nha: Cae van migu hang tinh
duoe xay dung trong pham vi
ca mutde dutéi thoi phong kié
tu chi, do nhiéu nguyen nhan
khae nhau, vat ching kién trac
hign cdm lai rét it 6i, tham ehi
nhiéu noi khéng edn dau vét,
khéng xéc dinh duoc dia diém.
Van Miéu Quang Ngai tuy da
nhiéu lan bi hu hong, tan pha,
va nhuing lan trang tu sau 46
quy mo va gia tri kién trie bi
thu hep dan, song nhig gi con
lai rat dang dé chung ta tran
trong, gitt gin va gia cng ton
tgo cho xing vai mot di tich
vn la biéu tuong vé hoe van
cia mot ving dat. Pho tuong
Khéng Ti, ngudi duge ong cha
xumg tung 1a “van thé su biéu”,
van con trén be theréVan Miéu
Quang Ngai; cae bac phu lao
6 quanh ving van ngay dem
huong khéi phung thé mot
trong nhitng nha hién triét
img danh thién ha; va ngudi
Quang Ngai ching ta van ty
hao la con dan ctia mot vang
qué hiéu hoc; 1é nao!
1, Ha Minh Dich, Dinh Van Theind
6 phai la di tick?, Bio Quang Ngai
86 1428, ngay 24-10-2003,
2, Le Héng Khanh, Cac vin miéu,
van tir & Quiing Ngai, Boo Quing
[Negai, s6 1269, ngay 18-10-2002,
3. Le Ngai, Quang Ngai nhat thing
chi, ban chep tay due eu tai tar gia
cy Le Hing Phong.
4. Quoe sti quan tridu Nguyén, Dat
‘Nam nba thGog chi, Bin dich Pham
Trong Diém - Dao Duy Anh hiéu
inh, Nxb Thuan Héa, Hué, 1992.
5. Quéesitquan Triéu Nguyén, nh
tren, trang 439.
6, Le Ngai, nhurtrén (tai ligu khong
anh sé trang),
7. Tran Van Than, Lé Trung Dinh,
Con nguét - Surnghigp - Giai Thoai
- Van chung, Sa VHT Quang Ni
xuat ban, 1994, trang 41.
8. Lich surBang bo huyén Son Tinh,
tap I, So thdo, Ban chap hanh Dat
bo huyén Son Tinh xudt bain nam.
1986, trang 42,
(noc dan bién ¢ Quang Yam
nam Meu Thin (1908)
(ual (ai Lieu Lum trit otia Php
nnguén tu liu nay ma ching ta higu tai sao Phap dan dp manh tay véi cdc
nha c&ch mang nudcta du thé kj.
TRAN VIET NGAC - PHAN VAN HOANG.
Trude hét hay dé cap dén cdc ngudn te lieu chting ta hien nay:
1- Mau Than dan bién ky cia Huynh Thuc Khang
2. Trung ky dan bién tung oan thi mat ky cia Phan Chau Trinh
8: Phong trao khang thué mién Trung nam 1908 qua ede chau bain
triéu Duy Tan (Nguyén Thé Anh suru tim, phien dich)
Cu6n du tién, Huynh Thae Khang viét trong nha nguc Con Dao.
Trong hoan ednh bi giam em nln thé, nguivi ti chung than, thé bai
86 7455, khong thé viét thang su that. Nhung mue dich muén leu lai
mot tai ligu lich siz, Minh Vién phai chon céch viét gidn tiép, mot loat
thong tin bac hai ma nguvi doc phai doc gitta hai hang chit, phai nam
bat duoc thong tin that su cia ngudi viet qua cach viet, cach ding cht
(¥ tai ngon ngoai). Cuén Mau Than dan bién ky khong mang ve dutge
ma danh ném xudng bién. Vé sau, sau ngay Nhat dao chinh (9-3-1945),
Huynh Thi Khang viét lai voi nhan &@ mai la Trang ky cu suru ky r6i
tur dich ra Quée ngu.
863
hang 12 - 2008Phan Chau Trinh thi chi mudn kéu oan (tung
oan)! Viet Trung ky dan bién tung oan thi mat ky
nam 1911, khi vita dat chan len dat Phap, Hy Ma
mudn kéu oan v6i BO trang Bo Thuge dia Messimy
va Toan quyén Dong Duong sap qua nham chite la
Albert Sarraut 4¢ xét lai bin an cia eae than si
‘Trung ky, dae biét 1a bén ngudi ban etia ong dang
thy an ti 6 Con Dao la Huynh Thtic Khéng, Phan
Thiie Duyén, Nguyén Thanh va Lé Ba Trinh. Trang
ky dan bién tung oan thi mat ky vita 1 mot bién
minh trang nham bao chnta cho cac than si Trung
ky, vita la mot edo trang doi voi chinh séch dan 4p
thang tay cia chinh quyén thyt dan véi phong trao
dan bién. Ca trong hai tinh chat - bign minh trang
ya edo trang -nhitng gi Phan Hy Ma trinh bay khong
thé phan anh ding sy that hoan toan.
Vé nguén tai liéu qua chau ban, day phan lon la
cae ban an do Phit Phu Chinh triéu Duy Tan phic At
va duge Kham stt Trung ky xét duyét, phan anh ¢
nhin tit bo méy cai tri déi véi vu dan bién, Dac biét
ki xétxit vu dan bign nay, cae quan lai Vigt Nam da
stt dung Hoang Viet luat Ié, von co tir doi Gia Long,
nén 4n phat rat nghiém khae va nang né,
Digu dang cha y la cd ba nguén tai ligu trén déu
thong nhat goi ce cue biéu tinh ¢ cae tinh mién
Trung nam Mau Thén 1908 la dan bién chit khong
phai phong trao chéng thué nhu chting ta
quen goi. Dan bién la dan néi day (nh
binh bién la quan linh néi day). Cac ban
4n etia Pht Phu Chinh déu khép nhing
ngudi tham gia lanh dao cdc eude biéu tinh
la “Khich bién luong dan” (xii give dan
ching n6i day) nhut:
Ban an ngay 2-4-1908 xu Le Tyu
Khiét, Nguyén Ba Loan
Ban an ngay 29-4-1908 xit Lé Tudin,
Nguyén Van Banh
Ban dn ngay 13-6-1908 xt Doan
‘Thudn, Truong Hou Hoan
Ban an ngay 4-11-1908 xit Nguyén
‘Van Khoa.
Ban dich ting Phap cudn Trung ky
in bien thi mat kyowa Phan Chau Trinh
cing lay nhan dé la Manifestations de
1908 en Annam (Cac euge biéu tinh phan
khang nam 1908 6 Trung ky),
Con eéc tai liéu hru tre ctia Phép gom
nhiing gi? Va cdc tai lién 46 da eung cp
cho ching ta nhting théng tin nhu thé nao
vé vu dan bién 6 Quang Nam? Ching ta
6 thé ligt ké nh sa
1. Vé tinh hinh chinh tri ¢ Trung ky:
Bao cao ciia Dutrenil, thanh tra dan st
vu Dong Duong, ngay 22-9-1908 tai Hu
(Note sur la situation politique en An-
nam - Rapport de Dufremil, Inspecteur
S6 322 thang 12 - 2008
Trin Quy Cap
_
Trén Cao Van
des Services civils de I' Indo-Chine, le 22 Septembre
1908, 18 pages)
2, Bao cdo giti BO truéng BO Thuge dia cia Beau,
‘Toan quyén Dong Duong Klobukowski cng Picanon,
‘Tang gidm déc Thué quan va Cong quan Déng Duong
ngay 3-7-1908. 3 trang.
(Rapport au Ministre des Colonies, MM Beau,
Klobukowski, Gouverneur Général de’ Indo- Chine,
Picanon, Directeur Général des Douanes et Régies
del’ Indo - Chine, le 3 Juillet 1908)
3, Cong van cia quyén Toan quyén Dong Duong
giti Kham stt Trung ky tai Hué, dé ngay 8 thang 5
‘nam 1908 tai Ha Noi.
(Le Gouverneur Général de I’ Indo - Chine p.i a
Monsieur le Resident Supérieur en Annam a Hue,
Hanoi, le 8 Mai 1908, No 902, objet : A.S des Affaires
@’ Annam).
4, Cong dién eta Toan quyén Dong Duong Bon-
houre giti BO trudng Bo Thude dia, Ha Noi ngay 2
théng 4 nam 1908. Déng dau dén cing ngay cia van
phéng B6 Thuoe dia, s6 dién tin 143
(Depeche télégraphique, No 143. Gouveneur
Général de I’ Indo - Chine a Colonies Paris, Hanoi,
Je 2 Avril 1908).
5. Bao edo ctia Cong sit Vinh Destenay git Kham
sit Trung ky tai Hué, ngay 23 théng 4 nam 1908,
(Rapport a M. Le Résident Su-
périeur du Résident de Vinh, le 23
Avril 1908).
6. Don etia ba Huynh Thi Ly, vorctia
tii tai Mai Luyén va me eda cit nhan
Mai Di, gi Toan quyén Deng Duong
khiéu nai vé viee bat git Mai Luyen
va Mai Di cing vie tich thu tién bac
cua Thuong hoi Quang Nam, dé thang
11-1908.
7. Cong van eda Cong sit Phap
Charles 6 Hdi An tra loi Kham sit
‘Trung ky vé viee Huynh Thi Ly khié
nai, dé ngay 13 théng 1-1909.
8, Nhitng thong tin cung céip cho
‘Thanh tra Dufrenil, phu ta Kham
sur Trung ky, Thanh Hoa, ngay 16-5-
1908),
(Renseigments fournis a Mon-
sieur I’ Inspecteur Dufrenil, adjoint
au Résident, Supérieur de Anam.
‘ThanhHoa, le 16 Mai 1908)
‘Trén day 1a mot s6 tur liéu chinh vé
quan trong, chua phai la day dui, song
cang cung cap cho ta mét s6 thong tin
rat xc tin dé hiéu hon cude dan bie’
@ Quang Nam.
1, Vé nguyén nhan ciia cuge
dan bién
Negay khi cuge dan bién dang phat
. Hetrign, chinh quyén thude dia z ~
cae edp, tim hiéu ngay tinh
hinh thué, xau vi nhung nui
bigu tinh thin nguyen giam Foals
xau, thué va phong trao cong ai
khai ty nhan la "xin xu, xin
thud’
Trong bdo céo"Vé tinh hinh
chinh tri é'Trung ky" viétngay
22-9-1908, ngay sau khi cude
dan bién bi dan ap valang diu, |
‘Thanh tra Dufrenil cho rang
nguyen nhan vu dan bién la
thuge vé chinh tri va eude dan
bign da duge t6 chute can than
va chi la man dao dau:
Nhimg tin tite thu hrom
duoe doc hanh trinh, nhang
chi dan do chinh nhung ké
cam dau [dan bién] cung edip,
nhung Idi trach cit va de doa
trén cac bich chwtong... nhung
ting tich thu duge tir nhumg
phan ttt nong edt cho thay ¢6
fie)
tL thaty 06
had choi
date ha fate sgt
tans My He ei
khi' ctia Duy Tan hoi va Phong
trao Duy Tan. Su kien phé
truat vua Thanh Thai (1907)
Ja anh hung gan nhat khien
dan ching ding dio tham dye
cuge dan bién.
2. Cube dan biénd Quang
Nam da duoc chudn bi tir
Iie nao?
“Ngay tirnam 1906, nhimg
sit gia bi mat [etia phong trao
Duy Tan] da lui toi cdc tinh
mién Trung, vao lic 46 nguéi
ta nhan bist nhing hoat dong
cia ho @ Binh Dinh va vao
thang 10 - 1907 ¢ Quang
Nam’
‘Tai ligu cho bidt vién Cong
str 6 Hoi An da cho theo doi
chat che mat s6 cuée hop kha
nghi é Tam Ky (1907).
‘Mot nhan vat Quang Nam,
nhung hoat dong 6 Binh Dinh,
cing duoc canh chimg la Trin
Gaching miceéchchicchin «gums Thing thas ei vu dng,
ring chting ta dang dtmg truov ena aege mente eS tuyén truyén tich eye va dong:
mot ké hoach da duge nghién
cxtu tir lau va nhung eude biéu
tinh méi day chi 18 dau hiéu Duong ngay 1-3-1908
béo trude cho mét tinh trang
tram trong hon’.
‘Theo vien thanh tra dan svy nay, nguyén nhan
bat nguén tit vide Phan Boi Chau va Cutmg Dé xudt
duong sang Nhat. Cuong Dé thude dong eon trudng
cia vua Gia Long nhiéu lin duge &¢ nghi len ngoi
bau. Quanh Cutng Dé la ede si phu "bat man” Dao
Nguyén Phé, Phan Chau Trinh, Phan Boi Chau,
Dufrenil, cho biét truée thang 3-1908, Ichi eude din
bién phat khdi thi:
‘Nguoi ta co thé khang dinh rang nig nguii
cia Phan Chau Trinh [Phong trao Duy Tan] da di
khap cae tinh Trung k;
Nguéi Phap nghi rang Cuong Dé 1a ngudi duing
dau mot chuong trinh quang phue trong vong muti
nam v6i sit ting hé tinh than cia Nhat Ban, Phan
Boi Chau 1a nguéi phu té dae lye cho vi hoang than
nay. Phan Chiu Trinh la ngudi dai dién cho Cudng
Dé 6 trong nude. Diéu nay khong dring. Cusmg Dé
chi dong vai tro H6i chi danh nghia va Phan Boi
Chau moi la nguoi sang lap Duy Tan Hoi cung voi
Nguyén Thanh, Chau Thuong Van, Do Dang Tuyén,
Dang Thai Than... Con Phan Chau Trinh la nguii
cute lye chi trich Cutmg Dé. Nhung vé tong quan,
ngudi Phap ding khi cho rang eude dan bién la két
qua tuyén truyén van dng "Ichai dan tri, chain dan
ee
Trang déu Dom xin gidm thué cita nng dan
Quarig Nam gtti Toan quyén Phap 6 Bong
thoi la mot trong nhing ngudi
lanh dao cu6e dan bién 6 Binh
Dinh.
Tai ligu cung ghi nhan
nhung ngudi lanh dao Quang Nam va Quang Ngai
a den ranh giéi Binh Dinh - Quang Ngai de phat
dong phong trao ¢ aj
‘Tai ligu edng chi rd mOt s6 nhing ngubi anh dgo
Phong trao Duy Tan [ va Duy Tan hoi] "nguy hiém
nhét” khéng phai lA nhting ngudi trye tiép tham dye
enge din bién. Ngoai ho, cdc than hao, nhan si cing
khong cat toc dé dé dang giuip do cude dan bién bang
cach quyén gop, bang uy tin eda minh ma kh6ng "Io
ign’ la déng loa véi "bon duy tan"!
3. Ghi nhan dién bién, danh gia va ban hanh
ahting chi thj can thiét dé doi dau voi cuge dan
bién 6 Quang Nam.
‘Ngay ngay 2 thang 4 nm 1908, Toan quyén
Dong Duong Bonhoure da bao cao voi BO Thude dia
&chinh quoe:
‘Kham sit Trung ky da bao cho tdi réing ti hai
hom nay, din Quang Nam va Quang Ngai da tu hop
6ng hai, ba ngan ngudi tai ede tinh ly dé biéu tinh
va yeu cau mién thué. Nhung nguoi biéu tinh khong
va trang va hinh nhu chi don gidn ding ap lue so
dong dé dat yeu cai
Phong trao co thé do mot 86 si phu bat man va
nhimg ke tuyén truyén it nhiéu chiu anh hutmg tw,
‘tuting Nhat Ban. Vin Kham sit da khiio sat tai chd
86 322 thang 12-2008va theo doi dién bién. Toi da chi thi ong hay yéu céu
Phi Phu Chinh giai quyét nhanh chong va kin dao,
Mot s0ké xach dong da bj bat va sé do Nam triéu xét
xtt, Vien Kham sit hy vong sé nhanh chong én dinh
tinh hinh. Ti sé luén theo dai tinh hinl
‘Trong céng van giti Kham sit Trung ky ngay 8 -
5- 1908, Quyén Toan quyén Dong Duong Bonhoure
cing nhan manh dén vai tro cia si phu duy tan vao
cue dan bién va su kién dong dao quan ching da
hhudng ting tham gia cude biéu tinh nhiéungay khap
cae phti huyén ¢ Quang Nam va ngay tai Toa Cong
st Hoi An,
Quyén Toan quyén Dong Dutong cting nhu vin
‘Kham stt Trung ky déu muon Phi Phu Chinh dam
duong vai tro xét xitva tuyén An eae si phu nhut Phan
Chau Trinh, Huynh Thite Khang... dé déin ching
khong c6 e6 tiép tue phan khang chinh quyén thude
dia. Chiing ta cén thay ro muc tiéu ede eude biéu tinh
phan khéng khong phai la cdc quan lai ngudi Viét
(ho ludn yéu edu “cde quan cing dan di xin xéu")ma
la céc tba sit cdc tinh va toa Kham stt 6 Hué,
Con ¢ cae tinh, vige xét xit giao cho an sat, bo
chan va sau do ban an duge phac tham ¢ Phi Phu
Chinh, Kham sit la ké phé duyét eudi cing. Ban én
‘Tran Quy Cap dang ly phai duge Pini Phu Chinh
hole Co Mat Vign xét xi nhu duge quy dinh vi Tréin
Quy Cap 1a tién si (hoje pho bang nhu truing hop
Phan Chau Trinh bi bat 6 Ha Noi, khong di ly vé
Quang Nam ma vé Hué dé Co Mat Vien xét xt). An
sat Khénh Hida hai lan yéu céu di ly Trin Quy Cap
vé Hué nhung hai lén Toa Kham st-va Co Mat Vién
déu yeu cau xét xtt tai Khanh Hoa theo diéu 309 va
321 Hoang Viét luat lé.
‘Tom lai, edn chinh danh phong trao ma ta quen
goi la chong thué Trung ky 1908 la Phong trao din
bién nam Mau Than (1908) 6 ‘Trung ky nh Phan
Chau Trinh va Huynh Thie Khang goi. Cuge din
bién nay la két qua vin déng tuyén trnyén ctia nhimg
siphu va edn bé Phong trio Duy Tan (cng khai) va
Duy Tan hoi (bi mat) ter nhung nam 1906, 1907.
‘Tai Quang Nam cdc cudc h6i hop bi mat nay da bi
theo doi (1907 6 Tam Ky), Vay khong nen ket Ian
rang cude dan bién nay la te phat va cée si phu noi
tiéng nh Phan Chau Trinh, Huynh Thic Khang,
‘Tran Quy Cap la vo can! Toa Kham sit da dé nghi
xi tirhinh Tran Quy Cap va bat Phan Chau Trinh
tir Ha Noi la hai noi khong thude mudi tinh Trung
ky c6 biéu tinh "xin xu"
Nhu trong thw cong sit Quang Nam giti Kham sit
‘Trung ky tra Idi vé vu khiéu nai ca ba Huynh Thi
Ly, ngutdi Phap biét ro Thutong hoi Quang Nam lap
ra ¢Hoi An khong ¢6 muc dich budn ban va da cho
mot s0 cd dong la quan lai nguéi Viet va cd cong sit
Phap. Thuong hoi Quang Nam bj giai tan, va tién
bac bj tich thu! Vige eéng st Quang Nam tham gia
‘Thuong hoi Quang Nam cé thé dé lam cho cae si
S6 322 thang 12 - 2008
phu mat eanh giae va dé nguei Phap ¢6 thé theo
oi nhuing hoat dong "bat hyp phap” nap dang sau
‘Thuong hoi Quang Nam.
‘Nguvi Phap da dn ap cac cude biéu tinh mot each
tan bao, chém giét thang tay nhiing ké lanh dgo tre
tidp va bat gitt day ai ede si phu duy tain ra Con Dao,
Jén Lao Bao... vio so'nhimg gi e6 thé tiép dién manh
hon, khéng con la bat bao dong... nhutho da theo doi
va nhan dinh. Ching ta sé ¢6 eéi nhin ro hon néu ta
theo doi cdc tinh khée nhur Binh Dinh, Quang Ngai,
Nghé An, Thanh Héa qua tai lieu hu tre Phap. Noi
dung d6 chua due dé cap trong bai nay.
‘Dé két luan, chiing ta c6 thé muon I0i ctia Jean
Ajalbert, mot nguvi Phap da di qua Viet Nam trong
nhitng thang ngay lich stt dé: "Day 1a mt cude khét
Joan duge t6 chtte mot edch théng thao nhat, nhw
la mot cude Inyén tép, mot sy thao dién thi nghiém
trong do xtt An Nam téng ute cée nang hue ciia minh,
kiém diém ede luge lung phién loan ctia minh”.m
Bi Wi, (ip theo trang 3)
chan dung Dao Tan do thay Lé Van Mién ve. Lé Van
‘Mién nguyén la hoa si hoc 6 Phap vé, co tu tuéng
1u nuév chéng Phap, nén tam dae ed voi Dao Tan
iin ong Nguyén Sinh Sic. Chinh Lé Van Mién da
cung cap cho Dao Tan tri thite vé cae van hao tién
b6 Phap, va la gia sucho Dao Tan cing mét thoi voi
éng Nguyén Sinh Sac.
Doc Nhat ky trong ti: ctia Hé Chi tich, téi chi ¢
én bai tho Bac viet hic & Trung Quéc:
‘Tam dich;
Dang chudi vé nén hinh Dye Due”
Vang héng sang mai da Quan Cong
Ca nam té quée am hao ving
Tin tite bén nha bita bita trong.
iu héi: Truong Phi, Quan Céng trong
la Truong Phi, Quan Céng trong Tam
quée chi, hay Truong Phi, Quan Cong trong tuéng
Cé thanh cia Dao Tan? Toi doan la Truong Phi,
Quan Céng trong tuéng Dao Tan. Tudng Cd thanh
cua Dao Tan viet vé thoi ky that lac nhau, Truong
Phi thi chiém ctr mot minh 6 Cé thanh, Quan Cong.
thi gia tam déu hang Tao Thao nhung nhét dinh
“hang Han ching hang Tao” biéu hién tam trang
‘Truong Phi vi nhimg cau tho thong thiét:
Khiing khai niém riéng da kho khudy
Chay suong roi rac trong canh chdy
Lac bay nguta hi dén trong gié
Giot Ie anh hing gat Iai day!
Toi nghi rang may dong van xudi trong Tam
quée chi khong thé lam cho Hé Chi tich cam khai
hoan ednh eta minh nhw doan tuéng cia Dao Tan,
nhung khéng dam quyét doan.
(Kem rep trang 42)
»» Hed