Dinh Khe Thudn - B61 aidu vé van mid, Vain eh Van miéu tie miéu van, trong ching mye Lt: 6 68 d8 ct nghia, c6 thé lién hé véi V6 miéu tite migu v6. C6 nghia la miéu vn !@ noi phyng thé cac vi tién boi vé vin ctf, con miu v6 la noi tha vé v6 nghigp, Ca nue 06 mét van miéu chung, dung & kinh thanh, nhy Van migu ca cdc tru tir nha Ly dén nha Lé duge dung ¢ kinh thanh Thang Long, nay la khu Van miéu Quéc Tur Giém, Ha Ni; cdn Van miéu théi Nguyén thi duoc dung & Hué, ¢6 dé ola nha Nguyén. Cling duéi triéu Nguyén, cae tinh fing c6 van miéu chung otia tinh Nha Ly dinh 46 8 Théing Long nam 1010, thi én nm 1070 vua Ly Thanh Téng cho dung Van miéu. Su kién nay 4& duge chinh sit nhus Dai vigt sir ky toan thu va Cucng mu, ghi kh cu thé nhy sau: “Nam Canh Tut nién higu Thai Va thé 2 (1070) déi Ly Thanh Téng, ma thu, thang 8 dung Van miéu, dp tygng Khéng Te, ‘Chu Céng va Ti phéi, vé tranh Thét thap nhi hién, bén mia eting té. Hoang thai ter dén hoo 6 day’ (Bai Viet sit ky toan thu, Ban dich 1998, (1, t1.275), Chiing ta biét rang Khdng Tis (551-470 TCN) la vj 8 sur vé Nho hoo é Trung Quéc, [& t&m ‘guong I6n “ty hoc khéng biét chén, day ngudi Khéng biét méi” Te ph6i td bén vi dude phéi huting la Nnan H6i (513-482 TCN), Teng Sam (505-436 TCN), Khdng Cap (483-401 TCN) va Manh Kha (372-289 TCN) tiéu biéu cho cae thé hé Nho gia lam sng danh Khéng Phu Ti; cbn ‘That thap nhi hin, tle 72 vi hién tai, von la nhimg hoc tr xuat sc, tiéu biéu cho trén ba nghin hoc tra cia Khdng Tit. Trong 86 72 vi hign tai ny dén thoi Ty Ma Thién dugc cdc nha Nho d6i Han chon ra 10 vj ut ti nhat goi la ‘INH KHAC THUAN® ‘Thap triét. dé la Man Tén (536 - 497 TCN), Nhiém Ung (622-483 TCN), Doan Méc Ti (520-483 TCN), Trong Do (542-481 TON), Béc Thutong (507-420 TCN), Nhiém Canh (544-505 TCN), T6 Dut (620-481 TCN), Nhiém Cau (522- 462 TCN), Ngon Yén (506-443 TCN) va Chuyén Tén Su (503-446 TCN). Van miéu thdi Ly nutc ta d4 cé tranh vé thd ca 72 vi tién hién, song sau d6 duo tu tinh lai theo ché 6 nha Han, BGi thé ngay nay ching ta chi thay 66 tuong Khdng Ti, bén tuang Te phéi va 10 bai Viola Thap triét. V6i viéc Ip Van miéu thé Khéng Tu va cdc. bac tién hién, tu Ly chinh tha Iya chon ché } chinh tri nuéc ta theo dung I6| Nho giéo nhu 6 Trung Quée. Trong béi cdnh chiu anh hung van hoa Han nhu nudc ta va cdc nude khde trong khu vue, vide Iva chon hé tu tung Nho gia nay c6 ¥ nghia tich cue nhat dinh di v6i sy phat trién dat nuéc. BE duy th hé tu tung va thé ché chin tri nay lau dai, yéu ou {riéu dinh phi cb mét d6i ngG tr thé. Vi thé wua nha Ly khuyén’khich vig hoc va néu ung truéec tién bang cach cho Hoang Thai tir vao hoe iai Van Miéu. Ngoai Hoang Thai tt, ‘sau d6 con cai ciia cdc quan tai triéu cling dude. chon véo day hoc. Chua day'5 nam sau, nam Giap Dan nién higu Thai Ninh thé? 3 (1074), Ly Nhan Téng da cho md khoa thi Nho hoc dau tién, goi la Minh Kinh bac hoc tai Vn Miéu, véi tn tu Lé Van Thinh 1a b&c khal Khoa cla cde nha khoa bang nuts ta, Naim 1076 nha vua cho ccac quan vin van chit biét chit duse vao hoc va nha hoc trong Van miéu duge gol fa Quéc Tet Gidm, 06 thé xem la trudng dai hoc au tién * 8. VIN NGRTEN ctl RAN NixTap cn Ostia Van nba 6 € (ram 2004) ola Viét Nam. Vi thé Khu vye nay duce gol chung [a Van Migu - Quée Tir Giém. Tu thai Lé 80, triéu dinh cho dung bia Tién si day. Hien tal cdn 82 bia, trong 6 khoa thi sém nhat duc hdc bia [a khoa thi nam Nham Tuat nién hiéu Bai Bao (1442), va khoa mudn nhét [& Khoa nam Canh Hung 40 (1779), ¢& thay ghi duoc 1.087 vi dB dai khoa, trong 46 c6 65 nhét giap, 263 vi nhi giép va 939 vi tam gap. Nhu vay Van Migu - Quéc tit Giam 8 Thang Long khdng chi la noi thé Khdng Tuva cae bac hién trigt (Tu nghigp Quée Tir Giam Chu Van An, thai Tran, cing duce dua vao thé & Van ‘Migu), ma cin 1a noi dao tao nhan tai cho dat nude, ding thai cin 1a noi néu_gucng truyén thdng hiéu hoc, khoa bang - la biéu tugng cia truyén théng Nho hoc. Khi nha Nguyén ddi dé vao Hué, trigu dinh cho xay dung Van Migu Hué d gan chita Thién ‘Mu va khu V6 Migu. Van Miéu & day cb quy m6. nhd bé han nhiéu so vi Van miéu d Thang Long, chit yu chi [8 noi thd phung cdc vi tien ign va 48 dung bia Tién si. Caing trong théi ky nha Nguyén, cde tinh use dung Van Miu riéng, cling dé t6 18 va dung bia d8 danh céc vi dé dat trong tinh. Hién nay c6 Vn Migu Hung Yén, Van Miéu Hai Duong va Van Miéu Bac Ninh con duge béo Iuu kha tét, nhat ia van miu Hung Yén I mat trong nhing van migu hang tinh quy mé nhdét hién con, ‘Van Miu Hung Yén cin goi la Van Miéu Xich Ding dat é thén Yan Tao huyén Kim éng phti Khoi Chau, nay thugc thdn Xich Bling xa Lam Son thi xa Hung Yen, dude xay dung nam Minh Manh 20 (1839) (Bai Nam nhét théng chi, tinh Hung Yen, 8.69). Khu di tich 08 1 chung dng va 1 Khanh dé rat Ién, cing 9 bia tién sf 48 danh dung thinh hai hang trong nha bia (nay d&t trong dén thd). Cum bia van miéu Hung Yén dude dat lén thit nhat do Hoang Cao Khai dung vao nam Déng Khanh 3 (1888) gom 8 van bia, con 1 van bia do Téng d6c Hung Yén (8 Duong Thidu Tueng dyng vio nam 1943. ‘Van bia ghi lai dude 161 vj d6 tién sf trong tinh. Tuy nhién tinh Hung Yén thai Nguyén bao gdm c& mét 36 dia phuong nay thuge huyén Hung Ha tinh Thai Binh.” 2- Van chi, van ti I& nol phung th céc bac tién hin va [& nol sinh hoat cla hdi ty van phuong, Héi ty van, bao gém ning ngudi d5 dat va Nho sf cla huyén hay clia lang xa. Tu ligu vn bia cho biét dugi thoi Mac, thé ky XVI, 43 06 HO tu van hang huyén, nhu van bia Tién hign tir bi dung nam Sing Khang 9 (1874) tai Tign Lang, Hai Phong, ghi hdi tu van huyén Tan Minh gém khodng 180 vi Nho hoc cila 10 tong trong huyén tham gia dung dén the tién hién. Tuy nhién vic dung van chi, tte chi o dia phuong dugc trd nén phd bién dudi théi Nouyén. ‘Thai Nguyén, khéng chi o6 van tts hang huyén ma con c6 van chi hang téng va cla lang xa. Cé kha nhigu van bia cho biét céc dia phuong dung van chi, van ti thé cling tién hién va ghi tén ngudi d8 dat, ding théi dé khuyén hich viée hoc va phét huy truyén théng hiéu hoc 6 dia phusng. ‘Chang han Van tir x Thé Hoang thude huyén An Thi tinh Hung Yén vén do vi Van trudng tang chic Kinh Bac xf thita ty Tham Chinh, tuéc Van Phong nam, ho Hoang huy Si Khoa bé tién lam nén véo thai L8, sau dé thoi Nguyén 06 vi Quang tién than lc dai phu Bdi tong Lal bd T& thi lang nhép thi kinh dian tue Thi Khanh nam hg Hoang huy Cén Thye mua 4 so rung md réng quy mé van chi, Hoang thuomg ban try da, binh hudng va dé té tu. Van bia 6 day da ghi lai nhidu vi dé dat trong huyén nhy Nguyén Trung Ngan d6 Tién si khoa Giép Thin ngudl xa Thé Hoang. Bang Cong Tuyén 46 Tién si khoa Mau Thin ngudi xa Vue Bung, Cai ang Phiing tién si khoa Quy Mui, ngudi x4 Thé Hoang, Va Tin Biéu tién si khoa Mau Tuat nguti xa Binh Lang, Nguyén Céng Lé tién sf Khoa Dinh Mii ngudi xa Thd Hoang, Nguyén Thuan Ha tién sf Khoa Binh Mui ngudi xa Tra Li, Nguyén Chau Chu tién si khoa Dinh Mui nguéi x4 Thé Hoang, Nguyén Nho Téng tién si Khoa Binh Mui ngudi x4 Thd Hoang, Nguyén Van Binh tién si khoa at Situ ngudi x4 Thd Hoang, Nguyén Chan Chi, tién sf khoa Mau Thin ngudi x Thd Hoang, VG Céng, tién si khoa Giép Thin ngudi x4 Thd Hoang, Binh Céng Tu tién si khoa Giap Thin ngudi x4 Nam Tri, Hoang Céng Tuan tién si khoa quy Stu nguti x4 Thé Hoang, Nguyén tte Tram tién st knoa Nha Thin ngus x8 Mal Xuyén, Hoang ‘Céng Chan tién si khoa Tan Mili nguéi xa The Hoang... Ngoai ra 8 van tirnay cdn phu thé cha con Lé Quy Bon fa Lé Phi This tuéc Ha Quan céng chite Hinh b6 Thuong thy tién sf Khoa Giap Thin va Lé Quy Bén tuée Binh Quan cong cchite Céng bé thugng thu, tién si khoa Nham (EM TIEP TRANG 103)Tap ot 01 abn Van hd 96 6 (nde 2004) Déi diéu ve ... (aide TRANG 75) Than. C6 [8 vi dat Hung Ha tinh Thai Binh ngay nay tig thude vé d&t Hung Yén truée kia, ‘Cum van bia van chi lang Ban Nhiém thude thi trén Van Giang cho biét noi day vén [a vin chi hang huyén cla huyn Van Giang. Bai van bia van chi dung nam Ty dtte thir 21 (1868) ghi vige than hao huyén Van Giang cdi tao ti vd, 6 doan dich ra sau day: x4 Dan Naim téng Phung Céng huyén ta xua [a huyén TE Giang rét hung thinh vé khoa giap. Tir chi cla van h6i due dung tai ay, Trude ngay ggi la chi vO, nay dung lai. Vo mila ééng nm At Situ vi oyu huyén doén ola huy€n ta [a Ton That Cy tinh thich lam digu thin dén dat nay. Luc dau than hao trong huy€n dén nghénh tiép, nhan d6 néi rang ban huyén dang muén sta dan thé than ché o6 nha thd cling, N6I chua dét Gi thi vi huyén doan 68 cui va dap ring: Day 12 ¥ nguyén cla viée thign vay. Trude ngay khi & Yén Ong da ban d6n viée 8 day, khéng ngé lal cling chi huéng bac quan tir huyén nha. Seu a6 Vn héi trong huyén ban vdi nau, dn trinh voi vi trudng Khoa la Nhu Lan va vi phé bang ho Nguyén chiéu theo danh vj ting ngudi ma phan bé tién, ‘cng méi cdc huyén quan lam guong va quyén gop c&c hao phii trong huyén déng gép tién chia tro gidp chi phi, Huy€n quan muén duy tr ky cuong, nén da ban véi c&c van than, can vign cling cai téng ducng suf, phé téng, duong thir én. déc cae chanh phé ly trién khai céng viée. Vao mia. xuan thang 2 nam Binh Dén khdi oéng xéy dung chinh miéu, dén mila ha thang tu thi xy xong va chun bi day aii moi vat ligu 48 dung inh té, Khi nay huyén don duge thang bé lam tri huyén huyén M6 Bate, éng tiing o6 nhiéu an hué véi sf nhan trong huyén hat. Moi ngudi hét lang quy trong va thinh c&u éng vé y nguyén mun d6i lam ti ch. ‘Qué thuc huyén nay vén thé tién hién, khoa gidp trong huyén tai mot dan the, quy md odn 30 sai, hang ném hai ky xuén thu té 16 day. Vao cud thai L& khoa bang thu it, mhung gp Wc quéc triéu hung van, huyén nha Iai 06 cdc vi 68 dat, nhiéu nguti thang quan tién chite, Dad éu, nang nam cdc quan chite déu vé té 18 vao hai ky xuan thu. Tuy nhién noi thd ting lau ngay hu héng, nén nay 06 vj déng tri phd phan phii ban phi la Vo Quan ding ra tring tu, tiép nifa 66 vj Luu Quan tu b6. Chinh dan tha Tién Thanh, hal bén thd cdc tién sinh khoa giao trong huyén. Sau nifa lai dat rugng t6 48 chi phi ki 18 8, gém Luu Quén 6 méu. 8 Quan 4 m&u, Cac nha mén, quan chite cling cdc vin chanh téng, ly trudng trong ban huyén theo 18 cil duy tri té 18 nhu truéo. C6 vj Hun dao ho Nguyén huy Xuan Phutng ban rang: Tu chi hhuyén nay phyng thd tir trade, nay o&e vin than, ta tai cai téng, pho téng ban xay dung thanh iu uéo, Mila xuan nim KJ) Hol khdi thdo, tdu trinh lén Tham Tri T6 tién sf, Bién ly BB cit han xem xét. Cac diéu khoan déu dua trén c&c 18 tye xva nay. Qua [a 18 nghia f& do bac tién hign, quan tr xuéng lén. Nay o6 long thanh tén kinh tién nhan ‘cing la gift nghia vay. Tu chi true sau duge duy tf dai lu, c&ng hgp véi lé nghia. Céng viéc hoan hao, nén lam bai ky khdc lei... Rudng té tai xt Cla Chia thén Thudng x4 Ban Nhiém gém 10 m&u, bén phia déu c6 giéi méc. Beng glép rudng x8 Lai 60, tay giép rudng_nguéi trong xa, nam giap rubng ngubi trong x4, bac lap rugng ngusi trong xa.” ‘Day [a nhiing tu ligu hét ste phong phu vé Nho hoc va truyén théng khoa bang 6 céc dia pphusng trong tinh Hung Yén cting nhu tia lang x ngubi Viet théi truéo, Nhtng khu di tich nay hign dang duge tai tao va bao tén nham phat huy truyén théng hiéu hoc cla cha éng trong thal ky di méi dat nuée hién nay. DKT