Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
na filosofia de Plotino
Mystical Intellectual Experience in Plotinus Philosophy
Bernardo Guadalupe dos Santos Lins Brando*
Resumo: Uma leitura rpida das Enadas parece indicar que Plotino descreve
apenas um tipo de experincia mstica, a da unio da alma com o Um. No entanto,
tudo indica que existem dois tipos: os textos indicam que a unio da alma com
o Intelecto tambm responsvel por uma forma de conhecimento intuitivo,
superior razo e inefvel. Nesse artigo, tento mostrar em que consiste tal expe-
rincia, delimitando sua natureza, indicando suas caractersticas, determinando
suas etapas e relacionando-a com a questo do conhecimento de si.
Palavras-chave: neoplatonismo; Plotino; experincia mstica.
Abstract: A quick reading of the Enneads seems to suggest that Plotinus describes
only one kind of mystical experience, that of the union of the soul with the One.
However, there seem to be two kinds of such experience. The texts suggest that
the union of the soul with the Intellect is also responsible for a form of intuitive
knowledge, ineffable and superior to reason. In this article I try to demonstrate
what that experience consists in, describing its nature and indicating its features,
determining its stages and relating it to the question of self-awareness
Keywords: Neoplatonism, Plotinus, mystical experience.
* Bernardo Guadalupe dos Santos Lins Brando doutorando na Univ. Federal de Minas
Gerais, Brasil. E-mail: geraldosantos@yahoo.com.br
1
DODDS, E. Pagan and Christian in an Age of Anxiety. Cambridge: Cambridge University
Press, 1990, p. 84, n. 1.
2
Ou seja, ao Intelecto. HADOT, P. Les niveaux de conscience dans le tats mystiques selon
Plotin. Journal de Psychologie, n. 2-3, 1980, p. 245.
LLOYD, G. Plotinus. Nova York: Routledge, 1994, p. 218.
RIST, J. Back to the Mysticism of Plotinus: some more specifics. Journal of History of Phi-
losophy, v. 27, n. 2, 1989, p. 195.
WALLIS, R. Nous as Experience. In: HARRIS, B. (Org.). The Significance of Neoplatonism.
Virginia: International Society for Neoplatonic Studies, 1976, p. 121-143. Utilizando os estudos
de Von Fritz, que entendem o conceito de nos (intelecto) em Homero como uma espcie
de sexto sentido que penetra mais profundamente na natureza dos objetos percebidos que
os outros sentidos, ele compara a experincia de Plotino com a da descoberta matemtica e
cientfica, bem como da inspirao artstica. Tambm analisa suas semelhanas com a experin-
cia intelectual descrita na Carta VII de Plato. Ao mesmo tempo, notando que, na experincia
de Plotino, existe uma certa contemplao da totalidade, Wallis tambm a compara com a
inspirao literria de Flon, a contemplao esttica de Schopenhauer, alguns relatos budistas
e descries de experincias de usurios de mescalina e outros alucingenos.
MERLAN, P. Monopsychism, Mysticism, Metaconsciousness: problems of the soul in the
Neoaristotelian and Neoplatonic tradition. The Hague: Martinus Nijhoff, 1963. Merlan acredita
ter encontrado paralelos da mstica intelectual de Plotino em uma tradio que, passando pela
filosofia islmica com Averris, Ibn Bjjah, Al-Frb e Avicena, bem como por comentadores
antigos, como Alexandre e o pseudo-Alexandre de Afrodsia, parece remontar ao prprio
Aristteles. Ainda, a partir da sentena de Averris, ideo prothetia venit in dispositione simili
epilepsie, Merlan tambm a compara com textos de Dostoievski e Grard de Nerval, que falam
de uma compreenso sbita de todas as coisas e de um enorme bem estar. Os paralelos com
a tradio neoaristotlica me parecem muito interessantes. No caso dos comentadores antigos,
somos at mesmo tentados a pensar em inspiraes e fontes para o prprio Plotino. J no
creio, no entanto, que a relao com as descries de Dostoievski e Grard de Nerval seja to
adequada. Os dois autores, quando falam de suas experincias, discorrem sobre o trabalho da
imaginao, que no existe na experincia de Plotino, de natureza puramente intelectual.
Muitas vezes, acordando do meu corpo para mim mesmo, vindo a estar,
por um lado, fora das outras coisas e, por outro, dentro de mim mesmo,
vejo uma admirvel beleza. Neste momento, acredito ainda mais pertencer
parte superior [dos seres]. Atualizo uma vida superior, vindo tanto a ser
uma mesma coisa com o divino, quanto a me estabelecer nele, chegan-
do quela atividade e estabelecendo a mim mesmo acima de todo outro
inteligvel. Depois desse repouso no divino, descendo do intelecto ao
raciocnio, fico perplexo a respeito de como alguma vez e agora mesmo
desci, bem como a respeito de como a minha alma veio a estar dentro de
um corpo, apesar de ser tal como se manifestou por si mesma, mesmo
estando em um corpo.
IV, 7, 10.
IV, 8, 1, 1-11. Polla/kij e)geiro/menoj eij e)mauto\n e)k tou= swmatoj kai gino/menoj twn
me\n allwn ecw, e)mautou= de\ eisw, qaumasto\n h(likon o(rwn ka/lloj, kai th=j kreittonoj
moiraj pisteu/saj to/te ma/lista einai, zwh/n te a)risthn e)nergh/saj kai t% qei% eij tau)to\n
gegenhme/noj kai e)n au)t% idruqeij eij e)ne/rgeian e)lqwn e)keinhn u(pe\r pa=n to\ allo nohto\n
e)mauto\n idru/saj, meta\ tau/thn th\n e)n t% qei% sta/sin eij logismo\n e)k nou= kataba\j
a)porw, pwj pote kai nu=n katabainw, kai opwj pote/ moi endon h( yuxh\ gege/nhtai tou=
swmatoj tou=to ousa, oion e)fa/nh kaq e(auth/n, kaiper ousa e)n swmati.
De Isaac et anima, IV, 11, apud HADOT, P. Annuaire de lcole Pratique des Hautes tudes
Ve section sciences religieuses, 1970-1971. T. LXXVIII, Paris, 1971, p. 288.
10
Ibid., p. 288-289. Hadot cita como fonte para as suas afirmaes sobre a relao de IV, 8,
1 com a mstica rabe o livro de CORBIN, H. Histoire de la philosophie islamique. Paris, 1964,
p. 36.
11
Vida de Plotino, 23, 9. Hadot, op. cit., p. 289, diz que possvel que esse Deus seja o
Intelecto. Mas Porfrio claro aqui: trata-se do Deus primeiro, que est estabelecido acima do
Intelecto e de todo o inteligvel. Ou seja, o Um.
12
23, 7-18.
13
RIST, J. Plotinus: road to reality. Cambridge, 1967. Uso a edio italiana: RIST, J. Plotino:
la via verso la realit. Genova: Il Melangolo, 1995, p. 93; 256-257.
14
ODALY, G. Plotinus Philosophy of the Self, p. 83; The Presence of the One in Plotinus, In:
Plotino e il Neoplatonismo in Oriente e in Occidente (Problemi Attuali de Scienza e di Cultura,
Quaderno n. 198). Roma, 1974, p. 159. Note-se que ODaly remete ao livro de Rist a justificativa
da sua interpretao de IV, 8, 1 como se referindo ao Um.
15
No apndice de seu comentrio a VI, 9, Plotinus on the Good or the One (Enneads VI,
9).
16
HADOT, P. Annuaire, p. 288-289; HADOT, P., Lunion de lme avec lintellect divin dans
lexprience mystique plotinienne. In: Proclus et son Influence. Actes du Colloque de Neuchtel,
julho de 1985, p. 14-15.
17
OMEARA, D. A propos dun tmoignage sur lexprience mystique de Plotin. Mnemosyne,
27, 1974, p. 238-244.
Etapas da Experincia
18
HADOT, P. Lunion de lme avec lintellect divin dans lexprience mystique plotinienne,
p. 15.
19
HADOT, P. Annuaire, p. 289.
20
OMEARA, D. op. cit.
21
RIST, J. Back to the Mysticism of Plotinus, p. 193-194.
Ver, pois, uma inteligncia, vendo no algo sensvel, nem alguma destas
coisas mortais, mas intuindo o eterno com o eterno todas as coisas no
inteligvel , tornando-se tambm um mundo inteligvel e luminoso, ilu-
minado pela verdade que procede do Bem, aquele que irradia a verdade
a todos os inteligveis23.
Por isso, tambm Zeus, ainda que seja o mais velho de todos os deuses, os
quais guia, avana primeiro contemplao deste (o mundo inteligvel),
e seguem-no os outros deuses, dimones e as almas que podem ver essas
coisas. E este (o mundo inteligvel) aparece para eles de um certo lugar
invisvel e, elevando-se sobre eles, ilumina do alto todas as coisas, enche
de esplendor e maravilha os que esto em baixo, os quais se viram para
v-lo, no podendo, tal como ao sol. Na verdade, alguns deles suportam
a luz e vem. Outros, tanto mais se perturbam quanto mais separados
esto dele24.
Essa passagem e a que a segue tm por base Fedro 246e-24c, texto pla-
tnico que aborda mitologicamente a contemplao das formas inteligveis e
do ser. Como na filosofia plotiniana o ser o Intelecto, Plotino compreendeu
o texto como uma descrio alegrica da experincia mstica intelectual da
22
I, 2, 4, 18-20. Ti oun tou=to; Qe/a kai tu/poj tou= o)fqe/ntoj e)nteqeij kai e)nergwn, wj h(
oyij peri to\ o(rwmenon.
23
IV, 7, 10, 32-37. Oyetai ga\r nou=n o(rwnta ou)k aisqhto/n ti ou)de\ twn qnhtwn tou/twn,
a)lla\ a)idi% to\ a)idion katanoou=nta, pa/nta ta\ e)n t% noht%, ko/smon kai au)to\n nohto\n kai
fwteino\n gegenhme/non, a)lhqei# katalampo/menon tv= para\ tou= a)gaqou=, o pa=sin e)pila/mpei
toij nohtoij a)lh/qeian.
24
V, 8, 10, 1-10. Dia\ tou=to kai <o( Zeu\j> kaiper wn presbu/tatoj twn allwn qewn, wn
au)to\j h(geitai, <prwtoj poreu/etai> e)pi th\n tou/tou qe/an, oi de\ <epontai qeoi> alloi
<kai daimonej> kai yuxai, ai tau=ta o(ra=n <du/nantai>. O de\ e)kfainetai au)toij ek tinoj
a)ora/tou to/pou kai a)nateilaj u(you= e)p au)twn kate/lamye me\n pa/nta kai eplhsen au)gh=j
kai e)ce/plhce me\n tou\j ka/tw, kai e)stra/fhsan idein ou) dedunhme/noi oia hlion. Oi me\n
ar au)tou= a)ne/xontai te kai ble/pousin, oi de\ tara/ttontai, os% an a)festh/kwsin au)tou.
25
A alma do mundo, por sua vez, que no mencionada aqui, aparece em V, 8, 13, 15 como
sendo Afrodite.
26
V, 8, 10, 10-16. Orwntej de\ oi dunhqe/ntej idein eij au)to\n me\n pa/ntej ble/pousi
kai eij to\ au)tou. ou) tau)to\n de\ ekastoj a)ei qe/ama komizetai, a)ll o( me\n a)tene\j idwn
e)kla/mpousan eide th\n tou= dikaiou phgh\n kai fu/sin, alloj de\ th=j swfrosu/nhj e)plh/sqh
tou= qea/matoj, ou)x oian anqrwpoi par au)toij, otan exwsi: mimeitai ga\r auth a)mvge/pv
e)keinhn.
27
V, 8, 10, 24-33. Tau=ta oun o(rwn o( Zeu/j, kai ei tij h(mwn au)t% sunerasth/j, to\ teleu-
taion o(r#= me/non e)pi pa=sin olon to\ ka/lloj, kai ka/llouj metasxwn tou= e)kei: a)postilbei
ga\r pa/nta kai plhroi tou\j e)kei genome/nouj, wj kalou\j kai au)tou\j gene/sqai, o(poioi
polla/kij anqrwpoi eij u(yhlou\j a)nabainontej to/pouj to\ canqo\n xrwma e)xou/shj th=j
gh=j th=j e)kei e)plh/sqhsan e)keinhj th=j xro/aj o(moiwqe/ntej tv= e)f hj e)bebh/kesan. Ekei
de\ xro/a h( e)panqou=sa ka/lloj e)sti, ma=llon de\ pa=n xro/a kai ka/lloj e)k ba/qouj: ou) ga\r
allo to\ kalo\n wj e)panqou=n.
28
V, 8, 11, 1-9. Ei de/ tij h(mwn a)dunatwn e(auto\n o(ra=n, u(p e)keinou tou= qeou= e)pa\n kata-
lhfqeij eij to\ idein profe/rv to\ qe/ama, e(auto\n profe/rei kai eiko/na au)tou= kallwpisqeisan
ble/pei, a)feij de\ th\n eiko/na kaiper kalh\n ousan eij en au(t% e)lqwn kai mhke/ti sxisaj
en o(mou= pa/nta e)sti met e)keinou tou= qeou= a)yofhti paro/ntoj, kai esti met au)tou= oson
du/natai kai qe/lei, ei d e)pistrafeih eij du/o, kaqaro\j me/nwn e)fech=j e)stin au)t%, wste
au)t% pareinai e)keinwj pa/lin, ei pa/lin e)p au)to\n stre/foi.
29
HADOT, P. Les niveaux de conscience, p. 256-264.
p. 8-9.
30
VI, 7, 12, 23-30. Esti d au)twn h( oion r(oh\ e)k mia=j phgh=j, ou)x oion e(no/j tinoj
31
pneu/matoj h qermo/thtoj mia=j, a)lla\ oion ei tij hn poio/thj mia pa/saj e)n au)tv= exousa
kai s%zousa ta\j poio/thtaj, gluku/thtoj meta\ eu)wdiaj, kai o(mou= oinwdhj poio/thj kai
xulwn a(pa/ntwn duna/meij kai xrwma/twn oyeij kai osa a(fai ginwskousin: estwsan de\
kai osa a)koai a)kou/ousi, pa/nta me/lh kai r(uqmo\j pa=j.
WALLIS, R. Nous as Experience, p. 123.
32
Para Plotino, a interioridade dessa viso tal que nem ao menos faz
sentido falar de um objeto enquanto algo exterior. O objeto contemplado
no visto como algo distante, mas como pertencente ao interior da alma.
Trata-se de um modo de conhecimento totalmente distinto do usual. Mas,
como possvel conhecer algo, em uma viso interior, como a si mesmo?
33
Sobre o conhecimento sensvel, ver I, 1, 7, 10-17. Sobre a dinoia, ver V, 3, 2, 7-14.
34
IV, 7, 10, 41-46. Ei d h( ka/qarsij poiei e)n gnwsei twn a)ristwn einai, kai ai e)pisth=mai
endon ousai a)nafainontai, ai dh\ kai ontwj e)pisth=mai eisin. Ou) ga\r dh\ ecw pou dramou=sa
h( yuxh\ <swfrosu/nhn kaqor#=> kai <dikaiosu/nhn>, a)ll au)th\ par au)tv= e)n tv= katanoh/sei
e(auth=j kai tou= o pro/teron hn...
35
V, 8, 10, 33-45. Alla\ toij mh\ olon o(rwsin h( prosbolh\ mo/nh e)nomisqh, toij de\ dia\
panto\j oion oinwqeisi kai plhrwqeisi tou= ne/ktaroj, ate di olhj th=j yuxh=j tou= ka/
llouj e)lqo/ntoj, ou) qeataij mo/non u(pa/rxei gene/sqai. Ou) ga\r eti to\ me\n ecw, to\ d au
to\ qewmenon ecw, a)ll exei to\ o)ce/wj o(rwn e)n au)t% to\ o(rwmenon, kai exwn ta\ polla\
a)gnoei oti exei kai wj ecw on ble/pei, oti wj o(rwmenon ble/pei kai oti qe/lei ble/pein.
Pa=n de\ o tij wj qeato\n ble/pei ecw ble/pei. Alla\ xrh\ eij au(to\n hdh metafe/rein kai
ble/pein wj en kai ble/pein wj au(to/n.
36
VI, 9, 3, 22-25. Nou=n toinun xrh\ geno/menon kai th\n yuxh\n th\n au(tou= n% pisteu/santa
kai u(fidru/santa, in a o(r#= e)keinoj e)grhgoruia de/xoito, tou/t% qea=sqai to\ en ou) pros-
tiqe/nta aisqhsin ou)demian ou)de/ ti par au)th=j eij e)keinon dexo/menon.
37
VI, 9, 3, 27-32. Otan toinun o( e)pi th\n qe/an tou= toiou/tou e)stalme/noj h me/geqoj h
sxh=ma h ogkon peri tau/thn th\n fu/sin fantasqv=, ou) nou=j tou/t% h(gemwn ginetai th=j
qe/aj, oti mh\ nou=j ta\ toiau=ta pe/fuken o(ra=n, a)ll estin aisqh/sewj kai do/chj e(pome/nhj
aisqh/sei h( e)ne/rgeia.
38
V, 5, 1, 15.
39
III, 6, 6, 65-77 e V, 5, 11, 20. Digno de nota tambm IV, 8, 1, em que a experincia do
Intelecto comparada a um despertar.
40
V, 8, 32-42. Alla\ xrh\ eij au(to\n hdh metafe/rein kai ble/pein wj en kai ble/pein wj
au(to/n, wsper ei tij u(po\ qeou= katasxeqeij foibo/lhptoj h u(po/ tinoj Mou/shj e)n au(t%
an poioito tou= qeou= th\n qe/an, ei du/namin exoi e)n au(t% qeo\n ble/pein.
41
V, 8, 10, 31-36. toij de\ dia\ panto\j oion oinwqeisi kai plhrwqeisi tou= ne/ktaroj, ate
di olhj th=j yuxh=j tou= ka/llouj e)lqo/ntoj, ou) qeataij mo/non u(pa/rxei gene/sqai. Ou)
ga\r eti to\ me\n ecw, to\ d au to\ qewmenon ecw, a)ll exei to\ o)ce/wj o(rwn e)n au)t% to\
o(rwmenon
42
V, 3, 4, 9-11. to\n ginwskonta e(auto\n kata\ to\n nou=n e)keinon gino/menon: ka)kein%
e(auto\n noein au ou)x wj anqrwpon eti, a)lla\ pantelwj allon geno/menon
43
IV, 4, 1, 4-11. Twn oun e)ntau=qa ou)de/n, oion oti e)filoso/fhse, kai dh\ kai oti e)ntau=qa
ousa e)qea=to ta\ e)kei; All ei mh\ estin, ote tij e)piba/llei tini tv= noh/sei, allo ti poiein
h noein ka)keino qewrein kai e)n tv= noh/sei ou)k estin e)mperiexo/menon to\ e)nenoh/kein,
a)ll usteron an tij tou=t, ei etuxen, eipoi, tou=to de\ hdh metaba/llontoj ou)k an eih
e)n t% noht% kaqarwj onta mnh/mhn exein twn tv=de/ pote au)t% tini gegenhme/nwn.
Alm disso, deve ser lembrado que, quando tambm aqui algum contempla
e, especialmente, quando o faz claramente, no volta a inteleco para si
mesmo. Tem-se, por um lado, a si mesmo, mas, por outro, sua atividade se
dirige quilo. E se transforma naquilo, oferecendo a si mesmo como matria,
moldando-se segundo o que visto e existindo ento em potncia45.
44
Trata-se, na verdade, da mesma experincia. Afinal, a alma pode se separar do corpo tanto
pela morte quanto, em alguns momentos da vida, por causa de sua purificao. Alis, no me
ocorre nenhuma passagem das Enadas, nem algum motivo para pensar que a experincia do
Intelecto realizada ainda em vida seja substancialmente diferente da que pode ocorrer aps a
morte.
45
IV, 4, 2, 3-8. Pro\j dh\ tau=ta/ tij a)namnhsqh/tw, wj otan kai e)ntau=qa qewrv= kai ma/
lista e)nargwj, ou)k e)pistre/fei pro\j e(auto\n to/te tv= noh/sei, a)ll exei me\n e(auto/n, h( de\
e)ne/rgeia pro\j e)keino, ka)keino ginetai oion ulhn e(auto\n parasxwn, eidopoiou/menoj de\
kata\ to\ o(rwmenon kai duna/mei wn to/te au)to/j.
46
I, 4, 10, 20-35.
47
V, 3, 1.
Referncias bibliogrficas
V, 3, 4, 1-14.
48
Citao de ARISTTELES. Metafsica 1072b 21-22; V, 3, 5, 23: to\n nou=n tau)to\n einai t%
49
noht%.
V, 3, 5, 44-6, 1.
50
V, 3, 4, 29-33.
51
Nijhoff, 1963.
ODALY, G. The Presence of the One in Plotinus. In: Plotino e il Neoplatonismo in
Oriente e in Occidente (Problemi Attuali di Scienza e di Cultura, Quaderno
n. 198). Roma, 1974, p. 156-169.
OMEARA, D. A propos dun tmoignage sur lexprience mystique de Plotin.
Mnemosyne, 27, 1974, p. 238-244.
PORFRIO. Vida de Plotino. Traduo de R. Ullmann. In: ULLMAN, R. Plotino:
um estudo das Enadas. Porto Alegre: EDIPUCRS, 2002.
RIST, J. Back to the Mysticism of Plotinus: some more specifics. Journal of History
of Philosophy, v. 27, n. 2, 1989, p. 183-197.
_____ Plotino: la via verso la realt. Genova: Il Melangolo, 1995.
WALLIS, R. Nous as Experience. In: HARRIS, B. (editor). The Significance of
Neoplatonism. Virginia: International Society for Neoplatonic Studies, 1976,
p. 121-143.