[204] SPANYAMSLMANLAR ARASINDA

UUBLK*1
19naz qOLD?/HER
eviren: Omer OZSOY
Dou'da olduu gibi spanya'da da Mslman kitle, fatih Arap
unsurunun yansra, kendilerine kl zoruyla dayatlan slam'la bir-
likte Arap kltr ve geleneklerini de benimsemi bulunan geni
yerli halk tabakalarndan olumaktayd.
Nasl ki, Dou'da fatih rkn baskc ynetimi uubilik akmn
dOurmutu2 Bat'da da artlar, tarihsel durum gerei, Arap olma-
yan unsurlarn benzer bir reaksiyona girmeleri iin elverili bulun-
maktayd. Ne var ki, bunlann yazl olarak ifade edilmesine; yerli
geleneklerin gl olmas ve siyasi olaylarn basks nedeniyle gay-
n Arap unsurlarn ok youn olarak ve gl bir biimde tepkiye
itildikleri Dou'dakine oranla, spanya slam' erevesinde ok da-
ha az rastlanmaktadr. Bu arada, yle grnyor ki, Dou uubili-
i'ne slam dnyas dnda da ilgi duyanlar vard3.
* evirisi sunulan makale "Die Su'bijja unter den Muhammedanem in Spanien",
ZDMG LlII (1899), s.601-620'de yaynlaruntr. Bu tercmede, Gasammelte Schriften
(lV.204-223)'deki metin esas alnm ve sayfa numaralar kenarda gsterilmitir. Metin
ierisindeki ve dipnotlardaki keli parantez [ ) iindeki aklama ve ekler evirene aittir
(Arapa metinlerdeki keli parantez ii ibareler, A. Harun nerindeki farkllklar gster-
mektedir (Neviidiru'I.Malfl.!at, yy. 1954, III. 245-254). Metnin billnln bozacak
uzunluktaki aklamalar (*) iaretiyle dipnota alnmtr. Referanslardaki eksik bilgiler
mmkn olduunca tamamlarunaya allm ve orijinal metinde yer almayan bilgiler yi-
ne keli parantez ierisinde verilmitir. Referanslarn kontrolnde karlalan farkllkla-
ra da ayn ekilde iaret edilmi ve kullanlan karlatrma nshalar, makalenin sonuna
eklenen kaynakada gsterilmitir. Bu noktada, makaleye dikkatimi ekerek tercmesine
vesile olan; ayrca, eviriyi gzden geirme ltfunda bulunan ve referanslarn kontrolnde
deerli yardmlarn esirgemeyen saygdeer Hocam Prof. Dr. Mehmed Said Hatibolu'ya
esiz katklarndan dolay teekkr bor bilirim.
. Bu aratrma, Roma XU. Uluslararas Oryantalistler Kongresi'nde (Eyll 1899) teb-
li olarak sunulmutur.
2. Bu konuyu daha nce ayrntl olarak mzakere etmitik; bkz. Muhammedanische
Studien, [Halle 1889-90), i. 143 vd.
. 3. Bear b Burd [. 167, 8) mahfilinin bir mensubu olan Ynus b. Ebi Ferve'nin,
Arap rkn aalayan bir kitap karlnda Rum Kazyerinden cret alndna dair Ca-
J.q;'n 'Ali el-Murtac.!a'dan naklettii haber gerekten kayda deer; el.Gurer ve'd-Durer,
Tahran 1277, s.51, 6. [I. 132):
 404 IGNAZ GOLDZIHER

spanyol uubilii hakknda pek fazla malumat olmamakla bir-

likte, Dou uubilii'ne dair almama bir ek mahiyetinde, Bat
uubilii ile Hgili.eldeki ipulann ortaya koymay da faydadan ha-
li grmedim.

[205] spanya'daki gayn Arap Mslman unsurlar hakknda Dozy,

Geschichte der Mauren in Spanien adl eserinde ylesine aynntl
mzakerelerde bulunuyor ki, burada ondan fazlasn sylemek ge-
reksiz bir. tekrardan baka bir eyolmazd. O yle diyor: "Fethin
ardndan Ispanya'daki Berberi ve Arap asll Mslmanlar'a katlan
farkl etnik unsurlan iki ana btn halinde gryoruz; a) Muvelle-
dn: Mslmanlatllan Hristiyan asll spanyollar, b) a~alibe:
Bu isim kabaca 'Slavlar'4 diye tercme edileb,ilirse de, bir bakma
spanya'nn Arap asll efendileri nezdinde 'u/c5 (bir nevi mem-
luk) olarak altnlan muhtelif Kuzey'li halklardan6 alnan 'esirler'
ve 'kleler'e de delalet edebilmektedir7.

Bu yabanc unsurlann Arap milliyeti ve kltryle kaynatnl-

mas ok abuk halledilmiti. Mvelledler, ya byk Arap ailesi
bnyesinde dzenli bir velti-ilikisi iinde bulunuyorlar; ya da ken-
J!.., }''''')~J. ~-Y,-,,':'\ ...,.,.~) ...,.,.rJI-.,.J.=....} ~\5 )} -s!i J ,...
,"'.:.y.. ~~)
, ':'L. '\,;.A..\.:.:.t! ,-. J.J" 1..:lL
Yalnz; bunun, dini bakmdan kt hre yapm bulunan bu adama atlan bir iftira
olmas da pekela mmkndr.
4. e-alfii.libe Rab el-lsfah3ni'de (Muli4ariitu'I-Udebii', II. 242) bir Hristiyan tari-
katnn ad olarak da geer:
JlI .:.,-!i ':'\ ..~ ;...!) l;,.i..J...:.....!
1 jJ ..J).J j\S') "~" .,,;J~) .YW~ j)~ ~~i
. . (i.>- Y j ~ ,~.s-)
Bu Tanr-ad (,-.A.i ). Slavca'daki Bog'un karldr. Dolaysyla bu kayt Bogomillik
veya benzer Gney-Slav arikalanyla ilgili olabilir; kr. Zapiski der archaeologischen
Gesellschajt, S. Petersburg, XII (1899), p.xV.
5. Saadia [Gaon= Sa'id el-feyymil. Tekvin, o, 3'teki ( ::'t'tp::'N [e-
sakiilibeJ) kelimesini 'Akenaz' diye evirir; kr.bn Haldun. Tarih, 11.10: -
';;amer v t -, .:LGi) ;\.;,<....::.i.:i J
.;-,.:,JI ~ \...J-';.:f ..:."W1.....':'l .} ~
j J-" ~ ~ )':'1 ~
J~ ) -..".,; ..:."lu .:i ) .'41.A..a.!1 ,:.. (Leid~~, s. t ro" .:~
Karller David b. Abraham'a gre frenkler Akenaz soyundandr: ( ,~)':'\~~~'\,;.A) ).
Neubauer. Journal asiaic i (1862). s.382. no: 1.
6. M~ari, [Neft!,4'!-!fbl. 11.335, 15.
7. Bu yzden zengin efendilerin hizmetileri de, kkenlerine hi baklmakszn bu
isimle arulrlar, Kayravanl R. Nissim'in (1030) ahlaki hikayelerinde, zengin vatandalarn
hizmetileri (nahan de-SusiJha) ( ~:,~i'::'~:
[e:f-~ibe]) adn alrlar:
 SPANYA ~SLOMANLARI ARASINDA UUBILlK 405

[206] dilerini dzmece bir Arap eceresine isnat ederek bu formaliteden

de tamamen kurtuluyorlard. Daha nce baka bir yazmda al}l)al)a
nesebeh, tal}il}u'n-neseb (nesebini dzeltti, nesep dzeltmesi [ne-
sebinin dorusu]) tabirinin ne anlama geldiini anlatrken bunu bir
rnekle aklamtmB. Klrtuba fatihi Mugi~'in kendisi Rm1 diye
anlr; Halife 'Abdulmelik b. Mervan onu gelecein halifesi ehzade
Velid'le bir arada eittirmiti. Oysa, Ben MugI~'in Arap asll bir
soy deil, Yunanl bir sava esirinin torunlar olduklar kimsenin
aklna gelmezdi. Atalarnn soy ktnde yaplan bast bir dzelt-
meyle, nesebi dorudan Gassani kral Cebele b. el-Eyhem'e dayan-
dnmt. (M~ari, II. 6,3 [III. 12]):
'u.:.,. j-i .:,.,
.r.~1 .J. .:,.,)\.:.J .J. ~ ..,;i ~ ~) ~\ J.s- ~~)r. -d )
. ~GJ\ ~'i\.J.

Mvelled aileler, Araplar'n icra ettikleri hkmette en yksek

mevkileri igal edebilecek kadar ilerledikleri gibi; Arap edebi ya-
tnn, zellikle de slami ilimIerin ne hretli mmessillerinden
birksm da onlardan kmt. Bu sekin isimlerden birkan
zikretmek sanrm yeterli olur: A~med b. I:Ianbel'in rencisi Kur-
tuba'l byk mfessir ve muhaddis B~i. b. Mabled [. 276/88919.
Edip ve ilahiyat Ebii Mu~ammed bn I:Iazm [384-456/994-
1063]. bn l:Iazm'n hadislere dayal\kendi kelami metoduylaeli-
en btn dogmatik akmlara kar fanat~ bir polemik izlemesi, bi-
zi snni slam'n bu byk ncsnn spanyol asll bir Hristi-
yan'n torunu olabilecei konusunda kukuya drmektediro.
Endls'de bir lugat imam olarak tannan Kurtubal Ebii Mervan
'Abdulmelik b. Serrac [. 487/1096]da bir mvelleddi. Ailesi Eme-
viler'le vela ilikisi ierisinde bulunduu halde, o kendisini Kelb b.
Yebre soyundan gelme bir Arap olarak takdim etmeye alm-
t 11.
bkz. Hrkavy'deki metin (Steinschneider-Festschrift 22: branice ksm). Ester'in yanl-
lkla Musa b. Meymn'a isnad edile~ Yahudi-Arap tefsirinde (Livorno 1759, Antonio San-
tini basks), 'Sarisim' (Ester, I, iO; 2, 14-15) ailibe olarak tercme edilmitir:
L L>~ d :.r-l\ ..:-..i,;,:.i ) ~1) ..:....i.A;.;) ~j W\.A.....\ ~\ Ir"') L...l,; J
Ayrca ekteki Purim-Pijut'ta [Purim bayram ilahileri) da Melike Yati'yi getirmekle
grevlendirilen Sarisim byle anlmaktadr (v.74a, 13. Fkra):
L \.il""-" ~\.A.....I) \SO).;.. ...,\......'.1""< ~.\.i ,.,..L:r->' \SO)? jll.;l ~)f i)~; )J J
8. Muhammedanische Studien. 1.140. 15.
9. Nesebi hakknda bkz. Zeischrift der deutschen morgenliindischen Gesellschaft.
XX.598.
10. Dozy. Geschichte der Mauren in Spanien. Il.215.
11. bn Bekuval. [es-la), No: 771 [No: 774 (I. 346.7).
 406 IGNAZ GOLDZIHER

Benzer durum Saklabounsur iin de geerlidir. Mslman s-

[207] panya'nn bu memluklan, her ne kadar asl mvelledler gibi fatih
milliyet iinde tamamen erirnemilerse de, Arapl~ln spanya'da
kurduklan medeniyete onlar da adapte olmulard. Omein, II. Ha-
kem'in saraynda grevli bir Slav olan ve zamanndaki siyasi hare-
kete de iyiden iyiye kanm bulunan Cevder, derinlik sahibi bir
Arap Dili uzmanyd ~tA.....;~...:J ) ~rll ~ ~ J\.5")12. EI-Manr
b. Ebi 'Amir'in saraynda bir sakIab olan Fa.tin [.402/1011] hak-
knda daha vc szler saylmaktadr. Mesela, bir keresinde EI-
Manr'un saraynda, mehur lugati el-Is:.illi'ninansn glgede b-
rakan muhteem Sa'id'le bir mnazaraya girimi ve hasmn rezil
edecek derecede hrpalamt. Fatin ldnde terekesi arasnda bu-
lunan, mtalaa edilmi metinlerden oluan kitaplk, onun meguli-
yet alann gsterir mahiyetteydi. Kaynaklann bu isimlere ilave et-
tikleri benzer rnekler, o dnemin Kurtuba'snda Fatin'in soydalan
arasnda hayli yekn tutuyordul3. Ne var ki, mtekebbir Arap
aslllar bunlara tepeden bakyorlard. Bu durum onlardan birini,
l:Iabib [e-~labi]yi bir kitabn SaklabIann Arap kltrnn eit
haklara sahip bir unsuru olarak tannma taleplerine tahsis etmeye
itecekti 14:
( 4.Jl4...J
. u
~L..a,.;C'i. Ir. 4.JlA..J.
.r""',J"...s-. J
i. \~-
J~ .
\5)
'j1 ....

Bu rkn, Araplar karsndaki sekinliklerini gn na kar-

mak iin, aydnca uygulamalanyla, air, edip ve alim olarak iyi
isim yapm Saklablar bu eserde tantlyordu. Bylece tarihi malu-
mat harika SaklabIann iirlerinden ve dier zihinsel retimlerinden
oluan bu antolojide resmedilmi oluyordul5.

Sannm bu eser, uubi eilimli edebi abann ilk admyd

-zira ijabIb Emevi dnemini de yaam birisidir. Bununla bir-
likte; bu Saklab-apolojisi, hakim rka kar herhangi bir saldrgan-
lk iermedii iin, tamamyla bu edebiyat trnden saylmamakta-
dr.

te asl uubi eilimin ortaya kt muhit Muvelledfn evre-

sidir.

12.1bnu'I-Ebbar. Tekmile. No: 17.

13. M~aii. 11.57[lll. 82).
14. Tekmile. No: 89.
15. M~ari. 11.57.5 [n.82); Tekmile, No: 122.
 SPANYA MSLMANLARI ARASINDA UUBIUK 407

Yalmz, kaynaklardan renebildiimiz kadanyla, pek de sk

rastlanmayan bu tr eilimler, uubilik taraftarlanmn genellikle
zndklar ve m1hidler arasndan kt Dou slam'ndaki benzer
[208] akmlarn aksine, slam inanc ve ortodoks teoloji ile gayet iyi uzla-
abilmitir16.

Mesela spanya'da, n~~ maliki fakih Se~nn ('Abdusselam b.

Sa'id b. I:Iabib et-Tenti (O.240/8540)]'un rencisi olan MuI:am-
med b. Selman [=Suleyman] el-Mu'afri (.295 Sarakusta) hep soy-
dalanndan yana olmu ve. yeni spanyol Mslmanlar'n itibanm
temsil etmek iin ok aba sarfetmitir -dedesi Telid, bir Arap kabi-
lesi olan Mu'afir'den birisiyle irtibat sayesinde, ilk olarak vatan da-
lk hakk kazanan kiidir17. Yine, III. 'Abdurra~man dneminde
Veka [Huesca= Oska]'da alim bir kad olan Eb MuI:ammed 'Ab-
dullah b. el-l;Iasen (.335/946) katksz bir uubi olarak karmza
kmaktadr. Kurtuba'daki tedris sresinin bitiminden sonra, Afrika
ilerine kadar uzanan pekok seyahate km ve memleketine geri
dndnde, ksa zamanda en yksek mahfillere vanncaya dek her-
kes nezdinde ok byk bir itibar kazanmt. Onun derslerine Hali-
fe dahi itirak edermi -geri bu, spanya Emevilri'nde pek ender
rastlanan bir durum deildir ( ...;....('---!. -' ~ ,~ y" ) ).
Bu arada Eb MuI:ammed'in ok kibirli ve geimsiz bir adam oldu-
u sylenir. Onun kendine zg aync zellikleri arasnda an de-
recede gayr Arap rk sevgisi zikredilir. O srekli Araplar'n deeri-
ni drmeye alr, Araplar'n eski dnemlerine dair haberler
arasnda, -meiilih denilen- onlann en rezilane hatralar ile ilgili
bilgileri aratnrml8.

Onun bu dncelerini kitap haline getirip getirmedii bilinme-

mektedir. Ancak, yle grnyor ki, Bakem ve Manr'un gen im-
paratorluklanmn kk beyliklereblnmesiyle spanya'daki tota-
liter Arap devleti yklm ve Mvelled unsurlar neredeyse tabii
hale gelmi olan, Araplarn stnl gr karsndaki tepkileri-
16. Sai}ib Isma'i1 h. 'Abhiid yle diyor:
r .,.,.....
. ~J ft ;;.",........;.;S' ~ -' 'YI ~ .rJ i .)s- ~\ u~ i~ i '-? )~i 'y
bkz . Ali b. zarr, Bedii'j'u'l-Beda'ih (Mdiihjdu'-Tani'in kenarnda, Ka/re 1316),1.56.
17. lbnu'l.faradi, (Tarihu'l- 'ulema' ve'r-Ruvat). No: 1174 [No: 1149 (I1.23):
. j..J.,..JJ ~i ~....;.j\S" )
18. a.g.e., No: 685 [No: 687 (1.267)
(4JW ) I.r.lW 1..6L- ...,.,.rJ! ~ j:!..J ~ ~i ~....;.
 408 IGNAZ GOLDZIHER

ni yazl olarak gl bir ekilde ifade edebilme imkann an-

cak bundan sonra bulabilmilerdi. Bylece mparatorluun onu-
ru Slav pretoryann elinde oyuncak olmutu. Artk bundan son-
i ra Saklablar' ve Mvelledler'i Dou'da ve Kuzey'de kurulan
kk devletikierin banda bamsz beyler olarak gryo-
ruz.

Bu yeni siyasi oluumlarn birisinden gl bir uubi nida yk-

[209] seliyor. Yanklann VII. Yzyla kadar izleyebildiimiz bu nida,
Ebu 'Amir bn Garsiyye'nin Eb 'Abdilhih b. el-l:Iaddiid'a gnder-
dii mektuptur*. Tek yazma nshas** Escorial K~tphanesi'nde
bulunan19 risalenin hedefi, Arap olmayanlarn, Araplar'a stnl-
n ispatlamaktr.

Bu risale, spanya uubiliinin gnmze kadar ulaabilen

tek hacimli dkmandr. Bu itibarla onun muhtevasn belli
bal pasajlarla burada aktarnamz sannm ho karlanr. Bu im-
kan saygdeer Prof. Hartwig Derenbourg'un tavassutlaryla ri-
salenin Escorial'daki yazmasnn foto~JTaflarn benim iin temin
etme zahmetine katlanan Sayn Prof. Louis Barran Dehigo'ya bor-
luyum.

Bu risalenin mellifi, Hristiyan kkenli bir spanyol Mvelle-

didir. Nitekim bunu, birazdan greceimiz kendi ifalerinden de -
karmak mmkn ... Keza mellife yazlan en son reddiyede de,
onun Hristiyan asll oluu alay konusu edilmektedir:

Kim bu Araplann kadrini drmeye alan,

Kada dkt samalklarla?

"Kim bu?" dense, "bn Garsiyye" dendii duyulur;

Tek erefi varsa, soydaldr Hristiyanlar~a ..

Sz konusu risale. Abdussclam Harun tarafndan 1954 ylnda Neviidiru'l.

Mab,!iit'ta (III.245.254) neredilmitir. (Bu konuda verdii bilgi iin Sayn Do. Dr ..
Menmet zdemir Bey'e teekkr ederim) .
Yazar burada her ne kadar risalenin tek yazma nshas olduundan sz ediyorsa
da, A.H3r:iin, Kahire niversitesi yazmalar arasnda Jisalenin bir nshasn daha tespit et-
mitir; bkz. a.g.e . III.229.
19. Derenbourg, Us Manuscrits arabes de I'Escurial. 1. No: 538 (lO), v.26b-29b:
~\ ~ )4t ~~~I...L->oJ\.J. 4i.l1 ~ li ~.J-.J. .,....\s. y,i ~ ..,..:.\.:.:. ..l,.)
. ...,.-rJlp
 ISPANYA MSLMANLARI ARASINDA UUBIUK 409

Katlk ve haml onlardan rendi zira,

Kendisi bo, syledikleri tam takr ya ...20

Gel grelim bu son sulamann insafszl birazdan ortaya -

kacak. Ayrca, risalenin mellifinin ura alan v bulunduu resmi
grev de bunun aksine tanklk etmektedir. bn Garsiyye hakknda
biyografik bilgilere sahip deiliz. Belev sayesinde onun el-
Bekensi nisbetini kullandn; yani aslnn spanya Bask'tan geldi-
ini reniyoruz. Ama onun faaliye~ sahas, yarmadann slam'n
[21OJ ok az etkisi altnda kalan bu paras deildi. O bir 'air' olarak, hat-
ta daha ok bir 'katip' olarak nitelenir. Bundan, onun Arap belaga-
onda mahir kalemiyle devlet hizmetinde bulunmu olduu sonucu-
nu karmak mmkn. Onun en parlak dnemi, V. Yzyln ikinci
yans olsa gerektir. Zira, burada etd edien risalenin hedef ald
'Abdullah b. el-I:Iaddad, 443 ile 484 yllar arasnda hkm sren
Meriyye [Almeria] emiri Mu'~am b. umadt:'n2l makamat airi-
dir. bn Garsiyye'nin de ayn devletin hizmetinde bulunup bulun-
mad konusunda kesin birey ne srmek zordur. Ancak onun bir
sre Daniye [Denia]'de yaad kesindir. Bu; tbnu'l-Ebbar'n,
Mu'cem'inde Eb'l-'Abbas el-Ceziri'ye ilikin 272 [282] numaral
biyografideki u ifadelerinden anlalmaktadr: "[Eb'l-' Abbas] As-
le_nCezire-~ ukr'dandr; Daniye'de yerlemi ve orada Katip Eb
'Amir tbn Garsiyye'nin oluna mrebbilik etmitir:

(~L5J~):- [.:.: r\s.] (...s!i).:.:..l..o..>i ~ 4i """'.)y. ~ .:.l5".,,)

tbn Garsiyye'nin ikamet ettii yerin ve etkili olduu evrenin

belirlenmesi konusunda, hizmetinde alt emirden sz ettii pa-
saj nemli olsa gerektir. Onu yle vasfediyor:
~~ :-"~i ~l.::--.-'
:-"~I~L.J~~I ~.-' ~)1 L+." 4J."..Jl j... i'-!-)1 LA.JS.)
(~L.......i.J WL .-' ~L...LJ....
... 4)1 ..;~ .jL-!1
O, gerek ierde', gerekse darda bu mbalaal sfatlarda kendisine

20. Belevi, Eli/.Ba', 1.350,19 vd.:

~ ~......Q.>...... l-"... ..b:- L-
.w .S) L..a..:.J .:. l.j r:-
,
....AJ i i i "--!
~ .w .1...iJ .-' .....;L". ~ J
21. M~ari. II.179; lay. Derenbourg, a.y.
 410 IGNAZ GOLDZD-IER

bahedildii dzeyde itibara sahip olduunu pek sanmadmnz em-

rinin adn sarahaten anmamaktadr. Mu'tasm b. Sumadh'dan s-
zediyor olmas pekala mmkndr. Dier'uiraftan, 'mu'izzu'd-devle
lakabyla, lkenin 484'de Murabtlar tarafndan fethedilmesinden
nce, ksa bir sre iin blge emiri olarak babas M.u'~am'n yeri-
ne tahta geen 'zzuddevle'nin kastedildiini dnmek olduka
g ...

Bu durumda kesin olarak anlalan o ki; bn Garsiyye ister Da-

niye'de, isterse Meriyye'de olsun, muliiku'Havii'if devrinde span-
ya'da Araplar'n deil Saklablar'n ok etkin durumda olduu ve yer
yer stnlk bile elde ettikleri bir blgede yaam ve tesir icra et-
mitir. Bu durum bize, onun Araplar'n entellektel ve siyasi stn-
l dogmas karsnda, slam'n bu hakim unsuruna kar bylesi-
[211 ] ne acmasz ve yrekli bir dil kullanma cesaretini nereden aldn
da aklamaktadr. ktidar, Arap aslllann ellerinde bulundurduk-
lan bir toplumsal yapda, Araplar'a kar bylesine cretkar bir sal-
dnya yeltenen bir resmi grevli herhalde taciz edilmeden brakla-
cak d.eildi. Nitekim en fazla iki asr sonra Belevi, 'fask ve zndk'
bn Garsiyye'nin suistimale yeltenebildii bu hogr karsnda
hayretini gizleyernemektedir: "Az amamal", diyor Belev "o za-
mann adamlarna!. .. Bu rezalet karsnda nasl sessiz kalabildiler,
adeta bu kstahn cretini desteklercesine? .. Bunu nasl hazmede-
bildiler, onun ve soydalarnn serbeste yaamalarna nasl izin ve-
rebildiler? .. Olsa olsa, byle bir risalenin varlndan haberleri ol-
mamtr veya mellif eserlerini inkar etmitir de, risale arkadalar
ve fikirdalan arasnda gizlice yaylmtr. Dolaysyla bu mavallar
ancak onun lmnden sonra ortaya km22 ve risaleyi grenler
ona kar koymulardr. [Yoksa bu suskunluu] baka trl izah et-
mek mmkn deildir. Tabi mellif piman olup, bu grlerini
terketmi de olabilir. .. Allah batnlar ve gslerde gizlenenleri bi-
lir"23.

II

Artk risalenin tahliline geebiliriz.

bn Garsiyye risalesinde iledii konuya yeni bak alan ge-

tirmi deildir. O, Dou'nun uubi metinlerine; en azndan CaI:q:
22. reride bu tahminIerin yanl olduunu greceiz,
23. Elif-Ba', 1.353.
 SPANYA MSLMANLAR ARASINDA UUBUK 411

[.255/868] ve tbn ~uteybe'nin [.276/889] bu akmn temel arg-

manlanndan yaptklan iktibaslara ulaabilecek durumdayd. Zaten
o, fikriyatnn ana konulann da bu malzemeden retmi olmaldr.
Dolaysyla onun rettii tek zgn ey, risalesinin ekl ahengiydi.
Bu beli slubu kullanma konusunda da, onun nnde muhalifle-
rinden -yani uubi kart kamptan- makamat sahibi AlJmed b. el-
I:Iuseyn el-HemedanI (.398/[1007]) rnei vard. Bu ahs Eb'l-
Huseyn AlJmed b. Faris'in [. 39511004] hocasdr; ki, onun da uu-
bi-kart polemii24 tahrik grevini, bu iin ustas olan Hemeda-
nl'den devralm olmas kuvvetle muhtemeldir. HemedanI, ran-
Sezek bayram25 mnasebetiyle Reis Eb 'Amir'e, uubi istemlerin
detayl bir reddini ve Araplar'n Acemler'e stnl iddiasn ie-
ren bir mektup gndermili. Ayn Hemedanl'nin uubilik'le mca-
dele hareketlerine bilfiil katld da gznnde bulundurulacak
olursa, onun bu risalesinin26 uubiyye-kart literatre dahil edil-
mesi uygun 01ur27

[212] Demek ki, tbn Garsiyye Arap rkna kar hcumlannda ve

gayn Araplar'a ynelik vglerinde, bizim Dou-tslam edebiyat-
nn uubi paralanndan tandmz ayn tarihi ve etnografik motif-
leri gelitirmiti28. Tabii ki btn bu unsurlar onda ok daha beli
ve aaal grnyordu. Bir V. Yzyl katibinin kulland bu daha
yksek slup unsurlan, risalenin grnmne, Dou uubilii'nin
zihniyette olduka objektif fakat beyan asndan daha yavan p~le-
miinin henz sahip olmad bir hiciv havas veriyordu. tbn Gar-
~iyye'nin sz konusu risalesi, bir ahsa yazlm bir mektuptur. tbn
Garsiyye bir sanat eseri olan risalesinde, ona bu karakteri verecek
btn sanat oyunlanna bavurmutur; antitezler, kelime oyunlan,
kinayeler, edebi ve tarihi bilgilere imalar vb ... O, rengarenk rts

24. Muhammedanische Sludien, 1.213 vd.

25. a.g.e., 210 numaral dipnot.
26. Resa'il (Istanbul neri), s.120; yle balamaktadr:
~\J )\.... .)os- J ~\ .)os- ....,..,.rJ' ..,La.; d L....l5:; \~) ~,...l
lA. Ju,i .:.~
27. Hemedini, bir keresinde Isma'il b . Abdlid'n saraynda bir Acem airinin zuhur
ettiini ve Araplar'a kar Farisiler'i ven bir kaside inad etiini anlaunaktadr. Vezirin
emri zerine, o anda orada bulunan Hemedani, hemen orackta Farisiler'i cerheden bir
manzume okuyuvermi; bkz. 'Ali b. Zafir, Bedi' i'u'I-Bedii' ih, 1.55. Her iki iir de bu kay-
nakta aktanlmakadr.
28. Ayn y!ilc1arnlann Ebu Nuvas'n '~aba Bedeviler'e kar 'kibar Farisiler'i vd
manzumelerinde ne kadaryla yer ald, kayda deer bir husustur; bkz. el-Fekiihe ve'l-
1'/inlsjiMucni EbfNuVlis, Kahire 1316, s.94,loo.
 412 IGNAZ GOLDZIHER

iindeki bu ustaca slubu, bir de Arap-karn metinlerin oldum ola-

s demirban tekil eden sade motiflerle bezemiti. Onu Dou'daki
fikirdalanndan ayran tek nokta, -spanya'daki duruma uygun ola-
rak- vlen gayn Arap evreyi, Rumlar'a ve Ben'l-Afar'a temil
ediyor olmasyd. Oysa Dou'da 'gayr Arap' ifadesiyle hereyden
nce ran unsuru kastedilir.
bn Garsiyye'nin karlanrd bu i~i rakip grubun fzyonomi-
leri her eyden nde geliyordu. bn Garsiyye beyaz tenli gayr
Araplar' 1n esmer adamlanndan stn tutarken, kimbilir belki
onlar da kendi meziyetlerini bu ten renginde aramaktaydl~9. A-
heb [beyaz]30 ve a~ar [kurnral], onun bu balamda 'bulunmaz
Arap rengi'nin karsna koyduu makbul ten renkleridir. Bundan
[213] sonra o, memnuniyetle kadim Araplar'la gayn Arap asll halklann
gemiteki hayat tarzlan arasnda mevcut olan elikiye dikkat e-
ker. Bir tarafta yalnzca '(k,oyun, sr ve) uyuz deve obanlan'n;
br tarafta ise, oban derei yerine kl ve mzrak savuran Kay-
zerler ve Hsrevleri gryordu31. Geri onlar da kadnlar iin m-
cevher ve ganimetlere (?) ilgi duyuyorlard32, ama kz istemeye gi-

29. Tcu'l. 'Ars'ta baz beyiller yer almaktadr; bkz ( ~) kelimesi [ill.179 vd.]
30. MuJammedanische Studien, i. 136 (5 numaral dipnot); Bu renk tercihan Acem-
Ier'e (Ebii Temmam. 34: :o-""~\r\ ~ ) ve aynca Saklablar'a (Al}~I. 12.5: '
.r>- ~LA..> veya ~\ ~LUJ,) izaf: ediler; aynca bkz. Elini, XXI. i2, 17 (Eymen b.lju-
reym): .p cr' ;
CaJ:~.Trizzu'l.Mecais (Kitabu'l-/jiciib), s.95. 3, ro> varyan-
t. Niibiga'nn bilinen divan1arda yer almayan bir beytindeki ifadesi de dikkat ekicidir;
air kendisi hakknda yle diyor (['Abdul~adir el-Bagdadl./jiziinetu'I-Edeb, I. 470):
..
~ d'! JW' ~ if .jlj r~ LS.f.;; ~t;]
31.,
r-:l ~i ~i rii ~); ~ ,,~);jl J=-,Ji J=>.Jil -4-" ~)ji [~i 1~i i
J ~LJ~i;;.....:. ~~" ..:.4-~u-) ~ ~,..w...; ~ .r"l51 .J""
))L.i ~i J~ ..
~
t.J).u' " )u.J' U~)J"~ r"'y .r.~ ~i ..,.....l>- .:.rs- j.....J ~ J .)'.rY' ../) ,y- .)1,rJI
)"......., ( ""...aJi (L..5' olsa gerek) l..; i~"r-1,1 l...>- [t ",rJI] r ),rJ! r J) ,y- r~ ] .p
.:",.rJ~ ~ +-<J jL....rJ' )~" )~ ~ ..:.-Jj.
\;'.,.;~l l&.}1~J! '~\)"i 1;6v \)~ ji ~ r'" ~
';r- ;o-+i.,l j ~ )i '
. '~~l""';?J YJJ -"'J}
1.l.~'
....r-..I, ......
..i.
\....>. ~i, (.~) ~ ~
..1..1..; ~~
r\jlji " ~ iy'))i (jlji) .)\;,ji " (.j.) ~ 'y) ':i ~\.:.:--
..r" ..,......;) ? ~ ~L;~\)) ~I.,j~\ ~ Jr ~ t;~'...-w It"wl] t"ill if
32. Bu ( jl.P .rJ i )~ ) kelimelerini ben de pek iyi anlayamadm.
 SPANYA MSLMANLAR ARASINDA UUBILJK 413

derken bile mzraklan yanlannda bulunuyordu33. Arap soyunun,

Arap olmayanlann bykanneleri sahibe Sara'mn cariyesi Ha-
cer'den geldiini hatrlatmak, teden beri popler bir saldn noktas
tekil ediyordu34. Araplar hrriyetlerini buna borluydular. Karl-
alnmayan bu atiyye, Araplar'm bundan byle sk sk sopay srt-
lannda hissetmeleri ve adice aalanmalan iin yeterli bir gerek-
eydi35.

[214] O, l Arab'nm obanlmn karsna Arap olmayan halkla-

nn anl cengaver mazisini koyar. Onlar davarlan, srlan nlerine
katp srerlerken, berikiler sava atlanm koturup aslan yreklilikle
arpyor, yiite <jlyorlard; bu kahramanca savalarla dnyay
fethetmilerdi. Araplar arzulanmn nihai hedefini fani heveslerde
grrken, dierleri byk seferler planlyorlard; onlar keskin kl-
lara a, harp techizatma susuzdular. te bu yzden onlar efendi ol-
mulard; davar obam veya tarla icisi deiL. Onlar grkemli birer
melik olmulard, hayvan tersinden kerpi yuvarlamyorlard. Onlar
Sara'mn elebi torunlanydlar, adrlanmn nnde bayraklar asl
iffetsiz kadmlann zrriyeti deil... Araplar yaz-k alt ba koyu-
nun ynnden yaplm kaba urbalar giyerlerken36 onlar ipek ve
brokat giyiyorlard. Yeme-ime konusunda da Arap olmayanlar
daha sekindiler. Btn dier milletlerden farkl olarak ekirge ve
akla gelebilecek her trl iren srngeni yiyip37, deve st

33. Veya aa yukar yle: "Vaaz ederken bile mzraklan ellerindeydi";bkz.

ZDMG. 52,s.512.
34. lshakiyyeve lsmailiyyeelikisihakkndabkz. Ya'~bi(Houtsmaneri),11.213,
sondanbirncekisatr[II. 183).
35. (Mak~ari,Il. 28,5).
~ ~~ :J)J J\.j l~J ~ ~r-illJ 1.,At.:..JJ~ )~.:} ~i...:,.jlS' ~' ~i
r-4J1J \;I)r" LS:.;J (UI) U5'1 :J) b)r! L.,..:J) b)~ ..6..JL-W
~ ~,_
eY.15d1 c c
~L:,;"..f"'1 ) ..;:.JL ~ L;.,. l:,j..Li>-)li~w.) l:,j..l.:S-)lij) ~i) r-L".l.~J~
L...A........~)~ L....Q...P ~~ ~\ ~ Ir 'L ~W>J ) J.;-l J-1) :...
..
:.h J ~) ~! L~Wi -'J ~G..ii -' ljl",..,.JI J jl:>:...JIl~ J~~ JL ~ ~i
L..-<') .:j)J ... jl:-J
. ,r--J) ~\ Jl...>.- ..;...L-JI ~ rOJ') ~I.".-l\.} 'ilS' .} ~i 4,?~ Jl...>.-

36. bkz.Cevheri,[e-~~, i. 242);Lisiinu'l. 'Arab, ( ~ ) kelimesi[I. 155).
37. Araplarakarkullanlanetkilibir Farisihakareti... E. Blochettarafndantahkikli
basmyaplan-FarisilerzerindekiArapzulmnUndavaedildii,fatihAraplar'ndinleri-
nin ve dierhasletlerinineletirildii-bir PehlevimetnindeAraplar( )~ r .:.s::.,.,.\.; )
 414 IGNAZ GOLDZIHER

ien38 'ln alan'mn aksine onlar arap iiyor, kebap yiyorlard.

te Araplar byle hakir bir millet olarak kalmaya da devam etti-
le?9.
[215] bn Garsiyye dnp dolap tarihi gerekleri vurgular: Farisiler
HabeiIer'e kar Araplar' desteklemiler, karlk beklemeksizin
onlara yardmc olmular, ne var ki, buna mukabil sadece nankr-
[216] lk grmlerdi. Hfre krall da varln, kendi rfleri bakmndan
buna layk olmadklan halde, onlann iinde bulunduklan hakir du-
ruma acyan Faris~ krallara borludur. Bunlarda evlilik kurumu di-
'fare yiyen Tacikler' olarak nitelerunektedirler. Blochet, Bombay'daki Persler'ii bugn bile
Araplar'a (ghalorihan, serdahan) 'kenenkele yiyiciler' dediklerini kaydeder; Revue de
I'Histoire des Religions, XXXI. 242; ayrca lcr. Jakob, Beduinenleben (2), 247; bu kay-
nakta zikredilen yerlere u referans da ilave edilebilir; Mu~addesi (Goeje neri), s.202, 1 .
Ru'be b. el-' Accac bu yzden Araplar1a alayediliyor diye, fare yemenin faziletlerinden
bile szetmektedir. k. Egiini, XXI. 87, 20; aynca bkz. a.g.e., xvm. 133.
38. k. Eb Nuvas, e/.Fek1he ve'/./'tinlls, Kahire 1316, s.95, 8:
~~ t'""'~ ~i J-::i) .flii ~A .:W\')~
39.
~L;):I ..:....s-?i J[ ~u:.J'l ~L:.:a.II ..:....:} J JL;I J JL... P. ,""".rJ1 ..;:....ljI'>L
..} ...:.>.i:,:.i
..L.:.&-~ LJi O~.> [~IL ~i .lS,; JJJ I'](W).W 1.)'-4-"J Ji~l.f J .~I ~J
.j-->JI.:r ,,.Jo.J.:.S. .}>-ij-\:4 pl J'UI Ir>-'
.>-)i ~ j .::.JI
.T-
.,..,
~_.
L...;ls' j.::...11
J- -
i
...s' .. 1.
....r:-- .1~.. 1.

,.+ r~t.:"..]
, ~ J

.r .)1..l:!1]j..l:!i J JU ~ .)..,) ..LtJ ~ ~~ Jp. ~~i .:..,'"

J.,i
s::.J. ~~I ->.-).
",r".
O-J
rv.Ii ..j ~ .>1
J-.
i.;
Jr
~ Lo 1 11
J'="-
->.-).
J"
~
J=-
I.~I
S.J
..
'-'
..,...s1,..JI..,.....s1'J..,,; 4-'ls' J.r.>- ~ J..,,;
yt-J .)I~; r.J' i r-; i ~
J yl>...J1ri-!
...-,.>-1 _ .,.Jo..J.j.~ O-J~ 1(" . i.,;, .,..".):1 wl";,, ..,..,.]1 .. ..,. ii .",.;
[J .i:.:.JI] J .T~---. O-J~
J " ~ V J J : f' \ J;""; \ J J

i~'~ J~.>i0Jr Jl.:ii J.r. t~ ,"~ [J4)1] ...:.>4~1~J J~ JL... ~ ~'y ...:.>4)1
o-J)L.A..JIJ
JJ~II.r>-)~..s:> (.),r:-"'J ') ,).:..U~ I~ W ~}1' ~ ~r---- ~i
. ,"",,)WIJJJiJI ~I J I~,,:..-I,)
.;.r!4 ,:...LW J~ .:....k J <.iLC Y ~4JY-.r. '""",)~
;. J)!IJ ~I':"',$o;. J...-JI '"""' .r.J ,j .r-=-.II1...:.>L;'.r.I"':'>~.f. ~ j ,~I I...:.>L.r.1 ir
...:.>lj.r. r-
J ~kL-!1 .:..,.J- ~l ,) :.,.....J ,j-J- ~4 J -.,.J~I :",$0-.,.JW4 J r-<JI.:..,,$o ,r-<J4,) 1;:-J~II
J ~~ ;~L.;k JL,.AJI.:.>~ ,JJ-) ':'>L,A.JI Y JL,A..lJ4 J .r-)i ) "....,Ji }l...o Y.r-.i.\I) .r-\;4
. Ji t)1 .:..,~ .:r ..--j4i Jyi ~ ri,..> J ;~~i ..-+')~
i J-l.:. J.w. .)) J ):...,. ;Y.)l>- J! J ' U I)~ i)'! Jl s'";; ~ ,)i
()~~..,Lj<..J>.. I. .-'(,,,,,,] 1r.iJ.:....~ J u". !.J.f.o.?"i r~I,..u.~ ) ~ ,;i>- ~ ,><>.o) tw,J
..:-L>.u..JI.:..,
..;. ~I ~] ~i ~\:.:..JI Y ~ ..u ) Jr.-'i41'".s1 ". I~~,A;I
...
)~ 'i ~,. ~:o-+-' ,...J ~ L.tJ ~ ~ j}- ~ J-..o ...1.>- 'i ~ .::...:..J 1..:.L:.......Jl
Jr<'" 'i;;:~' ~II'~I...L,Aj 'i
-0-JL -+"W> )-'l,.,JI ~I~.}. ,_~II>I.,,>'> .;,~
~;.L>-~'4...ci J Ul.<>- ~I ~~\j )L... ..} } J r<.!i t ri.; ~I .-+-'~) J j' ,l
.:..,

. IJL...:Jl JL:.J4 ~ (f' Y- J!.) r...\&--'< ') ) JL.:.J4 ri ~ )'':'

 tSPANY A MSLMANLAR ARASINDA UUBILlK 415

ye bir ey yoktu; zor kullanarak kadn kanrlard. Ama sizin "Gas-

san'mz ve Nu'man'mz" bu kez de nankrlk gsterince, fillerin ta-
banlar altnda kaldlar. Ne var ki, brahim'e dayanan kandalk ve
smail'e dayanan kuzenlik her zaman ortaya kyordu [Me'rib]
Seddin[in] yklmas ile darmadan olularndan sonraki Suriye-
Krall'm da yine bu akraba sevgisine borluydular40. "Yava olun
ey besleme kkenliler!. .. Bizimle dalga gemeyi, ka gz ederek bi-
zi gsterneyi brakn. Biz salam neseplere, geni hatralara kk
salmz. Kimse bizim gzmz korkutup bizi mahcup edemez.
[217] Biz ki, soyumuz anh maziye kk salmtr. Kimse bizimle ak
atamaz!.. Bizim stnlmz, sekinliimiz ve gcmz btn
dnyay kuatmtr,,41. Ve ... hepsinden nemlisi ilmi hret! .. Bu
noktada mellif, btn tabii ve beeri ilim dallann,da derinlik gste-
ren ve byk iler baaran gayn Arap milletlerin ok mehur alim-
lerine iaret ediyor: "Onlar kendilerini iri kym develerin tasvirine
deil, dini ve dnyevi ilimIere vakfettiler. Onlarn ilimIeri saf ve
Nli'ile gibi rezaletlere dair malumattan farkl bir eydi,,42.

40.
......si J" I~,)! J}JI -l,il -' .)~ii~i ~ ~ I.)~II ~~I4-i l~I~-,
~ jL ~ ~i
-=.,j,)l.,., I~J 45) ~ 4Jy ~ 4-.8 ~-' i~i t'*" ~ .)~i
~ L.i ')L." oJ;=-- ')\s. ~..u:..1 i l..uJ'I L rJI l..Ll1~ 4,,;~1; jll4h L... . ~ )
-' I~ ,....;~l...::5'"1 Ip) ~Iy;i j';l J....J) ~I)r- .rJI,J)..u .)1
\)~ I <.r.-',) .';11<.....,.;.,)
.:.l..~ .:.ldl...l:S- .:.W .))~?U,))ili l~l..lA J ~i ~ ~ .r-:-J,.s- r<J... -' 'jl ..
~ ~ ~L ~~i ...
..ul.j) ~ .... .r. .)LS' -' ~\.......; , ~L..S ~j J" r.r.', .:.l.-*""" ';
J ~I./'l ~)i ~ ~ #\11 .;+k~1.... ~I Ir r?JI ) Jr.A!1JlA>-4 L..J-v JJ'jJI
"';;.H .)D L- t rJI .r--- ,:,.......)LS' ~ ~ .)~ ~~ rL.;.!\ ,:,.""-<! \.r--' r-JI
wL...,... '{i .
l>-\i t);J
. ~L....>..J .)s ;;J)\;)i ,.. -<;U) -<;\.......;

41.
~' ..,..A.
__ \I J ~I 8 .} Jj J.* ~
'"";'1- .~LL J rJJI,:,..s-.~'il ~">4-0
L:.J...2j ........;.
.,.lj ..,; .}I Y , Ll}< J" -'' l:.>-,} -' u,..,.,i ...b..-l .} ~ . .,.lj J l:.>-J,r-Ji uy. ~
Ll)

42.

~ ~4)i ~I t".....l.JI,~}; ~I .I,SL Uj) ,)j ~ I~J t~

) ~.f)L; ~..l.AJ-, ~~",.J\ -'~L..k))4 L..LJIJ LA.,..-.,.J'J (aynen) ~.fr--';I
J .)4,)\1' r}&-.} ~i
. .)'...l~1 , ~LhJI J ~lrJI r~ ~IJ] ~.r.ll
11,),),,- ~j ,.s-~~,
~ ~)- -' ,)~, Jr- 1# r-J'
~..lAlLlI ....uJ .Js- '; ~..u') ~..wr"w .Js- ~i \~ ~ ) ..;:i.. J" ~~
. JL..! , :li y. JL....i..J4 ~...,J~
 416 IGNAZ GOLDZIHER

Araplar hele hele mazileriyle vnmeye hi kalkmasnlar.

yazilerindeki lekeyi, onlann kendi geleneklerinde, 'Sasan deil,
Gassan bir air'in ( jL.L. '.i jG ~~ ) szlerinde bile
mahade etmek mmkndr. bn Garsiyye tam bu noktada I:IU-
tay'a [Cervel b. Ev~]'den bir beyti (8, 10) aynen iktibas eder. Bir
krba araba Kabe'yi satan Eb Gubsan'la m, yoksa kendi felaketle-
ri iin Habeliler'in fiillerine Mekke'nin yolunu gsteren Eb Riga
ile mi vnsnlerdi? .. Daha pek ok rnek saylabilirdi .. Ancak
bn Garsiyye bu konuyu kapatp, Arap. olmayanlann (brahim tara-
fndan) kuzenleri olan Peygamber'i yadetmek istemektedir. O, Arap
olmayanlar gibi Araplan da gaflet ve dalaletten kurtarmt. Onlar
teslis ve istavrozdan kurtardiysa, berikileri de pis dini gelenekler-
den ve putperestlikten kurtarmt. Her ikizmre de onunla vnme
hakkna eit derecede sahipti. Onun Arap olmast Araplar iin bir
eref deildir; zira, altn tozu kumlar arasnda bulunur. Misk ceyla-
nn bir salgsdr ve bu ho kokulu sv onun postunun en deerli
[218] ksmnda bulunmaz43. Keza Peygamber de insanlarn sekin kesi-
minden kmaz.
bn Garsiyye risalesinin bu blmn allagelen dindarca ifa-
delerle bezer. Bylelikle Peygamber'in Araplar'la irtibatna temas
etmesinin dourabilecei slami bakmndan da sakncal izlenimi
gidermek ister gibi grnmektedir. Bunun hemen ardndan ise, h-
kmdann pohpohlayc szleri de ihmal etmeksizin (yukarya bkz.)
risalesini bitirir.

430
r ..,l
~ ~i ~ <Jts. J
~li .. <.;L..-,&. y.i
y.1 ,)lj , .. ~i r 4 r-"" :.! ji ,)) ~l:. .l'-"i
o [Jw,l ~~i Jl.?..iJI 1-4i Jl...:e):1 i~] :-5Jl..a,:-'.i ..J
~i
L."T~
~ ~~i .j
.,
~i.- j ~
) !l,)..i !ll ~l
\
r!l..u
-J
.i] !l..u.i
P)

.,.>.iJI~ JL ~I.:.,-<J) ~~~IJ [..>~I] .,.>rWI ~.LtJL .)4...aJ j4.rJ' ~ ~ ')'-i

'
.:r" :s~l)~ JL.uu] iL:.L...:;i] L;L.:..il .,.>..iJI ..,--l ~L...... '.il -.,-:JI .rJ'lfl '.i i W )4 .s-
.~Ls-) .;.....,.wi .j-!JJI I' y .:r" ~1 " ) ,.)L..,J..-L ~~) ,. ) 11jA ..r.i ~
""
p

LoI ~ljJi) ~L..aJ

JL:aJi) Jij-A!i ~~ ~~ ~I ) .r.i ~ ~ts.)i .s r.-.) ,r.>- ~ jlS' .:.l )j.'.i ) j~ )\'i
o [JljJl] JljJl ~ ..:.>ls.~~ ..,.,1.i,JI
~ t.. iJ'! ~1>Li ,..... .) .,...o.-ir ..G L:.. ~
:-WI y.i[J.,JI]).Yi ~ ~ .J' ".;.-JI ,.....)
.:roi;.. ~.r<.!\.),r-il-JI ~.,...:.!' ;",-L )~...Z.:r" ;LSi .) ;.;.; .J' ;",-lii .r'i .rJI 1-4;
~ ) ~i ~..v ) J-'; ~..l&-~ .;...i [;J'.i..ulj .i~~] o. oJI) .ls...l.l!~I j ;JL.)4 .;.:..JI
t')'--!i j-":Ui..J .J' ~ ~I~I u-Lo J) ~ r--' ~L:..,. .;...1) ~ .;...i
~l>.....>i
..,..U1.~ Lo '.il ~l .. L; l# .....
:. ..,.,Jls.):1 j 4
oh
 ISPANYA MSLMANLAR ARASINDA UUBIUK 417

Bu hitamn muzafferane sadas tehditlear, sinsi ve kindar bir ha-

[219] va tasa da; tbn Garsiyye szlerinin kabalndan dolay birka ke-
limeyle de olsa, zr dilemeden edemez. Onun veda szleri olarak
Eb'l-'Ala el-Ma'arri'nin [. 449] Divan Sa~!i'z-Zend'inden iktibas
ettii birka beyit (Kahire 1286 basks II. 35), bize risalenin keskin
tonurun ok ciddi olmadn gsteriyor. Ayrca bu beyiderden,
tbn Garsiyye'nin risalede zaman zaman 'hasm' (ant) olarak nitele-
dii ve 'anlay kt adam' diye alayettii Eb 'Abdillah b. el-
I:Iaddiid'n her eye ramen bir dostu ve hayran olduunu anlyo-
ruz. Bu da btn ~rapa polemiklejn geleneksel eklinden te bir-
ey deildir. bn Garsiyye'nin gerek duygulann u sz sergile-
mektedir: "Dostuna di gsteren, hibir iyilik hasad etmez". te
hitam ifadeleri:

[220]

~. el-Ijusri, 7~hru-'I-Adiib, Ill.267: o\.:.:.i -"";\s. .:..-'"~i Lo

45. Muhammedanische Sludien'de [kimetin] byle; ancak, ilerdeki kafiye gznne
alndnda dorusu ( J\;;,J\ ) olabilir.
46. Dorusu ( ~ ) olmal; ayn satrdaki ( ...,-.,.) ) de ( ~
olacak.
47. Dorusu (j~ )
48.
Dorusu ( :.;i ).
49. tletli harf k'ul\anmadan 'zihar'm [aruzda bir tr harf dmesi] s7..konusuolduu
!avil vezninin hece uzunluuyla ilgili.
 418 IGNAZ GOLDZIHER

bn Garsiyye'nin risalesinin hitamn tekil eden, Ebii'l-' Ala el-

Ma'a'i'nin divanndan alnma beyider bize~ayn zamanda, edebiyat
tarihinin gzden uzak tutulamayacak bir gereini gstermektedir.
O da, Eb'l-' Alil'nn iirlerinin spanya'da bu kadar ksa bir sre
ierisinde kabul grm olduudur. Kullanlan beyiderin ait olduu
divan, bn Garsiyye zamannda olsa olsa 30-40 yldan beri biliniyor
olabilir. Bir sonraki blmde 4 numarada temas edeceimiz melli-
fin, Suriyeli alimimizin Mul/..'s-Sebil'ine bir nazire50 yazmas ve
bir dostundan gelen bir mektupta 'Maarra airi'nin iirlerinin yay-
gnlndan sz edilmesi5I de Ma'.~ari'nin spanyol-Arap edipleri
zerindeki etkisini gstermektedir. Ote yandan, Eb'l-' AIa'nn daha
az tannm bir risalesi olan Risiiletu'-iihil ve's-SiiciJ; (bir beygirle
katr arasnda geen bir hisseli kssa)52, spanya'da gen bir airi
benzer bir eser telif etmeye sevkediyordu53. airin lm zerinden
yaklak yarm yzyl gemeden Batalyuslu [Badajoz] bnu's-SId
[bnu's-Seyyid] Divan Sa/.p'z-Zend'e byk erhini yazyordu54.
III
bn Garsiyye'nin risalesi, telifleri henz bu 'Arap dman' ha-
yattayken balayan ve VI~. Yzyla kadar sren bir reddiyeler silsi-
lesine yol ayordu, bn Garsiyye aslnda bu risalesiyle umuma hi-
[221] tap ediyordu. O, sadece usta katibin bir slup denemesinden ibaret
deildi; onunla Arap ,dmanl her tarzda anlatlmak istenmitir.
Risalenin .dorudan muhatab olan Eb 'AbdiIlah b. el-
Baddlid'n bn Garsiyye'ye bir cevapla mukabele edip, etmedii bi-
linmiyor. Ancak onun yerine baka reddiyeler hakknda malumat
sahibi bulunuyoruz. Bunlardan bir ksm metin olarak bize kadar
ulamken, dier bir ksmnn ise sadece isimlerini bilmekteyiz.
Bu risalelerin mellifleri olarak zikredilen isimler unlardr:
. bn Garsiyye'nin ada! Eb Yabya b, Mes'ade,
Reddiyesi metin halinde Escorial Ktphanesi'ndeki yazmalar
kolIeksiyonunun ilk yzlnde (29b-41 b) bulunmaktadr*, Mel-
50. [Dikkat ediniz] 'reddiye' deil...
51. 'Abdulvahid, History of the Alnwhades (el-Mu'cib li Te/~'jsi Al}biiri'I.Magrib)
(Dozy neri). 11.121,7.
52.Morgoliouth. The Letters of Abu'l. 'Ala, Oxford 1898.5.136,6.
53.MaJ:el:cari,11.372,14.
54.Brockelmann, CAL [Ceschicte der arabischen Literatur), i. 255,24.
Nevadiru'I.Ma~t!at, III, 255.291.
 SPANYAMSLMANLARARASINDAUUBIUK 419

lif kendi evresinde sekin bir yere sahip olduu halde, onun hak-
knda bakaca bir bilgiye sahip deiliz55.

2. biliyyeli [Sevilla] Eb Mervan 'Abdulmelik b. Mu~am-

med el-Enan el-Ev'i.

Gmata [Grandal'da mukim bir alim56. bn Garsiyye'ye yazd

reddiyenin ad:
"L..a:i)/l ) :";.i.JI) j-l>J .~ ~ ...,.,
.rJ ~~ d ~>J~ J)/...;... 'il -.J\"'" "
-' L..a.;)/ l ) ':-0:1 ,'>'- 4-J\ .u.i ,.A..aJ
3. Ulkesi olan Afrika'dan Endls'egen ve orada bir air-
edip ve ayn zamanda bir fakih olarak hret bulan Kayravanh
Eb'!-Tayyib ~Abdulmun'im b. Mennillah [b. Eb Ba~rl el-Huvvan
(. 493/[ i 100])57.

Reddiyesi Eseorial'daki ilk yzlkte (45a-52a) yer almakta-

dr**. Risalenin bal yle:

-' ~.rJ! ;UL.? .. ~\....aS.i p' ~l:.ji y.i rJ' ~\) 4>.).) -' 4S.")'~\ ~~
. ~l ~:.Y,JL.\.s..)1 ~ ~ j- j ~,l&- ,))t ) ~")l.....'i';':'lA..J1 ,..;..:,

4. Eb 'AbdilHih Muhammed b. Mes'd b. Ei'l-Hisal el-

Gafikl [.540/1 146]. . .., .

bn ij~an58 tarafndan mkemmel bir slupu ve teerubeli bir

devlet adam olmas itibariyla ~'l-viziireteyn diye anlr. sma'il b.
Mul;ammed es-Se~undi [. 629/1232]de, memleketinin erafna da-
ir yazsnda onu mehur Endlsller arasnda gsterir59. MurabIt
[222] emiri 'Ali b. Ysuf [Eb'I-l:Iasen (500-537/1 o6-1l42)l'un hizme-
tinde bulunmutur. Onun vezirleri iinde en mahir ve alim ola-
n addedilir. 'Abdulval;id el-MarraJ.ci ona "katiplerin sonuncusu"
( ...,.,~'.r'"\ ) adn verir6. bn .tIamdin'in ba ektii fukaha-
55. Risalesiylebalyor:
-'4; U! ~ ........--,. J ~ y.i ~\J !.l)~i ~i ~h ~~L.:..;~ dS' L.....o
. ~! ~..,.W\..L:S- .j ~ ~
56. bnu'l-Ebbiir.Tekmi/e, No: 1723.
57. bn Bekuval.No: 835[No:838(1.371).
** Neviidiru'/-Ma!J!!iil, III. 309-330.
58. [bn 1j~8:n),~a/li'idu'/-Ilf:yi, Kahire1284,s.174vd. [s.175vd.).
59. M~ai, i. 130,sondanbir ncekisar[gsterilenyerdeyok).
60. The History o/the A/mohades (Dozyneri),11.126,6.
420 IGNAZ GOLOZIHER

rejiminin engizisyonundan ok ekmi birisidir; anlaldna gre,

kendisi kar taraf tutuyordu61. 'Ali b. Yusuf bn Tafin'in lmn-
den sonra, Kurtuba'ya zel yaamna dnm ve Muvahhidler'in
saIdms esnasnda 540'da feci bir ekilde lmtr62.

bn Garsiyye'ye yazd reddiyesinin ismi yledir:

~ ....,....J~ ..} ...;-L.iJ ~ ..j;. j\,~))I L.f J)W jjj .' J.iW1.....o..b:-
. .....,.,
jJ~ ~\ ~ } ) .....,., .rJ!

bnu'l-Ebbar bu risalenin bir nshasn grmtr. bnu'l-

Ebbar'n grd bu nsha, mellifin olu 'Abdulmelik'in 528'de
babasndan duyduunun aynsdr63.
5. Kkeni Peygamber'in sahabisi, Ensar'n sancakdan Sa 'd b.
'Ubade'ye kadar uzanan64 Gmatah kltrl bir aileye mensup Eb
MUQammed 'Abdulmun'im b. MUQammed b. 'AbdirraQIm el-
ljazrecI.
Bu ailenin sahip olduu hretin temelini, 'Abdulmun'im'in
bykbabas nl bir Kur'an ve Hadis uzman 'AbdurraQIm (v.542/
[1147]) atmtr65. nce Mursiyye mfts, daha sonra biliyye'de
sahib-i salat olan; ayn zamanda Eb Bekr bnu'l-' Arabi ve Eb'l-
VelId bn Rud'n rencisi olan babas (.567/[ 1171-2?]) da bu
hreti pekitirmitir. 'Abdulmun 'im (524-597/[ 1130-1201 ])'de,
Endls'te devrinin en nde gelen malik alimi olarak kabul edi-
lir66.
bn Garsiyye'ye yazd reddiyenin ad benim kaynaklanmda
zikredilmiyor.

6. Yaklak bir asr sonra Eb'I-I:Iaccac Ysuf b. el-Belevy67,

bn Garsiyye'nin risalesine bir arkada vastasyla muttali oluyor
61. Aynca bn l;IamdiJl'in )fuzuyla emredilen, Gazzalinin eserlerinin yaklmas iine
kar el.Meriyye ulemasnn 'Ali b. Mu1)ammed [b. 'Abdillah el-Cu~am nderiinde y-
Tttkleri hareket de zikre deer. E-Cu~lim, bu karar icra edenlere katlan herkesin ceza-
landrlmasna dair fetvalar veriyor ve bu faillerin mali cezalara arptnlmasn neriyor-
du. bn l;Iamdin, kendi emirlerine kar yneltilen bu hareketin nderinin ban vurdurur;
bkz. Ibnu'I-Ebbar, Mu 'cem, No: 271 [No: 253 (5.271)]; Tekmile, No: 1841].
62. Eserleri iin bkz. Brockelmann, L 369.
63. Tekmile, No: 1700.
64. Ibnu'I-Ebbar, Mu'cem, No: 159, Tekmile, No: 1357.
65. Mu'cem, No: 223.
66. Tekmile, No: 1814.
67. Kr. Abhandlungen zur arabiselen Philologie, II (Onsz), s.LIXvd.
 ISPANY A MSLMANLAR ARASINDA UUBILIK 421

[223] ve ona mensur paralarla harmanlanm airane bir hicivle ve

inanl bir Mslmann bak asyla mukabele etme gereini du-
yuyordu. Bu eser68, bu risaleleler zincirinin matbu olarak elimizde
bulunan biriik parasdr. Ayn zamanda el-Belevr bildiimiz ka-
danyla bn Garsiyye ile ve onun risale~ini tartan literatrle kitap-
lk apta megulolan tek yazardr. bn Garsiyye'ye yazlan reddiye-
lerin byk bir blmnn ismini onun almasndan renmi
bulunuyoruz. Bu durum, bu spanyal aHmin yakn zamanda ortaya
kan eserinin (bkz: Gttingen Gelehrten Anzeigen (1899), sA52),
edebiyat tarihileri iin, bilinmeyen eserler konusunda zengin bir
bavuru kayna olduu gereine bir delil daha tekil etmektedir*.
KAYNAKA

1. AbdulvaJ:id. el-Mu'cib fiTelJ.Jisi Mpiiri'l-Magrib (ed. Dozy),

2, 'Ali b. ~afir, Bedi'i 'u'l-Bedii'ih (Me 'iihidu'- Tani hamiinde), Kahire 1316.

3. [' Abdul\.<adir, el-Ragdiidi]. {/ziineu'l-Edeb [ve Lubbd Lubiibi Lisani'l- 'Arab}.

4. el.Relevi [Kiiibu) Elif-Bii'.

5. Blochet, E., Revue de l'Hisorie des Religions.

6. Brockelmann. Geschichte der arabischen Lileralu".

7. c1-CaJ.l1?-,Triizi'l-Meclilis.

8. Cevherr.le-~d!}.

9. Derenbourgh. Les Manuscris arabes de l'Escurial.

10. Dozy. Geschichte der Mauren in Spanien, [Leipzig 1874].

11. (Eb'I.Ferec el.Isfahan"i]. el-Eiin1.

12. Ebii Nuvis, el-Fekihe ve'I-l'tiniisfiMuciini EbiNuvas, Kahire 1316.

13. Eb Temmam, ?
14. [Goldziher, Igna7.], Muhammedanische Sudien, [Hane 1889-90].

68. Kiiibu Elif-Ba: 1.350-354 .

'Abdusselam Harun, Escorial'de bulunduu halde Goldziher'in burada zikretmedii
iki ayr rcddiyeden sz etmektedir. 'A. Harun'un nerettii bu risalelerden ilkinin mellifi
bilinmemektedir. Nair, Eb YaI:ya b. Mes'ade'nin risalesiyle arasndaki gl benzerlik.
ten ve bandaki" ~ f ,:i ~ J)i ..) ~~ ;.l\....) " ibaresinden hareketle bu risalenin de
Eb Ya~ya'ya at olabilecei ihtimali zerinde durur. (Neviidiru'I-MaI)ni!at, III. 293-299).
Ikinci rcddiye ise Eb Ca'fer b. ed-Ddeyn (veya ed-Dd) el-Relcnsl'nn risalesidir
(a.g.e., III. 301-308)
 422 IGNAZ GOLDZIHER

15. ". Der Diwan des Garwal b.Au,r al-HU!aj'a, Leipzig 1983 (G.S . III. 50.294).

16. " AbhmdlungenzurarabischenPhilologie, [Leiden 1896-99) .

.
17. ". "Ober den Ausdruck sakina", Abhandlungen zur arabischen Philolologie, Lei-
den 1896. 1.177-206.

18. Harkavy. "? ", Seinschneider-Fesschrift (Fesscchrifl zun achtigen Gebursage Mo-
ri/z Sleinschneider's, Leipzig 1896).

19. cl-Hemedani. Resl'il (ed. lstabul), ty., yy.

20. el-Ijusri. Zehru'l-Adl.b.

21. lbn Bekuva, {e-la].

22. lbnu'I-Ebblir. Tekmile.

23. " ,Mu'cem {ji A~abi'l-liic!n/miim Ebi 'Ali e-adji].

24. lbnu'l-faraii. {Tdrj~u'l- 'Ulemll' ve'r-Ruvtilli'l- 'Ilm bi'l-Endls].

25. [bn lj~an].l{alii'idu'I-/9iin (ve MefJ.asinu'l- A 'yiin], Kahire 1284.

26. bn Ijaldn. Geschichtswerk.

27. [lbnu'I-M~r], Lisanu'l- 'ArClb.

28. Jakob, Beduinenleben 2.

29. Mak~ari, [NeflJu'qTb).

30. el-M~addesi, {Kitiibu'l.Bed'i ve'-Taril;] (ed. Gocjc).

31. Neubauer. "?",lournal asiatic 1 (1862).

32. Riigb el-Isfahiini, Mu!;'1J4ariitu.'I-Udeoo'.

33. Sa'adia [Gaon= Sa'id el-feyyrrii]. Tekvin {Te/siri}.

34. [e-erif. e-Mur~aia. el.Gurer ve'd-Durer {Emiili'l-Murtatjii], Tahran 1277.

35. Ya'~ibi, Tiiri~u'I-Ya'!r;Ub (ed. Houtsma).

36. ? , "? ", Zapiski der archaeologischen Gesellschaft 12 (1899).

37. [ez-Zeidi]. Tiicu'l- 'Ars.

38. e~-Zehebi, ?

39. 7.DMG 52.

40. ZDMG 20.

 tSPANYA MSLMANLAR ARASINDA UUBtLlK 423

KARLATRMA NSHALARI

3. Bulak 1299.

8. ed. AJ;uned 'Abdulgamr 'A~~, Msr 1956/1376-7.

20. ed. 'Ali Mul}ammed el-Bedi.vi, Kabire 1969.

21. ed. es-Seyyid 'tzzet el-'A~l;3r, Kabire 1374/1955.

23. ed. franciscus Codeva et Zaydn, Matriti 1885.

24. ed. es-Seyyid 'Izzet el-' A~l;3r,Kabire 1954.

25. Bulak 1283.

27~ Beyrut 1970.

29. cd. Dr. IJ.1san'Abbas, Beyrut 1968.

34. ed. M. Eb1-fa<:i1 brahim, yy., 1373/1954, Daru ~ya'i'I-Kutubi'I-' Arabiyye.

35. ty., Beyrut.

37. Msr 1306.