ENDLS'N YIKILI SREcNDE NE KAN

BAZI HUSUSLAR* ,
Do. Dr. Mehmet WEMIR
. \
panya'nnfethi, ilk dnem slam fetihlerinin. son halkasn tekil
eder. Islam tarihinde Endls adyla yerini alan bu lkede mslman1a-
nn siyasi varl 1492 senesine kadar tani 781 sene, bir dier deyile yak-
lak sekiz asr" srd. Tarihilerinbyk ounluu, umftmiyetle, bu
\ sekiz asn, .siyasi iktidan elinde bulunduran hanedan1an gz pnnde bu-
lundurarakVaJ.iler (715~756), End1s Emevileri (756-1031), .m1ftk't-
tavnf (1031-1090), Murabtlar~Muvahhidler (1090-1248) ve Nasriler
(1238-1492) eklinde be dneme ayrmaktaddar. Baz tarihiler ise,
hakl olarak Murabtlar'laMuvahhidler'i ayn dnemler olarak tasnif et- \
me~te, dolaysyla da dhe~says altya kmaktadr.
Endls tarihi, adet ha1ini almibu blmlenmenin yannda, msl-
man hakimiyetinin gc ba<mndan da tasnif edilebilir. Bu adan bakl-
dnda u drt ana dnemle karlamak mmkndr:
I- stnlk Dnemi.
II-. Savunma ve Ypranma Dnemi
III - Ge:ileme ve Ykl Dnemi
IV! mha Dnemi

1- stnlk Dnem: Bu dnem ~nd1s'n fethiyle balar. Bilindi-

.i gibi 711 senesinde spanya'ya giren Islam ordulan, sene zarfnda bu
\ .
* Bu makale Endls ..Mslmanlan Simpozyumu (Ankara 1992)'da sunulan
;'Endls'n Ykl Sreci Uzerine Mlahazalar" isimli tebliin gzden geirilmi
eklidir. ' .
. "Endls" (Ar.. el-Endellis) isminin. menei konusunda farkl grler ileri
srlmektedir. Mamafih, bu ismin Kuzey Afrika'ya geilerin<,iennce spanya'nn Eaeti-
ca (B6tica) blgesinde hkm sren Vandallar (V\lndalslVandalus)'nkendilerine nisbetle
bu blgeye verdikleri -ya da verilen- "Vandalucia" adndan neet etmi olabilecei, en
fazla kabul gren grtr. Bkz. E. L6vi-Provencal, Espana Musulmnna, Madrid 1987,
lV, 45; A. Tahir Mekki, Dirasat Endelusiyye, Kahire 1980, s. 5-34. Baz mslman
'corafyaclara gre ise, "Endls" ismi, Nuh tufanndan sonra spanya'ya yerleen "Ende-
!i" kavminden gelmekt~dir. Bkz. el-Bekii, el-Mes!ik, Beyrut 1968, s.57-73;'elcHmyeri,
er-Ravd, Kahire (?),s.lO. Ancak mslman corafyaclann aktard bu bilgiyi tarihi
gereklerle badatrmak mmkn deildir.
 234 MEHMET ZDEMR

lkenin fethini tamamlam2, daha sonraki yllarda Pteneleri aarak Avru-

pa'mn fethine koyulmutur. Nitekim 732 senesine gelindiinde, span-
ya'dan ba~ka Gney Fransa'nnbyk bir blm de slam hakimiyetine
girmi ve mslmanlar bugnk Paris'in 100 km. kadar yaknnabulunu-
yorlard. . .

756 senesinde Endls Ernev Devleti'nin kurulmas~, .Endls'

Abbasller'e bal bir u vilayet olmaktankarp, siyasi gc ve ats her
geen gn peKien, X. yzylagelindinde blgesnin en gls olan bir
devlet konununa kavuturdu. Bu yzylda III. Abdurrahman ve II.
Hakem gibi End1sl sultanlarn isimleri zikredildiinde; onlarn srf
Endls mslmanlarmn halifeleri olduklar deil, kuzeydeki hristiyan
spanyol krallklarnn've Kuzey Afrika'daki baz mslman Berberiha-
nedanlarn efendileri olduklar da anm yaptnyordu. te bu g ve
. nfUzdur ki, kendisini mslmanlarn birliini temsil etmek zere halife
ilan eden IIL Abdurrahman'a, kendi s1alesi dnda hi kimsenin bu n-
van kullanmahak ve gcne samp olmadm syleme cesaretini vei:mi-
tP. Onun "hi kimse" derkenkasdettii, Abbasi ve Fatmi halifelerinden
bakas deildi. Keza Endls Emevi Devleti'nin sahip olduu yine bu
aym g ve nfuz, Kuzey Afrika'y iiletinnek iin varm younu harca-
yan FanmIler'i Msr'a Srn4;Bizans mpanitorlann, 'Almanya ve

2. Endls fatihleri Musa b. Nusayr ve Tark b. Ziyad, 714 senesinde am'a

dnerken Endls'de fethedilmemi topraklar olarak sadece doudaki Tudmir ile Kuzey-
deki dalk Asturias blgeleri kalmt. Musa'nn yerine Endls'n idaresini stlenen'
olu Abdulaziz'in ilk ii, Tudmir'i zaptetnek oldu (714-5). BilahereAnbese b. Sheym
el-Kelbi'nin valilii srasnda (102"107/721-725) Asturias blgesinin fethi iin teebbste
bulunulmu" ancak blgenin ok kayalk olmas ve fazla bir nfus barndrmamas gibi
sebeplerle bu teebbse .son verilmitir. Bir rlvayete gre, mslmanlar burasn kuatma
altna aldklarnda yz hristiyan bulunuyordu. Bilahere bunlarn says otuzu erkek ve
onu kadn olmak zere krk kiiye dt. Bunun zeine mslmanlar: "Hepisi otuz erkek,
Artk bunlar bize zarar veremezler" diyerek kuatmaykaldrmlardr. Daha sonra
. grlecei zre, Endls'zeville gtrecek sreci balatan ite bu otuz kii olmutur.
Bkz. Ahbfr MeemCt'a (nr.l. el-Ebyari), Kahire 1981, s.34; H. es-Silfi, Tdrihu'l-Arabfi'l-
Endelus, Camiatu Karyilnus 1980, s.222.
3. Endls .Emevi' hkmdarlar M. 929 senesine ,kadar kendileri iin "Emir" sfatn
kul1anmlardr. Dk kez III. Abdurrahman 929 senesinde halifeliini ilan etmi, bylece
. Endls Emevi' Emirlii, Halifelie dnmtr. Halifelik ilan iin bkz. bn Hayyan, El- .
Muktebes- V (nr. P. Chalmet:i-F. Corriente-M. Subh), Madrid 1979, s.241 vd.; Croniea
anonima (nr. E. Levi-Provenal-E.G.Gomez), M:idrid 1950, s.78-79. .
4. Fatmller Devleti, Merkezi' Marib'de 909 senesinde 'kuruldu. lkhalifeleri Ebu
. Ubeydul1ah el-Mehdi'ye nisbetle "Ubeydller" olarak ta adlandrlmaktadrlar. illik prop-
agandas temel hedefi olduu iin, bu develtdouundan itibaren yaylmac bir siyaset
takip c;triitir. Bu siyasetin tabii' bir sonucu olarak blge bir S'nn-ii' atmasna sahne
olmutur. O srada Marib'in en gl devleti Endls Emevlleri ,olduu iin, iaret ep ilen
atma esas itibariyle bu iki devlet arasnda cereyan etmitir. Neticede Fatrnller bu
mcadelenin maluptaraf olmular ve Kuzey. Afrika'daki nfuzlarn 'kaybederek 971
senesinden itibaren M~r'a e!dlmek zorunda kalilardr. Bkz. Abdlaziz Salim, Tari-
hu'l-Maribfi'l-Asri'l-lslfmi, Iskenderi~e (?), $.508-548.
 ENDLS'N
.
YKLI SREC ZERNE MULHAZALAR
"
235

Danimarka hkmdarlanm Kurtuba ile siyasi ilikiler kurmaya sev-.

keuruti5 i

Ne var ki, ;iyasi gc, yakalad refah s~viyesi ve salad medeni'

gelimeyle gzleri kamatran ve deil yklacana, zayflayacana bile
. kimsenin ihtimal vermedii bu devlet, bir devlet hayat iin gz ap ka-
pama mddeti kadarksa saylabilecek yirmi senelik bir srede kme
noktasna geldi ve kt (1031).
II. 'Savunma ve Ypranma Dnem: 1031 senesindeki kleEn-
dls iin artksiyasi ve askeri anlamda stnlk dnemi sona erdi. Zira
Emevi Devleti'nin k neticesinde, lke bir blnme sreci yaad.
, Bu blnme, spanya' da daha nce mslmanlar lehine olan g dengesi-
nin bozulmasna ve hristiyan spanya lehine dnmesine sebep oldu. End- _
ls mslmanlar bundan sonra esas itibariyle elde olam muhafaza etmek-
le meguloldular. Ne var ki, ilerleyen zaman, onlarn bunu da
beceremeyecekh~rini ortaya koydu. \Kuzeydeki spanyol krallklarndan
kaynaklanan siyasi, askeri ve ekonomik basklar, lkedeki olumsuz etki-
lerini iyice hissettirmeye'balad. Daha XI. yzyln sonlannda gerekle-
ebilecek topyekn bir hristiyan igali, Kuzey Afrika' dan. yardma gelen
nce Murabtlar'n sonra da Muvahhidler'in gayretleriyle nlenebildi.
ID. Gerileme ve k: Murabtlar'n ve Muvahhidler' End-
ls' e geileri, az nce de ifade edildii gibi, hristiyan igalini geciktir-
mekle beraber, 1031 senesinde Emev Devleti'nin kyle iine d-
len blnme olgusunu ortadan kaldramad. Bu keyfiyet hristiyan
spanya'y yeniden harekete. geirdi ,ve Muvahhidler idaresinin End-
ls'deki gcn yitirdii 1227 senesinden 1250 senesine kadar geell'23
senelik sre zarfnda; Kurtuba, biliye, Belensiye, Ceyyan, Tudela, Sara-
kusta, Maride, Mursiye gibi slam ehirleri birbiri ardna hristiyan ee-
menliine' geti. Mslmanlarn elinde sadece Gmata ve civar kald.
,Bylece, bir zamanlar Paris nlerine kadar uzanan slam hakimiyetinin
Avrupa' daki smrlan, imdi sadece Gmata topraklanm iine almaktayd.
Bu hakimiyet, btn menfi gelimelere ramen 1492 senesine kadar iki
buuk asr' daha devam edecektir, ancak bund~.Gmatasultanlarmn ta-
kipettikleri baanl siyas~t yamnda, hristiyan Ispanya nezdindeGma~
ta'mn igalinin tali derecede bir mesele 'konumuna dm olmasnn da
rolbulunduunu unutmamak lazmdr. Ni~ekim, birinci derecede nemli
meselelerini hallettikten sonra, hristiyan Ispanya iin Gmata' y igal
etmek ve bu suretle mslmanlarn Endls'deki siyasi varlklarna son
vermek, hi te zor olmamtr. Bylece spanya, bizim deyiimizle End-
ls, 1492 senesinde tpk 711 senesi ncesinde olduu gibi tamamen hris-
, tiyan hakimiyetine girmitir.

5. Bu konuda geni bilgi iin bkz .. A. A. el-Hajji, Andalusian Diplomatic Relations

with Western Europe During the Umayyad Period, Berut 1930; E. Levi-Provenal, iV,
352 vd. (
 236 ' MEHMET ZDEMR

IV. mhannemi: 1492 senesinde siyasi hakimiyetlerini kaybetm~-

lerineramei, Endls mslmanlanmn byk ounluu, hristiy~ ida-
reciler tarafndan canlanna, mallanna ve dini yaantlanna dokunulmaya-
caeklinde . kendilerine verilen taahhdlere gvenip6, hristiyan.
hakimiyetinde de olsa, kendi top:aklannda kalmay tercih ettiler. Ne var
ki, igalin zerindendaha be senebile gemeden bu mslmanlar, tarih-
te benzerine ender rastlanan bir imha hamlesiyle kar karya kaldlarl
Muhtevasm zorla hri~tiyanlati.rma, katliam, engizisyon m~emeleri ve
toplu srgn1erin oluturduu bu hamle, 1609 senesinde tamamland. Ne-
ticede ne kendi kimliine sahip kmak isteyen bir mslman ne de ayak-
ta duran bivcami brakld.'Ksacas, sekiz asr spanya'mn kaderinde sz
sahibi olan' mslmanlar, sanki bu lkeye JP.ayak basmamlard.
f,

Peki, Endls tarihi nasl oldu da ,byle bir son1a noktaland? te, bu
almada cevab aranacak olai soru budur. Meseleyi btnyn1eriyle or-
taya koymak v~ tartmak, takdir edilir ki, byle mtevazibir inceleme-
nin snrlan dndadr. Bi~aenaleyh bu almada esas itibanyle hedefle-
nen husus, Endls'n zevalini sorgularken gze taklan baz unsurlann
altn izmektir. Bu unsurlan balca drt balk altnda ele almak 'mm-
kidr: ' ' ,

1- Asabiye Problemi

2- Sistem Tkanmas
( ,

3- deal ve Ufuk daralmas

, ,

4- "Reconquista"

1- Asabiye Problemi:

Umumi bir deerlendirme erevesinde konuya yaklaldnda g-

rlen odur ki, Endls'n;zeval sreci bir Oklanmn iddia ettii ve ou-
muzun zannettii gibi gl Endls Emevi Devleti' nin 1031 senesinde
yklyla ya da Muvahhidler hakimiyetinin 1227 senesinde zayflama-
syla deil, fetih hareketinin heinn sonras~nda balamtr. eliik gibi
grnse de, Endls'n ini grafii k grafiiyle birlikte harekete ge-
mitir. Bir baka ifadeyle, ykla nclk edecek gelimeler, kurulu,u
tamamlamak iin sarfedilen gayretler esnasnda yaanmtr ,ki, bu geli-
, melerden biri mslmanlann kendi ilerinde, kendileri yznden;' ~ieri
ise malub hristiyan c;ephesinde vuku bulmutur. Ak bir biimde ifade

6. Bu taahhtleri ihtiva eden anlama metni hakknda Bkz. Nebzetu'l-Asr fi Inkdfi

Devleti Beni Nasr (nr. M. R. ed-Daye), Dmek i984, s.120 vd.; darrido Atienza, Los
Capitulaciones para la Entraga de Granada, Granada 1910; M. A. nan, Nihayetu'l-
Endelus, Kahire 1966, s.244 vd. \ ' . \
 ENDLS'N YIKILI SREC ZERNE MULHAZALAR 237. i

,
etmek gerekirse, fetih hareketinin zerinden henz bir. eyrek asr' bile
gememiken, 732 senesinden sonra mslman fat~hlerin iine dtkleri
asabiye girdabdr ki, Endls iin ;eval srecini balatan ilk ciddi geli-
me olmutur.

Dorusuasabiye, srf Endls' deil ilk dnemde slam coraf yas-

mn geri kalan ksmm da megul eden bir meseledir ve. bu meselenin
kk slam ncesi dneme kadar gitmektedir. Bilindii gibi Cahiliye d-
nemi Araplarmn, ictimai bnyeleri. bakmndan dikkat' eken en nemli
yanlar, muhtelif kabililere aynlm olmalaryd. Bu bnyede nihai bal-
lk unsuru olarak ne kan kabile asabiyeti'paralayc bir mah~yet ve ni-
telie sahipti. Bundan dolaydr ki, bedevi, kendi kabilesi dnda hi bir
beeri otoriteye boyun einemi, dolaysyla "devlet" kavram m idrak
edememitir. Yine bundan dolaydir ki, Cahiliye dnemi Araplan, daha
ok "Eyyam"laryla, yani kendi aralannda gerekleen kabile atmala-
nyla mehur olmular? ve Arap yarmadas zerinde, dnya ve blge tari-
hinde hatn saylr bir siyasi g haline gelememilerdir; oysa beeri po- .
tansiyelleri bunJJn iin fazlasyla yeterliydi. Bunubaaramadklan iin de, .
Hicaz hari, Arabistan'tn gney ve kuzey blgeleri dnemin iki sper
gc olan Bizans ve Sasanilerin nf1zu altna girmekten kurtulamamtr.

Sz edilen paralayckabilecilik anlay yerine, kuatc ve kucak-

layc bir mmet anlaym yerletirmek, Hz. Peygamber'in temel hedefle-
rinden biri olmutur. Bu yeni kavram erevesinde iman kardelii, kan
kardeliinin nne geirilmitir8

Bu yeni slami anlayn kpk salnas sayesinde, Arap yarmadas, ta-

rihinde ilk kez Hz. Peygamber'in nderliinde tek bir siyasi at altna
birleme imkamna kavutu. ,Hz. Peygamber'in vefatndan sonra lden
kan slam ordulan, okksa bir sre iinde o gnn iki sper devletin-
den biri olan Sasanileri tarih sahnesinden silerken, bir dieri olan Bizans
mparatorluu'nu 'byk miktarda toprak kaybna urattlar9
, ,
. , Ne var ki, 'slamn ge;dii mmet anlay~, Hz. Osman'n ldrl-
mesi hadisesiylederin bir yara ald. Kabilevi eilimler ve kabile asabiyeti,
yen~den su yzne kt. Emevilerin iktidara geliinden sonra bu eilimler
, ve bu eilimlerin sebep olduu kabileler aras atmalar daha da artt. Bu
dnemdeki kabile atmalannda, kkleri ok eskilere dayanaI).
'. husumetlerin baz bahanelerle yeniden depremesi, devlet hayatnda daha
etkin bir yer edininegayretleri, baz Emevi idarecilerinin siyasi nfuzlan-

7. hsan en-Nass, el-Asabiyyetuil-Kabiliyye, Beyrut 1964,s,139-169:

8. IAbdulaziz ed-Dfii, lk Dnem slfim Tarihi (Trke tre. Hayrettin Ycesoy),
stanbul 1991, s.76-77; en-Nass, 173-179. . ..
9. Muhammed Hamidullah, Islfm Peygamberi (Trke tre. Salih Tu), stanbul,
1980, I, 281.
 238 MEHMET ZDEMR

n pekitinnek maksadyl~ kabileler arasnda husumetten yararlanma te- '

ebbsleri veya ganimetten daha fazla payalma hrs gibi siyasi, ictimat
ve iktisadi amillenn rol bulunuyordulO. Asl nemli olan husus, bu kabi~
le atmalarnn muayyen bir blgeyle snrl kalmayp, Arap kabileleri.;.
nin yetletii Irak, Horasan, Kuzey Afrika gibi, o gnk slam corafya:": ,
snn hemen her tarafna yaylmolmasyd.

te taraftan, Emevilerin idari tasarruflarnda ve sosyal mnasebetle-

rinde, slamn musavat (eitlik) anlayn bir tarafa brakp, Araplan ne
geiren, yani "Araplk" grnts veren bir. politika izlemeleri, slam
corafyasn kabile atmalar yannda Araplarla Arap olmayan msl-
manlar (Mevilli) arasndaki atmalara da sahne yapt. Bylece kabile
asabiyetine kavim asabiyeti de eklenmi oldu. Bu asabiyetin neticeleri
. Ortaasya'da Trk-Arap; Horasan'da Fars-Arap, Kuzey Afrika'da ise Ber-
beri-Arap atmas eklindetezahr etti. slam corafyasnda grlen bu
kabile ve kavim asabiyeti ve bu asabiyetten kaynaklanan atmalardan
tabii olarak Endls de nasibini ald LL.

Bilindii gibi Ehdls'n -fethini gerekletiren slam ordusu, Arap-

lar ,ve Berberilerden oluuyordu. 711-7 4 seneleriarasnda spanya' y,
732 senesine kadar ise Gney Frans,a'y slam hakimiyetine katan bu
ordu, 732 senesin~e Fransa'da Puatiye (Poitiers/Balatu'-uheda) ,sava-
nda Franklara malup olduktan sonra, artk daha ok da deil ie
dnk bir mcadele srecine girdL Zira, Emeviler'in mevilli siyasetimn
temel bir sonucu olarak Kuzey Afrika' da Berberilerin 741 senesinde
Arap'lara kar topyekun isyan etmesi1, ok gemeden Endls' e de sra-
d. DIkenin idar~sini ellerine geinneyi' hedefleyen Endls Berbejleri,
Araplarn yerletikleri merkezlere kar harekete getiler. Hareket, :ksa
zamanda bir Arap katliamna dnt. Araplar bu soyknmdan, ancak,
,Kuzey Afrika'dan Endls'e snan 10-12 bin kiilik Suriyeli askerle-'
rin13 yardmlan sayesinde kurtulabildiler. Hemen akabinde bu sefer de
onlar, yani Araplar Berberilere kar bir soyknm batattlar; Bu gelime-
ninbir sonucu olarak, zellikle spanya'nn kuzeyine yerleen Berberi ka-
bileleri, kafileler halinde Kuzey Afrika'ya g ettiler14
,
10. en-Nass, 251-267.',
'
..
11. Muhamme'd a'biin, Sadru'-ls1am ve 'd-Devletu'l-Emevyye, Beyrut 1983,
s:169-170; ed-Dua, 116. '.
12. Kuzey Afrika'daki Berberi ayaklanmalan hakknda bkz. Ahbfir Mecniu'a, s.34
vd.; Huseyn Mu'nis, Fecru'l-Endelus, Riyad 1985, s.156-195; Mahmud smail, Kadaya
ji't-Tarihi'l-ls1aml, ed-Daru'l-Beyda 1981, s.92-149. ,
13. Bin kiisini Mevalinin tekil ettii bu askerler, kaynaklanmzda genellikle
"amiyyfin" olarak adlandnlmaktadr. Fetih esnasnda Endls'e yerleenlere ise '''Bele-
diyyfin" ad verilmektedir. Bkz. bnu'l-Kfitiyye, Tarihujtitahi'I-Endelus (nr. 1. el-
Ebyaa), Kahire 1982, s.42-43; Ahbfir Mecmu 'a, 46-47; bnu'l-Hatib, E-lhfita ji Ahbari
C/mata (nr. MA Inan), Kahire 1973, I, 100-103,
14. Ahbfr Mecmu'a, 62; M~'nis, 206.
 ENDLS'N YIKILISRECl ZERNE MULHAZALAR 239

Berberi isyanmn bu ekilde halledilmesi End1s'de istikrann sa-

lanmas iin yeterli olmad. Zira ok gemeden am' dan gelen Arap as-
kerler ile daha nce End1s'e gelip yerlemi olan Araplar -ki bunlara
kaynaklarda. "Belediyyun" derim ektedir- arasnda ihtilaf kt. }3ele-
diyyl1n'un, "artk geldiiniz yere dnnaz; Endls'te kalmanz doru
deildir, zira bu topraklar bize bile zor yetiyor" demeleri zerine, Suriye-
li askerler buna .itiraz ettiler. ki taraf arasndaki bu ihtilaf, neticede son
derece kanl atmalara dnt. Problem, Dou' dan gnderilen yeni En-
d1s valisi Hsamb. Drar el-Kelbi'nin amllan gayr- mslimlerin el-
lerindeki b~ topraklara yerletirmesiyle zmlendP5. Fakat, bu prob-
lem zmlendi derken, hemenakabinde End1s'deki iki byk Arap
kabile kolu olan Kaysllar ile YemenZiler arasnda sava patlak verdi. Bu
sava esnasnda taraflardan birinin dierinden elegeirdii esirleri mza-
yede deil, "mnakasa" (ak indirme) usulyle sata' arzettnesi;
mesela, esirlerden birini bir olak, bir dierini ise bir kpek karl-
nda satmas, aradaki husumetin boyutu hikknda bir fikir verebi-
lir16

756 senesinde End1s Emevi Devleti'nin kuruluuna kadar aralk- .

larla on yldan daha' fazla sren bu asabiye savalan, Endls mslman-
lanm, kelimenin tam anlamyla bir kaosa srkledi. Bu kaosun ierideki
bedeli, ok sayda can ve mal kaybyd. Fakat dardaki bedeli ok daha
ard ve End1s'n gelecei asndan aslnemli olan da,iin bu tara-
fyd. Zira bu savalar sebebiyle spanya'mn kuzey batsndaki dalk As-
turias'blgesine tutunmu olan ok kk bir hristiyan gc, bu blgede-
ki Berberilerin Kuzey Afrika'ya gmelerini frsat bilerek yeniden
toparland ve nfuz alanm gittike genileterek, 750 senesinde bamsz
Asturias Krall'm kurdu. ilerleyen zaman ierisinde bunu Navar Krall-
ve Barselona Kontluu'nun kurululan izlediJ7 Ayrca Gney Fransa,
Franklann hakimiyetine girdi. Bylece mslmanlar, 711-732 seneleri
arasnda gerekletirdikleri fetihlerle elde ettikleri topraklann yansna ya-
bmm kaybettiler. Yine'bylece 711-715 seneleri arasnda tamamen ms-
lmanlarn hakimiyetine giren spanya, yani End1s, kuzeyi hristiyanla-
nn, gneyi ise mslmanlarn egemenliinde olmak zere ikiye blnd.
Bundan sonra iki taraf arasnda tam sekiz asr srecek ve neticede msl-
manlarn hezimetiyle kapanacak bir mcadele sreci balad. Endls'
kaosa iten ve spanya'mn yerli halknn kanmad, yani fatihlerin kendi .t
aralarnda cereyan eden bu hesaplama, ancak, 756 senesinde Emeviler'in

15. Be1ediyyfin-amiyyfin ihtilaf hakknda bkz. bnu'l-Kfitiye, 41-43; Ahbfr

Mecmu'a, 44 vd.; el-Makkar, Nefhu't-Tib (nr. M. Abdu1hamid), Kahire 1949, IV, 17
vd.; es-SGfi, I, 260 vd.; Muhammed Abdullah nan, Devletu 'I-slam ji. 'l-Endelus, Kahire
1969, IJl, 124.128..
16:Ahbfr Mecmu'a, 48.
17. Bkz. Emilio Mitre, Espana Medieval, Madrid 1984,s.99-)05;Uvi-Provencal,
IV, 42-44, 76-77, 114-119; Abdulaziz Salim, Tarihu'I-Musli111In ve Asarihimji.'l-Endelus,
skenderiye (7); s. 168 vd.
 i

240 MEHMET ZDEMR

ar ele geiriiyle tamamen olmasa da, byk lde durduruldu. Yeni ik-
, tidarn yapt ilk i, dzenli bir ordu kurmak oldu. Bu ordu, esas itibariy- _
le Araplara'dayaiyordu; ancak, bir dengeunsuru olmas iil1;.Arap olma-
. yanlardan (Berberiler, Sakalibe) da birlikler tekil edildi.Ote taraftan,
kuzeyde yeni kurulan hristiyan spanyol krallklannn Endls aleyhine .
genilemelerini engellemek iin, iyi bir snr mdMaa sistemi oluturul-
dul8;
e Ye da dnk bu dzenlemelerle Endls, ksm bir istikrara ka--
vutu. Darda, her sene dzenlenen askeri seferlerle hristiyan kesimi
ypratlmaya alld. eride, imar ve islah faaliyetlerinegiriildjl9. Bu
arada, spanya'nn yerli 'halk arasnda olduka hzl saylabilecek bir
samIama' ameliyesi balad; yle ki, kaynaklarn sunduu malumat
yanl deerlendirmiyorsak,. slam hakimiyeti ~tnda' kalan ve saylan
yaklak 4 milyon olarak tahmin edilen hristiyan Ispanyollarn yarsndan
fazlas mslman oldu. Kaynaklarmzda bu yeni mslmanlar'iin daha
ok "Mvelledun" ismi kullanlmaktadr. Sz edilen slamIama hareke-
ti, Endls'de slamn ve slam hakimiyetinin pekimesi asndan nem-
li bir gelimeydi; ne var ki, bu gelime beraberinde, en az o kadarnemli
bakabir gelimeyi de getiriyordu: Arap-Mvelleddri atmas20
Endls Emevileri,' Emirlik dneminde (756-929) Dou Emevileri
kadar olmasada, yine de devlet hayatnda tercihlerini genellikle Atpalar-
dan yana yaptlar: Ordu, esas itibariyle Araplardan t~ekkl .ediyordu.
Emirlerin hassas (brokratlar) ounlukla Araplard. Ote taraftan, muh-
telif blg'elere yerletirilen Araplar da kabilevi kimliklerini olduu gibi
muhafaza ettiklerinden, yerli halkla kaynamalar kolay ve abuk olmad.
Bunda, onlann ya da eri azndan bir ksmnn yerli halk -kendilerinden
daha aa bir konumda gryor olmalarmn da bir lde rol vard21
. Arap idarecilerve Arap kabileleriyle yerli mslmanlar arasnda g-
rlen bu farkllklara, baz iktisadi skntlar da eklenince, Endls Emev
"
18. Ahmed Bedr, Dirfsftji Tarihi'l-Endelus, Dmak 1969, s.104-105; Salim, 206
vd.
19. Kurtuba, biliye, lbire, Tuleytula, Sarakusta gibi ehirlerde ok sayida dini ve
'sivil mimari eserlerinin inas, Romallar dneminden kalma harap haldeki kprlerin ta-
mir edilmesi, maden ocaklannn iler hale getirilmesi, zirm alanda Doudan getirilen Por-
takal, pilin, eker kam gibi rn trlelinin retiminin yaplmasna balanmas, bu mey-
anda zikredilebilir. Bkz. Bedr, 148 vd.; Salim, Tarihu'l-Muslimin, 206-209,228 vd.
20. Eidls'de slam dininin yayl" Mvelledfin zmresinin zuhfiru, bu ~~mrenin
siyasi hareketleli ve Araplarla olan atmalan hakknda bkz. Mehmet zdemir,
"Endls'de Muvelledun Hareketleri", Ai.kar,a 1989 (Doktora tezi).
21. Arap airlere bakdacak olursa, onlar yani Mvelledler, mslman da olsalar ne-
tice itibariyle "kMeocuklar"ydlar. Dolaysyla kkleli Yem'en krallanna dayanan soylu
Araplarla ayn seviyede olamazlard. Nitekim bir Arap air Mvelledlere yle sesleniyor-
~: ~
"Biz (Araplar) ecdadmzdan izzet ve eref devraldk,
Ey kle ocuklar! Sizin devraldnz miras ise ziIlettir."
Bkz. bn Hayyan, el-Muktebes-IlI, (nr. M. Antuna), Paris 1937, s.~6.

( ,
 ENDLS'N YIKILI SREC ZERNE MULHAZALAR 241.

Devleti; iX. yzyl ikinci yansnn son eyreinde, bir ncekine gre
~aha sarsc ve daha uzun vadeli yeni bir etnik atmalar dnemine girdi.
Dlkenin deiik blgelerinde, ou mvelled asll mahalli aristokrasi-
lef2; Kurtuba'ya kafatutmaya, bu balamda develete vergi vermemeye,
dahas kendi iradelerini ve ordularn oluturniaya yneldiler. Bu durum-
da Emevi hkmdarnm nfuz~, K~rtuba dma tamaz oldu. Devlethazi-
nesi boald23. Danda hristiyan Ispany<>l krallklan (Asturias Krall,
Navar Krall, Barselona Konduu) siyasivarlklann iyice pekitirdiler;
aynca dahili mcadeleler, yznden snrlann muhafazasz'kalmas zeri-
ne, Endls'n snr ehirlerini taciz etmeye balalar; keza baz mvel-
led isyanclan 'aka himaye etmek y.,edesteklemek suretiyle End1s'n
i ilerine mdahale,eder ~ale geldiler4
. . Emevi idaresi, kuruluundan yz sene sonra karlat ve yaklak
altm sene sren bu kriz dnemini, ancak III. Abdurrahman (912-961)
gibi gl bir hkmdarn uygulamaya koyduu ve olu II. Hakem (961-
976) tarafmdan da aynen devamettirilen (Gl dare+Gl Ordu +
Kaynam Toplum) formlyle aabildi. Bu forml erevesinde, nce-
likle merkezi idareye eki dzen verildi. Bir baka deyile, merkezi idare
glendirildi; merkezi idarenin,. yetkilerini en, iyiekilde kullanabilmesi
iin, gl bir orduya ihtiyac vard ki, ikinci olarak ta, asabiye faktrn-
den uzak,'Araplardan daha ok Saknibeye dayanan yeni bir ordu vcuda
getirildi25. Pek tabii, bu yeni dzenlemeyle Araplann ordudaki imtiyazla-
nna ar bir darbe indirilmi oluyordu. Bahis konusu form1n nc
kkn, yani "kaynam toplum"u oluturmak iin ise, yine asabiye kav-
ramnn ikinci plana itildii bir "mmet" politikas izlendi. slamiyet bir-
letirici ana e olarak kullanld. Mezralarda, uzak kalelerde yaayan
halk, daha byk yerleim alanlannda ve birlikte yaamaya tevik 'edil-
di26.Bu tedbirlerin bir neticesi c;>laraktoplumu oluturan deiik etnik un-
surlar, zellikle de Araplar ve Berberiler, etnik veya kabilevi atmalara
dalmak bir tarafa, mensup olduklan kabilelerin isimlerini bile unutur. ve
kabilelerine deil, doduklar. ehirlere nisbetle anlr olduar? Ksacas,"
22. Bu mahalli aristokrasilere misal olarak biliye'de Benfi Haldun ve Benfi Hac.
cac, Sarakusta'da Benfi Tucib (Arap); Veka ve Laride'de Benfi Kasi, Benfi Tavil, Ma-
ride'de Benfi Mervan, Ronda'da Benu Hafsun (Mvdled); Santaver'de Benu Zinnun
(Berberi) zikredilebiliL Bkz. bn Hayan, III, 9 vd.; zdemir, IIve III. BlmleL
" 23. en-Nuveyn, Nihayetu'l-Ereb (:r. M. Ebu Dayf); ed-Daru'l-Beyda (?), s.l 13.
24. bn Hayan, el-Muktebes-II (nL M. A. Mekki), B~yrut 1973, s.383-396; Aguado
Bieye, Manuel de lfistoria de Espana, Madrid 1947,13.479-480.
25. Latince "eselave" kelimesinin Arapalam ekli olai"Sakiliibe" (tekil: sak-
leb), Endls'.de spanya'nn hristiyan kesiminden ve baZ! Dou Avrupa lkelerinden ya-
hudi tccarlar tarafndan getirilip satlan kl~ler iin kullanlmtr. Mslman idarecilerce
satn alnan bu kleler azad edilmelerini ve Islamlamalann mteakiben idarede ve ordu-
da istihdam edilmilerdir. Sakiliibenin, Endls'deki 'yeri ve nemi hakknda bkz. Ahmed
Muhtar el~Abbad,es-Sakalibe.r: (sbanya, Madrid 1952."' , " "
26. Ibn Hayyan, V,215; Ibn zan, el-Bey[mu'l-Murib fi Tarihi'l-Marib (nL E.
Uvi-Provencal-G.S. Colin), Leiden 1951, II, 195 vd.
17. Uvi-Provencal; IV, 104-105; Salah Halis, lbiliyye ii 'l-Karni 'loHamisi 'l-Hicrf,
Beyrut 1965, s.19-20.
 242 MEHMET ZDEMR

gidi bir "Endlsller toplumu"nun olumas istikametindeydi ve olduk-

. a da salklyd. te taraftan, lkenin iktisad seviyesi ve siyas gc de
doruktayd. Bundan dolaydr ki, Endls Emev Devleti, Batnn tart-
rpasz en gl devleti olarakkabul edilmekteydi.

2- Sistemin Tkanmas:

Devletin ulat bu seviyenin korunabilmesi, o gnk anlay ve

artlar erevesinde ni.Abdurrahman ve olu n.
Hakem tarafndan can- ..,
landnlan gl devlet, gl hkmdar imajnn zedelenmemesine ba-
lyd. Bunun iin bu hkmdarlardan sonra tahta oturan hkmdarlar da
en az onlar kadar dirayetliolmilydlar. II. Hakem, 976 senesinde lp te
yerine kimin geecei bahis konusu olunca, devlet erkfund~n bir ksm
aynen byle dndler. Ancak idarede etkin bir konum sahibi olna ni-
yeti tayan dier bazlar, ehil bir aday yerine, II. Hakem'in hayatta kalan
tek olu olan 10 yandaki Hiam' tahta oturtmay tercih ettilers. Devle~
tin en st ve en nemli mevkiinin henz rdn bile isbat etmemi bir
ocuk tarafndan igal ediliyor olmas, ksa sre sonra devletin zirvesinde
otorite boluuna sebep oldu. te bu bolukla birlikte, daha nce III. Ab-
.durrahm~'n tatbikata koyd;u Gl Iktidari-Gl Ordu +Kaynam
Toplum modeli ar bir darbe yedi; zira, yeni halife II. Hiam'n zayf
ahsiyeti, iktidann fiilen yeni bii Arap ailenin, yani Aminler'in29 eline
gemesine sebep oldu, Haciblik(bavezirlik) makamill,babadan oula
ele geiren bu .aile, yle bir siyaset izledi ki, daha nce Emev slalesine
bal olan idareve orduyu, bu sefer kendisine bal hale getirdi. darede
Amin ailesine rakip olabilecek herkes tasfiye edildi. Orduya Emev sla-
lesine bal Sakaibe'nin yerine ok sayda cretli Berberi askerler yerle-
tirildi. Bylece, tamamen Aminler'in gdmnde yeni bir idare ve yeni
bir ordu oluturuldu. 13u admlarn tabi bir sonucu olarak, Emevller'in,
halifenin kendilerinden olmas dnda, devlet hayatnda nfuzlar kalma-
d. Bu durum onlar kaybettikleri iktidar tekrar ele geirebilmek iin gizli
ve etkili bir muhalefet ktareketi baatmaya sevk etti. Kurtuballar bu hare-
kete sahip ktlar. Oyle anlalyor ki, Kurtuballarn. bu tavrnda,
Aminlerce Kuzey Afrika' dan getirilen Berberi askerlerin taknlklarnn
ve ksa srede byk servetlere kavumu Qlmalarnn nemli pay vard.
. . . \

. Aminler'in idareyi ve orduyu gdmlerine aldktan sonra attklar en

. cesur adm, 1008 senesinde "Halifelik" makamnn da kendilerine ait 01-

28-nan, I!2, 517-519.

29. Siyasi tarih asndan Endls'de 976-1008 yllar aras, bataki halife Emev
slalesinden olmasna ramen, "Amiriler Dnemi" olarak adlandrlr. Zira bu dnemde
devlet, kk Yemenli Araplara dayanan Aminler ailesinin eline gemitir. Ailenin en
mehur ismi olan h1icib bn Eb Amir el-Mansur, bilhassa hristiyan krallklar zerine
dzenledii baanh askeri seferlerle Endls tarihinin unutulmazlar arasnda yerini
almtr. Bkz. bn zar,II, 278-280; bnu'l-Hatb, A'nlu'I-A'lf1m (nI'. E. Uvi-
Provenal), Beyrut 195, s.43 vd.; nan, I!2, 517 vd.; Salim, Tarihu'l-Muslimin, 323-342.

.
.

...
 \

ENDLS'N YIKLI SREC ZERNE MULHAZALAR 243

duunu ilan etmeleri oldu. Daha nceki icraat1ar neyse -ama, bu son teeb-
bs, End1s' de ne halk ne de Emevilet tarafndan kesinlikle kabul edile-
. bilir veya sineye ekilebilir cinsten deildPo. Zira bu gelime, kelimenin
tam anlamyla bir "darbe" idi. O gnn dnyasnda bu' darbe; ,aka dev-
letin admn deimesi' demekti. Yada, bir baka deyile, End1s' de
Emevi hakimiyetinin fiilen sona erdirilmesinden baka bir anlama gelmi-
yordu: te bu durumun farkna varan Emeviler ve Kurtuba halk,
Amiriler'e kar balattklar muhalefeti i008 senesinde byk bir isyana
dntrdler. Bu' isyan neticesinde, Amiriler iktidlrdan .drld,
ancak lkede istikrarn salanmas mmkn olmad. Bilakis lke, kaynak-
larda Byk Fitne (el-Fitnetu'l-Kbra) diye tavsif edilen ve yaklak
yirmi sene sren bir darbeler dnemine girdPI. Toplum Endlsler,
Sakalibe ve Yeni Berberiler olmak zere e blnd. Her grubun da
hedefi, Kurtuba'ya hakim olup hilafet tahtm ele geirmekti; ancak hi bir
grup buna tam anlamyla muvaffak olmad. Bir zartanlar hilafet merkezi
olarak Batmn diplomasi merkezi haline gelen Kurtuba, bu darbeler dne-
minde yine aym,niteliinden dolay bu sefer tarihinin en'ar talan, tahri-
bat ve kymna maruz kald. Nitekim, olaylann muasnmehur alimbn
Hazm e1-Endelusi" bu tahribat karsndaki hissiyatm yle dile getir-
mektedir:
"Btn izlerinin silinip yok olduunu, bilinen yerlerinin giz-
lendiini ve zamann oray deitirdiini grdm. imdi oras
bayndr ve insanlarla dolu bir yerdenbo ve kurak bir le d-
nmtr. Kendilerinden etrafa nimetleryaylanve keskin}a-
llara benzeyen insanlardan, aslanlar gibi kahramanlardan-
sonra, imdi oras kurtlarn sna, cinlerin oyun .sahas,
hayaletlerin yuvas, vahi hayvanlarn ve hrszlarn gizlendii
bir yer olmutur,m. '

Sz edilendarbeler sonucu halk o kadar sinmiti ki, halifelik maka-

mm ele geirmek iin mcadele halindeki taraflardan birine destek ver~
rnek maksadyla ~urtuba'da bulunan gayr-i mslim 'askerlerden biri, eh-
rin en byk meydannda. Hz. Peygamber hakknda hakaret dolu szler,
sarfettii halde, onun bu davramnatepki gsterebilecek bir kii bile k-
mamt33 '

Ksac~s, End1s Emevi Halifelii, 1008 senesinden itibaren, keli-

menin tam anlamyla tkanmtr. Sistem, bu tkankl aacakbir zm
retemenitir. Balayc olmas gereken hilafet makam, bu zelliini yi-
tirerek fitne sebebi olmutur. Bu durumu yakinen mahede ettikleri iin-

30. bri zar, III, 40-42; bnu'1-Hatib, A 'mal, 90; nan, 624. ,
31. Dnem hakknda geni bilgiiin bkz. bn zar, III, 40 vd,; inan, I12, 622 vd.;
Salim, Tarihu'l-Muslimfn, 342 vd.; Levi-PrQvenal, IV, 457 vd.
32. bnu''-Hatib,A'mat,.106-107. ,
33. Abn zar, III, 97-98; Ahmed Bedr, Tarihu 'l-Endelus, Dmak 1974, s.225 .

..
 244 'MEHMETZDEMR

dir ki, .Kurtuba eraf, l03l.senesinde hilafet makamnn ilgasria ve bu

makam uhdesinde tayan .Emevi sulalesinin Kurtuba'dan srlmesine
karar vermek zorunda kalmtr34
End1s. Emevi Halifelii'nin yklmas demek, 275 senedir tek bir
devletin ats altnda yaam olan Endls'n, artk devletsiz kalmas
demekti. Bu gelime, 1008 senesinden beridevletin tkanmassebebiyle,
merkezi otoritenin kontrolnden uzak kalan mahalli aristokrasiler iin ba-
mszlk yolunu at. Henienher ehir, hatta ok kk kaleler bile, ba-
mszlklarn ilan ettiler. Bu devletiklerin saylar hakknda farkl ra-
kamlar sylenmekle beraber, yirmiden az deildi.
.zetlenecek olursa, Amirilerin Emeviler' e alternatif bii haneden ola-
rak ne. kmalaryla ve bu durumun devletintepesinde kavgaya dn-
mesiyle balayan sistem tkankl, devletin hem yklmasn hem de b-
lnmesi neticelerini dourmutur.
3- deal ve Ufuk Daralmas:
Ai nce de.ksmen ifade edildii gibi; 1031 senesine kadar Endls
mslmanlannn tek devletleri vard. Her Endlsl, "benim devletim"
dedii zaman, sadece bu devleti kastediyordu. Keza ~u devlet, sradan bir
devlet deil, mslmanlarnn birliinin sembol olan bir halifelikti.
"Devlt!tin snrlan" sorulduunda,. hristiyan hakimiyetinin dndaki
btn Ispanyatopraklar gsteriliyordu. "D dman" denilince, ilk akla
gelen, kuzeydeki hristiyan spanyol krallklaryd. 1031 senesne kadar
End1smslmanlarnn veya daha dar anlamda Endlsl idarecilerin
ideali, End1s'n birliini muhafazaetmekti; ufuklar da bu ideale gre
daha geniti. Zira onlar, Kurtuba' dan baktklarnda, ufuklarna hristiyan
spanya, Kuzey Afrika hatta Mekke-Medine giriyordu35 . . ,.

',Emevi Halifelii'nin yklmas, Endls'de bir ok eyi ya temelin-

den deitirmi veya eskisinden ok farkl bir halegetirmitir. Bu ba- .
lamda, ncelikle "tek devlet" fkri yok olmutur. Zira, her ehir, bamsz
bir ehir devleti'ne dnmtr. End1us'n birlii ve bu birliin muha-
fazas gibi bir hedef kalmam, kimse de bylebir hedef gerekletirmek
peine dmemitir. I:Ier ne kadar ulemadan baz mehur simalar -ms.
fakih Ebu'l-Velid el-Baci, bn Hazm gibi- End1s'n yeniden birlie
dnmesi iin aba sarfettilerse de, bu teebbsler o gnn idarecileri tara-
ffndan ciddiye alnmamtf6 .'

34. Bedr, Tarih, 223; Salim, Tarihu 'l-Muslimn, 363; Levi-Provenal, LV,484 vd:
35. Bu ufuk geniliinden dolaydr ki, mesela, llL. Abdurrahman, slam aleminin
meru halifesi olarak sadece kendisini gryordu. Bkz: bn Hayyan, V, 241 vd.
36. Mese~a nl fakih Ebu'I"Velid el-Bacl, bir)iin salanmasna katkda bulunmak
iin belli bal Endls ehirlerini dolam, halki nasihatlerdebulunmu, mslman ida-
redieri bu i iin iknaya almtr. Ne var ki, bilhassa bu sonuncular, yzne kar onun
birlie dn fikirlerini benimsediklerini belirtm,iler .ancak arkasndan alayetmilerdir.
Bkz. Abdurrahman Ali el-HacC, et-Tarihu 'l-Endelus!, Kahire 1983, s.338-339.

\
 ENDLS'N YIKJU SREC ZERNE MULHAZALAR 245

- Yeni kurulan kk sultanliliann (Dvelu' t-Tavftif) temel- hedefle-

ri, hereyden nce kendi smrlanm muhafaza etmek olmutur. Bu
hedef jstikamytinde "d dman" faktr de deimi; birbirine s.mrda
olan :pslman sultanlklar, aym zamanda birbirlerinin dmanlan 01-
- ,mutur. Nitekim, Zunnuniler'le HUdiler, Zunnuniler'e Cehvenler, Ceh-
veriler'le Abbadiler, Abbadilerle Efstasiler, Zirilerle Abbadiler ve
Eftasiler'le Zinnuniler arasnda yaanan savalar, bu anlayn bir sonu- ,
cuydu37

Btn bu gelimeler, Endls mslmanlannda ideal birliinin kay-

bluunuo. ve ufuk daralmasnn tabii neticesiydi. Zira, her ehir devleti
sultaimn gr mesafesi, ancak kendi hududuyla smrl idi. Dolaysyla' '
dahauza gremiyorlar, _gremedikleri iin de asl "hasm taraf' olan
hristiyan Ispanya'y gzden kantrn ve bu suretle onlara Endls'de
slamn ve mslmanlann kkn kaznayi hedefleyen "Reconquista"y
yeniden balatma imkamm sunmu oluyorlard.

4- Reconquista:

750 senesinde spanya'nn kuzey batsnda Asturias Krall'mn ku-

ruluundan itibaren, mslmanlann End1s'den kovulmalan, hristiyan
spanya' mn bir "megalo idea"s olmutur. 756 senesinde End1sEmevi
Dev leti' nin kuruluu, bu idealin nne ok ciddi bir engelolarak dikilmi
ise de, bu devletin 1031 senesinde yklmas, hristiyan spanya' da zellik-
le'de Asturias Krall'mn genilemi ekli olan Kastilya Krall'nda
"Endls'n mslmanlardan geri alnmas" veya kendi ifadeleriyle "re-
conqiista" fikrini, yeniden uur altndan uur stne karmtr. Nitekim
reconquista fikrine canllk kazandran End1s' deki deiimi gstermesi
bakmnn,bu dnemde, yani m1Ukut-tavaif dneminde Kurtuba'ya gelen
bir hristiyankorimtamn, mslmanlan kastederek syledii u szler ol-
duka dikkat, ekicidir. -
,

"Biz cesaretin, dindarln ve hakkn hep Kurtuba halk (as-

lnda Endlslleri kastediyor) ile birlikte olduunu zanneder-
dik. Oysa ne grelim, ne .dinleri, ne cesaretleri ne de akll n-
derleri var. Onlarn. kaydettikleri gelime ve zaferzer, aslnda
gemi hkmdarlar sayesindeymi. Ne zaman ki bu hkm-,
darlar gittiler, Endlsllerin gerek yzleri ortaya kt. "38

End1s1 nl tarihi bnHayyan'n hristiyan tecavzlerine kar s-

mrlan korumakla mkellef bulunan mslman askerler hakknda yapt
u tenkitler, hristiyan komutamn yukaridaki szlerinde hi de mbalaa
etmediini gstermektedir.

37. bn zan, m, 278. i

38. bn zan, II, 90.

 246 MEHMET ZDEMR

"Allah, hudutlarda bulunan mslman ask~rlere dma1J,

korkusunu yle musallatetti ki; bunlardan birisi herhangi bir
yerde bir hristiyanla karlasa Allah 'tan utanmadan srtn
dner" ve kaard. Allah'n dmanlar mslmanlarn bu dav"
raniarn ok sk grdkleriJin altlar. "39 .

Endls mslmanlannn iine dtkleri bu acziyeti iyikavrad

iiridir ki, Kastilya kral VI. Alfonso, kendisine gelen bir Endls heyeti.,.
ne reconquista fikrini aka dile getirmekten ekinmemi ve aynen un-
lan sylemitir.
, '

"Biz sizden, bir zamanlar bizim olduu halde elimizden ald-

. nz topraklarmz istiyoruz. Orada oturacanzkadar otu'r-
dunuz ... Artk geldiiniz yere (KuzeyAfrika'ya) dnn ve yur-
dumuzu bize brakn. Bugunden sonra sizin bizimle birlikte
kalmanzn bir faydas yok. "40
(

Reconquista fikrinin birbirini tamamlayan'iki yn bulunuyordu. Bi-,

risi siyas-askeri yn ki, bununla Endls'de veya kendi deyileriyle s-
panya' da slam hakimiyetin,e son verilecekti. Dieri isedim yndr ki,
bununla,da islamn cemaat potansiyelinin eritilmesi ya da tasfiye edilmesi
'hedefleniyordu. Mamafih, gerek Endls mslmanlannn gerekse slam
, aeminin am tepkisine maruz kalmamak iin, bu fikrin tatbikinde tedrici-
lie dayal bir strateji izlendi. Bu strateji erevesinde nce Endls'de
yeni kurulan taife sultanlklannn kendi aralanndaki savalar olabildiin-
ce tahrik edildi. Bundan maksat, hem bu sultanlklanD' azami lde can
ve mal kaybna utatlmal~n hem de hnstiyan syanya'nn yardmn
talepeder hale gelmelerini salamakt. Nitekim Zunilumler ile Hudller,
Eftasller'le Zinnunller ve Abhadller'le Zriler arasnda yaanan savalar,
zennde durulan konunun arpc rnekleridir. Stratejinin brndan sonraki
adm ise, sz edilen mslman sultanlklan haraca balamak oldu.
Mslman sultanlklann dedikleri bu hara vergileri, hristiyan spanya
iin ok nemli bir gelir kayna olmasna mukabil, kendileri asndan'
ekonomik artlarn gittike ktletiren ar bir ykt. Zira, zikredilen
sultanlklar, bu vergileri karlamak iin ya'birbirlerine saldmyorlar ya da
halkn vergi ykn arttmyorl~rd. Budurum ise; halk,balanndaki
"zalim sultan"n tasallutundan kurtulu iin isyana sevkediyordu.
"

Reconquista stratejisinin nc admn, ekonomik artlann ktl-

ve surekli yaanan savalann verdi zararlarla kendiliinden teslim ol-
maya hazr hale gelmi bulunan ehirlerinkuatlp istila edilmeleri tykil
ediyordu. Bu son admn tatbiki iin, ilk hedef Endls'n stratejik

39. ttm z~ri, n, 280. .

40. Ahmed Bedr, Tarihu'l-Endelus, Dmak 1983,
(
s.188.
,

/
 ENDLS'N YKLI SREC ZERNE MULHAZALAR 247

neme sahip ikinci byk. ehri Tuleytula olmu ve bu ehir, maalesef, o

gnk Zunmn sultan el-Kadir'in de desteiyle, 1085 senesinde bir daha
dnmernek zere hristiyanhakimiyetine gemitir-'Il.
Tuleytula'nn kaybedeliiyledir ki, Endlsl kk sultanlklar,
hristiyan spanya'nn gerek niyetini daha yakndan hisseder oldular.
nk Tuleytula'nn kayb demek, Endls'de dengenin hristiyan span-
ya lehine bozulmu oln:as demekti42. te bunu hissettikleri ve hristiyan
Ispanya karsnda direnemeyecek kadar yprandklar iin, kendi gven-
liklerini nce Murabtlar'a sonra da Muvahhidler'e havale ettiler43
Murabtlar ve Muvahhidler, her ne kadar, bir asn akn bir sre Tule-
tula dndaki Endls topraklarn muhafazaya muvaffak oldularsa da,
Endls'n blnmln~ bir are bulamadlar44. Nitekim 1227 sene-
sinde Muvahhidlerin kontrol kaybetmesi zerine, Endls yeniden eski
paralanm hali e dnd; Bu esnada Kuzey Afrika da bir blnme sreci
.'yayordu. Dolaysyla Endlslerin, "bizi himaye edin" diyebilecekleri
ciddi bir mslman siyasi g, yani devlet yoktu. te bu durum, Papal-
n verdii destekle45 mehur Hal Savalarmn bir paras haline gelen

, 41. Kastilya kral Vi. Alfonso, Reconquistann dayand temel stratejiyi yle ifade
etmektedir: " ... Uyulmas doru- olan gr, mslman idarecilerin nce birbirlerine
drlmeleri, sonra ellerinden mallarnn alnmas ve bu suretle zayflatlmalardr. Bun-
dan sonra, zayflayan dman kendiliinden teslim olacaktr. Tuleytula'da olan budur ... "
Bkz. Emir Abdullah, et-Tbyan (Nr. E. Levi Provencal), Kahire 1955, s.73. .'
42. Tuleytula, stratejik adan son derece nemli bir' ehirdir. Hristiyanlara kar
oluturulan "suur" sisteminde yer alan ' askeri merkezden biri. idi. te taraftan,
Endls'n ikinci byk ehri olma zelliini de tayordu. Bundan dolaydr ki, VI. Al-.
fonso, Tuleytula'y istila ettiinde, bnu'l-Kerdebus'un ifadesiyle "son derece kibirlenmi,
,
Endls'n kaderini eline geirdiine. kani olmutur. Nitekim, hemen akabinde
dzenledii seferlerle Tuleytula civarndaki seksen kadar kale ya da yerleim merkezini
ele geirmitir." Bkz. bnu'l-kerdeb:ls, Kitabu 'l-Iktifa fi Tarihi'l-Hulefa (nr. A.M. el-
Abbadi), Madrid 1965, S.87. Tuleytula hakknda bkz. Abdulmecid Na'nai, e-Islamfi Tu-
leytula, Beyrut 1987. . .
. 43. zellikle Murabtlarn Endls'e geilerinde Endsl fukahlinn ayn bir
anl olduuna iaret etmeden gememek lazmdr. Nitekim, Tuleytula'nn istilasndan
alt sene nce fakih Abdurrahman b. Esbat, Endlsl fukahaYhtemsilen.Murabtlarn o
gnk sultan Yusuf b. Tafin (1061-1106}'i ziyaret etmi ve Endls'n iinde bulun-
duu tefrikadan sz ederek, ondan bu lkeyi kendi idaresi altna almasn talep etmitir.
Bkz. bnu'l-Hatib, el-Ihfita, IV, 350.
44. Endls'de Murabtlar ve Muvahhidler dnemleri hakknda u aratrmalara
baklabilir: Muhammed Abdullah nan, Asru'l-Murabtn ve'l-Muvahhidn fi'l-Marib
ve'I.Endelus, Kahire 1964; Ahmed Bedr, Tahiru'l-Endelus, Dmak 1983; Meraci Aklle,
Kyamu Devleti'l-Muvahhidn, Bingazi 1971; A. Chejne, Histari de Espafla Musulmana,
Madrid 1980, s.69-90; Abdulaziz Salim, Tarihu 'l-Marib fi 'l-Asri 'I-Islam, skenderiye
(?).
45. Nitekim, 1212 senesinde dnemin papas III. Innocencio'nun. Kastilya
Krall'nn istei zerine Fransa'ya temsilcilerini gndererek, bu devletten mslmanlara
kar savalarnda spanya hristiyanlanna yardm gndermesini istemi; keza Endls
zerine tertiplenen halsavalanna itirak eden hristiyanlarn btn gnahlarnn
balanacan taahhd etmitir. Bkz. Inan, Asru'l-Murabtn, 288-299; Mu'nis, "Al-
'Ikab" EI2 (Ing), Leiden 1971, III, 1055-1056.
 248 ,MEHMET ZDEMR

Reconquistay yeniden harekete geirdi. Reconquista bu sefer o kadar

hzlyd ki, l236'dan 1250 senesine kadar 14 senelik bir srede Kurtuba,
biliye, Ceyyan, Belensiye, Denia, aube, e17Garb (Algarbe), Santarem
, ehirleri ve Ba1ear adalar hrlstiyan hakimiyetine girdi. Bu ehirlerden'ba-
zlarnn igaline; srf ellerindeki topraklar muhafaza edebilmek maksa-
dyla baz nslman liderlerin de askerleriyle birlikte katk saladklarn
belirtmeded gememeliyiz46 ' .-

Bu igallerden sonra mslmanlann ellerinde sadece Gmata ve ci-

vanndaki birka ehir kalmt. Bir baka ifadeyle bir zamanlar Batmn
tartmasz en by olan Enduls, imdi Gimata'ya hapsolunmutu.
Hristiyan spanya, Gmata'y da igale hazrlad,bir srada, kendi iinde
beliren karklklar nedeniyle bu igali tehir etmek zorunda kald; ta' ki
1462 senesine kadar. Bu senede dahili problemlerini halletmi olan hristi-
yan spanya, Reconquistly tamamlamak zere yenidenharekete geti.
Bu esnadatop gibi ateli silahlanda kullanan hristiyan ordular, son ola-
rak l492'de Grnata'y istila ederek spanya'da slamn siyasi varlna
son vermilerdir. '
1492 seneside Gmata'mn igaliyle spanya'da siyasi bakmndan
slam idaresi sona erdiyse de, bu lkede, kedilerine yaplan taahhdlere
'gvenerek ynla mslman kalmtr. Sz konusu taahhdlere gre
mslmanlar canlarm, mallarn, dinlerini, dillerini, rf ve adetlerini mu-
hafaza hakkna sahiptiler47
Mslmanlar arasnda bu taahhdleri birer "aldatmaca" olarak riite-,
, leyenler yok deildi. Nitekim Gmata'mnteslimi iin hazrlanan anlama
mentininin mehur el-Hamra saraynda imzalanmas esnasda, devlet rica-
li arasnda alamalarn balamas zerine nl komutan Musa-b. Ebi'l-
,Gassan'n dile getirdii u szler olduka dikkat ekicidir:

"Ala111y ocuklara ve kadnlara braknz. Biz erkeiz;

kalplerimiz gzya deil, kan aktmak iin yaratld. Gryo-
rum ki Grnata ',un kurtuluuna dair kimsede umut kalmad.
Fakat onurlu nefisler iin Mla bir kurtulu yolu daha vardr ki,
o da erefli bir lmdr. Geliniz hrriyetlerimizi savunarak le-
lim. Bu' suretle, bizi igalcinin zincirleri saracana, toprak
anamt barna bassn. Cesetlerimizi koyacak kabir bulunamaz-
sa, gk kubbe de yok almadya, o rter ... "
.
46.Mesela, 1232 senesinde Gmata vecivarnda istik1alini ilan eden ilk Nasn sul-
tan Muhammed b. Sa'd b. el-Ahmer, Kastilyallarn 1237 senesinde balattklar biliye
kuatmasna bir svari birlii gndermek suretiyle katkda bulll1mutur. Onu byle dav-
ranmaya iten temel sebep, idaresi altndaki topraklara bir zarar gelmemesini temi etmekti.
Bkz. bn zan, III, 381-382; Ibn Haldun, el~Iber, Bulak 1284, IV, 190; Muhammed Ab-
dullah nan, Nihayetu'l-Endelus, Kahire 1966, sA2 vd. ' ,
47. Bki. (6) no'lu dipnot.
 "

ENDLS'N YKLI SREC ZERNE MULHAZALAR 249

"Kendinizi aldamayn. Hristiyanlarn vaatlerine sadk kala- .

G.l}klarnda beklemeyin. lm daha az korkulacak bir itir.
Onmzdeki gnlerde evlerimizin yamalanmas, mescitlerimi-
zin kirletilr'nesi,. kadn ve kzlarmzn tecavze uramas, vah-
et, zorbalk, krbalar, zincirler, zindanlar, diri diri yaklaca-
nz ate ukur/cm sizleri bekliyor. lmden korkan zayf
nefisler bunlar gerecektir. Ben ise, Allah'a yemin ederim ki
bunlar grmeyeceim ... "48

Musa'nn bu szleri elbetteki bir kehanet deil, fakat hasmn yakn-

dan tanyan birinin olabileceklere dair yapt son derece isabetli tahmin-
lerdi. Maalesef, 1492 senesinden sonra olanlar, onu hakl kard. Bu se-
neye kadar mslmanlara, bilhassa dinleri konUsunda, aq mdahalede
bulunmayacaktarn taahhd eden hristiyan dareciler, QU seneden sonra
ok kesif bir Hristiyanlatrma hareketi balattlar. Bylece askeri fetih ta-
mamlanm, sra kilisenin istekleri istikametinde mslmanlarn dini ba-
kmdan imhalarna gelmiti. spanyol tarihi Marmol Carvajal'n bu ko-
nuyla ilgili u tesbiti dikkate ayandr:

, "Gmata igaledilir. edilmez kilise, evreleri, kral Ferdi-

nand'dan srarla Muhammed'in [aifesinin kknn kaznmas
iin almasn, onlardan ispanya'da kalmak isteyenleri ya
Hristiyanla girmeye ya da spanya 'y terkezorlamasn istedi-
ler. Byle davranmasnn anlamay ihlaletmek anlamna gel-
meyeceini, lkenin selameti, Hristiyanlzn safiyeti iin bunun
gerekli olduunu sylediler. Onlarag6re, hristiyanlarla msl-
manlarn bir arada yaamalar kesinlikle mmkn deildi. "49

Marmol Carvajal'n bu tesbiti, Hrlstiyan1'n asli temsilcileri olmala-

n itibariyle din adamlarnn baka dinlerden insanlar hakknda tadklan
temel kanaati ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir. Bu kana-
at, esas itibariyle, Hristiyanlk, daha dorusu Katolik Hrisityanlk dnda
mevcut inanlarn hibirine, hayat hakk tanmamak eklinde zetlenebi- .
lir. Bu kanaate sahip olduklar iindir ki, spanyolkilisesi 1492'de End-
ls'de slam hakimiyeti sona erer ermez, kendi dini safiyetlerini bozduk-
lann dndkleri Endls mslmanlanna kar acmasz bir imha
hareketi balatmtr. Bu hareketin ba mimarlarndan olan kardinal Xi-.
menez, 1497 senesinde Gmata'ya giderek, -nce mal ve para datmak
suretiyle mslmanlan Hristiyanlacezbetmek istemitir. Ancak, Gma-
ta mslmanlannn bu teebbs karsndaki tepkileri son derece sert
oldu. 1499 ve 1500 senelerinde Gmata'nn muhtelif blgelerinde ayak-

48. J.A. Conde, Histari de la Dominacion de los Arabes en Espaia, Madrid 1820-
1821, III, 256-257; nan, Nihaye, 255-256. ' .
49. Luis del Manuol Carvajal, Historia de Rebelion y Castiga de los Moriscos del
Reino de Granada, Madrid 1797, Libro: 1, Capital: XXII.
 "
250 MEHMET ZDEMR

landlar. Ne var ki, koca bir spanyolordusu karsnda bir ehrin ayak- .'
lanmas ne kadar baarl olabilirdi? Nitekim, 1500 senesi sonunda bu
ayaklanma kanl bir biimde bastnld. Teslim olmay kabul 'eden msl-
manlara, hayathinmn balanabilmesi iin tek bir tercih imkam tamnd:
Hristiyanla girmek. Bu durumda, istemeye istemeye de ols~, Grnatal
mslmanlarn byk bir blm eklen Hristiyanla girdi. Ote taraftan
Grnata' da mslmanlarn ellerindeki qk deerli Arapa yazmalar topla- ..
narak ehrin en byk meydamnda yakldSO.Bu arada ok sayda Msl-
man kadn ve gen kz, ya tecavze uradlar ;veya esir pazarlarndasatl-
a karldlar. Grnata1 bir ifti, bizzat ahit olduu olaylar anlatrken'
yle demekt~dir:

Hi bir halk, Gr'nata mslmanlar kadar ac gzyala-

H

r dkmemitir. Ben-grdklerimi anlatyorum,szmde mba-

laa yoktur. Daha dn, yz mslman kadn ve kzn esir pa-
zarnda satlia karldn grdm. Kadnlarmz tecavze
ut;adlar. Bizzat ben, olumu ve iki kzmkaybettim; elimde
sadece alt aylk u ufack kzcazm kald. Ben mazi'iin ala-
myorum; zira mazi geti, artk geri de dnmeyecek; fakat bun-
dan sonra greceklerimiz iin aliyorum. Bu grdklerimize ta-
hamml edemiyorsak, bundan sonra grceklerimize nasl
tahamml edeceiz? Bize taahhdlerde bulunan kral (Ferdi-
nand)n bizzat kendisi bu taahhdlerini bozuyorsa, onun yerine
oturacaklardan ne bekleyebiliriz? "51 \, ' '

Grnatal bu ifti, gelecee .dairendielerinde hi te haksz de-

ildi, zira, bundan sonraki, gnler End1s msliimanlan iin daha
byk skitlara gebeydi. ijer hakarda beklenen, daha ok gz ya-
mn akmas, daha fazla zulm vd daha fazla ikenceden baka bir ey de-
ildi. Nitekim 1524 senesinde kanlan bir fermanla spanya' da kalp
ta henz Hristiyanla girmemi' mslmanlardan ya hristiyan olma~
lan ya da,lkeyi tetketmeleri ~stendi. Aynca, bu iki ktan birine uy~
mayanlarn kleletirilecekleri, henz dokunulamam olan mescitle-
rin tamamn~ kiliseye evrile'cekleri; Arapann, Arap isimleri
kullanmamn, Islami kyafetler giymerpn yasaklanmas kararlatnlm
bulunuyordu52 .

Bu yasaklann uygulanmasn salamak zery ihdasedilen en nemli

mekanizma, engizisyon mahkemeleri idi. Katolik Hristiyanln safiyetini

~lm50. nan,' Nihaye, 317; C. H. Lea, The Moriscos of Spain, London 1901, s.32; Chej-
,'
51. M.A. La:dera Quesada, Granada (1232-1571), Madrid 1969, s.163.
52. nan, Nihaye, 351-352., ,"
 ENDLS'N YIKILI SRECt ZERNE MULHAZALAR 251
i .

korumak maksadyla ihdas. edilen bu mahkemeler, gya Allah adna

sebep olduu zulmler yznden Hristiyanlkve Ortaa Avrupa tarihi-
nin bir yz
. .
karas olarak taril sayfalarndaki yerini alm bulunmaktadr3
Endls Mslmanlarnn Osmanl Padiah II. Bayezid'a gnder-
i dikleri bir kaside vardr ki, bu kaside, kilisenin engizisyon mahkemelerini
illet olarakkullanmaksuretiyle gerekletirdii zulmlerin adeta kelime-
letle oluturulmu bir fotoraf gibidir. 105 beyidik bu kasidenin tamam":
n burada vermek mmkn olmamakla beraber, bir ka beyitini vermeden
de gemek istemiyoruz:
By~ bir felakete uram esirlerden size selam,
Ne byk bir felakettir o,
erefli bir hayattan sonra kr salar yolunarak koparlan
yallardan size selam
Daha nce kapalyken kafirler nnde alan yzlerden size
selam,
Papazzn zorla yataa gtrd erefli gen~ kzlardan size
selam .. .
Kendilerine zorla aomuz ve haram kokumu etler yediriten
yallardan size selam." .
" (Kral) gzmz boyad anlamalara uymad, bizi, bask
ve g kullanarak istemeye istemeye Hristiyanlatrd.
Hi bir mslmanane bir kitap ne de bir Kur'an braktlar,
Oru tuttuu, namaz kld bilinen herkes atee atlyr,
Bizden kiliselerine gitmeyen kiileri papazfecibir ekilde
cezalandrzyor,
Peygamberimize kfretmeyi, iy~ve kt gnlerimizde onu
anmamamz bize emrettiler.

Cahil, kaba, Arap olmayan insanlarn adlaryla adlarmz

deitirildiinde ne kadar yazk oluyor, \
Temiz vepaklklarndan spnra, kafirlerin oplkleri olmala-
r iin, duvarlarla evrilen mescidlere ne kadar yazk!
Ezan yerine, anla'aslan minarelere yazk!
i . . .
. 53. spanya'daki Engizisyon mahkemeleri, bu mahkemele~n alma ekli,
mslmanlann maruz kaldklan basklar ve ikenceler hakknda bkz. Inan, Nihaye, 328-
330; CH. Lea, History of the nquisicion of Spain, New York 1906; Adil SiUd Bitav, el-
Endelusiyyun el-Mevarike, Kahire 1983, s. 205 vd.; Grard Dufour, La nquisicion
Espaiiola, Barcelona 1986.

"
252 MEHMET ZDEMR

Kleletik, ne fidye ile geri alnabilecek esirler, ne de

ehadet getiren mslmanlarz!54 ..
........... ' .

Btn bu basklar, mslmanlarn adece eklen Hristiyanlamalar-

na yetebildi. Gerekte ise, onlar, slama'olan ballklarn gizlice de olsa
devam ettiriyorlard ..Nitekini. Hristiyanlatrma faaliyetlerinin balamas-
nn zerinden bir asrlikbirsre getikten sonra, 1601 senesinde psko..,
pos Ribera'mn hazrlayp kraliyetkatna sunduu u rapor da aka'bunu
gstermektedir: . "

"... Hristiyanlk, spanya Krall:nn temeldireidir. Fakat

Moriskolar (mslmanlar), bu dine gerektii gibi sarlmiyodar;
. dinf vecibeleri gerektii gibi yerine getirmiyorlar, domuz eti ye-
miyor, arap imiyorlar. Gerek hristiyanlar gibi davranmyor-
lar. Btn bunlar, onlarn zayf imanl olmalarndan deil, bila" .
kis atalar gibi mslman kalmayaolan azimlerinden,
dolaysiyle de Hristiyanla hi inanmam olmalCmndan kay-
naklanyor. Engizisyon mfettileri gayet iyi biliyorlar ki, onlar
iki veya sene hapiste kaldklar ve bu esnada kendilerine
, Hristiyanln esaslar retildii halde, hapisten kark~n, -
rendiklerindfn .bir ~elimebile hatrlamyorlar. Ksaca onlar
Hristiyanl bitmiyorlar. nk bilmek istemiyodar. "55

Endls mslmanlar, kilisenin istedii ekil ve ldehristiyanla-

madklar dolaysyla da 'Hristiyanlatrma siyaseti baarszlkla sonu-
land iindir ki, spanyol Krall, meselenin halli iin baka zm yol- i

lan l\ramaya balad. Yeni teklifler ileri srld. Bir teklife gre,
mslmarilar belli merkezlerde toplanarak, toplucaldrlmeliydiler. Bir
baka teklife gre, gemilere doldurolup denize atlmalydlar. Bir dier
teklife gre ise, topluca srgn edilmeliydiler. Neticede sonuncu teklif
daha fazla ~abule ayan bulundu ve kanlan bir kanunla F;nd1s msl-
manlarnn Ispanya' dan srgn edilmeleri karalatrld. 1609-1614 sene-
leri arasnda gerekleen bu srgnle, en az yann milyon mslman, srf
. , . . ( ,
54. Muhammed Sevv3le'nin belirttiine gre, bu kasidenin CezayirMilli
Ktphanesi'nde bir nshas bulunuyordu. Aicak, bilahere bo nsha kaybolmutur. LT.
Monroe, ayn kasideninel-Makkan'nin Hzhar'r-Riyfd (Kahire 1939, I, 108-115) isirrili
eserinde mevcut olduunu grinu ve"A Curious Morisco Appeal to the Ottoman Em-
pire" ad altnda Al-Andalus (XXXVI, 1966, s.281-303) dergisinde ngilizce tercme,siyle
birlikte neretmitir. Ayn kaside Muhammed Abdullah e-erka,,! tar:J,fndan "Vesfka Eh-
delusiyye 'an Sukuti Cmata" (Kahire (?) nvanyla mstakil 'olarak neredilmi; keza
Azmi Yksel tarafndan I.T. Monroe'nin almas esas alnarak "Endls'den II. Bey-'
azd'a YazlanAnonim Bir iir" (Belleten, Lll, 205, Aralk 1988, s.1575-1583) ad altnda
bir ksa giile beraber Trkeye tercme edilmitir.
55. nan. Nihaye, 395.,
 ENDLS;N YIKILI SREC ZERNE MULHAZALAR 253

baka bir inancn mesubu olduklar iin, kendi z yurtlarnda'yaama hak-

larndan mahrum brakldlar6.Bylece, mslmanlarn dokuz asrlk En-
. d1s serveni de'noktalanm oldu.

zetle ifade etmek gerekirse:

1- End1s. mslmanlarnn 732 senesinden sonra srklendikleri

asabiye savalan, spanya'y slam'n mutlak hakimiyetinden kararak;
kuzey i hristiyanlarn gneyi ise mslmanlann hakimiyetinde olmak
zere ikiye blm, daha da nemlisi bu lkeyi.iki taraf arasnda sekiz
asr srecek bir mcadele zeminine dntrmtr. Bir baka deyile
mslman fatihler, kendi aralarnda mcadeleye daImakla adeta kendi
dmanlarn kendileri ihdas etmilerdir. . .

2- Emeviler'in 756 senesinde Endls' bams~ bir devlethaline

getirerek siyasi birlii salamas, hristiyan ilerlemesine kar ciddi bir
engel tekil etmitir. Bu sayede ok erken tarihlerde gerekleebilecek bir
'zevalin nne geilmitir.

. 3- 976 senesine kadar End1s'n siyasi birliini baanyla temin ve

temsileden Emevi hanedan, bu tarihten itibaren g ve nfuzunu yitir-
meye balam; Amiril~r ailesinin rakib bit g olarak ortaya k,
devletin btn dengelerini alt st etmi ve neticede sistemi zm ure-
temez hale getinnitir. Merkezi idarenin bu acziyeti, neticede ma-
halli aristokrasilerin' glenmesine ve lkenin blnmesine vesile olmu-
tur.
.4- Emevi Halifelii'nin 1031 senesinde yklmas zerine, msl-
manlar arasnda ideal birlii ve ortak yaama azmi kaybolduu iin,
1031-1090 seneleri aras End1s'de siyasi blnmenin kemikletii yl~
lar olmutur. Bu blnme, tpk 732 senesi sonrasnda olduu gibi hristi-
yan spanya iin Reconquista fikrini yeniden gndeme getirmitir. End-
ls'n tamamnn igalini hedefleyen bu fikir uygulama konulurken
tedricilie dayal bir strateji takip edilmitir. Bu strateji erevesinde,
nce mslmanlarn kendi aralarndaki ihtilaflar olabildiince tahrik
edilerek zayf dmeleri iin allmtr. Bunu, zayflayan ve kendiliin-
. den temsilolmaya hazr hale gelen Endls ehirlerinin iga1i takip etmi-
tir. Bu sre, en son l492'de Gmata'nn teslim alnmasyla son bulmu-
tur. .

5- l492'de Gmata'nn igaliyle Reconquistanin askeri hedefi bitmi, .

dini cephesi balamtr. Kendisinden baka her hangi bir dinin varlna
tahamml edemeyen spanyol kilisesi, siyasiler zerin~eki nfuzunu kul-
lanarak, hristiyan hakimiyetinde kalan End1s mslmanlarna kar

56. Le;, 293 vd.; nan, Nihtiye, 393 vd.

 254 MEHMET ZDEMR .

Hristiyanlatrma . kampanyas balatmtr. -Engizisyon mahkemeleri,

bask, ikence ve katliam bu kampanyann aynlmaz birer paras: olmu-
tur. Ancak, btn bunlar, mslmanlan dinlerinden koparmak ve kilise-
nin istedii lde hristiyan yapmak iin yeterli olmamtr. Bu
durum, hristiyan Ispanya'y, bir, asrdr tatbik etmekte olduu imha siya-
~et;inin son -adnlm atmaya, yani Endls mslmanlanm 1609 senesinde
. Ispanya'dan srmeye sevketmitir. Bylece, 1492'de yahudiler iin kul1a-
mlan srgiin mekanizmas, bu sefer mslmanlar iin harekete geirilmi
ve bu suretle en az yanm milyon insan, .kendi z yurtlannd~ kovulmu-
lardr.

'-