanow z powoki s+p. to
teoretycznie bardziej korzystne JCS! oddanie elektron6w wali:ncyjnych.
W przeciwnym przypadku, gdy powoka s+p jest w ponad poowic
zapclniona pr1.ez elektrony, przy reakcjach chemicznych korzystniejsze
energetycznie okazuje si przyh1czc111c przez taki atom elcklronow
z innych atomw.

Vl.2.4. Wizania chemiczne i budowa czsteczek

1, C:qstee:k (1110/ek11l) nazywamy miJmmcjSZl! cz;1sLkc danej

substancji. majl!Cl' jCj rodstawowe wlasnosc1 chemiczne. Cziisteczka
skada si z Jednakowych lub rnych atomw (Vl.2. l. I ' ) pol;iczonych
0

1.c sob 1111{!ci:ymo1111J11:m11 ll'iq:11111a111i d1em1c:11y1111. Wi;\7.ania chem1cz

ne mozna wyjani rozpatruJ1c oddz1uiywama zewnctrznych clckLro
n6w walencyjnych w atomach (Vl.2.3.9). Swwdczy o tym zmiana
widma optycznego, 1.wi;1zana z zachowa mem si tych elektronw przy
czeniu sic atomw w cz;1stcczki.
 Vl.2.4. Wizania chemiczne l budowa czsteczek 521

Aby rozdzieli czsteczk na pojedyncze atomy skadowe trzeba

wykona okrelon prac. I odwrotnie, Lworzemu. si CZl)steczki
towan:yszy wydzielanie si energii. Dowodzi to 1stmema sil wicych
atomy w czsteczkach. Energia, Jaka wydzteia si przy powstawumu
czsteczki, stanowi miar si oddziaywania, powodujt1cych poiczenic
Si atomw w czsteczki.
2. W przypad~u duzych odleglo5c1 r midzy at_omum1, znacznie
przekraczajcych hmowe rozrmury cl atomow, Zlalaj midzy mm1
siy wzajemnego przycigania. W odlegiosc1ach r porownywalnych z d.
midzy atomami dzmlaj siy wzajemnego odpychaniu, ktre me
pozwalaj<! elektronom z danego atomu na zbyt gbokie wnikanie
w powoki elektronowe mnego atomu. Podobnie Jak w przypadku
oddziaywama midzy cri1steczkam1 UI.5.L4"), siy odpychnma mwdzy
atomami s bardziej krotkozas1gowe ni siy przyciqgama !rys. ll.5.1 ).
O znakach sil odpychajcych 1 przycigajcych mowa JCSt w 11.5.1.4
3. W pewnej odleglosc1 r 0 midzy atomami w czsteczce dwuato-
mowej przcc1wme skierowane siy przycigama odpychama rwno-
waz si wzajem me i ich suma 1;1eomctryczna jCSt rwna zeru. Odleglosc1
r 0 odpowiada najmniejsza wzajemna energia potencjalna H~(r) atomw
czsteczki dwuatomowej (porwnaj 11.5.1.6) Irys. VI.2.3). Rwno-
wagow<J odlcgio m1\!dzyatomow;i. r 0 w CZ<J.Sleczce nazywamy d/11go.friq
w1=a111a. Wielko D = Wp(r 0 ) < O nazywamy e11erg1q ti)'SOCJ(llji lub
energiq w1:a111a. Jest ona liczbowo rwna pracy, Jaka nalczy wykona,
aby rozoyc czsteczk na pojedyncze skadaJ;1ce si na DH! atomy
i odsum1c je od siebie na meskoczom1 odlego.

r
D

Rys. Vl.2.3

Energia dysocjacji Jest liczbowo rwna energii, Jaku wydziela si

przy powstawaniu czi1stcczki, aic ma przeciwny znak. Ener1pa dysoqacji
JCSt Ujemna, a energm wydz1claJca si przy powslawamu czt1steczl\i
-dodatmu.
522 Vl.2. Budowa atomw i czsteczek

4, C=qstec:::kami jo11owymi (/1eteropolamymi) nazywamy CZlJSlcczki,

ktre powslllJ w wyniku przcksztalcenm si oddziaujcych alomow
we wzajemnie przyc1ga1i1ce si jony o przeciwnych adunkach elekt
rycznych (Vl.2. i. I 0 ). Taki typ wi;,.zania atomw w cz:1stcczcc nazywa
my w1:::ame111 1011011'.Vlll (heteropol"mym). U podstaw lworzema si
cziisteczek ;o nowych iezy opisane w (Vl.2.3.9) zachowa me si atomow
o rnym stopnm zapenienia zewntrznej powoki .t+p. Typowymi
ezsteczkarm jonowymi Sll czqstcczki halogenkw metali alkalicznych,
zlozone z jonw pierwiastkw z I i VII grupy ukadu okresowego
Mendelejewa (Vl.2.3.5): Na Cl <Na+ ci-), Csl (Cs+ I-) 1 m. Metale
z pierwszej grupy maj'! mew1elkie warL05c1 potencjaw jOmwcji
cp (Vl.2. i.5), a atomy z VII grupy charakteryzuj:1 si duz wartosci
pow11111waltwt1 elcktro11owego - ilosc1 energii, ktra wydziela si, gdy
do atomu memelalu przyiczony zoslame elektron. Przejcie elektronu
z atomu metalu do atomu niemetalu prowadzi do powstania Jonw,
z ktrych kady ma stabiln osmioclcktronow zewntrzn:! powlok
s+ p (Vl.2.3.9). W rczuhac1e tworzy s1i,: trwaa czi1stcczka Jonowa.
5. C:::stet::kilmi atomowymi (/romeo polarnymi) nazywamy czsle
czki, powstaJ:1ce na skutek wzajemnego przycigama si obojtnych
atomw. Wizanie chemiczne w czasteczce homeopolarnej nazywamy
w1q::a111em kowale11cyp1ym. Wi;izame kowalencyjne moze ulega nasy
cc111u 111asycc11ic wiq::ama kowalem.1'J11ego), co przejawia si w postaci
okrelonej warloc1owosc1 atomw. Atom wodoru w1:1zc si tylko
z ;ednym mnym atomem, a alom wgla z me w1ceJ ni czterema
innymi atomami. Najprostsz:1 czi1stcczk z w1iiz.amem kowalencyjnym
stanoWI czastcczka wodoru H 2 , zlozona z dwch elektronw dwch
j:!der - protonw.
U podstaw kwantowomcchanicznego wyjasmema wi:1zanm kowa
iencyJnego w cziistcczce H 2 iezy zasadmcza merozrmalno to
samych czi!stck - elektronw lPatr7. rwmc7. Vll.2. i.2"). Elektrony
w czsteczce wodoru, 7. ktrych kazdy nalczy" do okrelonego Jdra,
rnozna zamieni m1eJSCam1. co doprowadzi do takiego samego ukadu,
t;. do cz11steczki wodoru zlozoneJ 7. dwoch elektronw ! dwch Jder.
Nierozrmaino elektronw prowadzi do 1stmema szczeglnego
kwa11towomecha11ic::11ego odd=ialyll'm1ill wymiany, wystpuj'lccgo midzy
dwom:i1ednakowym1 fermionami. Oddzmlywanic to rozumiemy w taki
sposb, ze elektron kazdego z atomw czi1steczki wodoru przez
pewien czas przebywa w pobliu Jdra drugiego atomu. dziki czemu
realizuje si wii)zanie obu skadajcych sic na czastcczk atomw.
Z obliczen kwantowomechamcznyeh wynika, ze przy zbiamu dwch
atomw wodoru na odlego rzdu promienia Bohra (Yl.2.1.9)
pojawia sic - o ile spmy elektronw w atomach s:! :mtyrwnolcglc
(111.12.l.3") - przyc1game obu atomow i tworzy su; stabilna
czsteczka H 2 Jczeli spiny elektronw s rwnolegle, lo obydwa
atomy wodoru odpychaJ:i su; w1.:11cmmc i cz:1stcczka wodoru me
powstaje.
 Vl.2.5. Wybrane wlasnoci oplyczne czsleczek 523

Vl.2.5. Wybrane wlasnoci optyczne czsteczek

A. Widma czsleczkowe

1. Widma czsteczek - widma c::qstec;;koll'I!, ll'1dma 1110/ck11lcm1e

- ze wzgii;du na ich charakterystyczn posta: nazywamy 11ulmmm
p11s111owy1111. Stanowi one zbir mmeJ lub bardZJej szerokich pasm.
utworzonych z lez:1cych blisko siebie linii widmowych. Pasma w wid-
mach czsteczkowych obserwujemy w podczerwieni, zakresie widzial-
nym 1 nadfiolecie (IV.4.4.3). Lezce blisko siebie pasma tworz grupy
pasm. W najprostszych c1~1steczkach dwuatomowych obserwu1emy
kilka grup pasm. W widmach zlozonych czsteczek w1eioatomowych
w zakresie widz1ainym 1 w nudfiolccie obsenvu1emy c1:1gc szerokie
pasma emisyjne iabsorpcyJne).
2". Podobnie Jak w widmach atomowych (VI .2. i .3). 1101cdyncza
lima widmowa w widmie cz11steczkowym powslaJe na skutek zmiany
energii cz<1stcczki. Energi W czi1stcczki przcdstawmmy w pos1ac1
sumy nastpujcych - w p1envszym przyblieniu mezaeznych sklad-
nikw:
w= n~. + 11~1 + w.~, + n~ + li).
gdzie np.,1esl energ1:1 ruchu postpowego rodka masy (l.:!.3.3)
czsteczki, H~ 1 - encrg1q cicklron6w w atomach czsteczki. M~ -
energii! ruchu oscylacy1ncgo J1dcr atomow, wchodzcych \\' sklad
cz:1stcczki. wokl ich polocn rwnowagi, n~.. - energi ruchu
obrotowego czsteczki Jako caiosc1, 111; - energi j:1der atomo\\'
w cz:1steczce. Energia H~0 me Jest skwantowana (Vl.1.4.3'') i Jej
zmiany me mog:i powodowac powstawania widma czsteczkowego,
natommst wpywu energii Hj na widmo czi1s1t-czkowe mozemy w pier-
wszym przyblieniu me uwzgldnia. A 1.atem na energie czsteczki
W'. ktrej zmiany okrela]'! widmo cz:isteczkowc, sklacia]'! SI\! trzy
elementy:

3", Zgodnie z reguh1 czstoci Bohra (Vl.2. i.6") czi;sto 1 fotonu.

emitowanego przez czi1stcczkc na skutek zmmny JeJ stanu energetycz-
nego. wynosi
1HI''
I'= - - =
)J
1

.1. W.
--+---+--.
ii 11 .
MV..., ..1. H~"'

gdzie .1.11~" .1.M~, i .1.H~,,. Sil zmianami odpow1cdmci1 sidadnikw

energii H'", przyjmujcymi dyskretne skwantowanc wartoci. Pojawia-
nie si gsto lezcych linii. ktre tworz pasma w rnych zakresach
widma,_ZWH}Zane Jest z faklem. ze .1.lV,, AH~= .1.l-1~1
524 Vl.2. Budowa atomw i czsteczek

Przejcie czsteczki z Jednego poziomu rotacyjnego na inny

powoduje pojawieme sn;: linii widmowych widma rotacn11ego w zakresie
dalekiej podczerwieni (dlug0Sc1 fal 0,1-'- i mm).
4c, Przejcia czsteczek pomidzy oscyiacyjnymi poziomami ener
getycznyrni daj linie widma oscylacy}lrego cz;i.steczki w podczerwonym
zukrcste widma (dugosci fali od jednego do kilkudzteswc1u mikromet-
rw). Przy zmmnie oscyiacyJnych stanow energetycznych czsteczki
rwnoczenie ulegaj zmianie jej rotacyjne stany energetyczne. Tak
wic przejcia czsteczki midzy poziomami oscylacyjnymi s w istocie
przejciami oscylacyjno-rotacyjnymt i prowadz do powstawarua
widma oscy/acy}l10-rotacn11ego o czstosc1ach I'="" (I"ys. VI.2.4).
Widmo to skada si z grupy blisko lezcych linii, co wynika z faktu,
ze danemu przejciu oscylacyjnemu towarzysz przejcia rotacyjne.

Vaccru

>'cisc

poziomy poziomy
oscylacyjne rolocyJne

Rys. Vl.2.4

5. Widmo cz:istcczek w zakresie widziainym i w ultrafiolecie

powstaje na skutek przej czsteczkowych pomidzy I"nynu clektro-
nowym1 poziomami energetycznymi. Kazdemu elektronowemu pozio-

Vrt-oac

poziomy poziomy
elektronowe oscylacyjne
Rys. Vl.2.5
 Vl.2.5. Wybrane wlasnoci optyczne czsleczell 525

mowi energetycznemu towarzysz rne moliwe oscylacje Jder

w czsteczce, czyli mnym1 siowy zbir oscylacy3nych poz10mow
energetycznych. Z przcjc1am1 pomii;!dzy poziomami ciektronowo-
-oscylacyJnym1 zwizane Jest powstawanie wie/ma elektro11owo-oscylacn-
11ego czsteczki, scharakteryzowanego przez czstosc1 ,.,1.""' poszczegl-
nych linii (rys. Vl.2.5). Poniewa kademu osi;ylacyJnemu stanowi
encrgetyi:zncmu odpowiada ukad poziomw rotacyjnych {punkt 4).
to kazdcmu przejciu cektronowo-oscylacyjnemu odpow1adu pewne
pasmo. Cale widmo elektronowo-oscylacyJne w zakresie widzialnym
i wjego najbliszym otoczeniu tworzy ukad zozony z kilku grup pasm.

B. Ramanowskle rozpraszanie wialla

I , Rama11owskim ro=pras=amem wiat/a (ro=pras=amem Ra111a11a.

0

zja11'1skie111 Ra111u11a) nazywamy pojaw1ame si w widmie swiatia,

rozpraszanego przez ciao stae iub ciecz, szeregu dyskretnych czcstosc1
1, 1 1 przesunitych wzgit;dem CZi;!Slosc1 v0 rda prom1cmowama.
Lim\! widmow o czslosc1 1, < v0 nazywamy stokesowsk (czerwon).
a limi;: 10 > 1 0 - am)wtokesonwk (fioletoll'). Zbir linii o cz~toscrach
1, i '' tworzy ll'idmo rama11owskie c:qstec=ki, zozonc z czerwonych
i tioietowych satelitw czstoci v0 Natzemc satelitw fioletowych
jest mniejsze ni satclitow czerwonych i zwiksza si wraz ze wzrostem
temperatury. Natenie satclitow czerwonych praktycznie od tem-
peratury nic zaley.
2. Kwantowomcchanieznc WYJU5mcnie Zjawiska rozpraszania ra-
manowskiego polega na analizie oddzialywumu fotonu wmtla puda-
j;1cego o czslosc1 110 oraz czsteczki, znajdujcej sit;: na podstawowym
oscylacyjnym poz1om1c energetycznym o energii W10 _,,. Jeeli w wyniku
oddz1alywama z fotonem cz1,stcczka przejdzie na wyzszy oscylacyjny
poziom energetyczny o energii W20 , 0 > W10, to mezbt;:dna do tego
energia t.W = W2 ..,- W10 zostume pobrana od wiata padUJi!Cego.
Foton o energii /n 0 zostanie pochomi;:ty, a zamiast mego pojawi s1i;:
foton o mmcjszcJ czstoci 'i energii rwnej lz1 = h1 0-t.IV
W swielle rozproszonym pojawi su; czsto 1',, r6wna
!\W
I',= \'o--,-.-,

odpowmda]'!CU salclic1c czerwonemu. Przy przechodzeniu cz1sleczki

do rnych wzbudzonych oscylacyjnych stunow energetycznych pojawi
si cay szereg satclit6w czerwonych.
3. Jezcli cz;1steczka znajduj<ICU s1i;: na oscylacyjnym poziomic
energetycznym o energii W20"' UJunkt 3), pod wpywem fotonu
o energii /11 0 pr1.ejdzie do stanu energetycznego o mmcJszcJ energii
Wlu<e IO W widmie wiata rozproszonego pDJilWI SI~ salelila fioictowy
o czt;:st9sc1 11, r6wnej
526 Vl.2. Budowa atomw i czsteczek

AW
I'=
l'o+--',,
gdzie AH' = w~."'- ~J!i.,,.,.
Prawdopodobienstwo rozpraszania Ramana ze wzrostem czstosc1
jest mmeJsze ni prawdopodobienstwo takiego rozpraszama ze zmniej-
szeniem czstoci. Wizc si to z faktem, e liczba czi1steczck, ktre
znajduj sic na grnych poziomach energetycznych, JCSl mmeJsza od
liczby czsteczek na dolnych poziomach energetycznych. Dlatego
wlasnie natenie satelitw fioletowych Jest mmeJSZc ni czerwonych.
Ze wzrostem temperatury zwiksza si obsadzenie grnych poziomw
energetycznych 1 - w konsekwencji - intensywno satelitow lioiclo-
wych. Natomiast liczba c;:steczck, znajdujcych si w podstawowym
stanic energetycznym mcw1cle zmienia si przy nagrzewamu. Z tego
wlasnie powodu mtensywno sateiitw czerwonych w praktyce mao
zmienia si przy wzrocie temperatury.

C. Luminescencja. Promieniowanie rentgenowskie

I lm11i11esce11C}q nazywamy emisj wiata przez ciao o tem-
0
,

peraturze T, o natzemu wu;kszym od natenia prom1cmowania

cieplnego odpow1adaJccgo teJ temperaturze (V.5.1.1")- C1.as trwania
luminescencji znacznie przekracza okresy promieniowa111a ukadw
atomowych. W zaicznoscr od sposobu wzbudzenia sw1ccc111a lumine-
scencyjnego rozrmamy: katodolumincsccnCj, clektrolummesccnCJ,
fotoiumincscencJ, chemilummcscencJ. Substancje wykazuJ1cc lummc-
scenCJ nazywamy /11mi110foran11.
2". Promiemowame lummcsccncyjne JCSt prom1e111owamcm nierw-
nowagowym (porwna1 z V.5.1.2) i wywolywane1est przez stosunkowo
nicduz liczb cemrow /11111111escc11cji - atomw, cz;,steczek iub JODW
- pm:chodz:1cych do stanu wzbudzonego pod wpywem rdla
luminescencji. Powrolow1 wzbudzonego centrum do stanu podstawo-
wego iub mniej wzbudzonego towarzyszy pron11c111owa111e /11111111cscc11-
c}~1w. Czas trwama tego promicmowama okreslony Jest przez czas
ycia stanu wzbudzonego, ktry zaley nic tylko od wasnoci promie
niuJ:1cych centrow, aic rwme od wlasnosc1 otaczajcego Je orodka.
Czas ycia metatrwalego stanu wzbudzonego osiga 10-.is. co powo
dUJC odpow1cdme wydluzenic czasu trwania lummcsccncji.
3". Lummcscencj, ktra zanika natycilm1ast po zako1lczcmu
dziaiama czynnika wzbudzajcego w1cccme. nazywamy jlrwresce1"111
Lummesccncj, lrWilJ1c:1 przez dluzszy czas po zakonczcmu dzm-
lama czynnika wzbudza11cego sw1ccenic, nazywamy ji1sf(1rescem1q.
Zjawisko fluorescencji zwizane Jest z przejscmnu atomw, L7:s
teczek lub Jonw ze zwykych stanw wzbudzonych o c1_;1s1c ycia
rzdu 10- s do stanu podstawowego. Fosforescencja, ktra daje
dJUgOlnYaie SWiecenic, ZWliJZllnajeSt Z przechodzeniem CClltrW Jumine
 Vl.2.5. Wybrane wlasnoc1 optyczne czsteczek 527

scencji ze stanow metatrwalych do stanu podstawowego (punkt 2).

Podzml lununesccncji na fluorescencj 1 fosforescencj jest umowny -
niekiedy kopotliwe bywa ustalenie granicy midzy nimi, wynikaJCeJ
z czasu trwania.
4, Wzbudzanie luminescencji zn pomoc w1i1zki elektronowej jest
moliwe wtedy, gdy energia kinetyczna bombardujcego. elektronu

1111>"
.
spehua nierwno

- - :;:?: H{.- IV0 ,

2
gdzie w. 1 W0 jCSl encrgHJ cakowiH' czsteczki wykazujcej lummc-
sccnq odpow1cd1110 w stanach wzbudzonym i podstawowym.
5". Foro/1111111wscem')a wzbudzana jest prom1emowaniem elektro-
magnetycznym z zakresu widz1ainego lub ullrafioietowego ' podlega
regule Sroke.w: dugo fali fotoluminescencji jCSt zwykle wiksza ni
dugo fali wiata wzbudzajcego. Kwantowe uzasadmcmc reguy
Stokesa: przy absorpcji fotonu swiatla wzbudzajcego o energii hl'
pO\VstaJC foton o energii /nium mmejSZej ni /11. Nadmiar energii
/11' - /111111 = W zuzywany jest na rne - mne ni iununescenqa
- procesy.
Zwykle W> O i 11, < I', czyli ;lum > )., co JCSt zgodne z regu
Srokesa. Niekiedy obserwowane jest alllysrokesowskie /Jro1111e111011w11e
/11mi11esLe11qpie, ktn: spclma warunek przeciwny do reguly Stokesa,
a n11anow1cie }.1.m < .i'.. Wystpuje to w sytuucji, gdy do energii /n
fotonu prom1emowama wzbucizaJi1cego dodaje si okrelona cz
energii ruchu cieplnego czstek substancji wykazuj:1ceJ lummcsccncj:
ln10 = In+ 11kT,
gdzie a jest wspczynnikiem zaieznym od natury substancji wykazu-
Ji1cej lummescencJ, k - stai Boltzmanna (li. i .4.5). T - tcmpcratun1
bezwzgldn.
6". Energetyc:m1 ll'.l'tlap1oic1foto/u111111esce11Lji nazywamy stosunek
energii prom1eniowama lummcscencyJncgo do energii, Jak;i lummofor
w warunkach slaCJonarnych pochlania ze rdla.
Kwc111ro1w1 wytlap1olu:1jotoli1mmesce11Lji nazywamy stosunek liczby
fotonow promu:niowama fotolumincscencyJnego do liczby fotonw
wzbudzajcego wmtu monochromatycznego. Prall'o Wa11'ilow11: ener-
getyczna wydajno fotoiummescencji rosme wprost proporCJonalmc
do dlugosc1 fuli ;. pochlamanego promieniowania, a naslpmc - po
os1:1gmc1U maksymalnej wartoci dla J. = it.., - szybko maleje do
zera przy daiszym zwikszaniu dugo5c1 fuli. Wraz ze wzrostem
dlugosc1 fali zwiksza si liczba fotonw odpowiadajcych Jednej i teJ
samej energii pierwotnego promiemowama. Kady z tych fotonw
moze spowodowa cm1Sjl< fotonu 1111.m. W konsekwencji wraz ze
wzrostem ;: zwiksza si energetyczna wydajno fotoiummcsccncji.
528 Vl.2. Budowa alomw i czsteczek

Ostry spadek lcJ wydaJnosc1 dla ;:_ > )."'"' wynika z faktu, e
fotony o CZ\!Stoci 1 < c/).m nic mog wzbudzi cZ<!Steczki lu-
mmoforu.
7, Promie111m1a11iem re111ge11awski111 nazywamy falc elektromag-
netyczne o dugoci faii od 10- 1" m do 10- 7 m, powslaJ1ce przy
hamowaniu szybkich elektronw w osrodkach matenainych. Wystpuj
dwa rodzaje krtkofalowego prom1eniowa111a rentgenowskiego.
Przy energiach clcktronow me przekraczajcych pewnej wartosci
krytycznej, ktorn zalczy od substancji harnUJllCCJ elektrony, pows1ajc
re111ge11owskie promie11iowa11ie l1u111owa111a. Jest ono emitowane przez
hamowane elektrony i ma widmo c1gic, ogramczonc od strony
maych dlugosCI fa pewn gramczn;1 wartoci ).m 1n, zwan:1 gramt'I/
ll'ulmo cigego (granic krtkofa/ow11). Graniczna dugo fali )...,,.
zaley od energii kinetycznej U{ elektronw, powodujcych cm1s1
promicmowania hamowama 1 zmniejsza si wraz ze wzrostem H~.
lstmemc gramc-meJ warto5c1 Amin wynika z faktu, ze maksymaina
energia fotonu /l\'m promieniowania rentgenowskiego, cm1towancgo
kosztem energii elektronu, nic moe przekracza U{:
l11m = Ht.
Zatem ).m1n = =
c/l'mn cl1/Wk. Dziki tcJ zacznosci moemy na pod-
stawie danych wartosc1 H~ ; Amin wyznaczy stah1 Plancka. Bya to
w swoim czasie jedna z najbardzicJ dokadnych i pewnych metod Jej
wyznacza ma.
8. Drugi rodzaj promicmowama rentgenowskiego - re11tge11e1-
wskie pro1111e111011'a111e charakrerysrycz11e atomw danej substancji -
ma widmo liniowe 1 stanowi indywiduain charakterystyk substancji,
me ulcga3;1c1 zmwnie nawel wtedy, gdy dana substanCJa wystpuje
w zwizkach chemicznych. Wynika std, ze - w odrmcnm od widm
optycznych - rentgenowskie prom1eniowamc charakterystyczne zwn1-
zane 1est z procesami zachodzcymi w gibokich wcwntr7Jlych
powokach eicktronowych atomow (Vl.2.3.6), me ulegajcych zmia-
nom przy reakcjach chemicznych. Limowe widma re111ge11mrskie zoone
s z linii, pogrupowanych w kilka serii. Dla r7.nych pierwiastkw
wyst~puJll serii: linii tego samego typu, przy czym - co JCSt charak-
terystyczne - w przypadku atomow c11.szych p1envwstkw pokrewne
sene linii pr7.esumte s w kierunku fal krotszych.
9'. Poszczeglne serie charakterystycznego prom1emowama rent-
genowskiego nazywamy - kolejno ze wzrostem dugoci fali - od-
powiednio senami K, L, M, N. Po wybiciu elektronu z JcdneJ
z wewntrznych powok atomu, majcego Jdro o adunku Ze, na
zwolnione w ten sposb miejsce przechodzi elektron z powioki
znajdujcej si daicJ od jdra j zostaje przy tym wyemitowany foton
rentgenowski. Tak wic przejcie cicktronw z powok L, AL N na
miejsce powstae po wybiciu elektronu z powioki K prowadzi do
pojaw1ema si linii K,, Kp. K ktre tworz seri K.
 Vl.2.5. Wybrane wasnosci optyczne czsteczek 529

Czstosci 1 linii rentgenowskiego prom1cniowama charaktcrystyc7.-

nego wyznaczamy z prawa Moseleya

fi= Cl(Z-b),
gdzie a JCSI stall, dla daneJ serii linii (wyraon:} w s- J/! ), li - slala
ekranowania. Sens sta!c:J ekranowanm poiega na tym, ze nt1 elektron,
ktry wykonuje przejcie odpowiadajce pewnej linii, dzmia nr.: c:iiy
adunek Jdra Ze, ale oslabiony przez ekranuJqcc dziaianic rnnych
elektronw adunek (Z-b)c.

Vl.2.6. Promieniowanie wymuszone. Lasery

1". Atom znajdujcy sii: w polu elcktromagnetyc7Jlym na wzbu-
dzonym poziomic energetycznym moze z pewnym prawdopodobiens-
twem przej pod wpiywem poia do stanu nis7.cgo. Pole cleklromag-
netycznc Jak gdyby zrzuca" atom ze stanu wzbudzonego na poziom
podstawowy iub mmcj wzbudzony. Takiemu przejciu towarzyszy
pro11111!11iow1111ie 11.111111s=o11e materii, wywoiane przez dziaia1ce na m
falc eiektromagnetycznc.
2. Z punktu widzema optyki falowej (V.i.i.1) z1aw1sko prom1c-
mowam11 wymuszonego oznacza, e przy przechodzemu fali elektro-
magnetycznej przez osrodek materialny JCJ mtensywnos (IV.4.2.4)
wzrasta, czyli wchod1j t1Je11111a ahsorpqa s11w1/a. ZostaJi1 przy tym
zachowane czsto fali (IV.3.2.5), kierunek JCJ propagacji. faza
(JV.3.2.5) i polaryzacja (lV.4.1.7). Promiemowame wymuszone JCSl
idealnie spjne (IV .3.5. l z wywou1ac:i go przcdmdz;,c przcr. osrodek
0
)

fah1 elektromagnetyczn.
3. Z kwantowego punktu widzcma spjnoc oznacza. ze nowy
foton, Jaki pojawrn sii: na skutek aktu emisji wymuszoneJ. mczym nic
o) przed oddz1cywoniem po oddziaywaniu

Wz --{5)---

obsorpcJC
bl

w,
enusic wymuszone
Rys. Vl.2.6
530 Vl.2. Budowa atomw 1 czsteczek

rm si od fotonu, ktry spowodowa jego emisj. Nowy foton,

poja1Viap1cy si w wyniku emisji wymuszonej, wzmacnia przechodzce
przez osrodck sw1allo. Na rysunku VI.2.6b pokazano, ze w wyniku
procesu. emisji wymuszonej zamiast jednego fotonu o energii /n
pojawiaj<! sii; dwa takie same fotony. jcdnakze, oprcz emisji wymu-
szonej zachodzi absorpqa swiala. Na skutek absorpcji fotonu przez
atom znajdujcy sic na pozionue energetycznym W, foton znika,
a atom przechodzi na poziom energetyczny W2 (rys. VI.2.6a). Ten
proces zmmejSZa nalzcmc SWla!la przcciJodzljCego p17.CZ osrodek
matenainy.
4'. Orodek nazywamy oJrodkiem c:_11111ym (11=11w,11wjt/(l'm), JCZCli
intensywno przechodzcego przeze wiata rosme. Oznacza to, ze
w osrodku czynnym proces emisji wymuszonej przewaa nud procesem
pochamunm wiata. Gdy glwn:1 role odgrywa absorpqu wmla,
orodek osabia przechodzce przczen prom1cmowanic. Orodek
wzmacniajcy nazywamy rwmez osrodkiem z u1emmi absorpcj
w1utla (punkt 1).
5. Absorpcja swiatia w materii zachodzi zgodme z prawem
Bougucra-Lamberla-Bccra
I= / 0 c_".",
gdzie 11' > Ojest naturalnym wspczynnikiem absorpcji, ,\' - gruboci
warstwy absorbujcej, 10 - nateniem wiata (IV.4.2.4) wchodz.1-
ccgo do osrodka (przy X = O),/- nateniem i;wiatla przechodzcego
przez warstw o grubosc1 x. Dla orodka z Ujemn absorpq wiala
sluszne JCS( prall'O Bo11g11em-Lamberta-Fabrikt111ta
I= loclu'I",
gdzie la'I >O jest dodatni w1elkoscllJ odpowiadajc me osabianiu,
ale wzmacnianiu swmtla przechodzi,ccgo przez orodek czynny.

1/10

o
o o c
c u OD
o
:ce-e e-o "iiir.rl
eo -"
,,.,
.EE
c "'
.D

8. 3:

,
o X
w,
Rys. Vl.2.7 Rys. Vl.2.8
 Vl.2.6. Promieniowanie wymuszone. Lasery 531

Natcme swmtla silme przy tym wzrasta wraz ze zwikszaniem SI\!

grubosci warstwy osrodka (rys. Vl.2.7). Innymi sowy, dla osrodka
czynnego 1wzmacmaJ:1cego) naturainy wspczynnik absorpcji d staje
st w1elkosc1 Ujemn.
6< Pomidzy dwoma poz1omum1 energetycznymi o energiach W,
t W2 mog zachodzi procesy op~ycznc trzech rodzajw, co przed-
stawiono na rys. Vl.2.8. W sytuacji, gdy mozemy zamcdba emisj
spontamczn, w ktrej wzbudzone atomy (cz:1steczki lub Jony)
samorzutmc przcchodz.1 do stanu podstawowego, wlasnoct optyczne
orodka okrelone s) przez konkurencj dwch procesw: absorpcji
i emisji wymuszonej. Liczba aktow absorpcji jest proporCJOllana <io
koncentracji N 1 czstek o energii W1 , znajduJ1cych sil! nu dolnym
poziomic energetycznym. Liczba aktow emisji wymuszonej jest propor-
cjonalna do koncentracji N 2 czstek o energii Wz, znajdujcych sic na
grnym poziomic energetycznym. Naturalny wspczynnik absorpcji
a w pmw1e Bouguera-Lamberta-Fabrikanta tpunkt 5) Jest propor-
cjonalny do rmcy midzy liczb aktow absorpcji i emisji wymuszonej
a' = k(N, -Nz),
gdzie k > OJest wspczynnikiem oroporcJonainosci.
7. W staruc rwnowagi termodynamicznej ukladu (I!. i .3.3") mamy
N z < N, 1 a' > O. Oznacza to, ze liczba aktw absorpcji zwykle
przekracza liczb przej, ktrym towarzyszy emtsJa wymuszona. Dla
uzyskuma orodka o ujemnym naturalnym wspczynniku absorpcji
konieczne jest wytworzenie nierwnowagowego stanu ukladu, w kto-
rym N z > N 1 Takie stany nazywamy .rta11a111i :: mwersj obsacl=e1i.
Wwczas liczba aktw emisji wymuszonej b\!(iz1e przeKracza lkzhl!
aktow absorpcji swialla.
8. Lasera1111 1 maserami (vp1ycz11y1111 ge11eratort11111 kwm11011y111i,
generatorami .1'wial/a spjnego) nazywamy :Zrdla wiatia. pracuJ:)_cc
z wykorzystaniem Zjawiska emisji wymuszonej swmtia w orodku
czynnym z mwersj;1 obsadzen poziomw energetycznych (punkt 7).
Generatory pracujce w zakresie optycznym nazywamy laserami.
a generatory prom1emowama spjnego pracujce w radiowym 1.akrcs1e
fal ultrakrtkich - maserami.
9. Proces przechodzcma osrodka do stanu z rnwersJ obsadzen
tpunkt 7), Jaki jest mczb!!dny do pracy iasera lub masera (punkt 8"),
nazywamy pompowamem orodka wz111acma1cego. W praktyce pom-
powame realizowane Jest zgodnie ze sdwmatem lasera 1rcijpo;wmo11ego.
W Jednym z pierwszych iaserow, pracujcych zgodnie ze sd1cmatem
trjpoz1omowym, Jako osrodek czynny wykorzystano krysZLai rubinu
(tlenek glinu Ah0 3 z domtesilq tlenku chromu Cr 2 0 3 ). W s1cc1
krystalicznej tlenku glinu czi;: alomow glinu zostaa zast:1p1ona
jonami Cr 3 +. stnnow1;icym1 substancj czynn4, w ktrej zachodz
przcji;cia odpowiadajce emisji wymuszonej. Schemat poziomw
energetycznych Cr 3 + przedstawiono na rys. Vl.2.9. Najbliej roz1omu
532 Vl.2. Budowa atomw 1 czsteczek

przejcie
bezprom1emste

--8

"-""' em1s,ia wiato

czerwonego

Rys. Vl.2.9

zw1erc1odto zw1erc1ado
pprzepuszczalne

al(~)
2 1 3
osrodek czynny

b) 11 ~i::l
2 c 1 3

~
_,,.,,,,..,..,.
......
~

c) ~
......

'Im
~
~

_.,..,__
3

dl
2
I J3
Rys. Vl.2.10
 Vl.2.6. Promieniowanie wymuszone. Lasery 533

podstawowego C lez dwa szerokie pasma energetyczne A (Vll.2.8.:n

i podwjny poziom metatrwaly B. Intensywne owietiame rubinu
wiatem zicionym z silnej impulsowej lampy pompUjl)Cej, wypelmoncj
neonem i kryptonem, przenosi jony chromu na pozromy A, ski!d
drog1 przej bczprom1enistych przechodz one na poziom B. Nadmmr
energii przekazywany jest sieci krystalicznej rubinu. W rezuituc1e
uzyskujemy odwrcone obsadzenie poz1omow B 1 C jonw chromu
(punkt 7), dziki czemu iaser emituje czerwone iime 6927 A. 1 6943 A,
odpow1adaJ!Ce przejciu jonow chromu z pozmmu B na pozrom C.
10. Lawinowe narastanre intensywnosc1 w orodku czynnym
(punkt s~) oznacza, ze orodek laki ciz1aia juk w:marniac: ful
l!!ektro111ag11etycz11ych. Efekt wzmocnienia swiatia w iaserze potguje
si przy wielokrotnym przechodzemu wmtu przez Jedn. t sam:J
warstw osrodka wzmacnmjcego. Zachociz1 to zgodnie ze schematem
przedstawionym nu rys. Vl.2. IOa. Foton A, poruszaJ<!CY si rownolegle
do OSI osrodka czynnego i, Wywouje iawin fotonw ICC<JCYCh \\'tym
samym kierunku (rys. VI.2. IOb). Cz tej lawmy wyjdZJe na zewntrz
przez zwierciado pprzepuszczalne 3, a cz odbije si i bdzie dalej
narustac w orodku czynnym (rys. VI.2.IOc). Cz Jawmy fotonw.
jaku dochodzi do meprzepuszczalnego zw1erc1ada. 2, zostame w mm
pochomta, natomiast pozostaa cz wzmocmonego strmmenia
fotonw po odbiciu od tego zw1erc1ada bdzie poruS7.ac sic tilk Jak
pierwotny ro ton A 1rys. Vl.2.1 Od). Wychodzcy z lasera przez
pprzepuszczalne zwierciado 3 w1eiokrotme wzmocmony strum1en
fotonw tworzy dobrze ukierunkowan11 wn1zk~ swiala o duzcj
mtcnsywnosci i maym kcrc rozbicznoc1.
Fotony B j c (rys. Vl.1.1 Ob), lecce pod ktem do OSI osrodka
czynnego, wytwarzaj strumienie fotonow, ktre po w1elokrotnych
odbiciach opuszczaJ11 orodek czynny i me bior udziau we wzmac-
mamu sw1atia. Promiemowamc laserowe dziki duzej spjnosc1.
ostremu ukierunkowamu i w11:lkeJ intcnsywnosc1 znajduje rozliczne
i coraz szersze zastosowama.
 Czsc VII

Podstawy fizyki ciaa staego

Rozdzia Vll.1
Budowa i wybrane wasnoci cia staych

Vll.1.1. Budowa clal staych

1. Ciaami staly1111 nazywamy ciaia, ktre maJil okrelony ksztall

1 objto. Rozrniamy c1aia staie krystalic::ne 1 f111wrfic=ne (be:::po-
stac1011'e).
Skladaicc s11,: na kryszta czstki (atomy, jony lub czsteczki)
rozmieszczone s okresowo w caej objtosc1, tworz:1c swt: kry.m1lic=11.
W takim sensie mwimy o 11por::dkowa11111 dalekiego =as1(!g11 w krys=-
wlacli. Krysztay maJ regularne zewntrzne ksztaity geometryczne -
ograniczaj Je paskie ciany, rozmieszczone w regularny sposb
wzgldem siebie, ktore stykaJ si na kraw(bad1 ; w. ll'll!r=clwlkac/1.
Due pojedyncze krysztaiy, majce ksztat w1elocmnow foremnych,
nazywamy numokryszwlam1. Ich ksztat okrelony Jest przez skad
chemiczny krysztau. Polikrysztay maj struktur drobnokryslaliczn:1
- zozone s z wielkiej liczby zrosmtych drobnych. chaotyczme
rozmieszczonych krysztaw i::1arcm krystalic::11yc/1).
A111orflcz11e c1aia stale (ciaa bezpostaciowe) s:J w 1stoc1c c1eczam1
pn:cchlodzonym1 i nie maJ:l wasnoci krystalicznych.
W dalszym ci:1gu bdzie mowa o krystalicznych c1alach staych.
l, Na kazdi czstk w krysztale dZ1aaJ siy oddziaywan midzy
czsteczkowych (11.5.1.4). Rwnowagowe rozm1cszczcme wszystkich
czstek ciaa staego w wzlach sieci krystalicznej (Il. l. I .4) odpowiada
mm1mum energii swobodnej krysztau (Il.4.4.5) ! jego najbardziej
stabilnemu stanowi. C:z.1stki w wzach sieci krystaliczncJ znajduji1 si
wowczas w pewnych staych odlcgloscrnch od siebie, ktore nazywamy
okresami s1ec1 krysta/ic;11e1 (staymi s1ec1).
3, Rozrmamy nastpuj:1ce podstawowe rodzaje krystalicznych
c1ai staiych, rnice SI\! charakterem sil oddzmlywama midzy
czstkami ; rodzajem cz:1stek, znajdujcych si w wzach s1cc1
krystalicznej.
A. Krys=taly 1011011e (NaCl, wglan wapnia i inne sole). W wzach
s1ec1 krystalicznej znajduj si rcguiarme rozmieszczone na przcmmn
 Vll.1.1. Budowa cia staych 535
jony dodatnie i Ujemne, pomu;:dzy kt6rym1 wysti;;puJe w1zamc hetero-
polarne (Vl.2.4.3).
B. Krys=raly kmw1/e11ey)lie (atomowe, koll'aie11111e). W W\:Zach s1cc1
kryst:ilicznej znajduj sit;: atomy obojtne clektrycw1e. pom1t;:dzy
ktrymi wystpuje wiijzanie homcopolarne (Vl.2.4.4c). Ten rodzaj
krysztaw Lworu1 plprzewodniki (VIl.2.10.1") 1 wicie or-gamcznych
cia staych (C, Ge, Tc i inne).
C. Krys:::ra/y c=q.rrec=kowe (Ar, CH 4 , parafina 1 mnc). W wczlach
sieci krystalicznej znajduj:\ sit;: czi1stcczki, zwi:1zane ze sobn silami van
der Waalsa, glwnu: dyspersyjnymi (11.5. i.8).
D. Metale (Na, Cu, Al i inne). Wt;:ziy s1cc1 krystaicznc1 obsadzone
S:! przez jony <lodatme, powstae w wyniku oderwania 011 atom6w
clcklronow zewntrznych (walencyjnych) (Vl.2.3.9) Elektrony te
twor7') ga= elekrro11owy (111.5. i.I 0 ) zloony ze skoleklyw1zowanych
cz<1stek swobodnych.
Wiq;;ame metalic:11e stanowi szczeglny rodzaJ wi<1zama chemicz-
nego (VI.2.4.l 0 ); pojawiu si ono midzy jonami sieci krys1aicznc1
a gazem elektronowym. Elektrony sc1gaJ" jony dodatmc (glwme
dziki silom clcktrostatycznym) 1 rownowaz odpychanie m11;dzy
jonami. Gdy odlegoci midzy Jonami rwne s okresowi sieci
krystalicznej (punkt 2), stan krysztau metalicznego JCSl srnhilny.
4. Drgama cieplne cz;1stek znajdujcych su; w W\!Zach s1cc1
krystalicznej (Il. i. I .4) s anharmonicznc. Zalczno energii poten-
cjalnej oddziaiywama czstek od ich przcsunu;:cia wzgli;:dem polozema
rwnowagi me jcsl paraboliczna, a sila, jaka dziala na cz<1stk. nic Jl!St
sil:) quasi-spri;:zyst<,1 (VII. i.3.5). Mn to wsudmczc zn:1czcmc dla
zrozumienia pewnych cieplnych !VII. i.2.4) i elektrycznych {Vll.2.5.4")
w!asnosc1 cm stalych.
5. Charaktcrystycznq cech monokrysztalw (punkt t ) stanowi
ich am:otmpw, czyli zaiczno wasnoci fizycznych (cieplnych. spq:ys
tych, elektrycznych. optycznych) od kicrunkow w krysztulc.

Vll.1.2. Rozszerzalno cieplna cia slalych

1. Na skutek zw1kszenm
temperatury, ciaa staie m=s=er::.cy
s1'. Rozszerzaino termiczn w pewnym przcdzrnlc temperatur
charaktcryZUJ! sredme 11sple=y1111iki ro=s=er=al11osc1; limo111'./ 2 1 1 ol>-
Jl.!lo:.'cw11e1 llv.
2. Jczcli 10 JCSt dlugoct;} ctala w tempcrnturzc 1 11 to Jego
wyduzcmc I!../ po nagmmiu do temperatury ! JCSl rwne

tli= o: 1 io(l-i 0 ) = ll11 0 /,

sk<1d ci1 "" tJ.//1061.
Wsplczynnik rozszerzalnoci liniowej op1su1c wzgl\!dnc wyclluzemc
l!../1 0 ciaa przy ogrzamu go o jeden stop1cn. Dla w1ckswc1 c1al
staly.h o: 1 ::::: 10-"- rn- 5 K-' 'sabo zalczy od temperatury.
536 Vll.1. Budowa i wybrane wasnoci ciel slalych

3. Przy ogr7.amu ciaa od t 0 do r Jego objto zmienia si od

1'0 do Jl zgodnie ze wzorem
V= 1'0 (1 +o:(t-1 0 )) = 1'0 (1 +avl),
skd . ctr = l'/1'0 .::\1. Wspczynnik ro1.szerzalnoc1 objtoc10wej
opisuje wzgldm1 zmian objtosc1 LI V/l'0 cwla przy ogrzaniu go
o Jeden stopien.
Wplczynniki !Xi 1 ix 1 w pierwszym przyblieniu w1ze zaieno
a:::: 3a1
4. Rozszerzalno Lcrrmczna cia staych wu)zc sic z anharmomcz-
nym charakterem drga n cieplnych w sieci (VII. I. i.4"). Jczcli r 0 JCSt
rwnowagow;i odlcgioci;1 midzy s:1s1edmm1 czi1stkam1, to w dowolnej
chwili odlcgio midzy mm1 wynosi r = r 0 + x, gdzie x - wzajemne
prZCSUnl\!Cle czstek wzgidem pooenia rOWnowagl, ZWI:)ZUne Z drga-
nJUffil c1eplnym1. Siy, jakie dziaaj pom1i;:dzy cz:JSlkam1 w s1ec1, me
s silami quas1-sprzystymi i zalez:1 od przesuniec1a x zgodme z zalc
nosc1

f;, = -Y.x+b.'1: 2 ,
gdz1~ Y. Jes.t _wspczynnikiem siy quas1-sprzyslCJ (VI!. i.3.5"), b -
wspo/c:y1111ik1em cmliamro111c:11osc1 drgan. Wyraz br optSUJC odcl1yleme
charakteru drga od hannomcznosc1.
W stanie rwnowagowym c1ala staicgo nolo1.eme wzw sieci
krystalic1JJeJ me powmno sii: zrmeniu, u wii:c dla kazdcJ '-"Zl!Slki
w sieci rednia warto dz1alaj:1ccJ na ni:1 siy rwna jest zeru:
(F.,) =O.
Gdyby drgania CZ<JStek byy scile harmoniczne -Y.X), w.=
wwczas srcdme przesumcie byoby rwne (."I:)= -<Fx)/x =O,
czyli nic byoby rozszerzalnosci term1czne1. Dla rzeczywistych drgan
anham1omc-.i:nych z warunku (F.,) =O wynika. e
-Y.(x)+b(x 2 ) =O,
czyli

b '
<x)=-<.r).
~

Dla drgali cieplnych o maych amplitu<lnch energia potcnCJalna

drgaJi!CCJ czstki IV~ Jest rwna (IV.1.2.3")
;{X?
H~=--
2
Zgodnie z zasad! ekwipartycji energii (Jl.3.6.4) mamy li~ = kT/2.
 Vll.1.2. Rozszerzalno cieplna erat staych 537
gdzie k 1est stai Boltzmanna (ll.1.4.5), T - temperatur1 bez-
wzgldn. Zatem

kT
<x1) = -
2 2 X

(x) = /JkT/x 1
Pn:y nagn:ewamu ciala stalego zw11;ks1.a si sredma odeglo midzy
czstkami w s1ec1 krystalicznej 1 ciao si rozszerza.

Vll.1.3. Krlkie informacje o wasnociach sprystych

cia staych

I. Odks=tulceniem (c/eformuC)) c1aia slaiego nazywamy zmian

Jego rozmiarw i objtosci. Zwykle odksztaiccmu towarzyszy zmiana
ksztatu c1ala. Niekiedy (pn:y c1skamu iub rozc1qgamu we wszystkich
kierunkach) ksztat c1aia si me zm1ema. Odksztalccma mog;! po1awia
si na skutek dziaiaJcych na ciao sil zewntrznych, zmian Jego
temperatury (Vll.l.2.1) lub z innych przyczyn.
Odksztalcema c1ala prowadzq do przem1cszczema jego czstek
z pocztkowych poiocil rwnowagi w wzach sieci kryslaliczneJ
(Il. i. i .4) do nowych. Takim przemieszczeniom przcc1wdzialaJ siy
oddzmiywania midzy CZ<Jslkami. W odksztaicanym c1cie popw1aJI si
.si~I' spr;yste, rwnowace siy zewntrzne, k1rc wywoiuJ to
odksztaicemc.
2. Odksztaiceme nazywamy spr:y.stym, Ji:zcli znika ono po
ustamu dziaania wywoujcych je sil zewntrznych. C1.stki ciaa
staii:go powracaj wwczas do swoich pocztkowych poloze rwno-
wagi (punki I 0
Przy odksztah:cmach mcsprc;zyslych nastpuje me
).

odwrncalna przebudowa s1cc1 krystalicznej lVII. i. LI"), w wyniku

czego nic odtwarza SI\: pocz:,tkowy ksztat ciaa. Takie odksztalccnm
nazywamy plustyc=nymi (punkt I 0). Odksztalccmi: spn;zys1e mozc si
prt.cksztalci w piastycznc przy dugotrwaym d1.mlaniu na c1alo nawet
maych sil zewntrznych. Odwrotne przeksztalccmu me 1.achodz1.
3, Wielkos fizyczn, rowmj liczbowo sile spq:yslCJ dF,P, przypa-
daJCCJ na Jednostk pola pow1crzchm dS przekroju poprlc1.-zncgo
cmla. nazywamy 11apre111em u:
dF,..,
O'=--
dS
Jeeli sia dF,P, JCSt skierowana wzduz normaincJ do pow1crzlhni dS.
Lo naprenie nazywamy 11ormal11y111, . a gdy Jl!St ona skierowana
styqmc do tej pow1crzchm, nazywamy JC naprzcmcm .1r.rc:11.r111.
538 Vll.1. Budowa i wybrane wlasnocl cial stalych

. 4. Miarc odkszlaccma stanowi odks:wlcc111e ir:gl1'cl11e Ax/x,

rwne stosunkowi odksztalccma bezwzglcdncgo .<'.lx do pocz:,tkowej
war1osc1 w1elko5ci x, charakteryzujcej ksztat iub wymiary ciaa.
Prawo Hookc'a: naprccme w c1eie odksztacanym spn;zyctc jest
wprost proporcjonalne do Jego odkszlaicenm wzgh,:dncgo,
.. .llx
a U= K :r - ,"\

Ow--
c Kr Jest 111od11/em spr:ystosci,
rownym liczbowo m1przeniu,
o Jakie poJawm si, gdy odkszta
cemc wzgidnc Jest rwne jcd
I noc1. Wielko ar = l/Kr na
I zywamy 11s111j/c:y1111ikiem sprj'
;1sto.fr1. Prawo 1-looke'a Jest
suszne jedynie przy odpowied-
R Mii nio maych odksztaiccmach
wzgldnych. Naprenie u P,
Rys. Vll.1.1 przy ktrym zaamuje s1ir pr.t
wo proporcjonalnoci napri,:
cnm 1 odksztaccma wzgldnego, nazywamy grmuc propon:101111/110.\c1
(sprl':y.~to.\-ci) - punkt A na rys. VII. I. I.
s. Oprcz si sprczystych 1slmeJ rwmcz siy m:IJ:!ce mn:i natur,
ale rwnie spelmajce zalezno
F_. =
-xx,
gdzie F_.Jest rzutem sily na kierunek, wzduz ktrego zachodzi liniowe
odksztalcenie bezwzgldne x. Siy tego typu nazywamy si/<11111 q1111s1-
spr:ysty1111, a wielko x - wsplc=y1111ikiem si/y q11a.11-sprr,:=_1'.l'l1?J.
6. Najprostsze odksztalccmc stanowi ro=cig11ir,:c1e (ci.llil'Cll!)
pod/11:11e, lj. zwickszemc (zmmeJszcme) dlugosci ciaa pod wpywem
rozc1gajqec1 (c1skaJ:1cej) siy zeWn\:trzncj F. Odksztulcanie ciaa ust:lJC,
gdy osignity zostaje wnrunek F = F,pr gdzie F,pr jest sil:! spr1=zyst:i
(punkt I"). DeforrnaCJa wzgi~dnn jest rwna /J,.x/x "= Al fi, gdzie M jest
zmianu dugosc1 pod wp!ywem siy F, a I - pocz:1tkow;i dlugosci
cmia. Zgodnie z prawem Hooke'a naprczcme normalne wynosi
F /J,./
a=-=E-.
S I .
przy czym modu spr\:zystosc1 K_, = E nazywamy 111od11/e111 l'o1111ga.
Modu Younga rwny JCSt takiemu naprcmu nomminemu a. przy
ktrym imowy wymmr c1al ulega podwojeniu"- IJ. 11/ = I.

> 7_ak1ad:unv. z.: prL}' 1:1k tul)'m odknlalL-emu mozna .rcslc-L~ srosowac prawo
Jfookc'n. -
 VII. 1.3. Wasnoci spryste cia stalych 539

7. Zalcznoc naprzema normalnego u od odksztalcema wzgid

ncgo 6.//1 dla rozci>igama liniowego przedstawia rys. VII. i. i. Po
pnekroczeruu granicy sprzystosc1 (punkt 4) daiszc zwikszanie
naprenia u powoduje znaczny wzrost wydluzenm Al//. Przy na-
preniu up1, k16remu odpowiada punkt B na diagramie rozcigania.
wzgldne wyduenie ciaa moze dalej wzrasta<: bez z:w1kszama
naprenia (poziomy odcinek BE na wykresie). Naprzeme 11p1 nazy-
wamy gramcq ply11i(!cia. Najwiksze naprzeme a, odpowrndajl!CC
punktowi C na wykresie, nazywamy uym:.Jmalo.~ci materia/u. Punkt
D ml rysunku odpowiada rozerwaniu c1aia.
8. Zalezno u = rp(Aijl) odpowrndajc powolnemu zdejmowumu
obcizcrua z ciala odksztaconego do naprenia u. (punkt " na rys.
VII.I.I) reprezentuje prosta aR, rownolegia do prostolin10wego
odcinka OA wykresu. Odcmek OR okrela odks::taiceme res=tkoll'e
ciaa, charakterystyczne dla
odksztal~cn piustycznych. 8' c c F
9. Scimmiem nazywa-
my takie odksztacenie ciaa,
przy ktorym wszystkie Jego
paskie warstwy, rwnolegle
do pewnej paszczyzny sc1-
nama, przesuwaj si row-
nolegic wzgldem siebie, me
zrn1em11Jc przy tym swoich
wymiarw, ani me ulegaJIC
:jkrzyw1cniu (rys. VII. i.2). Rys. Vll.1.2
Scinamc 7.UChodz1 pod wply-
wcm siy stycznej F, przylozoneJ do sc1any BC, rownolcgcJ do
piaszczyzny cmarua. Sc1ana AD, rwnolega do BC. jest zamocowana
nieruchomo. Przy maym 5cmamu

ce
1':::: tgy = CD,

gdzie CC' = Ax Jest przesuniciem bezwzgldnym, a 1' - k11111

jci11a11ia (lub fr111a11iem wzgi(!d11y111) wyrazonym w radianach. Zgodmc
z prawem Hookea (punkt 4) scmamc jCSl proporcjonaine do na-
prenia stycznego r = F/S, gdzie S - poic 5ciany BC, :wiem

Wielko G nazywamy mot/11/em scma11ia (moc/ulem Kird1fwj)c1). Modui

scinania rowny JCSl takiemu naprzemu stycznemu, Jakie pOjllWiioby
si w prbce przy scinamu wzgldnym rwnym jednoci.
540 Vll.1. Budowa i wybrane wlasnocl cia staych

Vll.1.4. Przemiany fazowe w ciaach staych

1. Nagrzewanie krystalicznego ciula staego prowadzi do wzroslu
ampli ludy aniiarmomcznych drgan c1cplnych cz:1stck znajdujqcych si~
w W\!Zach s1ec1 krystaliczneJ (VIJ. l .2.4) 1 do wzrostu rednich
odlcglosci midzywzowych w sieci (rozszerzalno cieplna
(Vll. l.2. I 0 )). Silne nagrzanie ciaa staego powoduje rozerwame jego
sieci krystalicznej i przejcie ctaa z fazy staeJ do fazy ciekej lub pary
(przemiana fazowa I rodzaju (11.5.4.2)).
2. Przejcie substancji ze stanu staego w gazowy nazywamy
.rnbfimac;, a przejcie ze stanu staego w cieky - top111e11iem.
Topmenie rozpo~-zyna si w okrelonej dla danego cinienia tern
pera turze T..r, nazywanej temperatur top111e111C1. W procesie topnienia
temperatura ta me uiega zm1ame. Na rysunku VII.1.3 przedstawiono
zaleno T(Q), 1;1dz1c Q jest ilosci ciep hl (11.2.2. I ), dostarczonego do
0

nagrzewanego cmia staicgo. Odcmck 1zoterm1czny BC odpowiada

ukadowi dwufazowemu: ciao stale-ciecz lporwnaJ ukad dwufazowy
(11.5.3.2): ciecz-para nasycona). W procesie topmcnia ciao stale
przechodzi z bardziej uporzdkowanego stanu krystalicznego do mmcj
uporzdkowanego stanu ciekego. Zgodnie z drugi1 zasad:1 termo
dynamiki (lf.4.3.2) topmeme zwu1zane Jest ze wzroslem entropii
ukadu (11.4.4.3).

A
c1olo
state topnienie

Rys. Vll.1.3

3", Ilo ciepa r'"P' Jaka JCSL potrzebna do stop1cma jednostki

masy cmla. staego o temperaturze T.or, nazywamy ,.,eJem to11111e11111.
0
Z p1er.vsze1 zasady termodynamiki ()1.2.3. I wynika, ze)
 Vll.1.4. Przemiany tezowe w ciaach stelych 541
gdzie 110 i 11,1 s odpowiednio encri~1am1 wcwntrznym1 wlac1wym1
(ll.2.J.2) substancji w fazie ciekej 1 staiej, v, ; 11 - jCj objtoscianu
waciwymi w tych fazach, p - staym cimcmem, przy ktrym
zachodzi przejcie fazowe I rodzaju 111.5.4.2").
4. Temperatum topmema Tinr zalezy od cimema p, Zmiana
cinienia dp prowadzi do zmiany temperatury lopmenm u <lT,w
Zaleno T,0 1!. = 7;0 rlP) wyraa rownamc Clapcyrona-Claus1usa (patrz
take (ll.6.6.:i )):
0

d7;0 " = T;""(v.-v)

dp rrnp

Sens wszystkich wyslpujcych tu wiclkosc1 przedstawiono w punkcie

3. Rwnanie Clapcyrona-Causmsa JCSt suszne dla dowolnego
przcjcrn fazowego I rodzaju.
W ogromnej wikszoci przypadkow topmcme substancji prowadzi
do zwil,!kszenia jCj objtosc1 wlasCJwej, tj. vr > 1\1 .i d'I;r/dp > O
(r10 r > O), co oznacza, e temperatura topmcma zw1cksza su; wraz ze
wzrostem cinienia.
W przypadku nicktorych substancji (woda, bizmut, gal) ich gsto
podL-zas lopniema roimic, tak wic v, < v, Na przykad ld w tem-
peraturze 0C ma mmcjsz:i gsto ni woda. Dla takich substancji
d T.nr/dp < O, co oznacza, ze ze wzrostem cimenia muicJc temperatura
topmcma.
5. We wspl~dnych T-p p K
z.alczno temperatury przejcia
fazowego I rodzaju od cinie-
nia rcprczcnlowana jest przez ciecz
krzyw, ktrej kazdy punkt
odpowiada rwnowadze
dwch wspistmcjcych faz.
Tuk wic krzywa na rys.
Vl.1.4 przedstawm rwnowa-
g dwufazowego ukadu
ciecz-para. Wobec tego, ze
1r - > O ( vr - objto wlas-
c1wa pary), z rwnania Clape-
yrona-Claus1usa (punkt 4) o T
wynika, ze dp/dT >O. Krzywa
p = f(T), rozdzieh!Jca obsza- Rys. Vll.1.4
ry substancji w stamc ciekym
1 gazowym, koru:zy si w punkcie krytycznym K (11.5.3.I"). Na
rysunkach VJI.1.5 i VII.1.6 przeds1aw10no krzywe rwnowagi cmlo
stale-ciecz dla przypadk6w v,. > v ; 11, < v.
6. Przy ochlodzcmu cieczy do pewnej temperatury, nazywanej
1empe1;ar111 kr:epmf!cw 4. zachodzi kr:em1icie sub.lumt:ii - przejcie
542 Vl.1. Budowa I wybrane wasnoci cia staych

p p

ciecz
cioto state

o T o T
Rys. Vll.1.5 Rys. Vll.1.6

ze smnu ciekego do staiego stanu krystalicznego. Wydz1cia sit; przy

tym cicplo w ilosci rwnej ciepu topmema (punkt 3). Temperatura
krzcpmt;cia rowna Jest temperaturze lopmenia ; zaiczy od obecnoci
domieszek. Domieszki obniUJll warto ~rz o ile me lworz:) one
z rozwazan<) substunq:1 krysztaw nucszanych" nazywanych roz-
11rora1111 s1a/y1111. Na przykad woda morska, zaw1eraJca rozpuszczone
soie, krzepmc w niszeJ temperaturze ni woda destylowana. To
7Jawrsko wykorzyslUJC si do sporzdzania mrcszamn oz1biaJcych.
7. Krzepnicie etcczy zwizane Jest ze zmian charakteru ruchu
cieplnego cziistek d;mej substancji. Zwu;ksza si czas, w jakim
przebywaj one w Jednym m1cJscu (czas relaksacji) (11.6.2.4"). Sily
wzajemnego przycigania cziistek prowadz do Lego, ze ruch cieplny
przeksztaica sii,: w chaotyczne drgania cicpine wok wzw sieci
krystalicznej. Przejcie substancji do fazy bardziej uporzdkowanej
zwiwne jest ze zmmejszamem si entropii ukadu UI.4.4.3).

Rozdzia Vll.2
Wybrane informacje o fizyce kwantowej
cia staych

Vll.2.-;. Pojcie statystyk kwantowych

l". Stat)'stykq kll'a111owq nazywamy statystyczn metod badawcz
(Il. i.2.2"), stosowan do ukadw, ktre zlozone s z wielkiej liczby
C7.ljstck 1 podlegaj pmwom mechaniki kwantowej (VI. i. i .1). W statys-
tyce kwantowej, podobme jak w klasycznej, posiugujcmy si s:::dcto-
wy1111aro11q pr:::estr:e11i jazow, w klo rej kazdy punkt opisany jCst
 Vll.2.1. Po1c1e slalystyk kwantowych 543
przez wsprzdne kartezjaskie .\', y. : oraz rzuty p p,. p, pdu
p czstek ukadu.
Jc7.cli jednakze w statystyce klasycznej okreslonemu stanowi czstki
odpowiada punkt w przestrzeni fazowej, to w statystyce kwantowej
wszystkie stany CZl)Stki. ktrym odpowiada komarka przestrzeni
fazowej o wymiarach thtlytl:tlp_,lip.p, = li 3 gdzie h jest stah1
Plancka, s merozrnialnc, czyli jednakowe. Wynika to z zasady
nicokrelonosci Heisenberga (VI. i .6.2).
2". W odrmcmu od wyjciowych zaiozc klasycznej l"tzyki
statystycznej (11.3. i.4 5) slatystylrn kwantowa opiera su; na :a.md=ie
mero=r.llw/Jw.fci wkic/1 samyclr c:qsrek - wszystkie Jedm1kowc t"ZlJstki
(na przykad wszystkie elektrony w metalach, wszystkie protony
w jdrach atomowych) s od siebie nieodrnialne.
3, Podstawowe zadanie statystyki kwantowej polega na znaj-
dowaniu rownowagowego l,tj. najbardziej pr.iwdopodobnego) rozkadu
czstek ukadu na wszystkie moliwe skwanlowanc wartoci
W1 , W,2 , . w; energii W cz:1stki. Mozna to sformuiowa jako problem
rozkadu czstek ukadu na !J; komrek przestrzeni fazowej, od-
pmv1adaJ<!cych energii IV; czstki. Zakadamy przy tym, ze zgodmc
z zasadi1 nierozrn1ainosc1 identycznych czstek. stan ukadu me
zrmenm sic przy 1.amianie tych C7.lJSlek m1eJscami, zarwno w ramach
Jednej komrki, Jak 1 midzy rnymi komrkami.
4", W statystyce kwantowej rozwazamy wlezno liczby c7.:1stck
N1 ukadu rwnowagowego, maJ:1cych energu; IV, (lJ. znajcJUji)Cyd1 si
w g1 komarkach przcstrzem fazowej) od temperatury tcnnodynam1czne1
T .i energii H~- Stosunek N,/g;, rcprczcntuj1cy srcdnic obsadzcmc
komrek przez cu1stki, nazywamy frmktJC/ ro=kltu/11 f:
N
- ' =f(T, lV;).
(Jr

Vll.2.2. Funkcje rozkadu Bosego-Einsteina

I Fermiego-Diraca
1, Cz:1stki maj;!Cc spm cakowity lub zerowy (w JCdnostkach f1)
nazywamy bo:o11am1 (s<i mm1 na przykad fotony, fonony 1 Jdru
atomowe o par'-Yslej liczbie nukleonw). Ukady takich cz:Jstck OPISUJC
k11a111011a suuy.~tyka Bosego-Einstema. Bozony me podlcgaji! zakazowi
Pauliego {Vl.2.3.1 ") - me Jest na me nalozone ogran11:7.e1rn: co do
liczby cz:1stck, Jakie mog znajdowa: si w jednej i tej sameJ komrce
przcstrzc111 fazowej.
2". Funkcj rozkadu (Vll.2. i .4") dla ukadu identycznych bozonw
nazywamy jimkqq ro=klt1tl11 Basego-Ei11stei11afu. W celu wyznaczenia
funkcji [ 11 rozwa:t.amy prawdopodobiestwo tcrmodynam1cwc
P (11.4.5.2") rozkadu cz:1stek na stany kwantowe 1 znajdujemy
najbardziej prawdopodobny rozkad przy zadanym warunku w-
544 Vll.2. Fizyka kwantowa cia staych

chowania liczby N cz;1stck w ukladzrc oraz energii wcwnlt7.Dcj

U ukladu:
"f.N;=N, "f.N,~Vi=U.

Sumowanie wykonujemy po wszystkich sianach kwantowych ukladu.

3. Metoda nieokrelonych mnoznikw Lag.r.ingea. siuz;1c-.i do
wyznaczama ekstremum iokainego. umoliwia uzyskamc nastpujcego
wyrazcma na funkcj rozkladu Boscgo-Einstcma:

i
fn =
TY;-11) ..
(
exp - - - -1
kT
przy czym k jest sta Boltzmannu ([!. i.4.5"), T - ccmpcratur
bczwzgidn), a Jt - potcncjalcm chemicznym czstek w ukladzic.
Wielko /t rwna JCSt pochodnej czstkowej energii U ukladu
wzgldem zawurteJ w mm liczby czl)slek N przy ustaionych objlosc1
V i entropii S ukladu:

-
au)
,,- (-- iJN r.s
4". Cn1stki ze spinem powkowym (w jednostkar:ii fi - /i/2rt)
nazywamy fer1111011a1111 (elektrony. protony, neutrony 1 mnc). Ukady
rcrmionow opisuje kwantowa statystyka Fermiego-Diraca. Fermiony
podlegaj zakazowi Paulicgo (VI.2.3.1 "), zntcm w danym stanic
kwantowym ukadu fcr1111onw mozc znajdowa sic me w1~CCj ni
jedna cz;,stka.
5 ~ FunkcJ rozkadu (VIJ.2.1.4") dla ukadu Ji:dnakowych fer-
mionw nazywamy ftmkt')<! r11;k/11d11 Fermiego-Diraca fr. Najbardziej
prawdopodobny rozklad fermionw na poszczeglne siany przy
zaiocniu zachowama staieJ energii ukadu IV i st alej liczby N zawartych
W nrm czstek opisany JCSL funkCJ'! .fr.

' l
.Ir = ( H~ -
Jt )
cxp - - - +J
kT
Sens wrelkosci 11 taki sum jak w punkcie 3
6, Funkqe rozkadu w stntystycc klasyczncJ i slalystykach kwan-
towych, wprowadzone Jako srcdnia liczba obsadzcn jednego sianu.
mona wyrazi za pomoc Jednego wzoru:
 Vll.2.2. Funkcje rozkadu 545

f =-d
dN
11
= _(_w__......,,,)~.
cxp - - +c'5
kT
Dla rozkadu Maxwclla-Boitzmanna tporwnaj 11.3.4.3") mamy,) = O.
11 = O, dla rozkadu Bosego-Einstcma {> =-
i, a dla ro7.kladu
Fcrnucgo-Diraca {> = + 1.
Pnykad. We wnce o objtocr V zawarte JCSt prom1emowame
ciaa doskonae c7.arnego (V.5. i.8), bdce w stame rownowag1
termodynam1czncJ ze sciankami przy T = consl. Mozna JC potrak-
towac jak gaz fotonw podlegajcy statystyce Boscgo-Einstcma, gdyz
spin folonow rwny Jest fi. Liczba komrek przestrzcm fazowej,
odpowiadajcych przcdziaiowi energii fotonow od W do W+dlV
wynosi

gdzie p jest pdem folonu (V.6.2.2), ktory ZWHJzany jest Z Jego energi
Wzaicznoset: p = W/c, c- pn;:dko wiata w prm. Wspczynnik
2 wynika z faktu, ze istniej dwie moliwe polaryzacje swmtla
(IV.4. i.8). Energia fotonu wynosi W = In (V.6. i.4), gd7.lc 1 JCSt
CZ~SIOCl<j.
Liczba fotonw o cz~sloscmch z przedziau od 1 do 1+d1
w ohjtoc1 V jest rowna dN = fodg I zgodnie z p. 3"
dg Bn 1? d1 V
dN=fnda= = .
cxp(:~)-1 c 3 [exp(:~)-i]
Uwzg\!dniono tu fakt, ze dla ga7.u fotonowego, w ktrym me JCSI
speniony warunek zachowania cakowitej liczby czstek, polcnCJal
chemiczny 11 (punkt 3) Jest rwny zeru.
Gsto widmowa objlosc1owcJ gsto5c1 energii prom1cmowama
w przedziale CZ\!stoc1 od 1 do 1 + dv wynosi

in dN Sn: 1' 2 /11

pil, T) =V~=~ (/n)
exp - -I
kT
Otrzymalimy w ten sposb wzr Plancka dla ro7.kadu widmowego
objtosc1owej gstosc1 energii prom1cmow:mm rwnowagowego
[V.S.1.3).
546 Vll.2. Fizyka kwantowa cia stalych

Vll.2.3. Pojcie degeneracji ukadw czstek

w statystykach kwantowych
1. Ukad czstek (w szczeglnoci gaz doskonay) nazywamy
=dege11erull'a11y111, jczcli jego wlasnosc1. opisywane zalczno.SC1mni kwa n
towymi, rm sil! od wlasnosc1 zwykych ukladw, podlegajcych
prawom klasycznym. Odstpstwo w zachowaniu si gazw bozonowego
i fermionowego od klasycznego gazu Maxwclla-Bollzmanna nazywamy
dege11eracjq gm:on (ga:: =dege11erowa11y). Degeneracja gazow slaje si
istotna przy bardzo mskich tcmpcratur:.ich 1 wielkich gstoscmcl1
(punkt 3").
2. Parametrem degeneracji A nazywamy w1clkoc

A == cxp(..!:.-),
kT
gdzie Jl Jest potencjaicm chemicznym (VIl.2.2.3). Jeeli spelmony jCSL
warunek A l Imaa dcgcncraqa), to w kwantowych funkcjach
rozkladu / 0 1 /F mozcmy pomim1c JCdynk\: w mmnownik u, w wyniku
czego funkcje le przechodzq w klasyczni) funkcj rozkladu f~m Max-
wella-Bollzmanna (ll.3.4.3"):

fMn == Acxp(-~).
kT
Parametr degeneracji wyznaczamy z warunku normalh:acji funkcji
rozkadu,

'f.N1=N,

oznaczajcego zachowanie oglnej liczby czi1stek w ukadzie

(VIl2.2.2). Warunek maiej degeneracji ma posta
110/iJ .

(21t111kT)'I'- << I,

gdzie 11 0 jest koncentracj czi1stck, 111 - mus<! czi1stck. k - stai

Boltzmanna, Il - stah1 Plancka, T- tcmperatuni bczwzgli;:dm1.
3. Temper11111r dege11eracji T.i nazywamy tempcmtur. przy ktrej
degeneracja sta1e s1~ 1stolna (punkt I"). Wyznaczamy Jl! z warunku
llolr
3

(21t111k7;i)3/2 = I
. !
Tj= - - -
"~/J

2nmk
Temperaturowe kryterium degeneracji: jezeli T ~ 7j. to ukad cz:istek
JCSt zdegenerowany. natomiast gdy T > T.i. uklad me Je$t zdegenero-
wany! jego zachowanie opisuj prawa klasyczne.
 Vll.2.3. Degeneracia ukadw czstek 547
Przykadowo, dla wodoru w warunkach normalnych ( T = 300 K.
i 3 10 25 rn - 3 ) parametr degeneracji A :::: 3 10- 5 i. Tem-
11 0 :::::
perntura degeneracji dla wodoru T.i :::: i K. Dla wszystkich pozostaiych
gazow, ktre s cii;7.sze ni wodr, parametr A Jest JCS7.cze mmeJszy.
W warunkach normalnych gazy me bywaJ<I zdegenerowane. Degenera-
cja, zwi:1zana z kw;mtowymi wasnoc1:tm1 gazow. d\1Je znacznie
mme1szc efekty ni odstpstwo od gazu doskonaicgo, spowodowane
oddziaiywamam1 nudzymoiekularnym1. Gaz fotonowy zawsze jest
zdegenerowany (T,1 = ro), gdy masa spoczynkowa fotonu rwna jest
zeru (V.6.2.1). Do opisu gazu fotonow stosujemy kwantowi) swtystyk
Bosego-Einsteina (VII.2.2.3).
4~. Elektrony w metalach stanow1i1 ~rzyklad gazu zdegenerowane-
go. W zwykych warunkach 11 0 :::: 10 2 - 10 29 m- 3 Wobec tego. ze
masa elektronu jest maa (111 :::: io- 30 kg), temperatura degeneracji
wynosi T.i :::: (16-20) 10 3 K. Gaz eiektronowy me podlega klasyc.."ZneJ
statystyce Maxwella-Boltzmanna.
5, Energia zdegenerowanego gazu elektronowego (Vll.1.45')
i mnych gazw, opisywanych statystykami kwantowymi. me Jest
liniow:1 runkcj:! temperatury. Tak wic prosta fizyczna 111terpreli1Cja
temperatury bezwzgldnej (11.3.1.5") jest meprzydatna w przypadku
gazow zdegenerowanych {punkt 3").

Vll.2.4. Zdegenerowany elektronowy gaz

Fermiego w metalach
I", Rozklud energetyczny elektronw przewodnictwa w mctaluch
opisuje funkcja rozkadu Fermiego-Diraca (Vll.2.2.5")
i
fF=-------
exp( n:-/)+ i

Liczba stanow kwantowych elektronw w JcdnostkowcJ obj1osc1

metalu, przypadajcych na przedzia energii od H' do W+ d W
(Vll.2.i.4) wynosi
4n p~dp 4nl2111)l11 IV i11 d W
d!J(H') = 2 -/J]- -
11'
Wykorzystalimy tu zwii1zek nrn;dzy p~dem eick1ronu a Jego cncrg1<i.

p2 = 2111M', dp = (~)111 dH'.

1W
Wspczynnik 2 uwzgldnia dwie moliwe onc1w1cJC spmu elektro-
nu (Vl.2.2.3"). Zawartn w Jednostce objt0St:1 met:1lu liczba clcktronow
548 Vll.2. Fizyka kwanlowa c1al staych

dno( W), ktorych energie le74 w przcdziaic od W do W+dW, zgodmc

z (VII.2.2.2) wynosi
4it(2m) 3' 2 w 1 2

d11o(W)
dg( W)
=fr--V- = /13 --(-n-,---1,-)--.
exp - -
1 dw

+i
kT
Powyzszy wzor op1su1c rozkad energii elektronw przewodnictwa
w metalu.
!'. Szczeglne wlasnoc1 gazu ciektronowcgo odbijaj si na Jego
zachowanm w temperaturze zera bczwzgidnego (T = OK). Jczeli
/Io JCSt potencjaem chemicznym gazu przy T = OK (VII.2.2.3). to
I
fi.= .
cxp( W;; )+ 10
t'

gdy W< 0 , rmc;i W-11 0 <O i mamy

fr = - - - - - - - -
i
------+i
exp( 110-W)
kT

sk<Jd przy W- 11 0 < O T-+ O mamy cxp (

110
-
kT
W~-. rr.. ; ;., ..... i.
natomiast gdy W> 11 0 rnica W-11 0 > O, zatem la T- O mamy
cxp( W;; )-.ct:i
10
;fr-+O.
Wykres funkcji rozkadu Fermiego fr dla tcmpcralury T = OK
przedstawiono na rys. Vll.2. J. W przedziale energii od O do 11 0 funkcja
f1a...
i dW

/lu w w
Rys. Vll.2.1 Rys. Vll.2.2
 Vll.2.4. Zdegenerowany gaz Fermiego 549
A rwna JCSl 1ednosc1, natomiast dla W= 0 7.lllntejs1.a SI\: skokowo
do zera. W temperaturze T = OK elektrony w metalu WjmUJll
wszystkie dozwolone poZJomy energetyczne - z obsadzeniem rownym
jednosci (VIJ.2.2.2) - poniej poziomu o energii W= 11 0 . Wszystkie
poziomy o energii wyzszej ni 11 0. SlJ puste - ich obsadzenie rwne
jCSt zeru. Tak wic potenc1al 110 rwny jest maksymalncJ energii, jak;1
mog mice elektrony przewodnictwa w mctaiu w temperaturle zera
bezwzgldnego. Nazywamy J cmerg1 Fermiego: 11 0 = n~. Jczcli na
rysunku Vll.2. i na osi odcitych odlozymy numery pom1dkowc
poziomow energetycznych, za1tych przez elektrony przcwodmclwa
zawarte w 1ednos1kowe1 objtosci, to na1wyzszym poziomem bcdzic
poziom o numerze 11 0 /2, gdzie 11 0 jest kom:entraCj elektronw.
Najwyzszy poziom zajty przez elektrony nazywamy po=w1111:111 Fer-
miego. Odpowiada mu energia Fenmcgo I(,, ktr ma elektron na
tym poz1om1e.
3. Rozkad energii elektronw przewodmclwa w temperaturze
T = OK wyrua s1iy wzorem
4n12m) 312 W 112 dW
dn 0 (W) = /r 3 ,

co przedstawiono graficznie na rys. VIl.2.2.

Oglna liczba elektronw przewodmclwa w Jcdnost~e objtoci
metaiu wynosi

Uo =
ll"r

f dn 0 (W) =
4n (2111) 312
Jil
f ll'f

w112dW=
4n(2m) 312

"3
..,
.::_ J.l~,3/2
3
o o

lr ( 3110
WF=-- - -
2
)2./J
2111 Bit
rednia energia ciektronu (W) w temperaturze ! = OK. wynosi
2 2 3
3 3 /1 ( - 3110
(W)=-WF=-- ) '
.
5 5 2111 811:
Dla 11 0 == 6 10 28 m - 3 po podstaw1cmu wartoci li 1 111 otrzymuJcmy
(W) = 9 10- 19
J = 5,4cV.
Jeeliporwnamy t energu ze redmii encrg1lJ C7JISlcczki mczde-
gencrowanego gazu jednoatomowego (W)=~ kT(ll.3.2.5"). 10 okazc
si. ze cncrgr WF czsteczka mogiaby uzyskac w temperaturze
T z. 104 K. Innymi sowy, w zwyczajnych warunkach mamy
kT /~J'F I.
550 Vll.2. Fizyka kwantowa cia staych

4. Ksztait runkcji rozkadu Fcrmicgo-DiracaA w temperaturach

rnych od zera bezwzglcdnego przedstawia lima ci;1gia na rys.
VII.2.3. Linia przerywana
na tym rysunku odpowia-
da fonkcji fr dla T = OK.
A Obic krzywe r1m1 Sit;!
charakterem spadku w po-
bliu wartoci W = Jl.
Gwallowny pionowy spa-
dek dla W= 11 0 = Wr-
c w przypadku T =OK lrys.
o w VI 1.2.1) przeksztaca sii:
w gladk;1 krz.yw;1 ABC
Rys. Vll.2.3 przy T '/' OK. Nalezy z.a-
uwayc, e stany elektro-
nw, rozm1cszcz.onych na poziom;ich energetycznych speniajcych
warunek W 11. me zmieniaj s1i: przy nagrzcwamu od OK do T.
Zmcksztaiccmc runkc:ji.fr- zachodzi tylko na JCJ .ogome" w przedziale
energii o szerokoci 2kT w pobliu wartosc1 W= 11, dla kt6reJ mamy
h=i/2.
S". Potcnc:J:l chemiczny 11 (Vll.2.2.3") gazu elektronowego wtem-
peraturze T wynosi

Jl= WF= [ i -n- ( - -

2
kT)2] .
12 WF
Encrgm wcwni:trzna u m.2.1.2) mola gazu cicktronowcgo JCSt rwna
3
V=-N,\WF
5
[.1+-
5 n (kT)
12
'
H'f--
2 1
J.
gdz1c N" jest liczbAvogadra, k - stah1 Boitzmanna (I I. J.4.5").
Wielkoci Jl 1 U praktycznie me zm1cmaJ si przy zwu;kszamu
temperatury.
Molowe c1eplo wiac1wc c,. (11.2.5.2") gazu clcklronowcgo wynosi
t1U n1 kT
c,, =--=-N,k-.
' oT 2 ' 11'r
Z porwnania z c1cplcm wlascrwym mczdcgcncrowancgo gazu JCdno-
:1tomowcgo (11.3.7.1)

3
C~'" = ~ N" h
.!
 Vll.2.4. Zdegenerowany gaz Fermiego 551

wynika, 7.e
C1' n: 2 kT
c~ =3 wF
W temperaturach pokojowych kT/Wj, :::: 0,01 {punkt 3), zatem
Cv/c~i:::::: 0,03. Ciepo wlasciwe zdegenerowanego gazu clcklro
nowego Jest znikomo maie. Zwizane jest to z faklem, ze w procesie
zmiany energii wewntrznej gazu elektronowego na skutek nag17.cwama
uczestmczy jedynie niewielka cz elektronw, zawartych w obszarze
spadku" funkcji rozkladufF Fernuego-Diraca (7.akreskowane obszary
I i 2 na rys. Vll.2.3). W ten sposb pokonujemy Jedn z wi'"kszych
trudnosei, Jakie wystpuj w klasycznej ciektronowcj teorii przewod-
nictwa metali (lII.7.3.7).

Vll.2.5. Elementy kwantowej teorii przewodnictwa

elektrycznego metali
I. Teori przewodnictwa elektrycznego metali, zbudowan na
podstawie mechaniki kwantowej (Vl.1.1.I 0 ) 1 kwantowej statystyki
Fermiego-Diraca (Vll.2.2.5), nazywamy kwamoll'q teori pr=eu-od11ic
twa elek1ryc:11ego metali. W tej teorii, posiuguJc su: funkcj rozkadu
Fermiego-Diraca (VII.2.2.5), wyprowadzono prawo Ohma dla gsto
sci prdu (111.7.3.7)
J= 1E.
2". Przcwodmctwo elektryczne wia5c1we 1' w kwantowej teorii
przewodnictwa elektrycznego obliczamy ze wzoru
2
lloC ( ).F)
}' =
"1Ur

gdzte 11 0 Jest liczb:) elektronw przcwodmclwa w jednoslce objtoci

metalu, O.r-) - sredm drog swobodn elektronu CII.3.5.1) o energii
r6wne1 energii Fenmego (VII.2.4.2), a ur- - pr'"dkoci ruchu
cieplnego takiego clcklronu. Mimo zewntrznego podobiestwa tego
wzoru do wzoru na}' w klasycznej teorii cicktronoWeJ (IIl.7.3.4"), ma
on zupelnic mny sens fizyczny 1 - w odrmcmu od wzoru klasycznego
- w pclni odpowiada danym eksperymentalnym.
J", Kwantowa teorrn przewodmctwa daje r6wmez wyJasmenic
zalenosci przewodnictwa elektrycznego wiasc1wego od tempera lury:
i' - l/T, oraz anomalnie w1clkieJ wartosc1 sredmeJ drogi swobodnej
elektronu w metalu (111.7.3.7). Uporzdkowany ruch elektronw
w metalu - pn1d elektryczny - rozwazany Jest w teorii kwantowej
Jako proces rozchodzenia si elektronowych fal de Broglie'a (Vl.1. i .4).
ktre s rozpraszane na anhanno111cznych drganiach cieplnych Wi!zw
sieci m~talu (VII.1.2.4). W optyce anaiog1cznc zjawisko zachodzi przy
552 Vll.2. Fizyka kwantowa cia staych

przechodzemu fali sw1elineJ przez osrodek mtny, zaw1eraJl!CY t.'Cntra

rozpraszania (czstki zawieszone w c1ecz.y, roztwory koloidowe itd.)
(V.3.3.1). Jeeli odlegiosc1 midzy centrami rozprasza ma s tego
samego rzdu co dlugo fali)., to 7,achodn rozpras1.ame swiatla i jego
natenie zmniejsza si w miar dro-1t1 przebytej w orodku. Gdy
odlegoci midzy centrami rozpr.iszama s mmcJszc ni )./2. orodek
JCSt jednorodny optycznie i me zachodzi w mm rozpraszanie swiatla
(V.2.4.3).
4. Idealna siec krystaliczna, me zaw1craJca zadnych odstpstw
od okresowo5c1, w kt6rcj wzach znajduj si nieruchome czstki,
zachowuje si podobnie jak jednorodny optycznie orodek - me
rozprasza ona fal eiektronowych, dziki czemu elektrony przewodnic-
twa przechodz przez tak<! siec bez oporu. Rozpraszanie fal elektro-
nowych wystpuje jedynie w przypadku pojawienia s1i;: odstpstw od
jednorodnosc1 sieci krystalicznej - niejednorodnoci, ktre odgrywaj
rol centrw rozpraszania. Takimi cctram1 mog:1 by, przykadowo,
fluktUUCJC gstOSCI w SICCI (Il.4.6.3), pOjU\VIUjCe Si na si.:utck
anharmomcznych dq~an cieplnych dodatnich Jonw mcialu. Roz-
praszanie to prowadzi do wystpowania w czystych metalach - z wy-
jtkiem nadprzewodnikw (Vll.2.6. I ) -
0
oporu ciek trycznego.
5. Wraz ze :zwikszamcm sir; temperatury wzrasta rozpraszanie
fal elektronowych na cieplnych drgamach wzw s1ec1 i 7.mnieJS7.a si
srednm dugo drogi swobodnej elektronw.
Wielko ().F) wyznaczamy ze wzoru
Etl
(}.~.) = ---.
n11 0 kT

gdne E jest moduem Younga (VII.l.3.6), d- stal s11.'Ci krystalicznej,

11 0 - liczb czstek w Jednostce obj~Loc1, k - stal BolLzmanna
(11.i.4.5), T - temperatur bc:zwzgldm1. Okazuje si przy tym, ze
przewodno eiektryczna wlasciwa JCSl odwrotnie proporcjonalna do
temperatury bezwzgldnej i dla krysztaw jednowartociowych me
:zalczy '" 1 od n 0 :
c~ Ed
)' =
11111rrtkT
Wzor Len zgadza si z danymi doswiadczainymi w 7.akrcs1e tempera lur
pokoJO\';)'.Ch._ Na_ przykad dla srebra otrzymu1cmr 1,..,. ::::
::::: 5 10 n-
m-, podczas gdy l'ct.r::::: 6,3 IO'fl- m- Podane
wyzeJ formuy me s suszne w przypadku bardzo niskich temperatur.
W tych warunkach zale:zno sredme~ dlug0Sc1 drogi swobodnej od
temperatury opisuJe wzr ().F) - T-

1
W takich rnctalach konttnracJa clckrt.lnnw f1rl.l.!Wodnn:lwa pnk~"""' M~ 'I: konccn-
lr.:lCJ!J JOllOW Sica.
 Vll.2.5. Elementy kwantowe1 teorii przewodnictwa 553

6". Nie1.aieznie od fluktuacji gstosct, przyczyn rozpra~-zama fal

elektronowych 1 oporu elektrycznego metali stanowi zubur1.cnia
okresowosct s1cc1 kiystaliczncj spowodowane wystpowaniem w sieci
atomw domieszkowych. Opr wasc1wy p metalu {p = 1//')skada si
z dwch czsc1
p = p.,-+pd,
przy czym /Ir jest oporem wa
ciwym zwiqzanym z rozpru
szumem ful elektronowych nu
fluktuacjach gstoSCI, p,, -
oporem wlaciwym zwh1za-
nym z rozpraszaniem nu do-
mieszkach. Nalczy podkreli,
e pd me zaley od temperatu-
ry, 7.alcm wraz z obnianiem
si temperatury p-+ PJ, gdyz
dla T-+ O mamy p.,--+ O; w1ei-
ko PJ nazywamy re.f:tkoll'ym
oporem wla.fri11y111. Jest lo Rys. Vll.2.4
cz oporu, jaka pozostaje
przy obnieniu temperatury metalu az do zera bezwzglcdncgo. Na
rysunku Vll.2.4 przedstawiono zalczno oporu wlasc1wcgo od tem-
peratury. Odcinek, jaki jest odcinany na osi rzdnych pnez rrzcdlucmc
krzywej do T = OK, reprezentuje resztkowy opor wiac1wy.

Vll.2.6. Zf awisko nadprzewodnictwa

te, Zjall'isko 11adpr:ewotl111c111u polega na tym, ze w mcklrych
metalach .; stopach zachodzi gwaltowny spadek oporu w pobliu
okrelonej temperatury 7;,, nazywanej temperawrq pr::ej,fria 1/0 s1111111
1wclpr:ell'od:cego. SubslanCJC majce takie wasnoci nazywamy
m1c/pr:ell'ocl11ika1111. Obecnie
znamy ponad 500 czystych
p1crwmstkow i stop6w, wyka-
zujcych wiasnosc1 nadprze-
wodzce. Przcdziai tempera-
tur AB Irys. Vll.2.5), odpo-
w1ad3_Jcy przejcrn do stanu
nadprzewod:z<1ccgo, w przypa-
dku czystych prbek me prze-
kracza tysicznych cz~c1 stop-
ma, moemy zatem mwi B
o okrelonej wartosc1 T,.. Sze-
roko przedziau AB zalczy
od me1ednorodnoc1 metalu, Rys. Vll.2.5
554 Vll.2. Fi:zyka kwantowa cia stalych

przede wszystkim od obecno.SC1 domieszek t naprzen wewntrznych.

Znane obecnie war105c1 temperatury 7; mieszcz si w zakresie od
O, 155 K (BiPt) do 23,2 K (Nb 3 Ge). O nadprzewodnictwie w wysokich
temperaturach bdzie mowa w p. 10
Efekt izotopowy w nadprzewodnikach polega na tym, e tem-
peratury T,. s odwrolme proporcJonaine do p1erwrnstkw kwad-
ratowych z mas atomowych izolopow (VIII. i. I .2) lego samego
metaiu nadprzewodzcego.
2. Odpowiednio silne pole magnetyczne dla danej temperatury
burzy sian nadprzewodzcy materii. Gdy na nadprzewodnik dziaa
pole magnetyczne, obnia si temperatura T,. tpunkt l 0 ) .
Pole magnetyczne o nateniu H ktre dla danej temperatury
powoduje pr7.ejCie substancji ze stanu nadprzewodzcego do normal-
nego, nazywamy polem krytycznym. Przy obnianiu temperatury
nadprzewodnika wielko H, zwiksza si - w pierwszym przy-
blieniu - zgodnie ze wzorem

Krzywa przedstawiona na rys. VII.2.6 oddziela obszar nadprzewodZl)-

cego stanu materii od stanu normainego.
Wlasnoci nadprzewodzce przewodnikw znikaj przy prze-
puszczaniu przez me silnego prdu eicktrycznego, wytwarzaJ1cego
pole magnetyczne, ktre mszczy nadprzewodzricy stan nadprze-
wodnikw.

He

Ho
8~0

( 8:0
()
~
~

o Tc T
Rys. Vll.2.6 Rys. Vll.2.7

3. Zewntrzne pole magnetyczne, slabsze od krytycznego (punkt

2) me wnika w gh1b nadprzewodnika. Indukcja magnetyczna B
(111.10.l.2) wewntrz nadprzewodnika zawsze Jest rwna zeru (efekt
Mei.1s11era-Od1se11felda). Na rysunku VII.2.7 jednorodne pole magne-
tyczne (III. IO. i.4) skierowane Jest wzdluz osi cylindrycznego nad-
przewodnika. Nadprzewodnik jak gdyby wypycha" pole magnetyczne
 Vll.2.6. Zjawisko nadprzewodnictwa 555
z 7.J.ljmowaneJ przczcn CZ\!SCi przcstrLcm: stanowi on idealny diamag-
netyk o podatnoiici magnetycznej <111.12.3.4) X = -1. Przenikalno
magnetyczna (III.12.4.5) JCSt przy tym rowna Jl= I +x =O. zatem
B = JtoJ1H =O.
4. Przejciu substancji w stan nadprzewodzcy towarzyszy zmrnna
jego wlasnosci cieplnych. W temperaturze przejcia T,. tpunkt I") -
przy braku pola magnetycznego - skokowo zm1ema su; warto
ciepa wlasc1wego (11.2.5.1 "). W obecno5c1 pola magnetycznego 1zotcr-
m1czne przejcie ze stanu nadprzewodzcego do normalnego zw1az:.mc
jest 7.1! skokow:~ zmian przewodmclwa cieplnego i ciepa wlactwego.
Tc Zjawiska sq charakterystycznymi cechami przemian fazowych
drugiego rodza1u (11.5.4.2).
5. W teorii kwanlowomecbamcznCJ ZJaWISkO nadprzewodmctwa
JCSt rozpatrywane jako nadcieko (IT.5.4.3) elektronow w metalu
z charakterystycznym dla mej brakiem tarcta. Elektrony przewodmctwa
poruszaj si w nadprzewodniku bez przcszkod - bez .. tarcia"
o wzly sieci krystalicznej. Podstawowa osobliwo nadprzewodnikw
polega na tym, ze pojawia si w nich W7J.ljcmnc przyciganie sic;
clcktronow ' w konsekwencji tworz SI\! pary cicktronowc. Przyczyni;
tego przyc1gama stanowi dodatkowe w stosunku do odpychania
kulombowskiego oddz1aiywanic midzy elektronami, Jakie poJawm sic;
na skutek dziaania s1cc1 krysLaliczneJ. Modei powstawama lego
przycigama przedstawiono m1 rys. Vll.2.8. Elektron przewodnictwa

()

e1e
ez
er e:i
e
e4 Oe5

e e
Rys. Vll.2.8

e1 przyciga jon I s1ec1 krystalicznej, przesuwajc go wzgidem

poioenia rwnowagi. Zachodzi przy Lym zmmna pola elektrycznego
w krysztale - JOn I wytwarza pole elektryczne, ktre d21aa na
cicktrony przewodnictwa, w tym na elektron L'z. Elektrony
e 1 i e 2 oddziauj ze sob;1 za porcdmctwem s1cc1 krystalicznej.
Prlcsunicic Jonu pod wpywem elektronu powoduje. ze elektron
556 Vll.2. Fizyka kwantowa cial slalych

zosl11Je otoczony ,,chmun1" adunku dodatmego. przewyzszaJcego

wasny Ujemny adunek eiektronu. Elektron h)czme z t chmun1" ma
sumaryczny iadunek dodatm 1 przye1<iga mny elektron.
6. W kwantowej teorii metali przyci;igamc miedzy elektronami
w1zc sic z powstawaniem elementarnych wzbudzcn s1cc1 krystalicznej
iwymmna fononw). Elektron, poruszajcy su,: w krysztale i od
dz1auJ!CY z mnyrn elektronem za posredmclwern sieci krystalicznej,
przenosi H do stanu wzbudzonego. Prlejc1u s1ec1 do stanu pod-
slilwowego towarzyszy emisja kwantu energii o czcstosc1 akustycznej
- fo1101111 (Vll.2.7.5), ktry zost;iJe pochlon11;1y przez mny eiektron.
Przycu1game elektronw mozna prlcdstawi Jako wymmnc fononw
midzy elektronami, przy czym przyc1game Jest najbardzieJ efek1ywnc
w sytuacji, gdy spmy od<lnaiuJ11cych elektronw s antyr6wnoicglc.
7. Z powstawaniem stanu m1dpr1.ewodzaccgo materii zwizana
JCSI moliwo tworzenia sic w mctaiu zwir1zanych par elektronw (Jl11r
Coopera). O<llegio 15 miedzy elektronami pary Jest rwna
lrnr-
f'J = - .
kT,. .
gdzie li jest stali) Plancka. llF - prcdkocHJ elektronu na poz1om1e
Fenniego (Vll.2.5.2). k - stal Boltzmanna (ll.i.4.5"). T,. - tem-
peratur przejcia do stanu nadprzewodz:1cego (punki I"). Os1.acowama
wykazuJi!, ze ,5 ~ 10-"'cm, co oznacza, ze elektrony. tworzce pary,
znajduj<! si\! w odlcgoc1 rzcdu 10"' okresw s1cc1 kryslaliczneJ od
siebie. Cay ukad ekktronow w nadprzewodniku tworzy ZWli!Zany
kolektyw, rozc1qgaJ<!CY sic na wielkie - m1em!C w skali atomowej -
odlcglosc1.
Jeeli przy dowolnie mskich temperaturach odpychame kulo-
mbowskie elektronw dommujc nnd lwor7.cym pary przyc1gamcm,
to rozwazana substancja tmetal lub stop) pozostaje normalna pod
wzglcdcm swoich wasnoci elektrycznych. Jczcli w temperaturze
T, tpunkt I siy przyc1ganm zaczym1Ji.! dominowac nad siami
0
)

odpychaji.!cym1, to subslllnCJa przechodzi do stanu na<lprzcwodzqcego.

8. Jedna z waznicjszych cech zw1:11.:111ego w pary kolektywu
elektronw w nadpr1.ewodniku polega na tym. ze me .1cst moliwa
wymiana energii miedzy elektronami a sieCli! krystaliczn:1 w maiych
porCJach. mniejszych od energii w1:,zama pary elektronw. Oznacza
Io, ze prly zderzemach ciektronw z wczlam1 SIL-Cl krystalicznej me
zrruema s11; energm ciektronw ' krysztal zachowuje sic Jak nad-
przcwo<lnik z zerowym oporem waciwym. Rozwazama kwantowo-
mcciiamcznc wykazuj. ze w takim przypadku me 1.achod7j roz-
praszame fal elektronowych na drganiach cieplnych s1ec1 iub na
domieszkach. A to wlasme oznacza brak oporu elektrycznego.
9, Do zmszczcma stanu na<lprlcwodz;1ccgo komeczna JCSI pew-
na okrelona ilo energii. W temperaturze T = T.- (punkt l"I
 Vll.2.6. Zjawisko nadprzewodmctwa 557
naruszone zostaj stany zwizane par elektronw, 1.anika przyciga
nie midzy ciektronanu i przestaje wystpowai: ZJaw1sko nadprzewod-
mctwa.
10. Ostatnio osignito 1.naczcc sukcesy w zakresie uzyskiwama
11adpr:cwac/111c1wa wysokatemperaturoll'ego. Wytworzono substancje
typu metalo-ceramiki, w ktrych temperatura T,. przejcia do stanu
nadprzewodzcego przewyzsza temperatur,,: 77 K, tj. temperaturt;
skraplama azotu.
11. Zjawisko nadprzcwodmctwa wykorzystywane 1est do generacji
silnych pl magnetycznych, gdyz przy przcplyw1e przez nadprzewodnik
silnych or.idw, wytwarzajcych silne poia magnetyczne, me wyslpUJI!
strnty cieplne. Jcdnakzc ze \VZgidu na to, e poie magnetyczne msz1.;;y
stan m1dprzcwodmclwa (punkt 2), przy wytwarzamu silnych pl
magnetycznych stosowane s szczeglne 11adpr:ewotl11iki li rocby11
- mcktrc stopy i cienkie nadprzewodzce folie. W takich nad-
przewodnikach pola magnetyczne o natzcmu powyze1 Hr (punki 2")
wnikaJ! w substancj w postaci przenikaicych prbk mc1. Substancja
pomidzy tymi nimi jCSL w stanic nadprzewodzcym, dziki czemu
silne prdy mog prowadzi do powstania supersilnych pl mag-
netycznych. Szeroko rozpowszcchmone s<J obccmc magnesy. w ktorych
konstrukcji wykorzystano solenoidy nadprzewodzce.
12, Jczcli skonstruujcmy zh1czc tunelowe (VLl.7.2). zlozone
z dwch nadprzewodnikw, rozdzielonych c1enki1 ( ~ I0- 9 m) warstw;1
dielektryka (:lt;c:e Josephso11a), to przez zcze - mimo braku 7.rodhl
- przepywa stay prd. Elektrony przcchodz1 przez dielektryk dz1\!ki
Zjawisku tuncluwcmu (Vl.1.7.2"). Gdy piym1cy przez zcze Josephsona
prd me przekracza okrelonej warto.\c1 krytycz11e1 prqd11 :lqc:a, to na
zh1i:zu me wystpuje spadek napicia - mamy do czyn1cma ze
sra/oprqdo11:l'111 :jawiskiem Josephso11a. Jczeli natomiast nalzc111e prdu
plym)ccgo przez zicze przekracza warto krytyczn, to na 1Jczu
pojawia si spadek nap1cc1a U i nastiepujc emisja fal elektromagnetycz-
nych o cistosc1 1 = 2eU/h. Zjawisko to nazywamy :mie1111oprqc/owym
:1a11iskie111 Joseplrsom1. Osobliwo fizyczna tego Zjawiska poiega na
tym. ze przy staym spadku napicia na zh1czu Joscphsona przepywa
przez me pn1d zmienny.
13. Zjawisko nadpr1.ewodmctwa doprowadzio do 7.asadmczo
nowych wmoskow dotycz:1cych kwm11owa111" makroskopowych ll'1elkoi1
ft:yc:11ycl1. Piersc1c nadprzcwodz:Jcy daje moliwo obserwowama
efektw kwantowych o gigantycznej skali. Natzemc pr.Jdu w p1cr
c1emu nadprzewodzcym me zm1ema sit,: w sposb cigy, ale uiega
kwuntowamu - me moze przy1mowa dowoinych wartosci liczbowych.
Kwantowanie pn1du oznacza, e indukcja pola magnetycznego
cm. 10. l.2") l strum1en magnelye7.ny (Ili.I o. 7.1) take s skwantowane.
Kwantowanie slrum1cnm magnetycznego opisuje wzr '/'"' = N'l'o
gdzie N JCSL liczb cakowilq, 'Po = h/2e ~ kwamem s11w111e11111
mag11e1.1~=11eoo (/1 - staa Plancka, e - adunek clemcntarnyl.
558 Vll.2. Fizyka kwantowa cia slalych

Vll.2.7. Ciepo waciwe cia staych

1, W przypadku cia staych nic rozrniamy cicpci waciwych
c,. I ce
(11.2.5.4, 7). Zasadniczy wkad do. c1cpla wiasmvego
mcmctahcznych cia staych wnosi energia drgail cieplnych czstek
znajdujcych si w wziach s1ec1 krystalicznych. W przypadku metali
meznaczny wkad do ctepfa waciwego wnosi zdegenerowany gaz
elektronowy (VI 1.2.4.5).
2". U podstaw klasycznej teorii ciepa wiac1wcgo cml staych ley
zasuda ekwipartycji energii (11.3.6.4). Jednorodne CJalo stale rozwazanc
Jest Jako ukad mczalcznych od siebie czstek, majcych 3 stopnie
~wobody i wykonujcych drgama cieplne z;cdnakowym1 czstociami.
Srcdnia energia (li'), Jaka przypada na Jeden stopie swobody,
wynosi (W) = kT (11.3.6.5). Energia wewntrzna U (11.2.1.2) mola
ciaa Staego JCSt rowna

gdzie NA Jest liczb:1 Avogadra, k - stal Boltzmanna (11.l.4.5),

R = kNA - umwersaln stal:1 gazow (11.1.4.4). Moiowe ciepo
wla!;ciwe *1 (ll.2.5.4) ciaia staiego o atomowej sieci krystalicznej

C,, = au
oT =JR = 25J/(moi K) = 5,97cal/(mot K).
.

Pnmo D11lo11gu-Pctita: molowe c1cplo wlasciwc wszystkich prostych

citCmlcznic krystalicznych ciaJ staiych JCSt W przyblientU rownc
6 c'11/(moi K). Zgodme z tym prawem moiowe ciepio wiac1wc ci'11
staych nic powmno zalee ani od temperatury, ani od Jakichkolwiek
wtasnosci krysztaw. Jednake doswiadczema temu przccz:1 - wyka-
zuj one, ze ciepo wiasc1wc zalezy od temperatury, szczcglmc
w zakresie mskich temperatur (rys. Vll.2.9). Przyczyny rozbieznoci
dosw1adczen i klasycznej teorii ciepa wasc1wcgo ciul staych wynikajq
z ograniczen wykorzystywanej tu zasady ekwipartycji energii, ktorcJ
me moznn stosowa w zakresie niskich temperatur, gdzie sr~dniq
encrgl\: oscyluJ:1cych czstek w s1ec1 krystahczncJ nalczy obhc1..a
zgodme z rcguiam1 mechaniki lnvantoWcJ (Yl. l.5.9).
3. Pocz;1tkowo w kwantowej teorii c1cpia wasc1wcgo ciai staych
krysztai rozwaano Jako ukad N atomw, z ktrych ka:1.dy stanowi
kwantowy oscyiator harmoniczny. Drgama wszystkich atompw za-
chodz mczaiczmc od siebie z Jednakow czstoc1:1 w. Srednia
energia <W), jaka przypada na Jeden slop1en swobody atomu
- kwantowego oscylatora hannomcznego - JCSI z dokladnosci

c,,...10 m<\w1my o cieple wlaSciwym (po1cmnoci c1cplncj) odmcs1onym do mola

cmlil staego.
 Vll.2.7. Cieple waciwe cial staych 559

JR---------

2R

100 200
Rys. Vll.2.9

do energii zerowej rwna (VI. i.5.9)

frw hv
( H') = _ _(_fJ_/C/-:)) - -
CXp - - - i cxp ( -
/n ) - i
kT kT

Energi~ wcwn~lrzn U (11.2. l.2") mola c1aia staego mozna wyrazi

w naslc;pujqcy sposb:

U=3N"(W)=3N"
cxp ( -
I)
In
li'
-I
kT

skd otrzymu1cmy molowe c1cplo wlasc1wc c1uia staicgo

, cxp ( - In )

~ JR(.T [ C") ]'

liv - l.T
)
c" cxp - -I
kT
560 Vl.2. Fizyka kwantowa clal stalych

Jezcli wprowadzimy remperatur charak1erystyc:11q T,, = 111'/k, to

Powyzszy wzr opisuje Jakosc1owo zalcznos ciepa wlasciwego cia

staychod temperatury, przedstawion na rys. VII.2.9.
Jak pokazano w (VI. l.S.9), dla wysokich temperatur (/n kT)
zgodnie z zasad;1 ekwipartycji energii (11.3.6.5) mamy (W) = kT
; C = 3R.
W mskich temperaturach (In kT)

exp - ( kTIli') -I -exp (-kT/n)

7;, )~ (. Ta )
c = 3R ( T exp - T .
Przy T-+ O mamy T,,/T-+ o:i i wwczas exp(-T,,/T) dy do zera
szybciej o~ wzrostu (7;,/T) 2 Lt!cm przy T-+ Ociepo wlasc1we C-+ O,
co 1es1 Jakosc1owo zgodne z dosw1udczcmem. Jednake na1prostsza
Leona kwantowa me da1e iloc1owego opisu zachowania s1i: ciepa
waciwego cia staiych w pobliu zera bczwzi\!dncgo.
4. Zalocmc, ze wszystkie atomy ciaa staego wykonu1:i niezale
nie od siebie drgania cieplne z 1ednakowym1 czsto5c1am1, zbytnio
upraszcza prawdziwy obraz drga czstek w s1ec1 krystalicznej.
Pomi\!dzy atomami (lub mnym1 cz:1stkami) ciaiu staego wystpUJi! na
tyle silne oddziaywania, ze W!>-Zystkie N cz11stek ciaa tworzy ukad
zwi:11.any, majcy 3N stopni swobody, przy czym drgania wszystkich
atomw mog:1 zachodzi z rnymi ez\!stocrnm1. Do skomplikowany
problem rozkladu czsto5ci drgan atomw w cicie staym stanowi
swego czasu podstaw do udoskonnloncj teorii c1epia wlasc1wcgo cia
staych. Ciao stae ma szerokie widmo CZ\'.Sloc1 drga. Wyst~puj;1 tu
drgania zarwno z mskim1, jak 1 z wysokimi czstosc1am1. Niskim
cz1!5tosc1om odpowiadaJlJ spr\!zystc drgania krysztau w zakresie
akustycznym Club ultradwikowym). Sprzeme midzy czstkami
w s1cc1 krystaliczncJ prowadzi do tego, ze w krysztale rozchodz si
sprzystc falc dwi\!kOwc.
Idca lizyczna teorii c1epla wa5c1wcgo ciai staiych, ktra udoskona-
lihl teori omow1on w punkcie 3, polegaa na stw1crdzemu. ze
zasadmczy wkad do energii drga cieplnych krysztalu wnosz:1 drgania
o mskich cz~stoSCJach, odpowiadajce falom sprzystym o dlugosc1ach
 Vll.2.7. Cieplo wlaciwe clal staych 561

WJ\!kszych ni sLala s1ec1. Wynika to w szczcglnosc1 z rysunku V l.1. 7.

na ktrym wida, ze na1w1kszy wklad do sredmcJ energii oscylatora
kwantowego wnosz:1 drgania o maiych czcslosciach (Vl.i.5.9"). Falc
sprzys!c zachowuj si tak, jak gdyby rozchodziy sic w orodku
cigym. Struktura atomowa krysztau me wpywa na rozchodzenie sic
w mm fal sprzystych o dugociach przekraczajcych ).min = ll/1'11ux
gdzie u jesl prdkosc1:1 odpow1cdmeJ fali sprzystcj, a ,;"'"' - JCJ
czcstosci. Dugo fali )min ~owmna by tego samego m;du co
staia sieci, tj. )."' 1" - d - (V/N) 1 3 ., gdzie N jest liczb:1 czi1stek (wczlw
sieci krystalicznej) w krysztale o objtoci V.
5. Falc sprc;zystc w krysztale maj wlasnosc1 kwantowe. ktre
przejawiaj si w tym, ze 1stmeje na1mme1sza porcja - kw;inl energii
fali o daneJ czstosci 1. Pozwala to na przyp1same foli o czstoci
1 1111a.1i-czstek - /011011011 1; fala dwikowa odpowiada rozc110dzemu
sic tych czstek z prdkoci dwiku v.
Fonon ma energie IV = Jn ' quasi-pd p = Ji1/v, gd1.1c Jr JCsL slah1
Plancka. Qua.w-pd /01101111 p skierowany jest zgodmc z kierunkiem
rozchodzenia si fali dwikowej. NajwanieJSZa cecha odrmaj:1ca
quasi-pd od pdu polega na tym, ze przy zderzemach fononw
w krysztaach quas1-p\!d moze byc przekazywany sieci. krystalicznej
w postaci dyskretnych porcji - me JCSl on przy tym 7..achowywany *i
Mwic krtko, podobnie jak kwantowanie poia eiektromag-
nctycznego prowadzi do fotonw (V.6.1.4), kwantowanie pola dw1c
kowcgo prowadzi do fonon6w.
6. Spm fononw rwny jest zeru, podlegaj one zalcm slatysiycc
Bosego-Einsteina (VIl.2.2.2}. Fonony mog byt emitowane 1 po-
chaniane, aic ich liczba nic JCSl zachowywana, z. lego powodu
polcncJa chemiczny dla gazu fononowego (Vll.2.2.3) Jest rwny zeru
(porwnaj VII.2.2.6)_
Energi krysztau mona rozwaac Jako energi gazu fononowego
1 obliczat J analogicznie Jak w VII.2.2.6 Liczba dN fononw
o c1~stosciach z przedziau od l' do 1+d1 wynosi

dN = dy
111)
cxp - - - i
>
( kT
gdzie dy Jest liczb stanow kwantowych (liczba komrek) w obji;iosc1 V
krysztau:

~ 47t p! dp I' 411:1'

2
d1
dg=J 3
=3 3
V;
h V

1
S1acglowc omOwu.m1e \\'lasnoSd qU3SlCZiJSlck. Z\Vli17.a':'C 7. rnl ..tuk udgrywa
okresowos struktul)' krvS1.t:1lu. W)'chn~i1 1101.<1 roimy logo poru~mka.
 562 Vll.2. Fizyka kwantowa cial staych

p = ln/v JCSt quas1-pi;:dcm fononu, a v - prcdkosc1 dwicku w krysz-

taic. Wsplczynnik 3 wynika z faktu, e w krysztale mog:1 rozchodzi
si falc poduznc oraz falc poprzeczne o dwch wzaJcmmc prostopad
lych kierunkach polaryzacji (IV.4. i.8). A 7.atcm

dN ~ {~:'(~)-!].
Energia wewntrzna U (11.1. J.2) krysztaiu rwna Jest (Z dokladnoscu1
do energii zerowej)

U=
\'GIA

I 12rrl'h
l11dN = - - . -
I 1
3
d1
.
0 v 0 cxp( ~'; )-1
gdZJc l'm = 1:(3N/4rr V) 113 Jest grm1 graniq czcstosc1 fononw,
wnosz:icych swj wkad do energii drgaii cieplnych krysztalu. W pun
kc1c 4 podano os7.acowamc rzcdu w1clkosc1 ''max
Przy obliczaniu U wprowadzamy rempera111rr cliart1k1er_1s1yc:11q
Debye'a 1i> = /1vm /k i rozwaamy dwa przypadki gramczne.
A. Temperatury wysokie T 1;,. W takim prlypadku mamy

cxp(..!!!:..)- i
kT
~~
kT

!'ni'
U = -v-
- 3 - kT

I ,.-'d '' =
121tVkT
11 3
1'
~
3
3 = 3NkT.
o
Dla jednego mola krys7.taiu mamy N = N", gdzie N,1 JCSl liczb
Avogadra. tak wiec molowe ciepio wlasciwe C opisywane jest prawem
Dulonga-Petita (punki 2)
iJU
C,, = c?T = 3N,,k = 3R.
B. Temperatury niskie T T0 . Pr7.y oblicza mu caki
3

I
1 d1
cxp(/11/kT)- i
o

11
Nic _uwzgltlm;uny lu ri.nu:y pr~LlkoSci fol poi..lluzn~ch 1 popr?.ccznych. po prostu
polrdpmy hczb.; slanow kwanloll'ych fononow.
 Vll.2.7. Cieplo wlaclwe cial stalych 563

wprowadzamy now zmienn = /11/kT, a e gorn granic calkowania

przesuwamy do nieskonczonosc1:

u __1_27f_,_,,_,
- u~
f ,.
\'en.I"

d1
3

_e_x_p_(/1_1-/k--T-)---1-
= 121t v1,
v3
( k_r
li
)* f"' e~ de
c' - t
=

o o
4it 5 k4 V
-......,......,--T*
5/JJ vl
Moiowe c1eplo waciwe C jest proporcjonalne do szecianu
1cmpcratury bezwzgldnej i podlega prawu Debyea
au t61t 5 k"' VT 3
C = -- = = const T 3
iJT 5h 3 u3

Vll.2.8. Elementy teorii pasmowej cia staych

t Upo17,dkowame dalekiego 1.as1gu w krysztaiach (VI I. i. I. I
0
,
0
)

prowadzi do tego, e w ciaiach staych wystpuje pole clek1ryczne,

opisywane okresow funkcj wsplrzdnych. Na przykad w metaiu.
gdzie jony dodatnie rozmieszczone s w cisym pom1dku w wzach
sieci, energia polenCJaina ciektronu zm1ema si wzdu pewnego
kierunku OX w taki sposb, jak przedstawiono na rys. Vll.2. JO.
Mimm:i energii odpowiadaj miejscom, w ktrych znajduj si jony
dodatnie.

Rys. Vll.2.10

2, Okresowe pole eiektryczne w krysztale dowolnego rodzaju

(VII. I. i.3) zm1ema w istotny sposb stany energetyczne elektronw
w ciele staiym w porwnaniu z ich stanami w atomach izoiowanych.
W tych ostatnich eiektrony znajduj si w dyskretnych stanach
energetycznych CVl.i.2.5). W ciele staiym stany energetyczne elektro-
nw okrelone s zarwno przez ich oddziaywanie zj11drcm wasnego
atomu, jak i przez poie elektryczne s1cc1 krystalicznej. czyli od-
564 Vll.2. Fizyka kwantowa etat slalych

dzialywanie z mnymi atomami. Na skutek tego oddzmywama poZ1omy

energetyczne eleklron6w ulegaj rozszczepieniu. Zamtasl dyskretnego
poziomu energetycznego, charakterystycznego dla atomu 1zolowancgo,
w ciele staym, zawieraj;1cym N oddzialuJ<Jcych ze sobiJ atomow,
pojawia si N lc,cych blisko siebie po7.1omw energetycznych, kt6re
tworz pasmo e11erge1yc=11e. W krysztaiach tworzy si pasmowe widmo
energetyczne elekrronow.
3. Powstawanie pasmowego widma energetycznego w krysztale
wynika z zasady nicokrelonosci (VI. i.6.6). W atomie 1zoiowanym.
w zwui.zku ze skonczonym czasem ycia .,. eiektronu w stanic wzbu-
dzonym (r - 10-e s) (Vl.2.1.5) szeroko L\11' po7.iomu em:rgetyczncgo
wynosi

/J
MV- - ::: 10- 7 eV
T

(jest to s:eroko.~ 11at11m/1111 poziomu energetycznego).

W krysztaic elektrony waiencyjnc atomow (VI.2.3.9") s slabicJ
zwizane z j;1drami ni elektrony wewntrzne i dziki zjawisku
tunelowemu (Vl.1.7.2) mog przechodzi od Jednego atomu do
drugiego. Elektrony przenikaj" przez barier potencjaiu lVl.1. 7.1),
rozdz1claJl!C<J atomy w krysztale.
Oszacujemy sredni c1.as ycia .,. eieklronu walencyjnego w danym
atomie. PrzyJmUJcmy, e przezroczysto bariery (prawdopodobienstwo
przejcia przez barier) D mozna wyrazi na1prostszym wzorem
(VU.7.2)

D::: exp(- ! J2111(U 0 - W) L ).

gdzie U 0 - W jest wysokoci banery, odpow1adaJ:1c:, energii jonizacji

rwnej w przybliemu 10 eV, L -szerokoci banery, ma1c ten sam
17.iJd w1elk0Sc:1 co staa s1cc1 krystaiC?.neJ L ::: d :::: 10 rn. Czcsto
w-
1 przenikania elektronu przez barier wynosi

I' Il ( 2
--J2m(U )
1 = -D;:::; -cxp 0 -W) L ,
tl d ft

gdzie v JCSt prcdko5c1 ruchu elektronu w atomie (jamie potcnc1aiu) -

mona przy11c, e JCSl ona rwna v :::::: 106 m/s. Zatem srcd111 czas zycia
-r elektronu w danym atomie wynosi

i 1l ( ~
.,. = - ::: -exp -=-J2m(U 0 -W)
I' [I n
 Vll.2.8. Elementy teorii pasmowe1 565

Podstaw1:~c wartoci iiczbowc wszystkich wiclkoc1 otrzymamy

t :=: 10- 1 s. Z 7.asady nieokrelonoci dostajemy

ii
Ml'::::-:::: i eV.
T

Zamiast wystpujcego w atomie 1zoiowanym poziomu energetycznego

o szerokoci Il W:::: I o- 7 cV, w krysztale pojawm si pnsmo do-
zwolonych wartose1 energii.
4. Dlu wcwni;:trznych cicktron6w w atomach cz;;:stol: przenikania
prLcz baneri;: potcncJalu 1cst znikomo mala. Zwizane 1esl io ze
wzrostem w~sokose1 i szcrokosci banery polenc1alu (UG-W::: I0 3 eV.
L - 3 10- 0 m). Z obliczen otrzymujemy r - 10 2 n i:n. Szeroko
poziomw energetycznych elektronw wcwn~trznych me m;1 znaczema
1 eiektrony wcwrn;trznc atomw w krysztaiach zac11owuJ:i sic praktycz
nic tak jak w atomach izolowanych.
5. Jeeli N Jest liczba wszystkich atomw w c1eic stalym, to
pasmo energetyczne, utworzone z poziomu energetycznego elektronu
walency1nego, skada SI\! z N lecych blisko siebie poziomw. Ss1edn1e
poz10~.y energetyczne w pasmie odlegle Si! od siebie w przybiemu
o 10--- eV.
Dozwoione pasma energetyczne rozdzielone sii obszarami za-

o
~ ~'-.L.~~~~:.4.~44

CU
c
CU l-r:~'T"r'77'777777"""
osmo wzbron1on eh
wortosc1 energii

Rys. Vll.2.11
566 Vll.2. Fizyka kwantowa cia staych

bromonych wurtosCJ energii elektronw - pasmami wzbm11io11y111i.

Szeroko pasm wzbronionych Jest tego samego ~du co szeroko
pasm dozwolonych. Wraz ze wzrostem energii szeroko pasm do-
zwolonych zwi~ksza si, a szeroko pasm wzbromonych maleje.
Schemat pasm energetycznych ciula staego pw:dstaw1ono na rys.
VJl.2.11.
6, Dozwolone pasma energetyczne w ciele slalym mog by na
rne sposoby zapenione przez elektrony. W skrajnych przypadkach
mog byc one cakowicie zapelmone lub cakowicie puste (Vll.2.9.1}.
Elektrony w c1alach staiych mog przechodzi z Jednego pasma
dozwolonego do mnego. Na przemesieme elektronu z pasma niszego
do s:JSiednicgo pasma W}'7.S:ZCgo zuywana Jest energia rwna szerokoci
pasma wzbronionego, lcZ11cego midzy pasmami dozwolonymi !energia
rzdu kilku elektronowoltw).
Dla wcwntrzpasmowych przej ciektronw potrzebna Jest bardzo
mao energia. Wystarcza do tego, przykadowo, energia IO-~ -10-u
eV, Jak uzyskuje elektron w metaiu po przebyciu srcdmeJ drogi
swobodneJ pod wpywem pola elektrycznego przy zwykych rmcach
potencjaw. Taka encr~ia me wystarcza do przcmcs1enm elektronu
ZJednego pasma do drugiego. Na skutek wzbudre cieplnych elektrony
mog uzyskiwa rne energie wyslarc1.aJce zarowno do przej
wewntrzpasmowych, Jak i mil!dzypasmowych.

Vll.2.9. Teoria pasmowa metali I dieleklrykow

1, Rnorodno wasnosci cicktrycznych c1ai stuycii mozna
w teorii pasmowej (Vll.2.8.2) wyjani rnym stopniem zapelmema
dozwolonych pasm energetycznych (VJI.2.8.2") 1 rnymi szcrokoc1am1
pasm wzbromonych (VJl.2.8.5). W wlcznosc1 od tych dwch czyn
nikw dane cmo staie zaliczamy do przewodnikw eicktryczno5ci lub
do dielektrykw. Warunkiem koniecznym do tego, by dane c1alo stae
magio by przewodnikiem, jest obecno wolnych poz1om6w ener-
getycznych, na ktre elektrony mogyby przechodzi pod wpywem
pola elektrycznego. Nalczy paml\!ta, e takie pole moze wywoywa
Jedynie wewntrzpasmowe przejcia ciektronw (Vlf.2.8.6").
2. Typowymi przedstaw1c1ciam1 przewodnikw s metale z p1erw-
szeJ grupy ukadu okresowego Mendelejewa (VI.2.3.5"), na przyklad
sd. W izolowanym atomie sodu mamy dwie zapclmone powieki
elektronowe, zawierajce odpowiednio 2 i 8 elektronw (Vl.2.3.4).
Jedenasty elektron waicneyJny atomu sodu zgodnie z zasad Pauliego
(Vl.2.3. I zupclnia jedynie w poowie gorny pozmm energetyczny.
0
)

W krysztaie sodu p1envszym dwm zapelmonym powlokom izo-

lowanych atomw odpowiadaj cakowicie zapeimone przez elektrony
pasma energetyczne.
Elektrony waicncyJnc atomw sodu w krysztale w polewie zapcl-
maJ poziomy pusm dozwoionych wurtoci energii iobszar zakres-
 Vll.2.9. 'Teoria pasmowa rnetall i dlelektrykow 567

posmo wzbronione

wolne poziomy energetyczne

poziomy obsodzone

Rys. Vll.2.12

kowany poziomo na rys. VII.2.12). To pasmo nazywamy pasmem

przewodnictwa, gdyz znajduJ11ce SI\: w mm elektrony uczcst111czi1
w powstawaniu pn1du przewodnictwa (lll.7.1.2). Pod wpywem polu
elektrycznego, Jakie wytwarzane JCSl w krysztaie przez rdlo energii
elektrycznej, elektrony walencyjne ZWl\:kszaj swoj cnerg1;; i przc-
chodzi1 na wyzszc nieobsadzone poziomy w pasmie przewodmctwa.
Zostaj one przy tym wprawione w ruch upor1~1dkowany. w wyniku
czego przez krysztai pynie prd.
Tak wic ciaio stae, w ktrym wystpuje pasmo nic zaochuone
calkow1c1c przez elektrony walencyjne, zawsze Jest przewodnikiem
elektrycznoci.
3. W krysztaiach moe zaj l1ybrJdyzaqa pasm dozwoionych.
Pasmo, powstajce z rozszczep1enm wyzszego poziomu wzbuLlzunego.
mozc 7.achodzi na pasmo powstae na skutek ro1.szczep1cnm ni7.szego
stanu eicktronw waiencyJnych. Obserwujemy to w krysztalacl1 p1er-
w1astkw z drugiej grupy ukadu okresowego MendclejeW<J me. Cd,
Mg, Zn). Tworzy SI\: przy tym szerokie pasmo hybrl'dllll'('. ktre
zawiera elektrony walencyjne, wypelnmj;1ce Je Jedynie czciowo. Tak
wil!c pasmo hybrydowe jest pasmem przewodmctwa, a takie krysztay
s:1 przewodnikami eiektrycznosc1.
4. W dielektrykach staiych pasma energetyczne me zachodz na
siebie, w wyniku czego pasmo zaw1ernJ1ce poziomy energetyczne
elektronw walencyjnych atomw ub JOnw jest calkow1cic zapenione
przez elektrony, a wszystkie pasma iczitce wyze) s przy T = OK
zupelme puste. Pasmo cakow1c1e zapenione przez elektrony nazywamy
pasmem wale11cJ'.lll)'lll. Puste pasma s:1 pasmami przewod111ctwa.
Przykad dielektryka krystalicznego stanowi sl kuchenna (NaCI).
W cz:Jstcczce NaCI mamy do czymcma z w1zamem heteropolarnym
(Vl.2.4.4), ktre prowadzi do powstamu JODW Na+ I c1-. majcych
cakow1c1c zapenione powoki elektronowe. W krysztaic NaCI wy-
stpuje pasmo waiencyJne Jonu ci-. u wszystkie poiozone niej oasma
s cakow1c1e za_pcmonc przez elektrony, z kolei lece wyej grne
pasmG JOllU Na Jest zupenie puste. Pasma Jonw Cl - ; Na s od 1
568 Vll.2. Fizyka kwantowa c1al sialych

siebie odlege o 6 eV, zutem pole elektryczne :Zrdla energii elektrycznej

nic moze przenie elektronw z calkow1cie zapelnioncgo pasma c1-
do pustego pasma przcwodmcLwa Na+ W tuki sposb mona wyjani
dielektryczne wlasnosct NaCI.

Vll.2.10. Przewodnictwo pprzewodnikw

1. P1i/vr:ewod11ike11111 nazywamy du liczbf substancji, ktorych

opr wlaciwy m1esc1 sic w zakresie od 10- Q m do 10 8 n m,
1 bardzo szybko - wykladmczo - maleje wraz ze wzrostem tern
pcratury tpunkt 2). Typowe, m1jszel7.ej stosowane pprzewodniki to
p1erw1astk1 chemiczne german, krzem 1 tellur. Na zewntrznej powiece
atomw germanu i krzemu znajduJ! sic 4 elektrony waicncyjne,
poczone WHJzamam1 kowalencyjnymi (Vl.2.4.5") z elektronami
walcncyjnym1 ss1cdmch atomw. W chcm1czn1c czystych krysztaach
tych pprzewodnikw me ma wolnych" elektronw walencyjnych.
Z punktu widzenia teoi pasmowej (VIJ.2.8.2") pprzewodniki
krystaliczne zalic7.amy do tego rod7.UJU cm staych, w ktrych pasmo
Wlliencyjne (VII.2.9.4") oraz meobsadzonc - przy T = OK - pasmo
przewodnictwa oddziela stosunkowo wi,ski przedz1al energii 1HV0 trys.
VII.2.13), wszy ni w przypadku krysztaw dicicktrycznych
(Vll.2.9.4). W krzemic 8.W0 = l,i eV, a w germanie 611~ = 0,72eV.
2. Przcwodmctwo elektryczne chemicznie czystych plprzewod
nikw nazywamy pr=ewod11ict1rem .m11101.w1y111. Pr=ewod111c1110 elektro-
11owe (pr;ewod11ict110 typu 11) pojawia sir; na skute!.: przcmcs1enia
dcktcunw 7. pasma walencyj
nego do pasma przcwodmctwa.
pasmo Do tego cciu zuzywana jest
przewodnielwo energia w iloci me mniejszej
ni i szeroko !!. W0 pasma
wzbromoncgo (rys. VIl.2. I 3).
Wielko 61-1'0 nazywamy ener-
gi aktywacji prLewodmctwa

I~~~~~~~~
samoistnego. Wraz ze wzros-
tem temperatury plprzewod
posmo nika zw1cksza sir; liczba elek-
walencyjne
tronw. przechodziicych w wy
Rys. Vll.2.13 niku wzbudzen termicznych
z p<1sma walencyjnego do pas-
ma przewodnictwa 1 uczestniczcych w przcwodmctw1c elektrycznym.
Przewodnictwo elektryczne wiasc1we (111.7.3.4) porzcwodnikw wmz
ze wzrostem Lcmperntury Tzwicksza str; zgodnie 7. prawem

= "oCXp 8.Wo)
l'
. I ( - - -
2kT
 Vll.2.10. Przewodnictwo pprzewodnikw 569
stu
gdzie k 1cst Boltzmanna (ll.i.4.5). Opr wiasc1wy (111.7.3.4)
pprzewodnikw silnie maleje wraz ze wzrostem temperatury zgodnie
ze wzorem

p = PDexp( ~:;}
Pod tym wzgldem pprzewodniki znacznie rni su; od metali
(Hl. 7.3. 7).
3. Przejcie elektronu z pasma walencyjnego pprzewodniku do
pasma przewodnictwa oznm..LU, ze w atomach krysztau pprzewodnika
naruszone zostaj wu1zania kowalencyjne (Vl.2.4.5"). Dowolny elektron
walencyjny Jednego z atomw w sieci opuszcza swoje miejsce. Pojawm
si w tym miejscu nadmiar adunku dodatmego - tlodamia cb11ra.
Z punktu widzenia teorii pasmowej oznacza to, e w pasmie walencyj-
nym krysztau pojawia si wolny poziom energetyczny. Dodatma dziura
zachowuje si jak adunek dodatm, rwny co do wartoci adunkowi
elektronu. Nu opuszczone przez elektron miejsce (dziur) moze przej
mny elektron, jest to rwnowane przcm1cszczcmu si dodatmcj dziury
- pojnwi si ona w nowym miejscu, a m1anow1c1e tam, skd przeszed
elektron. W zewnlj!trznym polu elektrycznym elektrony w caCJ music
pprzewodnika poruszaj si przeciwnie do kierunku natc;zcma pola
elektrycznego (Ill.2.1.2~). Dodatnie dzmry przemieszczaj sic; zgodme
z kierunkiem natc;zema pola elektrycznego, tj. w t stron, w Jak11 pod
wpiywem pola cicktrycznego poruszaby si adunek dodatm.
Przewodnictwo eleklrycznc pprzewodnika, zW1:Jzane z przcm1csz-
czamcm Si\! dzrnr, nazywamy pr:ell'od111ctwe111 tl:111ro11'.1111 iub pr=ewod-
111cc11em cyp11 p.
4. Przewodmctwo samoistne plprzewodnika zwizane JCSl z dwo-
ma rodza1am1 nonikw prdu - z elektronami w pasmie przewod-
mctwa ; dziurami w pasmie walencyjnym. Kademu eicktronow1,
ktry przeszed do pasma przewodnictwa, odpowiada JCdna dzrnra
w pasmie walencyjnym. Koncentracje eiektronw 11, ; dzmr 11J s
jednakowe i szybko rosn wraz ze zwu;:kszamem SI\! temperatury
T zgodnie ze wzorem

11. = 11d = consl exp ( - 6W

-
0
-) ,
2kT
gdzie 1HV0 Jest energ1<1 aktywacji przewodnictwa sammslncgo (punkt
2). W ten wiasmc sposb wyjaim1umy charakter zaleznosc1 przewod-
nosci WaCIWCJ ' oporu WilSCIWCgO pprzewodnikw (punkt 2") Od
temperatury, ktre znacznie SI\! rni od anaiog1cznych zaieznoc1
w metalach. (Ill.7.3.7").
5. Przewodmctwo elektryczne pprzewodnikw, zwizane z wy-
stpujcymi w mch centrami dom1eszkowym1 nazywamy pr:e11ocl111cc-
ll'e111 (/omres:kowym.
570 Vll.2. Fizyka kwantowa cial staiych

Centra rlomieszkoll'e (do1111eszk1) stanowi:1 atomy lub Jony obcych

pierwiastkw oraz rozmaite defekty sieci krystalicznej tpuste wzy,
dyslokacje powstajce przy odksztaceniu krysztau itp.).
Domieszki zm1enmJ! okresowe poie elektryczne w ciele staym,
a takze wplywaJ na ruch elektronw i ich stany energetyczne.
PoZJomy energetyczne elektronw walencyjnych atomw don11cszek
znajdUJll slf; poza dozwolonymi pasmmm energetycznymi (Vll.2.9.2")
zasadniczego krysztau, powstaj zatem domieszkoll'e pozwmy ew:r
getycz11e (poziomy /oka/111!), m1eszczi1ce si w pasmie wzbromonym.
6, Domieszki mog;1 dostarczac': ciau staemu dodatkowych
elektronw. Na przykad gdy w sieci germanu jeden z atomw
gennanu zastpimy atomem domieszkowym maJl!cym pii:c': ciek-
tronow walencyjnych (fosfor, antymon, arsen), Jeden elektron
atomu domieszki me bdzie uczcstmczyi: w wizaniach kowa
iencyjnych (VI.2.4.5") z atomami gennanu 1 stanic SI\"! nadmia-
rowym" Poziomy energetyczne takich elektronw lcii poniej
pusma przewodnictwa niedomieszkowanego krysztau (rys. VII.2.14).

c
~ pasmo przewodnictwo elektronowego
c
IV

.---...ii--~-ci--~-o~~-r~~~~--
11w

pasmo zapenione

Rys. Vll.2.14

Poz10my tego typu, zapelmonc przez elektrony, nazywamy 1>1>

zmmami do11orowy1111, a atomy domieszek, doSlllrCZUJ<!CYCh nad
miarowych elektronw - do11oram1. Do przemcs1ema elektronw
z poziomw donorowych do pasma przcwodmctwa potrzebna
Jest nieznaczna energia LiW,, uzyskiwana na przykad dzu,:ki wzbu-
dzeniu termicznemu. Dla krzemu domieszkowanego arsenem
LiW. = 0,054eV. Jczeli elektrony przenoszone s:1 z poziomw do-
norowych do pasma przewodnictwa, to w pprzewodniku powstaje
 Vll.2.10. Przewodnictwo pOlprzewodnikw 571

donucs:kowe _pr:ewodmcrll'o e/ekrro11owe \pr:ewodmcrwo do1111es:koire

1yp11 11). Pprzewodniki tego typu nazywamy p1i/pr:e1rod11ika1111
elckrro11owy111i lub plpr:ewod11ikam1 1yp11 11.
7, Przy zam1amc cztcrowartosc1owego atomu w s1cc1 polprzcwod-
nika na trjwarto5ciowy atom domieszki (bor. glin, md) do utworzenia
nasyconych w1zan kowalencyjnych bdzie brakowao jednego elek-
tronu. Moe on byt wypoyczony od ssiedniego atomu germanu
w s11:c1, w ktrym w ten sposb powstanie dodatnia dziura (punkt 3).
Kolejne zapenianie dziur, tworzcych si w atomach germanu, jest
r6wnowazne ruchowi dziur 1 prowadzi do p0Jaw1en1:1 si przewodnic-
twa w pprzewodniku. Domieszkowe poziomy energetyczne, kt6re
me s zajte przez elektrony, nazywamy po:io111c11111 11kceplorowym1.
Atomy domieszek w lym przypadku nazywamy akceprora1111. Poziomy
akceptorowe lez powyzeJ gomeJ granicy pasma waiencyjnego
(VH.2.9.4) zasadniczego krysztau (rys. VIl.2.15). Przykadowo,
w domieszkowanych borem krysztaach krzemu poziomy akceptorowe
lcz;1 6H~ = 0,08eV powyzej pasma walem.-yjnego. Przejcie cicktronw

pasmo nieobsadzone

pasmo przewodnictwo dziurowego

Rys. Vll.2.15

z zapenionego pasma walencyjnego na po21omy akceplorowc zwi;,zane

jest z pojawianiem si w tym pasmie dodalmch dziur. w wyniku l.7.cgo
pasmo walencyjne staje si pasmem przewodnictwa dziurowego.
W pprzewodniku powstaje do1111es:ko11e pr:e11odmc1ll'o c/:111roll'e
(c/01111es::kowepr::e11'od111c1110 typu p). Takie pprzewodniki nazywamy
plvr=ell'od11ikt11111 cl:i11roll'y111i lub pcilpr::ell'od11ikm111 1yp11 p.
8. W przypadku gdy do pprzewodnika wprowadzone s;1 rwno-
czemc.dom1eszki donorowe i akccptorowe, charakter przewodnictwa
572 Vll.2. Fizyka kwanlowa cia sialych

(typu p lub typu 11) bdzie zalezal od tego, ktre domieszki dajq
w1cksz koncentracj nosnikw prdu. Koncentracja 1 energia elektro-
nw (ornz dziur) w pprzewodnikach - w odr111emu od metali -
silnie zakzy od temperatury i zw1cksza sic przy jeJ wzrosc1e.

Vll.2.11. Zjawiska kontaktowe w metalach

i pprzewodnikach
I", Pract/ w_1jcw A elektronu z metalu nazywamy prac, Jak
naiezy wykona w L-ciu usurnc1a elektronu z metalu do prm. Praca
A wykonywana jest przeciwko silom przycigania wywieranym przez
nadmiarowy adunek dodatni, Jaki powstaje w metaiu na skutek
usumcc1a ciektronu. Naley rwme pokona siy odpyciiaJce wywie
rane przez wczesnieJ wyrwane elektrony. o ile nie zostay one oddalone
; tworz chmu~" elektronow w pobliu pow1crzch01 przewodnika.
Praca wyjcia ma warto rzdu kilku clektronowollw ' zaley od
rodzaJU metalu 1 stanu Jego powicrzchm - zabrudzenie, lady wilgoci
; inne powoduj jCJ zmiany. W kwantowej teorii c1ala staiego praca
wyjcia mierzona Jest wzgldem gornego, zajtego przez ciektrony,
poziomu Fermiego (VIl.2.4.2) - rys. VIl.2.16.

A,-----~11

Rys. Vll.2.16

2". Na skutek opuszczema metalu przez najszybciej poruszajce

sic elektrony w przewodniku metalicznym POJaw1a sic niedobr ladunlrn
ujemnego, a w otacr.aj<!CCj pncstrzcm - jego nadmiar. Przejawia sic
to w bardzo cienkiej warstwic (o gruboci rz~du kilku odlcgosc1
m11;:dzyulomowych w metalu) po obu stronach pow1crzchm przewod-
nika. PrzyJmUje s1~. ze powierzchnia metalu stanowi e/ektryc:nq
warstll' podll'}mt (ll'arstll' ko111akto1&'</), podobm1 do bardzo cienkiego
kondensatora (Ill.5.3.4").
3". Rnice potencjaw .rp (Jll.3.2.4"), charaktcryzu1:!c:1 pole
elektryczne warstwy podwjnej, nazywamy powwr:d111101111 rimcq
potrmc;alw lub 11ap1cie111 ko111akto11:1'111 mwdzy mctaiem a prm:i
 Vll.2.11. Zjawiska konlaktowe 573

A
ii1p = - .
e
gdzie A Jest prac wyjcia (punkt I"), e - adunkiem clemcnw.rnym.
4. Przy zctknu;c1u dwch rnych metali i ; 2, majcych prace
wyjcia A! i A 2 , elektrony przepywaj! gwmc z metalu o mniejszej
pracy wyjcia do mctaiu o w1r;kszej pracy wyjcia. Metale aduj s1.,:
rno1m1cnnic J w stanic rwnowagi termodynamicznej (11.1.3.3")
pomidzy dwoma rnymi zctkmlym1 metalami powstaje rnica
potencjaw Atp 12 , nazywana 11e111wtrz11ym 11apwcie111 konwkton:l'/11.
Rnic potencjaw A1p'12 midzy dwoma punktami, znajduj:1cy1m
si w pobliu pow1crzchm - od strony zew111;trzncj - obu stykaj:Jcyc11
si metali nazywany ze1111(!tr::11ym napiciem ko111ak1011y111.
Na styku dwch metali, przedstawionym na rys. Vll.2.16. gdzie
A1 < A 2 , cicktrony bdQ. przechodzi glwme w kierunku od metaiu
I do metalu 2, w wyniku czego metaic le naladujq sii; odpow1i.:dmo
dodatnio (metal I) 1 ujemnie (2). Rwnoczenie nastqp1 przesU01\!C1c
poziomw energetycznych clcklronw - w metalu 2 do gry,
a w metalu l cio dou. W stanic rwnowagi tcnnodynanm:zncJ
poziomy Fermiego (VII.2.4.2) obu metali pokrywaj si - rys.
VIJ.2.17.
A B

+ +
+ +
+ +
+ +
+ +

Rys. Vll.2.17 Rys. Vll.2.18

Z rysunku VIl.2.17 widac, e 1.cwntrzne namcie kontaktowe

!J.tp'12 zalczy od prac wyjcia A 1 1 A 1 .
, A1-A2
!J.<P11 = -
e
Wewntrzne napicie kontaktowe zaczy od poz1omow Fi:rrmego
w metalach;

e
574 Vll.2. Fizyka kwantowa c1al stalych

Zmiana potencjau od wartosc1 lf' do !f'? 1.achodz1 w obszarlc

podwjnej warstwy elektrycznej. m:ljcej grubo ! (rys. Vll.2.18),
ktr mozna oszacowa posiugUjl!C sii;: wzorem

I= (w SI).

W tym wzorze 11 0 JCSl koncentracj iadunkw w warstwic podwjnej,

i:o - przenikalnoci elektryczn prm.
Grubo warstwy podwjnej w stykajcych s1i;: metalach Jest tego
samego rzi;:du co odlegto5c1 n111;dzywziowe w metalach 1 opr wa5ciwy
tej warstwy nie rm si od oporu wlasc1wego pozoslaicj objtoci
metali. Przez zlcze dwch metali pr.1d elektryczny przepiywa rwnie
dobrze w obu kierunkach, takie 1Jcze me ma wlasnosc1 prostownika
prdu - pr:ewodmctwa 1ed11okierrmkowego.
50 Poh1czeme metaiu 1 pprzewodnika typu 11 (Vll.2.10.6)
prowadzi do jednokierunkowego przewodmctwa zlcza. Zamy, e
A 1 > A., gdzie A, i A. - odpowiednio prace wyjcia ciektronu
z metalu i pprzewodnika typu 11. Poiozcnie pasma przewodnictwa
metaiu (VIl.2.9.2), cakow1c1e zapcimonego pasma w pprzewodniku
oraz Jego poziomu Fenmcgo przi."Cl ich zetknu;c1em przedstawiono na
rys. Vll.2.19. Po polczemu metalu i pprzewodniku typu 11 elektrony
z poziomw donorowych pprzewodnika (Vll.2. I0.6") bd prze-
chodzi do metalu.
W warstwic kontaktowej tpunkt 2) od strony pprzewodnika
typu /1 pojawi s1i;: adunek dodatni, a od strony metalu - Ujemny. Ze
wzgli;:du na mah) koncentracj elektronw przewodnictwa w p
przewodniku w porwnamu z mi:talcm (10 15 cm- 3 zamiast IO?? cm- 3 )
grubo warstwy kontaktowej na granicy mctat-plprzewodnik 1cst
w przyblieniu IO razy wiksza ni w metalu.

A,

metal p~przev.tidnik
przed poqczen1em

Rys. Vll.2.19
 Vll.2.11. Zjawiska kontaktowe 575
6, Maa liczba nosnikow prdu w pprzewodnikoWCJ warstwic
kontaktowej i dua JeJ grubo oznaczaj, e oporno wuc1wu leJ
warstwy jest znacznie wiksza ni w pozostaej objtoci pprzewod
niku. W takim przypudku warstw kontaktow:i, nazywamy uarstwq
wporoir - stanowi ona podstaw prostujcego (zaworowego) dziu
luma zh1czu mctaiu i pprzewodniku w stosunku do prdu przemien-
nego. Jezeli mctai poczymy z dodatnim biegunem rdla energii
elektrycznej, a plpn:ewodnik - z Ujemnym, to zewntrzne poie
elektryczne skierowane Jest od metaiu do pprzewodnika. W takim
przypadku elektrony wcigane s z obszaru pprzewodnika do
wurstwy podwjnej, ktreJ grubo si zmniejsza, a przewodnictwo
zwiksza. Prd eiektryczny przepywa przez zicze metal-pprzewod
nik i mwimy o kier1111k11 pr:ewod:enia zcza. Jeeli zewntrzne pole
elektryczne skierowane Jest od pprzewodnika do metalu, to eiektrony
wypychane s;1 z warstwy podwjnej w gb pprzewodnika. Grubo
warstwy 1.aporowej oraz Jt:j opr zwikszaj si 1 w rezultacie w tym
kierunku, ktry nazywamy kierunkiem zaporowym, zicze metaiu
z pprzewodnikiem praktyczme me przewodzi prdu. Jednokierun-
kowe przewodnictwo zcza oznacza, ze przemienny prd elektryczny
przy przechodzemu przez zcze zostaje wyprostowany.
7~ Obszar zctkmc1a dwoch pprzewodnikw o rnych typach
przewodmctwa (11 i p) nazywamy :lqc:em p-11. Zetknicie takich
dwch pprzewodnikw prowadzi - dziki przemieszczaniu si
elcktronow i dziur przez pow1erzchm gramczn:i - do powstania
wars/B'.J' komaktawe1. zuboonej w wikszosciowc nosniki prdu
(elektrony przewodnictwa w obszarze typu 11 i dziury w obszar1.e typu
p). Elektrony z pprzewodnika lypu /1 przechodz do obszaru typu p,
gdzie rekombinUJl z dzmram1. Rwnoczeimie w obszarach ab lp
przewodnik typu 11) i be (pprzewodnik typu p) pOJUWtaJl! si
nadmiarowe iudunki przeciwnych znakw !_rys. VII.2.20). Warstwa
podwjna o gruboci I wytwarza kontaktowe pole elektryczne o nat
emu Enr i pewnej rnicy potencJalw na granicach warstwy. Pole to
przecnvctzrna daiszcmu ruchowi elektronw 1 dziur. Przy okrelonej

n I I p

a b c
Rys. Vll.2.20
576 Vll.2. Fizyka kwantowa cia staych

grubosc1 zlqcza p-11 ustala si stan rwnowagi, odpowiada1:icy

zrownamu si poziomw Fcnmcgo w obu plprzcwodnikach, w wyniku
czego powst.11e rownowagowa uarstwa ko11taktoll'a, b1Yd<1ca warstwiJ
zaporow;1 tpunkt 6) l ma1:1ca zw1fYkszony opr w porwnamu
z pozostaymi obszamm1 pprzcwodnik6w.
Sc. Jczci zcze p(przcwodnikw typu p I 11 wczymy do zeWll\:t
rzncgo obwodu rda energii clektryczncJ w taki sposb, Jak przed-
stawiono na rys. VII.2.21, to zcwnfYlrznc pole elektryczne, zw11YkszaJc

n p

--e +++ ---

--e +++ -
--e +++ ---

+ -
Rys. Vll.2.21

dziaanie pola zlcza, spowoduje ruch elektronw w pprzewodniku

typu /1 idzmr w pprzewodniku typu p w kierunku od . z<Jcza.
Grubo warstwy zaporowej 1 jej opr bfYd S\: zwi1Yks1.ac. Taki
kierunek zewntrznego poa elektrycznego nazywamy =aporoll'ym.
Przez zcze p-11 prijd w tym kierunku praktycznie me piymc. Przy

n p

- i->
-~

: Hl

- +
Rys. Vll.2.22
 Vl.2.11. Zjawiska kontaktowe 577

zmianie polaryzacji przyoonego nap1c1a zewntrznego (rys. VII.2.22)

zewntrzne pole elektryczne o natzemu E,... skierowane jest przeciwnie
do poia warstwy kontaktowej lpunkt 7). Dorodkowy ruch elektronw
l dziur, przemieszcza1cych si z gbi pprzewodnikw do obszaru
zl:icza p-11, powoduJe zwikszenie liczby swobodnych nonikw prdu
w ziczu. Rwnoczenie maieJ grubo i opr 1Jczu, w wyniku czego
w tym kierunku (nvanym kieru11kiem pr::ewo1bmia) przez zicze p-11
przepywa pn1d ciektryczny. Zaworowe dziaanie zcza p-11 1est
anaiog1czne do prostuJ:!ccgo dziaiama lampy dwuelektrodowej diody,
tak wic urzdzenie pprzewodnikowe zawierajce jedno zcze p-11
nuzywamy diod plpr::e11od11ikow. Tra11::ystory (triody prilpr::ewod-
nikowe) 1.aw1craj dwa z1:1cza p-11.
 Cz Vili

Fizyka jdra atomowego

i czstek elementarnych *>

Rozdzia Vlll.1
Budowa J waniejsze wasnoci
jder atomowych

Vll.1.1.
Podstawowe wasnoci i budowa
Jdra atomowego
I. Jdrem nazywamy centraln czi;:sc atomu, w ktrej skupiona
JCSt praktyczmc cala masa atomu oraz Jego adunek dodatni. Wszystkie
Jdra atomowe zlozone s z cz;istek elementarnych (VIIl.2.l.1):
proto11011 1 11e11tro11011', ktre uwazamy 7.a dwa stany adunkowe Jednej
czi1stki - m1kleo1w. Proton ma adunek dodatni, rwny co do
wartoci bezwzgldnej adunkowi eiektronu. Neutron JCSI obojtny
ciektryczme.
2. adu11kie1111dra nazywamy wielko Ze, gdzie,, jest wanoki
adunku protonu, Z - liczb porzdkow pierwiastku chemicznego
w ukadzie okresowym Mendelejewa (Vl.2.3.5), rwn;i liczbie prolo
now w Jdrze. Obecmc znamy jdra, dla ktrych liczba Z !ezy
w zakresie od Z = I do Z =
107. Dla w1kszosci jder - oprcz : H,
5He i mektrych innych jder z deficytem neutronw - N ;l: Z, gdzie
N jest liczb neutronw w Jdrze. Dla Jder lekkich mamy N/Z::::::: i,
natomiast dla Jder p1erw1astkw chemicznych lezcych na ko11cu
ukadu okresowego N/Z::::::: l,6.
3. Liczb nukleonw w jdrze (punkt I") A = N+Z nazywamy
/ic::bq masow. Nukleonom (protonowi i neutronowi) przypisujemy
liczb masow rwn jednosc1, a elektronowi - zerow warto A.
Jdra o Jednakowych wartosc1ach Z 1 r7.nych A na7.ywamy
i:otoparm, natomiast Jdra, ktre przy Jednakowych wartosciach A
rm si liczb Z - izobarami. Jdro ptenviastka chem1c:znego X
oznaczamy ~X, i;;dzte ~jest symbol~m p1env1astka. .
Znamy jedyme okoo 300 trwaych 1zolopow ptenviastkw chcm1C7.-

\V tCJ a.~~ci flOtadnika um1cs1.a.ono krtkie mfonm.1t:JC o fiz:tcc J>1dr...1 :uomowc.i;:o

1

1 c;o.stck
clcmcnlnmych, ogramo.onc do i..:ikrcsu obejmowanego rmc-t. progrJm W)'kiadu
fizyki w wyzszych uczclnmch tcchrn<-znYch.
 Vlll.1.1. Podslawowe wlasnoci jdra atomowego 579

nych oraz ponad 2000 naturainych 1 sztucznie wytworzonych izotopw

promieniotwrczych.
4. Rozmmry Jdra opisuje pro1111e1l;qdra, ktry - ze wzgledu na
rozmyt<) gramc1= Jdra - ma charakter umowny. Empiryczny wzr
opisujcy promie Jdra ma posta
R = RoA11J .
gdzie R 0 ={1,3-1,7)10- 15 m. Mona zatem mwi, ze objto
Jdra JCSl proporcjonalna do liczby zawartych w mm nukleonw.
G1=sto materii jdrowej z dokladnosc1<1 do rzdu w1elkoc1 wynosi
10 17 kg/m 3 i jest stula dla wszystkich J<1der. Jest ona zn:1cznic w1iyksza
od gstosc1 najci1=zszych zwyklych substancji.
5. Nukleony w Jdrach atomowych s fcrm1onam1 (VII.2.2.4)
1 maj spin rwny fl/2. Jdro atomu ma wasny moment ~du - spm
jdra - rwny

LN = Jl(l+t) li,
gdzie I jest we1111f!rrZ11q (ca/kowil) spllWll'<I lic:h k1w111111wq (por.
III. I 3.1.3), fi = /r/2rc, li - stal Plancka.
Liczba I przybiera wartosc1 cakowite lub powkowe: O. i/2, l,
3/2, 2 itd. J:1dra o parzystych wartociach A maj spm cakowity (w
Jednostkach 11) i podlegaj statystyce Bosego-Einstema (Vll.2.1.1).
Jdrn o nieparzystej wartosci A maj:1 spm powkowy Iw jednostkach
i) i podlegaJl! statystyce Fenmcgo-Diraca (Vll.2.2.4).
6. Cz<}stki jqdrowe rnaJI wlasnc mof!lenty mai;nctycznc. skadujce
s1iy na momell( magnetyc:ny PmN j:1dra Jako calosc1. Jednostki! nuary
momentw magnetycznych J<1dcr stanowi magneton ;drowy /lN
efi
llN = --. (w SI),
-"'r
efi
/lN = -,--; (W CGS),
~mPc

przy czym e Jest adunkiem elementarnym, "'r - mas:1 protonu,

c - prdkosc1 swiata. Magneton Jdrowy Jest 111r/111c = I 836,5 razy
mmcjszy od m11gnctonu Bohra (III .12. i .4), skd wynika, ze wiusnosci
magnetyczne atomu okrelone s przez wasnosc1 magnetyczne JCgo
clcktronow.
Spin jdra LN ; jego moment magnetyczny wu1zc zalczno
PmN = {/NLN,
gdzie 9N Jest ;11droll'ym stosunkiem :yromag11etyc:11y111 (por.
Ili .11. l.4). Neutron ma Ujemny moment magnetyczny rwny
- i,913040,00005N. Kierunki spinu 1 momentu magnetycznego
ncutrqnu s przeciwne. Moment magnetyczny protonu JCSI dod:1t111
580 Vlll.1. Budowa 1 wasnoci Jder atomowych

1 wynosi 2, 79284 0,00003 JIN. Jego kierunek pokrywa si z kierunkiem

spinu protonu.
7. Rozkad iadunku elektrycznego w jdrze jest w oglnym
przypadku niesymetryczny. Mian,: odchylcma lego rozkadu od roz-
kadu sferycznie symetrycznego stanowi kwadrupolowy mome111 elekt-
ryc=11~1 ;dra Q. Jczeli przyjmiemy, ~e ~sto adunku w J<1drze Jest
wszd21e Jednakowa, to moment Q okreslony Jest jedymc przez ksztat
jdra. I tak dla elipsoidy obrotowej mamy

Q = ~ Ze(b 2 -a 2 ),

gdZle b Jest posi elipsoidy wzdluz kierunku spmu, a - posi

w kierunku prostopadym. Dla jdra rozcigmtego wzdu kierun-
ku spinu mamy b > a i Q > O. Dla jdra spaszczonego w tym
kierunku b < a 1 Q < O. W przypadku sferycznego rozkadu adunku
w jdrze b = 11 1 Q = O. Jest to suszne dla jder :ze spinem rwnym
O iub li/2.

Vlll.1.2. Energia wizania jder. Defekt masy

r. Nukleony w jdrach znajduj si w stanach, ktore w istotny
sposb rmi1 si od ich slan6w swobodnych. We wszystkich Mdrach
- z wyjtkiem jdra zwykego wodoru - znajdUJll sic co najmniej
dwa nukleony, pomidzy ktrymi zachodzi szczeglne silne oddziay
wanie jdrowe - przycu1game, ktre zapcwmn stabilno jder pomimo
odpychama si Jednmrmennie naadowanych protonw.
2". Energi 1111i::;a11ia 1111kleo1111 w Jdrze nazywamy wielko fizyczn
rwn pracy, Jak:1 nalczy wykona, aby usumic z J1dra nukleon bez
nadawama mu energii kinetycznej.
E11er$U1 ll'1=ama jdra okrelona jest przez prac~. Jak nalezy
wykonac, aby rozlozyjdro na poszczeglne nukleony bez nadawaniu
1m energii kinetycznej. Z zasady zachowama energii wynika, ze przy
tworzemu si Jdra powmna wydz1dac si taka sama energia, jak
trzeba zuzyc do rozszczcp1cma jdra na pojedyncze nukleony. Energia
wizaniu jdra Jest rwna rnicy midzy energi wszystkich skada
jcych SI\! na jdro swobodnych nukleonw a ich cnergH~ w Jdrze.
3". Podczas tworzenia si jdra nastpuje zrnme1s1.anic si jego
masy: masa Jdra jest mnie1sza ni suma mas skladaJi1cych si nan
nukleonw. Jest to z:wi<Jzane z wydz1clamem si energii wizania.
Jezc(i W jeSt energii!, Jaka wydzieia Si przy powstawaniu Jlldra, lO
odpowiadajc JCj mas Am, rwna (l.5.7.6n)

~Ili=-,-,
w.
c-
nuzywamy defektem masy; charakteryzuje ona zrnmcjszamc si suma
 Vlll.1.2. Energia wizania jder. Delekt masy 581

rycznej musy przy tworzeniu si jdra z pojedynczych nukleonow.

Jczcli Jl!dro o music MN skada si z Z protonw o masie mp i A - Z
neutronw o masie 111 0 , to
Am= ZmP+(A-Z)m.-MN
Wielko Am mozna wyrazie rwnie przez mas: atomow M ., (zam1asL
masy j:1dra MN) - wwczas
Am= Z111 11 +1A-Z)m 0 -M 0
gdzie 111 11 Jest mas11 utomu wodoru.
W praktyce przy obliczaniu /11 masy wszystkich cz;1stck 1 atomw
wyra7.anc s11 w JCdnoslkach masy atomowej.
Defekt masy stanowi miar energii w1zoma Jdra
W = Llmc? = [Z111p+IA-Z)111 0 -Mi;]c?_
Jednej jednostce masy atomowej u odpowiada atomona 1ed11ostkt1
e11ergii (a.J.e), J a.j.c = 931,4943 MeV.
4 ,.,croc o o i:~u
5 a
2H'j o O
I ' o
~ !"\.
~i-

';:pt
V
~
.!l 62 li
.::<
:i
c
8o 35Kr

~ ; 109
~ 6
,.... 5

~ 6L.
.- 3 '
o
c:o
N

~ 4
o
3:
.;:;.,, ._ ~He
o
~ 2 I

o 2I
'2'
/ ,H
c
o 40 80 120 160 200 240
liczba masowa A
fys. Vlll.1.1
582 Vlll.1. Budowa I wasnoci jder atomowych

4. Wazny parametr stanmvi energw ll'la.rcma w11f=at11a, czyli

energia wii)zama przypadajca na Jeden nukleon w. = W,/A. Warto
ww wynosi srcdmo SMeV/nukleon. Na rysunku VIII.i.I przcd-
sluwiono krzyw zaieznosc1 energii wlusc1wcJ w1zanm od liczby
masowej A, charakteryzujq rne siy wizania nukleonw w jdrach
rnych pierwiastkw chemicznych. NaJsilnieJ zwizane s11 jqdru
pierwiastkw ze rodkowej cz~sci ukadu okresowego (Vl.2.3.5)
(28 < A < l 38), tJ. od USi do 1 5 ~Ba. W tych j:1drach warto w jest
bliska 8,7 MeV/nukleon. W miar zwurkszama liczby nukleonw
w jdrze maleje energia wlasciwa w1zama. W j:1drach pierwiastkw
chemicznych lel1cych na kocu ukadu okresowego (na przykad
w Jdrze uranu) mamy w :::: 7,6 MeV/nukleon. Tumaczy to moliwo
wydzielania si energii przy podziale c19kich Jder (VIII. 1.9. IO").
W zakresie maych liczb masowych wystpuj:! ostre ekstrema energii
waciwej wizania. Maksima energii wlasc1wej wu11.ama charakterys-
t)'czne s dlUJQder z parzystymi liczbami protonw 1 neutronw (1Hc,
1
~C, 1 ~0), natomiast mmima - dla J:!der zawieraJ1cych nieparzyste
liczby protonw neutronw bLi, 5 B, 7 N).
Jezeli j11dro ma naJmmeJSZll moliw:J energ19 Wm,. = - n~., to
znajduje si ono w podstall'Ol'J'lll stanie energetyc=nym. Gdy nato-
miast energia Ji1dra W> w 111 , znajduje sit; ono wwczas we ll':b11-
d=rmy111 .u11me energetyc=nym. Przypadek W = O odpowrndu roz-
szczepieniu Jdra na pojedyncze nukleony. W odrmemu od pozio-
mow energetycznych atomow, rozmieszczonych w zakresie kilku
elektronowoltw (patrz rys. VI.:?. i, lewa skaia) odlegosci m19dzy
poziomami energetycznymi J:!dra mierzymy w mcgadcklronowoltach
(MeV), co tumaczy pochodzenie ; w1asnosc1 promieniowania /'
(VIII. l.7. I 0 ) .
5, Dane o energii w1nzama jder w polczemu z kropiowym
modelem jdra *1 pozwoliy na znalezienie pewnych prawidowosc1
dotycz11cych budowy jder.
. Zwizek midzy liczbami protonw 1 neutronw w stabilnym
Jdrze dla danych izobarw (VIII. i. l.3) !A = const) daje kr1'ler111111
stabi/11oscijqder atomowych. Warunek mmimum energii jdra prowadzi
do nastpujcego zw1.z1rn mi\!dzy Z a A:
A
z" = -------,=-
i,98+0,01511 213

Wybieramy liczbc cakowit Z,, najbli7.sz:i wartoci wynikaJ<!ceJ z po-

wyzszego wzoru.
Dla maych ; rednich wnrloc1 ;I liczby ncutronow . protonw
w J1drnch stabilnych s:1 w przyblieniu jednakowe: Z :::::: A -z.
Wraz ze wzrostem Z siy odpychania kulombowskiego protonw

1
W tym poradniku me omawiamy krnplowcgo m0<.lolu Jdro.
 Vlll.1.2. Energia wizania jder. Delekt masy 583

rosn proporCJoname do Z(Z-1) - Z 2 (protony oddziauJ! ze sob

parami) i dla skompensowama tego odpychania przez sily jdrowe,
liczba neutronw powinna wzrasta szybciej ni liczba protonw.

Vlll.1.3. Siy Jdrowe

1. OddzialywarueJlldrowe swiadczy o tym, ze w jdrach wystpuj
szczeglne siy jdrowe, ktore nie nalez do zadnego rodzaju si
znanych z fizyki klasycznej (tj. sil grawitacyjnych 1 elektromagnetycz-
nych).
2. Sjly Jdrowe s siami krtkozas1gowym1. Ich dziaiame Jest
odczuwalne Jedymc na maych odcglosciach midzy nukleonami
w Jdrze rz\:du 10- 15 m. Dugo (1,5-2,2) 10- 15 m nazywamy
prom1e111em dziaania sil jdrowych.
3. Siy Jdrowe charakteryzuj si 11ie:aleznoci /ad1t11kow. co
oznacza, ze przyciganie midzy dwoma nukleonami Jest takie samo
mezalemc od stanu iadunkowcgo nukleonw - protonowego lub
neutronowego (VIII.1.1.l 0 ). Niezalenos adunkowa sil Jdrowych
staje si widoczna, gdy porwnujemy encrgu: wizania w 1qdrach
::w1erc1adla11yc/1. Nazywamy tak jdra, w ktrych liczby wszystkich
nukleonw s la kie same, natomiast liczba protonw w Jednym Jdrze
rowna Jest liczbie neutronw w drugim. Jako przykad mozna tu
podac jdro helu ~He i c11;kiego wodoru - trytu ~T. Energie
wi11zamu tych jder wynosz odpowiedmo 7 ,72 MeV ; 8,49 MeV.
Rnica energii w1.zamaJder, rowna 0,77 MeV, odpowiada energii
odpychania kulombowskiego dwch protonow w Jdrze ~He. Przy-
jmujc, e zgodme ze wzorem (III.3.2.2) warto lej energii jest rwna
e2/41te0 r, mona stwierdzi, i odlego r m1~dzy protonami w jdrze
~He wynosi 1,9 10- 15 m, co odpowiada promieniowi dziaama si
jdrowych {punkt 2).
4, Siy jdrowe ulegaj nasyceniu, co oznacza, e nukleon w Jl!drze
moe oddziaywa jcciynie z ograruczon liczb najbliszych s:1s1edmch
nukleonow. Wasme dlatego obserwujemy liniow zalezno energii
wi11zania Jder od ich liczb masowych A (Vlll.1.1.3). Gdyby kazdy
nukleon oddziaywa rwnoczesme ze wszystkimi pozostaymi A - I
nukleonami w Jildrze, to wowczas energia w1.zama J'ldra byiaby
proporcJonaina do liczby par nukleonw, jakie mogyby oddz1alywac
ze sob w idrze, tJ. do liczby kombinacji po 2 spord A elcmentow *1
A (A - I )/2. W takim przypadku zalczno energii wizania od A byaby
me limowa, ale kwadratowa, co jest sprzeczne z danymi doswmdczal-
nym1. W praktyce do calkow1lego nasycenia sil jdrowych dociiodz1
w czstce a. (VIII. 1.4.2), ktra stanowi twr bardzo stabilny.
5< Siy Jlldrowe zalcz.1 od orientacji spinw oddziaujcych ze
sob nukleonw. Potwierdzeme tego faktu wynika z rnego charak-

"1 CrLy z.aczomu. 1.e odd7jal)"WUmc JQdrowc JCSI oddziutywunrcm binornym.

584 Vlll.1. Budowa 1 wlesnocl jder atomowych

teru rozpraszamu neutronw na czasteczkach orto i parawodoru.

W czsteczce ortowodoru spmy obu proton6w s skierowane r6wno,
leglc, a w czsteczce parawodoru - antyr6wnolegle. Gdyby ocl-
dzialywanie neutronu z protonem me z.aiczaio od wzaJemneJ orientacji
ich spmw, rozpraszame neutronw na cz.1stcczkach orto- 1 parawo-
doru zachodzioby w taki sam sposb. Doswiadczema wykazay, c
rozpraszanie neutronw na parawodorze 30-krotmc przcwyzsza roz-
praszame na ortowodorze. Dowodzi to zaienosci si Jdrowych od
onentncji spinow oddziaujcych nukleonw.
Siy J!drowc me sa siami centralnymi (l.3.J.4).

VIU.1.4. Promieniotwrczo
I. Promie11iotworc:oci tradioaktyw11oc1) nazywamy przeksztal-
carne si nietrwaych izotopw (VIII. i. l .3) jednego pierwiastka
chemicznego w izotopy mnego pierwiastka, czemu towarzyszy emisja
pewnych czqstek. . .
Promumiat11orczo.ic1 11at11ral11q nazywamy prom1emotworczosc,
Jak obserwujemy w nietrwaych izotopach wystpUJ<1cych w naturze.

Tablico Vtll.1.1

Rodzaj Zmiana Zmiana

prom1emo- ladunku liczby Charnktcr procesu
twrc-Losc1 Hdra Z masowej rl

Rozpad a: Z-2 A-4 em1Sja czstki a: - ukadu zo

oncgo z poil1c-l0n)'ch rnzcm
dwch prolonow dwch
neutronow
Rozpad fi Zi A \'l"LaJcmnc prlcksztalcamc si
neutronu (~n) ! protonu {lp)
w Jqdrze
Rozpad p- Z+i A in-+ lp+l-~c+3i',)
Rozpad + Z-! A IP ..... /,11+(.-~c+g1,)
Wychwyt Z-! A IP+ - ~c ..... in +(31,),
ciek Ironu - neutrino 1 anlyncut
g~r i 8V~
iwychwyt K) rino clcklrono\Vc. W na\Via-
sach podano c-f,1Slki, k lorc
wylatuj z jdra

Samorzulnc Z-Z/2 A-A/2 podzml J1dra zwykle nu dwa

rozs:a:zcp1cmc fragmenty o w przyblieniu
rwnych masach i ladunkach
 Vlll.1.4. Promieniotwrczo 585

Pro1111emotw6rc=oiciq sz111c:11 nazywamy prom1emotwrczo izo-

topow uzyskiwanych w wyniku reakcji jdrowych (Vlll. L9. I 0 ).
2. W tablicy Vili. I.i przytoczono podstawowe rodzaje promiemo-
twrczoct.
3. Zwykle wszystkim rodzajom prom1emotworczosc1 towarzyszy
emisja promiemowania ')' - twardego, krotkofalowego promicmowama
elektromagnetycznego. Emisja orom1eruowania ')' stanowi podstawowy
sposb zmniejszania energii wzbudzonych produklw przemian pro-
m1emotwrczych. Jadro ulegajce rozpadowi promieniotwrczemu
nazywamy ;qdrem macwr:ystym, powstajce podczas rozpadu jdro
pochodne JCSL z reguly w stame wzbudzonym 1 jego przejciu do stanu
podstawowego towarzyszy emtSJa kwantu /'
4. Spontaniczny rozpad jder atomowych podlega pra11'11 rozpadu
promiemotworc:ego

gdzie N 0 Jest liczb Jder w danej objtoci materii w chwili poczi1t-

kowej r = O, N - liczb ji1der w tej samej objtoci w chwili t,
). - sllll ro:pac/11, majc sens prawdopodobienstwa rozpadu j<1dra
W cigu 1 S, JCSt ona rowna ulamkowi oglnej liczby jder, ktre
ulegaj rozpadowi w cigu jednostki czasu.
Prnwo spontanicznego rozpadu promieniotwrczego oparte jest na
dwch zalozeniach: I) staia rozpadu me zaicy od warunkw zewn~t
rznych: 2) liczba j:1der, Jakie ulegaj rozpadowi w cigu czasu dt, Jest
proporcjonalna do calkow1tcj liczby jder w danej chwili. Zalozenia te
oznacza]ll, e rozpad promicntolworczy jest procesem statystycznym
1 rozpad danego jdra stanowi zdarzenie przypadkowe. ma1:1ce
okrelone prawdopodobiensl wo.
Wielko I/). nazywamy srec/111/11 czasem :ycia izotopu prom1emo-
lworczcgo. Istotnie, sumaryczny czas ycta dN jder jest rwny
tldNI = 1).Ndr. Zatem sredm c-Las zycia T wszystkich istniejcych
pocztkowo jder wynosi

r = -l- f,,i.Ntdt = , f rc-dt =-:;-I

1.
No ~
o o
5. Stabilno jder ze wzgldu na rozpad charakteryzuje 1ikres
polowic:11ego :a11ik11 T112 . Nazywamy lltk czas, w ci;igu ktrego
rozpadowi ulega _polowa pocztkowej liczby jder danej substancji
prom1en1ohvrczcJ. Wiclkosci ). 1 T112 wu)ze zaleno
ln2 0,693
r,,~ = -,- =
r
-.-,- = 0,693r.
r
586 Vlll.1. Budowa i wasnoci jder atomowych

6. Promieniotwrczo naturaln;J \punkt 1) obserwujemy w przy-

padku Jder pierwiastkw chemicznych lecych w ukadzie okresowym
Mendelejewa (VI.2.3.5) za olowiem. Prom1emotwrczo naturaln
j~dcr lekkich i rednich obserwujemy jedynie dla tgK, g4Rb, 1 ~~ln,
1
s~La, 1 ~iSm, 1 ~~Lu, 1 ~~Re.
Prnwo zachowania ladunku eiektrycznego (III.I. J.3) w przypadku
rozpadu promieniotwrczego ma postac
ZNe = z:z,e,

gdzie ZNe jest adunkiem jdra macierzystego lPUnkt 3), z,e-Jadun-

kam1 Jder i czstek powstalych w wyniku rozpadu promieniotwr-
czego. Prawo lo stosuje s1i: rwniez w przypadku wszystkich reakcji
jdrowych <VIIl.1.9.1).
Prawo zachowania liczb masowych (Vili. !.'i .3) w Zjawiskach
naturalnej prom1emotwrczoc1 ma postac
AN= LA,,
gdzie AN Jest liczb masow jdra macierzystego A 1 - liczbami
masowymi jder 1 czstek otrzymywanych na skutek rozpadu prom1c-
niotwrczego.
T. Prall'a przesuni Fa1a11sa i Sodd)''ego dla rozpadw prom1eruo-
twrczych ex i p- maJ postaC:
dla rozpadu a. ~X-+ ~:~Y +1He,
dla rozpadu p- ~X~z+1Y+-~e.
~dzic 2X jest jdrem macierzystym, _Y - symbolem ji1dra pochodnego.
2 He - jdrem helu. _~e - symbolicznym oznaczemem elektronu, dla
ktrego A = O 1 Z =-
i.
Jczeli jdro pochodne r6wmez jest promieniotwrcze, to powstaje
iancuch przemian prom1emotw6rczych. Ji1dra wykaZUJ!Ce promicmo-
twrczo naturaln twor~ trzy rod:1/1y promwmotwcirc:e, ktre
nazywam; rodzin. uranu (-~~U). rodzin. toru c2~5Th) i rodzin.
aktynu (l 8 ~Ac). Nazwy tych rodzm pochod:z:i od ich protoplastw"
- dlugozyciowych 1zotopow z najdluszym1 okresami polow1cmego
zaniku (punkt 5). We wszystk,ich tych rodzinac~ lancuchy roz~adw
~ ) fr. ~oitczq si na trwaycn Jdrach 1zotopow oowiu - -g~Pb,
-g~Pb 1 -giPb. Rodzina neptunu, rozpoczynajca si od otrzymywa-
nego sztucznie transuranowego pierwiastka neptunu i~jNp, konczy
si na Jl!drze 2 ~;Bi.
8, Jczeli zachodzi laitcuch rozpadw promiemotwrczych, w kt-
rym spord oglnej liczby N 0 Jder macierzystych w cigu czasu dr
uicga rozpudowi ~o N 0 dt j!dcr 1 rwnoczdme ulega rozpadowi ). , N 1 dt
Jder pochodnych, to ogln. zn11ani: dN 1 liczby Jqder pochodnych
 Vlll.1.4. Promtenlotworczo 567
w cigu jednostki czasu wyraamy w nastpujcy sposb:
dN1 . .
dt= A0No-i-.1N1.
W przypadku rwnowagi dynam1czneJ midzy pierwiastkiem macie-
rzystym 1 pochodnym mamy dN i/dt = O i spein10ny Jest war1111ek
row11owagi pro1111e11101worcze;
).oNo = ;!.1Ni.
skqd
No ).. To
--=-=-
N1 ;.o T,'
gdzie T0 l T1 sq okresami poow1czncgo zaniku tpunkt 5) Jder
mac1crzysLego 1 pochodnego. Iloczyn A = ).N nazywamy ak1yw11osc1q
danej substancji prom1emotwrczej. Aktywno przypadaJ!c1 na
jednostk masy dancJ substancji nazywamy ak1yw11oscu1 wlasc1w.
Miar aktywnosc1 stanowi liczba rozpadw Jder substancji prom1enio-
tworczcj w cigu Jednostki czasu (s - i). Jednostk aktywnoci nazywa-
my bekerelem (Bq).

Vl.1.5. Rozpad et
I. Rozpadem a. nazywamy em1sJ czstek a. przez J1dra mektorych
pierwiastkw chemicznych. Rozpad a. {punkt 2) jest charakterystyczny
dla cikich jder o liczbach masowych A > 200 i adunkach j:1dra
Ze > 82. Wewntrz takich jder tworz si odosobnione rn1stki a,
zozone z dwch protonowi dwoch neutronow. Sprzyja temu nasycanie
si si jdrowych (VHI. i .3.4). Na powstaJi1c cz:1stk a. protony J:!dra
dzialaJ wikszymi silalJll odpychania kuiombowskiego ni na izo-
lowane protony. Rwnoi:zeSme czstka a. w mniejszym stopmu ulega
przyci:iganiu Jdrowemu ni pojedyncze nukleony.
2, Dla czstki a. jdro stanowi baner potencjau IVI. i. 7. 1)
o wysoko5c1 U wikszej ni energia W czstki a. w ji1drze. Rozpad
a. polega na przejciu czstki a. w wyniku zjaw1slrn tunelowego
(VU.7.2) przez barier potenCJalu. Wzr na prawdopodobicnslwo
D przejcia przez baner potenCJau (przezroczysto banery) wskazuje,
e nieznaczne znuany energii czstki a. w J<!drze prowaclz;1 do silnych
zmian wiekosCJ

f
:i:,

exp(- ~ J2111~(U(x)-W} d.'.J

.
588 Vlll.1. Budowa i wlasnoc1 jder atomowych

Ty~ wanie mozna wyjas~i due rnice okresw polow1cznc:o

zamku jder a-prom1eniotworczych -w zakresie od IO lal do IO s
- przy stosunkowo niewielkim wzrocie energii czastek a od 4 MeV
do 9MeV.
3, Stala rozpadu). (VIII. i.4.4") zwii)zana jCSt z przezroczystoci
D banery potencjau dla CZl)Stek IX. W uproszczonym modelu prosto-
ktnej bariery potencjau o dnncj szcrokosc1 (Vl.l.7.2) mamy

i.= D11,
gdzie 11 jCSI liczb udcrzcn czstek a o scrnnk!! banery w c1qgu
jednostki czasu, rwmi 11 = v/2R, R J
pronueniem Ji1c..lra, 2R -.szc:
rokoc1 banery potencJalu, 1> = 2W/m, - pn;:dkosc1 czaslk1
a w Jdrze.
Uproszczony wzr dla staicj rozpadu prom1c111otwrczcgo a. ma
posta

1
). = - -
2R
{2W cxp(- fi
y-;;;;
2
J2111,(U 0 -W) R).
4", Prawo Gl!1gera-N11tta/la; 1m wu;ksza jCSl staia rozpadu i. p1cr-
W1astka prom1emotwrczego, tym WI\!kszy :1.asig R. maj emitowane
czstki a w powietrzu

inl = A+BlnR,,
gdzie A 1 B Sil staymi i:mpirycznym1, maJ;icym1 rne wartosc1 dla
ka7dCJ rodz my prorniemolwrczcj (VIII. l .4. T).
5". Za pomoc informacji podanych w punktach J'' i 4" dowie-
dziono eksperymentalnie, ze w przypadku Jednego ; tego samego
p1crwmstka a-promicruotwrczcgo mamy kilka grup czi1stek IX o r
nyci1 zasigach, przy czym w ramach kadej grupy zas1g1 SI stale.
Wynika sl:!d, e emuowanc z jder cz:~stki a. maJ;i okrelone widmo
energetyczne, a zatem w Jdrach atomowych wystpuj cbskreme
poziomy l!//ergetycz11e.

Vltl.1.6. Rozpad /J
1. Terminem rozpad p oznaczamy trzy rodzaje pi;.zemmn Jd
rowych: rozpac/ l!/ekrro11owy (p-). rozpad pozyto11ow.1 (p ) ! wyd111y1
el1!ktro1111 (wydnl')'I /i.'). Pierwsze dwa rodzaje przen11an polegaj na
tym. ze Jdro emllujc elektron (pozyton) i antyneutrino elektronowe
!neutrino elektronowe). Procesy te zachodz:i <lrogq przemiany jednego
rodzaju nukleonu w drugi: neutronu w proton lub protonu w neutron.
Odbywa St\! to wcdlug schematw:
~n-+lP+-~e+g1.. (rozpad P-l.
lp--~n++~e+g1. (rozpad p+).
 Vlll.1.6. Rozpad /J 589

W tych wzorach An i ~p oznaczaj od~ow1edmo neutron proton,

_~e 1 +~e - elektron 1 pozyton, a 8v, 1 0 ii, - neutnno 1 antyneutnno
elektronowe (Vlll. l .4.2).
W przypadku wychwytu elektronu przemiana protonu w neutron
zachodzi wedug schematu
lp+ - ~e- An+ 8v,
i przebiega w taki sposb, ze znika Jeden z elektronw z najbliszej
Jdra powoki K atomu. Proton przeksztacajcy si w neutron
chwyta" elektron; sh1d wlasnie pochodzi nazwa wychwyt ciektronu"
Osobliwosc1 teiro typu rozpadu {J jest fakt, e z Jlldra wylatUJC tylko
jedna cz11stka ol',. Jako przykad wychwytu elektronowego mozna
poda przemian promiemotwrczego jdra beryiu lee w trwae j11dro
litu ~Li. Wychwytowi elektronu - w odrnieniu od rozpadu [Ji
- towarzyszy emisJa rentgenowskiego promieriiowama charaklerys-
lyczncgo, odpowmdaJl!CCgo linii K danego pierwiastka (Vl.'.!.SC.9).
2. Z rozpadem fr mamy do czynienia w przypadku promiemo-
tworczosc1 naturaincJ, jak 1 sztucmeJ; natomiast rozpad p+ jest
charakterystyczny jedynie dla zjawiska sztucznej promieniotworczo5c1
tJ. pojawiania si wasnego promieniowania 111der pod wpiywem
czstek a, neutronw ; innych czstek. Zostaje przy tym naruszony
warunek stabilnoci Jdm atomowego (VIII. i .2.5). Na przykad,
promiemotworczy (sztuczny) izotop wgla 1 ~C, ktry pod wpywem
neutronw powstaje z lnvalego Jdra azotu, czemu towarzyszy emisja
protonw
1
~N+~n-> 1~C+lp.
ulega rozpadowi p-. przeksztacajc si ponownie w trway izotop
azotu 1 ~N
1
~c-- 1 ~N+-~e+8v,.
Naruszeme warunku stabilnoci (VIII. l.2.5) wskutek wprowadzenia
do Jdra nadmiarowych protonw prowadzi do sztucznego rozpadu
p+ Widac 10 z nastpujcego przykadu:
1
~B+~Hc-. iN-+ 1 ~N+&n,
1

l~N-+ i~c+ + ~e+&v.,

gdzie +~c jest pozytonem, a &v, - neutnnem elektronowym. _
3. Naturalny rozpad p- 7.achodzi w taki sposb, e neutron An
samorzutmc przeksztaica si w proton. Energia spoczynkowa (1.5.7.3)
neutronu Jest wii;:ksza od energii spoczynkowej atomu wodoru (tj.
wzitych razem protonu 1 elektronu) o 782 kc V. Tak wic przemiana
typu (punki I 0 )
An_-+ lP + - ~e+ &v,
590 Vlll.1. Budowa i wasnoci fder atomowych

jest energetycznie dozwolona rwnie na zewmitr.i jdra. W strumie-

niach neutronw o duym natzcniu, jakie powstaj w reaktorach
Jdrowych, wykryto ro::.pad prom1e11io111orczy s11'obod11yc'1 nc111ro11w,
zachodzcy z ok;c~em poowicznego zanik~ (Vlll.1.4.5) rownym
898 16s. W cizk1ch jdrach, zawierajcych nadmiar ncutronow,
taka przemiana prowadzi do naturalnej prom1eniotwrczoc1 p-
Przemiana typu lpunkt 1) tp-> 6n + + ~e+8v. moliwa JCSt jedynie
w Jdrach, gdzie niezbdna do jeJ zaj5cia energia moe byc pobrana
od ssiednich czstek. Taka przemiana prowadzi do sztucznego
rozpadu p+.
4. Okresy poowicznego zaniku rozpadw p (VIII. l .4.5) dla
rnych rde womiemowania fi zmieniaj SI\! W szerokim zakresie
czasw od 10- - s do 10u lat; s to czas)' mewsplm1ernic wielkie
w porwnaniu z czasem Jdrowym 10- 2 z-10- 23 s fVIJI.2.2.8).
Sugeruje to, e rozpad p zwizany 3cst z oddz1aywunicm sabym
(VIIl.2.2.6).
5. Przeomowy - dla zrozumienia mechanizmu rozpadu p-
l stworzenia Jego teorii - eksperyment stanowio zbadanie widma
energetycznego emitowanych elektronw. Okazaio si, ze widmo to
1est cige 1 rozciga si do
.Jj/i wartOSCI W= Wmox \rys.
dW VIII. 1.2). Energi Wmll nazy-
wamy gomq gra111c11 energii
widma p-, stanowi ona wiel-
ko charakteryzuJC<I rdo
promicmowamu fr. Dla da-
nego rodu niemoliwe s
energie elektronw wiksze
ni W...._..
o w...,. w 6, Aby
sprzccz- unikn
noct midzy
ciui.iym widmem
Rys. Vlll.1.2
energii clektronow a dyskret-
nymi poz10mami encrgctycz-
nmi jder (VIII. l.5.5), naley przyjc, ze razem z elektronem
_ 1e jdro emituje jeszcze Jedn czstk, a mianowicie antyneutnno 1
elektronowe gv. Cakowita energia, jak jdro traci przy rozpadzie
p-, rwna Jest Wm.., przy czym moe by ona na rne sposoby
rozdZJeiona pomidzy elektron 1 antyneutrino elektronowe*"') W szczc-
gln0Sc1, punkt graniczny na knyweJ przedstawmneJ na rys. Vlll. i .2
oznacza, ze caia energin rozpadu p- unoszona jest przez elektron.
Zerowa wartoC energii ciektronu na krzywej oznaczalaby, e cai
energi unosi antyneutrino Zv.
W przypadku promieniotwrczoci p- swobodnych nculronow

01 O ~nlycz:stkach bd1jc mowa w punkcie Vll.2.1.T

.,.., 0Cl}'W15le JCSt. 1i:. IVm.a okrela ri:mc: .lJ~ 1 energii llwOch po1Jomi:tw Jilllrn.
 Vlll.1.6. Rozpad fi 591

Wmo,= 782keV, co jest w pelm zgodne z informacjami podanymi

w punkcte 3 Podczas rozpadu fi liczba masowa A ; spin Jdra
(VIU.1.1.5") me ulegaj zmianie.

Vlll.1.7. Promieniowanie)'
J". Pro111iellioll'a11ie111 1 nazywamy krtkofalowe prom1cmowame
elektromagnetyczne, emitowane przy przejciach jder ze w1.bud1.onych
stanw energetycznych do stanu podstawowego lub do niszych
stanw wzbudzonych (VIII.1.5.5), a take przy reakcjach Jl!drowych.
W pierwszym przypadku - zgodme z regu czstosci Bohra (Vl.2.1.6)
- energia fotonu promiemowania )' rwna Jest rnicy energii Jdra
w stanie pocztkowym 1 koncowym:
iiV11 = Wi- Wt = MJ'lb
gdzie l'ii JCSL czcstosc1 fotonu odpowiadajcego przejciu jdra ze
stanu o energii w; do sianu o energii H'i. Wielko tJ.. n~1 ma rzd
w1clkosc1 0,1 MeV 1 znacznie przewyzsza rnic energii nudzy
poziomami elcktronowym1 atomu (Vl.2.1.5). Prom1emowame )' sta-
nowi bardzo krtkofalowe prom1emowame elektromagnetyczne
(IV.4.4.4). Powyzsze stwicrdzema s dodatkowo potwierdzane przez
dyskretne limowc widmo prom1cniowama }' {patrz punkt 4).
2. Promieniowanie I' nic wysti;puJC Jako samodz1einy rodzaj
prom1eniotwrczosc1 (VIII. 1.4.2"). Towarzyszy ono procesom roz-
padw ci: .1 p, przy czym me powoduje Zimany iadunku 1 liczby
masowej 1:1der. Stwierdzono, e prornicniowamc }' emitowane jest
przez Jdro pochodne (VIIl. l.4.3 ), ktre w chwili swojego powstania
znajduje sic w stamc wzbudzonym (punkt 4). Emisja energii Jdra
wzbudzonego zachodzi w cigu czasu 10- 13 - 1o- 14 s, znaczme kr6t-
szego od czasu ycia wzbudzonego atomu 1- 10- 11 s).
3, Pochodzenie 1 wlasnosc1 promiemowama 1' polw1crdzane Sil
przez prawidowosc1 konwersji 11e11'1/trwe1 prom1cmowama }' - zjawis-
ka fotoelektrycznego (V.6.1. ie) na eiektronach powlok wewntrznych
alomu pod wpywem prom1emowania }'jego j:1dra. Elektrony. uzys-
kiwane na skutek takiego wewntrznego zjawiska fotoelektrycznego,
nazywamy elektronamr konwersji.
W wielu przypadkach cala energia promiemowanm )' zuzywana
Jest na konwersJlf wewntrzn i 1.am1ast promicmowama i' obserwu1cmy
Jedyme cicklrony konwersji. Energii; l!'f!n fotoelektronu konwersji
i energi /n fotonu promiemowama )' wiJe rwnanie Einsteina dla
z1awiska fotoeiektrycznego (V.6. I .4):
e<p. = 111-A
gdzie A. jest prac wyjcia elektronu z 1HcJ powloki elektronowej
atomu, rwm1 liczbowo energii elektronw znajdujcych s11; na
odpow1edmcil poziomach energetycznych atomu (Vl.2. i.5). Energie
592 Vll.1. Budowa I wlasnoci jder atomowych

te znane s z danych o charaklerystycznych widmach rentgenowskich

atomw (VI.2.SC.9). Foton }' o energii /11 1 moze wybi elektron
z dowolnej wewntrznej powoki (K, L, M, itd.) atomu (Vl.2.3.6).
Odpowiednie energie elfl. elektronw konwersji wyraaj si w na-
stpujcy sposb:

erpL = J11-AL, erpAI = hl'-AM, e'{IN = 111'-AN ltd

gdzie AL. AM, AN itd. S<I energrnmi poziomw rentgenowskich atomu.
4. Rezultat konwersji wewntrznej lpunkt 3) stanowi utrata
ciektronw z wewntrznej powoki atomu 1 w konsekwencji powstanie
warunkw do emisji linii rentgenowskiego widma charakterystycznego
(Vl.2.SC.9). Konwersji wewntrznej towarzyszy emisJD charakterys-
tycznego promieniowania rentgenowskiego. Pommry energii elektro-
now konwersji i dane o wielko5ciach A 1., A,, A,.. itd. (punkt 3)
pozwoliy utwierdzi si w przekonaniu, ze Jdro moe cmitowac
okrelone monochromatyczne promieniowanie }'. czyli ze promienio-
wanie i' ma widmo liniowe. Wszystkie te dane wykazay rwniez, e
promiemowame }' emitowane Jest me przez Jlldro macierzyste, ale
przez j:1dro pochodne.
5. Prom1emowan1e I' silnie oddziauje z matcn, w szczcglno5c1
z obiektami biolog1cznym1. Do oceny dziaama promtcmowania
}' 1 mnych rodzajw pronueniowama jonizujcego posugujemy si
dawk poch/0111t prom1e111owa111a D - JCSt to stosunek pochlomtej
energii promieniowania do masy napromieniowanej substancji. Jedno-
stk dawki pochonitej stanowi dui na kilogram (Jf~~) - dawka,
przy J..;treJ masie t li:g napromicmowaneJ substanq1 przekazana
zostaje energia I J prom1cniowama JOnizu)llccgo l. Jednostka ta nosi
nazw grej (Gy). Stosowana Jest rwme Jednostka pozaukadowa rad
(I rad= 10- 2 oy).
Moc N poc/1/011ire; dall'ki pro1111e111owa11ia nazywamy dawli:c
D pochonit:1 w cigu Jednostki czasu:
N= D/t.
Jednostk;1 mocy dawki Jest greJ na sekund (I Gy/s = I W/kg).
6. Energetyczn charakterystyk promiemowama, ocenian na
podstawie Jonizacji suchego powietrza atmosferycznego, stanowi dawka
ekspo=ycy)lra prom1eniowama De. Jej 1ednostk11 jCSl kulomb na
kilogram (C/kg) - Jest lo taka dawka ekspozycyjna prom1emowama
rentgenowskiego lub 1'. przy ktrej suma iadunkw ciektrycznych
Jonw jednego znaku, wylworzonych przez elektrony uwolnione
w naprorniemowanym powietrzu o masie i kg przy cakowitym

I Ze wzgl~du nu okrelon specyfik~ informacji u biolog1cmym dziulan1u pronucmo

\\'ama "/ odpowiednie Jednostki mrnry wielkoci fJzya.nych zostaly orno\Y1011c w tym nuejscn.
a nie w C7~ IX (Uzupelmcmu) poradnika.
 Vlll.1.7. Prom1eniowanie y 593
wykorzystaniu ich zdolnosc1 JomzacyJnej, rowna Jest I C. Pozauk-
adow:1 jednostk dawki ekspozycyjnej jest rentgen
(IR= 2,58 10-C/kg).
Przy dawce ekspozycyjnej IR w i cm 3 suchego pow1elr..i1 pod
normalnym cinieniem atmosferycznym powstaje sumaryczny ladunek
jonow jednego znaku wynoszi1cy (1/3) 10- 9 C.
Moc N. dawki ekspo=yc_1111ej nazywamy dawki! ekspo7.ycyjn:1 D,
przypadajc na jednostki! czusu N. = D./L. Jednostk mocy dawki
ekspozycyjnej jest amper na kilogram (A/kg) - jest to moc dawki
ekspozycyjnej, przy ktrej w cigu jednej sekundy dawka ekspozycyjna
wzrasta o I C/kg. Pozaukadowe jednostki mocy dawki ekspozycyjnej
to rentgen na sekund (I R/s = 2,58 10- A/kg). rentgen na minut\!
() R/min =
4,30 10- 6 A/kg) i rentgen na godzmiy
(I R/h = 7,17 io-e A/kg).
7. Dawka promieniowania moe by oceniana rowmcz ze wzgli;du
na JCJ dZJaanie biologiczne (r1111owat11ik dawki poch/01111ej).
W ukadzie SI jednostk rownowaznika dawki jest s1ll'er1 (Sv). I Sv
odpowiada dawce pochonitej I Gy przy dzmamu prom1emowama
rentgenowskiego lub i'
Pozaukadow Jednostk JCSl rem (re11tge11 eq11i1a/e11t 111e11). Tak
nazywamy pochonit energii! promicniowama, rownowazn bio-
logiczme Jednemu rentgenowi: i rem == 2
Sv. w-
Vlll.1.8. Zjawisko Mossbauera
1. Wszystkie wzbudzone poZJomy energetyczne Jdra maj warlo-
sc1 energii okrelone 7. dokadnosc:J do w1clkosci L\ W, wynikaJceJ
z zasady nicokreono5c1 (Vl.1.6.6)
li
L\W~--
L\t.

gdzie L\1 jest C7.ascm ycia Jdra w stame wzbudzonym. Jcdymc dla
stanu podstawowego jdra trwaego mamy t.1 = a:> 1 L\W = O, czyli
Jdro ma energi rown W>_ Na przykad, Jdro irydu ~~Ir w cigu
czasu L\t, ktry mozna przy~:1c 1.a rwny okresowi poowicznego
zaniku (VIII. l.4.5") T = 10- 0 s, przechodzi ze stanu wzbudzonego
o energii W= 129 keV do stanu podstawowego, cm1lUJl!C przy tym
foton y. Okazuje su;:, ze nieokrelono energii wynosi L\ W ~
:<::: 5 10- 6 eV.
Skonczony czas zyc1a wzbudzonych stanw energetycznych Jildra
prowadzi do memonochromalycznoc1 promieniowania '}', Jakie towa-
rzyszy p17.cjc1u Jdra ze stanu wzbudzonego do normalnego. Tc
mcmonochromatycznoc nazywamy 11at11ralnq s=eroko.~c1 linii pro-

1
W rownym slopruu cJotycL~ to po1.1om6w cnergi:l)'C7Jl)'Ch eh:ktron6\\' w ;Uonrnd1.
594 VIU.1. Budowa i wasnoct jder atomowych

micmowania y, a nieokrelono 6 JV wartosc1 energii stanu wzbudzo-

nego - 11at11ra/11 s=eroko.fc1 f .POZ/011111 e11erget)'CZlll!go jdra *1
2. Rezo11amow absorpq promieniowania/' przez Jildra nazywa-
my pochanianie przez Jdro fotonw y o takiej cziystoc1 " ze energia
hv fotonu rowna jest rnicy energii jednego ze stunw wzbudzonych
ji1dra i stanu podstawowego. Sens nazwy polega na tym, e tak.i sam
czsto 1 bdzie mia foton emitowany podczas przejcia Jdra ze
stanu wzbudzonego do podstawowego.
W aktach emisji 1 absorpcji fotonw y przez jdro uwzgldniamy
odr:ut ;qdra. Przy przejciu Jdra ze st;mu wzbudzonego o energii
W do podstawowego lprzy1mujcmy, ze energia tego ostatniego rwna
jest zeru) uzyskujemy foton )' o energii Wr. r6wncJ
h1'.m = Wr = W- n~J < IV,
gdzie JCSl encrgii1 odrzutu Jlldra.
Wa.1n
Przy wzbudzeniu Jlldra 1 zwi<Jzanym z tym przejciu ze stan.u
podstawowego do stanu o energii W foton J' powm1cn mie energi
J'i, rown

livb = IV, = W+ li(.. > W.

Czstosc1 w maksimach linii em1syJneJ 1... absorpcyjnej 11 .,, s
przesunite wzgidem siebie o wielko
,.,,-1. = 6v,
11 lak ze 1161 = 211~tlrz
Energi odrzutu Jdra W00 okreslamy na podstawie pdu p1 fotonu
(V.6.2.2), ktory w procesach emisji i absorpcji fotonu /' powm1en by
rwny P\:dow1 J<!dra (Pr== PN):
H~,., P2r _ = (. _In
piN_ == __
== __ )1
2MN 2MN c 2/\JN'
gdzie MN Jest mas:1jdra. Dla Jdra ~~lr o energii stanu wzbudzonego
1

W= 129kcV obliczenia daji1 W00 " =

0,05eV i maksima linii emisyjnej
1 absorpcyjnej s przesunite o wielko l' = 2Wo.1.,./l1, przy czym
lt61 = 0,1 eV, co znuczmc przekracza naturaln s1..croko poziomu r
(punkt 1).
3. Silne zmniejszenie energii odrzutu jder przy emisji 1 absorpcji
prom1emowama }' obsenVUJemy w przypadku procesw zachodz:1cych
dla Jder znajdujcych St\: w sieci krystalicznej, lJ. w stamc zwizanym.
W takich . warunkach pd i energia odrzutu przekazywane s me
Jednemu Jdru, ktre emituje (lub pochania) foton y, ale s1cc1
krystalicznej jako calosc1. Masa krysztau Jest znacznie wiksza od

> Tc okrclcnra slusznc s 1akie w przypadku przcjS atomowych ze sianu ""lbudio

nl!go do pothilU\\'O\\'ego. \V mkim prlypadku mowlm.v o 1wwr,1/m:i s=1..r11k11.fr-i linii 1riJrnouej
omz o 11aruralnej s=er(.1ko.ici d1.k1rmu11r_1r/1 po:wmJw i.11~:rgct,lc:n_rch w atom1I!.
 Vlll.1.B. Zjawisko Mossbauera 595

masy 3dra, zatem straty energii W""n przy emisji , absorpcji promie-
niowania J' staJi! si bardzo mae. Obserwujemy wowczas rczonansoW<!
emisj 1 absorpcj fotonu y o scilc okrelonej czs1osc1 1, przy czym
szeroko linii jest porownywalna z szerokoci naturaln (punkt 1).
Zjawisko rezonansowej absorpcji (emisji) promieniowania J' bez odrzutu
nazywamy :1aw1skie111 Ms.vba11era.
4". W spektraskopiijqdrowe1 Zjawisko Mssbauera wykorzystywane
jCSt do dokadnych pomiarow poziomw energetycznych Jder atomo-
wych. Na przykad, dla przejcia y w Hdrach ~iFe o energii przejcia
W = 14,4 keV zmiana energii poziomu okrelona zostaa z dokladno
c1 do I'/W = 3 10- 13 Dla przejcia l' w ~izn o energii pr1.cjciu
W= 93 kc V wielko I'/W wynosi 5 10-1t
Zjawisko Mossbauera wykorzystano do sprawdzenia przewidywa
dotycz:1cych przcsun11,:c1a czslosci linii widmowych w polu grawitacyj
nym (1.6.2.1). Podczas ruchu fotonu w poi u grawitacyjnym Jego
energia zmienia si o wielko
liW= -(W/c 2 }(rp2-<P1L
gdzie 1p 1 ; qi 2 s potenc1alam1 poia grawitacyjnego odpow1edmo
w punktach 1 1 2 (1.6.2.4). Znak minus wsk:aZUJC na 10, ze wzrost
energii fotonu w polu grawitacyjnym nastpuje przy przemieszczaniu
si fotonu w kierunku zmniejszania si rp:

li W= lll~.1 = -(W/cl) Arp.

Wzgidna zrmanri czc;stoc1 fotonu na skutek przejcia grawnacyJneJ
rnicy polenCJalw 6.rp wynosi

Ili Arp
-,-, = - cz

W Lym przypadku Acp > O, gdyz polcnCJa poia przycigania Slonca

zwic;ksza si w miar oddalania si od niego. Na powierzcim1 Ziemi
jest on wikszy ni na powierzchni Soca. W konsekwencji li1/I' < O
i wszystkie rejestrowane na Ziemi czsto5ci linii Sonca , gwiazd SlJ
przesumte w slron czcnv1eni. Zjawisko to nazywamy grawiWcJ~llym
pr=e.m11icie111 ku czerwieni"
~jaw1sko Mssbauera umoliwio wykrycie ~rawitacy1ncgo p~esu
mcm czstosc1 fotonu i' przy jego ruchu w polu przyc1gama Z1em1.
Podczas pionowego ruchu od podogi do sufitu laboratorium na
wysoko rzdu IO m wzgldne przesunicie czstosci bdZ1c rwne

1 ~1o
v
= li~
c
== g~/J ~
c-
10-1s,

gdzie Jest przyspieszeniem grawitacyjnym (l.7.3.3). W celu rejestracji

takiego przesunicia czstosc1 naiezy uzyskac rezonansow<1 absorpcJi;
 596 Vll.1. Budowa i wasnoci jder atomowych

fotonw /'. tak aby zarwno rdlo, Jak i absorber prom1emowania

y miay wzgldn. szeroko linii mmejsz. lub rwn. 10- B Tak wic
gdy czsto pada1cego na jdro fotonu }' biydz1e rni si od
czstosc1 fotonu, Jaki moze by przez to jdro pochon11;:ty o v =
s,
== 10- 1 absorpcja me bdzie zachodzi.
Przeprowadzono dowiadczerue z dwoma Jednakowymi krystalicz-
nymi rdlami promien10wama )'. ktre mogy byc umieszczone 20 m
jedno nad drugim. Gdy absorber promieniowania i' znajdowa sic na
tej samej wysokoci co rdlo fotonw, :rochodzila absorpcja rezonan-
sowa. Po podniesieniu absorbera na wysoko 20 m absorpcja zanikaa
na skutek grawilacy1nego przesunicia czstosci. W celu ponownego
uzyskania absorpcji wykorzystywano z1aw1sko Doppleru (IV.3.6.I").
Przy okrelonej prdkoci zbliania absorbera do :Z.rda prom1emowa-
ma, dopplerowskie zw1kszeme czslosci kompensowalo JCJ grawitacyj
ne zm1e1szeme 1panownic uzyskiwano rezo!lansow. absorpcj promie
n10wama y. Doswiadczenie to w warunkach laboratoryjnych potwier-
dzio z1aw1sko graw1tacy1nego przcsumccia ku czerwieni"

Vlll.1.9. Reakcje jdrowe

1. Reakqu1111 }tldrow.vm1 nazywamy pn:emmny Jltder atomowych

spowodowane ich oddziaywaniem ze sob:1 iub z cz;)stkanu eiementar-
nymi (VIII .2. i.I 0 ) . Z reguy w rcakqach Ji!cirowych uczcstmcz;1 dwa
jdra 1 dwie cz;1stki. Jedna para J:1dro-<:z:1stka" stanowi parl!
pocztkow, a druga - par koticow.
Symboliczny zapis reakcji jdrowej ma posta
A+a-B+b lub Ata, b)B,
gdzie A l B s jdrami pocztkowym 1 koncowym. a 1 b - cz;1stkam1
(JJocz1tkow;1 i korkow) uczcstmczcym1 w reakcji. Niekiedy reakcja
Jdrowa mor.e 7..achod7J w sposb mcJednor.nacr.ny obok reakcji
podanej wyej mozc rwnie zachodzi zgodna ze schematem
A+a ..... C+c, czyli A(a,c)C, lub z mnym1 schematanu. Moliwe
schematy przebiegu reakcjiji1drowych nazywamy JCJ ka11alm111. Pocz:1t-
kowy etap reakcji nazywamy kanaem wej.friowym.
2. Reakcja j:1drowa charakteryzuje sir;: energi reakc}i.flldroll'eJ Q,
rown rnicy energii uczest01c1.cych w reakcji par poc1.;1tkowc1
i kocowej (punkt J0 ) . Jczci Q < O, !O reakqa 1..achodz1 z po-
chlamamem energii i nazywana JCSt reakc;q e11do1em11c=11; 1ezeli
Q > O, to reakcji towarzyszy wydz1eiame energii 1 JCSL ona nazywana
reukc;q egwtermic=11. Okazuje si, e dla cndotermtczncJ reakcji
jdrowej istme1c pewna na1mnic1sza lprogowa) cnergm kinetyczna
H~,.,u cz;)slek iub Jder wywoujcych reakcj:

MA+M.
Wproc = IQI,
MA
 Vlll.1.9. Reakcje jdrowe 597
gdzie MA Jest mas nieruchomego Jqdra (tarczy), Al, - mas<1 czstki
(lub jdra) udcr7..ajccJ w tarcz.
W reakCJaCh jdrowych spenione s:) zasady zachowania energii,
pdu, iadunku elektrycznego i liczb masowych. Jczeli cncrgm kinetycz-
na wchodzcych w reakcj czstek wystarc1.a do utworzcma pary
nuklcon-antynukleon (Vlll.2.i.7), to liczba masowa. mozc ulec
zmmnie. Niezalenie od tego w fizyce Jdrowej mamy do czynicma ze
specjainym1 1.asadam1 zachowania, ktre nic wystpuJi! w mnych
dziaach fizyki (Vlll.2.3.10).
3. Wydajno reakcji j:tdrowcj okrelana Jest za pomoq w1clkosc1
zwanej pr=ekro1em czy1111y111 a na dam) rcakC]. Wielko rr ma wymiar
poia powierzchni i charakteryzuje prawdopodobielistwo reakcji w prze-
liczeniu na 1edn uderzaj:1c w jdro cz:1stk:
duo
a=----
110 Nodx
W leJ definicji prlYJmUJemy, e w cigu jednostki c1.:1su na1cnostkow:1
powierzchni przekroju poprzecznego substancji zaw1crnJilCCJ N 0 11dcr
w jednostce objtosci pada plasko-rownolegiy strum1en 1Jozony
z 11 0 cz:1stek; d11 0 JCSt liczb;) cz:)stek bior:1cych udzia w rcakCJach
Jdrowych w warstwic o grubosc1 dx.
4, W zalcznosc1 od charakteru oddzmlywama czustki a z tarcz:1
A rozrniamy ocldzwlywmria bezpo.fretime, w ktrych reakcja Jlldrowa
zachodzi Jednoetapowo wedug schematu z punktu 1_ oraz reakcje
Ji!drowc zachodz.i1cc Jwuctapowo, z utworzeniem .mdra :/0;011ego.
W pierwszym etapie czstka bombardujca grznie w Jdrze-tarczy.
a JCJ cnergm me JCSt przekazywana Jakiemu Jednemu nuklconow1, ale
zostaje rwnomiernie rozdZielona pomidzy wszystkie nukleony W Jd
rze zlozonym, tak wic 7.adna z mch me uzyskuJC energii wyst:irczajccJ
do opuszczcma Jdra *1 Jdro zlozone traktujemy Jak wzbudzony
slatyslyczny ukad czstek, wykonujcy mcuporz;,dkowanc ruchy
podobne do ruchow cziistck w kropli cieczy. Szybka zrmana rozkadu
energii pomidzy czstkami w jdrze moliwa JCSt Jedynie prLy ~stych
zderzeniach cz:1stek, a to JCSl wlasmc charakterystyczne dh1 zmran
rozkadu energii midzy czi1stkam1 w kropli cieczy. Na skutek
przypadkowych odchyle od jednorodnego rozkladu energii wzbudze-
nia pomidzy czstki J1dra zoonego, w jednej z mch gromadzi si
energia wystarczajca do opuszczema przez m Jlldra. Ten drugi etap
reakcji jdrowej zachodzi po upywie czasu ( 107 -10 8 ) rN po pierwszym
etapie, gdzie rNJcst charnk!crystycznym czasemjqdrowym (VIIl.2.2.6).
Schemat reakcji J<!drowcJ. w ktoreJ powslaJc J1tlro zlozone, ma
post ac

> Pochwycony im.cz J1c.lro pocisk" moi.c skladac si~ z kilku l"ZJ1<1ck. 1ak na pn.ykhnl
<=7'1Sl~n :1 lub dcmcron.
598 Vlll.1. Budowa 1 wasnoci jder atomowych

~:X+n-~:v-~;C+b,
~dz1e ~X jest pocztkowym jdrem-tarcz, n - cz;1stk bombardujc,
z:Y - Jdrem zloonym, ~:c -
Jdrem stanowicym produkt reakcji,
b - cz11slk:1, juka wyialUJe z j:1dra w wyniku reakcji. Jezeli o == b, to
1..nchodz1 rozpraszanie czstki na jdrze (_spryste lub niespryste,
zaiezme od tego, czy energie c1.:1stki przed i po rozproszeniu s
jednakowe). Jeeli a 'f b, to mamy do czymcnia z reakcj ji1drow
w dosownym sensie lego sowa.
5. Reakcje Jdrowe klasyfikujemy ze wzglirdu na rne cechy
char.iklerystyczne: energie czstek Je wywoujcych, rodzaj cz.stek
w nich uczestnic1..l1cych, charakter przemian Ji1drowych. Reakcje
jdrowe przy maych energmch (rzdu elektronowoltw) zachodz
glwme pod wplywem neutronw. Reakcje przy rednich energiach
(do kilku MeV) wywolywane s rwme przez czstki naadowane
(czstki a:, protony, deuterony, jdra cikiego wodoru) oraz fotony;.
Naadowanymi czstkami wywoujcyrru reakcje jdrowe mogi1 byi:
rownic wielokrotmc 7JOillZOWane JODY cikich pierwiastko\V chcm1c:z-
nych, a take cz:1stki przyspieszone w akceleratorach. Reakcje przy
wysokich energu1ch (setki 1 tysice MeV) prowadziJ do powstawama
CZiJSlek elementarnych, ktre me wystpuj<! w stanic swobodnym
(mezonw, hiperonow ' innych).
6. Przykady reakcji Jdrowych zachodz:1cych pod wpywem
czstek o: i deuteronw jD:
a) Pierwsz:i historycznie reakcja jdrowa, w ktrej wchodzi
przemiana azotu w tlen:
'1N+1He-+( 1 ~F)-+ 1
iO+lp,
lub krocej
1
~N(o:, p) 1 ~0.
b) Reakcja Jitdrowa, w ktoreJ po raz menvszy uzyskano neutrony:
lBe+1He-. 1
~C+An.
c) Reakcje Jlldrowe zachodZl)ce pod wpywem deuteronw iD -
Jder cikiego wodoru (deuteru) - mog prowadzi do syntezy
cikich J11der, np trytu ~H lub lekkiego izotopu helu ~He z emisj
protonu lub neutronu:
iD+iD-m+lp. fD+iD-~He+bn
lpatrz rwnic punkt 13).
7. Pod wpywem neutronow An powstaj sztuczne izotopy pro-
mieniotwrcze, na przykad wgiel prom1cmotwrczy te
(tzw.
radiowgiel), ma11cy okres polow1czncgo zaniku (VIII. l .4.5) pO\vyzcJ
5000 lat:
1
~N+An- 1 ~C+fp.
 Vlll.1.9. Reakcje jdrowe 599
Ulega on nastpnie rozpadowi

gdzie _~c i gv, oznaczaj odpow1cdmo eiektron 1 antyneutnno

elektronowe. Dlugi okres polowicznego zaniku wgla stanowi podstawc
stosowanej w archeologii izotopowej metody datowanm. Okrelenie
wzgldnej zawartoci wgla promieniotwrczego, ktry przesta by
gromadzony w martwym organizmie, pozwala na wyznaczenie momen-
tu, kiedy organizm zaprzesta pobierania izotopu 1 ~C z atmosfery,
gdzie powstaje on z azotu - zgodnie z reakCJ;l () - pod wpywem
neutronw kosmicznych.
8. Charakter oddziaywania neutronw z jdrami rni su; dla
szybkich 1 powolnych neutronw. Neutrony nazywamy s:ybkimr.
jccli ich prdko v jest na tyle dua, ze odpowiadajca im dugo
fali de Brogie'a ;:. = Ji/mv Jest mnie1sza od promienia R Jldra, IJ.
11/mv < R lub 11 > li/mR. Energia szybkich neutronw m1csci sic
w zakresie od 0,1 MeV do 50MeV. Jeeli;.> R, to neutrony nazywa-
my 11e11tro11a111i powo/11ymi. Ich energia me przekracza 1OO kc V. Powolne
neutrony o energii od 0,005 eV do 0,5 eV nazywamy m11trcJ1u11111
1em11cz11ym1. Przy energiach poniej 0,005 eV rozrniamy 11e11tro11y
zimne i 11ltrazi11111e.
Oddziaywanie neutronw z Jdrami polega glwnie na rozprasza-
niu sprzystym neutronw na Jdrach lub na wychwycie neutronw
przez jdra. W substanc1aeh, ktre nazywamy s11owa/111ac:ami lub
moderatorami (grafit, Cika woda D 2 0, I-IDO, zwizki bcryiu) szybkie
neutrony ulegaj rozproszeniom na Jdrach i ich energia przeksztaca
si w energi ruchu cieplnego atom6w moderatora. W rczultac1c
szybkie neutrony staj si neutronami termicznymi. Ich energia
w temperaturze pokojowej staje si w przyblieniu rwna 0,025cV.
Jczeli energia neutronw temucznych pokrywa si z energia Jdra
zoonego {punkt 4), Io zachodzi rezonansowe pod1/a11iame twydrwyr
rezo11a11sowy) neutronw. Na tym procesie oparte JCSI. wytwarzanie
~it;rwiastkow tra11s11ra11owyc:li. I tak, transuranowy pierwiastek neptun
-~~Np powstaje drog rezonansowego wychw,xtu neutron~ przez
naJbardZJcJ rozpowszechniony izotop uranu -~~U. 1llchod7.:1ccgo
wedug schematu

23~u
9-
+n_.
O
n~u
9_
~mln
n9Np
93 '
23
Jdro 2 i5Np
ulega nastpnie przemianie w pluton 2 ~~Pu:
n9Np _f___. 239Pu
93 2.3 4 94 .

Dztki wydajnemu procesowi rozszczepiania pod wpywem neutronw

termicznych {punkt 10) pluton odgrywa istotn rol przy wytwarzanrn
energii Jdrowej. Pluton 2 ~~Pu uiega rozpadowi a z ogromnym
600 Vll.1. Budowa I wasnoci jder atomowych

okresem poowicznego zaniku (24 OOO lal) 1 przeksztaca si w bardzo

stabilny io okresie poow1cznego zaniku 7.13 10 8 iat) izotop uranu
2~~U:
2J9p ~ 23SLJ
9 ..i u ? ..... 10" 1:11 92

90 Reakcje Jdrowe zachodz:Jce pod wpywem przyspieszonych

j:1der p1enviastkow chemicznych pozwoliy na rozszerzenie tablicy
Mendelejewa do p1cnviastka o numerze Z= 107. Picrwtustck Z= 105
olrzymal nazw 11ilsbor (Ns). W wyniku bombardowania izotopu
2
~iPu Jdrami neonu fil Ne uzyskano p1enviastek o numerze Z = 104
(kurczatow i8~Ku). Po wychwycie jdra fi\Nc przez pluton powstawao
Jdro ziozone i~1Ku, przy czym w Jednym przypadku na IO miliardw
Jder zioonych :zachodzia nastpnie emisja czterL"Ch neutronw
i powstawao J!dro fg~Ku:

Przy wykorzystarnu najbardziej intensywnych wizek przyspieszo-

nych Jder neonu Jedno jdro p1envmstka 104 uzyskiwano co kilka
godzm.
10, Cikie Ji!dro zlozone, wzbudzone na skutek rezonansowego
wychwytu neutronu, moe podzieli si na dwie w przyblieniu rowne
~c1 (_reakqa ro:s:c::epiema c1i:kicl1;der). Powstae czci nazywamy
fragmemami ro:s:c:epw111owy1111. Niestabil11oc1 cikich j:1der - ze
wzgl~du na rozszL-zcpicmc - sprzyja zmvarla w nich duza liczba
protonow, kLorc na skutek oddZiaiywan kulombowskich odpychaj:!
si wzajemnie. Ro1.szczepiemu jdr.i na dwa fragmenty towarzyszy
wydzielame si ogromnych ilosci energii. Wynika to z porownama
energii wasc1wcj wizania dla p1cnviastkw lezcych w srodku i na
koncu ukadu okresowego Mendelejewa. W reakcji rozszczepienia
wydzielona zostaje cnergiu, proporcjonalna do rmcy energii wlasciweJ
w1zama mestabilnego, lunego" J:!dra wyjciowego ; dwch upa-
kowanych" lnvaiych fragmcntow rozszczep1cmowych. Rnica ta
wynosi I, I MeV na jeden nukleon (Vlll. i.2.4). Przy rozszczcp1emu
Jdra uranu 2 ~~U zaw1eraJ11ccgo 238 nukleonw powmna zostai:
wydz1eiona cnergm rzdu 200 MeV. Przy ro1.~zczcp1cnrn j<1der uranu
zawartych w Ig uranu 2 ~~U wydzielona zoslaJe energia 8 I0 10 J, czyli
22000 kWh.
Cikie ji1dra mog ulega ro1.szczep1eniu, o ile spemaJ warunek
zi I A ;;;.: I 7; wielko Z 1 IA nazywamy ./Jllrametrem ro:s:c:epienia.
Warunek ten spcinion1 jest dla wszystkich Jder, poC7,ynaj:1c od srebra
1
~~Ag, dla ktorego Z/A ~ 20. Jdra, dla ktrych Z/A;;;.: 49 Ucst to
kry1yr::ny parametr ro:.rzc=epiema), s:i cakow1cic mesrabilne ze wzgidu
na ro1.szczcpieme i me moga istnie:. W przypadku kurczalowu
(Z = 104) (punkt 9) mamy Z 1./A ~ 41.
 Vll.1.9. Reakcje jdrowe 601

Jeeli Z 2 /A < (Z 2I A)kM. to moliwe jCSt so111or:11111e f.spOllllllllC:11e)

rozszczepienie jder, zachodzce anaiog1cznic jak rozpada (VIII. i.5.1 ")
drog 1jawisku tunelowego (Vl.1.7.2"). Okres poiow1czncgo zaniku
dla samorzutnego rozszczepieniu jder wynosi IO16 ~ IO11 lal.
11". Fragmenty rozszczepieniowe w chwili swo3cgo powstawania
maj nadmiar ncutronow w stosunku do prolonow. Nadmmrowe
neutrony, ktre zostaj wyemitowane przez fragmenty rozszczepie
nlowe, nazywamy 11e111ro11a1111 rozszczep1e11ia. Ich liczba mo7.c si
zmienia - procesowi rozszczepienia towarzyszy powielanie neu
tronw, ktre charakteryzujemy redni liczb <1) neutronow po-
wstajcych w jednym akcie podziau. Dla Jder plutonu 2 ~~Pu 1 uranu
2
~~U, ktre rozszczepiaj si pod wpywem neutronow termicznych,
liczba ( v) rwna jest odpowiednio 3,0 ; 2,5. Wsrd neutronw
rozszczepienia wyrniamy ne11tro11y 1wtyrl11mastowe 1 11e11trimy op-
11io11e. Neutrony natychmiastowe emitowane s bezporednio po
rozszczepieniu jdra w cigu czasu rzdu 10- 14 s. Neutrony opnione
emitowane s przez fragmenty rozszczepienia po upiyw1c pewnego
czasu od rozszczepienia.
12. Jezeli kazdy z nalychm1astowych ncutronow, powstaJ<1eych
w reakcji rozszczepienia {punkt 11 "), oddz1aluje z ssiednimi J<1dram1
substancji rozszczcp1alncj i wywouje w nich reakcj rozszczepienia. to
zachodzi przypommaJce lawm narastanie liczby aktw rozszczepienia
- reakc;a laricuclwwa. Warunkiem zajcia reakcji aticuchowej Jest
obccnoc powielajcych si neutronw.
Wsplczy1111ikiem powielania 11e11tro116w k nazywamy stosunek liczby
nculronow, Jakie powstaj w pewnym ogmwie acucha reakcji do
liczby neutronw powstaych w poprzednim ogniwie. Warunek rozwoju
reakcji acuchowej ma posta: k ;;.: I. Moliwo urzeczywistnienia
reakcji ancuchowych zostaa udowodniona poprzez rozwj e11erge1yki
1clroll'ej - dz1cdzmy techniki, w ktrej skonstruowano rozmaite
rodzaje reaktorw Jtltlrowyc/1, tJ. urzdzen, w ktorych :zachodz
konlroiowane reakcje acuchowe.
13". Rozpatrzone w punkcie 6c reakcje syntezy Jder trytu i helu
z jder deuteru stanowi drugi - oprcz rozszczep1ema cikich
jder - sposb wyzwolenia energii w_ewntrzjdrowcl Energie wlas-
ciwc wizania (Vlll.l.2.4) w trzeci! Jdrach - jO, {H ~He
- pozostaj w przyblionym stosunku I : 3 : 6. Oznacza to, ze
rozwazanym w punkcie 6c reakcjom Jdrowym towarzyszy wydz1elamc
si ogromnych iloci energii: w pierwszej z nich wydzicia sw energia
4,04MeV, w drug1eJ - energia 3,27MeV. Jeszcze wiksza energia
17,58 MeV wydzieia si w reakcji
iD+ ~H-+ iHe+~n.
W przeliczeniu na jedn~ CZ.')stk energia ta jest rwna
17,6/SMcV = 3,5MeV, tj. w przyblieniu czterokrotnie w11,:ceJ ni
w re.akcji rozszczep1cma uranu 2 ~~U (punkt IO"), gdzie mamy
602 Vlll.1. Budowa i wlasnoci Jder atomowych

200/238 MeV= 0,85 MeV. Jeszcze bardziej wydaJnu - w sensie energii

uzyskiwanej na jedn czqstk - Jest reakcja syntezy jder helu iHe
z czterech protonw: na jedn czstk wydziela si w mcJ energia
6,70McV.
14. Reakcje syntezy lekkich jder zwizane s z pokonywaniem
ich odpyllania kulombowskiego, co moze cfcklywrue zachodzi
w bardzo wysokich temperaturach rzdu 108 -10 9 K, przcwyzszaj
cych temperatury panujce w centralnych obszarach Soca
(T = I ,3 107 K). Takie reakcje nazywamy reakc1umi termojqdrowymi
(termojdrowymi reakc;umi syntezy), zachodz one w materii znaj-
duJCeJ si w sianie plazmy (Ill.9.5.J ) . Re-dkcje termojdrowe stanowi
0

:Zrdlo energii gwiazd, kompensujce ich prom1en1owame. Sionce

w citrnu kadej sekundy emituje energi 3,8 10~ 6 J, co odpowiada
mocy wrdzielajcej si z Jednostki masy rwnej jCdynie
1,88 10- J/(s kg). Stanowi to tylko I% energii, jaka w procesie
przemiany matei wydziela si z Jednostki masy orgamzmow zywych.
Reakcje termojdrowe we wntrzu Soca - zgodnie z obecnymi
pogldami - mog zachodzi w formie cykli 1ermo}lfdroll'ycl1,
w ktrych energia wydziela si kosztem przemiany jder wodoru
w Jdra helu.
Jeden z wariantw qk/11 proto11owo-proto11owego rozpoczyna si
od poiczcma dwch protonow w deuteron z cmisi:i pozytonu
! neulnna eiektronowego:

lP+lp- iD+ +~e+8v

Dalszy przebieg cyklu ma postac:
fD+lp-~He+)',
priy czym promiemowame "/ pojawia si nic tylko w postaci nadmiaru
cncrwi reakcji, ale rwmez jako skutek poczema pozytonu Z elektro-
namJ, ktre zawsze w p[azm1c wystpuj. Dalszy cig cyklu praw-
dopodobnie stanowi reakcja z wydzielamem si energii:
~He+~He-~He+2/p,
gdzie 2He jest symbolem czstki o:.
W cyklu wglowo-azotowym Jadra wgia stanowi:) katali7.ator"
reakcji syntezy ji1der wodoru w Jdra heiu.
Na pocztku cyklu szybki proton wnika do Jdra wgia:
i~c+ \p ..... 1~N+1.
W promiemotwrczym 1zotop1e azotu 1 ~N o okresie polowicznego
zaniku 14min zachodzi przemiana typu (Vlll.l.6.1)
fp-i-n++~c+8v.
 Vlll.1.9. Reakcje jdrowe 603
i powslaJe Jl!dro izotopu wgla
1
~N-+ ~C + +~c+ gv.
1

W przyblieniu raz na. 2,7 min lat J~dro 1 ~C wychwytuje proton.

tworzc Jdro lrwalego izotopu azotu ~N:

i~c+\p-+ t~N+1.

Z kolei Jdro 1 ~N pochlama roton sredmo raz na 32 min lat

i przeksztalca su; w 1;1dro tlenu 1 80:
1
~N+\p-+ 1 ~0+y.
Nietrwale ji1dro 1 ~0, mance okres poiow1cznego 1.aniku rwny
3 minuty, emituje pozyton 1 neutnno przeksztalcaj;1c si przy tym
w Ji!dro 1 ~N:
1
~0-+ ~N+ +~e+g1.
1

Cykl koczy si reakcj, ktra 1.achodzi w przyblieniu co sto

tysicy lat:
1
~N+{p-+ 1 ~C+!He.
Oslatecznym rezultatem cyklu 1est przemiana czterech protonow
w Jdro helu z rwnoczesnym po1aw1emem su; dwch pozytonw
i promiemowama i' Przy tworzcmu si Jednego 1clra helu wydziela si
encrgrn 26,8 MeV, co w przcliczcmu na Jeden mol hciu da1e
700000kWh energii. Jest Lo energia wystarczajca do skompensowania
prom1emowama Sloitca. Poszczeglne reakcje cyklu zachodz w nie-
zwykle dugich - Jak na ziemskie warunki - odstpach c7.asu.
Jednakie jest Lo cykl zamknity 1 zachodzi w sposb ci:1giy. Tak wic
na Soncu rownoczemc zachodz;i wszyslkie etapy cyklu, rozp0<.7-te
w rnych chwilach.
15", Warunki zblione do panu1cych we wntrzu Simka uzy-
skano w bombie ll'odoroll'e), gdzie w m1eszammc deuteru 1 trytu
w sposb wybuchowy zachodzi samopodtrlymu1i1ca s1i;: reakcja te-
rmojdrowa typu

('")
Wysok temperatur, Jaka 1est mczbdna dla zapoczlkowama reakcji
termojdrowej, uzyskano poprzez wybuch zwykej" bomby atomowej,
wykorzystUHCCJ szybk reakcj lancuchow ro7.szczepienm c11;kich
jder.
Teorctyczm1 podstawi; sztucznych, kontroiowanych reakcji tenno-
Jdrowych stanowi:' reakcje typu (*) oraz
rD+iD-+m+p iub fD+fD-~He+bn (**)
604 Vlll.1. Budowa 1 wasnoci Jder atomowych

Do urzeczywistmema tych reakcji potrzeba, aby plazma bya od-

powiednio nagrzana oraz aby koncentraCJa 11 czstek oraz czas 1 ich
utrzymania w plazmie spelmaiy okrelony warunek, nazywany kryte-
rium Lawso11a, a mianowicie
dla reakcji (*)
dla reakcji(**) 11r > 1015 s/cm 3 T> 109 K.
Reali1.ac1a kontrolowanych reakcji tenno1drowych stanowi obccrue
cigle aktualne zadanie o ogromnym znaczeniu; niewykluczone, i
zasianie ono w cigu najbliszych iat rozwizane.

Rozdzia Vlll.2
Czstki elementarne
Vlll.2.1. Oglne informacje o czstkach
elementarnych
1. W mikrow1ec1c wyrmamy trzy poziomy, ktre rozm s1i:
charakterystycznymi rozm1aram1 R i energiami E. Pierwszy z nich to
poziom czstcczkowo-atomowy (Vl.2.4. I 0 VI.2.1.I 0 ), dla ktrego
R -10- 0 -'-to- 10 m, E- 1-IOcV, drugi to poziom Jdrowy
(VIII.I. I.I 0 ), gdzie R - 10- 1 "..,. 10- 15 m, E - 106 -10 6 eV. Na trze-
cim poz1om1e znajduj:! s1 najdrobnicsze mikroczstki me b\:dcc
czsteczkami, alomam1 ani jdrami . Tradycyjnie nazywamy jC
- pomimo, ze nic musZJ) byc one pozbawione struktury wewntrz
nej - czstkami e/eme111amy1111. Niekiedy nazywane s one czstkamJ
subjdrowymi, T.Wyklc jednak lizycy skaniaji! s1i; do stosowania
prostej nazwy czstki" W ostatmm czasie poz10m czstek elementar-
nych uicg podziaowi na dwa podpoz1omy: podpoZJom hadronw
i podpoziom czstek fundamentalnych (VIIL2.4).
2. FizJka t=qstek eleme11tamych zajmu1c si ustalamcm charak-
terystycznych cech tych mikroobiektw ! ich kasylikucj, bada
wiasno5c1 oddziaywa fundamentalnych 1 analizuje zwizane z mm1
procesy. W ostatnich czasach mlcnsywmc badana Jest wcwn~trzna
struktura czstek ccrnentamych. Z zasady mcokrelonosc1 (Vl.l .6.2)
wynika, ze do ujawnienia szczegw struktury o rozmiarach rzdu .r
potT2cbnc s cz;Jstki sondujce maicc p~d p nic mnie1szy ni
llp - 11/llr. Zatem do badania bardzo drobnych szczegw wymagane
si1 bardzo due energie. Z tego wlasme powodu wspczesna fizyka
czstek elementarnych nazywana jest rwniejfayk wysokich energii.
Na1wiksze dostpne obecnie w warunkach laboratoryjnych energie

1
Wyjrck <l:tno"' proton - ,dro nromu wodoru.
 Vlll.2.1. lnlormacje o czstkach elementarnych 605

osigaj wanoSci rz5du 1000 GeV, czemu odpowiadaj mm1malne

odlegoc1 R ~ 10- 1 m.
3. Pena liczba znanych obecnie czstek eiementarnych (h1czmc
z antyczstkami) zblia sii,: do 400. Niektre z mch s trwaie lub
quasi-trwale i wystpuj w przyrodzie w stame woinym iub siabo
zw1z:mym. S to: e/ektro11y l _ ~e
w skad atomw (Vl.1.2); protony lH
= =
e- (lll. 1.1.2"), ktre wchod1.
p (Ill.LL2) 1 1ie111ro11y
~n == n, wchodzce w skad jder atomowych i objte wsplm! nazw:1
1111kleo11ow N (VllI.i.1.1}; fotony y, bdce kwanlanu pola elektro-
magnetycznego <V.6. l .4. Mozna tu rwmcz zaliczyc 11e111ri110 1 a111y-
11e111r1110 elektronowe** v. powstajce w procesach rozpadu fl
(Vlll. l .6.6) i w reakcjach tennoJdrowych, Jakie zachodz:1 w gwiaz-
dach (VIIl.1.9.14).
4. Wszystkie pozostae czstki elementarne sq skrajnie niestabil-
ne 1 powstaj we wtornym promiemowamu kosmicznym (Vlll.2.2_5)
ub s uzyskiwane w iaboratonum. Podstawowym sposobem ich
uzyskiwama s zderzenia szybkich czstek trwaych (VIll.2.2.4"),
w ktorych to procesach CZ\l pocztkowej energii kinetycznej
przeksztaca s1i,: w energi spoczynkow:1 (l.5.7.3) tworz:1cych si
czstek. Czstki nietrwale bardzo szybko ulegaJll rozpadowi
1 w ostatecznym wyniku ponownie pojawiaj si czstki trwale Iz
reguy nie pokrywaj si one z czi1stkami biorcymi udziai w zderze-
niach).
5. W 1937 roku w promicmowaniu kosmicznym zaobserwowano
111w11 - - c1~ki anaiog elektronu tmp e:::: 200111 n>. Pod komcc lal
0)
czterdziestych odkryte zostay piony (mezony rr) n+, It 0 , n- -:- noniki
oddzialywama jdrowego CVIIl.1.3.6). W latach pu;dz1cs1tych
w promiemowamu kosmicznym oraz w akceleratorach odkryto c:qstki
dz1w11e: kaony ~mezony K) K+ . K 0 , hiperony 11, hiperony 1:'1 , l" 0 ..
r-, hiperony E , :=- i hiperon ,.."'*
1fr. Lata szedz1es1te przyniosiy
odkrycie ponad selki czstek kr61koyc1owych o srcdnim czasie zyc1a
(VII I.1.4.4) r - 10- 14 - 10- 23 s. S one nazywane re:01u111.w1111. gdyz
UJawmaJ st Jedynie w postaet charakterystycznych maks1mow na
wykresach zaicznok1 przekroju czynnego CVIII. I .9.3) od ener-
gii '***** 1 W 1974 roku odkryto masywne (trzykrotnie c1czsze od
protonu), ale stosunkowo trwale i - 10- 9 s) me1.ony J/rfr, stanow1i1cc
pierwsze czstki z grupy grupy czqsrek powab11ych (D+. D 0 F+,
A<+ 1 m.). W roku 1977 odkryto nadzwyczaj c1~ki mezon r

fi. 1ak7..: pozy1ony ipunkt 7).

Or:iz inne rodr.iJe ncnlnna 1 anlyncutnna !Vlll.2.3.3").
., W roku 1975 1.a pomoci pm:ciwbicn~ch w1:z.:k elcktronowopozytonow,ch
!Vll.2.2.5") odkryto Jcs1i:zc cizszy analog elektronu - Ctl".i:ki lep1on lub tmm '
Im,:::: JSOOme).
> (S!TIIClllC hiperonu o .Ostaa pr7.cWidzianC W 1962 roku Oli JlOdSlll\\'IC gfhokich
rozwa7.a lcon:tyczn\'ch. a Jego odkrycie ckspcrymcnlalnc na<1pilo w 19('4 raku.
Droga, jokq rezonanse pokonuj od chwili pow.lama do rozpadu. ,1cst rzdu
10 "m Lme mog~ by one bc1.poredmo "'"cJi:strowanc 7.11 pomoci zwykych <1c1ck1ori>w.
606 Vlll.2. Czstki elementarne

(mi-;:::: l l mp), ktry - jak SI\! przypus1..cza - naiezy do jeszcze Jednej

grupy czstek - czslek p1\!knych" W 1983 roku zarejestrowano
bo:o11y pored11iczqce W +, W - , z0 , bi!dQce nonikami oddzialywama
sabego (Vlll.2.4. I I").
6. Do opisu wasnosc1 poszczeglnych czstek elementarnych
wprowadzono caiy szereg wielkosci fizycznych (liczb kwantowych),
ktrych wartoci s rne dla rnych czstek. Najbardziej znane
z tych wielkoci to masa, redni czas zycia, spm. iadunek elektryczny
1 moment magnetyczny.
A. Mas 111 - zgodnie ze wzorem Einstema (1.5. 7.3") - mierzymy
w jednostkach energetycznych (MeV lub GeV). Widmo mas znanych
CZOJSlek elemenlamych Jest nieregularne 1 rozcii1ga sil! od O (foton) do
90GeV (bozony po5rcdmcz;,ce). Dla porwnanm podajemy, e masa
elektronu rowna jest w przybliemu 0.5 MeV. Pocz;1tkowo sys-
tematyk czstek elementarnych opierano wiame na warto5crnch ich
mas; std le pochodz takie terminy Jak leptony (lekkie"), mezony
(srcdme"), bariony {cikie") ; hiperony {grecki przedrostek
hiper" - nad"). Termmy te zostay zachowane, ale utraciy swj
pierwoLp.y sens *1 .
B. Sredm c::as ::ycw T stanowi miar\! stabilno5ci CZ<)stki ** 1 1 Jest
mierzony w sekundach (VIll.1.4.4). Warloiic1 T zm1emaJ SI\! w mc-
zwyklc szerokim zakresie. Foton, neutnno, elektron ) proton s
absolutme trwale ( = co) *** 1, a rezonanse sknlJDIC metrwale (t -
10- 24 ..;_ 10- 13 s). Dla czstek mctrwaiych w tablicach obok czasow
zycm podawane si1 rwniez typy ro=pad11.
C. Spm J - wiosny moment pdu c7.stki m1i.:i-.rnny Jest w jedno-
stkach fi (llI.12.1.3) i przyJmUJe wartosc1 cakowite ub powkowe.
Cz.1stka cicmentarna o spm1e J ma 2J + I stanw spmowych o rnych
warlokiach rzutu J: (Vl.2.2.3). Z wartoci spmu jcdnoznaczme
wynika rocl::a; statystyki, ktorej podlegaj'! dane czstki: wszystkie
czstki ze spmem calkowllym s bozonami (VI l.2.2. I ) . a wszystkie
0

czstki ze spinem powkowym - fcnnionam1 (VH.2.2.4) i podlegaj

zasadzie Paulicgo (Vl.2.3. I 0 ) . Dla znanych czstek wartosc1 spinu J
lez w zakresie od O (na przykad ptony rr) do 9/2 lmektorc rezonanse).
. D. Lad1111ek e/ektryc=ny q mierzony 1est w Jednostkach adunku
elementarnego e (III. i. I .2). Dla wszystkich czstek wys1pu1cych
w stamc swobodnym przyjmuje on wartoci calkownc **** . zwykle
O t I. a dla mektorych rczonansow 2. Ta rcguia kwantowania
Na przykl-.d lep Ion r jcsl ponad 3 razy Ciszy od b:ino.nu I'
, Zgodnie z zasad nu:okrdlonoSci CVl.1.6.6") prLy li'= me" masa "l:Jslki mctrwdloj
mo ma cilo okrc$1onc:r warloM:i. Jako nuar n1cs1abilnusi.~ rcwnansow zwklc f'l"LYJlllUJ st
ich szcrokuS r-
h/r, m1erzon~ w Jcdooslkadt cncrgclyczn~ch.

1
\V ostatnim okresie poJR\\iy sic: powane \\')lpliwosci co du ahsoluincJ stabilnoSci
prolOllU ~VllI.1.4.15").
~ Kw:uki, ktorym przypJsywam: !i} ulamkowc wanoSci udunku deklt)'L7.ncgu.
wym1J~a1 ~osobnego om6\\.1enm. gdy mog one wystpowuC jcd~mc we wn~lrzu hudronw
CYlll-.4. 7-).
 Vlll.2.1. lntormacie o czstkach elementarnych 607

{porownaJ z Vl.2.2. I 0 ) spclmona jest z ogromn dokladnosc1:

lp+.I < 10- 21 e, l.I < 10- 21 e.
E. Mome111 magnelyc:my - jest to maksymalna wartoc rzutu
wektora wasnego momentu magnetycznego C'Zl)Stki Pm Wektor
Pm 1 wektor spmu J s. wspllimowe; Jeeli s. one rwnolegle, to
> O, a gdy s antyrwnolege, to < O. Jako jednostki miary
momentw magnetycznych wykorzystywane s zwykle odpowiednie
magnetony 0 = el'r/2111. Jeeli 111 = 111., to mamy do czymcma z mag-
netonem Bohra 11 (111.12.1.4), gdy natomiast m = m~, to otrzymujemy
magneton jdrowy N <Vlll.l.1.6).
7. Kazda czstka ma swoj a111yc:qstk, ktra zwykle oznaczana
Jesl tym samym symbolem z dodanjj kresk.. Masy, czasy zycia 1 spiny
czstki 1 antyczstki s takie same. Pozostae charakterystyki. w tym
adunek ciektryczny i moment magnetyczny maj takie same wartosa
bezwzgif;dne 1 przCCiwne znaki. Przykady czstek antyczstek to:
elektron c - i pozyton c +, proton p i antyproton p, neutron n 1 anty-
neutron fi, neutrino 1. i antyneutrino v. Pierwsze dwie pary rni si
znakami iadunku elektrycznego, n 1 ii - znakami momentu mag-
netycznego>, a 1. 1 ii. znakami tak zwanej skrt11osc1 - rzutu spmu
na kierunek ruchu 1 Niektre czstki, nazywane is101nre obo;r111ym1,
si1 tozsame ze swomu antycZijstkam1. Naie:l,l do nich foton}'. obojtny
pion rr. 0 i kilka mnych.
Pienvsz. antyczstk - pozyton c + - zarejestrowano w 1932
roku. Czsto pozyton tworzy si iczme z elektronem podczas zderzema
fotonu o energii E 1 > 21110 c z naiadowa.n czstk X *** 1o
2

y+X-+X+e-+e+.
Dwie spotykaj11ce si ze sob powolne czstki - ciektron i pozyton -
ulegajani/Jilacji, tworzc dwa (lub znaczme rzadziej trzy) fotony:
c- +c+-> 2}'
Przy zdcrzemach odpow1cnio szybkich elektronw 1 pozytonw mog
tworzy si rozmaite cz:1stki, wliczaj11c w to te nejctzsze. Zastosowanie
przcc1wbicznych w111zek clcktronowo-pozylonowych stanowi Jedn
z najbardziej wydajnych metod generacji 1 badama nowych czstek.
Metoda lUJcst szeroko stosowana we wspczesnej fizyce (VIII.2.2.5).
Dwa pojcia - cz11stka i antycz:~stka - s pojciami wzgl~ctnym1,
a nic absoiutnym1. Na przykad czstk p nazywamy protonem,
a CZlJStk~ p - antyprotonem tylko dlatego, ze czstek pierwszego

1
Gwnie Jednnk 1nakami liczby bananowej 8 i rzum izospinu 1; (Vlll.2.3.8") .
.... Nculrino ma Ujemn sk~tnoSC, o nntyneulnno -dodatni. OprOcz lego 1, i ir rinu,1
si 1>7lrt0Sci11 liczby lcplonowci L IVlll.2.3.4) (porwnuj z poprzednim pr-Lypiscm).
1 Czs1k.n ta lzyklc J'1kic jdro) JCSI llOin.cbnu do 1cgo, by mogly byc srdntonc
Zilsady z:ichowonm energii i pdu. Swobodny pozbawiony masy folon me mo7.e samorzu1n1c
prz.ckS>.lll!ci si w mnsywn par clcktron-pozylon.
608 Vlll.2. Czstki elementarne

rodzaju we Wszcchswiccic )CSl bez porwnania w1cc1 ni drugiego.

Tymc7.ascm podstawowe rownama teorii me ulegaJll zm1amc, jczeli
zamienimy w mch cz.1stki na antyCZJJslki i odwrotnie. Natura asymcti
iadunkoweJ rzeczywistego Wszcchswiata me jest do konca wyjasniona
i stanowi jedm1 z zagadek wsplC?.esneJ fizyki i kosmologii.

Vlll.2.2. Wzafemne przemiany czstek elementarnych.

Oddzialywanla fundamentalne
I. Podstawow doswiadczaln i teoretyczn metod badawcz.1
w fizyce czstek elementarnych (i w fizyce jdrowej) Jest metoda
rozpraszcmia. W dowiadczeniach rozproszeniowych na pocztku
formowane s dwie wizki czstek. Czsto Jedna z mch formowana
jest za pomoc akceleratora (111.11.4), a zamiast drugiej stosowana
jest nieruchoma tarcza llarget). W ostatnim dzics11;:c1olec1u szeroko
stosowane s:1 wizki przec1111bie11e, formowane za pomoc akcelerato-
rw 1 lak zwanych picrsc1cni ukumulacyjnych: s:, to wizki protonowo-
-prolonowc, protonowo-antyprotonowe, ccklronowo-eeklronowc
1 elektronowa-pozytonowe. W pewnym obszarze wii,zki przecmaJ si
i zawarte w nich cz:,stki mog ze sob:) oddziaywa. W rezultacie
czstki rozpraszaj si: ulega zmiame stan ich ruchu i powstaj:I nowe
czstki, ktre nastpnie rejestrowane s za pomoc detektorw;
dokonuje si rowme . pomiarw charakteryzujcych je w1elkosc1
fizycznych. Na podstawie uzyskanych w taki sposb danych dosw1ad
czalnych wycigane s wnioski o wzajemnych oddziaywaniach midzy
czstkami ; ich strukturze wewn~trzneJ. Podstawow w1clkoki
charakteryzujc dynamik dowolnego procesu rozpraszania stanowi
przekrj czynny rr (VIII. L9.3). Wszystkie procesy rozpraszania pod-
iegaJ prawom wc/1owa111a, wsrd ktrych wyrniamy zasady za-
chowania energii i pdu (1.5.6.2, 1.5.7.2) ornz adunku elektrycznego
(III.i.1.3). Niektre inne prawa zachowania omwione s w VIIl.2.3.
2. Oddz1aiywama midzy czstkami zwizane s z w1eioma
rozmaitymi procesami. Mozna je podzieli na trzy wielkie grupy.
A. W przypadku rozpraszania sprzystego
a+b-+a+b
(a i b s symboiami czstek) czstki me ulegaj przemianom, a Jedynie
zmieniaj stan swojego ruchu. Przykady: rozpraszanie Comptona
(V.6.3), rozprnszame czstek a na Jdrach w doswiadczcmu Ruther
forda.
B. W rozprasza11iach 111esprzys1yd1 lreakc1ach)
a+b-c1+cz+ ... +c.
zderzajce si czstki przeksztacaj si
w CZJJStki mnego rodzaju.
Procesy le dzielimy dodatkowo na egzotermiczne (energia reakcji
Q > O) 1 endotermiczne (Q < 0), przy czym w przypadku tych
 Vlll.2.2 Przemiany wzajemne czstek elementarnych 609

ostatnich wprowadzamy dodatkowo pojcie energii progowej H~,.,~

(Vlll.i.9.2). W reakCJach egzolennicznych c1~ pocz;itkoweJ energii
spoczynkowej przemienia st w energi kinetyczn, a w reakCJach
endotermicznych zachodzi przemiana pocztkowe} energii kinetycznej
w energi spoczynkow<J. tworzcych si c1.stck W tych ostatnich
reakCJach ze wzgldu na zasad zachowania pdu cz pocztkowej
energii kinetycznej w oglnym przypadku powinna byc zuywana na
ruch rodka masy utworzonych czstek, tnk wic zawsze W ,0 ,: ~ IQ I.
Przykady: reakcja anihilacji pary elcktron-pozrton (VIII.i. i. 7") jcsl
=
egzotermiczna, energia reakcji wynosi Q 2111,c::::: i,02 MeV. a rcak-
CJU kreacji pary elektron-pozyton (Vlll.2.1. 7") to rc!akCJa endoter-
miczna, w ktrej

H~. . ,i = 2111,r 2 (1 + ~) > IQI = 2m,c 2

"'x
Jeszcze Jeden przykad - reakcja kreacji antyprotonu (VllI.2. i .7)
p+p-> p+p+p+p.
Jest to reakcja endotermiczna, energia reakcji wynosi IQ I 2mrr 2 :::::=
::::: l,9GeV;jeelijeden z wyjciowych prolonow spoczywa, to energia
prog_owa Wrmg = 6mr c 2 ~ 5,6 GeV 1 jest znaczmc wiksza !1i IQ I.
Jezeh Jednak protony wyjsc1owe pochodz z wizek przeciwb1eznych.
to ~~rog = 2mrc 2 = IQI::::: i,9GeV. _
L. Czstki powstajce . w procesach rozpraszania s - poza
melicznymi wyjtkami - nietrwae (VIll.2.1.6") 1 ulegaj:j ro:par/0111
a->e 1+c 2 + . +c.
Rozpad jesl procesem cgzotermu:znym (Q > O), moze on zatem
zachodzi tylko wtedy, gdy spelmony jest warunek

m ;;i,. 'Lm,,.
Na przykad neutron - najbardzieJ stabilna wrd cz1stek mctrwalyci1
- uiega rozpadowi fr zcredmm czasem zycm 898 I6s (Vlll. i.6.1").
kto remu Lowarzyszy wydziela me si energii Q = [111 11 -lmr + 111, )] c 2 =::
=:: 0,78 MeV. Z drugiej strony, proton Jest lejszy od neutronu 1 mozc
uegac rozpadowi p+ (Vlll.1.6.1) jedynie wtedy, gdy znajduje SIC
w stamc zwizanym wcwmJtrz jdru atomowego.
3", Zdo/110.i: do ll':U}l!llmych przekszw/ce1I czstek elementarnych
stanowi jedn:i z ich najbardZJC!J fundamentainych wiasnoc1- Podkrel
my, e Lwom1cc si CZ<)Slki me wchodz1 w skad cz<1stck pocz:1tkowych,
a rod: si bezporednio w procesach ich zdcrzen lub rozpadw. Dla
jasnosc1 zauwazmy, ze foton r6wnicz me wchodzi w skad atomu,

Pn:ypadck Q = O odro11-1ada rozpras1.nmu sprystemu.

610 Vlll.2. Czstki elementarne

a powstaje w momencie pn:ejc1a elektronu z Jednego stanu ener-

getycznego na inny (Vl.2. 1.3).
4. Wanie w procesach wzajemnych przeksztaicen odkrywane s
nie znane wczcimieJ ClllSLki (VIII.2.l.4). W tym celu wywoiu1cmy
zden:cma znanych czstek trwaych o moliwie wysokich energiach,
a nastpme badamy produkty zachodzcych reakcji oraz fragmenty,
na jakie rozpadaj si powstae czstki. Dla przykadu przytoczymy
dwie reakcje, w ktrych odkryto czstki dziwne (VIII.2.1.5):
n+p-K++r-, p+p-+K++A 0 +p.
5. Do pocztku lat pidziesitych jako podstawowe rodlo
czstek o wysokich energiach wykorzysLywano promieniowame kos-
1111r:z1re, kLre stanowi trwae Jdra (gwme protony) wypeimajce
przestrze kosm1czn:1. TrafiuJcy do atmosfery kosmiczny proton
wywouje niekiedy powsLUme ulewy czstek kosmicznych, zawiera1ccj
do miliarda rnego rodzaju czslek. Zalet promieniowania kosmicz-
nego jako rdla cz1sLck stanowi nadzwyczajna szeroko zakresu
energetycznego (rednia energia wynosi okolo 10 10 eV, a energia
maksymalna JCSt rzdu 1020 eV), Natomiast powanymi wadami s
w lym przypadku brak moliwosci kontrolowania eksperymentu,
rzadkie wystpowanie procesw o bardzo wysokich energiach oraz
ogromne trudnoci eksperymentalne tprecyzyjn aparatur nalezy
umieci na duzej wysokosci).
Obecme Jako podstawowe rdo czstek wykorzystywane SiJ
akceleratory (III.11.4), ktre wytwarzaj mtensywne wizki czstek
naadowanych (elektronow, protonow, i ci.,:kich jonw) o wysokich
energiach. Przy oddziaiywaniu p1erwotneJ w1:,zki z tarcz uzyskiwane
s wi:~zki wtrne, wizki trzeciego rzt;du i dalszych, ktre zawieraj
nie wystpujce w przyrodzie czstki elementarne 1 ji1dra atomowe.
Maksymalna uzyskana w laboratorium energia elektronw wynosi
35GeV, a maksymalna energia protonw IOOOGeV.
Z punktu widzenia generacji nowych czstek szczeglnie wydajne
SiJ 11rzdzema z w1qzka1111 przeciwbiez11y111i, w ktrych zderzaj s1iy
czstki o zerowym pdzie sumarycznym (czstki z rnych wiQ.zek
maJ pdy rwne co do wartosci bezwzgldnej, ale o przeciwnych
znakach). Dziki temu caa pocztkowa energia kinetyczna moze by
przeksztalcona w energi spoczynkow tworzcych sw czstek, ktrych
sumaryczny pd rwnie jest rwny zeru. Energi E zwykego ak-
celeratora (z meruchom tarcz), rwnowaznego akccleratorow1 z wiz
kami przcc1wbienym1 o energii Ee, obliczamy wedug wzoru
2E;
E::::,--
mc2
Wizki przeciwbiene po raz pierwszy zostay zrealizowane w ZSRR
w 1967 roku. W najwikszych wspczesnych urzdzemach zderzaj
 Vlll.2.2 Przemiany wza1emne czstek elementarnych 611

si protony i antypr_otony o energiach E, = 270GeV oraz elektrony

i pozytony o energiach E, = 19GeV. W tym oslatmm przypadku
energia E r6wnowanego zwykego akccieratora rwna jest w przy-
blieniu 1,5 1015 eV, czyli jest znacznie wyzsza od srcdmcJ energii
czstek kosmicznych.
6, Wszystkie procesy, w ktrych uczestnicz czstki clcmcnlarnc,
zwizane s z oddzialywaniami midzy mm1. Obecnie rozrniamy
cztery rodzaje oddzialywai1fi111dame111a/nyc/1 * 1: silne, elektromagnetycz-
ne, sabe i grawitacyjne.
Oddzialywa11ie si/11e charakterystyczne Jest dla cikich cz:1stck,
poczynajc od p1onow 1 Najbardziej znany jego przejaw to siy
J:!drowc, dz1\!ki ktorym 1stmcj jdra atomowe. Przykady procesw
zwizanyc11 z oddzmlywaninm1 silnymi slanowiii. reakcJa kreacji
antyprotonu (punkt 2) oraz rcakcJc tworzema cz:1stek dziwnych
(punkt 4).
W oddz1a/ywani11 elektromag11etycznJm bczposredm udztal bior
tylko czstki naadowane elektrycznie i fotony. Najbardziej znanym
jego przejawem s siy kulombowskie (IIl.1.2. I 0
dziirki ktrym
),

1slmeJ atomy. Wamc oddziaywanie elektromagnetyczne Jest od-

powiedzialne za przytaczajc wikszo makroskopowych wasnoci
materii. Steruje ono procesami kreacji i anihilacji pary elektron-pozyton
(VII 1.2.1.7}, procesami spystego rozpraszania elektron6w na jdmch
atomowych, protonach, elektronach itd.
Oddz1a/ywa111e saba jest charakterystyczne dla wszystkich cz:istck
oprcz fotonw. Najbardziej znany jego przejaw to rozpad p jder
atomowych (Vlll.1.6}. Odpowiada ono za meslabilno wielu czstek
elementarnych. Na przykad rozpady

spowodowane sa wlame przez oddzmywame sabe. Os1atmo intcn

sywnie badane s slabe procesy rozpraszania ncutnn i antyneutrin na
protonach 1 elektronach.
Oddzia/ywanm grawitacJ:jne11111 podlegaj wszystkie ciaa we
Wszechsw1ecie, przejawia si ono w postaci si powszechnego c1ema
(l.6.1. l Siy te odpowmdaj za 1stmenie gwiazd, ukadw plmetar-
0
).

nych itp. Oddziaywanie graw1tacy1nc jCSt mczwyklc sabe lpatrz

tablica VIII.2.1) i przy zwykych energiach nie odgrywa zadnej roli
w wiecie czstek elementarnych .>
7, Na poz1om1c plfcnomcnologicznym oddziaywania fundamen-
talne rni si swoimi intensywnociami, promiemam1 dzmlama

Porwnaj jednaku z IYlll.2.4.14').

Z wyJqlk1cm ct~il:icgo leptonu r (Vlll.2.3.2").
1 W swtec1e i::tslek clemcnlnmych grnw11ncJa slJC st~ znaczc:i pny cncr~iach
E - IO'! eV, k1oro odpow1udajq odleglosciom R - 10-" m (!).
612 Vlll.2. Czstki elementarne

Tabllca Vlll.2.1
Czas charak-
Oddziaywanie
Mechanizm lntcn~rw- Promicil !erystyczny
wymiany> nosc Im) (s]
Silne gluony -1 -IO"" -10 23
Elektromagnetyczne fotony 1/137 r.o -w-io
SIBbc bozony posrcd-
mczcc -w-o -10- )8 - rn-u
GrnwilacyJnc grawitony - IQ)H OC
.,
Palrz Vl!l.2.4.

1 czasumi charakterystycznymi (tabl. VIII.2.1 ), a takzc wlasc1wymi dla

nich zasadami zachowania (VIll.2.3). Z dynamicznego punktu widzenia
rni si one rodzajami mechanizmu wymiany (Vlll.2.4).
8. lntem~t'll'IWl: danego odd=w~1 1 11a11ia charakteryzowana JCSl
przez pewm1 wielko bezwymiarow<) - stal ~71r=~e111a. skonstru-
owan ze staych fundamentainych ! odpowiedniego ladunku".
Dla oddziaywania elektroma.pnetycznego tak wielko stanowi
staa .1tr11kt11ry s11bte/11e1 11 = e /4tte 0 lic =:: 1/137. Z tablicy Vlll.2.1
widac, ze wsrd oddzialywan, ktre maJ znaczenie w sw1ec1e czstek
elementarnych, najbardz1eJ intensywne JCSt oddz1alywame silne. a naJ-
mmeJ - siabc, std pochodz ich na.zwy. Oddziaiywame grawitacyjne
charakteryzuje si~ skra1mc mai 111tc11sywnosc1 (punkt 6) i Jedynie
dlatego odgrywa waznij roll! we Wszechwiecie, ze obiekty ast-
ronomiczne maJ kolosalne masy>
Siy elektromagnetyczne i grawitacyjne zaliczaj sil! do sil da/eko-
:zasigo11:11c/1, gdyz wraz ze wzrostem odlegoci malej one powoli -
zgodme z zalcznocu1 potgow (a nic wykladmczi!) (III. i .2.1", l.6.1.1").
Oddzialywame silne widoczne jest Jedynie na maiych odlcgiociach
R - 10- 1s m (VIII.1.3.2), prom ien oddzwlywanm sabego 1cst Jeszcze
mnieJszy 1
Pojcie c:a.m cl1arakterystyc=11ego JCSt dosyc umowne. Empirycznie
mozna go wprowadzi Jako mmimalny czas zyc1a czijstek ulegajcych
rozpadowi na skutek danego oddzialywama. Na przykad czas charak-
terystyczny oddziaywania silnego JCSt tego samego rz\!du co czas zycia
rezonansw - najbardziej niestabilnych cz;1s1ek, Jakie ulegaj roz-
padom silnym (VIII.2.i.5). Niezalenie od tego ten czas mona
wyznaczy drog podzielenia dugosci charakLerystyczneJ (zasigu
oddziaiywama silnego) przez pr\!dko charaklcrystyczn<) (prdko

A 1ak:a. dlalego, 1~ prunue dzialanm otld1jalywama grawuacyJncgo J<Sl meskon-

i::zony.
, Pronuenic odd1fal~-wan :r.w11mc s:i 7. masami pr;cnosro1cych J< C7.lJSlck (Vlll.1.4.R").
 Vlll.2.2 Przemiany wzajemne czstek elementarnych 613

wiata).Stosunki czasw charakterystycznych poszczeglnych od-

dztalywan s w przyblieniu rwne odwrotnociom stosunkw ich
mtcnsywnosci.

Vlll.2.3. Leptony i hadrony

1. Na poziomic makroskopowym, opisywanym przez fizyki?
klasyczn, materia istmc1e w dwch formach - w postaci c1ai
1 w postaci pola (IIl.2.i.1). Ciaa sklada1 s1ry z czsteczek, czsteczki
- z atomw, kady atom - z powoki elektronowej 11dra zbudo-
wanego z nukleonw {protonw 1 neutronw). Elektrony s typowymi
przedstawicielami klasy tak zwanych icptonw, a nukleony - klasy
hadronw. Z koie1 fotony-kwanty pola ciektromagnetycznego - s
typowymi przedstawiciciam1 klasy nosnikw oddziaiywan IVlll.2.4).
Oglnie rzecz biorc powana systematyka C?.stck elementarnych
oparta jest na ich zwizkach z oddziaywaniami fundamcntainym1.
2. Lepto11a1111 nazywamy czstki ciemcntarnc, kt6re me bior
udz1alu w oddz1alywamu silnym (VIU.2.2.6) i maj spm J = 1/2
(IlI.12.1.3, VIII.2.1.6), czyli s fermionami (VII.2.2.4, Vlll.2. .6).
Podstawowe wlasnosci tych czstek umieszczono w tablicy Vlll.2.2.

Tablico Vlll.2.2

Rodzina
Liczba Spm Masu
Srcdm
Czs1ka leptonowa czas ~cia
lcplonow L, L L, [li] IMeVJ [s]

Dublet c - +1 o o 1/2 0,511 co

elektronowy E 1, +l o o 1/2 < 46. 10-r. cO

Dublet 11 - o +I o 1/2 !05,66 2,2 w-

mionowy M \'IJ o +i o 1/2 < 0,25 OC!

Dublet r - o o +I 1/2 1784 3,5. 10- l l

taonowy T l'r o o +i l/'2 < 70 ?

3", Znamy trzy leptony naadowane, bionice udzia w oddz1a~wa

mach elektromagnetycznym i sabym, s:1 to elekrro11 e ._ 1111011 Jl -
' tao11 ' - Kademu z mch odpowrnda czstka oboJ~Lna, ktra bierze
udz1ai tylko w oddzialywamu sabym, s:1 lo odpowiednio 1w111r1110
elektronoll'e v 11eutri110 1111011011e vP 1 11e111r1110 tao11owe v,. Oprocz lego
kazdemu leplonow1 odpowiada antylcpton (VIII.2.1.7). Poszczeglne

1
PoprLCdJUo stosowana nnzwa mezon I' JCSl z obecnego punktu widzenrn nu:prav.itl~
Iowa, g~y C1"15lka 1 me 7'1licw SI~ do kosy metanw lpunkt 6').
614 Vlll.2. Czstki elementarne

rodzaje neutrin rni si charakterem wzajemnych przemian. Na

przykad,reakcje
v.+n->p+e-" v11 +n-+p+11-
s dozwoione, a reakcje
1.+n-+ p+-. v+n-+ p+e-
s zabromonc. Wamc drog badania podobnych procesw w 1962
roku wykazano dowiadczalnie rmc midzy powstajcymi przy
rozpadach mezonw 1l + (VIII.2.2.6) neutrinami m1onowym1 111
a ncutnnami elektronowymi, ktre uczestniezl) na przykad w prze-
mianach Pjder (Vlll.1.6).
Tak wic znamy trzy rodziny lpokolcma") leptonw, z ktrych
kazda zoona JCSt z CZl)Stki naladowancj i neutnna: dublet elektro11oll'y
E =ie-, 1.), dublet m1011owy, M = (-, v), 1 d11ble1 raonowy
T = lt-, v,). Kademu leptonowi przypisujemy liczb(.' lepto11011c1
(lad1111ek leptonoll'y) L = +I, a antyleptonow1 L = - 1. Liczb~ ic:pto-
now dZJelimy na trzy skadowe L = L. + L11 + L gdzie L,Jest liczb
elektro11owq (/adu11kie111 elektroriowym *1), L 11 - liczb m101ww (lad11-
11ekiem 1111011owym), L, - liczb tao11owq (/ad1111kiem taonowym).
Wartoci tych liczb kwantowych dla leptonw przytoczono w tablicy
VllI.2.2; w przypadku antyleptonw maJ one znaki przeciwne.
Jak dotd uwaa s:, e liczba leptonowa i Jej poszczeglne
skadowe s zachowywane we wszystkich oddzialywamach. Z za-
chowania liczby L wynika w szczeglnoci, e w rozpadzie p+
1 wychwycie K uczcstmczy ncutnno v., a w rozpadzie p- -antyncutn-
no v. (VIll.1.6). Prawa zachowama liczb L. 1 L 11 zezwalaj na dwie
pierwsze reakcje 1 zabran1aji1 dwch oslatnich. Jednak.ze prawo
1.achowania liczby leptonowej i jej skadowych zoslaio zweryfikowane
dowiadczalnie ze stosunkowo niewielk dokladnosc1.
4. Do niedawna uwaano, e neutrino me ma masy (w tablicy
VIIl.2.2 przytoczono wyznaczone doswiadczainie wartoci ograniC7.a-
jcc ich masy). W 1980 roku ustalono doin gramc masy neutrina,
a mrnnow1c1e 111, > 14eV. Jednake ze wzgidu na skrajn zoono
pomrnrow 1 obrbki ich rezultatow wniosek ten me zosta jeszcze
potwierdzony przez mnc eksperymenty. Pos1adamc przez neutrino
niezerowej masy prowadzioby do wanych fizycznych (punkt 4)
a nawet kosmologicznych wmoskow o> W szczeglnoci, jeeli m, ? O,
a prawa zachowania liczb leptonowych s w pewnym stopmu naru-
szone (punkt 3), to moliwe jest powstawanie oscylacji 11e111rmowyc/1
tj. samorzutnych wzajemnych przemian " ~ v., 1. ~ v itp.

> Nic myli z odunkicm cektryC1Jl.Vm.

1 \V sze7.cglnc:ci Jci.cli m -F- O, to me mozna wykluczyC moliwosci, le nusz
Ws=h.W13tJcsl z:imkmty. Oznacza Jo, i jest on skoriCl.ony (ule nieograma.ony) otnZ ; po
obecnym okn:s1c ro1SLerzan1a si~ naslpl okn:s zw~mn1a (konlrakcji).
 Vlll.2.3. Lepiony i hadrony 615
5. Hadronami nazywamy czstki clcmcnturnc, ktre mog! uczcst-
mczy i rzeczywicie uczcstmcz w oddz1alywamu silnym. Wszystkie
one uczcstrucz rownicz w oddZJalywanmch cicktromagnctycznym

Tabllca Vlll.2.3 I

Sredm
Rodziny
hadronw
Cz:.is- Spi a
tka [hl
Masa
[McYl czas
[s
ycia Skad
,.;warkowy>

Mezony (B = 0)
Zwykle" (S = C = 0)
Piony ir irci o 139,57 2,6 10-u uii (tl1i)
CT= i, S= O, C= O) iro
,,o
o 134,96 0,8 10- mi. 1ft7
Mezon 11 o 548,8 0,7 10- 18 mi, j,7, s.<
!T=O, S=O, C=O)
Dziwne (S "' O)
Kaony K > K+ o 493,67 1,2 JO- IL~
ff= 1/2, S= +I, C=O) Ko 497,7 K~:0,9 10- 10 cl<
K~:S,2 10-
Powabne (C'F 0)
Mezony D o+
oo o 1869 9 10- I l ,,7
rr = 1/2, s =o, c,,. + ll 1865 5-10-13 ni
Mezon F f+ o 1971 2-10-13 l'.-.;
!T= O, S = + 1, C =+I)
Bariony (B = + l)
Zwykle" (S = C = 0)
Nukleony N J> 1/2 938,28 > JOll lat 111ul
(T = 1/2, S = O, C = O) n 939,57 898 16 ru/c/
Dziwne (S '# O)
Hiperon A ,,o 1/2 1115,6 2,6 JO- IU
fT=O, S= -\, C=O) "''-'
Hiperony I
~+
1189.4 0,8 l0- 10 WIS
(T= 1, S= -i, C=O) 1:" 1/2 1192;5 5 10-10 111/s
r- 1197,3 1,5 10-10 dtls
Hiperony E .;-o 1/2 1315 2,9 10-10 ll.\"S
CT= 1/2, S = -2, C = O)
Hiperon !2 -er 3/2
1321,3
1672,5
i,610- 10
0,8 J0-10
cln
.'iSS
( T =O, S = -3, C = 0)
Powabne (C"' O)
Hiperon A, 1t+ 1/2 2281 (2+ 3) I0-1) udc
<T =O, S = O, C = +I)
1 W t:1blicy me Um1CS7=.ono rezonansw 1 amyczstck (opri>cz n)
> P-.itrz !Vlll.2-4.5).
Obojtne kaonv rozp:sdaJ~ "~ 71! !:lnw f{~ i K~, ~dcych supcrpuzyLJam1 siani"'
C7"!Slki K!' i ant~-=istki 'R.0 -
616 Vlll.2. Czstki elementarne
1sabym (a takze w grawitacyjnym) (VJII.2.2.6). KlusyfikacJ hudronw
orJZ ich podstawowe charakterystyk.i przedstawiono w tablicy VllL2.3.
6. Rozrruamy hadrom srabi/ne (dokadnieJ metastabilne) o sred
nich czasach z~cm r 10- 13 s i re:o11a11se (VIIl.2.l.5), ktrych czasy
zyc1a T - l o--" - I0- 23 s pokrywaJl! co do rzdu w1elkosc1 z czasem
charakterystycznym oddziaiywania silnego (tablica VIll.2.1 ). Cz:1stki
stabilne ulegaj rozpadom na skutek odd7.Jaywan elektromagnetycz-
nego lub sabego, rezonanse - na skutek oddzialywama silnego. To
ostatnie stanowi gwn cech rezonansw i stanowi najbardziej
adekwatny ich wyrnik. Grupa rezonansw Jest najbardziej liczna,
zawiera ona kilkaset czstek, i.:tre me zostay wym1emone w tablicy
Vlll.2.3.
7, Stabilne hadrony o cakowitych spinach, tj. bdce bozonami
(VIl.2.2. I 0 , VrII.2. l.6), nazywamy mezonmm; hadrony o spmach
polwkowych, tj. fcnmony (Vll.2.2.4._ VIII.2.1.6) nosz11 nazw
barionw. Analogicznie deliniujemy rezonanse mezonowe i re::o11a11se
barionowe. Barionom ' rezonansom barionowym przypisujemy lic:b
bario11owq B = +I, antybarionom i ich rezonansom - liczb bano-
now11 B = - I, natomiast dla wszystkich pozostaych =1stck mamy
B = O (porwnaj z punktem 3).
8. Klas hadronw rozdzielamy dodatkowo na 1zon111/tiplety
- mewielkic rodziny, ktrych czlonkow1c s tozsam1 ze wzgldu na
odd7.laywanie silne, a caia rmca midzy mm1 pochodzi od oddzialywa-
ma elektromagnetycznego (i czsciowo sabego). NajbardZJeJ charaktcry-
styczn:i zewntrnw cech przynaienosci cz:1stck do jednego multipletu
si anowi przybliona rwno ich mas przy rnych wartoi;cmch adunku
elektrycznego. Typowy przykad izomulllpletu stanowi 1zodublcl
nukleonw N, ziozony z protonu p ! neutronu n. Tozsamo protonu
1neutronu ze wzgldu na oddzialywamc silne bardzo wyranic przejawia
sw w postaci niezalenoci adunkowej sil Jlldrowych (Vlll.l.3.3).
lzomutipietow1przypisujemy1:ospm T. ktory okrela liczb N jego
elementw, a m1anow1c1e N= 2T +I. Poszczeglne elementy izomul-
ltplctu rm si wartosci11 r:11111 1:osp11111 T3 , ktry zm1ema su;: co
Jeden w zakresie od -T do Tw kolcjnoiici wzrostu adunku elektrycz
ncgo. Na przykad, dla nukleonu N= 2, sk;1d T = 1/2; zatem dla
neutronu mamy T3 == -1/2, a dla protonu T3 = + 1/2.
9, Pocz:1tkowo sposrd hadronw znane byy tylko nukleony
; piony. adunki elektryczne tych zwycza3nych" cz:1stek mo:lna
obliczyt na podstawie prostego wzoru = T3 + B/2. W latach pii:
dz1esiatych odkryto czqstki dziwne (Vlll .2. i.5), ktrym przypisano
nowa liczb kwantow:i - ,/:nl'/10.~,: S. Wprowadzono j w taki sposb,
aby adunki elektryczne czi1stck dziwnych spemaiy zale:11o Gell-
M mma-Nishijimy
I
q = T3+ (B+S).
2
 Vlll.2.3. Leptony i hadrony 617

Po odkrycrn w utach siedemdziesitych czqstek powabnych wzr ten

wymaga dalszego uoglmeniu:

1
CJ = 13+ (B+S+C),
2
gdzie C jest powabem (ang.: charm). Doswiudczaime zostay zarejest-
rowane czstki p11;!kne", a teoria przewidu;e ;eszcze 1stmeme czstek
pmwdziwych". Dla tych czstek ostatni formul\! uoglniamy w oczy-
wisty sposob.
10, Sens wprowadzonych tutaj 1 poprzednio liczb kwantowych
poicga na tym, ze w okrelonych klasach wzajemnych przekszlalcen
cz:istck (VIII.2.2.2) zoslaj1 one zachowane. Oddzialywama fundamen-
talne rozrniamy me tylko v: wzglfi!du nu ich wasno5ci, ;akie
przytoczono w tablicy Vlll.2. i, ale rownicz ze wzgli;:du na wlac1we 101
pmwa zachowania (VIIl.2.2.7). Im bardziej mtensywnc Jest od-
dziaywanie, tym bardziej Jest ono symetryczne tzn. tym W\!CCJ praw
zachowania jest z mm zwizanych.
A. We wszystkich oddziaywaniach zachowywane s:ucdymc energia
j pd (1.5.6.2, I.5.7.2), moment pdu (1.4.4.1) i adunek elektryczny
(111. l. .3). Jak dotd uwaza si, e t wasno maJll rwmc:r. liczby
ieptonowa (punkt 3) i banonowa (punkt 7) 1 Z zasady 1.achowama
energii wynika w szczcglnosci warunek komeczny dla rozpadw cz:,stek
(VIIl.2.2.2). W poh1czemu z zasad zachowania adunku elektrycznego
wynika z niej absolutna trwao elektronu *"'1, a w pol:iczeniu z 7.asad
zachowania liczby bananowej - absolutna trwao prolonu *'""'1
B. Odclziaiywame silne jest najbardziej symetryczne. W 7.wi7~"1nych
z mm procesach zachowane zosta; rwmcz 1zospm 1 jego rzut (punkt
8), dziwno i powab (punkt 9) oraz wicie mnych liczb kwantowych.
Zachowanie T i T3 Jest rownoznaczne 7. niezalenoci adunkow
oddziaywama silnego (VIII.1.3.3). Zachowanie liC?:hy S wyjania
w szczeglnoci, dlaczego w procesach zderzen czi1stek zwykych"
czstki dziwne zawsze powstaj parami (VIll.2.2.4).
C. Odclzio~111a11ie sabe jest najmmeJ symetryczne. Wi7.:J si z mm
tylko uniwersalne prawa 7.achowama (A). Wlanie dz1fi!ki niezachowa-
ruu liczby kwantowej S (C) izolowane czstki dziwne (powabne) mog
ulega rozpadom 1 przckszlacac si\! w czstki zwykle"

Vl.2.4. Czstki fundamentalne

, Jeszcze niedawno uwaano, ze poziom czstek ciementarnych
0
)

(VIll.2.1.1) stanowi cao, a leptony, hadrony 1 nosniki oddz1alywni!

(VJII.2.3.1) traktowano mniej w1ceJ w taki sam sposb. Obecnie

1
, Porow11:1j jednaki.cz IVIIl.2.4.15').
Eleklron jesl Io najlUJ57.a ezl!Slkn naladowana elektrycznie.
! Parwn:ij jcdnnkii: z IVlll.1.4.IS0
).
618 Vll.2. Czstki elementarne

poziom len zostal rozdzielony na podpoz1omy hadro11011 i czstek

f11ndame11ta/11yclr. Pierwsze z nich traktowane s Jak czstki zlozone,
a drugie Jak czstki rzeczywicie eiementame. Dw;ki temu obraz
budowy materii stal si w znacznym stopniu zunifikowany i prostszy,
pojawily si nowe moliwosc1 opisu wszystkich czstek 1 oddziaywan
w pewJen jednolity sposb. Nalczy Jednak podkreli, e problem
rzeczywistej elementamosc1 czstek fundamentainych JCSl nadzwyczaj-
nie skomplikowany i me zosta rozwizany do konca.
1. Lepto11y (tabl. Vlll.2.2) uwaane s za czqstki fi111dame111ai11e.
Po pierwsze, Jest ich Jedynie sze; po drugie s one albo absoiutnie
stabilne, albo dugoyciowe w skali jdrowej; a po trzecie leptony
zachowuj si 1ak obiekty punktowe. I tak elektron me ujawnia swoich
rozmiarw - a tym bardziej struktury wewntrznej - nawet przy
bardzo wysokich energiach E::::: 40GeV, tzn. a do odleglo5ci rzdu
R ::::: 2 10- 18 m (VIII.2. i.2).
3. Zgodnie ze wspczesnymI pogldami Jradrony (tabl. Vlll.2.3)
s c:qstka1111 z/oo11ymi. Po p1erwsze,Jest ich bardzo duzo, a mianowicie
kilka setek. Po drugie wikszo z nich to rezonanse - najbardziej
nietrwaie czstki (Vlll.2.3.6). NaJwazniejsze jednak 1est to, ze wykryto
wewntrzn struktur hadronw. Z rezultatw dowiadcze nad
rozpraszamcm sprzystym eicktronw na nukleonach (VJII.2.2.2)
wynika, e prom1cme protonu 1 neutronu *1 rwne s w przyblieniu
O,B 10- 15 m oraz e adunek elektryczny i moment magnetyczny
rozmieszczone s w__ mch w sposb cii?Y i matej wykadniczo od
centrum do peryfcm. Co wicej, dosw111dczema nad mesprzyslym
rozpraszaniem ckktrunw o wysokich energiach na nukleonach
Ujawniy ziarmsl t,,partonow") struktur protonu 1 neutronu.
4. Uwaza si, ze wszystkie hadrony zbudowane s z kwarkw
- c=stek fi1111la111~1!1a/11;cl! .o ladunku uamkowym. Zakadamy przy
tym, ze 1stme1e szcsc rodzaJoW (zapachw") kwarkw. Podobnie 1ak
icptony (VIIl.2.3.3") tworz one trzy dublety lub generacje (11, cl), (c,
s) 1 (t, b), tak wic mamy do gbok z teoretycznego punktu
widzenia symetri~ kwarkowo-fep1011ow. Trzem du bielom antyieptonw
odpowiadaj trzy generacje antykwarkw. Wartoci podstawowych

Tabllcn Vlll.2.4
Kwark Symbol J B T TJ s c 'I
grny (up) li 1/2 +1/3 l/2 +1{1 o o +2{3
dolny (dow11) d 1/2 +1/3 1/2 -1/2 o o -1/3
dziwny (slr1111gl!) s 1/2 +1/3 o o -I o -1/3
powabny id1or111) c 1/2 +1/3 o o o +I +2/3

1
Chodzi m o srednie kwadratowe promienie rod;lodu ladunku eleklrycznego
1 momenlu magnr:ryczncgo w nukleonach.
 Vlll.2.4. Czstki fundamentalne 619

liczb kwantowych kwarkw z pierwszych dwch generacji przytoczono

w tablicy Vlll.2.4.
5. KaZdy mezon M zbudowany JCSt Z jednego kwarku q i jednego
antykwarku q, kaZdy barion 8 - z trzech kwarkw: M = qij,
B = qqq lPatrz tablica VIIl.2.3). W skad zwykych hadron6w wchodz
tylko kwarki 11 i d, hadrony dziwne zawieraj jeden lub kilka' kwarkw
s. W 1974 roku odkryto mezon J/1/1, interpretowany Jako stan zwizany
pary ce; ostatnio zarejestrowano rwnie mezony Z Jawnym powabem
(C "# 0), a mianow1c1e D 0 = cii, F+ = d 1 mne (Vlll.2.1.5, tabl.
VIIl.2.3). W 1977 roku odkryto mezon r (VIIl.2.1.5) posiadajcy
ukryte pikno": r = b; zidentyfikowano rwniez ,jawme pikny"
mezon 8. Hadrony zawierajce kwark r Jak dotl)d me zostay Jeszcze
zarejestrowane.
6". Do skonstruowama hiperonu !r (S =
-3, J = 3/2) komeczne
s trzy kwarki s (S = -1, J = 1/2) o rwnoiegych spinach. co Jest
sprzeczne z zasad Pauliego (Vl.2.3.1). W celu pokonania tej trudnoci
kwarkom przypisano dodatkow liczb kwantow, przyJmUJ:1c trzy
wartosCJ. Nosi ona nazw~ kolor 1 moe przyjmowai: wartoscl: R tred
- czerwony), G (green - ZJeq_ny). B (blue - mebicski). Antykwarkom
przyp1su1emy antykolory" R, G, H, kt6re mona roZpatrywac jak
koiory dopeiniaJce do kolorw podstawowych R, G, B* 1
Mona przyjc':, ze mezony zbudowane s z Jednego kwarku
i Jednego antykwarku, ktrym przypisane SI) wszyskie kolory (przy-
kadowo w zapisie symbolicznym :n:+ =
uRilR+11cilc+11 0il 0), a bariony
- z trzech kwarkw o rnych kolorach (powiedzmy n- =
= sRscs0 ), dziki czemu zasada Pauliego nie zostaje naruszona. Tak
WJ~ obserwowane reaime hadrony s czstkami biaymi lub obo1tnym1
kolorowo. T sam wasno maj rownie leptony, przy czym Jako
czstki fundamentalne nie maJ one nawet koioru ukrytego"
7. Kwarki byy poszukiwane mtensywme, ale bezskutecznie.
Obecnie powszechme przyjmowany Jest pogld, zgodme z ktrym
kwarki jako obiekty koiorowe z zasady me mog wystpowac w stame
swobodnym i wchodz jedynie w skad czstek biaJych obojtnych
koiorowo hadronw. Teoretyczne uzasadrueme uwiziema" koloru
cigle jeszcze jest w stadium opracowywania. Jednakze me uiega
wtpliwosci, ze model kwarkw Jako cao jest suszny. Pozwoli on
na uporzdkowanie caej rnorodnoci hadronow 1 ich wasnoci,
a wiele jego metrywialnych przewidywa zostao potwierdzonych
dow1adc1.alnie.
8. Trzeci klas (oprcz leptonw 1 hadronw) czstek fun-
damentalnych stanowi noniki odd=ialywali. Najwiksze osignicie
fizyki lat s1edemdz1es1tych stanowio odkrycie 1cdnosci mechanizmw
oddz1aywan fundamentainych. Ich elementarne akry IO procesy emisji

1 Oczywicie kolor" kwarku me ma mdnego ZWJzku z fizjologi w1Ioku. mcmniej

irunuk lll~u Jcrnunologm JCSl do wygodna.
620 Vlll.2. Czstki elementarne

1 absorpcji przez dan cz<1stkt; pewnej inneJ czstki, ktra wasnie

okrela typ oddzialywama. Siy dzialaJ<!Ce rnit;dzy dwoma czstkami
traktowane s Jako rezultat wymiany przez te ostatnie cz:1stki i;osrcd-
nic1.11ccJ (porwnaj z VIII. J.3.6), ktr wasme nazywamy nonikiem
oddziaywania. Tak w1t;e mechanizmy wszystkich oddzmiywan fun
damentalnych polegaj na wym1ame czq.~tek. Konkretne nosniki
oddzmlywan wraz z ich podstawowymi wlasno5ciam1 przedstawiono
w tablicy VIII.2.5 (patrz takze tabl. Vlll.2. I). Zasig danego od-
dziaywama i mast; jego no!mika w1zc 1..aleno typu (VIIl.l.3.6)
R - li/mc* 1.

Tablica Vlll.2.S
J Masa Zapach
Oddzmywamc Nosnik Symbol Kolor
ltd [GeV]
Silne 8 gluonow 01 I o - +
Elcktromagnc1ycznc l foton l' .I o - -
Sabe 3 bozo'lr \V
zo
J :::.-80 + -
porc nicz:1cc :::::90
GrawilucyJnC I grawllon G 2 o - -

9. Nonikiem oddziaywania elektromagnetycznego jest neutralny

bezmasowy foton y. Prawdopodobienstwo emisji ; absorpcji fotonu
przez czstk okrelone jCSt przez jej adunek elektryczny, ktry tym
samym stanowi minri: intensywnoci oddziaywania dcktromagnetycz-
nego (VUI.2.2.8). Wobec tego, e 111 7 = O, zasig oddzialywania
elektromagnetycznego jest nieskonczcmc wielki {VIII.2.2.8, punkt 8).
Uczestm~ w mm wszystkie kwarki i naiadowane leptony, a take
sam foton. Przy emisji 1 absorpcji fotonu 1..apach 1 kolor cz:jSlek
fundamentalnych me uiegaJ zmiame. Przewidywama teorii oddzmly-
wania elektromagnetycznego - e/ektrody11amiki kwa111owe1 - po-
krywaj si z wynikami pomiarw z dokladnosci;J do dztesicm (!) cyfr
znaczcych.
10. Nosniki oddzialywama silnego to ostem obojtnych clektrycz-
me bczmasowych glrt011w g1, przenoSZ1Jcych kolor 1 antykolor. Kwark
- emitujc lub pocharuaje gluon - zmienia swj kolor, ale nic
zapach. Na przyklad kwark "n moze wycmnowac giuon RG, przc-
ksztaca31c sit; w kwark 11G, a kwark uG mozc pochonqc ten gluon
i przeksztaci sw w u11 Zatem analogiem adunku elektrycznego
w przypadku oddziaywania silnego JCSt kolor ** 1, dz1~ki czemu mog!

I Wyjtek slanowt oddziulywamc silne. gdyz - podobnie J:lk kwarki - Jego nosniki
cryli gluony Si) UIVl~ZiOOC (punkt 7, 9') .
, Choc1az. poCZQtkowo wprow.::u.Jzono go .1cdymc po 10. aby i.as.;ula Paulicgo nic byla
nan101.ana (punkt 6").
 Vlll.2.'1. Czslki fundamentalne 621

w nim bczposrcdnio uczestniczy tylko kwarki. icptony natomrnsl me

mog. Same gluony podlegaj jcdyme oddz1aywamu silnemu (oraz
nie majcemu w praktyce znaczcma oddziaywaniu grawitacyjnemu).
Obserwowane oddZJaywanie midzy biaymi hadronami - w szczc-
glnoim siy jdrowe - stanowi skutek posrndancgo przez nie
ukrytego" koioru. W procesach oddz1alywania silnego zapachy
czstek me ulegajll zmianie, co natychmiast wyjania zachowanie
w nich takich liczb kwantowych, Jak dziwno (VIII.2.3.9). Wsp
czesn leon oddziaywania silnego stanowi cl1romody11amika kwan-
towa, ktrej podstawy zostaiy sformuowane, ale ktora znajduje su:
dopiero w poCZllkowym stadium rozwoju. Przewiduje ona odd7.rny
wame gluonw midzy sob, prowadzce prawdopodobnie do zjawiska
UWlZJenia" (punkt 7).
11. Nosnikami oddziaywania sabego s bo=011y po.tre,bHc:qce
w+, w-; zo, ktre przenosz adunek elektryczny I maj duze masy
(tabl. Vlll.2.5). Dziki tej ostatmeJ wasnosci zasig oddz1aywama
sabego Jest bardzo may (tabl. VIII.2.1.. punkt 8). Bozony posred-
niczcc mog by emitowane 1 pochaniane zarowno przez leptony, Jak
i przez kwarki, dlatego le w oddziaywaniu sabym uczestmcz
praktycznie wszystkie znane czstki (oprcz fotonu 1 guonow). Same
bozony posredmcz;icc uczcstmCZJ w oddzialywamach sabym ; elekt-
romagnetycznym 1oraz grawitacyjnym), ale nic podlegaj odd1.1aiywa-
niu silnemu. Wymiana bozonow powoduje zmian zapachu (ale nre
koloru) cz;~stek fundamentalnych. Adekwatna teorrn oddzmywania
slabego powstaa stosunkowo mcdawno, przy czym wicie jej przewi-
dywa zostao juz potw1crdzonc dowiadczalnie. Bozony posrcdmczi)cc
- najpierw W!, a nasti;;pnic z0 - zostay zarejestrowane w 1983 roku
w przeciwbienych w1;izkach protonowo-antyprolonowych o energii
270GcV.
12. Nosnikicm oddzrnlywanm grawitacyjnego jCSt bczmasowa
czstka - grawiton G. Oddziaywanie to jest unrwcrsainc, uczestmczii
w nim wszystkie czi1stki. Kw:mtowa teoria oddziaywania grawitacyj-
nego zaczyna dopiero powstawac. Rcjestraqa doswiadczana grnwllo-
nw zostaje odoona na czas nieokrelony *1
13. Tak wic obecnie zaczyna ksztaitowac si zgrabny obra1.
budowy materii. Jej elementy skadowe to sze rodzajw kwarkw
(punkty 3 - 7) oraz leptony rwmcz w liczbie szeciu (punkt 2"),
oddZ1aiUj<ICe ze sob drog:1 wymiany odpow1cdmch nosnikw (punkty
8 - I 2c). Oddzialywame eicktromagnctyczne nic zm1ema ani zapachu.
am koioru C7.l)stck eicmcntarnych, oddzialywamc silne zmrema rch
kolor, a nic zm1ema zapachu, natommsl oddZJaywame siabc zm1cma
zapach, a nic znucnm koloru (tabl. VIII.2.5).
14", Co wicej, Ujawnienie wsplnego mcchamzrnu (mechanizmu
wymiany) wszystkich oddziaywa fundamentalnych (punkt 8) budzt

1 fa~ dotd me udaic s1~ ll'ykyc nawet fal gruwnacy1nyd1.

622 Vlll.2. Czstki elementarne

nadziej na moliwo skonstruowania jednolitych teorii. Mona

przyji:, ze praktycznie zakoilczone zostao formuowanie jednolitej
teorii oddziaywa ciektromagnetycznego l sabego, ktre wystpuj
jako rne przejawy jednego oddziaywania e/ektros/ahe~o. Do
zaawansowane s prby wielkiej unifikacji" oddziaywan elektra
magnetycznego, sabego i silnego w jedno oddztaywanie elektro;drowe.
Uzyskano ju rowme pewne sukcesy w formuowamu jednolitego
opisu wszystkich czterech oddZiaywa fundamentalnych.
15'. Wszystkie schematy wielkiej unifikacji" (ang. Grand Unified
Theory - GUT) zawieraj~ w sobie moliwo wymiany nadzwyczaj
cikich czstek (m - 10- s GeV), prowadzcej do zmiany zarowno
koloru.Jak 1 zapachu czstek tporownaj z punktem 13). W rezultac1e
kwarki i leptony mog si wzajemme w siebie przeksztalcac 1 zasada
zachowama liczby barionowej przestaje scilc obowizywa
(VIII.2.3. !0). Prowadzi to do skrajnie maej 111estabi/11oscl proto11u,
ktry moe ulega rozpadowi przykladowo wedug schematu
p-+ n:0 + e + ze srednim czasem zycm 'r = 10 30 3 lat. W roku 1987
wyznaczono doswiadczalme granic rP > 10 32 lot, ale poszukiwania
rozpadw protonw, kwalifikowane Jako eksperyment stulecia". s
kontynuowane. Wykrycie nicstabilnosc1 protonw potwierdzioby
prnwidlowo zasadniczych kicrunkow, w jakich prowadzone Jest
obecnie tworzenie jednolitego obrazu budowy materii.
 Cz IX

Uzupenienia

IX.1. Ukady jednostek miar wielkoci fizycznych

1. Jednostk miar)' wielkoscifizycZ11ej nazywamy wybram1 w spo-
sb umowny w1elkos fizyczn, majc ten sam sens fizyczny co
wielko rozwaana. Ukadem jednostek miar nazywamy zbir Jedno-
stek wiclkosci fizycznych, ktry dotyczy pewnego ukadu wiclkosc1
i zosta skonstruowany zgodnie z przyjtymi reguami. Jed11ostka1111
podstall'owy1111 danego ukadu jednostek nazywamy Jednostki kilku
rnych wiclkosci fizycznych, wybranych w dowoiny sposob przy
konstruowaniu tego ukadu. Odpowiednie wielkoi>c1 fizyczne nazywamy
wielkociami podstawowymi w danym ukadzie. Ukad jednostek
nazywamy ukadem absolutnym, jeeli jego podstawowymi wiclkokiami
fizycznymi s dlugo, masa 1 czas.
Jed11ostka111i pochod11ymi nazywamy jednostki, definiowane za
pomoc innych Jednostek danego ukadu na podstawie praw fizyki,
wyraajcych zalcznosci midzy odpowiednimi w1clkoc1am1 fizy-
cznymi.
2. Wymiarem wrelkosci fizycznej nazywany wyraenie, charak-
teryzujce ~zck tej wielkosci fizycznej z podstawowymi_ wielkoi>c1am1
danego ukadu jednostek miary. Wyrazente to ma posta jednomianu

Tabllca IX.1

Pizedros1ki wielokrotne Przedrostki podw1elokrotn.:

mnoznik nnzwa symbol mnoznik nazwa symbol
10 cksa E 10- (decy) d
IO" pet n p io- 2 !centy) c
1011 ter.i T 10- mili m
109 giga G 10- 6 mikro
10 mega M 10- 9 n ano n
101 kilo k 10-11 piko p
JO? {bckto) h 10- 15 femto f
IO' (deka) da 10- atto a
Uwag11. W naw1asuch podano p17.cdrostki dopust.czan do uzy1ku Jodynie w lych nazwach
Jednostok wielokrotnych i podwiclokrolnych, ktroJui s powrn:chnic slosowano [np. hcklar.
dckalilr. 4ecylilr. a:nlyrnctr).
624 IX. Uzupenienia

- JCSI to iloczyn symboli w1clkosc1 podstawowych w odpowiednich

potgach (cakowitych lub uamkowych, dodatnich lub ujemnych).
Wielko lizyczn nazywamy wielkosci be::wymiarow, JCzcli w wyra-
zcmu przcdstawraJi1cym JeJ wymiar wszystkie w1elkosc1 podstawowe

Tabllco IX.2a. Jednostki podstawowe ukadu SI

Wielko Jednostka
nazwa wymiar nazwa symbol dclinicJ:
Dlugoc L metr m 111e1r - Jednostka dugoci, rwna
odcgloc1, Jak plaska fala elektra-
magnet)'Cznu pr~bywa w prni
w cigu /299792458 s
Masa M kilogram kg kilogram - Jcdnoslka masy, rwnu
masie m1~dzynarodowel!O wzorca
kilogramu -
Czas T sckundu s sekll11du - czus rwny 9192631770
okresom prom1cmowama zw1za-
ncgo z przejciem nudzy dwoma
nadsubtelnymi poziomami sianu
podstawowego aromu CL'ZU 33
Nati;.lerne I amper A w11per - nato;zemc prdu staego,
pr:1du ktry pync w dwch rwnoleg-
elekt rycz- lych prostoliniowych prlcwodach
nego o 111cskonczooc1 dugoci i znikomo
mulym poiu koiowego przekroju
poprzecznego, znajdujcych si
w prm w odleglosc1 I m od siebie,
wywolywalby sil~ m1~dzy tymi prlc-
wodnikami rwn 2 IO- 7 N na ka-
idy metr dlugosc1 przewodnika
Tcmpcratu- El kclwm K kc/ll'i11 - jednostka 1cmncratury ter-
ra (lenno- modynam1czncJ, rwna 1/273,16
dynami- temperatury tcrmodynam1czncJ
CZD il) punktu potrjnego wody
Ilo mate- N mol mol mol - Jednostka ilosc1 (licznoci)
i malci, rownn iloci rnatci ukadu,
zawtcrnJqccgo tyle samo elementw
(atomw, C'L'!Slcczck, enem, elek
lronow 1 innych cz;1stc lub wyspc-
cyfikow:mych grup C"L;1s1ck), ile jest
atomw zawartych w 0,012 kg czys-
lego nuklidu wgla 12
Swmlio J kandela cd kmuld11 - wmiloc, jak;1 mu w da-
nym kierunku zrdlo cmlluJqcc mo-
nochrom:ttycmc rronucmowamc
o c-Ls1osc1 540 IO :Hz (540 THz)
1 majce w 1ym kierunku wydajno
energetyczn 1/683 \V/sr
 IX.1. Ukady 1ednostek wielkoci fizycznych 625
Tablica lx.2b. Jednostki uzupelnlaco ukadu SI
Wielko Jednostka
nazwa wymiar nazwa symbol dclimCJa
K;1t plaski - radian md mdiu11 - kt midzy dwoma pro-
m1cn1am1 kola, pomidzy k1rym1
dugo uku rwna Jl!Sl prom1cmow1
Kt bryo- - steradian sr s1cmdia11 - kt bryowy o wu:rzchol-
wy ku w srodku kuli, wycinajcy na
powierzchni kuli obszar, ktrego
pole rwne jcsl polu kwadratu o bo-
ku majcym dugo rown promie-
nlOWI tej kuli

wystpuj<! w zerowej potdze. Warto liczbowa wiclkosc1 bezwymia-

rowej me zniczy od wyboru ukadu Jednostek miary.
3. Mnoniki 1 przedrostki suzcc do tworzenia dz1es1tnych
w1elokrotno5ci i podw1eiokrolnoci Jednostek oraz ich nazw podano
w tablicy IX. I.
4. W Polsce stosowany Jesl Midzynarodowy Ukad Jednostek
Miur (SI), oparty na siedmiu Jednostkach podstawowych (metr.
kilogram, sekunda, amper, kelwin, moi, kandela) 1 dwch jednostkach
uzupeiniajcych (radian i ster-.idian). Defimcje i symbole tych Jednostek
podano w tub\icach IX.2a i IX.2b.
5. Jednostki pochodne ukadu SI tworzone s na podstawie
\~itlZ<cych w1elkosci fizyczne .row1rnn, odpowiadajcych najprostszym
1,iaw1skom i ciaom. Jednostki pochodne SI dla w1elkosc1 ele1Ctrycznyc11
i magnetycznych tworzone s zgodmc z rwnaniami pola clektromag-
nctyczncgo w formie zracjonalizowaneJ (lll.1.2.2 i lll.10.3.::n.
Najwaniejsze jednostki pochodne ukadu SI zawiera tablica IX.3.
6. Oprcz Jednostek z ukadu SI w mektorych sytuacjach dopusz-
cza si stosowanie ukadu jednostek CGS ina przykad w pracach
naukowych z fizyki). Ukad CGS oparty Jest (w czsc1 mechanicznej)
na lrzech jednostkach podstawowych - S<! to jednostki dlugosc1
(centymetr, cm), masy (gram, g) 1 czasu (sekunda, s) - oraz na dwch
jednostkach uzupeniajcych, a mrnnowicie na jednostce k<!ta paskiego
(radian, rad) 1 kta bryiowego (steradian, sr); jednostki te albo
pokrywaj SI\! z odpowiednimi jednoslkam1 ukadu SI, albo stanown1
ich uamki: 1 cm= w- 2 m, 1 g =
w- 3 kg.
Jednostki pochodne w ukadzie CGS dla w1e\kosci mcchamcznych
oraz ich zw111zek z jednostkami ukadu SI przedstawiono w tablicy IX.4.
7. 0 W fizyce stosowane si1 nastpuj:!ce trzy ukady jednostek miary
dla wielkoe1 cicktrycznych i magnetycznych skonstruowane na pod-
stawie ukadu CGS dla w1ckosci mechanicznych: absolwny delctro-
statycz11y ukladjedno.vtek (CGSE), abso/11111y elek1ro111ag11etyc:1Jy 11klad
1ed11ostek (CGSM) i abso/11111y 11klad jednostek Gaussa (CGS).
Tablica IX.3. Jednostki pochodne

Wielko Jcdnostku pochodnu SI

nazwa wymiar nazwa symbol Uwagi
I. Jednostki pochodne przestrzeni I czasu
Pole powierzchni, S L2 metr kwadratowy ml
Objto, pojemno, I' L' metr szecienny ml
Prdko liniowa, v L.r' metr na sekund m/s
Pnyspieszenie liniowe, a Lt-i metr na kwadrat sekundy m/s 2
Czsto (czstotliwo},.f. " T-1 herc Hz
Czsto koowa 1- sekunda do potgi minus jeden s-
Prdko ktowa r-1 radi:in na sekund rad/s
Prqspicszenic ktowe y-1 radiun na kwadrat sekundy rnd/si
2. Jednostki pochodne wielkoci mccbaoicz11ych
Gsto p L.-'M kilogram na metr szecienny kg/m 3
Moment bc-i:wl:idnoci T LlM kilogram razy metr kwadratowy kgm 2
Pd p l.MT- 1
kilogram razy metr na sekund kg m~s
Moment pdu J UM1- 1 kilogram razy metr kwadratowy na sekund kg m fs
Sila, F, P, Q L.MT-i niuton N J N= l kg m/s 2
Moment sily M L2MT- 1 niutonometr Nm
Popd sily LMr 1
niutonosekunda N s
Cisnicnie p, naprenie u, L- 1 MY-l paskal Pa 1 Pa= IN/ml'
modu sprystoci
Napicie powierzchniowe MT- 1 niuton na metr
Praca W, energia E LlMy-1 Nfm
dul J IJ= IN m
Moc N, P VMr- 3 wat w I W= IJ/s
Lepko dynamiczna L- 1 MT- 1 paskolosekunda
Lepko kinematyczna i.11-1 Pa s
metr kwadratowy na sekund m1/s
Tablica IX.3 Jednostki pochodne (c . d.)
Wielko Jednostka pochodnu SI
nuzwa wymiar nuzwa symbol Uwagi

J, Jednostki pochodne wielkoci cieplnych

Cieplo Q, energia wcwnlrzna L 1 Mr-z dul J I IJ= IN m
Gstoc ciepa L. 2 T- 1 dul nu kilogram Jfkg
Pojemno cieplna C entropia S L 2 MT- 1 e- 1 dul na kelwin J/K
Cieplo wlaciwe C UT- 2 e- 1 diul na kilogram i kelwin J/(kg K)
Cieple molowe UMT- 1N- 10- 1 dul nn mol i kelwin J/(mol K)
Przewodno cieplna 3
LMT- 0- 1 wat na metr i kelwin W/(m K)
4. Jednostki pocl1odoc wielkoci elektrycznych i magnetycznych
Gsto pr11du elektrycznego
adunek elektryczny 1/, Q
.J L- 1 1
Tl
I amper na metr kwadratowy
kulomb
A/m 1
c IC= l As
Gsto adunku elcklrycznego:
a) liniowa L -n kulomb na metr C/m 1
b) powierlchniowa L - 2n kulomb nu metr kwadratowy C/m
c) objtociowa L- TI
3
kulomb na metr szecienny C/m 3
Polaryzacja. prlcsunicic elektryczne L- 2 n kulomb na metr kwadratowy C/m'
Elektryczny momcnl dipolowy LTI kulomb razy metr Cm
Strumie przesunicia Tl kulomb c
Po!tmcjal elektryczny F, napicie U, SEM L 1 MT- 3 1- 1 wolt V I V"" IJ/C
Naticnic pola cl.:ktryczncgo E LMT- 1 1- 1 wolt na metr
Pojemno elektryczna C
V/m
L- 1 M- 1 T'l 1 fa rud F IF=IC/V
Przenikalno elektry~-zn:1 (Stala
clcktrvcwa) c tJM- 1 T 4 11 farad na metr F/m
Opor .:lcktrycmy R L2MT-J1- 1 om n IQ= I V/A
Opr elektryczny waciwy p L 3 Mr- 3 1- 1 om razy metr nm
Przcwodnos elektryczna L- 1 1">r 1 v1 1 simens s IS= IA/V
Tablica IX.3. Jednostki pochodne (c,d,)
Wielko Jednostka pochodna SI
nazwa wym i ur nazwa symbol Uwagi
L-M- 1 T 3 11 simens na metr S/m
L2MT- 2 1- 1 weber Wb I Wb= 1 T rn 2 =
=I V s
MT-z1 1 tesla T IT= I N/(A m)
I amper A
1- 1 1 amper nu metr A/m
t.2M1- 1 1? henr H IH,,.IWb/A
lMT- 1 1 0 henr na metr H/m
l 11 amper razy metr kwadratowy A m 0
L - 1r amper na metr A/m
p gnctyczny i. 2 M 1 T1 P p na weber
amoer /W
A/Wb
S. Jednostki pochodne wielkoci wictlnyclt i wielkoci fotometrii energetycznej
Strumie wietlny r/1 J lumen Im
Natenie owietlenia E i.- 2 1 luks lx I lx= lm/m 1
Emitancja wietlna. M t 22 J lumen na metr kwadratowy lm(m 2
Luminancja l L- J kandela na metr kwadratowy cd/m 1
Strumie promieniowania l 1 Ml- 3 wat W
Nat~cnie promieniowania E, MT- J wat na metr kwadratowy \V/m 1
emitancja energetyczna ,lf
Luminancja encrgctycznn, L. MT- wnt na steradian i metr kwad-
ratowy \V/(sr m!)
Gsto widmowa emitancji cncrgclycwej:
a) dla dugoci fali L.-'MJ-3 wat na metr szecienny
b) dla czstoci W/m 3
MT- 1 dul na metr kwadra Iowy J/m!
Tablica IX.4. Pochodne Jednostki miary w ukladzle CGS dla wlelkocl mechanicznych
Wielko Jcdnostkn poci,odnu CGS
nazwa wymiar nazwa symbol warto w SI
Gsto L -JM gram na cen1ymc1r szecienny g./ctn~ 103 kg/m 3
Moment bczwladnosci VM gram razy centymetr kwadr.uowy g cm 10-i kgm 2
Pd LMr' gram r.izy centymetr na sekund g cmcs 10-'kgm/s
Moment pdu L 1 MT- 1 gram r.izy centymetr kwadratowy na sekund g cmfs 10 1 kg m 2fs
Si la LMT- 2 dyna dyn 10-sN
Moment sily VMT- 1 dyna r.uy centymetr dyncm 10- 1 Nm
Popd sily u.n- dyna razy sekunda dyn s 10- 5 N s
Cinienie. naprenie mecha- t1v1r-1 dymi na centymetr kwadratowy dynfcm 1 w- Pa
nicznc. moment sprystosci
Napicie po1vicrzchniowc MT- 1 dyna na centymetr dyn/cm I0- 3 N/m
Praca. energia L.1Mr-' erg erg 10-1 J
Moc L1 MT- 3
L-'MT- 1
erg na sekund crg/s 10-1 w
Lepko dynamii:-.rna puuz p 1
10- Pas
Lepko kincmatycznn ur- stokcs SL I0- 4 m 1 /s
630 IX. Uzupenienia

W ukadzie CGSE przyjmujemy, ze wspczynnik proporcJonalno-

ci k (III. t .2.3") w prawie Couiomba JCSt bezwymiarowy i rwny
jednosc1. W konsekwencji prawo Coulomba 1 wszystkie mne zalenoiici
elektrostatyki ; eiektrodynamiki zapisywane s w postaci mezra-
cJonaizowancJ.
W ukadzie CGSM przyjmujemy, e wsplczynnik proporcJonal-
nosct k w prawie Biota-Savarta-Laplacc'a (Ill.10.3.2") jest bez-
wymiarowy 1 rowny JCdnosc1, tak Wi\:C prawo lo ; wszystkie mnc
zaicznoct eleklromagnetyzmu zapisywane s w postaci niezracjonali-
zowanej. Wielko c, wskazujca ilu jednostkom adunku elektrycznego
Club prdu elektrycznego) w ukadzie CGSE rownowazna jest jedna
3cdnoslka adunku elektrycznego (lub prdu eiektrycznego) w ukladz1e
CGSM, nazywamy stal elektrody11a1111c:11<1. Stala elektrodynam1czn11
rwna Jest pri;:dkosci wiata w prni
c = 2,99792458 10 10 cm/s::::: 3 !0 10 cm/s.
Najszerzej w fizyce stosowany Jest uklad jednostek miar Gaussa
(CGS), w ktrym Jednostki wszystkich w1elkosc1 elektrycznych s
takie Jak w ukadzie CGSE, a wielkoci magnetycznych - takie jak
w ukladz1e CGSM. W ukadzie Gaussa, podobmc jak w CGSE,
przyjmujemy, ze wsplczynnik proporCJonalnosci k (III.1.2.3) w prawie

Tablica IX.5. Pochodne Jedn11slkl miary w ukadzie CGS dla wielkoci

elektrycznych
Wiclkoc Jednostka pochodn11 CGS
nazwu wymiar n ozwa warto w SI
Natzcme prdu elektrycznego
Gl'sto prqdu elektrycznego
LJ'1M1/lT-2
L-112M111T-2 -- !Ole A
10 5/c A/m 2
adunek elektryczny
Gsto adunku clcktryc-tncgo
LJ'2M111T-' - 10/c C
a) liniowa L''lM''lT"' - 10 3/c C/m
b) powierzchniowa L-1nM111T-; - 105 /c C/m 1
c) obj1osc1owa
PolaryZ!lcJa
L-J12M111T-'
L-111M1"T-'
-- 101/c C/m 0
105/c C/m 1
Elektryczny moment dipolowy
Strumieil indukcji elektrycznej
L''1M111T-,
LJilM'''T-1 -
- J/(IOc) Cm
10/(4!!') c
Indukcja clektrycznu, przcsu- L-112M112T-' - 10 5/(4n c) C/m"
mcie elektryczne
Potcnqal elektryczny, SEM, L111M111T-;
- - io-, V
nap1ae
Natenie pola elektrycznego
Pojemno elektryczna
L"
L
112 M 112 T- 1
-
cm
6
10- c V/m
109/c-1 F
Opr elektryczny L- 1T - 10-9,1 .n
Opr elektryczny wlnc1wy
Przewodno elektryczna
T
LT- 1
-- 10- 11 c" !lm
J0 9/c1 S
 IX.1. Ukady Jednostek wlelkocl fizycznych 631

Coulomba Jest bezwymiarowy i rowny jednoSci. Rwnoczemc przy-

jmujemy, ze wsplczynnik proporcjonalno5ci k w prawie Biota-
Savarta-Lapiace'a (lll.J0.3.2) rowny JCSl k = i/c, gdzie c - staa
elektrodynam1czna.
8. 0 Jednostki pochodne ukadu CGS (Gaussa) dln wielkoci
elektrycznych przedstawiono w tablicy IX.5, a dla wielkosci mag-
netycznych - w tablicy IX.6.
Tablica IX.&. Pochodne jednoslld miary w ukladzle CGS dla wlelkotlcl
magnetycznych
Wielko Jednostka pochodna CGS
nazwa wymmr nazwa symbol warto w SI
Strumie magnctycmy 1mM11:T-' makswel Mx 10-"wb
Indukcja magnetyczna L -112M11:T-1 gaus Gs lo-T
Sia mngnetomoto- 112M112T-1 gilbert Gb J0.1(41t) A
ryczna
Nutzcnic pola magnc- 1-11M111T-' ersted Oe 10J/(4n) A/m
tycznego
lndukcy)!1o, mduk- L centymetr cm 10- H
cyJnosc \VZlljcmna
Moment magnetyczny u12 M 'l'T-
prdu elektrycznego
- - 10-"Am'

Namagncsowunic
Opor magnetyczny
l-111M112T-1
l-l -- -
-
10 3 A/m
I0"/(4rt) Af\Vb

9. Jednostki pozaukadowe dopuszczone do stosowania w fizyce

i astronomii przedstawiono w tablicy IX.7.

Tabllca IX.7. Pozaukladowe Jednostld miary dopuszczone do uiytku w fizyce

i astronomii
Jednostka pozaukludowa
Nazwa
wielkoci nazwa symbol warto w SI
11
Dlugo jednostka aslronomlC'.lllU AU i,4960 10 m
rok wietlny r.w. 9,4605 IO'~ m
parsek ps 3,0857 to'" m
Zdolno zbicra111ca dioptna dplr im-
ukladu optycznego
Masa jcdnoslka masy atomowej u i,66054 10_ 2 ,kg
Pole pow1erzch111 bam b 10- 2 m'
Energia cleklronowoll eV 1,60217 IO- 19 J

10.a Jednostki pozaukadowe dopuszczone do stosowania na rwni

z jednostkami ukadu SI przedstawiono w tablicy IX.8.
632 IX. Uzupenienia

Tablica IX.O. Pozaukladowe jednostki mory dopuszczone do stosowania na

rwni z Jednostkami SI
Jednostku pozaukadowa
Nazwa
w1elkosc1 nazwa symbol warto w SI
Pole powierzchni Cdoly- hektar hu 1o~m 2
czy obszarw ziemi)
Objio, pojemno litr I 10-' m~
K1 !'laski stopie ... o it/180 nid
mm uta ... ' n/10800 rad
sekunda ... " ir/648000 rad
Czas mm uta mm 60 s
godzma h 3600 s
doba d 86400 s
tydzicn
miesic
-
-- -
-
Masa
rok
tona L
-10
3
kg
Temperatura Celsjusza, stopicn Celsjusza "C tcmpcralllra Celsjusw.
rnica lempcrarnr I= T-273,15,
gdzu:, T - 1empcratura
1ermodynamu:-ma. Wy-
miar stopma Celsjusza
jest taki sam Jllk kelwma

IX.2. Podstawowe stale fizyczne

W tablicy IX.9 przcdslaw1ono warlosc1 staych fizycznych zalecane
przez CODA TA Task Group on Fundamcntai Constants (CODATA
Bulletin No 63, Novcmbcr, 1986). Cyfry w nawiasach oznaczaj
odchylenie standardowe nicpewnosci oslatmch cyfr dla danej wartoci,
oparte na analizie metod11 najmmeJszych kwadratw.

IX.3. Bldy pomiarw wielkoci fizycznych

0
J. Pomwr wie/ko!;ciJi=yc=neJ polega na porwnaniu JCJ z wiclkoscill
lizyczn:1 lego samego typu, ktr! przyjto za Jedno. Wynik pomiaru
wiclkosci fizycznej A przedstawiamy w postaci

A = {A} [A],

gdzie IA} JCSt liczb:} oderwan, ktcm1 nazywamy lic=boll'q ll'arto.i;c1q

wielkofri A, )A]-:-- Jednostk miary wiclkoc1 A.
Jeeli jednostki! danej wielkosc1 fizycznej pomnoymy przez czyn-
nik k ([A]' = k [A]), to wartos liczbowa A}' leJ w1clko5ci zmieni si
 IX.3. Bdy pomiarw wielkoci fizycznych 633

l/k-krotme:
, A A IA}
IA} = [A]' = k[A] = k
Wymiar wielkosci fizycznej A oznaczamy symboiem dim .4. Wobec
tego, ze warto liczbowa IA} jest wiclkosc1 bezwymiarow, wymmr
wieko5c1 fizycznej A pokrywa si\! z wymiarem jej Jednostki n11ary
dimA = dim[A].
2. 0 Rozrniamy dwa rodzaje pomiarw wn:lkoc1 fizycznych
- porcdmc i bczposrednic. W przypadku pomrarow l>e:::po.~redmch
warto danej wicko5ci okrelana JCSt wprost za pomoc;i przyrzdu,
m1erz;,icego l\! wlaimie wielko. Na przykad wymiary ciaa mozna
mierzy bczposredmo za pomoc:) linijki, suwmiarki, mikromierza;
mas ciaa mona wyznaczyc drogi1 pomiaru bczposredmcgo, a mia-
nowicie za pomoci1 wagi; czas trwania Jakiegos procesu mona
bezposrednio zmierzy(: za pomocl) stopera, a nateme pn,du - za
pomoct) amperomierza.
W przypadku pomiarw poredmch warto badanej w1clkosc1
wyznaczana Jest na podstawie rczultatow bczposrednich pommrow
mnych wielkoci fizycznych, ktre z wiclkocH! badan wi:ri.e znana
zalezno funkc1onaina. Na przykad sredm gsto ciaa mozna
obliczy, posiuguic sii: wynikami pomiarw bt:zporednich masy
1 objto5ci tego ciaa; opr elektryczny przewodnika mona wy-
znaczyc na podstawie prawa Ohma, Jeeli znamy wyniki bczposred-
mch pomiarw natzenia pn1du w przewodniku napi1?ct:1 na jego
kotkach.
Zaienie od wyboru metody pomiaru wartosc1 mektrych w1elkosc1
fizycznych mog byt wyznaczane 7..arwno drog pomiarw bczpo-
redmch,pk 1 posrcdmch. Na przykad nati:zcme pr:1du elektrycznego
moze byt mierzone bezporednio za pomoc amperomierza, mozna JC
rwmez wyznaczat porednio na podstawie zm1crzonc1 wartosc1
nap1c1a na oporniku wzorcowym wczonym szeregowo w obwd.
Objto kulki mozna znale drog pomiaru bczposredmcgo. zanu-
rza1i1c Jl! w cieczy nalanej do menzurki, a mozna rwmez obliczy na
pods1m~1e zmierzonej uprzednio sredmcy.
0
3. Srodki techniczne wykorzystywane do przeprowadzema cks-
pcrymentainej czi;c1 pomiarw, nazywamy srodka1111 pomwro11ym1.
Zaliczamy do mch przyrzdy pomiarowe, wzorce i ziozone z mch
uklady 1stanowiska ponuarowc. Przyr::qdami po1111aro11y1111 nazyw:imy
srodki pomiarowe, za pomoc ktrych mozna bczposrcdmo od-
czytywa wartosc1 mierzonych w1clko5ci. W::orcamt nazywamy srodki
pomiarowe, ktre sluz do odtwarzania zadanych war1osc1 (jednej lub
kilku) wielkosci fizycznych. Przykadami wzorcw s zestawy odwaz-
nikw, wzorcowe oporniki, cewki 1 kondensatory, rozmaite wzorce
dugoci, p0Jcmnosc1 itd.
Tablica IX . 9. Podstawowe stale fizyczne
Blqd wzgldny
Oznaczenie Wartos [10-]
Wielko:

1u = 10-'kg mol-'/N 1,6605402(10) 10- 2 ' kg 5,1

Jednostka masy atomowej
adunek elementarny c 1,60217733(49) 10- c 2,9
0,30
-cJm, -1,75881962(53) 10 11 C/kg
adunek wlaciwJ; elektronu 1,7
Komptonowska !ugo fali neutronu ).,,,. =- /s/(111 0 c) 1,3195909(22) 10-" m
2,1001941(35) 10- 16 m 1,7
"~ = ).~ 0 /2rr l,3214099(22) l0- 15 m 1,7
Komptonowska dugo: fali protonu ~oe.r = 11/(m~c)
;.=)y/-Tr 2,1030892(36) 10- 16 m 1,7
Komptonowska dugo fali elektronu ).,,,, = l1f m.c) 2,426JJ058(22) 10- Il ffi 0.089
i..,.= ;fi'f2n 3,8615905(64) io- 11 m 1,6
Magneton Bohra /le= c 'f2m, 9,2740154(31) 10- 2 J{T 0,34
Magneton jdrowy JIN= eft/2m. 5,0507866(17)' 10- 21 J{T 0,34
Moment magnetyczny protonu llp 1,41060761(47) 10- 26 J{T 0,34
Jlp/Jlb 1,521032202(15) JO-) 0,011

Moment magnetyczny elektronu ,

Jlp/JIN

1i./J1p
2,792847386(63)
9,2847701(36) io- 2 J{T
658,2106880(66)
0,023
0,34
0,010
1,6749286(10) io- 2 ' kg 0,59
Masa neutronu
"' 1.008664904(14) u 0,037
Masa protonu nip (,6726231(10) (0- 17 kg 0,59
1,007276470(12) u 0,011
Masa elektronu me 0,91093897(54) (0-JO kg 0,59
5,4857903(13) 10- u 0,38
Objto:molil gazu doskonaego w wa-
runkach normalnych (To=- 273,15 K.
Po = 101325 Pa) Vo = RTofPo 0,02241410(19)m 3 ~mol 8,4
Lic-tba Avogardu N. 6,022136 7(36) 10 2 mol- ' 0.59
Stala Boltzmanna k = R/NA 1,380658(12) 10- 23 J/K 8,5
U niwcrsalna staa gazowa R 8,3!4510(70)J/(mol K) 8,4
Stala grawitacyjna G 6,67259(85) 10- 11 N m 1 fkg 2 128
Tablica IX9. (e.d.)

Warto
Bd wz~dny
Wielko Ozn~czcnic [10- ]

Przenikalno
Stala Plancka
mngnelyczna prni
,,
/Io 41t io- 1 =12,5663706144 io- 7 H/m
6,6260755(40) 10- 3 J/Hz
1,05457266(63) -10- 34 Jfz
dokadna
0,60
fr= /1/21t 0,60
Kwant strumienia magnetycznego l/J 0 = /1/2e 2,06783461(6 io- 15 Wb 0,30
/1/e 4, 135701(11) 10- 1' J/(Hz q 2,6
Kwanl cyrkulacji h/2m, 3,6369455(60) 10- J/(Hz kg) 1,6
11/111, 1,21J891u2> 10- 4 JL!Hz kfl 1.6
Picnvsza staa promieniowania c1 == 21tf1c 2 3,7417749(22) 10- 1 W m 0,60
Druga staa promieniowania c2 = lrc/k 0,01438769(12) mK 8,4
Staa Rydberga Ra.= pf,nr,c 3 e'L8h
3 1,097373177(83) 107 m- 0,08
2
Staa Stefana-Boltzmanna 11 = n- e{60fr c 5,67051(19) 10- W/(m 2 K 4 ) 34
Stala struktury subtelnej a= Po te /2/1 0,00729735308(33) 0,045
11-1 137,0359895(61) 0,045
Stan Faradaya f =NAe 9,6485309(29) 10 C/mol 0,30
Przenikalno elektryczna pr:i:ni co= l/J'-OC
2 8,854187817 I0- 12 Flm dokadna
Promie Bohra Oo= a/4KR 0,529177249(24) io- 0 m 0,045
Klasr;_czny promie elektronu ro= 11oe1/41tm, 2,81794092(38) 10- 1' m 0,13
Prd o wh1ta w prni c 299792458 m/s dokadna
Stand'.1rdowc przyspieszenie ziemskie g 9,80665 m/s 2
Energia spoczynkowa neutronu nrn c2 939,56563(28) MeV 2,8
Encrg!i spoczynkowu protonu mrc; 938,27231(28) MeV 2,8
Energia spoczynkowa clektr(lnu mc:c- 0,51099906{15)McV 2,8
Energia rwnowana I u 931,49432(28)MeV 2,8
636 IX. Uzupelmenia

4. 0 Ze wzgldu na wpyw wiciu 7.abur7.ajcych czynnikw, wynik

kazdego pojedynczego pomiaru w1ekosc1 fizycznej me pokrywa sic
z jej wartosc1 rzeczyw1sl<!. Rmc miedzy wynikiem pomiaru
a rzcczywist:J wartoci<! mierzonej w1elkosc1 nazywamy bdem
po1111ar11.
Biedy pomiaru mog1 wynika z trudnoci technicznych (medo-
skonao przyrzdw pomiarowych, ogramczone moliwosci ludzkiego
narzdu wzroku, wykorzystywanego w wiciu przypadkach podczas
rejestracji wskazan przyrn1dw itd.) a lakze z caiego szeregu czyn-
nikw, ktrych wpyw trudno uwzgldni fwahama temperatury
powietrza, jego ruch w pobliu przyrzdu pomiarowego, maie drgania
ciementow stanowiska pomiarowego llp.).
Rozrniamy trzy rodzaje bdw pomiarw: bdy grube, sys-
tematyczne ; przypadkowe. Bldy grube zwykle zwi:1zane s z nie-
prawidowym dZJaaniem aparatury pomiarowej, z bdem eksperymen-
tatora przy odczytywaniu tub 7.apisywaruu wskazali przyrz:1dw, albo
z gwaltown zmian warunkw pomiaru. Tc wyniki pomiarw, ktorc
odpowiadaj bdom grubym, naley odrzuci 1 przeprowadzi nowe
pomiary.
S. Bdami systematyc=11y1111 nazywamy bdy, ktre przy wielo-
0

krotnych pomiarach jednej ; tej samej wielkosci pozostaJ~I stale lub

zm1emaJ<1 si wedug okrelonej reguy. Wrd bdw systematycznych
wyrniamy bli;:dy metodyczne i aparaturowe.
Bdy metodyc:11e spowodowane s przez wady przyjtej metody
pomiaru, niedoskonao teorii zjawiska lizyl.-znego, zbytn10 przy-
blion:i posta formuy wykorzystywanej do wyznaczania mierzonej
wielkoci. Na przyklad, przy wazemu crna na wadze analitycznej
moe pojawi si systematyczny bl<Jd melodyczny, jezeli me bdziemy
uwzgldma poprawki zwizanej z rmc si wyporu, jakie powietrze
wywiera na waone ciao i odwaniki. Bldy metodyczne mofoa
rcdukowac drog doskonalcnra metody pomrnru, a take przez
wprowadzanie poprawek do fomiui obliczcmowych.
Bdy aparnt11rowe spowodowane s:! przez medoslrnnalo5c1 kon-
strukcji i niedokadno wykonania przyrzi1dow pomiarowych (na
przykad, mog byi: one ZWli)zane z mcw1elk rmc:1 dugosci
ramion wagi szalkowej, przesum1=c1em srodka skali w przyrzdzie
wskazwkowym w stosunku do osi obrotu wskazwki, ze zm1arni
biegu rcznego stopera na skutek zmian Jemperalury, 1lp.). Bh;dy
aparaturowe redukujemy stosujc bardziej doskonaic i precyzyjne
przyrzdy. Jednakie cakowite usunicie bdw aparaturowych JCSL
memoliwc.
6." Bdami pr=yptulkowimr nazywamy bldy, ktrych warto
bczwzgidna 1 znak zmieniaj:! su; przy wiclokrolnych pommrach JCdneJ
i tej samej w1ekosci !izyczncJ. Bdy przypadkowe mog11 byc spowo-
dowane przez wiele me dajcych si uwzgidni czynnikw. Na
przykad na wskazania czulej analitycznej wagi szalkowej mog:!
 IX.3. Bdy pomiarw wielkoci fizycznych 637
wplywac pyki os1ada1:1ce na szalce podczas wazenia, wydluzenie
Jednego z ranuon wagi na skutek nagrzania od znajdujcej si w pobliu
rk..i eksperymentatora, konwekcyjne ruchy powietrza w pobliu szalek,
a lakze inne przyczyny.
Nic jest moliwe cakowite uchronienie si od bdw przypad-
kowych, mona Je zredukowa drog wielokrotnego powtarzania
pomiaru. Zachodzi przy tym czsc1owa kompcnsaCJa przypadkowych
zawyzaJcych 1 zaniaJcych odchyek wynikow pommrow. Przy
obliczaniu bdw przypadkowych wykorzystywane s. metody rachun-
ku prawdopodobiestwa i stntyslyki matematycznej.
7." Za najbardziej prawdopodobn warto mierzonej bczposrednio
wielkoci fizycznej 11 przyjmujemy redni arytmetyc;n <"A) ze
wszystkich 11 wynikow jej pomiarw A 1, A2 , A 1, A.
1 n
<A)=- L A1.
li i~l

Ostateczny wynik pomiaru w1elkoc1 A przedstawiamy w postaci

A= (A)t.\A,
gdzu:: L\A Jest w1c\kosc1 dodatni:) nazywam) bfiidem be:w:gf<l11y111
wyznaczonej wartosci A.
Bdem w:gldnym wartosc1 A nazywamy stosunek f'..A/ A.
Ufi10St:1q ll'y11ik11 pomiaru, nazywamy prawdopodobiestwo P tego,
ze prawdziwa warto A rzeczywicie !czy w przedzia.te od <A)-ll.A
ilo <A>+.6.A.
8, Jeeli blr;:dy systcmatycznc mozna zaniedba (patrz punkt 9),
a bdy przypadkowe podlegaj rozklado\Vl nonnalnemu (rozkadowi
Gaussa)*,, la w przypadku liczby pomiarow 11 ;::: 5 mona z ufnoci
p ~ 2/3 przyjc, ze bd bezwzgldny t.\A rwny jest odchyleniu
sw11de1rdo11emu

i=i
S,i =
11(11-l)

Jczeli korucczne jest podwyiszcrue ufnosci P wyniku, to warto

li.A naley odpowiednio zwi~kszyc, przyjmuj:1c
AA= tS,i,
gdzie t jest dodatnim wspczynnikiem, zalcznym od 11 i P.

Z:ichod1j 10, nn przyklnd, gdy wypadkowy bl~ll pomiaru slanowi sum d=j li01.hy
meilell1yd1 bdw prLypadkowych, mnlych w porwnamu z bl~'llcm wypadkowym.
638 IX. Uzupelnlenia

Wraz ze zwiksz.amem /1 odch_x!eme standardowe SA maleje (dla

duzych wartosci /1 mamy SA ...... l/.jn ). Dlatego tez dokadno wyniku
pomiaru, ktra Jest ograniczona przez bdy przypadkowe, roimic
wraz z liczb pomiarw.
9. w oglnym przypadku naley bra rod uwag zar6wno
przypadkowe, Jak 1 systematyczne bdy pom1arow bezposredmch.
Wwczas odcl1yle11ie standardowe mierzone; wielka.ki A obliczamy
ze wzoru
SA= J<S'..i)i+(S~)z.
gdzie s;. jest przypadkowym odc:hyle11iem standardowym, wyznaczanym
za pomoc wzoru na SA z punktu 8, s:;. - systematycznym otfchylemem
standardowym.
Przy obliczamu odchylcma SA nic Jest potrzebna wysoka dokad
no, w zupenosc1 wystarcza znalezienie SA z dokadnoci do
15-20%. Zatem JCcli wartoci s:i 1 SA. rni o czynnik 2 lub
wikszy, to prnktycznie mona przyjit, e S,iJest rwna wikszej z nich
SA = maxrs:i. s;;).
Niech, na przykad s:i = 0,5S'.:., wwczas
sA = Ji}5 S:i ~ s;;.
W tym przypadku dla podwyzszenia dokladno5ci wyniku pomiaru
me ma sensu zwiksza liczby pomiarw, naley natomiast podj
dziaania w kierunku redukcji bl\:du systematycznego (nu przykad
posuy si dokadniejszymi przyrzdami pomiarowymi).
10. c Standardowy bd systematyczny occmamy na podstawie
analizy metody pomiaru i wykorzystywanych rodkw pomiarowych.
Wszystkie moliwe do wykluczenia bdy systematyczne (na przykad
niektre bldy metodyczne) powinny by usunite Jeszcze przed
rozpoczciem opracowywania danych eksperymentalnych poprzez
wprowadzenie do nich odpowiednich poprawek. Wla5me te poprawione
wartoci A1 traktowane s Jako wyjciowe dane eksperymentalne do
wyznaczania <A) i s;.. Bld aparaturowy okrelamy na podstawie
danych z atestu przyrzdu, Jego klasy dokladnosc1, dokadnoCJ
noniusza itd.
Klas dok/ad110.fri srodka pomiarowego nazywamy Jego charak-
terystyk, stanowi:1c:1 wskanik okrelajcy ustalone w odpow1edme1
normie granice bdw i innych parametrw, ktre mog wpywa na
dokadno.
Dla wielu miernikw wskazowkowych (manometry, amperomierze,
woltom1erze, watomierze i inne) producent poda1e bd ::redukowany
- bd wyraony w procentach grnej gramcl' zakresu pomiarw (w
przypadku przyrzdw wielozakresowych - gomeJ granicy dla danego
zakresu) lub dlugoct skali. Stosowane s nastpujce klasy dokadnoci
 IX.3. Bldy pomiarw wlelkosci fizycznych 639
takich przyrzdw: O,i; 0,2; 0,5; l,0; 1,5; 2,5; 4,0. Oznaczenie klasy
dokladnoci przyrzdu umieszczone jest na Jego skali w postaa
odpowiednich cyfr (SIJ. to cyfry nie otoczone kkiem!). Oglny wzor
na obliczanie maksymalnej bezwzgldnej dokadnoci .6.A.r ma postac

gdzie K jest klas dokladnoc1 przyrzdu, Am - gmi1 granic

zakresu pomiarw przyrzdu (lub Jednego wybranego zakresu). Na
przykad dla amperomierzu klasy 0,5 w zakresie lmu = 2 A mamy

0,5
AI 0 r = - 2 A = O,OIA.
100

Dla lakiego amperomierza Jako standardowy bd systematyczny

mona przwic polow warlosc1 .6.J,~, tzn. S'j = 0,5, .6.l 0 r = 0,005 A.
Przyrzdy pomiarowe mog take byc nonnowane ze wzgldu na
bd w:g/d11y - wyrazony w procentach rzeczywistej warlosci
w1elkoc1 m1erzoneJ. Oznaczeme klasy dokladnoc1 namesmne Jest m1
skali takiego przyrzdu za pomoc odpowicdmch cyfr otoczonych
klkiem. W Lym przypadku

Jezei klasa przym1du me Jest uwidoczniona, a w Jego dokumentacji

(atdc1e) brak danych o bdzie aparaturowym, to zwykle przy1muJc
si, e bd ten rowny Jest poowie wartosc1 naJmmeJsZeJ dziaki skaii
przyrz:1du. W przypadku przy12du, kt6rego wskazowka porusza si
me w sposb pynny, ale skokowo (dotyczy la na przyklad rcznego
stopera) przyjmu1e si, e bd aparaturowy rwny JCSl wartoci
dnaki skali.
Il". Przy zapisywaniu wyniku pomiaru w postaci standardowej,
przcdstaw1oneJ w punkcie 7, naiey przestrzega nastpujqcych regui:
I) warto bdu AA naley zaokrgli do dw6ch cyfr znaczcych.
jezeli pierwsza z nich jest Jedynk, a w pozostaych przypadkach do
1cdnc1 cyfry znaczcej;
2) przy zapisie wartoci <A) nalezy podawa wszystkie cyfry az do
ostatniej pozycji dZ1esitnej, wykorz>'slywaneJ przy zaplSle bdu.
Pnykad 1. Opracowanie wynikow bezporednich pomiarw red

I
nicy d kulki za pomocil mikromierza. Warlosc1 d, dla piciu pomiarw
przytoczono w drugiej kolumnie tablicy IX.IO.
640 IX. Uzupenienia

Tabllca IX.10

d1 ld1-<d>I (d1-(d))'
Nr pomiaru [mm] [mm] [mm']
i 5,27 O,Q2 0,0004
1 5,30 0,01 0,0001
3 5,28 0,01 0.0001
4 5,32 0,03 0:0009
5 5,28 0,01 0,0001

Przeprowadmy obliczenia:
. 5,27 + 5,30 + 5,28 + 5,32 + 5,28
<d) = mm = 5,29 mm,
5

S~ = J 4
+ l +I + 9 + I 10-
54
mm= 0,009 mm.

Przy)mu1c, e standardowy bh1d aparaturowy mikromierza rwny

jest jego dokladnosci (S:J =
O,Ql mm), znajdujemy standardowy bld
rednicy kulki:

SJ = j0,009 2 +0,01 2 mm= 0,0134 mm~ 0,013 mm.

Poprawny zapis wyniku pomiaru: d = 5,2900,013 mm.
Przykady nicpr:iwidlowych zapisw wyniku pomiaru:
1) d = 5,290,01 mm - bd zaniony o wicej ni 15-'-20% na
skutek naruszcma reguy I.
2) d = 5,290,013 mm - naruszona regua 2.
3) d = 5,29000,0134 mm - nie speniona regua I.
12. Reguy oblic=ama bdw przy pomiarach posredmch.
Zamy, ze przy porednich pomiarach w1elko5ci A wyicorzys-
tu1emy zaleno funkcyjn w1ckoc1 A od szeregu w1elkosc1 niezaiez-
nych B, C, D, E, F, ... , Q, zadan w postaci
A =f(B, C, D, E, F, ... , Q).
Posrd znuennych B, C, D, E, F, ... , Q, mog wystpowa zmienne
trzech rodzajw:
1) Wielkoc1 okrelone drog pomiarw bezposredmch (np. w1ei-
kosci E, F, ., Q), ktre po wykonaniu tych pomiarw przedstawiamy
w standardowej postaci
E = (E)SE, F = (F)SF, ., Q = (Q)Sa.
2) Dane stanowiska eksperymentalnego (np. w1elkosci B C), tj.
parametry udzdze pomiarowych, znane na podstawie wcze5mejszych
 IX.3. Bdy pomiarw wielkoci llzycznych 641

pomiarw (pomiarow typu tarowania wagi, warlosc1 le rowme

powinny byc podane w analogicznej postaci

B = (B)So. C = (C)Sc.

3) Wielkoci tablicowe (na przykad wielko D) - wielkoci.

ktrych w danym eksperymencie rue m1en:ymy, a ich wartoci
pobieramy z odpowiednich tablic.
Wielko tablicowa moze byc wielkoci sta (np. D = n). W takim
przypadku nniey pobrac j z tablic z tak dokladnoc1, eby
wzgldny bd tej wielkoci by znacznie mniejszy od wzgidnych
bldw wszystkich pozostaych wielkoci, wystpujcych w wyrazemu
funkcyjnym dla poszukiwanej wielkoci A. Jezcli natomiast wielko
D stanowi zadan w postaci tablicy funkcj pewnej mierzonej bezpo-
srednio wielkoci T, to rwniez nalezy przedstawi J w postaci
standardowej

gdzie (D) jest wartosc1 tablicow, odpowiadajc (T), SD =

= IilD/iJTISr, przy czym oD/oTokrelamy na podstawie tablic.
Przyjmujemy, e najlepsza warto w1elkosc1 A przy pomiarach
posrednich wynosi

<A) =/((B), (C), (D), (E), (F), ... , (Q)),

a Jej bh1d standardowy

2 2 2 2
SA= af )
(M ,
Sii+ (
ac
af ) Sc+ aD
i a1 ) Sri+ ... +
( , ( af )
BQ ,
SC).

Wynik koncowy rwniez naley przedstawi w postaci standardowej

A= (A)S.

13. Wzory na obliczanie bdw w pomiarach posn:dmch dla

kilku najprostszych przypadkw podano w tablicy IX. I I.

1
W przeciwnym prqpodkll zwykle przyjmuic si, 11: warto podano bez wskuz:incJ
war1oici bl~u >.nono Jest z doklodnociq do polowy Jednostki odpowiadojccJ ostalmcj
= =
pozycji rozw1m~ia dzicsilnego tcJ wortoSci (na rrzyklnd jcieli D 11,3 mm, to S 8 0,05 mm,
s.
11 JcSli D=; 11 mm, 10 = 0,5 mm.)
642 IX. Uzupenienia

Tablica IX.11
RodzaJ Bd Wzgl~'Clny
bl;id
zaleznosc1 standardowy standardowy
funkcyjnej SA SA/A

A=BC Js~+Sl- Jst.+s~

IBCI
A= BC Jc 2 Sj+B'Sf
)(';)\(~)'
A =B/C fJ-+c:a si B
2

c J(~)\(~)'
A= nc~.Q' - J.a:z (Sny Qy
8 +.+Tz (5Q

14. Przykady opracowania wynikw pomiarw posrcdnich.

0

Przykad 2. Okreli gsto p ciaa Jednorodnego na podstawie

wynikwbezposrcdmchpomiarWJcgomasym = 125,40,5) 10- 3 kg
i objtoci V= (2,940,05) 10- 6 m 3 .
Najlepsza warto gstoci ciaa wynosi
?5410- 3
<p> = -2,94.
' 10- 6
kg/m 3 = 8 639 10 3 ka/m~.
' ""'

Wzgldny blad standardowy gstoci JCSt rowny

( ~)
2 2
!.!_ =
0 05
+( ) = 10- 2 J3,87+2,89 = 2,6 10- 2
p 25,4 . 2,94
a bld standardowy gstoci

SP = 8,639 10 3 . 2,6 10- 2 kg/m 3 = 225 kg/m 3 .

Po zaokr:1glcmu warto5c1 S,, i (p), wynik kor'lcowy zap1su1emy
w postaci
p = (8,60,2) 103 kg/m 3 .
Przyklod 3. Okreli objto cylindra V na podstawie bczposrcd-
mcll pomiarw jego srcdmcy d = 3,46 0,04 cm . wysokosc1
/1 = 4,870,05 cm.
Najlepsz. warto obj1oc1 cylindra znajdujemy ze wzoru
1 ,
(V)= n(d)- (/i).
4
 IX.3. Bdy pomiarw wielkoci fizycznych 643

Przed wykonaniem obliczen naley ustali, z jak dokJadnosci

Lrzeba pobrac z tablic warto liczby 1t (dysponujemy tablicow
wartoci 7t = 3,141593), aby bd teJ staej me wpywai na dokadno
wyznaczania objtoci cylindra. Wzgldny bd standardoWY objtoci
2
( s )2 ( s )2
( s ) ++,+-;-
4-f =
2
4( 0,04 ) +( 0,05 )
2+ (~)2
r J6.40
3,46 . 4,87 ]'[

(5.34+1.05) 10-+( ~ = 10-+( ~ y

Do tego, aby bd wartosci n praktycznie nic wpiywal na
warto S,,/V, wystarczy (patrz punkt 9) spenienie nierwnoci
(S./rt) < 0,012, lJ. s. < 0,038. Warunek ten bdzie speniony, Jeeli
ogran~czymy si do warto5cl 7t = 3,14, gdyz wwczas bd wzgldny
wartosc1 n wyniesie

-
s. =
0,001593
= 5. 10-oi < 0,012~
]'[ 3,14
Zatem
s,.
_. = y"6,40. 10
~--~

= 2,53. 10- 2 ,
V
I
(V) = 4 3,14 -(3,46 10- 2 )2 4,87 10- 2 m3 ::: 45,77 10-& m3

Standardowy bd objtosc1 wynosi

Sv = 2,53 10- 2 45,8 10- 6 m3 = 1,16 10- 6 m 3
Ostatecznie otrzymujemy
V= (45,81,2) 10- 6 m3 .

IX.4. Obllczenla przybllone

bez cisego uwzgldniania bldw

1. 0 Przy opracowywamu w1clokrotnych pomiarw czsto me

wykonujemy obliczen bdw dla poszczeglnych wynikw, a JCdynic
occmamy bdy przyblionych wartoci mierzonych w1clkoci (liczb),
podajc lic:b CJfr znaczcyclt w tej warto5ci.
Zera stojce z lewej strony liczby nic s cyframi znac24cym1.
Natom)ast s cyframi maczcym1 7.era wewntrz liczby 1 zera stojce
644 IX. Uzupenienia

na Jej kocu (Z prawe1 strony), oznaczajce brak w tej liczbie jednostek

odpowicdmch rzdw. Na przykad w liczbie 0,08040 pierwsze dwa
zera nic s cyframi znaczcymi, a trzecie i czwarte s.
Nie uwazamy rwrucz za cyfry znaC2ee zer umieszczonych na
koilcu liczby calkowitej zamrnst meznanych cyfr, suz.1cych JCdynic do
okrelenia rzdu w1elkosc1 danej liczby. W takich sytuac1ach icpiej nie
p1sac zer na kocu liczby, a zastpi je odpowiedni potg liczby IO.
Na przyklad, 1ezeli warto 4200 zostaa zmierzona z bdem bez-
wzgldnym 100, to powinna by ona zapisywana w postaci 42 102
lub 4,2 10 3 , Taki zapis podkrela, ze w danej liczbie wystpuj
1cdymc dwie cyfry znac7..ce.
2. 0 Jeeli przybliona warto danej wielkoci zawiera zbdne lub
mcpewne cyfry, Io zaokrglamy J, zachowujc 1edyrue poprawne
cyfry znac1..ce, a zbyteczne odrzuca1qc. Kierujemy si przy tym
naslpUJ'lcym1 regulan11 =aokrqgla11ia:
a) Jeeli pierwsza odrzucana cyfra Jest wiksza ni 4 to, ostatnii1
pozostawion cyfr Z\v1kszamy o jeden. Na przykad, przy 7_aokrg
lamu liczby 27,3763 do setnych czsci, naley zapisa 27,38.
b) Jeeli pierwsza odrzucana cyfra jest mmejsza iub rwna 4, to
ostatnia pozostaw1ona cyfra me ulega zmianie. Na przykad, 1.aokn1g-
ln1c liczb 13847 do setek, zapisujemy 138 10 2 .
c) Jeeli cz odrzucana zoona jest JCdynie z Jednej cyfry 5, to
liczb zaokrglamy w taki sposb, by ostalma pozostawiona cyfra
byla parzysta. Na przykad przy zaokrglamu do dziesitych czci
piszemy 23,65 ::::: 23,6 ale 17,75 ::::: 17,8.
3. WykonuJc rozmaite obliczcma matematyczne na liczbach
0

przyblionych kierujemy si nastpujcymi reg11/ami podlic=ama c_1fr:

a) Przy dodawaniu 1 odejmowamu pozostawiamy w wyniku tyle
cyfr dzis1tnych, ile ich znajduje st w liczbie zaw1era1cej najmmeJ
znakw dz1es11,:tnych.
b) Przy mnozcmu 1 dZieleniu pozostawrnmy w wyniku tyle cyfr
znaczcych, ile ich majduje si w liczbie 1_awicra1ce1 naJmnteJ cyfr
znaczcych.
Wyjtki od tej reguy dopuszcza si w takich wypadkach, gdy
Jeden z czynnikw rozpoczyna si od jedynki, natomiast mnonik
zawierajcy na1mmej cyfr znaczcych - od dowolneJ mneJ cyfry.
W takiej sytuacji zachOWUJemy W wyniku O Jedn cyfr Wicej ni jeSl
w liczbie o najmnieJSZCJ ilosc1 cyfr znaczcych.
c) Wyniki oblicze wartosc1 funkcji x, ~ i log x dla pewnej
przyblionej liczby x powinny zawierac Lyie cyfr znaczcych co liczba x.
Przy obliczaniu wynikow porednich zachowu1emy o jedn cyfr
wicej ni wynika z regu 111Hc) (lak Z\Vana cyfra rezerwowa).
W wyniku kocowym cyfr rezerwow naley odrzuci. Jczeli mektorc
przyblione liczby_zawiernJil wicej cyfr d~es1tnych (przr dodawamu
i ode1mowamu) lub wi~cJ cyfr znaC2cych (przy mnozemu, dz1clcmu,
 IX.4. Obllczama przyblione 645
polgowamu, pierwmstkownniu itp.) ni inne liczby, to naley 1e
wstpnie zaokrgli, pozostawiajc tylko jedn nadmiarow cyfr\!.
Przykad 1. Przed sumowaniem przyblionych liczb 0,374; 13,i
1 2,065 pierwsz i trzec1ii z nich naley zaokrli do setnych CZ\!Scl,
a w wyniku kocowym cz~c1 setne odrzuci:
13,I +2,06+0,37:::::: 15,5.
Przyklad 2. Wynik obliczen wyrazcnia
68,04. 7,2
20,l
powinien zawierac tylko dwie cyfry znaczce (zgodmc z liczb cyfr
znac1.cych w 7,2):

68,04. 7,2 :::::: 68,0. 7,2 :::::: 24,4 :::::: 24.

20,I 20,l
Przykad 3. Wynik mnozenia liczb 13,27 , 0,84 mona 7..apisac
z trzema cyframi znaC7.cymi (patrz wyjtek od reguy (c)):
13,27 0,84 :::::: 13,3 0,84 :::::: Jl,2 (a me 11).
Pnyklad 4. Przy podnoszeniu do szc5c1anu przyblionej liczby 216
wynik pow1mcn byc zapisywany z jcdyruc trzema cyframi znacz1cym1
216 3 :::::: IOI 10 5

IX.5. Krtkie uzupenienie matematyczne

i. Zwizki trygonometryczne
smlaPl = siaacosPsmpcosa,
cos(rxPl = cosrxcosP:+smasinp,
+ _ tgalg//
tg(ix_P) - .
J-tgixtg
p.
sm2o: = 2smacosa,
cos2a = cos 2o:-sin 2 a,
2tga
tg2a = . , .
1-11rix

sm .; = J~ (I -cosa) .
646 IX. Uzupenienie

1 .
(1 +cosa),
2

a i-cosa sma
tg-= ---=
2 sma I +cosa
rr.+{1 rr.+/1
smasmf1 = 2sin ; cos~,

rr.+P a-/1
cosrr.+cosP = 2cos~cos~,

a.+{1 a-/1
cosa-cosp = -2sm--sm--,
2 2
sin(aP)
tgatgp = ,
cosacosp

sinasinp = ~ lcos1a-P)-cos(!X+/1)],

j .
cosacosp = 2 1cos(a-P)+cos(cx+P)J.

smacos/J = 2I lsin(rr.-/J)+sinlrr.+/1)].

2. Funkcje hiperboliczne
i
sh:c = -(e"-e-.x) - smus hiperboiiczny,
2
i
chx = (e"+e-"') - cosinus hiperboiiczny,
2

thx = - tangens hiperboliczny,

e"'+c-
cthx=--- - cotangens hiperboliczny.
 IX.5. Krtkie uzupenienie matematyczne 647

3. Wzor Eulera dla liczb zespolonych

eu. = coso:+1smix, gdzie i = P"

4. Wzor Stirlinga suszny w przyblieniu dla duzych /1

ln(n!) ~ (11+ ~ }n11-11+lnj2n'".

5. Rwnania elipsy, hiperboli i paraboli we wsprzdnych biegu-
nowych r, 1f1 (biegun znajduje si w ognisku krzywej, a os biegunowa
przechodzi przez najbliszy od ogniska wierzchoek krzywej):
p
r= ,
I +ecosrp
gdzie p JCSt parametrem krzywej, a e - JCJ m1mosrodem !dla elipsy
e < I , dla paraboli e = 1 i c > i dla hiperboli).
6. Tablica pochodnych najprostszych funkcji

Funkcja Pochodna Funkcja Pochodna

i
x'" mx'"- 1 arcsm.'I:
Jl-x"
i
c' c arccosx -
Ji-x'
,i
(I' a" Ina arctgx
i +x'
i ,i
Jnx -.'C arcclg.x
- i+.\:'
I logc
log,.'C log.'I:
:dna \:

SIO.'I: COS.'t sh.'1: chx

cosx -smx chx shx

i j
tgx thx
COS,.'I: ch'x
i j
ctgx cthx ---
- sm'.'I: sh"x
648 IX. Uzupenienia

7. Tablica podstawowych caek (opuszczono stale cakowania)

f ~+I
x"'dx=--.
m+I
(m ;o> -1) .1 e'd.'C = e
I dx
-=lnlxl
.'C
f 1r
a'dx=-
Ina
Jsmxdx= -cos.'I: jshxdx = chx
Jcosxdx= sinx Jchxdx = shx
jtpdx = -lnlcos.'1:1 jthxdx = -lnlchxl
Jctgxdx = lnlsinxl Jcthxdx = nlshxl

I dx
--,-=
cos-x
tg.'C I =<lx
-1-,-
c 1-x
th.'C

f dx
-.-,- =
sm-x
-ctgx f-,- =
<lx
sh-x
-cthx

f dx
- 1- - .
a +r
= -j nrc lg-
a
X
a
I d.'C
Jal-.'Cl
= urcs1n -X
a

f a -x
dx=
-2- i \ a+x
2 -In - -
2a
I
a-:c
J J11'+.'Cl
<lx =In lx+Jx 1 +111 I

fdlo. Ixl <,a)

f dx i x-a
a 2 -x2 = 2a 1n x+a
I I f dx
, , = lnlx+ p=-;7
J:r-a-
x--u- I

(dln !.'Cl > a)

8. Rozwinicie funkcji w szeregi potgowe

Jeeli runkeja f (x) JCSt ciga i ma pochodne wszystkich rzdw
w punkcie .'C =a, to w wielu przypadkach dla funkcji/(x) siusznejest
rozwm1c1e w szereg Tayiora
x-a (x-a)? (x-a)"
/lx) = f(a) + --f'(a}+ ---f"(a)+ . + ---Jl" 1(a) +.
l! 2! 11!
Wzr ten jest suszny dla tych warto5ci x. dla ktrych zachodzi
lim R. =O,
gdzie
(x-a)+I
R. = p+ llm,
(11+ l)!
a warto .;- ley w przedziale midzy a 1 x.
 lX.5. Krtkie uzupenienie matematyczne 649

Szczeglny przypadek szeregu Taylora dla a = O nazywamy szere-

giem Maclaurina:
x2 x" 1
X
f(x) = f (0) + llJ'(O)+ -;tJ"(O)+ . + -
. - n.1
(0) + ... r
Wzr ten Jest suszny dla tych wartosci x, dla ktrych zachodzi

lim R. =O,

gdzie
x"+l
R =

---f+
(ra+l)!
11 (ctx)
'
a O < a < I.

Tablica rozwinicia wybranych funkcji na szereg Maclaurina

Funkcja Rozwinicie w szereg Maclaunnn Zakres zbiezno5c1

mim-I) m(m-l)(m-2) 3
(l+.'C)m 1+mx+ x-+ J! .'C + . lxl.;;: I dla 111 >O
21
lxl< i dlam<O
._l1t+I
x' x'
SIO.">: x-3!+5!- . +(-!)" ll:a+l) . lxl <oo
Xi .'toi xl"
cn.l\:t: i - 2! +Tr- . +!-I)" (211)! . lxl<oo

.il2S!77 Il
x+
lg."t
3x +
15 x +
315 x + ... 1.-.:I<
2
_ x x2 x3 x"
e' 1+T!+T!+T!+ . +n!+ . lxl <OJ

~:? XJ .x' + .T:"

ln(l +x) x - 2 + 3 - 4 + .+(-!)" -;;- . -i <x.o;;: i

:cl X~ Xln+I
sb.t x+T!+S!+ . + (2n+I)! + . 1-tl< a)
x2 x xl
chx i+ 2! + Tr+ . + (2n)! + . lxl <oo

9. Algebra wektorowa
A. Iloczyn skaiarny dwoch wektorw a!a,, a1 , a=) 1 b(b by. b=):

a b =lal lblcos-i:ca, b} = a"b,+a,b1 +a:b:,

650 IX. Uzupenienia

gdzie a:r, a,, a b", b,, b. s~ prostok~tnynu wsprzdnymi kartezJali-

skimi wektorw a i b. Iloczyn skalarny jest przemienny:
ab = ba.
B. lloczyn wektorowy dwch wektorowa i b (oznaczamy go u x b).
a X b = c,
gdzie lei = lal Ibi sm <l:!a, b). Wsprzdne wektora c s rwne:

i a k
j a= I
a xb =
Ia:r
b by b.
Modo! iloczynu wektorowego rwny jest pow1erzchm rwnolego
boku rozpitego na mnoonych wektorach a i b. Wektor [a x b] jest
skierowany prostopadle do wektorw a i b zgodmc z reguh) sruby
prawoskrtnej, co oznacza e wektory :i, b 1 11 x b tworz trjki;:
prawoskrtn;i.. Przy zimanie koiejno5ci mnoznikw iloczyn wektorowy
znuema swj znak: b x 11 = - : i x b.
C. Podwjny iloczyn wektorowy trzech wektorw a x (b x c) jest to
wektor, lezcy w paszczynie wyznaczonej przez wektory b 1 c:
ax(bxc) = b(ac)-c(ab).
D. Iloczyn mieszany trzech wektorw

(a x b)- e = abc = It i:; b~ I

Cx C1 C:

Iloczyn mieszany wektorw a, b i c rwny jest objtosc1 V rw-

nocgoscianu rozpitego na wektorach 11, b 1 c, o ile Le wektory
tworz trjk prawoskrtn (jezeli tworz one trjk iewoskrtn, to
abc= -V). Iloczyn mieszany trzech wektorw me zmiema si przy
cyklicznym przcstawiawu wszystkich czynnikw, natom1ast przy
zamianie miejscami dwch czynnikw iloczyn mieszany zmienm znak:
abc= cab= bca = -acb = -buc= -cba.
IO. Teoria pola
A. Gradient poa skalarnego a(r) Jest wektorow funkcjij wsp
rzdnych punktw poa, ktor oznaczamy grad a, rwn

grad a= lim (
l'-O
~ ,(ads),
J
 IX.5. Krtkie uzupenienie matematyczne 651

gdzie S ;est powierzchm zamknit, V - objtosc1 przez m:1

ogramczan, dS = ndS, n - Jednostkowym zewntrznym wektorem
normainym do mulego elementu powierzchni o peiu dS. Tutaj i dalej
przy obliczaniu granicy zakadamy, e zamknita powierzchnia cai-
kowama S zbiega si do rozwazanego punktu pola. W prostoklnych
wsplrzi;:dnych kartc7,ianskich
iJa iJa cJa
grada= - i + - J + - k .
iJx iJy az
B. Dywergencja pola wektorowego ni.r) Jest skalarn runkCJ
wsprzdnych punktw pola, ktor oznaczamy diva, rwn

diva= lim
v-o
(~lnds).
V J
W prostoktnych wsprzdnych karteZJanskich
n= axi+arj+a:k
oraz
. aa_. 1 iJa cJa=
d1vn = - - + - - +--
iJx iJy Dz
C. Rotacja pola wektorowego n(r) jest wektorow funkcj:! wsp
rzdnych punktw pola, ktr oznaczamy rota, rwn

rot n = lim(~
1-0
l(a x dS)).
V J
s
W prostoktnych wsplrzcdnych kartczjanskich
k
a a a
rota=---
iJx Dy iJ:r
Clx a,. a.

D. Operator Hamiltona toperator nabla) jest symbolicznym wek-

torem V, wykorzystywanym w analizie wektorowej do zastpiema
symboli grad, div 1 rot:
grada = Va, div n= V a, rota =(V x a).
652 IX. Uzupelnienia

W prostoktnych wsprzdnych kartezjanskich

a a a
V =-i+-j+-k.
iJx iJy oz

E. Operatorem Lapiace'a nazywamy operator .a.= VV = V2 Ma

on posta
a2 a2 a2
tl=
iJx2
-+ - +ilz2-
iJy2
(we wsphzdnych kartczjanskich)
I iJ ( iJ ) 1 02 02
t=-- r - +---+--
r or or r 2 otp 2 az2
(we wsprzdnych cylindrycznych)
a2 2 a 1 a 1 a2 2
1 a
A=-, + - - + - - - - - + - - - + - c t g . 9 -
iJr r or r 2sin 2.9 iltp 2 r 2 09 2 r 2 il.9
(we wsprzdnych sferycznych).
 Skorowidz

A bcrracJa ukadu optycznego 440 antykwarki 619

absolutny elektrostatyczny uklad jed- antyneutrino elektronowe 605
nostek CCGSE) 625 apertura interferencji 412
- elektromagnetyczny uklad jednostek - numeryczna (liczbowa) 44
CCGSM) 625 atom 509
- uklad jednostek Gaussa (CGS) 625 atomowa jednostka energii 581
absorpcja (pochanianie) fol 379 Avogadra liczba 115
- rezonansowa 446, 594 - prawo 115
- wmtla 445
- -, ujemna 529
absorpcji flll wsplczynnik, liniowy Babineta tw1enzeme (zasada) 437
379 B11lmera seria widmowa 510
- wiata wsplczynnik, gwny 446 banera potcnCJalu 57, 507
- - -, liniowy 445 bnnonv 616
adiabata I 14 Bccra prawo 445
akcelerator 608, 610 bekerel 587
- cykliczny 288 betatron 326
- CZilStck naadowanych 288 bezwadno 31
- cicktrostatyczny 288 Billcta soczewka 4 I2
- indukcyjny 288 bipryzmat Fresncla 412
- liniowy 288 Biota prawo 470
- rezonansowy 288 Biota-Savarta-Lapiacc'a prawo 268
- wvsokonap1t;c1owy 288 bhjd aparaturowy 636
- z sabym ogniskowaniem 292 - gruby 636
- z silnym ogniskow11n1cm 292 - metodyczny 636
akceptor 571 - pomiaru 636
aktywno: prom1eniotworc-La 587 - -, bezwzgldny 637
- -, waciwa 587 - -. wzgldny 637
amorficzne ciala stule 534 - przypadkowy 636
Ampcrc'a prawo 266 - systematyczny 636
- sia 266 - wzgldny miernika 639
amper CA) 624 - zredukowany miernika 638
analiui Founcra (harmonu::zna) 351 bocznikowanie ampcrom1cr:r.a 25
- strukturalna (rentgenowska) 439 Bohra postuiaty 511, 513
analizatory 456 - wsada korespondencji 500
-, paszczyzna gwna 457 Boitzmanna prawo (rozkad) 137
anihilacJn 607 - staa 116
amony 252 - wz6r 161
anizotropia krysztalw 535 bomba wodorowa 603
anoda 252 Bosego-Einsteina funkCJa rozkadu
antyCZl)stki 607 543
654 Skorowidz

- statystyka 543 - - wlac1wc 116

Bougucr.i-Lambcrta prawo 445 - parowania 189
Bougucra-Lambcrta-Bcera prawo 530 - przcjc:ta fazowego I 89
Bougern- Lamberta-Fabrikanta pra- - topmema 540
wo 530 - wlac1wc 124
bozony 543 - zredukowane 1511
- posredmczcc 606, 621 ci czar cm In I06
BrJckclla sena widmown 5IO Ciokowskiego wzr 40
Brcwstcra kt 404, 457 cimcmc 112
- prawo 457 - fal elektromagnetycznych 396
de BrogJicu fale 493 - sw1atla 487
Browna ruchy 164 - wewntrzne 173, 183
brya sztywna (cialo sztywne) 18 Clapcyronn rownamc 115
Claus1usa-Clapcyrona rownamc 189
Comptona ZJa1V1sko 488
Caka Founera 352 Conolisa prlysp1eszcmc IO I
C11lkow1te wewnctrzne odbicie 405 - sia 102
Carnota cyk.I 153 Conona-Moutona slala 470
- hv1erdzcnic I 58 - ZJalYISkO 469
Celsjusza skala temperatur, micdzy- Coulomba prawo 192
narodowa 112 Cunc prawo 300
centra domu:szkowe 570 - punkt305
- lummlS<:CnCyjne 526 - icmpcratur.i 225
- parownmn 189 cykl Carnota IS3
centrum sil 53 - - odwrotnv 154
chodnica 153 - - prosty I3
chromodynamika kwantowa 621 - odwrotny 152
chronomeLryzacJa ukadu odn1cs1cnia - prosty IS2
18, 74 - tcrmOJi!drowy 602
chwila pot:'ltkowa 2U - -, prolonowo-protonowy 602
chwilowa os
obrotu 29 - -, wglowo-azotowy 602
ciao amorficzne lbczpostac1owc) 534 cyklotron 289
- doskonale czarne 474 cyrkulacja indukcji magnctycznCJ 278
- - mespr,zystc 18 - nalzcma pola elektrycznego 203
- - sprczyste 18, 368 czas charakterystyczny oddzialywan
- Jednorodne 35 612
- krystaliczne 534 - polow1czncgo zaniku 585
- odmes1cs1ema (ukad odrucs1emn) IB - relaksacji 181, 357
- robocze 151 - spjnoSc:i drga 349
- swobodne 33 - - fali mcmonochromutyczncJ 411
- szare 474 - wasny 80
- termomclrycznc 112 - zvc1a, sredm 399
- zewntrzne 34 - - - czstki 606
cu1g falowy 410 CZ:ISOWU spjno drga 414
- harmomc:zny, dugo 411 cz:istcczka lmoiekula) 520
ciecz 179 - atomowa (homopolarna) 522
- przegrzana 177 - Jonowa (heteropolarna) 522
- WfZCll 175 - mepolama 213
oeklo cu:czy 180 - polarna 214
ciepo 118 czstki biae 619
- molowe 124 - dnwnc 605, 616
- -. tcona kwantowa 141 - clcmcnlamc 604
 SkorowldZ
- -, ladunek elektryczny 606
- -, masa 606
- -, moment magnetyczny 607
- -, spm 606
- -, srcdm czas zycia 606
- -, zdolno do wzajemnych przc-
ksztalceil 609
- fundamcnlalm: 618
- 1slotmc obojtne 607
- powabne 605, 617
- zlozonc 618
Czcrcnkowa promtemowumc 454
czsto (czstotliwo) drgun 337 domeny elcktrycme 224
- - harmonicznych 338
- fali 372
- ktowa (pulsacjo) 338
- - precesji Larmora 295
- kolowa 337
- - drgan hannomcznych 338
- Langmu1ra (plazmowa) 345
- rezonansowa 361
- ruchu o brotowcgo 29
C'l~stosc1 wlasne drgali 33, 387
czoio fali 372
Cw1cfalwka 467
Dawka ekspozycyjna 592
- -, moc 593
- pochlonita promicmowanm 592
- - -. moc 592
- promieniowania, rwnowaznik 593
Dcbyc'a liczba 260
- prom1eil ekranowanm 259
- rentgenogram 440
- temperatura 562
degeneracja gazw 546
- -, parametr degeneracji 546
dcfokt masv 90, 580
diagram biegunowy ukierunkowania
promieniowania oscylalom 398
diama~nclyki 298
dichroizm 465
dieiektryk 213
- mcpolarny 213
- polarny 214
- spol:iryzowuny 215
dioda plprzewodnikow:i 577
dipol quus1-sprzysty 213
- sztywny 214
655
dipolowe siy przyc1qgama czsteczek
169
dlugofalowa (czerwono) gramc:i ze.
wntrznego Zjawiska fotoelektrycz-
nego 485
dlugo c1qgu harmonicznego 411
- drogi (drog:i) 20
- fali wietlnej w prm 418
- wiznnia 521
- zredukowano wahodla fizycznego
344
dobro ukladu drgajcego 358
- magnetyczne 307
domieszki (centra domieszkowe) 570
donueszkowc poziomy energetyczne
(poziomy lokalne) 570
donor 570
Dopplera Zjawisko 387, 407
dopplerowskie poszerzenie linii spckt-
rainych 407
drgama 337
-, amplituda 338
- elektromagnetyczne 337
- - obwodu 347
- elektromcchnnicme 337
- clcktronow swobodnych w plaznuc
344
-, fnzu 338
- harmoniczne 338
- -. rwnnmc rmczkowc 339
- iochroniczne 343
- Lancmu1m w pla2lnie 344
- rocchnniczne 337
- niespjne imekoherentne) 349
- okresowe (pcnodyczne) 33 7
- quasi-okresowe 352
- spolaryzowane eliptycznie 353
- - koiowo 353
- - liniowo 354
- spjne (koherentne) 348
- swobodne twlasne) 337
- - elektronciw w pla2lnic 344
- tlum1onc (gasn11ce) 355
- -, amplituda 357
- -, c~sto koowa 357
- -. okres 357
- - wahadla sp["\:zynowcgo 356
- - w obwodzie eiektrycznym 356
- wymuszone 337
- -, okres przejciowy 359
- -, ustalone 360
656 Skorowidz

- zerowe 503 dziwno 616

droga 22 dziura 180
- optyczna 417 - dodntma 569
- spjnoci 411, 417 dwiki syszalne 370
- swobodna, srcdnia 131!
dryf nosnikow 254
duanty 289 Earnsh11w11 twierdzenie 200
dublet elektronowy 614 efekt Cottonn-Moutona 469
- mionowy 614 - Dopplera 387
- tnonowy 614 - - dln ful elektromagnetycznych
dudnienia 349 407
-, amplituda 350 - Faradayu 471
-, CSto koowa 350 - Kerra 469
-, okres 350 - Knudscnt1 151
Dulonga-Peuta prawo 558 - srutowy I 64
dwjomno 459 efekty relatywistyczne 73
- wymuszona 469 Einsteina rowname 486
dvfrnkcJa Fraunhofera IW wucc row- - wzr 165
. nolcgcj) 429 - zasada wzgldnoci, relntyw1styczna
- -, maksima gwne 435 73
- -, mm1ma gwne 435 ekwipanyqa energii, zasadu 140
- -. - poboczne 435 elektrody 252
- - na duzcj liczbie Jednakowo zo- elektrodynamika 239
ncntowanych pizeslon 437 - kw11n1owa 619
- - nu icdnowymiarowcj siatce dy- eickrolity (przewodniki drugiego ro-
rrakcyjm:j 433 dzaju) 252
- - na otworze okrgym 433 elektroliza 252
- - na szczelinie 43 I elektron 191, 605
- -, rzd maksimum gwnego 435 - odrzutu 488
- Fresnela lw wt.zre zbieznej) 429 elektrony konwersji 591
- - na okrgym otworze 430 - przewodnictwa 242
- - na przeslome w ksztacie kr.ika - skolektywizowane" 242
431 - walencyjne 1optycznc) 444, 520
- sw1atla 429 clcktrostalyka I9 I
dyfUZJll 145 elektryczna warstwa podwjna cw.us-
dylatacja czasu 80 twa kontaktowa) 572
dvnamika 17 em1sJa (prom1cniowamc} fal 397
- bryy sztywnej 39 - spontaniczna 410
- n:latyw1styczna 86 - wymuszona 410
- rochu wzgldnego 102 energetyka Jdrowa 60 I
dysocjacja elektrolityczna 253 energia 45
dyspersja 163 - aktywacji 181
- fal 379 - - przewodructwa sam01stnego 568
- kta skrcenia paszczyzny po11ry- - calkow1ta I 16
zacji 470 - d ysOCJacji 52 I
- swiatla 449 - Helmholtza 161
- - anomalna 450 - Fcnruego 546
- - normalna 450 - kinetyczna 50
dyspersyjne siy przyc1gama =iste- - - bryy sztywnej 68-69
czek 170 - -, gsto obj1osc10wa 376
dyssypacja energii 56 - - punktu matcnalnc110 wykonuj-
dy,~ergencJa wektora 332 cego drgania harmoniczne 34 I
 Skorowidz 657
- - ruchu postirpowcgo czsteczki. - hannon1czna (sinusoidalna) 372
rednia 132 - kulista 374
- naadowanego kondensator.i 233 - monochromatyczna 393
- odosobnionego, naadowanego - -. piaska 393
przewodnika 233 - nadzwyczajna 460
- mechaniczna, calkowua 55 - 11403
- potencjnna 52 - powierzchniowa 370
- - ciula spr~lystcgo 54 -. na\;zcme 378
- -, g~slo obji;toc1owa 372 - .~ 403
- - punktu rnatcnalncgo w jednorod- - spri;zysta 369
nym poiu sil 53 - -, podluzna 370
- - - - wykonujcego drganra har- - -, poprzccznu 370
momcwc 34 l - stoj;1ca 384
- - w polu sil ccmralnych 53 - -. amplituda 384
- - wzajemna dwch c-a1stcczck I 68 - -. dugo 385
- - ukadu dwch punklow matcnal- - -. strzaka 384
nych 93 - -: wzel 384
- promieniowania rownowugowa, g- - zwvczajna 460
sto widmowa 480 fule akustycmc (dw1ckowc) J70
- reakcji j11dro1vc1 596 - de Broglie a 493
- spoczynkowa 89 - czsciowo spjne 4 4
- swobodna 161 - mcchamcznc 369
- ukadu meruchomych adunkw 233 - paskie 372
- wewntrzna 116 - radiowe 399
- 111:1zanm 521 - spjne lkohcrcnlne) 382
- - Jdra 580 Faradaya prawa elektrolizy 252
- - nukleonu w jdrze 580 - prawo indukcji clcktromagnctycz-
- - ukadu 90 neJ 311
- -. waciwa 582 - Zjawisko 471
- wasna proidu w obwodzie 319 faza (stan skuptcnra) 17:5
- wzajemna, potcncjaina, dwoch pun- fazotron lS)'nchrocyklotron) 290
ktow materialnych 54 Fcnniegcr-Diraca funkc.ia rozkadu
- - pr4dw 321 544
- zerowa 502 Fenmcgo energia 549
- - oscylacji ukadu 143 - poziom 549
- zw1:1zana 161 fermiony 544
energii jednostka atomowa 58 l rcrroclckuyki 224
entropia 159 rcrromagnelyki 304
- mikkie 306
- twarde 305
FaJansa-Soddycgo prawo prLcsunrC Ficka prawo 145
586 fizyka c:zslCCZkowa 1molckularm1) I09
fala 369 - czstek elementarnych 604
-. ampiituda 373 - statystyczna 111
- biegnca 371 - -. klosyczna 130
-, czsto koowa 373 - wysokich energii 604
-, dlugo 373 nuktuucja 162
-, faza 373 - bezwzgldna 163
- elektromagnetyczna 390 - kwadratowa (dyspersja) 163
- -, nutzcnrc 396 - wzgldna 163
- -. prdko fazowa 391 nuorcsccnCJa 526
- -, - w prm 391 fonon 556, 561
658 Skorowidz

-, quasi-pd 561 - kwantowy, optyczny 410, 531

fosforescencja 526 - lllllgnetohydrodyna1T1Jczny (genera-
fotodioda 481 tor MHD) 262
fotoelcklryczne Zjawisko 484 - sw1ala spjnego 531
fotOJoruzacja 483 gstoC 35
fotokatoda 484 - energii, objtociowa 234
fotoluminescencja 529 - -. - fal elektromagnetycznych 395
foton 485, 605 - -, - pola eiektromagnetycznego
- i' 620 w izotropowym orodku limowym
fotoopr 484 394
fotoprd 483 - -. - pola magnetycznego 320
- nasycenia 485 - - pola mcjcdnorodnego, objtos-
fotoprzewodnictwo 483 c1ow11 234
foto-SEM 484 - adunku, limowu 197
folospr~zystos 469 - -, objtosc1owa 197
Fouriera analiza 351 - -, powierzchniowa 197
- caka 352 - mocy cieplnej prdu, objtosciown
- pr.iwo 148 '.144
- szereg 351 - pow1crzchmowa nutzcma prom1c-
fragmenty rozszczepienia cikich jll niowamn (lummnncJa cncrgctycz-
der 600 nu) 481
Fmunhofcra dyfrakcja 429 - pr.iwdopodobicilstwn 495
Fresncla bipryzmat 412 - prdu 241
- dyfrakcja 429 - - polnryzncji 329
- strefy 428 - - przcsun1cm 327
- wzorv 403 - - - w prni 329
- zwierciado 411 - spektralna (widmowa) energii pro-
f UnkCJ:I falowa 49 5 m1eniowan1a rownowagowego 480
- Kirchhoffa 474 - - lummancji energetycznej ciaa 481
- LangeV1na 299 - - objloScloweJ gstosci energii 472
- rozkladu 543 - sredma 35
- - Bosego-Einsteina 543 gluon 620
- - Fermiego-Diraca 544 van de GraalTa generator 288
- stanu 114 granica pymon 539
funkcje wasne 497 - proporcjonalnoci (sprzystoSci) 538
- rozdzielczoci ktowej teleskopu 440
- - - oka441
Galileusza transformacje 42 - rentgenowskiego widma cigego
- zasada wzgldoosc1 45 (krtkofalowa) 528
Gaussa powierzchnia 200 - zcwn\!trznego Zjaw1skn fotoelektry-
- ukad jednostek, absolutny (CGS) cznego 485
625 grawitacyjne przcsumc1c ku czerwie-
guz doskonay 114 ni" 595
- elektronowy tw metalu) 226, 535 grawiton 621
- rozrzedzony 150 grupa (paczka) ful 380
- rzeczywisty 167 - pasm spektralnych 525
- van der Waaisa 169, 172 grzejnik 153
- zdegenerowany 546
Ge1gera-Nutalla prawo 588
Gcll-Manna-Nishijimy zalezno 616 Hadrony 615, 618
generacje kwarkw 618 - stabilne !metastabimc) 616
generator van de GraalTa 288 Halla pole 285
 Skorowidz 659
- staa 285 mterwu czasowy 82
- 285
ZJa w1sko - przcstrLCnno-aasowy 82
hannomczna 351 - przestrzenny 82
Heisenberga zaimda meokrclono5ct mwers1a obsadzen stanw 531
505 izobara 114
heliocentryczny likad odnies1cnta 31 izobary 578
HelmhollZa energia 161 izochora 114
hiperdwiki 370 izochromata 469
hipoteza kwantowa Plancka 478 izochrony 418
histereza dielektrYczna 225 tzoator 213
- magnetyczna 305 izomultipety 616
holografia 441 1zoprzem1ana 114
-, fala odmes1ema 441 1zospm 616
-. - sygnalowa 441 izoterma 114
hologram przedmiotu 442 - gazu rzeczywistego 174
hologramy przestrzenne I objtoScio- - kryl yczna 174
we) 443 izotopy 578
Hooke'a prawo 368, 538 izotropowe prom1emowamc cieplne
Hopkinsonw wzr 309 473
Humphreysa sena widmowa SIO 1zotropowo przestrzeni 71
Huygensa zasada 425
Huygensa-Fresnefa zasada 427
hybryd}'Z!CJU 557
Jama potenCjalu 58, 498
Jdra zwierciadlane583
jdro 578
Impcd:mc1a Copor calkow1ty, zawad11) -. adunek 578
367 - macierzyste 585
mdukc1a elektromagnetyczna 311 - pochodne 585
- clcktrostalycznu 226 -. promie 579
- elektryczna (prLcsunic1c elektryC'L -, spin 579
nc) 220 - zlozonc 597
- magnetyczna 263 jednoczesno zdarzcli 75
- wza1emna 318 Jednorodno czasu 56
mdukcy1ne siy przyc1gama CZJISte - przcslrzem 41
czek 170 Jednostka miary w1clkosc1 fizycznej
mdukcyjnoS obwodu (indukcy1no 623
wla5na) 315 Jednostki pochodne 623
- wza1emna 318 - podstawowe 623
tnduktanCJa toporno indukcyjna) JOD 509
367 jomzacJa cz:Jsteczki Calomu) 255, 51 I
mcrc1alny ukad odmcs1ema 31 - JODU Sil
mfradwil!ki 370 - objtoc1own 258
intensywno JOmzacji 256 - powierzchniowa 258
- oddztalywama 612 - zderzeniowa 256
mlcrfcrcncJa fal 382 Jony, rekombinacja 253
- sw1atla 411 - wodoropodobnc (izoelektronowe
- -, apertura 412 z wodorem) 510
- -, maksimum gwne 422, 424 Joscphsomt Zjawisko 557
- -, - poboczne 423 - zlczc 557
- - metod Younga 416 Joule'a-Lenza pruwo (posta rmcz
- -. m1rumum 423, 424 kawa) 244
660 Skorowidz

Kalcyt 459 kro1zck Poissona 431

kalorvczne rownamc stanu 117 krystalizacja 542
kandela 1cd) 624 kryszlal 534
kapacytancJa 367 -. odlego mtdzyplaszczyznowa 439
kapilura 187 -. krawd 534
katastrofa ultrafiolclowa" 478 - lcwoskr~tny fujcmny) 462
kationy 252 -. plaszczyzny sieciowe (atomowe)
katodu 252 439
k;1t Brcwstcra 404 - prawoskrtny (dodatni) 462
- gramczny 405 -, o ortyczna 459
- padama 402 -, 5c1ana 534
- polizgu 439 -, wzy sieci krystaliczncJ I ID
- odbicia 402 -. wicrlcholck 534
- ug1c1u 431 krysztaly czi1s1cczkowc 535
- z:1lamanm 402 - dwuosiowe 459
- zwilania 184 - Jcdnoos1owc 459
Kccsoma silv 169 - - oplyczmc doda1nic 462
kelwin (K) 624 - - - uiemnc 462
Keplera prawa 98 - -. plaszczyznn glwnu 460
Kerra prawo 469 - Jonowe 534
- stula 469 - kowalencyjne (utomowc) 535
- ZJU w1sko 469 krv1crium Lawsona 604
kierunek dzialanm silv 32 - Rayleigha 415, 440
- prlcwodzcnrn 57 5 - - stabil11osc1 jqdcr atomowych 582
- zaporowy 57 5 krzcrm~cic subs1ancji 541
kilogram (kg) 624 krzywa polcnCJalu 57
kincmatyku 17 krzywe LisSUJOUS 355
- rciatyw1styczna 84 - rezonansowe 361
kinetyczna teoria budowy materii 109 - - obwodu drgajcego 366
- - gazow 130 kwant energii 479
- - -, rwname 131 - s1rum1co1a magnctyc-.mcgo 557
Kirchhoffa funkcja 474 kwantowa hipoteza Plancka 478
- modu! 539 - leoria przcwodmciwa clektryczncl:!o
- prawo, elektryczne 250 metali 551
- -, magnctyc-lnc 310 kwan1owa111c makroskopowych w1cl-
klasa dokladno5c1 srodka ponuaro koc1 fizycznych 557
wcgo 638 - przestrzenne 514
Knudscna Zjawisko 151 - wiclkosc1 fizycznych 499
Koeniga 1w1crdzcmc 52 kwan1owomcchamcznc oddz1alywama
kolor jawny 619 wymiany 522
- ukry1y 619 kwarki 618
komptonowska dugo fali elektronu
488
kondensator 230 Lambcrrn irodlo 482
- cylindryczny 231 Langcvina-Dcbyca wzor 217
-. okadki 23() Langcvma funkCJa 299
-sferyczny 230 Langmu1ra c-tsto. 345
konfigur.1cja zerowa 53 - drgama w plaznuc 3+1
kontrastowoS prkow mtcrfcrcncyJ Lam1or.t rrcccsJa 295
nvch 414 - 1w1crdzcme 296
konwekc1a 119 laser 410, 531
konwersja wewntrtnu 591 Laucgo rc111gcnol!ram 440
 Skorowidz 661
- warunki 438 adunek elektronowy 614
Lawsona krytenum 604 - elektrycmy dodatni 191
Lenza regua 312 - - elementarny 191
lepko 146-147 - - prbny 194
leptony 613, 618 - - punktowy 191
liczba Avogadra 115 - - Ujemny 191
- bananowa 616 - mdukownny !wzbudzony) 226
- cyfr znaczcych 643 - leptonowy 614
- Dcbye'a 260 - mionowy 614
- elektronowa 614 - polaryzncy1ny_ objtosc1owy 218
- falowa 373 - - powienchmowy 218
- kwantowa 499 - swobodny 218
- -, dzlwno 605, 616 - taonowy 614
- -, gwna SIO - wlasciwy 287
- -, kolor Jawny 619 - zwi:z.ony 218
- -, - ukryty 619
- -, leptonowa 614
- -, magnetyczna 516 Magneton Jdrowy 579
- -, orbitalna 513 magnetyczne skrcenie plaszczyzny po-
- -, mionowa 614 lary:z.ocji 471
- -, powabna 605, 617 magnetyki 293
- -, spinowa 515 maksimum glwnc interferencji 422,
- -. - magnetyczna 516 424
- -, taonowa 614 Malusa prawo 457
- -, wcwntnna !cakowita) spinowa masa 34
JQdra 579 - molowa 115
- masowa 578 - relatywistyczna 86
- stopni swobody 21, 30 - spoczynkowa 86
- zderzcn, redni11 138 - zredukowana CZ'!Steczki 143
linia dzialumu sity 32 maser 410, 531
- widmowa, antyslokcsowska (ioc- Ma11wclla regua 177
towa) 525 - - lregula korkOC1gu) 269
- -, stokesowska (czerwona) 525 - rozkad 133
- zderzema 58 - rwnania, peiny ukad 332
lime indukcji magnetyczne1 264 - rwname I 325
- si (li nie nat~zcma pola) 195 --Il330
- - pola magnetycznego 264 - - lll 331
Lissajous krzywe 355 - - IV 331
logarytmiczny dekrement tuDUema - teona 324
357 Maxwella-Boltzmana rozklad 138
lokalna zasada rwnowazno5c1 107 Mayera rwname 126
Lorentza sia 265 mechanika 17
- skrcenie 78 - falowa 493
- transformacje 76-77 - klnsycZllll 17
- warunek mcznuenniczoS<:i 78 - kwantowa 17, 493
iummancja energetyczna ciaa 473, - reiatywistyc:ma 17, 73
481 Mendelejewa ukad okresowy pierw1a-
- - -, gsto widmow11 {spektralna) s1kow 517
473 memsk 184
luminescencja 526 metale 535
lummofory 526 metoda diagramw wektorowych 340
Lymana seria widmowa 510 - rozpraszama 608
662 Skorowidz
- statystyc-ma 110
- tcnnodynam1czna 111
- Younga mteerencji swmtla 416
- wizek przcciwbicznych 292
metr tm) 624
mezony 616
Miego Zjawisko 448
minimum intccrencyJne 423-424
mion 605
moc49
- chwilowa prdu w obwodzie 368
- czynna 368
- promieniowania (promienista) 48 I
- rednia SO
model dwuskadnikowy ciekego helu
178
moderatory (sp~wtimaczc) 599
modulocJa umphtudy 352
- c:-tstotliwoct 352
- drgan 352
- fazy 352
modu KirchholTa 539
- spr.;zystoci 538
- - ObJlOCIOWcj 369
- !icinania 539
- Younga 538
mol 624
moment bezwadnoc1 ukadu mecha-
mC41lcgo 65
- - ciaa 65
- - -, gwny 66
- - -. -, centralny 67
- dewiacji 66
- elektryczny dipoia 197
- - -, indukowany !wymuszony) 213
- - Jdra, kwadrupolowy 580
- magnetyczny atomu orbitalny 294
- - elektronu, orbitalny 293
- - - spinowy 294
- - Jdra 579
- - ramki z prdem 272
- pdu 63
- - atomu, orbitalny 295
- - ciaa wzgldem nieruchomego
punktu 63
- - - - nieruchomej osi 63
- - elektronu, orbitalny 293
- - -. wlasny i_spmowy) 294
- - punktu materialnego 63
- siy 61
- - wzgldem nieruchomego punktu
(bieguna) 61
- wypadkowy <cakowity) ukadu sil
62
monochromatycmy wspczynnik po-
chlamania ciaa 474
monokrysztay 534
Miissbaucra ~1aY.1sko 595
Nadt:1eklo helu I 78
nadprzewodnictwo wysokotemperatu-
rowe 557
nadprzewodniki 553
-, efekt izotopowy 554
- li rodz.aJU 557
namagnesowanie (intensywno nama
gnesowania) 297
- nnsyccma 300. 305
- resztkowe 305
nap1c1e elektryczne 247
- hamowania 485
- kontaktowe 572
- -, wewntrzne 573
- -, zewntrzne 573
- pow1crzchmowc 183
- przebicm (zaponu) 258
nuprzenie 537
-, granica plymciu 539
-, - proporCJonalnoc1 538
- normalne 537
- styczne 147, 537
nasycenie magnetyczne 304
- w1zama kowalencyjnego 522
natzeruc fali 378
- - elektromagnetycznej 396
- polu elektrycznego 194
- - grawitacyjnego 92
- - magnetycznego 303
- promicniowanin rdla 481
- prdu 241
- - zmiennego, warloC skuteczna
367
- sw1atla 396
naturalna szeroko elektronowych
poztomow energetycznych 594
- - linii promieniowania i' 593
- - - widmowej 594
- - poziomu energetycznego jqdrn
594
Nernsta zasada fili zas:1da tcrmodv-
namiki) 166
Newtona p1crScic01e 420
- zasadn dynamiki druga 31
 Skorowidz
- - - pierwsza 36
- - - trzecia 37
neutnno 605
- elektronowe 605, 613
- mionowe 613
- taonowc 613
neutrony 578, 605
- natychm1ustowc 601
- opnione 601
- powolne 599
- rozszczepienia 601
- szybkie 599
- termiczne 599
- zimne 599
- ultraz1mnc 599
mcstabilnosc1 protonu 620
mewakos I 06
nilsbor 600
norrnaina gwna 20
nosniki oddziaywa 619
- prijdU 240
nukleony 578, 605
Objto molowa I 15
- wlasc1wa 112
obrt jednostajny 28
obszar sybotuksyczny 180
obwod drgajcy 34 5
- maiinctyczny 308
- zlozony (rozgaziony, sie) 249
- lperymctr) zwilania 184
odchylenie standardowe 637
- -, przypadkowe 638
- -. systematyczne 638
oddziaiywania clcktrojdrowe 620
- clektroslubc 620
- rundamenlalne 611
- -, grawitacyjne 61 I
- -, elektromagnetyczne 6 I I
- -, silne 61 l, 617
- -, slabc 611, 617
- silne, Jdrowe 580
- wymiany, kwantoworncchaniczne
522
odksztacenie plastyczne 537
- resztkowe 539
-, rozciganie (sciskame) podluzne
538
- sprzyste 368, 537
- wzgldne 537
odlcglo m1dzyplaszczyznowa 439
663
odrLut jdr.i 594
oglna teona wzgldnosCJ 96
Ohma prawo dla gstoci pr.idu 243
- - - - - w elektrolitach 255
- - - obvodu magnetycwcgo 309
- -, posta: rniczkowa 243
- -, uoglmonc 248
okludki kondensatora 230
okrg styczny 20
okres drgaiI 337
- polowiczncgo zaniku 585
- ruchu obrotowego 28
- siatki dyfrakcy1nc1 433
- sieci krystalicznej 534
opalcsccnCJa 448
oporno elektryczna wlac1wa 243
opor calkow1ty !impedancja, zawada)
367
- czynny 367
- dodatkowy woltonuerza, posobnik
251
- elektryczny 247
- falowy obwodu drgajcego 347
- indukcyjny fimpcdancja) 367
- magnetyczny 309
- p0Jcrnnosc1owy (kapacytanCJa) 367
- pozorny 367
- wlak1wy, resztkowy 553
optyczne generatory kwantowe 531
optyka 409
- falowa 409
- kwantowa 483
- mclimowa 409
oscylaqc ncutnnowc 614
oscylator 342, 397
- hannomczny, limowy 342. 397, 500
Ostrogr.idskicgo-Gaussa tw1crdzcmc
200
- - - dla pola magnetycznego 280
o bczwladnoc1 ciaa, gwna 66
- - -; -. centralna 66
- obrotu 27
- optyczna krysztau 459
- swobodna ciaa 72
- wahan wahada 342
osrodek Cigy 370
- dyspersyjny 379
- izotropowy 371
- _jednorodny 371
- liniowy 371
- wzmacruaJcy (c-qnny) 530
osw1ctleme 1cnergelyczne) 481
664 Skorowidz
Paczka fal 380
para nasycona, sucha I 75
- przesycona 177
- sil 64
- wilgotna 176
paradoks zjawiska tunelowego 508
- zegarw (blimt) 82
parumagnetyki 289
parametr degeneracji gazu 546
parametry krytyczne 174
- stanu 112
- lcnnodynnnucznc 112
- wewntrzne ukh1du 113
- zewntrzne ukadu 113
parowanie 188
Paschcna sena widmowa SIO
pasmo akustyczne 370
- dozwoione 565
- energetyczne 564
- hybrydowe 567
- przewodmctwa 567
- walencyjne 567
- wzbronione 566
pasmowe widmo energetyczne elek-
tronw 564
Pauliego zakaz 56
perpetuum mobile I rodzaju 122
- - li rodzaju 157
perymetr (obwd) zwilania 184
pd 35
- punktu materiaincgo 35
- ukadu punktow materialnych 35
ptla histerezy magnetycznej 305
Pfunda sena widmowa 510
p1crsc1eme Newtona 420
p1erwrnslki prlejc1owc 520
- transuranowe 599
pikno jawne 619
- ukryte 619
pion 605
p1romclna optyczna 481
pirometry 481
- optyczne 481
- radiacyjne 481
Plancka hipoteza kwantowa 478
- staa 480
- wzr480
p1azma 259
- calkow1c1e Z)Onizowana 260
- czscmwo zjomzowana 260
- gazowa 260
- idealna 260
- mc1zotcrm1czna 260
- niskotemperaturowa 261
- sla bo zjonizowana 260
- wysokotempcra turown 261
pleochroizm 465
paszczyzna drgali fali 394
- gwna krysztau jednoosiowego
(przekrj gwny) 460
- padnma 402
- polaryzacji fali 394
- siL'CI (ntomowa) krysztau 439
- styczna 20
pytka wierfalowa 467
- falowa 467
- pfalowa 467
- strefowa 428
pochamame fal 379
- rezonansowe neutronw 599
- swiatla 445
podatno elektryczna (dielektryczna}
216
- -. :zespolona 452
- magnetycma, wzgldna 298
podpowoka elektronowa 517
podstawowy problem elektrodynamiki
324
podwjne zaamanie (dwjomno)
459
Poissona lmek 431
- wspczynnik 128
- rwnanie 128
pojemno cieplna 123
- ciektryczna kondensatora paskiego
230
- - odosobnionej kuli 228
- - przewodnika 228
- - przy czeniu rownoleglym kon-
densatorow 232
- - - - szeregowym kondensatorw
232
- - ukadu dwoch przcwodnikow,
wzajemna 228
poiaroid 465
polaryzacja !wektor spolaryzowania)
216, 452
- dielektrvka 215
- elektronowa (deformacyjna) 216
- eliptyczna fal 372, 393
- jonowa 216
- koowa fal 372, 393
- liniowa (piaska) 372, 393
- orientacyjna 215
 Skorowidz 665
- szcz.lkowa 225 - - elektrostatycznego 204
- wiata 456 - siy 49
polaryzator 456 powab 617
-, paszczyzna i;;lwna 457 J>owierzchma ekw1potcnCJalna 206
polaryzowalnos czsteczki 213 - Gaussa 200
pole 32 - prom1cmowa fali w krysztale 461
- bczw1rowc 203 pow1er.a:hniowa rnica po11:nc1alw
- ci~koct 92 572
- cicktromagnetyczne 194 powinowactwo elektronowe 522
- elektrostatyczne 194 powoka elektronowa 517
- - stacjonarne 194 Poyntmga wektor 395
- elektryczne 194 poziom Fermiego 546
- - mdukownnc, wirowe 314 poZJomy akceptorowe 571
- fizyczne 32 - domieszkowe Ookaine) 570
- - stacjonarne 33 - donorowe 570
- grawitacyjne 92 - energii 499
- -, natzcme 92 - - Jdra atomowego, dyskretne 588
- Halla 285 - -, szeroko namralna 564
- interferencji 412 pozyton 191, 607
- jednorodne 194 pprzewodniki 568
- koercji 225, 305 - dziurowe (typu p) 571
- krytyczne 554 - elektronowe (typu n) 571
- mugnetrczne 194, 263 praca ekspansji 119
- - bczw1rowc 279 - JOntzacji 526
- - Jednorodne 265 - siy 46
- - niejednorodne 265 - wyjcia 572
- - wirowe 279 prawa zachowama 608
- - wasne 301 prawdopodobiestwo lermodynam1
- mikroskopowe elektryczne 325 cznc 161
- - magnetyczne 325 prawo Ampcre'a 266
- -, urednione 325 - Avogadra 115
- mestaCJonarnc 33, 48 - Bccra 445
- potencjalne 48 - Biota 470
- prom1emowama 397 - Biota-Savarla-Laplace'a 268
- solcnoidalnc 281 - Bolwnanna 137
- stacjonarne 33, 48 - Bougucra-Lambcrta 445
polikrysztay 534 - Bouguera-Lamberta-Beera 530
polozeme pocztkowe 20 - Bougucra-Lambcrla-Fabrikanta
pomiar w1elko5c1 fizycznej 506, 632 530
- - -, bczposrcdm 635 - Brewstera 457
- - -, porcdm 640 - Coulomba 192
pompowame osrodk3 wzmacma1ccgo - Cum: 300
531 - Dulonga-Pc111a 558
popd siy 36 - Faradaya Cl prawo elektrolizy) 252
postuiut Bohr.i, I S 11 - - m prawo elektrolizy) 252
- -- Il 513 - - tpoiczone prawo eleklrolizy) 253
- sianw stacjonarnych 51 I - Ficka 145
poszerzenie linii spektralnych, doppe - Founcrn (przcwodmctwo cieplne)
rawskie 407 148
po1cncJn hamowama 4115 - Gc1gcra-Nullalla 5118
- JOnlZUCji 256, 51 J - Hookc'a 368, 538
- poia grnw1111cy1ncgo 94 - - dla odksz1alcen obj1osc1 369
666 Skorowidz
- indukcji elektromagnetyczn~j Fara-
daya 311
- Joulea-Lenza (postac rmczko-
wa) 244
- Keplera I 98
- - Il 98
- - III
- Kerra 459
- Kirchhoffa I tprawo wzlw) 250
- - Il (pr.iwo obwodw, oczek sieci)
- - magnetyczne I 310 [250
- - -. u 310
- Malusa457
- odbicia 403
- - wiata 427
- Newtona (lepko) 147
- Ohma dla gsto5ci prdu 243
- - - - w elektrolitach 255
- - dla nierozgazionego ZJJmkmtc-
go obwodu magnetycznego twzr
Hopkinsnnow) 309
- - (posta rmczkowa) 243
- -, uoglnione 248
- powszL'Chncgo cizcma 90
- pr4du cakow1tcgo dla pola mag-
netycznego w prni 278
- - - - - - w orodku 303
- t'rostolin1owcgo rozchodzcrua si
sw1atla 428
- przesum~ Fajansa i Soddy'ego 586
- - Wiena 477
- Raylctgha 448
- rozpadu promiemotworczego 585
- ruchu rodka masy 38
- Snelliusa 403
- Stefana-Boltzmanna 476
- Stoletowa 485
- Wawilowa 529
- Wiedemanna-Franza 245
- zalamania 403
- - linii sil pola clektrosiatycznego
222
- - swiatla 427
- zmian momentu pdu 67
- - pdu ukadu 38
prd elektryczny 240
- fotoelektryczny 483
- konwekcyjny iunoszcma) 240
- makrnskopowy 300
- mikroskopowy 300
- molekularny !czsteczkowy) 302
- orbitalny 293
- przesumc1a 328
- przewodnictwa (przcwodzema) 240
- quas1-stac1onamy 345
- stay 241
prqkljednakowego nachylenia 419
- .1ccln11kowcJ gruboci 420
precesja Larmora 29 5
- regularna 68
- zyroskopu 67
prdko 21
- bezwzgldna 100
- chwilowa 22
- fal elektromagnetycznych w prni
391
- - poprzecznych w strunie 376
- fazowa fal 37 5
- - - popr~ecznych 375
- - - dwikowych 376
- grupowa 381
- k:,towa 27
- kosmiczna I (koowa) 98
- - Il (paraboliczna) 99
- - III 99
- liniowa 28
- najbardzu?J prawdopodobna 134
- polowa (wycmkowa, sektorowa) 24
- promienia fali w krysztale 461
- - nadzwyczajnego 461
- - zwyczajnego 461
- promiemowa zrda 389
- przekazu energii przez fal 378
- mdialna 23
- relatyw1styczm1 73
- srednta 21
- - carytmetyczna) cz:istcczck gazu
135
- - kwadratowa 131
- - podrna 23
- transwersalna 23
- unoszenia 100
- wahadla 362
- wzi:lctna 100
- -, sredma czsteczek gazu 13 6
- znanuonowa rakiet)' 40
- - - y,~cloczonowcj 40
probabilistyczny sens l'a de Broglic'a
495
proces koowy (cykl, proces cyklicz-
ny) 151
- kompensacyjny 156
- nicodwracainy 156
- nierwnowagowy I 14
 Skorowidz 667
- odwracalny 155 - izochoryczna 114
promienie Roentgena 401 - izotermiczna 114
promieniotwrczo naturalna 584 - rwnowagowa {quasi-sllityczna) 114
-, rod:ziny prom1cmotwrcze 586 - termodynamiczna 113
- sztuczna 585 przcnikaJno elektryczna orodka,
-. warunek rownowag1 promiemotw- wzgidna 220
rczcj 587 - - prni 193
prom1cniowame cieplne (tenmczne) - -, zespolona 452
119, 471 - magnetyczna orodka, wzgldna 303
- -, rwnowagowe 472 - - prim 268
- - -, gsto widmowu (spektralnu) przesony dopelma1qce 437
480 przestrzenna smtka dyfrakcy1nu 437
- czarne 475 pra:stl"Zl: fazown, szcsciowymmrowa
- Czcrenkowa 454 542
- fal (emisja) 397 przcsumcie elektryczne '.?20
- i' 401, 591 przewodnictwo cieplne 119, 1-18
- kosmiczne 610 - domieszkowe 569
- lu1IUniscencyjne 526 - dziurowe (typu p) 569
- - antystokesowskie 529 - - domieszkowe 571
- podczerwone 400 - elektronowe (typu n) 568
- rentgenowskie 401, 528 - - domieszkowe 571
- -, rozproszone 488 - Jednokierunkowe 574
- spontaniczne 410 - samo1Stne 568
- wietlne (optyczne) 400 przewodnik odosobniony 227
- terrmcznc 471 przewodno elektryczna wlasc1wa 243
- ultrnliolctowe 40 I przezroczysto bariery potenCjalu 507
- widzialne (wiato widzialne) 401 przyfZl!d pomiarowy 635
- wymuszajce 41 O przysona apenurowu 440
- wymuszone 41 O, 529 przyspieszenie 24
promienista (rudiacyJna) wy1IUuna cic- - bezwzgldne IO I
plnu 472 - chwilowe 24
prom1en Bohru 515 - Conolisa 101
- ekranowani:i Dcbye'a 258 - dosrodkowe 26
- fali 371 - k:1towc 29
- -, odbity 402 - liniowe 30
- -, padajcy 402 - normalne 26
- -, zaamany 402 - spadku swobodnego 105
- jdru 579 - styczne 25
- krzywizny 20 - sredmc 24
- nadzwyczajny 460 - unoszenia 101
- oddziulywama czsteczkowego 173 - wahada 362
- zwyczajny 460 - wzgldne I OO
proton 191, 578, 605 - Ziemskie (siy CI!!koct, spadku swo-
prog zjawiska fotoclckryczncgo 485 bodnego) 105
prnia ISO - -, wartos standardowa 105
pryzmat polarymcyjny 464 pseudowektor 27
przebiac elektryczne gazu 2511 pulsacja 338
przejciu fazowe I rodzaJU 176, 189 punkt Cune 225, 305
- - II rodznju I 77 - krytyczny 174
przekrj czynny 597, 608 - mutenalny 17
przemiana adiabatyczna 114 - (temperatura) wrzenia 189
- izobaryczna 114 - zawieszenia wahadu 342
668 Skorowidz

Quas1-c1qgo poziomow energetycz- - Debye'a 440

nych 500
quasi-czstki (fonony) 561
quasi-pd 561
quas1-s1nusoidaina fola paska
Rnd 592
radiacyjna wynuann cieplno 472
radian 625
radioakt)wno 585
Ramuna rozpraszame 525
- zjawisko 525
rami dipola 196
- pary sil 64
- siy 61
Rayleigha krylenum 415, 440
- prawo 448
Rayelgha-Jeansa wzor 4n
reakcja egzotenmczna 596
- endotenniczna 596
- lncuchowa 601
- Wizw 34
rcakqc Jqdrowc 596
- -, rrogmenty rozszczepienia 600
- -, kana wejciowy 596
- -, kanaly 596 . 588
- -, oddziayw11n1a bezposrcdme 597
- -, para kocowa 596
- -, - pocztkowa 596
- -, rozszczep1eme cikich Jder 600
- termojdrowe 602
reaktory jdrowe 601
regua czstoci 513
- dod11 wanm prdkoci w kinematyce
rcntywistyczncj 84
- kwnntowama 512
- LcnZD 312
- lewej rki 267
- Mll.Xwella (dot. izoterm van der
Wanlsa) 177
- - (regua korkoc1qgu) 269
- Stokesa 527
reguy obliczania bdw 640
- podliczama cyfr 644
- zaokrqglama liczb 644
rekombinacja Jonow 253
rclotyw1styczna tcona grawitacji 96
- zasada wzgldnosci Einsteina 73
rem 593
rentgenografia 439
rentgenogram 439
- Lauego 440
rentgenowska analiza stroktur;Jina 439
rentgenowskie prom1cmowame chara-
381 ktcrystyczne 528
- - bamowama 528
- - -, gramca widma 528
rezonans mechaniczny 361
rezonanse 605
- bananowe 616
- mezonowe 616
rezonansowa absorpcja w1atla 446
rezystancja 367
Roentgena promienic 401
rozciqgmcie podluzne 538
rozklad prdkoci Boltzmannu 137
- - czsteczek 133
- - Maxwella 133
- - Mlll!wclla-Boltzmanna 138
rozmiar spjnoci przestrzennej 417
rozmiary wasne 79
rozpad a 587
- p 588
- -, rozpnd ciektronowy (p-) 588
- -. - pozytonowy w+) 588
- -. wychwyt eiektronu 1wychwyt A.')
- czstek elementarnych 609
- prom1eniotwrczy swobodnych neu-
tronw 590
rozprasznme mcspr1?zystc 608
- Ramana 447, 525
- -, czsteczkowe (molekularne) 448
- -, w orodkach m\:Lnych 448
- sprysle 608
- swiatla 447
rozrmalno CZl!Stek 130
rozszczep1emc Jder c1~kich 600
- - -, fragmenty rozszczcp1emowe
600
- -, parametr rozszczcp1cma 600
- -. - - krytyczny 600
- - samorzutne (samotslnc) 601
- swiatla 449
rozlwory stale 542
rownama elektrostatyki 333
- magnetostatyki 333
- Maxwella 325, 326, 330-332
rowname Clapcyrona 115
- Clausmsa-Clnpeyrona 189
- drgail harmonicznych 342
- - tlum1onych 356
 Skorowidz 669
- - wymuszonych 359 - jonw 254
- - - w obwodztc elektrycznym 346, ruchy Browna 164
364 Rydberg:i st:ia 510
- dynamiki bryy sztywnej 39, 67, 69 rzd maksimum mteerencyJnego 383
- Einsteina 486 - 1111nimum mtecrcncy1nego 383
- fali paskiej 372
- - -, sinusoidalnej 373
- - kulistej 374 Snmo1odukcja 315
- - sprzystej 371 sateitv romnnowskic 525
- falowe 375 schemat iasera trjpoZ1omowcgo 53
- Mayera 126 SchrOdingera rwnanie 496
- Mieszczerskiego 39 - - staCjonume 497
- Poissona 128 segnetoelektryki 224
- ruchu ciah1 o zmiennej mnsie 39 sekunda 624
- - postpowego bryy sztywneJ 39 sena Balmera SIO
- -, kinematyczne 19 - Brackcuu SIO
- -. romczkowe 37 -, gromca 5 l
- - wzgldnego punktu matenalnego - Hwnphreysa 50
102, 103 - Lymana SIO
- - rodka masy 35 - Paschcna SIO
- SchrOdingera 496 - Pfunda SIO
- -, stacjonarne 497 - widmowa SIO
- smusoidalneJ fali paskiej 373 sfora oddziaywania czi1st~'C"L.kowego
- stanu 113 173
- -, kaloryczne I I 7 siatka dyfrakcy1nn 433
rwnowanik chemiczny Jonu 252 - - przestrzenna 437
- dawki pochlonit~I 593 sice krvstaiczna 534
- elektrochemiczny 252 sia 32
rnica drg 383 - Ampcrc'a 266
- - optycznych 418 - bczwladnoc1 101
- potcncjulw, powierzchniowa 572 - c1~kosc1 ciua I 04
ruch npenodyczny 358 - Conolisa 102
- bezwadny 31 - dosrodkowa 37
- bezwzgldny 100 - elck1romotoryczna ISEM) 247
- bryy sztywnej 70 - - indukcji clcktromagnctyCZllcj 3 I
- cieplny (termiczny) 109 - - - wzajemnej 318
- jedDOSlaJDIC opniony 26 - - samoindukcji 315
- - przyspieszony 26 - Lorentza 265
- - zmienny 25 - -, uoglniona 266
- jednosta)nY 22 - magnetomotoryczna 309
- krzvwohmowv 19
0
- oddZialywan1a magnet vczncgo la-
- mech:imczny 19 dunkow 270
- obrotowy 26 - odrzutu 39
- - swobo.dny iinerCJulny) 72 - odrodkowa 102
- opniony l l - oporu (hamowania) 46
- plaski 19, 30 - oscylatora 4S3
- postpowy 26 - unoszenia 102
- prostoliniowy 19 - uruchamiajca 46
- prspicszony 22 - wypadkowa 33
- wzgldny 100 - wymuszajca (zaburzuJ<Ica) 359
- zlozony 30 siy c1qzcniu 90
ruchliwos czsteczki I 82 - c:zynnc 34
670 Skorowidz

- dalekiego zasigu 612 spinowy moment magnetyczny elek-

- dyssypatywne 48 tronu 294
- elektrostatyczne I 9 I spowalniacze 599
- grawit;icy1nc 90 spjno drga, czasowa 409
- Jdrowe 583 - przestrzenna 41 I, 416
- -, mezalezno ladunkowa 583 - :.., droga 417
- -, pronuen dz!alanm 583 - -, objto 417
- Keesoma 169 - -, rozmiar 417
- krtkiego zasigu I 67 - 5w1ata, stopieti 415
- kulombowskie 192 spri;ysto objtosa 369
- mcpotcncJalne 48 - postaci 369
- obce !uboczne, zewntrzne) 246 staa absorpcji 445
- odpychamn 167 - Boltzmanna 116
- ponderomotorycznc 238, 322 - Cottona-Moutona 470
- potencjalne 47 - elektrodynamiczna 630
- przyc1gama 167 - gazowa 115
- -, dipolowe toricnluJce) I 69 - -, uniwersalna 1IS
- -, dyspersyjne 170 - -, waciwn l 15
- -, indukcyjne 170 - graw11acy1na 90
- quas1-spr~zystc 341, 538 - Halla 285
- spryste 537 - Kerra 469
- van der Waalsa 169 - Plancka 480
- wewntrzne 34 - rozpadu 585
- zderzcmowc 58 - Rydberga 510
- zewn~trznc 34 - siatki dyfrakcy1nc1 (okres) 433
- zyroskopowe 49 - sieci krystalicznej 534
skula tcmpcrutury Celsjusza 112 - skrcania 470
- - cmp1rycznu 112 - sprzzenia 612
- - tcrmodynam1czna 113, 158 - Stefana-Boltzmannn 476
skn<lanu: 1superpozyc1a) drgan 347 - struktury subtelnej 612
- - cz5c1owo spjnych 414 - Wiena 477
- - hannomcznych 347 - Vcrdeta 471
- - IVZlljemme prostopadych, hanno- stan nasycenia polaryzacji prbki
mcznvch 353 224
sko1arzemc magnetyczne 281 - podstawowy (normalny) atomu
skrcalno optyczna (Zdolno skr 511
caicu) 470, 47 I - - jdra 582
skrcenie plnszczyzny polaryzacji 470 - rwnowagi mechamczncJ 56
- wlac1wc 470, 471 - - nietrwaej 56
skrtno czi1stki 607 - - tcnnodynam1czn~i I 12
skroccmc Lorentza 78 - - tnYacj 56
Snclliusa prawo 403 - stac1onamy I 12
soczewka Billela 412 - - IZ)Stki 497
solenoid 274 - wzbudzonv atomu SI I
spektrograf mas Astona 287 - - Jdra 582
spcktromclna mas 287 - z inwersj obsadzen 53 I
spektrometry mas 288 statyczne wychyeme wahada 360
spektroskopia Jdrowa 595 statyka 17
spm 71 statystyczny sens fa de Broglic'a 495
- elektronu (wasny moment pdu statystyka kwantowa 542
elektronu) 294 - - Bosego-Einsteina 543
- jdra 579 - - Fcnn1ego-Dir.ica 544
 Skorowidz 671
Stefana-Boltzmanna prawo 476 ciname 539
- Stala 476 -. kt 539
Steinera tw1erdzcmc 65 - wzgldne 539
steradian 625 5cimcie podune 538
stzeme rownowaznikowc roztworu redni czas vc1a 399
255 sredma arytmetyczna pom1urw 637
Stokesa regua 527 - droga swobodna 138
- t w1crdzcme 326 - - -, prawo rozkadu 139
Stoletowa prawo 485 - liczba zderzen 138
stopie czarnoci 475 redmca czsteczki, efektywna 114
- dysoc1acji 253 rodek cikoci ciula I04
- jonizacji plazmy 260 - fali 374
- spjnoci swiutla 415 - krzywizny 20
stopnie swobody 21, 30 - masy ukJadu 35
- - ruchu obrotowego 30 srodki pomiarowe 635
- - - postpowego 21 5wialo 400
stosunek vromagnetyczny, Jdrowy - czciowo spolaryzowane 456
579 . - naturalne imespoiaryzowane) 456
- - momentw orbitalnych 293 - widzialne 40 I
- - - spinowych 294
strefa falowa 397
strefy Frcsnela 428 Taon 613
strumieil energii 378, 481 tarcza (target) 608
- indukcji elektrycznej 221 tautochrony 418
- - magnetycznej (slrumicil magne- temperatura barwowa 483
tyczny) 280 - charakterystyczna 560
- mitzcma pola elektrycznego 199 - - Debye'a 562
- skojarzony 281 - Cune 225
- wh1sc1wy ciepa 148 - degeneracji 546
- - masy 145 - elektronowa 261
strzalku fali stojcej 38 - jonowu 261
studnia potcncplu 58, 498 - krytyczna 174
sublimacp 540 - krzepm~cia 54 J
substancje optycznie czynne 470 - luminancy1na ~czarna) 482
- pow1crzchmowo czynne 184 - promieniowania 1rudiucy1na) 482
swobodny ruch obrotowy 72 - przejciu do stunu nadpr1.cwod:a1-
- spadek 105 ccgo 553
symetria kwurkowo-leptonowa 618 - topmenia 540
synchrocyklotron (fazotron) 290 - (punkt) wrzenia 189
synchronizac1a zegarem 76 teoria Ciepa molowego, kwantowa 141
synchrotron elektronowy 29 I - grawitacji, relatywistyczna 77
- protonowy lsynchrofazotron) 291 - kinetyczna gazw 130
szereg Fouriera 351 - - -. rwnanie podstawowe 133
szeroko ktowa maksimum dyfrak- - kwantowa przewodnictwa elektrycz-
cyjnego 435 nego metali 551
- naturalna linii 593 - Maxwella 324
- - poZJomu energetycznego 564, 594 - oddziaywa bliskich 325
- pr.:Jm mterferency1nego 413 - rciatywistyczna 73
szpat islandzki (kalcyt) 459 - wzgldnoSci 73
szybkoS parowaniu 188 - -, szczeglna 73
- przecmaDJa linii indukcji magnetycz- temperatura krytyczna 174
nej przez przewodnik 314 - zera bezwzgldnego 113
672 Skorowidz

tcnn 51 I
tcnnodynamika {fcnomenolog1czna)
Ili
tcrmoJ<!drowc rcakc1c syntciy 602
Thomsona wzor 346
tumienie (gasmc1e) drgan 355
tlumtone drgania swobodne 356
topmemc 540
tor 19
toroid 279
1ransfonnac1e Galileusza 42
- Lorentza 76-77
- - dla wektorw pola elektromag-
netycznego 334
tranzystory (lnody pprzewodniko-
we) 577
twierdzenie Babinela 437
- Carnota 158
- Earnshaw:i 200
- Koeniga 52
- Lannora 296
- Ostrogradskicgo-Gaussa 200
- - - dl:i pola magnetycznego 280
- - - dla pola \V osrodku 221
- Steinem 65
- Stokcsa 326
Tyndalla zjawisko 448
Ufnos wyniku pomiaru 637
Ujemna absorpcja swiutla 529
uklad absolutny 623
- drgajcy 337
- -, dobro 358
- dyssypatywny 56
- izolowany (odosobniony) 120
- - adiabatyczmc (tcnnicznic) 121
- - mechanicznie 120
- jednostek m1ar 623
- kartczjanski 18
- limowv 355
- materialny, ukad punktw mate-
rialnych 18
- odmes1cma 18
- -, chronometry:z:icJU 18, 74
- - heliocentryczny 31
- - mcrc1alny 31
- - laboratoryJnY 31
- okresowy pierwiastkw Mcndelc-
JcWa 517
- otwarty 120
- prom1cniuJcy 397
- tcnnodynam1czny 11 J
- wsplrz~dnych 18
- zachowawczy 49
- 1.amkmty Jodosobmony) 34, 120
- zdegenerowany 546
ulu.idwiki 370
Umowa wektor 378
uporz.1dkowamc bliskiego zasigu 179
- dalekiego :z:is1gu 534
Verdeta staa 471
van der Waalsa gaz 169, 172
- - - siy 169
Waga statystyczna (prawdopodobicn-
slwo tcnnodynam1cznc) 161
wahado fizyczne 342
- -, dlugos zredukowana 344
- -. rodek wahali 344
- matcmatyc-tnc 343
warstwa podwjna (kontaktowa) 572,
515
- -, rwnowagowa 576
- zaporowa 575
wanos liczbowa w1clkoc1 fizycznych
632
- skutccma nati:zcma pro1du zmien-
nego 367
- - SEM 367
wanosc1 5rcdme wu:lkosci f1Zycznych
111
- wasne energii 497
warunek Jednorodnoci optycmcj os-
rodka 439
- n1ezm1cnmczok1 rclatyw1styc-Lncj 78
- normalizncji pmwdopodobicnstwa
496
- rwnowagi promu:niotwrczcJ 587
- svnchroniczno5c1 290
- Wulfa-Bragga 439
warunki brlCgowe 333
- dla interferencyjnych maksimw
1 minimw 422-424
- Lauegc 438
Wawilown prawo 529
wektor 19
- aksJalny 27
- biegunowy 27
- falowy 373
- gstosc1 strumieniu czsteczek 146
 Skorowidz 673
- - energii fali 378 widmowa (spcklralna) gsto energii
- - - ciepa 148 480
- - - prdu 241 widzialno prkw 414
- indukcji magnetycznej 263 w1clkosci bezwymlllrowc 624
- nuti,:zcnia pola elektrycznego 194 - podstawowe 623
- Poyntini:a 395 - skwantow:me 499
- przesuniciu 21 Wicdemunna-Frunza prawo 245
- sw1ctlny 409 Wiena prawo prz.csumcc 477
- Umowa 378 - staia 477
- wodzucy 19 - wzor 477
- wypadkowy sil zewntrznych 38 wu;zy 33
wzci ciektryC'lllcgo obwodu rozgali,:- woltomierz 251
zionego 250 wrzenie 188
- fali stojcej 38 wsplczynnik absorpcji fal. lin10wy
- runkcji falowej 502 379
- obwodu magnelyczncgo 310 - - osrodka, gwny 446
- sieci krystuliczneJ I IO - anhannonicznosci drgun 536
w1zama chemiczne 520 - dyfuzji 145
- -, dugo 521 - mdukcyJnoc1 wzajemnej 318
- JOnowe (heteropolarne) 522 - lepkoci, dynam1cmej 147
- kowalencyJne 522 - -, kincmutycmej 147
- -, nasycenie 522 - mocy 368
- metaliczne 535 - napicia powierzchniowego 183
wizka odmcs1ema 441 - odbiciu 404
- przedm1olowa 441 - pochlamama Ciaa, monochromaty-
w1:1zki przec1wbiczne 608, 610 czny (zdolno absorpcyjna) 474
widmo absorpcji swiatla 446 - - 5wiatla, liniowy (siaa absorpcji)
- -, ci:u~lc 446 445
- -, liniowe 446 - Poissona 128
- -, pasmowe 446 - pow1elama neutroaow 601
- p-, grna gr.inica energii 590 - przewodnictwa cieplnego 148
- cigle 35 I, 497 - pnezroczystoSci bariery ooienCJau
- czstoci 351, 380 507
- -, cigle 351 - rotacji 470-4 71
- czsteczkowe !molekularne) 523 - rozs:zcrzainoCI 1enn1cznej, liniowej
- drgali 351 535
- dyspersyjne (pryzmatyczne) 449 - - -, objtokiowej 535
- dyfrakcyjne 436 - samoindukcji 315
- dyskretne 351, 497 - sily quas1-spr:lystej 538
- elektronowo-oscylacyjne 525 - skr~looci 470-471
- energetyczne CZl!Steczki 497 - sprawnoSci cieplnej 154
- - elektronw, pasmowe 564 - sprzystoci 538
- limowc, rentgenowskie 528 - tarem wewntrznego 147
- masowe 287 - Llum1enia 356
- oscylacyjne 524 - transmisji 404
- oscylacyjno-rotacyJne 524 - Zlllamanlll, be't.wigldoy 401
- pasmowe 523 - - dla prorrueo1u nadzwyczajnego
- ramanowskic 525 461
- -, skladowu anlystokcsowska Hio- - - - - zwyczajnego 461
letowa) 525 - -, wzgldny 401
- -, - slokcsowska !czerwona) 525 - -, zespolony 446
- ro1ncy1nc 524 Wulfa-Bragga warunek 439
674 Skorowidz

wychwyt rezonansowy m:utronw 599 - Nernsta 1trzcc1a zasada tcnnodyna

wyd111noc fotolummisccncji, cnergc miki) 166
tyczna 529 - nicokrelono5c1 !meoznaczonosci)
- -, kwantowa 529 Heisenberga 505
wykadnik adiabaty 128 - meos1galnoc1 zera bezwzgldnego
wyladowamc iskrowe 259 166
- Jarzcmowc 259 - nierormainoc1 takich samych
- koronowe I ulotne) 259 czastek 543
- lukowe 259 - n11!zaleznoc1 dztulania sil 37
- W gaZIC 256 - Pauliego 516
- -, samoistne 258 - rwnowagi szczegowej 474
- -, nicsammstnc 256 - rwnowazno5ci 107
wymianu cieplna 472 - -, lokalna 108
- CZllSlck 620 - superpozycji 268, 34 7, 382
wymiar w1clkoc1 fizycznej 623 - - fal 379
wytrzymaloc matcnalu 539 - - pl 93, 268
wzmacniacz fal elektromagnetycznych - - - elektrycznych 195
533 - sruby prn woskrtnej 28
wzory Frcsncla 403 - termodynamiki 1 121
wzorzec 635 - - li 157
wzr barometryczny 137 - - Ili 165
- Boltzmanna 161 - zuciiowuma energii 53, 88, 237, 322
- Ciokowskiego 40 - - mcciianicznej 53
- Einstema !ruchy Browna) 165 - - ladunku elektrycznego 191
- Hopkinsonow 309 - - masy 34
- Lnngevma-Ocbyc'a 217 - - momentu pdu 70
- Plancka 480 - - pdu 41
- Rayle1gha-Jcansa 477 - uniwersa1nosc1 p~dkoc1 wiata
- Thomsona 346 74
- Wicna477 - uwoinicnia 34
- wzgldnoSci Einstemn 73
- - Galileusza f.mechamczna) 45
Younga metoda interferencji wiata zawada !opr c-,llkowlly, 1mpcdaaCJa)
416 367
- modu 538 zderzenie 58
- centralne 58
- nicsprzystc 58
Zakaz l'llulicgo 516 - - centralne 59
zalemoSci d yna.a11czne 111 - spr\:Z)'ste 60
- statyst~e 111 - - centralne prosie 60
zalezno5c Gel-Manna-Nishijimy 616 - - - ukosne 60
zapach (kwarkw) 618 - proste 58
zasada autosynchromz111:ji 290 - ukone 58
- Bubincla 437 zdoino absorpcyjna 474
- bezwadnosc1 31 - emisyjna 473
- dynamiki Newtona I 31 - -, cakowita 473
- - - II 36 - rozdZ1elczn 440
- - - 11137 - - mikroskopu 441
- ekwipartycji energii 140 - - oka 441
- Huygensa 425 - - tcieskopu 440
- Huygcnsa-Fresncla 427 - skrcajca 47G-47 I
- korespondencji Bohra 500 zero bezwzgldne tempera lury li 3
 Skorowidz 675
ziarna krystaliczne 534 - nadprzewodnictwa 553
zjawisko Compiona 488 - podwjnego wamumu (dwjom-
- Couona-Moutona 469 noci) 459
- Dopplera 387 - Ramana 447, 525
- - dla fol clek1romagne1ycznych - transportu 145
w prni 407 - tunelowe 507
- -, podluine 407 - -, paradoks 508
- -, poprzeczne 407 - Tyndalla 448
- dyfuzji 145 - z:iworowe 484
- Furudaya 471 zl:1czc Joscphsona 557
- fotoelektryczne 483 - -. prd krytyczny zl:,cza 557
- -, ntclin1owe 486 - /Hl 575
- -, polenCJal hamowaniu 4115 zw1:1zck masy 1 energii 88
- -, prg 485 zw1crcradlo Fresnela 41 I
- -. w1elofotonowe 486 zwiliamc 184
- - wewn~trzne 483
- - w warslwic zaporowej 484
- - zcwncirzne 485 yroskop 67
- - -. granica dugofalowa 485 - astatyczny 67
- - -, rwnamc Einsteina 486 - ciki 67
- Halla 285 - symetryczny 67
- Joscphsona 557 -, rodek zaw1cszcma 67
- - staloprdowe 557 - wywazony 67
- - znuennoprdowc 557
- Kerra 469
- ic_okosc1 (lar.:ia wcwnc1 rzncgo) 146 rda spjne 382
- - dynumicZnCJ 147 rdlo doskonal~ 364
- - kinematycznej 147 - energii clck1rvczncj 240
- Micgo 448 - fali 369 .
Mossb11ucr11 595 - Lamberta 482
- Meissncra-Ochscnfclda 554 - SEM (nap1c1a) 364
 Podstawowe stale fizyczne
Wielko Symbol Warto

Pn,dko wtala w prni c 299792458 m s-'

Przenikalno ciektryczna 1: 0 8.854 187 8 f 7 JO - I 2 17 ' 111 - i

prni l/11 0 c 2
Przcnikaino magnetyczna
prm
Staia g:rnw1lacYJna
Stala Plancka
h/21t
adunek cicmcntarny
Stala Rydberga 111c1 2/ 211
Prom1e11 Bohra 11./4rrR
Komptonowska dugo J.L
fali h/111,.c
adunek wh1sciwy ciek- -e/111<
tronu
Magneton Bohra d1/2111,
Magneton J<!drowy eh/2m 0
Masa elektronu
Masa mionu
Masa protonu
Masa neutronu
Liczba Avogadra
Staa Faradaya N.1e
Staia gazowa umwcrsalna
Stala Boltzmanna R/ N"
Staa Stefana-Boitzmanna
Standardowe przysp1eszeme
spadku swobodnego
Standa rdowa atmosfera
Jednostka masy atomowej
/Io 4rr IO - 7
= 12.5663706l4 10 - 7 N A-"
G 6,672 59 I0- 11 m 3 kg -;s-::
h 6,662 0755 . l o- 3 -' J . s
f1 i,054 572 66. J()- 3 -1 J . s
e i,602 177 33. !O - !} c
R, IO 973 731,534 111 - '
11 0 0,529 J 77 249 IO- IO 111
2,426 310 58 I0 - 12 m
-i.75881962 10 11 C kg -'
9,2740154 JO - H Jr'
5,050 7866 10 27 J -T - '
9.109 3897 . 10 -JI kg
i ,883 5327 . ]() - 2 " kg
i,672 6213 lO 27 kg
i.6749286 10- 27 kg
6,022 i367 10 2 -' mol "'
96 485.309 C mol - '
8,314 51 O J moi - ' K - '
l,380 658 10 - ~: J K '
5.67051 w-" w m-"K -"'
g 9.806 65 m s - ::
atm 101 325 Pa
li i .660 5402 IO - 27 kg
93 1.494 32 MeV
 Podstawowe stale fizyczne
Wielko Symbol \V;1rto

P ri,:dko wiata w prm c 299 792 458 m -s- '

Przcnikalno s elektryczna 1: 0 8.854 187 817 w- 12 r: m - '
prni 1/ii 0 cz
Przenikalno magnetyczna /Io 4Tt 10- 7
prm = 11,566370614 IO ~ N A - ::
Stala graw1lacyjml G 6,672 59 w- 1 1 m" kg - ' s - ::
Staa Planck a Ir 6,662 0755 IO --' J s
N~ h i ,054 572 66 IO- .i.t .I s
a dunek clcmcnlarny e i ,602 177 33 . 10 1 c
Stala Rydbcrga 111,. c<:1. 2/ 2h R, 10973731 ,534Jll I
Prom1c11 Bohra Ct./4rc/C 110 0,529 177 249 J() .. IO 111
Komplono wska dugo ,:c 2.426 31 () 58 . IO - I z 111
fa li lr/111c
Ladunck waciw y ciek- -1!/m, -i,75881962 10 11 C' kg - i
tronu
Magneton Bohra di/2111, 11 11 9,274 0154 . w- 2 J . T-
Magneton jqdrowy eli/2mr /IN 5,0507866 10 - 27 J T -
Masa cicklronu m. 9. 109 3897 . 10 - 31 kg
Masa mionu 111 i,883 5327 IO - ZN kg
Masa J)rotonu 111 1, i ,6 72 62 I 3 IO.. z7 k Il
Masa neutronu 111 11 i,674 928 6 . JO- 27 k~
Liczba Avogadra N, 6,o:n 1367 I0 2 3 mol ;
Stala Faradaya N ..1 r F 96 485,309 C mol - '
Staia gazowa umwcrsalna R 8,314510J mol-' K
Stai:i Boltzmann:1 R/ N" k i,380658 10 - 2 ) JK ;
Stala Stefana-Boltzmanna rr 5.67051 IO-ttw.m - ~K -

Standardowe przysp1cszc111c g 9.806 65 111 s - ~

spadku swobodnego
Standardowa atmosfera alm 101 325 Pa
Jednostka masy atomowej u i.660 5402 IO 2 ' kg
931.494 32 MeV
 ukad GGS ukad SI
Wzory
c rot E* = - DB* /<it rot E == - ilB/iJr
erot H* = 41tj*+<ID*/ilr rotH = j+i!D/1!1
div D* = 41tp* divD = p
div B* =O divB ==O
F = q*(E* +v x B*/c) F=q(E+v x B)
11 = (E* D"' + B* E*)/81t 11 = t(E D+B El
S = c(E* x H"')/4rr S = ExH
D* = i:E* D = 1:E = 1:0 1:E

= E*+41tP* = i:uE+ P
B* = 11H* B = 11H = 11011H
= H*+4rrM* = Jlo(H+M)
1: = i +4nx: 1:= i+J.o
1, = 1 +4 r.:x~ I'= i +Xm

Stale fizyczne

r.t = e* 2 /hc ce = e 2 /4rr1:0 /Jr == 11 0 re 2/ 2h

a0 = f1
2
/111,e* 2 llo = 4rr.1:0 h 2/m,. e 2
hcR. = e* 2/2a 0 hcR.,. == e 2/8rr1:0 a 11
r = 11 0 e 2/ 111,.
11t = e*h/2m<c /1 11 = eli/2m<
(1)1. = (q*/2mc)B* 1r11. = (q/ 2m)B
 ukad GGS ukad sr
Wzory
erot E* = -oB*/ar rol E= - J B/lt

erot H* = 4r.j*+iJD*/r!r rol H = j + 1/D/ 1"11

div D"' = 4n:p* divD = f1
div B* =O divB =O
F = q*(E'" + v x B*/c) F = q(E+v x B)
w = (E* D * + B* fi:*)/8rt 11 = -}(E D-'-B El
s= c(E* X H*)/4n: S = ExH
D* = i:E* D = 1:E = 1: 0 1: E
= E* +4n:P* = 1:0E+P
B* = /tH* B = 1rH = J1011H

= H*+4n:M* = /r 0 (H+M)

1: = 1 +4rrx.i 1: =i +z,
11 = i +4nz~ 11 =i +zm

Stale fizyczne

!1. = e* 2 / fic !1. = e 2 /4ni: 0 1ic = 11 11 ce

2
/1/r
2 2
a 0 = li 2/111,.e* 2 a 0 = 4rr 1:0 /1 /m,. e
licR." =
2
e* / 211 0 /1cR, = e~ / 8rr1: 11 11 0
r, = /lue 2/w,.

11ti = e*li/2111,c /1 11 = eli/1mr

11>1. = (q*/2mc)lJ* wi. = (tJ/ 2m)B