Вы находитесь на странице: 1из 4
nha: Cae van migu hang tinh duoe xay dung trong pham vi ca mutde dutéi thoi phong kié tu chi, do nhiéu nguyen nhan khae nhau, vat ching kién trac hign cdm lai rét it 6i, tham ehi nhiéu noi khéng edn dau vét, khéng xéc dinh duoc dia diém. Van Miéu Quang Ngai tuy da nhiéu lan bi hu hong, tan pha, va nhuing lan trang tu sau 46 quy mo va gia tri kién trie bi thu hep dan, song nhig gi con lai rat dang dé chung ta tran trong, gitt gin va gia cng ton tgo cho xing vai mot di tich vn la biéu tuong vé hoe van cia mot ving dat. Pho tuong Khéng Ti, ngudi duge ong cha xumg tung 1a “van thé su biéu”, van con trén be theréVan Miéu Quang Ngai; cae bac phu lao 6 quanh ving van ngay dem huong khéi phung thé mot trong nhitng nha hién triét img danh thién ha; va ngudi Quang Ngai ching ta van ty hao la con dan ctia mot vang qué hiéu hoc; 1é nao! 1, Ha Minh Dich, Dinh Van Theind 6 phai la di tick?, Bio Quang Ngai 86 1428, ngay 24-10-2003, 2, Le Héng Khanh, Cac vin miéu, van tir & Quiing Ngai, Boo Quing [Negai, s6 1269, ngay 18-10-2002, 3. Le Ngai, Quang Ngai nhat thing chi, ban chep tay due eu tai tar gia cy Le Hing Phong. 4. Quoe sti quan tridu Nguyén, Dat ‘Nam nba thGog chi, Bin dich Pham Trong Diém - Dao Duy Anh hiéu inh, Nxb Thuan Héa, Hué, 1992. 5. Quéesitquan Triéu Nguyén, nh tren, trang 439. 6, Le Ngai, nhurtrén (tai ligu khong anh sé trang), 7. Tran Van Than, Lé Trung Dinh, Con nguét - Surnghigp - Giai Thoai - Van chung, Sa VHT Quang Ni xuat ban, 1994, trang 41. 8. Lich surBang bo huyén Son Tinh, tap I, So thdo, Ban chap hanh Dat bo huyén Son Tinh xudt bain nam. 1986, trang 42, (noc dan bién ¢ Quang Yam nam Meu Thin (1908) (ual (ai Lieu Lum trit otia Php nnguén tu liu nay ma ching ta higu tai sao Phap dan dp manh tay véi cdc nha c&ch mang nudcta du thé kj. TRAN VIET NGAC - PHAN VAN HOANG. Trude hét hay dé cap dén cdc ngudn te lieu chting ta hien nay: 1- Mau Than dan bién ky cia Huynh Thuc Khang 2. Trung ky dan bién tung oan thi mat ky cia Phan Chau Trinh 8: Phong trao khang thué mién Trung nam 1908 qua ede chau bain triéu Duy Tan (Nguyén Thé Anh suru tim, phien dich) Cu6n du tién, Huynh Thae Khang viét trong nha nguc Con Dao. Trong hoan ednh bi giam em nln thé, nguivi ti chung than, thé bai 86 7455, khong thé viét thang su that. Nhung mue dich muén leu lai mot tai ligu lich siz, Minh Vién phai chon céch viét gidn tiép, mot loat thong tin bac hai ma nguvi doc phai doc gitta hai hang chit, phai nam bat duoc thong tin that su cia ngudi viet qua cach viet, cach ding cht (¥ tai ngon ngoai). Cuén Mau Than dan bién ky khong mang ve dutge ma danh ném xudng bién. Vé sau, sau ngay Nhat dao chinh (9-3-1945), Huynh Thi Khang viét lai voi nhan &@ mai la Trang ky cu suru ky r6i tur dich ra Quée ngu. 863 hang 12 - 2008 Phan Chau Trinh thi chi mudn kéu oan (tung oan)! Viet Trung ky dan bién tung oan thi mat ky nam 1911, khi vita dat chan len dat Phap, Hy Ma mudn kéu oan v6i BO trang Bo Thuge dia Messimy va Toan quyén Dong Duong sap qua nham chite la Albert Sarraut 4¢ xét lai bin an cia eae than si ‘Trung ky, dae biét 1a bén ngudi ban etia ong dang thy an ti 6 Con Dao la Huynh Thtic Khéng, Phan Thiie Duyén, Nguyén Thanh va Lé Ba Trinh. Trang ky dan bién tung oan thi mat ky vita 1 mot bién minh trang nham bao chnta cho cac than si Trung ky, vita la mot edo trang doi voi chinh séch dan 4p thang tay cia chinh quyén thyt dan véi phong trao dan bién. Ca trong hai tinh chat - bign minh trang ya edo trang -nhitng gi Phan Hy Ma trinh bay khong thé phan anh ding sy that hoan toan. Vé nguén tai liéu qua chau ban, day phan lon la cae ban an do Phit Phu Chinh triéu Duy Tan phic At va duge Kham stt Trung ky xét duyét, phan anh ¢ nhin tit bo méy cai tri déi véi vu dan bién, Dac biét ki xétxit vu dan bign nay, cae quan lai Vigt Nam da stt dung Hoang Viet luat Ié, von co tir doi Gia Long, nén 4n phat rat nghiém khae va nang né, Digu dang cha y la cd ba nguén tai ligu trén déu thong nhat goi ce cue biéu tinh ¢ cae tinh mién Trung nam Mau Thén 1908 la dan bién chit khong phai phong trao chéng thué nhu chting ta quen goi. Dan bién la dan néi day (nh binh bién la quan linh néi day). Cac ban 4n etia Pht Phu Chinh déu khép nhing ngudi tham gia lanh dao cdc eude biéu tinh la “Khich bién luong dan” (xii give dan ching n6i day) nhut: Ban an ngay 2-4-1908 xu Le Tyu Khiét, Nguyén Ba Loan Ban an ngay 29-4-1908 xit Lé Tudin, Nguyén Van Banh Ban dn ngay 13-6-1908 xt Doan ‘Thudn, Truong Hou Hoan Ban an ngay 4-11-1908 xit Nguyén ‘Van Khoa. Ban dich ting Phap cudn Trung ky in bien thi mat kyowa Phan Chau Trinh cing lay nhan dé la Manifestations de 1908 en Annam (Cac euge biéu tinh phan khang nam 1908 6 Trung ky), Con eéc tai liéu hru tre ctia Phép gom nhiing gi? Va cdc tai lién 46 da eung cp cho ching ta nhting théng tin nhu thé nao vé vu dan bién 6 Quang Nam? Ching ta 6 thé ligt ké nh sa 1. Vé tinh hinh chinh tri ¢ Trung ky: Bao cao ciia Dutrenil, thanh tra dan st vu Dong Duong, ngay 22-9-1908 tai Hu (Note sur la situation politique en An- nam - Rapport de Dufremil, Inspecteur S6 322 thang 12 - 2008 Trin Quy Cap _ Trén Cao Van des Services civils de I' Indo-Chine, le 22 Septembre 1908, 18 pages) 2, Bao cdo giti BO truéng BO Thuge dia cia Beau, ‘Toan quyén Dong Duong Klobukowski cng Picanon, ‘Tang gidm déc Thué quan va Cong quan Déng Duong ngay 3-7-1908. 3 trang. (Rapport au Ministre des Colonies, MM Beau, Klobukowski, Gouverneur Général de’ Indo- Chine, Picanon, Directeur Général des Douanes et Régies del’ Indo - Chine, le 3 Juillet 1908) 3, Cong van cia quyén Toan quyén Dong Duong giti Kham stt Trung ky tai Hué, dé ngay 8 thang 5 ‘nam 1908 tai Ha Noi. (Le Gouverneur Général de I’ Indo - Chine p.i a Monsieur le Resident Supérieur en Annam a Hue, Hanoi, le 8 Mai 1908, No 902, objet : A.S des Affaires @’ Annam). 4, Cong dién eta Toan quyén Dong Duong Bon- houre giti BO trudng Bo Thude dia, Ha Noi ngay 2 théng 4 nam 1908. Déng dau dén cing ngay cia van phéng B6 Thuoe dia, s6 dién tin 143 (Depeche télégraphique, No 143. Gouveneur Général de I’ Indo - Chine a Colonies Paris, Hanoi, Je 2 Avril 1908). 5. Bao edo ctia Cong sit Vinh Destenay git Kham sit Trung ky tai Hué, ngay 23 théng 4 nam 1908, (Rapport a M. Le Résident Su- périeur du Résident de Vinh, le 23 Avril 1908). 6. Don etia ba Huynh Thi Ly, vorctia tii tai Mai Luyén va me eda cit nhan Mai Di, gi Toan quyén Deng Duong khiéu nai vé viee bat git Mai Luyen va Mai Di cing vie tich thu tién bac cua Thuong hoi Quang Nam, dé thang 11-1908. 7. Cong van eda Cong sit Phap Charles 6 Hdi An tra loi Kham sit ‘Trung ky vé viee Huynh Thi Ly khié nai, dé ngay 13 théng 1-1909. 8, Nhitng thong tin cung céip cho ‘Thanh tra Dufrenil, phu ta Kham sur Trung ky, Thanh Hoa, ngay 16-5- 1908), (Renseigments fournis a Mon- sieur I’ Inspecteur Dufrenil, adjoint au Résident, Supérieur de Anam. ‘ThanhHoa, le 16 Mai 1908) ‘Trén day 1a mot s6 tur liéu chinh vé quan trong, chua phai la day dui, song cang cung cap cho ta mét s6 thong tin rat xc tin dé hiéu hon cude dan bie’ @ Quang Nam. 1, Vé nguyén nhan ciia cuge dan bién Negay khi cuge dan bién dang phat . He trign, chinh quyén thude dia z ~ cae edp, tim hiéu ngay tinh hinh thué, xau vi nhung nui bigu tinh thin nguyen giam Foals xau, thué va phong trao cong ai khai ty nhan la "xin xu, xin thud’ Trong bdo céo"Vé tinh hinh chinh tri é'Trung ky" viétngay 22-9-1908, ngay sau khi cude dan bién bi dan ap valang diu, | ‘Thanh tra Dufrenil cho rang nguyen nhan vu dan bién la thuge vé chinh tri va eude dan bign da duge t6 chute can than va chi la man dao dau: Nhimg tin tite thu hrom duoe doc hanh trinh, nhang chi dan do chinh nhung ké cam dau [dan bién] cung edip, nhung Idi trach cit va de doa trén cac bich chwtong... nhung ting tich thu duge tir nhumg phan ttt nong edt cho thay ¢6 fie) tL thaty 06 had choi date ha fate sgt tans My He ei khi' ctia Duy Tan hoi va Phong trao Duy Tan. Su kien phé truat vua Thanh Thai (1907) Ja anh hung gan nhat khien dan ching ding dio tham dye cuge dan bién. 2. Cube dan biénd Quang Nam da duoc chudn bi tir Iie nao? “Ngay tirnam 1906, nhimg sit gia bi mat [etia phong trao Duy Tan] da lui toi cdc tinh mién Trung, vao lic 46 nguéi ta nhan bist nhing hoat dong cia ho @ Binh Dinh va vao thang 10 - 1907 ¢ Quang Nam’ ‘Tai ligu cho bidt vién Cong str 6 Hoi An da cho theo doi chat che mat s6 cuée hop kha nghi é Tam Ky (1907). ‘Mot nhan vat Quang Nam, nhung hoat dong 6 Binh Dinh, cing duoc canh chimg la Trin Gaching miceéchchicchin «gums Thing thas ei vu dng, ring chting ta dang dtmg truov ena aege mente eS tuyén truyén tich eye va dong: mot ké hoach da duge nghién cxtu tir lau va nhung eude biéu tinh méi day chi 18 dau hiéu Duong ngay 1-3-1908 béo trude cho mét tinh trang tram trong hon’. ‘Theo vien thanh tra dan svy nay, nguyén nhan bat nguén tit vide Phan Boi Chau va Cutmg Dé xudt duong sang Nhat. Cuong Dé thude dong eon trudng cia vua Gia Long nhiéu lin duge &¢ nghi len ngoi bau. Quanh Cutng Dé la ede si phu "bat man” Dao Nguyén Phé, Phan Chau Trinh, Phan Boi Chau, Dufrenil, cho biét truée thang 3-1908, Ichi eude din bién phat khdi thi: ‘Nguoi ta co thé khang dinh rang nig nguii cia Phan Chau Trinh [Phong trao Duy Tan] da di khap cae tinh Trung k; Nguéi Phap nghi rang Cuong Dé 1a ngudi duing dau mot chuong trinh quang phue trong vong muti nam v6i sit ting hé tinh than cia Nhat Ban, Phan Boi Chau 1a nguéi phu té dae lye cho vi hoang than nay. Phan Chiu Trinh la ngudi dai dién cho Cudng Dé 6 trong nude. Diéu nay khong dring. Cusmg Dé chi dong vai tro H6i chi danh nghia va Phan Boi Chau moi la nguoi sang lap Duy Tan Hoi cung voi Nguyén Thanh, Chau Thuong Van, Do Dang Tuyén, Dang Thai Than... Con Phan Chau Trinh la nguii cute lye chi trich Cutmg Dé. Nhung vé tong quan, ngudi Phap ding khi cho rang eude dan bién la két qua tuyén truyén van dng "Ichai dan tri, chain dan ee Trang déu Dom xin gidm thué cita nng dan Quarig Nam gtti Toan quyén Phap 6 Bong thoi la mot trong nhing ngudi lanh dao cu6e dan bién 6 Binh Dinh. Tai ligu cung ghi nhan nhung ngudi lanh dao Quang Nam va Quang Ngai a den ranh giéi Binh Dinh - Quang Ngai de phat dong phong trao ¢ aj ‘Tai ligu edng chi rd mOt s6 nhing ngubi anh dgo Phong trao Duy Tan [ va Duy Tan hoi] "nguy hiém nhét” khéng phai lA nhting ngudi trye tiép tham dye enge din bién. Ngoai ho, cdc than hao, nhan si cing khong cat toc dé dé dang giuip do cude dan bién bang cach quyén gop, bang uy tin eda minh ma kh6ng "Io ign’ la déng loa véi "bon duy tan"! 3. Ghi nhan dién bién, danh gia va ban hanh ahting chi thj can thiét dé doi dau voi cuge dan bién 6 Quang Nam. ‘Ngay ngay 2 thang 4 nm 1908, Toan quyén Dong Duong Bonhoure da bao cao voi BO Thude dia &chinh quoe: ‘Kham sit Trung ky da bao cho tdi réing ti hai hom nay, din Quang Nam va Quang Ngai da tu hop 6ng hai, ba ngan ngudi tai ede tinh ly dé biéu tinh va yeu cau mién thué. Nhung nguoi biéu tinh khong va trang va hinh nhu chi don gidn ding ap lue so dong dé dat yeu cai Phong trao co thé do mot 86 si phu bat man va nhimg ke tuyén truyén it nhiéu chiu anh hutmg tw, ‘tuting Nhat Ban. Vin Kham sit da khiio sat tai chd 86 322 thang 12-2008 va theo doi dién bién. Toi da chi thi ong hay yéu céu Phi Phu Chinh giai quyét nhanh chong va kin dao, Mot s0ké xach dong da bj bat va sé do Nam triéu xét xtt, Vien Kham sit hy vong sé nhanh chong én dinh tinh hinh. Ti sé luén theo dai tinh hinl ‘Trong céng van giti Kham sit Trung ky ngay 8 - 5- 1908, Quyén Toan quyén Dong Duong Bonhoure cing nhan manh dén vai tro cia si phu duy tan vao cue dan bién va su kién dong dao quan ching da hhudng ting tham gia cude biéu tinh nhiéungay khap cae phti huyén ¢ Quang Nam va ngay tai Toa Cong st Hoi An, Quyén Toan quyén Dong Dutong cting nhu vin ‘Kham stt Trung ky déu muon Phi Phu Chinh dam duong vai tro xét xitva tuyén An eae si phu nhut Phan Chau Trinh, Huynh Thite Khang... dé déin ching khong c6 e6 tiép tue phan khang chinh quyén thude dia. Chiing ta cén thay ro muc tiéu ede eude biéu tinh phan khéng khong phai la cdc quan lai ngudi Viét (ho ludn yéu edu “cde quan cing dan di xin xéu")ma la céc tba sit cdc tinh va toa Kham stt 6 Hué, Con ¢ cae tinh, vige xét xit giao cho an sat, bo chan va sau do ban an duge phac tham ¢ Phi Phu Chinh, Kham sit la ké phé duyét eudi cing. Ban én ‘Tran Quy Cap dang ly phai duge Pini Phu Chinh hole Co Mat Vign xét xi nhu duge quy dinh vi Tréin Quy Cap 1a tién si (hoje pho bang nhu truing hop Phan Chau Trinh bi bat 6 Ha Noi, khong di ly vé Quang Nam ma vé Hué dé Co Mat Vien xét xt). An sat Khénh Hida hai lan yéu céu di ly Trin Quy Cap vé Hué nhung hai lén Toa Kham st-va Co Mat Vién déu yeu cau xét xtt tai Khanh Hoa theo diéu 309 va 321 Hoang Viét luat lé. ‘Tom lai, edn chinh danh phong trao ma ta quen goi la chong thué Trung ky 1908 la Phong trao din bién nam Mau Than (1908) 6 ‘Trung ky nh Phan Chau Trinh va Huynh Thie Khang goi. Cuge din bién nay la két qua vin déng tuyén trnyén ctia nhimg siphu va edn bé Phong trio Duy Tan (cng khai) va Duy Tan hoi (bi mat) ter nhung nam 1906, 1907. ‘Tai Quang Nam cdc cudc h6i hop bi mat nay da bi theo doi (1907 6 Tam Ky), Vay khong nen ket Ian rang cude dan bién nay la te phat va cée si phu noi tiéng nh Phan Chau Trinh, Huynh Thic Khang, ‘Tran Quy Cap la vo can! Toa Kham sit da dé nghi xi tirhinh Tran Quy Cap va bat Phan Chau Trinh tir Ha Noi la hai noi khong thude mudi tinh Trung ky c6 biéu tinh "xin xu" Nhu trong thw cong sit Quang Nam giti Kham sit ‘Trung ky tra Idi vé vu khiéu nai ca ba Huynh Thi Ly, ngutdi Phap biét ro Thutong hoi Quang Nam lap ra ¢Hoi An khong ¢6 muc dich budn ban va da cho mot s0 cd dong la quan lai nguéi Viet va cd cong sit Phap. Thuong hoi Quang Nam bj giai tan, va tién bac bj tich thu! Vige eéng st Quang Nam tham gia ‘Thuong hoi Quang Nam cé thé dé lam cho cae si S6 322 thang 12 - 2008 phu mat eanh giae va dé nguei Phap ¢6 thé theo oi nhuing hoat dong "bat hyp phap” nap dang sau ‘Thuong hoi Quang Nam. ‘Nguvi Phap da dn ap cac cude biéu tinh mot each tan bao, chém giét thang tay nhiing ké lanh dgo tre tidp va bat gitt day ai ede si phu duy tain ra Con Dao, Jén Lao Bao... vio so'nhimg gi e6 thé tiép dién manh hon, khéng con la bat bao dong... nhutho da theo doi va nhan dinh. Ching ta sé ¢6 eéi nhin ro hon néu ta theo doi cdc tinh khée nhur Binh Dinh, Quang Ngai, Nghé An, Thanh Héa qua tai lieu hu tre Phap. Noi dung d6 chua due dé cap trong bai nay. ‘Dé két luan, chiing ta c6 thé muon I0i ctia Jean Ajalbert, mot nguvi Phap da di qua Viet Nam trong nhitng thang ngay lich stt dé: "Day 1a mt cude khét Joan duge t6 chtte mot edch théng thao nhat, nhw la mot cude Inyén tép, mot sy thao dién thi nghiém trong do xtt An Nam téng ute cée nang hue ciia minh, kiém diém ede luge lung phién loan ctia minh”.m Bi Wi, (ip theo trang 3) chan dung Dao Tan do thay Lé Van Mién ve. Lé Van ‘Mién nguyén la hoa si hoc 6 Phap vé, co tu tuéng 1u nuév chéng Phap, nén tam dae ed voi Dao Tan iin ong Nguyén Sinh Sic. Chinh Lé Van Mién da cung cap cho Dao Tan tri thite vé cae van hao tién b6 Phap, va la gia sucho Dao Tan cing mét thoi voi éng Nguyén Sinh Sac. Doc Nhat ky trong ti: ctia Hé Chi tich, téi chi ¢ én bai tho Bac viet hic & Trung Quéc: ‘Tam dich; Dang chudi vé nén hinh Dye Due” Vang héng sang mai da Quan Cong Ca nam té quée am hao ving Tin tite bén nha bita bita trong. iu héi: Truong Phi, Quan Céng trong la Truong Phi, Quan Céng trong Tam quée chi, hay Truong Phi, Quan Cong trong tuéng Cé thanh cia Dao Tan? Toi doan la Truong Phi, Quan Céng trong tuéng Dao Tan. Tudng Cd thanh cua Dao Tan viet vé thoi ky that lac nhau, Truong Phi thi chiém ctr mot minh 6 Cé thanh, Quan Cong. thi gia tam déu hang Tao Thao nhung nhét dinh “hang Han ching hang Tao” biéu hién tam trang ‘Truong Phi vi nhimg cau tho thong thiét: Khiing khai niém riéng da kho khudy Chay suong roi rac trong canh chdy Lac bay nguta hi dén trong gié Giot Ie anh hing gat Iai day! Toi nghi rang may dong van xudi trong Tam quée chi khong thé lam cho Hé Chi tich cam khai hoan ednh eta minh nhw doan tuéng cia Dao Tan, nhung khéng dam quyét doan. (Kem rep trang 42) »» Hed

Вам также может понравиться