STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

OKSTL BAKIR CEVHERLERNDEN HDROMETALURJK YNTEMLE

BAKIR SLFAT KRSTALLER RETM

YKSEK LSANS TEZ

Hasan KKE

Metalurji ve Malzeme Mhendislii Anabilim Dal

retim Metalurjisi ve Teknolojileri Mhendislii Program

HAZRAN 2013
 STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

OKSTL BAKIR CEVHERLERNDEN HDROMETALURJK YNTEMLE

BAKIR SLFAT KRSTALLER RETM

YKSEK LSANS TEZ

Hasan KKE
(506111209)

Metalurji ve Malzeme Mhendislii Anabilim Dal

retim Metalurjisi ve Teknolojileri Mhendislii Program

Tez Danman: Prof. Dr. M. Ercan AMA

HAZRAN 2013
T, Fen Bilimleri Enstitsnn 506111209 numaral Yksek Lisans rencisi
Hasan KKE, ilgili ynetmeliklerin belirledii gerekli tm artlar yerine
getirdikten sonra hazrlad OKSTL BAKIR CEVHERLERNN
HDROMETALURJK YNTEMLERLE BAKIR SLFAT KRSTALLER
RETM balkl tezini aada imzalar olan jri nnde baar ile sunmutur.

Tez Danman : Prof. Dr. M. Ercan AMA ..............................

stanbul Teknik niversitesi

Jri yeleri : Prof. Dr. Kelami EEN .............................

stanbul Teknik niversitesi

Prof. Dr. Nilgn KUKONMAZ ..............................

Yldz Teknik niversitesi

Teslim Tarihi : 2 Mays 2013

Savunma Tarihi : 4 Haziran 2013

iii
iv
NSZ

Yksek lisans tezimin ynetimini stlenen ve benden her konuda yardmlarn

esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. M. Ercan AMAya sonsuz teekkrlerimi
sunarm.
Bu almann kimyasal analizlerini byk bir titizlikle yapan ve deerli bilgi
birikimlerini bizden esirgemeyen Kim. Mh. Z. nci Kol ve Yk. Kimyager Hakan
Morcalya ok teekkr ederim.
Hayatm boyunca hep bana destek olan ve sabr gsteren annem Saime KKE,
babam Saffettin KKE ve tm kardelerime ok teekkr ederim.

Haziran 2013 Hasan KKE

(Metalurji ve Malzeme Mh.)

v
vi
NDEKLER

Sayfa

NSZ ........................................................................................................................ v
NDEKLER ........................................................................................................ vii
KISALTMALAR ...................................................................................................... ix
ZELGE LSTES .................................................................................................. xi
EKL LSTES ...................................................................................................... xiii
ZET......................................................................................................................... xv
SUMMARY ............................................................................................................ xvii
1. GR ve AMA .................................................................................................... 1
2. TEORK NCELEMELER ................................................................................... 3
2.1 Bakr ve Bakrn Genel zellikleri..................................................................... 3
2.1.1 Bakr ............................................................................................................ 3
2.1.2 Bakrn tarihesi .......................................................................................... 3
2.1.3 Fiziksel ve kimyasal zellikleri................................................................... 5
2.1.4 Bakr cevherleri ........................................................................................... 6
2.1.5 Bakr mineralleri ......................................................................................... 6
2.1.5.1 Kalkosit ................................................................................................ 7
2.1.5.2 Kalkopirit ............................................................................................. 7
2.1.5.3 Enarjit ................................................................................................... 7
2.1.5.4 Azurit ................................................................................................... 8
2.1.5.5 Malahit ................................................................................................. 9
2.1.6 Bakr bileikleri ......................................................................................... 10
2.1.7 Bakr alamlar ......................................................................................... 12
2.1.1 Dnya bakr rezervleri .............................................................................. 13
2.1.1 Trkiyedeki bakr maden yataklar .......................................................... 14
2.2 Bakr retimi.................................................................................................... 16
2.2.1 Pirometalurjik retim yntemleri .............................................................. 16
2.2.2 Hidrometalurjik retim yntemleri ........................................................... 17
2.2.2.1 Li ...................................................................................................... 19
2.2.2.2 Solvent ekstraksiyon .......................................................................... 24
2.2.2.3 Elektrolitik kazanm ........................................................................... 25
2.3 znme Mekanizmalar ................................................................................. 26
2.4 Daha nceden Yaplan almalar .................................................................. 28
3. DENEYSEL ALIMALAR .............................................................................. 31
3.1 Deneysel almalarda Kullanlan Hammaddeler ........................................... 31
3.2 Deneysel almalarda ve Karakterizasyonda Kullanlan Cihazlar ................. 33
3.3 Deneylerin Yapl .......................................................................................... 35
3.3.1 Li deneyleri ............................................................................................. 35
3.3.2 Li kinetii deneyleri ................................................................................ 38
3.3.3 Bakr slfat kristalleri retimi ................................................................... 38
3.3.4 Bakr ve demir analizi ............................................................................... 38
4. DENEY SONULARI VE RDELEME ........................................................... 41

vii
 4.1 Li Deneyleri .................................................................................................... 41
4.1.1 Asit konsantrasyonu deneyleri .................................................................. 41
4.1.2 Scaklk ve sre deneyleri ......................................................................... 42
4.1.3 Kat-sv oran deneyleri ............................................................................ 44
4.1.4 Kartrma hz deneyleri ........................................................................... 44
4.2 Li Kinetii Deneyleri ...................................................................................... 45
4.3 Kristal retimi Deneyleri ................................................................................. 48
5. GENEL SONULAR .......................................................................................... 55
KAYNAKLAR .......................................................................................................... 57
ZGEM .............................................................................................................. 59

viii
KISALTMALAR

AAS : Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresi

DTA : Diferansiyel Termal Analiz
Ea : Aktivasyon Enerjisi
K/S : Kat sv oran
ppm : part per million (milyonda bir ksm)
rpm : revolution per minute (dakikadaki devir says)
XRD : X-nlar Difraktometresi
TGA : Termal Gravimetrik Analiz
M : Molar (mol/Lt)
R2 : Regresyon Katsays
R : Gaz sabiti

ix
x
ZELGE LSTES

Sayfa

izelge 2.1 : Bakrn kimyasal ve fiziksel zellikleri .................................................. 5

izelge 2.2 : Balca bakr mineralleri ........................................................................ 9
izelge 2.3 : Baz bakr bileikleri ve balca kullanm alanlar ............................... 11
izelge 2.4 : nemli bakr alamlar ve zellikleri .................................................. 12
izelge 2.5 : Dnya bakr retim ve rezervlerin dalm ......................................... 13
izelge 2.6 : Hidrometalurjik retim yntemleri ...................................................... 21
izelge 2.7 : Solvent ekstraksiyonda kullanlan kimyasallar .................................... 25
izelge 3.1 : Deneylerde kullanlan oksitli bakr cevherinin kantitatif
analiz sonular. ................................................................................... 32
izelge 3.2 : Asit konsantrasyonu deneylerinin sabit parametreleri ......................... 36
izelge 3.3 : zmlendirme sresi ve scaklk deneylerinin sabit parametreleri .... 37
izelge 3.4 : Kat-sv oran deneylerinin sabit parametreleri ................................... 37
izelge 3.5 : Kartrma hz deneylerinin sabit parametreleri .................................. 37
izelge 3.6 : Kinetik deneylerin sabit parametreleri ................................................. 38
izelge 4.1 : 5 sulu bakr slfat tuzunun ticari zellikleri ve rettiimiz bakr
slfat tuzunun analizleriyle kyaslanmas. ........................................... 53

xi
xii
EKL LSTES

Sayfa

ekil 2.1 : Hitit dneminde dkm teknii ile yaplm geyik heykeli. ...................... 4
ekil 2.2 : Kalkopirit mineralinin grnm. .............................................................. 7
ekil 2.3 : Enarjit mineralinin grnm. ................................................................... 8
ekil 2.4 : Azurit mineralinin grnm . ................................................................... 8
ekil 2.5 : Malahit mineralinin grnm . ............................................................... 10
ekil 2.6 : Trkiyenin bakr yataklar. ....................................................................... 15
ekil 2.7 : Pirometalurjik bakr retim akm emas. ................................................ 17
ekil 2.8 : Hidrometalurjik bakr retim akm emas.. ............................................. 19
ekil 2.9 : Li ilemi genel akm emas. .................................................................. 20
ekil 2.10 : Bakr cevherine yn lii yapan bir tesisin grnm. ......................... 21
ekil 2.11 : Yer alt uranyum cevheri iin yerinde li uygulamas.. ......................... 23
ekil 2.12 : Szlme lii.. .......................................................................................... 23
ekil 2.13 : Klen ekirdek modeli........................................................................ 27
ekil 2.14 : Klen partikl modeli.. ....................................................................... 27
ekil 3.1 : Deneylerde kullanlan oksitli bakr cevherlerinin XRD analizi. .............. 31
ekil 3.2 : Deneylerde kullanlan tlm cevherin tane boyut dalm. ............. 32
ekil 3.3 : Toz boyut analiz cihaz. ........................................................................... 33
ekil 3.4 : Analizlerde kullanlan XRD cihaz. ......................................................... 34
ekil 3.5 : Analizlerde kullanlan TG/DTA cihaz. ................................................... 34
ekil 3.6 : Deneylerde kullanlan cevher. .................................................................. 35
ekil 3.7 : Deneylerde kullanlan li dzenei. ......................................................... 36
ekil 4.1 : Asit kullanmna bal verim ve zeltiye geen demir miktar grafii ... 41
ekil 4.2 : Scakla bal sre-verim grafii. ........................................................... 42
ekil 4.3 : Scakla bal sre-zeltiye geen demir miktar grafii ...................... 43
ekil 4.4 : Kat-sv oranna bal verim ve zeltiye geen demir miktar grafii... 44
ekil 4.5 : Kartrma hzna bal verim ve zeltiye geen demir miktar grafii .. 45
ekil 4.6 : Farkl scaklktaki li deneylerinin sreye bal verim grafii ................. 46
ekil 4.7 : Verim-lnt grafii ...................................................................................... 46
ekil 4.8 : Arrhenius grafii ...................................................................................... 47
ekil 4.9 : Srenin demir ktrme verimine etkisi .................................................. 49
ekil 4.10 : ktrlen demir rnnn XRD analizi .............................................. 49
ekil 4.11 : Kristal retiminde zeltinin arlna kar sre deiimi .................. 50
ekil 4.12 : 5 sulu bakr slfat kristallerinin XRD analizi ......................................... 51
ekil 4.13 : 3 sulu bakr slfat kristallerinin XRD analizi......................................... 51
ekil 4.14 : 5 sulu bakr slfat kristallerinin TG analizi ............................................ 52

xiii
xiv
OKSTL BAKIR CEVHERLERNDEN HDROMETALURJK YNTEMLE
BAKIR SLFAT KRSTALLER RETM

ZET

Bakr, gerek metalik halde gerekse de eitli bileikleri halinde gnmzde birok
alanda yaygn olarak kullanlmaktadr. Eski alardan bugne kadar bakr, dnyada
en ok kullanlan metalerden biri olmu ve nem bakmndan demir ve
alminyumdan sonra nc srada yer almaktadr. Elektrik ve s iletkenliinin ok
iyi olmas, anma ve korozyona kar dayankll, souk ve scak olarak
ilenebilme kolayl, parlak ve gzel rengi ve birok metalle kolay alam
yapabilmesi nedeniyle kullanm alan ok genitir. zellikle elektrik ve tesisat
kablolar, otomotiv sektr, beyaz eya sektr ve elektronik sektrnde geni bir
kullanm alanna sahiptir.
Dnyada bakr retimi, slfrl ve oksitli bakr cevherlerinin madencilik yntemleri
ile karlmas, zenginletirilmesi ve deerlendirilmesi ile yaplmaktadr. Genellikle
pirometalurjik yntemlerle retilmekte olan bakr, oksitli ve tenr dk bir cevher
sz konusu ise hidrometalurjik yntemlerle de retilebilmektedir. Dnya geneline
bakldnda bakr retiminin yaklak %80i pirometalurjik yntemler ile
gereklemekte ve %20 civarnda ise hidrometalurjik yntemler kullanlmaktadr.
Bugn hidrometalurjik yntemlerle bakr bileikleri reten birok tesis
bulunmaktadr. Oksitli bakr cevherlerinden bakr retiminde yaygn olarak
kullanlan yntemlerden birisi de slfrik asit liidir. Bu almada bakr minerali
olarak sadece malahit ieren bir oksitli bakr cevherinin slfrik asit zeltilerinde li
koullar incelenmitir. Li deneyleri, 250mllik beherler iersinde, manyetik
kartrclar yardm ile yaplmtr. Kat-sv oran, asit konsantrasyonu, kartrma
hz, zmlendirme sresi ve scaklk gibi parametreler gz nnde bulundurularak
yaplan li deneylerinden sonra filtrasyon ilemi ile kat-sv ayrm yaplm ve
zeltiler 250 mllik balon jojelere depolanmtr. Li kinetii karlmtr. znme
kinetiinin matematiksel metodu aadaki gibi logaritmik bir fonksiyon olarak
tanmlanmtr;
y = k ln(x) +b
Bu proses iin aktivasyon enerjisi 2,1 kJ/mol olarak hesaplanm ve znme
mekanizmasnn difzyon kontroll olduu ortaya konmutur.
Li deneylerinden sonra, empirte giderme ilemi yaplm ve buharlatrma
yntemiyle bakr slfat iyonlar bakr slfat 5 hidrat eklinde ktrlmtr.
ktrlen bakr slfat tuzu oda scaklnda bir gn boyunca kurutulduktan sonra
X-Inlar difraktrometresi analizi ile %99,1 saflkta bakr slfat 5 hidrat elde
edilmitir.

xv
xvi
 PRODUCTION OF COPPER SULPHATE CRYSTAL FROM COPPER
OXIDE ORES VIA HYDROMETALLURGICAL PROCESS

SUMMARY

Copper, the red metal, apart from gold the only metallic element with a color
different from a gray tone, has been known since the early days of the human race. It
has always been one of the significant materials, and today it is the most frequently
used heavy non-ferrous metal. The utility of pure copper is based on its physical and
chemical properties, above all, its electrical and thermal conductivity (exceed only by
silver), its outstanding ductility and thus excellent workability, and its corrosion
resistance.
Copper is one of the most important base metals next to aluminum and zinc. It finds
many application areas in both metallic form and also as its various components,
such as metallurgy, chemistry, paint and agriculture industries etc. About %80 of the
primary copper in the world comes from low-grade or poor sulfide ores, which are
usually treated by pyrometallurgical methods. Pyrometallurgical methods are not
normally suitable for the processing of low-grade ores. Instead, hydrometallurgical
methods are usually preferred for the recovery of copper from these kinds of ores.
Today, there are many plants that produce copper compounds using
hydrometallurgical processes. In these plants, following hydrometallurgical
treatments, ores, which contain appreciable amount of copper, emerge. About %15 of
the primary copper originates from low-grade oxidized (oxide) or mixed (oxidized
and sulfidic) ores. Such materials are generally treated by hydrometallurgical
methods.
Copper oxide minerals containing the copper in the divalent state (e.g. malachite
(Cu2(OH)2CO3)), azurite (Cu3(OH)2(CO3)2, tenorite (CuO) and chrysocolla
(CuSiO3.2H2O)), are completely soluble either in acid or alkaline media. Various
studies have been carried out over a long period of time to recover valuable copper
from copper oxide ores. Sulfuric acid is generally preferred as leaching agent for
oxidized copper ore. In general, the methods reported for the recovery of copper
from ores involve two steps; the first one involves dissolving the copper from the
ores and the second one is the recovery of the dissolved copper by solvent extraction,
cementation or precipitation as copper compounds.
The first step is commonly leaching, which may be either acid media or alkaline
media. Researchers have been focused on the dissolution of copper from ores using
various acid and alkaline media. However, second step is more important regarding
recovery of dissolved copper from solution. For these reason, the literature contains
numerous studies focused on the recovery and selective separation of copper from
solution. The methods capable of separating metal ions from solutions include
solvent extraction, cementation, and precipitation as a compound. Both solvent
extraction and cementation techniques result in high efficiencies but generally do not

xvii
ensure a complete purification. Solvent extraction method allows the efficient
recovery of metal ions, but the method is not cost effective and not applicable in
most media.
Leaching is the term applied to the process of recovering a metal from the metal
source by a solvent or lixivant, and it is typically the first step of any
hydrometallurgical process. In the leaching process, strong acids, such as HCl,
HNO3 and H2SO4, are commonly used as the leaching reagents. Sulfuric acid is the
preferred lixivant in the leaching of the oxidized copper ores, such as azurite,
malachite, tenorite and chrysocolla. Sulfuric acid is the most common reagent in
malachite leaching. Dissolution of copper oxide and malachite using sulfuric acid has
been studied by many researcher.
The dissolution experiments were performed inside a 250 mL Pyrex beaker in a
temperature-controlled shaking bath to ensure uniform heat convection at the surface
of the beaker. The ground malachite ore was added into the agitated sulphuric acid
solution at the required temperature. Solid/liquid separation was performed
immediately following each dissolution experiment. The copper content was
determined using 0.1 M EDTA as the titrant and murexide as the indicator. The
impurities present in the solution were determined using atomic absorption
spectrometer (AAS) (Perkin Elmer AAnalyst 800).
optimum recovery parameters were determined by evaluating the effects of the
following factors: temperature and time, acid concentration, liquid/solid ratio and
stirring speed. For each experiment, 50 mL of various sulfuric acid solutions of 0.4-
2.0 M and 20 g of ore sample were employed to dissolve the copper incorporated in
the malachite ore. To investigate the dissolution behavior of the copper from the
malachite ore, a kinetic study was undertaken. The sample was examined by XRD
and TGA analysis.
The kinetic study of dissolution of copper from malachite ore was investigated. For
this purpose, different mathematical model equations are proposed to represent
different rate controlling steps. In order to ascertain the appropriate kinetic equation,
these results were checked against recovery versus time plot. This plot of
experimental data is then superimposed on kinetic models in order to determine
which theoretical plot fits the experimental data (plot not shown here). However,
neither chemical nor diffusion models were given linearity versus time. These
models (i.e. chemical and diffusion models) are unable to explain the dissolution of
malachite for the rapid initial reaction and the complete leaching period studied. For
this reason y = k*ln(x) + b a logarithmic equation was selected as kinetic model.
The following model would change linearly with time. In equation, y is the
dissolution of copper percentage, x is the leaching time, k is the rate constant and b is
the constant coefficient. The activation energy for copper dissolution was calculated
to be 2.02 kJ/mol, which indicates that this is a diffusion-controlled process. This is
supported by the significant increase in dissolution due to stirring.
In the present work, a hydrometallurgical process was developed to recover copper
salt from the ore sample. It was demonstrated that the copper incorporated in the ore
could be dissolved more than 99%, with the use of dilute sulfuric acid solutions (0.4
M2.0 M) even under moderate experimental conditions. The activation energy of
copper dissolution was calculated to be 2.02 kJ/mol, which indicates that this is a
diffusion-controlled process. These results were confirmed in the experiments used
to investigate the effects of shaking rate and temperature. The proposed process

xviii
avoids environmental problems and allows for the non-hazardous hydrometallurgical
recovery of copper from the malachite ore.

xix
xx
1. GR VE AMA

Bakrn insanlk tarihinde kullanlmas ok eski alara dayanr. Ta devrinden tun

devrine gei esnasnda nemli rol oynayan bakr, insanlar gnlk yaamlarnda ss
eyas, silah ve el sanatlarnda kullanm olup uygarlk ilerledike bakra olan
gereksinimde artmtr. Gnmzde, baz alanlarda bakrn yerini baka metaller
alm olsa da, bakr kendisine has zellikleri sayesinde nemini her zaman
korumutur. zellikle yksek elektrik ve s iletkenliinin olmas, korozyona kar
dayankll ve ilenebilirliinin kolay olmas, bakrn nemli zelliklerinden
yalnzca birkadr [1,2].

Dnya bakr rezervlerinin gn getike azalmas, te yandan bakra olan ihtiyacn

art gstermesi, bakr zerine yaplan aratrmalarn nemini arttrmaktadr. Artan
taleple birlikte bakr cevherlerinin tenr gn getike azalmakta ve nitelikleride
eitlilik gstermektedir. Teknolojininde geliimi ile birlikte yeni bakr retim
yntemleri gelitirilmektedir [3].

Dnyada bakr retimi, slfrl ve oksitli bakr cevherlerinin madencilik yntemleri

ile karlmas, zenginletirilmesi ve deerlendirilmesi ile yaplmaktadr. Genellikle
pirometalurjik yntemlerle retilmekte olan bakr, oksitli ve tenr dk bir cevher
sz konusu ise hidrometalurjik yntemlerle de retilebilmektedir. Dnya geneline
bakldnda bakr retiminin yaklak %80i pirometalurjik yntemler ile
gereklemekte ve %20 civarnda ise hidrometalurjik yntemler kullanlmaktadr
[1,3].

Hidrometalurjik yntemlerin gittike kullanmnn artmasnn sebebleri unlardr:

Oksitli kaynaklarn zamanla daha fazla oranda tercih edilmesi, gerekli olan kimyasal
maddelerin kolay ve ucuz fiyatlarda bulunuyor olmas, retim tesislerinin cevheri
bulunduu yere kolayca kurulabilmesi, n yatrmlarnn dk olmas ve evreye
greceli olarak daha az zarar vermesidir [4].

Bu almann amac, hidrometalurjik bakr retiminin balang kademesini

oluturan li prosesinin artlarn inceleyerek optimizasyonunu salamak, li kinetii

1
kartlarak reaksiyonlarn gerekleme mekanizmalarn saptamak ve elde ettiimiz
bakr slfat zeltilerinden empirte giderme ve kristalizasyon teknikleri ile ticari ad
cam gz-gzta olarak bilinen be sulu bakr slfat kristallerinin retilmesidir.

2
2. TEORK NCELEMELER

2.1 Bakr ve Bakrn Genel zellikleri

2.1.1 Bakr

1B gei grubu elementi olan bakra tarihte ilk defa rastlanlan yerin Kbrs Adas
olduu bilinmektedir. Bu yzden bakrn tm dillerdeki isimlerinin Kypros
isminden tredii tahmin edilmektedir. Eski alardan bugne kadar bakr, dnyada
en ok kullanlan metalerden biri olmu ve nem bakmndan demir ve
alminyumdan sonra nc srada yer almaktadr. Elektrik ve s iletkenliinin ok
iyi olmas, anma ve korozyona kar dayankll, souk ve scak olarak
ilenebilme kolayl, parlak ve gzel rengi ve birok metalle kolay alam
yapabilmesi nedeniyle kullanm alan ok genitir. zellikle elektrik ve tesisat
kablolar, otomotiv sektr, beyaz eya sektr ve elektronik sektrnde geni bir
kullanm alanna sahiptir. Yer kabuunda % 0,0055 orannda bulunan bakr ok
nadirde olsa nabit halde, slfrl ve oksitli mineraller halinde bulunur. Slfrl bakr
minerallerine ok rastlanlmaktadr. Maden yataklarnn ounda arlkl olarak
kalkopirit yer almaktadr [2,3,5].

2.1.2 Bakrn tarihesi

nsanlk tarihine evrimsel bir sre erevesinden bakldnda bakr, insanln

gnmz teknolojisine ulamasna byk katkda bulunmutur. Kullanlan aletlerin
geliim srecine bakldnda once talar kullanlmtr. Daha sonra nabit halde
bulunan altn,bakr ve gm kefedilmi ve gevrek tatan yaplan aletlerin yerine
bunlarn dvlerek ekillendirilebilir olduu grlmtr [5,6].

M.. 8000 yllarndan beri bilinen bakr, nceleri yalnz bana, sonra kalayl alam
tun veya bronz eklinde kullanlmtr. lk bakr eyalarn M.. 4500 yllarnda
yaam olan keldanilere ait olduu anlalmtr. Bakr izabe prosesinde M.. 3500
yllarnda Basra krfezinin kuzeydousunda balad tahmin edilmektedir. inde
M.. 2500 ylnda kullanlmaya balanan bakrn ilk bronz dkm M.. 2250de

3
yaplmtr. Anadoluda ilk bakr retimine M.. 2000 yllarnda Asurlular
tarafndan Elaz-Madendeki yataklardan balanlmtr. Osmanl ise 1850 yllarnda
madenlerin idaresini stlenmi, savalar nedeniyle 1915 ylnda duran retim
Cumhuriyet devrinde 1924 ylnda Ergani de tekrardan retime balamtr. 1935-
1936 yllarnda Etibank kurulmu ve ilk blister bakr 1951 ylnda retilmitir . Daha
sonra Osmanllar tarafndan iletilen Kre, Espiye, ayeli Siirt, Gmhane ve Dou
Karadeniz de ki birok yer tekrardan faaliyete geirilmitir [2,5,6]. ekil 2.1de
Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunan Hitit dneminden kalma dkm teknii
ile yaplm geyik heykeli yer almaktadr.

ekil 2.1 : Hitit dneminde (M.. 2500) dkm teknii ile yaplm geyik
heykeli, Anadolu Medeniyetleri Mzesi [7].

4
2.1.3 Fiziksel ve kimyasal zellikleri

Bakr, yksek iletkenlie sahip 8,93 gr/cm3 younluunda olduka ar bir metaldir.
Atom numaras 29, ergime noktas 1083C ve kaynama noktas 2300Cdir. Bakrn
dier enmli fiziksel ve kimyasal zellikleri izelge 2.1de verilmitir. Periyodik
cetvelde 1B gei elementleri grubunda yer almaktadr. Ayrca birka gei
elementinin de bulunduu gruba ismini vermektedir. Bakr grubu metaller; bakr,
gm ve altndr [2,9].

Bakrn kendine has doal bir rengi vardr. zeltilerden kelen bakr tozu
kahverengi, mavi ve parlak krmz; film derecesine inceltilmi bakr yeilimsi,
bronzlar alam altn sars veya su yeili renginde ve bakr buharlar ise yeil
renktedir. Metalik bakrn zellikleri safiyeti ve kayna ile deiiklik gsterir.
rnein, yksek safiyetteki bakrn ok snek olmas, kolay ilenebilmesini
salarken kristal kafes yapsndaki kusurlar elektrik ve s iletkenliini dorudan
etkiler [3,5].

izelge 2.1 : Bakrn kimyasal ve fiziksel zellikleri [9].

Maddenin Hali Kat

Simgesi Cu
Sertlik 2,5-3
Younluk 8.93 gr/cm3
Sv Haldeki Younluu 8,02 gr/cm3
Ergime Noktas 1083C
Kaynama Noktas 2300C
Ergime Iss 43 kcal(1 kg ergimesi iin gerekli s)
Is Kapasitesi 24,400 J/(mol K)
Kristal ekli Kbik
Deerlii 1,2
Atom Arl 63
Spesifik Direnci 0,0178 Ohm/mm2

Bakrn sertlii ve mukavemeti, souk ilem ve kat zelti oluturan empriteler ile
art gsterir. Bu balamda, sertlik arttka paralel olarak bakrnda iletimi der.
Bakr, saf su ve kuru havadan etkilenmez. Oksitlendiinde siyahmtrak bakr(2)

5
oksit tabakas ile kaplanr. Hava geirmeyen bu tabaka metali korur ve anmasn
nler. Bakr kimyasal olarak pek aktif deildir. Kkrt ve kkrt bileimlere kar
dayankl deildir. Baz asitlerde znerek kendi tuzlarn oluturur. eitli
bileiklerin yannda alamlar yapar [2].

2.1.4 Bakr cevherleri

Bakr cevherleri, dnyann eitli yerlerinde bulunmaktadr. Bakr yataklarnn

dalm eitlilik gsterdiinden, dnyada bakr retimi belirli blgelerde
yaplmaktadr. Bakr cevherlerini, nabit bakr cevherleri, slfrl bakr cevherleri ve
oksitli bakr cevherleri olarak kategoriye ayrmak mmkndr.

Slfrl bakr cevherleri, yeryznde en ok rastlanlan bakr cevherleridir. Slfrl

bakr cevherleri, yksek tenre sahip ise dorudan ergitilebilir. Eer orta ya da dk
tenrl ise ncelikle zenginletirilmeleri gerekir. Oksitli bakr cevherleri ise hem
pirometalurjik hem de hidrometalurjik olarak retilmeye msait fakat dk tenrl
ise sadece hidrometalurjik yntemler tercih edilmektedir.

Gn getike artan taleple paralel olarak d gsteren bakr cevherlerin tenrleri,

teknolojinin gelimesi ile kolaylkla deerlendirilebilinmektedir.1850li yllarda
ortalama bakr cevherlerinin tenr %20 iken, 1920li yllarda %1,5 ve gnmzde
%0,3lere kadar dmtr.

Bakr cevherlerinde en ok rastlanan gang mineralleri kuvarstr. Kuvarsn yannda

kalker, dolamit ve kil gibi mineraller de en ok bulunan gang mineralleri arasndadr
[3].

2.1.5 Bakr mineralleri

Doada birok eit bakr mineralleri bulunmaktadr. Dnya genelinde, bakr

retiminde kullanlan minerallerin yaklak %50si kalkosit, %25i kalkopirit ve
%3 enargittir. Oksitli mineraller %15 civarnda kullanlrken, nabit bakr %7
civarnda kullanlmaktadr [3]. En nemli bakr mineralleri ve ihtiva ettikleri bakr
oranlar izelge 2.2de verilmitir.

6
2.1.5.1 Kalkosit

Genellikle amorf yapda bulunan kalkosit, metalik bir grnme sahiptir. Mavi ve
yeil renge dnebilmektedir. Kristallemi halde ok nadir bulunur. Forml
Cu2Sdr [3].

2.1.5.2 Kalkopirit

Kalkopirit dnyada bulunan en yaygn bakr mineralidir. Pirin sars rengindedir.

Birok bakr cevherinde bulunmaktadr. %34,6 teorik bakr ieren kalkositin,
cevherde bulunma miktar %1in altndadr. ekil 2.2de kalkopirit mineralinin
grnm verilmektedir [3].

ekil 2.2 : Kalkopirit mineralinin grnm [9].

2.1.5.3 Enarjit

Az bulunan bir mineral olmasna ramen dnya bakr retiminin %3 enarjit ile
yaplmaktadr. Bunun nedeni, ierdii yksek oranda arsenin de bakrla birlikte tali
rn olarak retiminin mmkn olmasdr. Forml Cu3AsS4 dir. ekil 2.3te
Krklareli-Demirky ilesinde karlan enargit mineralinin grnm verilmektedir.

7
 ekil 2.3 : Enarjit mineralinin grnm [10].

2.1.5.4 Azurit

Parlak mavi rengiyle dikkat eken bir bakr mineralidir. Yeryznde tanmlanan 100
farkl formu vardr. Genellikle malahit minerali ile birlikte bulunur [11]. ekil 2.4te
malahit-azurit cevherinin grnm verilmitir.

ekil 2.4 : Azurit cevherinin grnm [11].

8
2.1.5.5 Malahit

Malahit, oksitli bakr mineralleri arasnda en ok bulunan mineraldir. Malahit

cevherinin ok gzel yeil rengi vardr. Bu nedenle bakr retimi dnda;
kuyumculukta, masa kaplamalarnda, boya sektrnde pigment ve ss eyas olarak
da kullanlmaktadr [3]. ekil 2.5te malahit cevherinin grnm verilmektedir.

izelge 2.2 : Balca bakr mineralleri [3].

Mineral Ad Forml Cu Miktar, %

Nabit Bakr Cu 99,9
Kalkosit Cu2S 79,9
Kovellin CuS 66,5
Kalkopirit CuFeS2 34,6
Bornit Cu5FeS4 55,6
Kuprit Cu2O 88,8
Tenorit CuO 79,9
Malahit CuCO3.Cu(OH)2 57,5
Azurit 2CuCO3.Cu(OH)2 55,3
Krisokol CuSiO3.2H2O 36,2
Kalkantit CuSO4.5H2O 25,5
Brokantit CuSO4.3Cu(OH)2 56,2
Atakamit CuCl2.3Cu(OH)2 59,5
Kronkit CuSO4.Na2SO4.3Cu(OH)2 42,8
Enargit Cu3AsS4 48,4
Famatinit Cu3SbS4 43,3
Tetrahedrit Cu3SbS3 46,7
Tenantit CuAs3 52,7

9
 ekil 2.5 : Malahit cevherinin grnm [12].

2.1.6 Bakr bileikleri

Bakr, bileiklerinde +1 ve +2 oksidasyon basamaklarnda bulunur. Bakr (I)

bileiklerine kpro bileikleri ve bakr (II) bileiklerine kpri bileikleri denir. Bakr
(I) bileikleri gm ve altn bileikleri ile benzerlik gsterirler ve bunlardan suda
znenler Cu+ iyonunun Cu+2 ve metalik bakra dnmesi sebebiyle kararl
deildirler.

Sabit bakr (I) bileikleri; suda znmez, kovalent balar ieren kristalize bileikler
ya da koordinasyon bileikleri olutururlar. En nemlileri suda znmeyen bakr (I)
halajonler, bakr (I) siyanr, bakr (I) oksit ve bakr (I) slfrdr. Halojenlerle alkali
halojenr zeltilerinde kompleks oluturarak znrler. Baz bakr bileikleri ve
balca kullanm alanlar izelge 2.3de verilmitir.

Bakr (II) tuzlar genel olarak suda znrler ve zeltileri yeteri derecede seyreltik
olmak art ile mavi-yeil renktedir. Bakr (II) slfr bileii suda znmez. Bakr
(II) bileikleri bazik ortamda ve yksek scaklklarda bir dereceye kadar oksijen ve
hidroksit kprleri oluturarak polamerize olabilirler. Rutubetli havada braklan
bakr metalinin rengi matlar ve yzeyi yeil renkli bazik bakr karbonat
[Cu2(OH)2CO3] oluan koruyucu bir tabaka ile kaplanr.

CO2+2Cu+O2+H2O Cu(OH)2CuCO3 (2.1)

10
Havadaki kkrt dioksit bakr metali ile birleerek Cu4(OH)6SO4 olan bazik (yeil
renkli) bakr slfat oluturur.

4Cu+SO2+5/2O2+3H2O Cu4(OH)6SO4 (2.2)

izelge 2.3 : Baz Bakr Bileikleri ve Balca Kullanm Alanlar [5].

Ad Yaps Kullanm Alanlar

Bakr Slfat
Bazik Kuprit Asetat
Bazik Kuprik Karbonat
Tarmsal ilalama,
Flotasyonda aktivatr,
CuSO4.5H2O
boya imalinde, antiseptik
olarak kullanlmaktadr.
Organik bileiklerin
Cu(C2H3O2)CuO.6.H2O retiminde katalizr
olarak kullanlmaktadr.
Boya ve seramik, tarmsal
CuCO3.Cu(OH)2
ilalama hammadde

Tarmsal mcadele
Bordo Bulamac 3Cu(OH)2.CuSO4
kullanlmaktadr.
Kimya sanayinde
Kuproklorr CuCl katalizr Sabun ve ya
yapmnda younlatrc
Galvanoplasti katalizr
Bakr siyanr CuCN
haere ilacdr.
Boya tespit edici, altn ve
Kuprik Klorr CuCl2 gm tasfiyesi, civa
retiminde
Galvanoplasti, Haere
Bakr Nitrat Cu(NO3)2
ilacdr.
Bakr tuzlar retimi
seramik galvenoplastik
Kupro Oksit Cu2O tarmsal mcadele
boyalarn bozulmasna
kar.
Suni elyaf, seramik,
Kuprik Oksit CuO
katalizr

Bakr (II) oksit redresrlerden alternatif akm doru akma evirmede kullanlr.
Bakr (II) oksit ayn zamanda kimya laboratuarlarnda oksitleyici olarak kullanlr.
Bilinen pek ok bakr bileii iinde birka tanesinin ticari nemi vardr ve
endstride zel olarak imal edilirler. Bunlardan en nemlileri olan CuSO4 susuz
olduu zaman beyaz renkte ve normal ticari ekli penta hidrattr. Kimyasal bileimi
CuSO4.5H2O olup %25,6 orannda bakr ierir mavi renklidir halk arasnda Gzta

11
olarak bilinir. Gzta tarm alannda ok yaygn olarak kullanlr. Bakr slfatn
nemli kullanma alan da flotasyon teknolojisinde sfalerit ve dier baz slfrl
mineralleri aktive etmesidir [5].

2.1.7 Bakr alamlar

Bakr ve alamlar byk lde endstriyel malzeme gurubu oluturur. Bunun

nedeni, alamlarn korozyona dayankl olmalar scak ve soukta iyi izlenebilmeleri
renklerinin gzel oluu iyi fiziksel zelliklere sahip olmalar ve elektriksel ve termal
iletkenliklerinin yksek oluudur. nemli baz bakr alamlar ve bileimleri izelge
2.4de verilmitir.

izelge 2.4 : nemli bakr alamlar ve zellikleri [3].

Alam Ad %Bileim zellikleri Kullanld Yer

%63 Cu Parlak sar ve
Pirin Boru tel ss eyas
%37 Zn kolay ilenebilir
%70-95 Cu
Bronz Tun Sert ve krlgan Cam Reflektr kaplama
%30-5 Zn
%98 Cu Tel haline
Silisyum Tun Telgraf Telleri
%2 Si gelebilme
%84 Cu
Mangonin %12 Mn Elektrii az iletme Diren Telleri
%4 Ni
%10-30 Ni
%20-5 Zn
Nikel
%1-10 Pb
Gmleri
(Alman Beyaz Renk Ss ve ev eyas yapm
%0,6 Sn
Gm)
%0,3 Fe
%0-1,5 Si
%0,25-1 Mn

Endstriyel nemi en fazla olan alamlar pirin kalay bronzlar alminyum bronzlar
nikel gmleri ve kpro-nikel alamlardr. Bakr alamlar genel olarak ilenebilir
ve dkm alamlar olmak zere iki esas grupta incelenirler. Alamlar elementlerin
beraberce eritilmesinden elde edilirler ve daha sonra istenilen ekiller verilir.
Safszlk olarak bulunan elementler; Ag, As, Sb, Bi, S, Se, Te, Fe, Co, Ni dir.
Bunlardan bazlar amal olarak da ilave edilirler. Oksijende bu snfa dahildir.
Deoksidan olarak katlan elementlerin basnda P ve Si gelir. Li, Al, Mg, Ca, Ba, Sr

12
ve B da bu snfa dahildir. Fakat bunlar ticarette az kullanlr. Elementlerin bazlar
eitli amalarla da ilave edilebilir. rnein silisyum deoksidan olarak katld gibi
istenilen mekanik zellikleri tamas iinde ilave edilebilir [3,5,7].

2.1.8 Dnya Bakr Rezervleri

Dnyadaki en youn bakr rezervleri, Amerika ktasnn bats boyunca ili, Peru,
Meksika A.B.D.de Arizona, New Mexico, Nevada, Utah ve Kanaday iine alan
jeolojik zonda bulunur. Porfiri tipi bakr rezervleri ayn zamanda Endonezya, Papau
Yeni Gine ve Filipinler gibi Pasifik halkasnn gney bats boyunca uzanr. Ayn tip
cevherler ieren bir dier kuak Avrupann gney dousundan ran ve Pakistana
uzanr. Afrikadaki en nemli rezervler sedimanter bakr kua olarak ktann
ortasnda yer almaktadr [13].

US Geological Surveyin 2011 ylnda yapt almalara gre dnyada grne

bakr cevher rezervlerinin bakr ierii 680x106 ton olduu tahmin edilmektedir. Bu
rezervlerin ise yarsnn iletilebilir rezerv olduu kabul edilmektedir [14].

izelge 2.5 : Dnya bakr retim ve rezervlerin dalm [14].

Bakr retimi
lke Rezervler
2011 2012
A.B.D. 1100 1150 39000
Avustralya 958 970 86000
Kanada 566 530 10000
ili 5260 5370 190000
in 1310 1500 30000
Kongo 520 580 20000
Endonezya 543 430 28000
Kazakistan 417 420 7000
Meksika 443 500 38000
Peru 1240 1240 76000
Polonya 427 430 26000
Rusya 713 720 30000
Zambiya 668 675 20000
Dier lkeler 1970 2100 80000
Dnya Toplam 16100 17000 680000

13
2.1.8 Trkiyedeki bakr maden yataklar

Trkiyenin nemli bakr rezervleri Karadeniz ve Gneydou Anadolu Blgelerinde

bulunmaktadr. Bilinen en nemli bakr yataklar Murgul, ayeli-Madenky,
Lahanos, Ergani, Siirt-Madenky, Cerattepe ve Kredir. Trkiye grnr bakr
rezervi, 2000 yl itibariyle bakr metali ierii olarak 1.697.204 tondur.

Cumhuriyet Dnemi'nde 1937 ylna kadar retim hi yaplmamtr. Trkiyede ilk

olarak 1937 ylnda Kuvarshan Bakr letmesi, 1939 ylnda ise Ergani Bakr
letmesi'nde Etibank tarafndan tekrar retime geilerek ilk blister bakr retilmitir.
Bugn, lkemizde yllk ortalama 60.000 ton bakr cevheri retilmekte olup, dnya
bakr retimindeki pay sadece %0,43 dzeyindedir. lkemizde retilen bakr
konsantrelerinin yarsna yakn miktar lkemizin tek izabe tesisi olan Samsun izabe
tesisinde ilenmektedir [14].

Trkiye de bulunan bakr yataklarnn snflandrlmas u ekildedir:

o Porfiri bakr yataklar,

o Masif slfit yataklar
o Hidrotermal damarlar ve kontakmetasomatik yataklar.

Bu yataklardan porfiri bakr yataklar lkemizde iletilebilecek dzeyde deildir.

lkemizde bulunan masif slfr bakr yataklarnn en nemlileri ise Artvin-Murgul,
Rize-ayeli-Madenky, Giresun-Espiye-Lahanos, Elaz-Ergani, Siirt-Sirvan-
Madenky ve Kastamonu-Kre dir. Hidrometal ve kontakmetasomatik tip yataklar
ise lkemizde sayca ok bulunmalarna ramen, rezervleri dktr [8].

14
ekil 2.6 : Trkiyenin bakr yataklar [15].

15
2.2 Bakr retimi

Bakr retim metotlar, hammadde olarak kullanlan cevherin zelliklerine bal

olarak deiiklilik gsterir. Genellikle slfrl bakr cevherleri iin pirometalurjik
yntemler kullanlrken, oksitli bakr cevherleri iin ise hidrometalurjik yntemler
kullanlr. Bazen bu iki yntemi kapsayan bileik yntemler de uygulanlabilir.

Doada bulunan bakr cevherleri esasen bakr minerallerinin yan sra gang
minerallerini de ierirler. Bu cevherlerin pirometalurjik veya hidrometalurjik
yntemlerle ilenebilmeleri iin yaplacak ilk i cevher hazrlama ve zenginletirme
teknikleriyle gang minerallerini uzaklatrp, cevherin tenrn ykseltmektir. Bakr
retimi iin uygulanan pirometelurjik ve hidrometalurjik yntemlerin her ikisinde
uygulanabilen n zenginletirme ilemleri birbirine benzerlik gsterir. Bu blmde
yaygn olarak kullanlan retim metotlar zetlenmeye allmtr [16].

2.2.1 Pirometalurjik retim yntemleri

Gnmzde bakr retiminin ounluu pirometalurjik yntemlerle yaplmaktadr.

Pirometalurjik yntemlerle retimde temel olan, cevheri frnda cruf yapclarla
birlikte ergitip, nce bakrca zengin bir mat faz retip crufu dar almak, sonra bu
mat fazndan bakr havann oksijeni ile ykseltgeyerek %98-%99 saflkta blister
bakr retmektir. Ergitme ilemlerine gemeden nce, cevher veya konsantre ya nce
fazla kkrdnn atlmas iin kavrulmakta yada sinterlenmektedir. Kavrulan
malzeme ile birlikte flotasyon konsantresi, reverber frnda ergitilmektedir. Ergitme
ilemi srasnda bakr mat faznda toplanmaktadr. Reverberden ergimi olarak gelen
mat, konverterlerde ykseltgeyici bir ilemle blister bakr haline dntrlmekte,
blister bakr ise nce atete artma ve daha sonra elektrolitik saflatrma ilemlerine
tabi tutularak rafine bakr elde edilmektedir [17,18]. Pirometalurjik bakr retiminin
genelletirilmi bir akm emas ekil 2.7 de grlmektedir.

16
 ekil 2.7 : Pirometalurjik bakr retimi akm emas [16].

2.2.2 Hidrometalurjik retim yntemleri

Hidrometalurji, sulu ortamlarda yaplan eitli metalurjik ilemleri kapsar. Bu retim

metodu karbonatl ve oksitlenmi cevherlere uygulanr. Bunun yan sra

17
hidrometalurjik retim yntemleri baz hallerde pirometalurjik retim yntemlerine
alternatif olarak da kullanlr [19].

nceleri bakr retiminin ok az bir ksm hidrometalurjik yntemlerle yaplyorken,

sonralar eitli nedenlerden tr hidrometalurjik yntemler daha sk kullanlr
oldular. Slfrl cevherlerin nitel ve nicel olarak azalmas oksitli bakr cevherlerine
olan ilgiyi arttrmtr. Gittike den cevher tenrleriyle birlikte cevherlerin
muhteva ettii gang minerallerinin artmas pirometalurjik proseslerdeki kullanlan
enerji miktarn ok ykseltmitir. Bu nedenlerin dnda, oksitli cevherlerinde
pirometalurjik olarak ilenebilmeleri teknik adan mmkn deildir.
Hidrometalurjik yntemlerde gerekli olan baz kimyasallarn ok ucuz olmas ve
tesisin cevherin kt yere kolayca kurulabilir olmasda hidrometalurjiye olan
ilginin artmasn sebep olmulardr [3].

Dnya bakr retiminin yaklak %15-20si hidrometalurjik yntemlerle

gerekletirilmektedir. Bu amala, birincil ve ikincil bakr mineralleri yannda bakr
ve bakr alamlar da deerlendirilmektedir. Oksitli bakr mineralleri asidik ortamda
kolaylkla zndkleri iin ykseltgen olmayan bir ortamda bile kolaylkla zeltiye
alnabilirken, slfrl ve metalik formdaki bakrn zeltiye alnabilmesi iin
mutlaka ykseltgen bir ortama gereksinim duyulmaktadr. Bakr liine ynelik
uygulamalarda; oksijen, demir (III) tuzlar, bakr (II) tuzlar, bakteriler ve anodik
oksidasyondan dorudan ve/veya dolayl olarak yararlanlmaktadr [18].

Avantajl taraflarnn yannda hidrometalurjik bakr retim yntemlerinin

dezavantajlar da bulunmaktadr.

Kimyasal madde sarfiyat fazla olduundan kimyasal maddelerin rejenerasyonunu

salamak ve tekrar kullanlmas ekonomik adan zorunludur. Kimyasallar rejenere
etmek ok byk nem sarfeder. Bir ok cevherin dorudan doruya zlmeye
uygun olmamas da n hazrlk ilemlerini zorunlu klar. Bu zorunluluk da maliyeti
yukarya ekmektedir [1].

Gnmzde genel olarak, hidrometalurjik bakr retimi aamada

gereklemektedir. Bunlar; li, solvent-ekstraksiyon ve elektrolitik kazanmdr [3].

18
 ekil 2.8 : Hidrometalurjik bakr retim diyagram [3].

2.2.2.1 Li

Hidrometalurjik bakr retim metotlarnn anlalabilmesi iin ncelikle

hidrometalurjik retimin temel aamas olan li ilemi hakknda bilgi sahibi olmak
gerekir [19].

Hidrometalurjik yntemlerle bakr retiminin cevher hazrlama ilemlerinden sonraki

ilk proses, li metotudur [3]. Bu ilem bir cevher, konsantre veya crufun deerli
metal ieriini zeltiye almak veya tam tersi olarak katda brakmak amac ile
uygun bir reaktifle reaksiyona sokulmasn gerektirir. Ham maddeler ierisindeki
minerallerin yapsnda bulunan ve ekonomik deer tayan metaller bir zc sv
ile seimli olarak zeltiye alnr ve katnn znmesi salanr. Ancak ou
durumlarda reaksiyon ortamnda znm gazlar bulunabilmektedir. Bu durumda
sistem kat, sv ve gaz olmak zere ayr fazdan oluur. Li ileminde kullanlan

19
zcler su, asit, tuz, baz vs. olabilir [19, 20].

ekil 2.9 : Li ilemi genel akm emas [21].

Li reaktifinin seimi aadaki kriterlere gore farkllk gsterebilmektedir.

o Cevherin kimyasal ve fiziksel karakteri

o Kullanlacak reaktifin maliyeti
o Kullanlacak reaktifin korozyon yapabilme zellii
o zeltiye alnmas istenen elemente kar reaktifin seici olma zellii

Baz oksitli bakr minerallerinin slfrk asit yardmyla yapt li reaksiyonlar

aadaki gibidir [3]:

20
Azurit: Cu3(OH)2(CO3)2 + 3H2SO4 3CuSO4 + 2CO2 +4H2O

Malahit: Cu2(OH)2(CO3) + 2H2SO4 2CuSO4 +CO2 +3H2O

Tenrit: CuO + H2SO4 CuSO4 + H2O

Kprit: Cu2O + H2SO4 CuSO4 + Cu + H2O

Krizokol: CuSiO3.2H2O + H2SO4 CuSO4 + SiO2 + 3H2O

Li proseslerinin uygulan biimlerine gre snflandrlmas izelge 2.6da

grlmektedir. Kullanlacak li ynteminin seimi, nemli lde cevherin tenrne
bal olup, seilen li yntemine gre ilem sresi de byk farkllklar arz
etmektedir [19].

izelge 2.6 : Hidrometalurjik retim Yntemleri [22].

lem
Li Yntemleri Tane bykl Sre
Maliyeti
Kartrmal plp lii-basn lii <0,5mm Gn Yksek
Perkolasyon veya tank lii <10mm Hafta Yksek
Hazrlkl yn lii Krlm cevher Ay Dk
Hazrlksz yn lii lenmemi cevher Yl Dk
Yerinde li Patlatma ile gevetilmi Yllar Dk

Yn lii

Yn lii endstride en ok uygulama alan bulan li trdr. Geirimsiz bir zemin

(asfalt, plastik, beton, kil vb.) zerinde hazrlanm bir yn zerine boru a, zelti
havuzu veya fiskiyeleme sistemleri ile zc gnderilerek deerli bileenin arazide
kalmasna ynelik uygulamalardr [23]. Yn lii yapan bir bakr tesisinin
grnm ekil 2.10da verilmitir.

ekil 2.10 : Bakr cevherine yn lii yapan bir tesisin grnm [24].

21
Endstriyel anlamda yn lii yapabilmek iin dikkat edilmesi gereken unlardr
[25]:

o Ylan cevher zerinde li ilemine uygun dzlklerin bulunmas,

o Cevher ynlarnn zerinden slfrik asit-su zeltisinin aktlmas iin

genellikle polimerden yaplan bir boru sisteminin gelitirilmesi,

o Akan zeltinin engellere taklmadan kolaylkla yukardan aaya doru

akmas iin gereken ortamn salanmas,

o Ynlarn altndan zetilerin rahat toplanabilmesi iin eimli bir platformun

inas,

o Toplanan zeltinin ynlarnn yaknnda depolanmas iin tanklarn

kurulmas,

o Elde edilen zeltilerin solvent ekstraksiyon ve sonrasnda elektrolitik

kazanm ilemlerine gnderilebilmesi iin hazrlancak bir sistemin varl,

o Elektrolitik kazanmdan geriye kalan asitli zeltinin tekrar tekrar

kullanlabilmesine olanak salayacak sistemin varldr.

Yerinde li

Yerinde li, tama ve maden iletme giderlerini karlayamayacak kadar dk

tenre sahip bakr yataklarnda uygulanr. Cevher, direct olarak zc reaktifle
maden ocanda temas ettirilmektedir [13]. Bu ilem izelge 2.6da grld gibi
yl veya yllar alabilmektedir.

Yerinde li, yeralt bakr ocaklarnn gkler sonucu atlam olan blgelerinde,
rutubet ve hava ile temas sonucunda oksitlenen cevherlere uygulanr. Cevher
bulunduu yerde paralanr ve li ilemine tabi tutulur. Yatan geirgen olmayan bir
tabaka ile etrafnn sarlmas arttr. Genellikle seyreltik slfrik asitle li edilir.
Geirgen olmayan tabaka sayesinde zeltinin yeralt sularna karmas engellenir
[3,13]. ekil 2.11de yeralt uranyum cevheri iin yerinde li uygulamas
grlmektedir.

22
 ekil 2.11 : Yeralt uranyum cevheri iin yerinde li uygulamas [26].

Szlme lii

Bu li ilemi, taban geirgen malzeme ile kaplanm tanklarda yaplr. Bu tanklar

genelde prizmatik ekildedirler. 1cmye kadar tlm olan ve %1-2 bakr
ieriine sahip olan cevhere, li reaktifinin ilavesi ile li ilemi gerekletirilir.
Birbirine seri halde bulunan tanklarn ebatlar, kullanlcak cevherin tonuna gore
deiiklik gsterir [13]. Tankn tabanndaki gecirimli malzeme filter grevi stlenir
[3].

ekil 2.12 : Szlme lii [27].

23
2.2.2.2 Solvent ekstraksiyon

Li uygulamasndan sonar elde edilen zeltinin bakr konsantrasyonu, elektrolitik

kazanm iin yetersiz kalmaktadr. Bunun dnda li zeltisinde birok empirtede
yer almaktadr [3].

Solvent ekstraksiyon metodu, bir kimyasal maddeyi yanndaki istenmeyen

empritelerden ayrarak saflatrmak amacyla yaplan bir ilemdir. Solvent
ekstraksiyon uygulamalar ilk kez Uranyum ile balamtr [1].

Solvent ekstraksiyon ynteminin avantajlar:

o Dk tenrl cevherlerin deerlendirilmesinde ekonomiktir.

o Tesis, cevherin yaknlarnda ksa srede kurulabilir ve rezervin bitmesi

durumunda baka bir yere nakledilebilir.

o evre ve atmosfer kirlenmesi yok denilecek kadar azdr.

Solvent ekstraksiyonu ilemlerinde;

Besleme zeltisi ve solvent genellikle ters akm prensibine gre kartrlarak

kondaktre beslenir. Kondaktrde kazanmak istediimiz metal, zeltiden organik
faza geer. Bir sure dinlendirildikten sonar younluk farkndan dolay organic faz ile
rafinat ayrlr ve rafinat uzaklatrlr. Yklenmi solvent ise syrma safhasna
giderek burda uygun sulu zelti yardmyla metal, organik fazdan ayrlr. Sonu
olarak yksek konsantreli metal zeltisi retilir.

Solvent ekstraksiyonda kullanlacak kimyasallarn zellikleri unlardr [1];

o Organik faza geecek olan metal seimli olmaldr.

o Suda znrl dk olmaldr.

o Kolay ayrlabilmelidir.

o Uucu, parlayc ve yanc olmamaldr.

o Metal ykleme kapasitesi byk olmaldr.

o Tekrar kullanlabilme zelliine sahip olmaldr.

o yi bir ekstraksiyon kinetiine sahip olmaldr.

o Ucuz olmaldr.

24
Solvent ekstraksiyonda kullanlan baz kimyasallar izelge 2.7de verilmektedir.

izelge 2.7 : Solvent ekstraksiyonda kullanlan kimyasallar [1].

Grup Bileim
Alifatik hidrokarbonlar n-Hexan, Kerosen, Nafta
Aromatik hidrokarbonlar Benzen, Toluen, (O, P. M) Xylen
Hidroaromatikler Cyclo-hexan
Hidrokarbonlar yerine kullanlan Kloroform, Karbontetraklorr,
kimyasallar Karbondislfit

Solvent ekstraksiyon prosesinde bakr iyonlar, li sonras elde edilen zeltiden

organik faza aadaki kimyasal reaksiyonlar ile gemektedir [3]:

2RH + Cu2+ + SO42- R2Cu + 2H+ + SO4- (2.3)

2.2.2.3 Elektrolitik kazanm

Li ilemi ile zeltiye alnan bakr iyonlar, solvent reaksiyon ile zenginletirilerek
elektrolitik bakr kazanmna uygun hale getirilir. Genel anlamda elektrolitik
kazanm iin gerekli olanlar unlardr:

o Daldrlm bir metal katot ve tepkimeye girmeyecek bir anot,

o Anot ve katot arasnda uygulanacak bir elektrik potansiyeli,

o Metalik bakrn, katotu kaplamasnn salanmasdr.

Uygulamalarda genellikle kurun anot, katot olarak ise paslanmaz elik

kullanlmaktadr. Bir miktar bekledikten sonar paslanmaz elik katodun stne
metalik bakr kapland grlr. Bu bakr syrlarak proses tamamlanm olur. Her
yl yaklak 2,5 ton bakr elektrolitik kazanm sonunda retilir.

Katot reaksiyonu;

Cu2+ + 2e- Cuo Eo= +0,34 V (2.4)

Anot reaksiyonu;

2H2O O2(g) + 4H+ + 4e- Eo= -1,23 V (2.5)

Bu iki reaksiyonun birleiminde genel elektrolitik kazanm reaksiyonu ise yledir:

2Cu2+ + 2H2O Cuo + O2 + 4H+ Eo= -0,89V (2.6)

25
Proses sonucunda ortaya kan rnler yledir:

o Katot zerinde toplanan saf bakr

o Anotta oluan oksijen gaz

o zelti iersinde tazelenmi slfrik asit

Katotta toplanan bakr syrlr, ykanr ve kullanma hazr hale gelir. Oluan oksijen
gaz atmosfere verilir. Tazelenmi slfrik asit ise daha nceki proseslerde
kullanlmak zere geriye gderilir [3].

2.3 znme Mekanizmalar

Li olay heterojen bir prosestir. Sv bir li reaktifi ve katdan oluur. Li olay

esnasnda, kat madde bnyesinde bulunan reaktanlar znerek sv faza tanr. Bu
nedenle li kinetii incelemeleri esnasnda genellikle heterojen faz reaksiyonlarn
deerlendirilmesinde kullanlan kinetik modellere bavurulur. Burada katnn nemli
olan zellikleri, katnn partikl boyutu ve eklidir. rnek olarak ok kk
partikllerden oluan bir kat dk kat/sv oranlarnda lii iin ortam tamamen
homojen bir sv gibi kabul etmek ve homojen reaksiyon modelleri uygulamamk
mmkndr. Fakat, bu durum basitletirme olarak kabul edilir. Li prosesleri
genellikle heterojen faz reaksiyon modelleriyle aklanrlar.

Heterojen faz reaksiyonlarnn aklanmas iin yaygn olarak kullanlan iki temel
model vardr. Bunlar, Klen ekirdek Modeli ve Klen Partikl Modelleridir.

Akkan bir reaktan ile kat bir reaktan arasndaki heterojen faz reaksiyonu aadaki
ekilde basite gsterilebilir [23].

A(Akkan) +bB(Kat)= rnler

Byle bir reaksiyon meydana gelirken klen ekirdek ve klen partikl

modelleri ekil 2.13 ve 2.14te verilmitir. ekilden grld gibi klen ekirdek
modelinde zamanla, dnen reaktan kesri artarken partikln boyutunda deiim
gzlenmemektedir. Bu modelde reaksiyona giren kat madde bnyesindeki reaktann
yer ald ekirdein zamanla klmesi sz konusuyken , kat bnyesinde yer alan
reaksiyona girmemi veya reaksiyon rnlerinde buldunduu poroz tabakann artan
sreyle dahada kalnlamas sz konusudur. Bundan dolay ktle transferi iin iki faz

26
arasnda iki direncin varlndan sz edilmesi mmkndr. Bunlardan biri dta
oluan tabaka boyunca akkan reaktann difzyonuna gsterilen diren ve dieri ise
akkan ile kat maddedeki reaktann reaksiyonuna gsterilen direntir. Bu
kademelerden hangisi en yava ise reaksiyonun kinetiini o belirlemektedir. Bu
modelde liin reaksiyon kontroll olmas durumunda geerli olan denklem;

t/ = 1-(1-X)1/3 (2.7)

eklinde olup,t, li sresi, X ise 0 ve 1 arasnda olmak zere dnm kesrini veya
reaksiyonun ilerleme derecesini gsterir. ise dnmn tamamlanmas iin gerekli
zaman temsil eder [23].

ekil 2.13 : Klen ekirdek modeli [13].

ekil 2.14 : Klen partikl modeli [13].

27
Klen ekirdek modelindeki difzyon kontroll durum iin nerilen eitlik ise
aadaki gibidir:

t/ = 1-3(1-X)2/3 + 2(1-X) (2.8)

ekil 2.14de grld zere klen partikl modelinde ise ilerleyen reaksiyon
zamanna bal olarak dnen reaktan kesrindeki bir artn yannda, partikln
boyutunda srekli olarak bir azalmann meydana gelmesi sz konusudur. Dolaysyla
buradaki ktle transferi iin diren tekil edecek iki husus, kat partikln d
yzeyinde oluan akkan film boyunca difzyon ve yzey reaksiyonlardr. Bu
modelde de reaksiyon kontroll durum iin eitlik ayn olup, film difzyonu iin
geerli olan eitlik aadaki gibidir:

t/ = 1-(1-X)2/3 (2.9)

Bu eitlikleri daha basit hale getirmek iin 1/ ifadeleri yerine, k grnr hz sabiti
kullanlmaktadr. Bylece elde edilen deneysel verilerden, li sresiyle eitliklerin
sa taraflarnn lineer ilikilerinden faydalanarak hangi modelin uygun olduu ve hz
sabitlerinin saptanmas mmkndr.

Yukarda bahsedilen heterojen faz reaksiyon modelleri, hidrometalurjik yntemlerle

cevherlerden, konsantrelerden ve artklardan metallerin ekstraksiyonu amacyla
uygulanan li almalarna sklkla uygulanmtr [23].

2.4 Daha nceden Yaplan almalar

Aktan (2011) yapm olduu Oksitli bakr cevherlerinden bakr kazanm isimli
almasnda; %4,35 Cu ve %6 Fe ieren malahit cevherinin ortalama tane boyutunu
100 m altna indirerek slfrik asit ile li ilemine tabi tutmular ve li koullarn
optimize etmeye allmtr. Yaplan deneysel almalarda asit miktar, sre, kat-
sv oran ve kartrma hz parametrelerinin optimizasyonu iin almalarda
bulunulmu ve sonu olarak 1 saatlik li sresi, 0,3M asit konsantrasyonu ve 1/5
kast-sv oranlarnda yaklak olarak %90 verimle bir bakr kazanm
gerekletirilmitir [3].

Glezginin (2010) yapm olduu Malahit cevherinin amonyum asetat

zeltilerinde znme kinetiinin incelenmesi isimli almasnda ise; %5,20 Cu
ve %6,87 Fe ieren malahit cevherini amonyum asetat ile li ilemine tabi tutmu ve

28
li kinetii karlmtr. Yaplan almada kullanlan asit miktar, sre, scaklk,
kat-sv oran, tane boyutu ve kartrma hz parametreleri incelenmitir. Sonu
olarak yaplan almann difzyon kontroll olduu grlmtr. [1].

Aktan (2008) yapm olduu Malahit mineralinin amonyum nitrat zeltileri ile
li edilmesi ve liing kinetiinin incelenmesi isimli almasnda ise; %10,55 Cu ve
%8,43 Fe ieren malahit cevherini amonyum nitrat ile li ilemine tabi tutmu ve li
kinetii karlmtr. Yaplan almada kullanlan amonyum nitrat miktar, sre,
scaklk, kat-sv oran, tane boyutu ve kartrma hznn znme hz zerine
etkileri incelenmitir. Yaplan almada, znme kinetiinin matematiksel metodu;
t/t* = 1-3(1-x)(2/3) + 2(1-x) ve aktivasyon enerjisi 53,68 kJ/mol gibi dk bir deer
olarak hesaplanmtr. Bu deerin dkl ile li kinetiinin difzyon kontroll
olduu grlmtr [28].

Bingl ve arkadalarnn (2003) yapm olduklar Dissolution kinetics of malachite

in sulphuric acid isimli almasnda; %28 Cu ve %15 Fe ieren malahit cevherinin
slfrk asit ile liine sre, kartrma hz ve asit miktarnn etkileri incelenmitir.
Yaplan deneysel almalarda li ileminin ok abuk gerekletii ve ilk 15 dakika
ierisinde %85 bakr kazanm elde edildii grlmektedir. znme kinetiinin
matematiksel metodu; y = a ln(x) + b gibi bir matematiksel metot ile ifade edilmi ve
aktivasyon enerjisinin 1,3 kj/mol gibi ok dk bir deer olarak hesaplanmtr [29].

Quast ve arkadalarnn (t.y.) yapm olduklar Kinetics of copper leaching from

two South Australian ores isimli almasnda; Avustralyadan karlm 2 farkl
malahit cevherinin slfrik asit ile li edilmesi ve znme kinetii incelenmitir .
Yaplan deneysel almalarda %89 bakr kazanm grlmektedir. znme
kinetiinin matematiksel metodu Bingl ve arkadalarna atfta bulunularak; y = a
ln(x) + b gibi bir matematiksel metot ile ifade edilmitir [30].

29
30
3. DENEYSEL ALIMALAR

3.1 Deneysel almalarda kullanlan hammaddeler

Yaplan deneylerde, malahit esasl oksitli bakr cevherleri kullanlmtr. Kullanlan

cevhere ait X-Inlar difraksiyonu (XRD) ekil 3.1de verilmitir. ekilden de
grlecei zere cevherin ana yapsn malahit, kuvars, albit, ensitit, ribekint ve
sebolit oluturmaktadr. izelge 3.1de malahit cevherinin kimyasal bileimi
verilmitir. Cevherin kimyasal bileimi ya yntemle Atomik absorpsiyon
spektrometresi (AAS) cihaz kullanlarak yaplmtr. Cevherin kzdrma kayb
deneyi, platin kroze ierisinde 1000C ve 1 saat sre ile gerekletirilmitir.

ekil 3.1 : Deneylerde kullanlan oksitli bakr cevherinin XRD paterni.

31
Yaplan li deneylerinde, %96-98lik slfrik asit kullanlmtr. Kristal retimi
ncesinde empirte gidermek iin %35lik saflkta H2O2 ve 5 M NaOH
kullanlmtr.

izelge 3.1 : Deneylerde kullanlan oksitli bakr cevherlerinin kantitatif analiz

sonular.

Malahit Cevheri %
Cu 21,45
Fe 5,04
SiO2 23,49
CaO 7,53
MgO 4,49
Al2O3 5,57
Au 0,0001
Ag 0,017
K.K. 25,41

ekil 3.2 : Deneylerde kullanlan tlm cevherin tane boyut dalm.

Li deneylerinde kullanlmak zere halkal deirmende tlen malahit mineralinin

tane boyut dalm grafii ekil 3.2de verilmitir. Grafiin yardm ile ortalama
tane boyutu 29,265 m olarak hesaplanmtr.

32
3.2 Deneysel almalarda ve Karakterizasyonda Kullanlan Cihazlar

Cevher hazrlama ilemleri esnasnda eneli krclar yardmyla krlm cevher,

Siebtechnik, Scheibenschwingmhle model halkal tc kullanlarak uygun tane
boyutuna indirilmitir. tlen tozlarn tane boyut dalm ekil 3.3de grlen
Malvern Instruments Mastersizer 2000 lazer tane boyut lm cihaz ile llmtr.

ekil 3.3 : Toz boyut analiz cihaz.

Tane boyutu analizi, destile su ortamnda yaplmtr. Tane boyut dalm analizine
balamadan nce tozlardaki topaklamay engellemek iin Bandalin Sonorex marka
ultrasonik banyoda 15 dakika bekletilmilerdir. Btn lmlerde lm
alndktan sonra ortalama tane boyut deerleri sonu olarak alnmtr.

Cevher karakterizasyonu iin; PANalytical, ExpertPro model X-Inlar

difraktometresi (XRD), Perkin Elmer, Aanalyst 800 model onar absorpsiyon
spektrometresi (AAS) kullanlmtr. Malahit cevherinin karakterizasyonunda
kullanlan XRD cihaz ekil 3.4te verilmitir. Li deneylerine balamadan ona
cevher Hereaus marka etv frnn da kurutulmutur. Daha sonra li deneyleri 250
mLlik bor esasl beherde, scaklk ve kartrma hz kontroll Dragon marka
manyetik kartrc ve stc da gerekletirilmitir. Li deneylerinin elde edilen
zeltinin kat/sv ayrm nue erleni kullanlarak vakum altnda szlerek
ayrlmtr.

33
 ekil 3.4 : Kullanlan XRD cihaz.

Deneyler sonunda elde edilen 5 sulu bakr slfat tuzlarnn termal gravimetrik
analizleri (TGA) Perkin Elmer, Diamond TG/DTA model cihaz kullanlarak
yaplmtr. Kullanlan cihaz ekil 3.5te verilmitir.

ekil 3.5 : Analizlerde kullanlan TG/DTA cihaz.

34
3.3 Deneylerin Yapl

3.3.1 Li Deneyleri

T, Kimya-Metalurji fakltesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm,

retim laboratuarlarnda bulunan halkal deirmen ile tlm tozlar, li
deneylerinde kullanlmtr. Halkal deirmende tlm toz halindeki cevherin
grnm ekil 3.6da verilmitir.

ekil 3.6 : Deneylerde kullanlan cevher.

Li deneyleri, 250mllik beherler iersinde, manyetik kartrclar yardm ile

yaplmtr. Kat-sv oran, asit konsantrasyonu, kartrma hz, zmlendirme
sresi ve scaklk gibi parametreler gz nnde bulundurularak yaplan li
deneylerinden sonra filtrasyon ilemi ile kat-sv ayrm yaplm ve zeltiler 250
mllik balon jojelere depolanmtr. ekil 3.7de li deneylerinde kullanlan dzenek
grlmektedir.

Cevherin kantitatif analizinden yola karak yaplan hesaplar sonucunda,

stokiometrik slfrik asit konsantrasyonu 1,6 M olarak belirlenmitir. Bu hesaplama
dorultusunda, 20grlk cevher numuneleri srasyla 0,4M, 0,8M, 1,2M, 1,6 M ve
2Mlk konsantrasyonlara sahip slfirik asit ile li ilemine tabi tutulmulardr.
Yaplan asit konsantrasyonu deneylerindeki sabit parametreler izelge 3.2de
verilmitir.

35
 izelge 3.2 : Asit konsantrasyonu deneylerinin sabit parametreleri.

Sabit
Deer
Parametreler
Cevher 20g
Scaklk 25oC
Kat-Sv Oran 1/5
Kartrma Hz 700 devir/dak.
Sre 120 dak.

ekil 3.7 : Deneylerde kullanlan li dzenei.

zmlendirme sresi ve scaklk deneyleri birlikte yaplmtr. Gerekli asit

konsantrasyonunun belirlenmesinden sonra bu parametreler incelenmi ve sabit
parametreler izelge 3.3de verilmitir. Malahit cevheri, oda scaklyla 80oC
arasnda 3 saate kadar eitli srelerle li edilmitir.

36
 izelge 3.3 : zmlendirme sresi ve scaklk deneylerinin sabit parametreleri.

Sabit
Deer
Parametreler
Cevher 20g
Kartrma Hz 700 devir/dak.
Kat-Sv Oran 1/5
Asit konsantrasyonu 1,6M

Li prosesinin verimine etki eden bir dier parametre ise kullanlan cevher ve asit
miktarnn arlk orandr. Kat-sv oran deneylerinin sabit parametreleri izelge
3.4de verilmitir.

izelge 3.4 : Kat-sv oran deneylerinin sabit parametreleri.

Sabit
Deer
Parametreler
Cevher 20g
Scaklk 25oC
Sre 120 dak.
Kartrma Hz 700 devir/dak.
Asit Konsantrasyonu 1,6M

Son olarak, kartrma hznn li prosesine etkisi zerinde allmtr. Bu maksatla,

manyetik kartrc yardmyla 100, 200, 400, 600 ve 800 dev./dak. ile kartrlan
zeltinin verime etkisi aratrlmtr. Kartrma hz deneylerinin sabit
parametreleri izelge 3.5de verilmitir.

izelge 3.5 : Kartrma hz deneylerinin sabit parametreleri.

Sabit
Deer
Parametreler
Cevher 20g
Scaklk 25oC
Sre 120 dak.
Kat-Sv Oran 1/5
Asit Konsantrasyonu 1,6M

37
3.3.2 Li kinetii deneyleri

Malahit minerallerinin slfrik asit ile ok hzl reaksiyon vermesinden dolay, ksa
srelerde deneyler yaplmtr. Li kinetiinin ortaya karlmas iin yaplan
deneylerde, cevher 25, 60 ve 80oC scaklklarda 2,5; 5 ve 15er dakika sreyle li
edilmitir. Deneyler esnasnda sabit parametreler izelge 3.6da verilmitir.

izelge 3.6 : Kinetik deneylerinin sabit parametreleri.

Sabit
Deer
Parametreler
Cevher 20g
Kartrma Hz 600 devir/dak.
Kat-Sv Oran 1/5
Asit konsantrasyonu 1,6M

3.3.3 Bakr slfat kristalleri retimi

Yaplan li deneyleri sonunda elde edilen zeltilerinden geleneksel buharlatrma

yntemi ile bakr slfat penta hidrat kristalleri retilmitir. Kristal retimi
kademesinden nce li zeltisindeki basilica empirte olan demir, H2O2 ve NaOH
ile ktrlmtr.

zeltinin bnyesindeki +2 ve +3 deerlikli demir iyonlarnn tamamn ktrmek

iin ncelikle Fe+2 iyonlar Fe+3 e oksitlenmesi gereklidir. Bunun iin teorik olarak
gerekli miktarn 2 kat H2O2 kullanlmtr. Daha sonra NaOH ile Fe+3 iyonlar gtit
olarak ktrlmtr. Srenin, demir ktrme verimine ve demir kme miktaryla
ilikisi incelenmitir.

Buharlatrma ynteminde 50oCde kartrmasz, dk hzda kartrmal ve yksek

hzda kartrmal olarak bakr slfat zeltileri elde edilmitir. lk kristal oluumu
gzlemlenmitir.

3.3.4 Bakr ve demir analizi

Her deneyden sonra zeltiye, bakr ve demir miktar tayini yaplmtr. zeltiye
geen bakr miktar, etilen diamin tetra asetik asit tuzu (EDTA-Na) ile mreksidin
indikatrl eliinde titrimetrik analiz yntemi ile tayin edilirken, zeltiye geen
demir miktar ise Atomik Adsorbsiyon Spektroskopisi (AAS) cihaz ile

38
belirlenmitir. Katdan analizler ise asitte zme bakrn titrasyonu ve AAS de
okuma ile yaplmtr.

39
40
4. DENEY SONULARI VE RDELEME

4.1 Li Deneyleri

Li deneylerinde asit konsantrasyonu, sre, scaklk, kat-sv oran ve kartrma hz

gibi parametreler kullanlmtr. Her deneyden sonra zeltiye, bakr ve demir
miktar tayini yaplmtr. Sunular tablo ve ekillerle gsterilmitir

4.1.1 Asit konsantrasyonu deneyleri

Stokiometrik asit konsantrasyonu 1,6 M olarak belirlenen cevhere, farkl asit

konsantrasyonlarnda 2 saat sreyle li ilemi gerekletirilmitir. Li ilemlerinde
srasyla 0,4M, 0,8M, 1,2M, 1,6M ve 2M olmak zere 5 farkl deney yaplmtr. Asit
konsantrasyonu deneylerinin sonular ekil 4.1de verilmitir.

ekil 4.1 : Asit kullanmna bal verim grafii (25oC, 1/5 K/S, 700 rpm, 120 dak.).

Deney sonularna bakldnda 0,4M asit konsantrasyonunun yeterli olmad

grlmtr. Asit konsantrasyonu 0,4M olduunda bakr verimi % 56 iken,

41
0,8Mdan itibaren bakr verimi % 90larn stne kmtr. Maksimum verime asit
konsantrasyonu 1,6M iken ulalm ve artan asit konsantrasyonuyla birlikte deiim
grlmemitir. Endstriyel olarak dnldnde, maliyet ve kazan hesaplamalar
dahilinde %91 ve %93 bakr kazanm grlen 0,8M ve 1,2M asit konsantrasyonu
tercih edilebilir. Fakat maksimum bakr kazanm isteniyorsa ideal olan asit
konsantrasyonu 1,6Mdr.

4.1.2 Scaklk ve sre deneyleri

Li prosesinde, sre nemli bir parametredir. zellikle malahit cevheri slfrk asit
ile ok hzl reaksiyona girdii bilinmektedir. Scaklnda li ilemi zerindeki
etkisini gzler nne sermek iin sre ve scaklk deneyleri birlikte yaplmtr.
Deneyler farkl scaklklarda, 15 dakikadan 3 saate kadar eitli aralklarla
yaplmtr. Deneydeki sabit parametreler; kat-sv oran 1/5, kartrma hz 700
dev./dak ve asit konsantrasyonu 1,6Mdr. Yaplan deneyler sonucu elde edilen
grafikler ekil 4.2 ve ekil 4.3te verilmitir.

ekil 4.2 : Scakla bal sre-verim grafii ( 1,6M, 1/5 K/S, 700 rpm).

Yaplan deneyler sonucunda, malahit cevherinin slfrik asit ile li ilemlerinde

bakrn zeltiye ok abuk getii belirlenmitir. Artan scaklklarla beraber bu hz

42
doru orantl bir ekilde artmtr. Oda scaklnda yaplan 15 dakikalk li ilemi
sonunda bakr kazanm %77 iken, 80oCde bakr kazanm %96 civarndadr.
Scakln li ilemi zerine etkisi ok byktr. Oda scaklnda 2 saat sonunda
%95 bakr kazanm grlrken, ayn verim 80oC scaklkta 10dakika sonunda
gzlemlenmektedir. Tm deneylerde grld zere 2 saatlik li ilemi ile 3 saatlik
li ilemi arasnda fark grlmemekle li ileminin 2 saat olmasnn yeterli olaca
belirlenmektedir. Scaklk arttka da maksimum bakr kazanm art gstermekte ve
maksimum verim iin gereken li sresi de azalmaktadr.

ekil 4.3 : Scakla bal sre-zeltiye geen demir miktar grafii (1,6M, 1/5 K/S,
700 rpm).

Oda scaklnda yaplan li ilemleri sonucunda maksimum bakr kazanm %95

iken 80oCde %99dur. Fakat ekil 4.3 te grld zere artan scaklkla beraber
zeltiye geen demir miktar da byk oranda art gstermektedir. Oda
scaklnda zeltiye geen demir miktar %10un altnda seyir ederken, 80 oCde bu
oran %30 larn stne kt grlmektedir. Artan sre ile de zeltiye geen demir
miktar beklenildii gibi artmaktadr.

43
4.1.3 Kat-sv oran deneyleri

Bakr verimini etkileyen parametrelerden bir taneside cevher ile zeltinin arlksal
orandr. Yaplan deneylerde, li sresi 2 saat ve kat-sv oranlar 1/1, 1/2, 1/3, 1/4 ve
1/5 kullanlmtr. Kat-sv oran deneylerinin sonular ekil 4.4te verilmitir.

ekil 4.4 : Kat- sv oranna bal verim-zeltiye geen demir grafii (25oC, 1,6M,
700 rpm, 120 dak.).

Malahit cevherine yaplan li ileminde K/S orannn ok etkili olmad

grlmektedir. K/S oran 1/3, 1/4 ve 1/5 olmas durumunda bakr kazanmlarnn
maksimum olduu gzlemlenmitir. K/S oranlar 1/1 ve 1/2 olduunda da yksek
verimler elde edilmi fakat yksek tonajlarda li ilemi yapldnda bu hacimsel
orann homojenlik asndan ok yararl olmayaca dnlmektedir. zeltiye
geen demir miktarnnda K/S orann artmasyla birlikte artt gzlemlenmitir.

4.1.4 Kartrma hz deneyleri

Bu deney grubunda, kartrma hznn zeltiye geen bakr miktarna etkisi

incelenmitir. Oda scaklnda yaplan li deneylerinde kartrma hz srasyla, 100,
200, 400, 600 ve 800 dev./dak. dr.

44
ekil 4.5 : Kartrma hzna bal verim-zeltiye geen demir grafii ( 25oC, 1/5
K/S, 1,6M, 120 dak.).

Kartrma hznn bakr kazanmna etkisi incelendiinde grlmektedir ki artan

kartrma hzyla birlikte zeltiye geen bakr miktar da art gstermektedir. 600
rpm ve daha yksek kartrma hzlarnda bakr kazanm verimi sabit kalmaktadr.
zeltiye geen demir miktarda bakr kazanm ile paralellik gsterir. Artan hzla
beraber zeltiye geen empirte miktar da artar.

4.2 Li Kinetii Deneyleri

Yaptmz almalarda da grld zere, malahit cevherinin slfrk asit ile ok

hzl reaksiyona girdii bilinmektedir. Bu nedenle, cevher 25, 60 ve 80oC
scaklklarda 2.5, 5 ve 15er dakika sreyle li edilmitir. Yaplan li deneylerinin
zeltiye geen bakr miktarnn sreye gre deiim grafii ekil 4.6da verilmitir.

Reaksiyonun kinetik geliimine bakldnda, reaksiyon kontroll modellere ya da

difzyon kontroll modellere benzemedii grlmektedir. Malahit cevherinin
slfrik asit ile li ileminin znme kinetii modeli basit logaritmik fonksiyondur.

y = k ln(t) + b

45
Bu modelde; y, bakr geri kazanm verimi(%), t, li sresi, k, hz sabiti ve b ise
katsay sabitleridir.

ekil 4.6 : Farkl scaklktaki li deneylerinin sreye bal verim grafii (1,6M, 1/5
K/S, 600 rpm).

ekil 4.7 : Verim-lnt grafii.

46
znmenin ok yksek blm 15 dakikada gereklemekte ve bu da ekil 4.6da
ki gibi logaritmik bir eriyi meydana getirmektedir. Bu logaritmik fonksiyonda ki k
hz sabiti ve b katsaylar scaklkla art gsterir. 25oCde k hz sabiti 4,131 iken
80oCde 4,661 olmutur. Ayn ekilde b katsays ise 25oCde 76,414 iken 80oCde
83,102 ye kmtr.

Elde edilen verilerden Arrhenius erisi izilmitir. ekil 4.8de Arrhenius grafii
grlmektedir. Bu grafik sayesinde aktivasyon enerjisi kolaylkla saptanabilmektedir.
Grafiin eimi , aktivasyon enerjisinin gaz sabitine orannn negatifini verir.

Eim = -Ea/R

Bu denklemden yaplan hesaplar zerine aktivasyon enerjisinin 2.1 kJ/mol olduu

belirlenmitir. Bu deerin literatrdeki deerlerle rtt grlmtr.

ekil 4.8 : Arrhenius grafii.

Aktivasyon enerjisinin 2,1 kJ/mol gibi dk bir deerde olmas, malahit cevherinin
slfrik asit ile li ilemin difzyon kontroll olduunu ortaya koymaktadr. ekil
4.5de ki kartrma hznn bakr kazanmna etkisi de bu bulguyu dorular
niteliktedir.

47
4.3 Kristal retimi Deneyleri

Yaplan deneyler sonunda elde edilen li zeltilerinden bakr slfat 5 hidrat

kristalleri retilmitir. Kristal retimi kademesinden nce li zeltisindeki demir
gibi empirteler giderilmek istenmitir.

Demir, bakr cevherlerinde en yaygn olarak bulunan safszlklardan biridir. Metalik

bakr veya bakr bileiklerinin retiminde demirin belli bir deerin altnda (max 200
ppm [31]) olmas hatta hi bulunmamas istenir. Demir, zeltide +2 ve/veya +3
deerlikli olarak bulunur. Deerlii +2 olan demir 4,5 pH dan sonra kerken, +3
olan demir 2-3 pH da kebilir. Bundan dolay +2 deerlikli demirleri ncelikle +3 e
ykseltgememiz gerekir. Bunun iin hidrojen peroksit (H2O2) kullanm uygundur.
Daha sonra zeltiye sodyum hidroksit (NaOH) ilavesi ile demir +3 iyonlar ve dier
empirteler, gtit ve hidroksitler olarak ktrlr. Demir iyonlar ieren
zeltilerden gtit ktrme;

2Fe2+ + H2O2 + 2H2O = 2FeOOH + 4H+

reaksiyonuna gre gereklemektedir.

Hazrlanan 500 mllik li zeltisine 1/10 orannda olmak zere %35 saflktaki H2O2
ilave edilmi ve oda scaklnda belirli srelerde kartrlmtr. Daha sonra, pH 3
olana kadar 5M NaOH zeltisi, zeltiye kartrlarak ilave edilmitir. NaOH
zeltisinin 5M kullanlmasndaki maksat, zeltinin toplam hacmini arttrmamaktr.
Toplam hacim artmas durumunda bakr konsantresi de azalm olacaktr.

NaOH ilavesiyle pH 2,5dan sonra zeltide kelmeler balamtr. Artan sreyle

birlikte ken demir miktarnn grafii ekil 4.9da verilmitir.

Bu deney sonunda elde edilen eriden grlecei zere , oda scaklnda 20

dakikadan sonra %99 civarnda demir ktrlebilmektedir. 20 dakikadan sonra
srenin daha da arttrlmasyla bakr ktrme verimi deimemektedir. Demir
miktar, bakr slfat retimi iin uygun hale getirilmitir. ken rnn beta-gtit
olduu ekil 4.10dan grlmektedir.

48
 ekil 4.9 : Srenin demir ktrme verimine etkisi.

ekil 4.10 : ktrlen demir rnnn XRD analizi.

Optimal olarak saptanan 2 saatlik li deneyinden elde edilen bakrca zengin

zeltiden 5 sulu bakr slfat retim parametreleri de aratrlmtr. ekil 4.11den
grlecei zere 50C de eitli kartrma hzlarnda li zeltisindeki serbest suyun

49
uzaklatrlmas ve kristal oluumunun balamas iin zelti arlna karn sre
deneyleri yaplmtr. lk kristallerin oluumu iin zeltinin yaklak % 80 i
uurulmutur. 400 rpm ve 220 dk sonrasnda ilk kristaller elde edilmitir.

Elde edilen kristaller oda scaklnda bir gece ak atmosferde kendiliinden

kurumas salanmtr. Daha sonradan elde edilen kristaller X-nlar
difraktrometresi yardmyla karakterize edilmitir. ekil 4.12den grlecei zere
retilen kristaller, 5 sulu bakr slfat tuzudur. Kimyasal analiz sonular %99,1
saflkta bakr slfat penta hidrat elde edildiini gstermitir.

ekil 4.11 : Bakr slfat kristallerinin retiminde zelti arlna kar sre
deiimi.

Sonrasnda yksek scaklkta yaplan buharlatrma deneyinde ise 3 sulu bakr slfat
tuzu retilmitir. ekil 4.13de bakr slfat 3 hidrat tuzunun XRD analizi verilmitir.
5 sulu bakr slfat kristallerine uygulanan TGA analizi ile (ekil 4.14)
anlalmaktadr ki 50oC scaklktan sonra bnyeden su kayb balamaktadr ve bu
durum deney bulgularn destekler durumdadr.

50
ekil 4.12 : 5 sulu bakr slfat kristallerinin XRD paterni.

ekil 4.13 : 3 sulu bakr slfat kristallerinin XRD paterni.

51
Bakr slfat 5 hidrat kristallerine yaplan TGA analizi ekil 4.14te verilmitir. 5 sulu
bakr slfat kristallerine yaplan TGA analizi gstermektedir ki, bakr slfat
kristalleri 50oC den sonra bnyesindeki 5 suyu atmaya balar. lk 2 suyununu 110oC
ye kadar atarken dier 2 suyunu 110-230oC arasnda atar. Bundan dolay, kristal
retimi esnasnda kristallerin yksek scaklklara maruz kalmamalar gerekmektedir.
Bnyesinde kalan son suyu attnda ise ktle kayb %63.93 iken scaklk ta 300 oC
dir.

ekil 4.14 : Bakr slfat penta hidrat kristallerinin TGA analizi.

Elde edilen 5 sulu bakr slfat tuzunun kapsaml analiz sonular ve ticari olarak
satlan bakr slfat tuzuyla kyaslanmas izelge 4.1de verilmitir. Burdan
anlald zere, retilen kristaller ticari olarak satlabilir dzeydedir. Minimum
%98 saflkta bakr slfat 5 hidrat istenirken, elde etteimiz bakr slfat kristalleri
%99,1 saflk mertebesindedir. erdii empirte ve toksik maddelerde limit
deerlerin altnda olduu grlmektedir.

52
izelge 4.1 : 5 sulu bakr slfat tuzunun ticari zellikleri ve rettiimiz tuzun
analizleriyle kyaslanmas [31].

Analiz
Parametre stenen Test Metodu
deerleri
A. Kimyasal Analiz
Bakr slfat penta hidrat 99,1 98 min AWWA B602-91
ierii ,%(w/w)
B. Emprite Limit Test Metodu
nnmeyen madde,%(w/w) 0,2 0.5 max DIN EN
Nem, %(w/w) 0,3 0.5 max 112386:1998
DIN EN
Serbest sulfirik asit, %(w/w) 0,15 0.2 max 112386:1998
DIN EN
Demir (Fe), ppm 55 200 112386:1998
ISO 6332

(CuSO4.5H2O)
C. Toksit Maddeler Test Metodu
ta limit ppm
Arsen (As) 2 5 DIN EN
Kadmiyum (Cd) 3 10 ISO112386:1998
6353-1 GM29
Krom(Cr) 1 5 ISO 6353-1 GM29
Civa (Hg) 0,04 0.1 ISO 5993
Nikel (Ni) 32 100 ISO 6353-1 GM29
Kurun (Pb) 13 70 ISO 6353-1 GM29
Antimon (Sb) 0,6 1 DIN EN
Selenyum (Se) 0,2 1 112386:1998
DIN EN
112386:1998

53
54
4. GENEL SONULAR

Yaplan almada, malahit esasl oksitli bakr cevherlerinden, ticari ad cam gz-
gz ta olarak bilinen 5 sulu bakr slfat kristalleri retilmi ve almann tm
kademeleri optimize edilmeye allmtr.

Halkal deirmende tlen malahit cevheri XRD ve AAS teknikleri ile karakterize
edilmitir.

Li deneylerinde elde edilen ince taneli cevher numunelerine farkl asit

konsantrasyonlar, scaklklar, sreler ve kartrma hzlarnda deneyler
gerekletirilmitir.

Farkl asit konsantrasyonlar kullanlarak yaplan deneylerde 1,6M ve 2M asit

konsantrasyonunda maksimum bakr kazanm (%95,1) elde edilmitir. Fakat 0,8 ve
1,2M asit konsantrasyonlarnda da %90 verimin zerine klabilmitir. retim iin
0,8 ve 1,2M asit konsantrasyonlarnn da yeterli olabilcei dnlmektedir.
0,4Mlk deneyde ise verim (%55) yetersizdir. zeltiye geen demir miktar da
artan asit kontrasyonuyla birlikte art gstermektedir.

Scaklk-sre deneylerinde 80oCde 2 saat sren deneyde %99 verime ulalmtr.

Fakat buna paralel olarakta %40 a yakn demir kazanmda grlmtr. Li
ilemlerinde, maksimum verime 2 saatte ulap daha sonra deiim
gzlenmemektedir. Scaklk olarak ise gerek yksek scakln maliyeti gerekse
zeltiye geen empirtelerin fazlal itibariyle %95 bakr kazanm grlen oda
scakl ideal gzkmektedir.

Kat-sv orannn deneylerimize etkisi fazla grlmemitir. 1/3, 1/4 ve 1/5 oranlarn
kullanld dneeylerde ayn bakr kazanmlar grlmtr. Kartma hz
deneylerinde kartrma hz arttka bakr kazanm artm ve 600 rpm den sonra
deiiklilik grlmemitir. zeltiyr geen demir miktarda buna paralellik gsterir.

Li kinetiinin ortaya karlmasnda heterojen znme modelleri denenmi fakat

baarl olunamamtr. Malahit slfrik asit ile ok hzl reaksiyona girmektedir.
Daha sonra znme mekanizmasnn, y = k ln(t) +b gibi logaritmik bir fonksiyon

55
olduu saptanmtr. Yaplan hesaplamalar sonucunda aktivasyon enerjisi 2,1 kJ/mol
gibi ok dk bir deer bulunmutur. Li ilemi difzyon kontroll
gereklemektedir. Kartrma hzyla bakr kazanmnn artmas da difzyon
kontroll olmasyla rtmektedir.

Demir ktrme deneylerinde ise, zeltideki demiri ktrmek iin, zeltiye 1/10
olacak ekilde H2O2 ve pH 3 oluncaya kadar NaOH ilave edilip artan sreyle demir
ktrme verimi incelenmitir. 20 dakika sonunda demir ktrme verimi %99,5e
ulamtr. Demir miktar retime uygun dzeye inmitir.

Kristalizasyon almalarnda, geleneksel buharlatrma metodu kullanlarak bakr

slfat kristalleri retilmitir. lk kristalizasyon genel olarak zeltinin %80inin
buharlatnda grlmektedir. Kristallere yaplan XRD ve TGA analizleri sonras 5
sulu bakr slfat tuzu olduu ortaya kmtr. Bu tuz, satlabilir kalitede (izelge
4.1) bir ticari rndr.

56
KAYNAKLAR

[1] Glezgin, A., (2010). Malahit cevherinin amonyum asetat zeltilerinde znme
kinetiinin incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits,
nn niversitesi, Malatya.
[2] Habashi, F., (1997). Copper in Handbook of Extractive Metallurgy II. Ed. F.
Habashi, Wiley VCH, Weinheim, Germany. pp-491-580.
[3] Akka, C., (2011). Oksitli bakr cevherlerinden bakr kazanm, Yksek Lisans
Tezi, Fen Bilimleri Enstits, .T., stanbul.
[4] Karahan, S., (19975). Bakr hidrometalurjisi ve flotasyonu, afak Matbaas,
Ankara. 90s.
[5] Harman, H., (2010). Hidrometalurjik yntemlerle bakr kimyasallar reten
tesislerden kan bakr ierikli atk sularn iyon deiimi metodu ile
temizlenmesi, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, .T.,
stanbul.
[6] Gndz, A., (2002). Mezopotamya ve eski msr, Bke Yaynlar, stanbul. 115s.
[7] Koak, H., (t.y). Bakr alamlar el kitab, 3.bask, yayn no:6.
[8] DPT, (2001). Sekizinci be yllk kalknma plan, Madencilik zel ihtisas
komisyonu raporu metal madenler alt komisyonu bakr-pirit alma
grubu raporu, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat
Mstearl, Yayn No: DPT 2627-K; 638.
[9] Url-1 <http://www.mta.gov.tr> alnd tarih 15.03.2013.
[10] Url-2 <http://www.doganaydal.com > alnd tarih 15.03.2013.
[11] Url-3 < http://metallurjist.wordpress.com > alnd tarih 15.03.2013
[12] Url-4 < http://madenmuhendis.blogspot.com > alnd tarih 15.03.2013
[13] Uar, G., (2005). Kalkopirit konsantresinin slfrik asitli ortamda potasyum
dikromat etkisinde li artlarnn belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi,
Fen Bilimleri Enstits, Seluk niversitesi, Konya.
[14] Tamzok, N., (2002). Bakr madenciliinde son gelimeler ve trkiye. 4,5 ve 6s.
[15] Url-5 <http://www.mta.gov.tr> alnd tarih 17.03.2013.
[16] Biswas, A.K., Davenport W.G., (1980). Extractive metallurgy of copper,
Second Edition, Pergamon Pres, London.
[17] Uar, G., (2006). Samsun converter cruf flotasyonu artklarndan amonyak lii
ile bakr kazanm aratrmalar, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri
Enstits, Cumhuriyet niversitesi, Sivas.
[18] Canbazolu, M., Girgin, ., (2001). Cevher hazrlama el kitab, T Yaynlar,
stanbul.

57
[19] Turan, M. D., (2010). Etkin ykseltgenler varlnda kalkopiritin basn liinin
incelenmesi, Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstits, Frat niversitesi,
Elaz.
[20] Aydoan, S., (2000). Hafik Madentepe bakr cruflarnn slfrik asit, asidik
ferrik slfat ve amonyak lii koullarnn belirlenmesi, Doktora Tezi,
Fen Bilimleri Enstits, Cumhuriyet niversitesi, Sivas.
[21] Kaytaz Y., (1990). Cevher hazrlama kitab, .T. Yaynlar, stanbul.
[22] Jackson, E., (1986). Hydrometallurgical extraction and reclamation, Ellis
Harwood Ltd. pp.58-60.
[23] Boyrazl, M., (2001). Bakr converter crufunun dikromatl ortamda liinin
incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, Frat
niversitesi, Elaz.
[24] Url-6 < http://www.srkturkiye.com > alnd tarih 18.03.2013.
[25] Davenport, W.G., King M., Schlesinger, M., Biswas A.K., (2012). Extractive
metallurgy of copper, Pergamon, Oxford, UK. pp 290.
[26] Girgin, ., Baser F., (1990). Yerinde li uygulamalar ve tenr-tonaj ilikisi,
Madencilik, Cilt 3 , Say 2.
[27] Ergnalp F., (1959). Cevher hazrlama prensipleri, .T. Yaynlar, stanbul.
[28] Akta E., (2008). Malahit mineralinin amonyum nitrat zeltileri ile li edilmesi
ve liing kinetiinin incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri
Enstits , nn niversitesi, Malatya.
[29] Bingl D., Canbazolu M., (2003). Dissolution kinetics of malachite in
sulphuric acid, Hydrometallurgy, Volume 72, page 159-165.
[30] Quast K. B., Popescu M. N., (t.y.). Kinetics of copper leaching from two south
Australian ores, Ian Wark Research Institute, University of South
Australia.
[31] Url-7 < http://www.saj.com.my > alnd tarih 25.03.2013.

58
ZGEM

Ad Soyad: Hasan Kke

Doum Yeri ve Tarihi: Fatih, 1989

Adres: Silivrikap mah. Fatih sitesi B/3 blok D:8, Fatih/ST.

E-Posta: hasankokes@yahoo.com

Lisans: Sakarya niversitesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii

59