ONUR YAYINEV

STALN DNEM
ANNA L. STRONG
BRNC BASKI
 STALN DNEM
ANNA LOUISE STRONG

EVREN
ALAATTN BLG
Anna Louise Strongun The Stalin Era (Mainstream Publishers, New York
1956) adl yaptn Alaattin Bilgi Trkeye evirdi; kitap, Onur Yaynlar
tarafndan Mart 1988de Ankarada ahin Matbaasnda dizdirilip bastrld.
 ii

evirenin nsz, Alaattin Bilgi

Yazarn nsz, Anna Louise Strong
Tek Bir lkede Sosyalizm
Be Yllk Plan
Tarmda Devrim
Yeni Halk
Byk lgnlk
Bar in Sava Baarszla Uruyor
Hitleri Durduran Pakt
Btn Bir Halkn Sava
kinci Yeniden Kurulu
Stalin ve Sonras
 ANNA LOUISE STRONG

1885te ABDnin Nebraska eyaleti Friend kentinde doan Anna L. Strong,

yazar-gazeteci olarak, John Reed geleneini srdren, son elli yln en nl
adlarndan biri. Dnya haritasn deitiren savalarn, devrimlerin ve toplumsal
alkantlarn yakn tan.
1921de Volga yresindeki byk alk srasnda, Amerikan Dostlar Servisiyle,
ilk yabanc yardm Rusyaya gtren grup ierisinde yer ald. 1930da, bugn
de be dilde bir milyon tirajl haftalk Moskova Haberlerinin kurucusu ve ilk
editr oldu. Bu kimliiyle Rusyann her yanna gitmek ve sosyalist kuruluu
dorudan grmek olanan buldu. Sovyetler Birliinde kald uzun yllar
boyunca ve daha sonra da inde bulunduu sralarda, bata Stalin, Molotov,
Voroilov olmak zere, Mao e-tung, u Teh ve Bayan Sun Yat-sen ile yakn
grmeleri oldu. Rusya ve in zerine, ikisi en ok satan kitaplar listesine
giren on bei akn kitabn yazar. Stalin Dnemi, bu dnem zerine yazlm ilk
ve belki de tek kitap.
 EVRENN NSZ
ANNA LOUISE STRONG

DNYA politikas ile ilgilenen hemen herkesin zerinde birletii nokta,

son iki yln 1986 ve 1987 yllarnn Sovyetler Birliinin tarihinde bir
dnm noktas olduudur. 1986 yl banda toplanan Sovyetler Birlii Komnist
Partisi 27. Kongresi, gelecekte, uzun yllar kapsayan bir dnemde, Sovyet
toplumunun, politik, toplumsal, ekonomik ve entelektel alanlardaki gelimesi,
daha dorusu kkl bir atlm iin ana ilkeleri saptad. Daha nce 1985 yl Nisan
aynda yaplan Merkez Komitesi toplantsnda da, SBKP ynetiminin imdiye
dein baarlm olan ilerin bir deerlendirmesi yaplarak, siyasal ve pratik
yaamdaki ihmallerimizi, ekonomik, sosyal ve manevi alandaki olumsuz
eilimleri, bu olgularn nedenlerini, Partiye ve halka itenlikle ve aka
anlatmay kendine dev bildii belirtildi. Yukarda saylan alanlarda yaplacak
atlmlarn devrimci nitelikleri ile, grlen aksaklklarn, ihmallerin,
olumsuzluklarn dzeltilmesi ve gerek sosyalist demokrasinin uygulanmas
konusunda alnacak nlemler ve getirilen neriler, btn dnyada yanklar
uyandrd, olumlu olumsuz pek ok tartmaya yol at. Ayrca, 1987 yl Ocak ve
Haziran aylarnda toplanan SBKP Merkez Komitesinde Genel Sekreter Mihail
Gorbaov, imdi artk yaygnlaan adyla perestroyka ve glasnost
politikalarnn ana izgileriniANNA
ve iki yllk
LOUISE uygulamada grlen aksaklklar ile
STRONG
kaydedilen gelimeleri, kapsaml raporlar halinde hem lke hem de dnya
kamuoyuna sundu.
1987 yl, Byk Ekim Sosyalist Devriminin 70. ylyd. Sovyetler Birlii,
bu yetmi ylda, sosyalist devrimi gerekletirdii gibi, toplumsal gelime
yolunda byk admlar att. Sanayi ve tarmda yaplan kkl deiimlerle,
neredeyse Orta a karanlnda yaayan Rus mujikleri ile dier uluslarn
kylleri, ya tarm ya sanayi iisi haline geldi. kinci Dnya Savanda Alman
Nazizmini yenerek tm dnyay faizmin zulmnden ve tehlikesinden kurtaran
gcn de gene Sovyet halk ile yneticilerinden kaynaklandn unutmamak
gerek. Btn bu baarlara karn, Sovyetler Birliinde, toplumun gelimesinde
ortaya kan elikilerin derinletii, zamannda zmlenmedii iin gitgide
biriktii ve daha nemlisi bir bunalm ncesinin biimlerine brnd grld.
lk ve nemli eletiri ya da daha dorusu aklama, 1956 ylnda, 20. Parti
Kongresinde Birinci Sekreter Kruev tarafndan yapld. Burada ekonomik
sorunlarn eletirisinden ok, Stalin dneminde Sovyet insannn demokratik
haklarnn ihlali konusunda yaplan aklamalar, Sovyetlerde ve dnyada byk
yanklar uyandrd. Bu dnemin ayrntl bir irdelenmesini okur bu kitapta
bulacaktr. Kongreyi izleyen yllarda, Kruevin, ekonomik alanda ve zellikle
tarmn iine dt durgunluktan kurtarma abalarnn baarl olamad, on
yl sonra, 1966da toplanan 23. Kongrede vurguland. imdi Genel Sekreter
Brejnev idi ve bu baarszln balca nedeni olarak zorunlu yksek savunma
harcamalarnn yan sra Kruevin egdml olmayan denemeleri ya da
ekonomik sorunlara subjektif yaklam gsterildi.
20. ve 23. Kongreler arasndaki Kruev dneminde yrtlen
destalinizasyon politikasnn moral ve politik bir kmaza yol at grlr.
nk bu politika, inandrc olmayan, tutarsz ve duygusal bir temele
dayanyordu. Her eyden nce Sovyet halkna, Stalin dneminin ve kiiye
tapma zayflnn byk srr aklanmamt. Stalin, bir an btn
ktlklerinin, Sovyet halknn btn ektiklerinin, ekonomik gelime ile Alman
Nazizmine kar kazand zafer iin katland skntlarn sorumlusu gibi
gsteriliyordu. Yaratlan ve ar aksak ileyen brokratik mekanizmadan dolay
Stalin sulanyordu ama, on ylda bu mekanizmann tek dilisi bile
deitirilmemiti. Stalin evresinde doan efsane yklmak istenmiti, ama
yerine bir gerek konulamamt. Tabular yklrken domas doal olan boluk,
olumlu ve gereki fikirler ya da politik yntemler ile doldurulmad iin, iiler
ile gen aydnlar arasnda bir ktmserlik, d krkl ve adamsendeciliin
yaygnlamas doald. Karamsarlk ve umursamazlk yaygnlap toplumun
bnyesinde yer edince, ideolojik bir boluk domas ve gericilie yol amas
kanlmazd. Rus marksizminin ve leninizminin byk gelenei
canlandrlamam, lider kadrosu, genleri ve hatta orta kuaklar ideolojik bir
karmakarklk iinde brakmlard.
ANNA LOUISE STRONG
Sovyet Komnist Partisine, Genel Sekreter Brejnev ile Babakan
Kosiginin egemen olduu srada yaplan 23. Kongre, tarmda hl stesinden
gelinemeyen durgunluun giderilmesi, lkenin buday gereksinmesini
karlayabilmesi iin gerekli nlemlerin alnmas ile, sanayide verimin
ykseltilmesinin salanmas amaland. Stalin konusunda ise, Kongre, politik
alanda kimi reformlarn yaplmas kararn ald, ancak, de-stalinizasyonun daha
ileriye gtrlmesinden vazgeildi. 1966da toplanan 23. Kongre, Stalin sorunu
asndan, sorunun ertelendii bir kongre oldu. 1982 ylna kadar sren Brejnev
dneminde, merkezi planlamaya biraz esneklik kazandrma abalar dnda,
Sovyetler Birliinde duraan bir dnem yaand. Daha sonra genel sekreterlie
gelen Yuri Andropov ve ernenko dnemlerinde ise ne ekonomik ne de politik
alanda nemli bir adm atlmad.
Btn bu radikal olmayan reform giriimlerinden, duraksamalardan,
dnlerinden sonra, yeni Genel Sekreter Gorbaov, ekonomi ve politik alanlarda
getirdii eletirilerin ve gsterdii hedeflerin yan sra, Stalin konusundaki
tutuma da aklk getirdi. Gorbaov, ekonomide iletme biim ve yntemlerinin
hantallnn, hareketsizliinin, dinamizmin zayflamasnn, brokrasinin
trmanmasnn nemli zararlara yol atn, toplum yaamnn duraanlatn
syledi: Durum deiiklik gerektiriyordu; hem yerel, hem de merkez
organlarnda garip bir zihniyet egemen olmaya balad: Herkes, hibir eyi
deitirmeden, iler nasl iyileebilir diye kendi kendine soruyordu. Ama bu
mmkn deildir yoldalar. nsan bir an durursa, bir kilometre geride kalr.
Olgunlam sorunlarn zmlenmesinden kanlamaz. Byle bir tutum, lkeye,
devlete, partiye ok pahalya mal olur. Bunu yksek sesle ve anlalr bir dille
belirtmemiz gerekiyor! Btn bunlardan, Partinin ve Devletin ynetici organlar
sorumluydu. Leninin, bir teorinin deerinin, gerekte var olan btn
elikilerin tam bir tablosunu salamak olduu biimindeki retisi ou kez
kulak ard edilmiti. Sosyalizmin teorik kavramlar, toplumun yz yze geldii ve
zmeye alt sorunlardan tamamen farkl olduu, 1930lar ve 1940lardan
beri neredeyse aynen kalmtr. Gelien sosyalizm, itici gleri ile elikilerinin
diyalektii ve toplumun o gn iinde bulunduu koullar, derinlemesine bilimsel
aratrmalarn konusu yaplmamtr... Leninin, sosyalizm konusundaki
dnceleri yzeysel olarak yorumlanm ve ou kez teorik derinlii ve anlam
slatrlmtr. Kamu mlkiyeti, snflar, cumhuriyetimizi oluturan uluslararas
ilikiler, alma ve tketim lleri, kolektifletirme, ekonomik ynetim
yntemleri, halk ynetimi ve kendi kendini ynetim, brokratik arlklarla
mcadele, sosyalist ideolojinin devrimci dntrc nitelii, eitim ve
yetitirme ilkeleri, Parti ve toplumun salkl gelimesinin gvenceleri gibi temel
sorunlarn zmnde bu hep byle olmutur.
Gorbaov, ekonomik ve sosyal alandaki tkanklklar, yaplan yanllklar
kesin bir dille eletirmekte ve btn bu olumsuzluklarn aresinin ancak, Partinin,
hkmetin, ekonomik organlarn, alan
ANNA LOUISE halkn, byyen politik ve sosyal
STRONG
etkinliklerinden tam olarak yararlanmaktan getiini sylemektedir: Aka
sylemem gerek: eer demokratikleme politikasn azimli ve tutarl bir biimde
izlemeyi baaramazsak, yeniden yaplanmann yklendii grevleri yerine
getiremeyiz. Leninin u szcklerini anmsayalm: Yapmak istediimiz
deiiklik ne kadar derin olursa, buna kar ilgiyi ve akllca tutumu o denli fazla
uyandrmak ve milyonlarca insan bunun gereine o denli fazla inandrmalyz.
te bugn, perestroykann bu aamasnda bu Leninci ilkeleri izlemeliyiz.

Gorbaov, perestroykann temel koulu olarak demokratiklemeyi ngrd

ve akln glasnostun demokratizmin gelimesinin kolay ileyen bir sre
olmadn, karclarn direnmesiyle karlaacan, Partinin, hkmetin ve
ekonomik organlarn, daha byk demokrasi koullar altnda almay
renmesi gerektiini vurgulad: Bunun nasl yaplacan renmek
gelecekteki bir tarihe braklamaz; bu ders hemen imdi ve byk bir abayla
renilmelidir. (...) Halkmz hem politik alanda ve hem de uygulamada
demokratiklemeden yanadr.
GORBAOVUN, Stalin dnemi ile ilgili dnce ve deerlendirmelerini,
geni olarak, Byk Ekim Sosyalist Devriminin 70. yldnm dolaysyla,
Yksek Sovyetler kutlama oturumuna sunduu raporda aklad:
Lenin sonras dnem, yani yirmili ve otuzlu yllar, Sovyetler Birlii
tarihinde zel bir yere sahiptir. On be yl ierisinde, kkl toplumsal
deiiklikler gerekletirilmi, yeni toplumun temellerinin atlmasnda sz
konusu dneme inanlmaz iler sdrlmtr. Sanayileme, kolektifletirme,
kltr devrimi, ok uluslu devletin glenmesi, Sovyetler Birliinin uluslararas
konumunun yerlemesi, ekonomiyi ve toplumu ynetmenin yeni biimlerinin
gelitirilmesi hep bu dnemde gerekletirilmitir. Yllardr, o dneme dnp
dururuz. nk o gnler dnyann ilk sosyalist toplumunun balang yllaryd;
ina edildii gnlerdi. Tarihsel boyutlarda ve nemli giriimlerdi... O dnemin ve
tarihimizin btn teki dnemlerinin gereki bir deerlendirilmesine gereksinim
duyarz, hele imdi perestroyka tm hzyla ilerlerken. Bu deerlendirmeleri,
bakalarnn dedii gibi, hesaplamak ya da boalmak iin deil, hak edenlere
kranlarmz sunmak, hata ve yanl hesaplardan ders karmak iin yaparz.
diyen Gorbaov, o dnemin keskin ideolojik mcadeleler ve siyasi tartmalarla
getiini syler. Temel sorun, lkede sosyalizmin kurulup kurulamayaca ve
ekonomik dnmlerin yaplabilmesi iin gerekli yn ve biimlere ilikin teorik
ve pratik almalarla, lkenin somut tarihsel koullarnda bunlarn nasl yaama
geirilebileceine ilikin tartmalard.
lkedeki byk sosyalist dnmlerin gerekletirilmesi, acil sorunlarn
zmlenmesi gibi etin grevlerin yan sra, gen Sovyetlerin dman kapitalist
lkelerce evrilmesi de bu alkantl yllarda k yolunu bulmay
gletiriyordu. Parti yneticileri arasndaki kiisel ekememezlikler ile
kk-burjuva eilimler, Parti ANNA rgtn tedirgin ediyor, dikkatleri can alc
LOUISE STRONG
ilerden ayryor, almalar engelliyordu. Bunlar, Partide blnmeyi
kkrtyorlard. Bu sylenenler, en bata Leon Trotski iin dorudur. O,
Leninin lmnden sonra, Parti liderlii iin ak ve srekli giriimde bulundu.
Bu ekilde, Leninin onun iin besledii, ar kendisini beenmi, yalpalayan ve
aldatan bir kiilie sahip olduu biimindeki fikirlerini dorulam oldu.
Trotskistler, kapitalist kuatma altnda tek lkede sosyalizmin
kurulamayacam, devrimin baka lkelere yaygnlatrlmasn, lkenin sk bir
asker ynetimle idare edilmesini istiyorlard. Zinovyev ile Kamenevin nderlik
ettikleri Yeni Muhalefet ile birleerek Partide srekli tartma kartyorlar ve
Partinin blnmesine bel balyorlard. Josef Stalin tarafndan nderlik edilen
ynetici ekirdek, leninizmi bu ideolojik mcadelede korudu. ... O gnn i ve d
somut koullar sosyalist kuruluun hznda bir art gerektiriyordu. Buharin ve
yandalar, hesaplamalarnda ve teorik nermelerinde, sosyalizmin kurulmasnda
otuzlu yllarda ortaya kan zaman faktrnn pratik nemini azmsadlar. Birok
bakmdan konumlar dogmatik dnceye dayanyor ve somut koullarn
diyalektik olmayan bir deerlendirmesini yapyordu. Buharin, kendisi ve
yandalar, ksa zamanda hatalarn kabul ettiler.
Gorbaov, Stalin dneminin deerlendirmesine devam ederken, 1930larn
btn kazanmlarnn, Partinin ileri srdnden baka bir yolla
gereklemesinin olanaksz olduunu syler. Ne var ki, bu dnemde tm
baarlara karn, kat merkeziyetilik gelimi, Parti ve hkmet liderliine
dayal bir ynetim biimi ortaya km, brokrasi glenmitir. Krsal kesimde,
kulaklara kar orta kylln ittifak salanamam, kolektifletirmede byk
ihlaller grlmtr. Bu ar merkeziyetilii, vatanda hukukunun
inenmesini ve o dnemde uygulanan yntemlerin ortaya kmasn Gorbaov,
Sovyet toplumunun yeterince demokratikletirilmesinin salanamamasna
balyor. Bu yzden Parti iinde ve dnda binlerce insan haksz basklarla yz
yze gelmi, sosyalizm davas ve Partinin saygnl ciddi yaralar almtr.
imdilerde, Stalinin tarihimizdeki rol zerine pek ok tartma vardr. Onun
ar derecede eliik bir kiilii vard. Tarihsel gereklere sadk kalmak iin hem
Stalinin sosyalizm mcadelesine, sosyalizmin kazanmlarnn korunmasna
yapt tartmasz katky, hem de byk siyasal hatalarn ve halkmzn yksek
bir fiyat dedii ve toplum yaammz iin ac sonular olan Stalin ve onun
etrafndakiler tarafndan yetkilerin istismarn belirtmemiz gerekir.
20. Kongre ile 1956 ylnda balatlan ve her kademeden pek ok Sovyet
insanna kar yaplan sulamalarn aratrlmas ve susuz grlenlerin
saygnlklarna kavumalar hareketi, 23. Kongreden (1966) sonra
durdurulmutu. Bu kez Merkez Komitesinin 1987 Ekiminde yapt toplantda,
daha nce bilinenler de dahil olmak zere, yeni bilgi ve belgeleri eksiksiz
inceleyecek bir komisyon oluturuldu. Bu komisyonun bulgularna dayanarak
kararlar alnacak ve bu kararlar, Sovyetler Birlii Komnist Partisi tarihi
konusunda bir aratrmaya daANNAyansyacaktr. Bu mutlaka yaplmas gereken bir
LOUISE STRONG
itir; bugn bile tarihimizin sancl dnemlerinin gz ard edilmesi, sessizlie
mahkm edilmesi ve zel bir ey olmad inancnn yaratlmas abalar vardr.
Buna katlamayz. Byle bir ey tarihsel gereklere aldrmazlk, kanunsuz ve
rastgele eylemlerin masum kurbanlarnn ansna saygszlk olur.
Katlmamamzn bir baka nedeni de bugnn demokratikleme, adalet, aklk,
brokrasinin yenilenmesi, ksaca perestroyka (yeniden yaplanma) sorunlarnn
zmne, gereki bir zmlemenin yardm edebileceidir. Bu nedenle,
burada da ak, kesin ve tutarl olmalyz.

BR btn olarak bir dnemin tam yadsnmas ile gene bir btn olarak bir
dneme tmyle sahip klmas, Gorbaovun grlerinde ifadesini bulduu
gibi, alm grnyor. Uluslarn, hele ok uluslu sosyalist bir birliin
yaamnda, dn, sorunlara bu iki ynyle birlikte eilmek belki zorluklarn ve
skntlarn ierisinde tayordu; bugn ise, bu zorluklar ve skntlar amadan,
temeldeki zorluklarn ve skntlarn stesinden gelebilmek de glklerle evrili
olmal.
Anna Strongun kitab, byle bir gereksinmeyle rtyor denebilir. Strong,
faizmin yenilgisine dek uzanan kinci Dnya Savann karmak sorunlarn da
ieren Stalin dnemini, tek lkede sosyalizmin kurulmas sreci ierisinde,
toplumsal, ekonomik ve teknolojik yeni yaplanma ile brokratik ar
merkeziyetiliin olumas gibi farkl/kart iki ynn, uzun yllarn tanklyla
zenginletirdii rneklemelerle aklyor. Olumlu yaplanmalarda olduu gibi,
olumsuz oluumlarda da hibir eyin, tek bana kii ile ve salt onun iradesiyle
aklanamayaca, yazarn temellendirdii bir gr.
Toplumsal srelerin karmakl, etkenlerin eitlilii, genilii ve
younluu ile, bunlarn salt kii iradesinin gc ve zaaf olarak alglanmasndaki
yanlsama, yanlglarn da nedeni olmutur. Kiinin iradesindeki gc ortaya
koymasnn toplumsal koullar kadar, zaaf olarak grnen ynlerin de toplumsal
ve o lde karmak nedenleri vardr. Bu nedenler doru olarak bilinmedii
lde, tarihin yorumlanmasndaki yanlglardan da kurtulunamaz. Tarihin
yorumlanmasndaki yanlglar, gncel yanlglarn temel nedenini oluturaca
gibi, yanllarn doruya dntrlmesinin de engeli olur.
Stalin Dnemi, bu dnemi, iki ynyle de, renmemize, bilmemize olanak
salayacak zengin materyaller sunuyor.
Alaattin Bilgi
 YAZARIN NSZ

SANIRIM geriye baktklarnda insanlar, o yllara, Stalin Dnemi

diyecekler. Dnyann ilk sosyalist devletini on milyonlarca insan kurdu, ama bu
devletin mimar oydu. Kyl lkesi Rusyann bunu yapabileceini syleyen ilk
ses onun sesiydi. O zamandan beri, onun damgas her eydeydi; btn
kazanlarnda, btn ktlklerinde.
Bu dnemi zetlemek iin vakit ok erken. Ama gene de birisinin bunu
denemesi gerek. nk onun zerinde tartmalar balad ve dnyada pek ok
kimsenin inanc sarsld. Dnyada ilk kez sosyalizm kurulurken binlerce
insafszca hakszlklar ve zalim basklar yapld konusunda Kruevin
aklamalar en fazla bu dnyadaki en iyi yrekleri szlatt. imdi onlar
soruyorlar: Bu gerekli miydi? Sosyalizme giden yol daima bundan m geerdi?
Yoksa bu, tek bir insann habis ruhu mu idi?
 Sanrm Ruslar bunlar sormuyor. Onlar, Stalin gnlerinin ok tesinde
ANNA LOUISE STRONG
eyler kurdular. Gemii onlar daha iyi bir gelecein arac olarak
zmlyorlar. Btn insani gelimelerin, yalnz kahramanlarn savata can
vermeleriyle deil, insanlarn hakszca lmleriyle de ok pahal bir ekilde
satn alndn biliyorlar. Gene onlar, Stalinin nclk ettii sosyalizmin
kuruluu srasnda katlandklar btn ktlklerin, ister bunlar zorunluluktan,
yanlgdan ya da kastl sutan gelsinler, Hitlerin istilac sava srasnda Bat
dnyasnn haksz isteklerinden ve hele sz verilen ikinci cephenin almas
konusunda Amerikann gsterdii gecikme dolaysyla ektiklerinden ok daha
az olduunu biliyorlar. Bizim tavsiyelerimiz olmakszn da onlar kendi
kusurlarn onaracaklar.
Batdaki dostlarma derim ki: Bu tarihin en byk dinamik devirlerinden
biriydi, belki de en by. Yalnz Rusyann yaamn deil, dnyann
yaamn da deitirdi. Onu yapanlardan kimseyi deitirmeden brakmad.
Milyonlarca kahraman ve baz ktleri yaratt. Kk insanlar geriye bakp
yalnz sular sralarlar. Ama savam yaam olanlar ve hatta bu savamda
lenlerin ou, kurulan eyin bedelinin bir ksm olarak bu ktlklere gs
gerdiler.
Koskoca Fransann Hitlerin nnde yalnz on bir gnde kt ve
Avrupann binlerce yllk Karanlk aa geri dnmekten dehete dt 1940
Avrupasn unutacak myz? Btn insanlara kar, stn rkn kle rklara kar
savan ilan eden ve bu savan, Stalingradn kadn ve erkeklerince nasl
krldn ve yok edildiini unutacak myz? Byk bir humma ile ve baz
eyleri boa harcayarak kurdular, ama kurduklar ey, btn dnya dizleri
zerinde titrerken ayakta kald. te bunun iin dnya bugn de onlara borlu.
Yalnz bu kadar da deil. Stalin Dnemi yalnz dnyann ilk sosyalist
devletini kurmakla ve Hitleri durduran gc yaratmakla kalmad. Bugn
insanln te-birini kapsayan btn sosyalist devletler iin ekonomik temeli de
kurdu. Asya ile Afrikann eski smrge halklarna ak pazarda kendi
gelimelerini seme hakkn veren fazlal da yaratt. Bylece o, pek ok ulusun
eitlilik ve zgrlnn serpilip geliebilecei temel ile srekli bir barn
birliini de kurdu. Bu devrin ktlkleri pek ok nedenlerden dodu: Rusyann
gemiteki alkanlklarndan, dmanca evirmenin basksndan, Hitlerin
Beinci Kolundan ve ksmen de bu devre nderlik eden insann karakterinden.

19
Ama hepsinden ok bunlar, Batnn demokratik ve teknik bakmdan gelimi
ANNA LOUISE STRONG
ii snfnn, sosyalizmin ilk kuruluunu bu kurulma grevine hazr olmayan
ama gene de onu kuran okumam ve teknik bakmdan geri kalm kyl halkna
brakm olmasndandr.
Anna Louise Strong

20
 BR

TEK BR LKEDE SOSYALZM

DNYANIN ilk sosyalist devleti, geri bir kyl lkesinde kuruldu. Btn
gemi teoriler bunun olanaksz olduunu sylyorlard. Sosyalizmin, geni bir
zgrlk ve kltr ile bollua dayal daha gnenli bir yaam gerektirdiini
biliyor ya da byle dnyorlard. Kapitalizmin retim mekanizmasn
gelitirip mal fazlasn doyurucu bir biimde datamad zaman sosyalizm
gelecek diye bekleniyordu. Sosyalizm demek, kapitalizmin kusurlarn bilen ve
kolektif iktidarn bolluu getirebileceine inanm teknik bakmdan usta iiler
demekti. Bunlar iktidar ele geirecekler, retken mekanizmay ulusallatrp
ortak zenginlik iin kullanacaklard. Acaba bunlar ele geirmek iin ne kadar
kuvvet ve iddet gerekir diye tartlyordu.
arlk Rusyasnn modern retim mekanizmas olmad gibi retim
fazlas diye bir eyi de yoktu. Birinci Dnya Savanda kt zaman rettii
mal olmad gibi yiyecei de pek azd. Usta iileri olmad gibi, kylleri de
Orta a yayorlard. Leninin liderliinde Bolevik Parti, iktidara, sosyalizm
ANNA LOUISE STRONG
iin geni bir talep olduu iin deil, halkn, bar, toprak ve ekmee talebini
ifade eden tek disiplinli grup olduu iin gelmiti. lke byk bir karklk
ierisindeydi: kyller soylularn topraklarna el koyuyorlar, fabrikalar
ileyecek hammadde bulamadklar iin iiler alktan krlyorlar, askerler
cepheden kayorlard. te bu iiler, isteklerini dile getirmesi iin Sovyet
konseylerini setiler. Lenin, bu Sovyetlerin, halk ve demokratik ynetim iin
temel olduklarn syledi. Btn iktidar Sovyetlere slogan ile Bolevikler
iktidar aldlar.
ktidar ele geirmek basitti. Askerler ile iiler, telefon ile telgraf,
hkmet dairelerini ele geirmiler, Klk Saray basmlard. Toplant halinde
bulunan Btn Rusya i ve Sovyet Temsilcileri Kongresi, 7 Kasm 1917de
kendisini hkmet ilan etti. Hemen kararname yaymlad, bar zerine,
toprak zerine ve devlet iktidar zerine. Bar zerine olan btn savaan
hkmetlere Birinci Dnya Sava hl sryordu bar grmelerine
balamay neriyordu. Toprak zerine olan, btn topraklar devlet mlkiyeti
yapyor ve zerinde alan kyllere kullanm hakkn tanyordu. Devlet
iktidarna ait kararname ise btn iktidar Sovyetlere veriyordu. lkenin her
tarafndan gelen telgraflar, yerel Sovyetlerin seildiini bildiriyordu. Kyl
Sovyetleri bir kongre yaparak kendisine Sovyet Cumhuriyeti diyen yeni
hkmete katldlar.
ktidar ele geirmek kolay olmutu; tek bir gnde baarlmt. ktidar
elde tutmak ise gt; bu uzun yllar srd. Mallarndan mlklerinden olan
soylular ile eski hkmet yeleri, yabanc glerin yardmyla ordular kurdular.
Alman Kayzeri, Polonya ile Baltk Devletlerini ele geirmi, gerici bir hkmet
kurmas iin Baron Mannerhaima yardm etmek zere Finlandiyaya, buday,
kmr, demir ve petrol elde etmek iin Ukraynaya ve Kuzey Kafkasyaya
birlikler sevk etmiti. ngiltere, Fransa, Japonya ve Birleik Devletler, Arktik
limanlarna, Vladivostok zerinden Sibiryaya, Kafkaslara ve Orta Asyaya
asker gndermiti. Bu mdahale savalar 1920-21 ylna kadar srd. Sona
erdii zaman, Finlandiya, Polonya, Litvanya, Estonya, Litvanya ayr devletler
olarak kuruldular. Baserabyay Romanya ilhak etti. Rusyann geri kalan ksm
Sovyetler Kongresi tarafndan ynetiliyordu.
Rusya, tahlsz, hammaddesiz ya da makinesiz kalm, mahvolmutu.

22
Kyllerin hayvanlar yedi yllk sava srasnda lm, ara ve gereleri
ANNA LOUISE STRONG
paslanp gitmiti. 1920 ve 1921deki iki alk yl milyonlarca insann yaamna
ml olmutu. 1921de ziyaret ettiim bir zamanlarn bereketli Volga lkesinde,
okul olsa bile hibir kyl ocuu okula gidemiyordu. Ne ayakkablar vard, ne
giyecekleri. Btn k, ince paavralar iinde, okula gidemeden, byk aile
frnlan zerinde srnerek geirmilerdi. Ekonomik kurtuluu hzlandrmak
iin Lenin, NEP diye bilinen Yeni Ekonomik Politikay yrrle koymutu.
Bu, her trl retime, sosyalizme, kooperatifilie ve hatta kapitalizme bile izin
veriyordu. Devlet, madenleri, demiryollarn, ar sanayii ki hepsi de ok kt
harap olmutu elinde tutuyor, ama zel mlkiyet, kk sanayilerde,
atlyelerde ve iftliklerde devam ediyordu.
Yaam canlanmt ama Leninin yaam tkenmiti. Ocak 1924te
ld zaman, lkedeki yaam dzeyi, sava-ncesi arlk gnlerindeki kt
yaamn bile altndayd. Ne sanayi ne iftilik, yedi yllk savan felaketli
dnden kendisini kurtaramamt. Ynetimdeki parti, sosyalizmi
gelitirmek istedii halde lke henz sosyalist olmaktan uzakt. Temel
sanayilerin sahibi devletti ve iilerin zverisiyle onarlyordu. iler, kk bir
cretle balangta yalnz karn tokluuna ortak bir servetin birikimi iin,
lokomotifler, tramvaylar ve baka gerekli eyler yapmak zere tatilde bile
alyorlard. Lenin, bunlarn kamu mlkiyetine yapacaklar fedakrla bouna
gvenmemiti. Ne var ki, sanayi ile ticaretin ou kapitalistti. zellikle iftilik
kk mlkiyetin elindeydi ve bunlarn en glleri olan kk kapitalistler,
yani kulaklar, teki kylleri smrerek ve devleti kandrarak kr ediyorlar ve
gleniyorlard. Lenin bile, bu koullar devam ettii srece, ekonomik temelin
sosyalizmden ok kapitalizmin gelimesine yardm ettiini sylyordu.
Ne var ki, halk, Leninden, Rusyann sosyalizm ile dnyann en ileri ve
gnenmi devleti olabilecei gr ve dncesini kapm ve benimsemiti.
Herkes nlerinde uzun bir yol olduunu biliyordu. Ama bunlar, Rusyann
sosyalizme geii tek bana tamamlayamayacan dnyorlard. Birinci
Dnya Savann tkenmilii ile Rusyann gsterdii rnein Avrupada ve
zellikle Almanyada teki devrimleri balatacana inanyorlard. Daha iyi
eitim grm ve teknik bakmdan Ruslardan daha usta olan Alman ii snfnn
yardm ile Avrupann yeni sosyal biimi kurulacakt. Almanyada bu devrimin
kanlmaz olduu, 1917de, 1918de, 1920de ve 1923de grlmemi miydi?

23
Rusyann baka bir gelimi lkenin yardm olmakszn sosyalist bir ekonomi
kurabilecei sorunu pratikANNA LOUISE STRONG
politika olarak Leninin gnlerinde ortaya
atlmamt. 1924te ortaya kan tartmalarda bu konu ortaya atlnca, Bolevik
teorisyenlerin ou, Rusya yapamaz grndeydiler.
1924 Austosunda, Rusyann d yardm olmakszn sosyalizmi
kurabilecei dncesini Joseph Stalin formle etti. Oysa birka ay ncesinde
tam tersini sylemiti: Sosyalist retimin rgtlenmesi iin, tek bir lkenin
abas, hele Rusya gibi kyl bir lke olursa yetersiz kalr; bunun iin birka
gelimi lkenin proletaryasnn abas gereklidir. Austosta Trotskiye kar
Stalin, Rusyann, herhangi bir yabanc ii snfnn yardm olmakszn
sosyalizmi kurup gelitirebileceini, nk kyller de dahil, halkn byk
ounluunun hkmeti destekleyebileceini syledi. Stalin, kendi tutarszln
fark etmemi gibi grnyordu ve bu formln ilerde kazanaca nemden belki
de habersizdi. Tutarlla pek gereksinmesi yok gibiydi, nk o gnlerde daha,
nde gelen bir teorisyen olarak dnlmyordu. Komnist Partisinin Genel
Sekreteri olmutu. Btn kyl ve iilerle temas olmasa bile en azndan
lkenin en enerjik talepleri ile temasta saylrd.
Bylece Stalin tam bir teori olmasa bile halkn kendi lkesinde sosyalizmi
kurabilecei isteinin genilediini ve yabanc yardm olmakszn bile bunu
yapabilecekleri inancnn bydn dile getirmi oluyordu. Devrim zerinden
yedi yl gemiti ve Bolevikler devleti ynetmede kendilerine gvenmeyi
renmilerdi. Sosyalizmi kurma umutlarnn, kendi devrimleri baarszla
urayan Avrupal iilere bal olmas dncesi onlar rahatsz etmeye
balamt. Stalin, Ruslarn kendi ayaklar zerinde durabileceini, setikleri
ekonomik sistemi kurabileceklerini ilan ettii zaman, bu, Devrime srekli bir
ama kazandrm ve insanlar yurtseverce giriimlere arm oluyordu.
Zamann kabul edilmi Bolevik teorisyenleri Zinovyev ile Kamanev, yeni ve
gl bir tezin ortaya atldnn pek de farknda deillerdi. Stalin 1925 ylnda
14. Parti Kongresinden bunu istedii zaman pek de glk ekmedi. Birka ay
sonra iki teorisyen, yeni tezin anlamn kavradklar zaman, bunun, ortodoks
grn yerine ulusal komnizmi geirmek olduunu syleyerek eletirdiler.
Daha sonra da Trotski, bu teoriye saldrya katld.
Evet bylece, Rus halknn yirmi be yl etkisi altnda yaayacaklar tezi
olaan bir eymi gibi kristalletiren Joseph Stalin bir Rus deil, Grc idi. Rus

24
emperyalizminin ele geirdii gney uluslarndan birisindendi. Ayakkab
ANNA LOUISE STRONG
tamircisi olan babas doutan kleydi. Bolevik liderlerin ounun aksine
Stalin, ezilen bir ulusun ezilen bir snfndan geliyordu. Dokuz yanda fakir
ocuklar iin alm bir papaz okuluna girmiti. retmenler onu, kendine
gveni olan ve bakalarn geme isteini tayan en iyi rencilerinden birisi
olarak bulmulard. Okul mdr ile yerel rahip gen Josephi, parlak gen
Grcleri Ruslatrmak isteyen Tiflis Teoloji Semineri iin semilerdi.
Yaklak 15 yanda iken buraya girdi. Burasn, retmenlerin, rencilerin
yaptklar zel eyleri gzetleyen, dnyevi kitaplarn okunmasna izin
verilmeyen kat disiplinli bir yer olarak buldu. nc ylnda Victor Hugo
okurken yakaland iin gen Joseph bir ceza hcresine kapatld. ok
gemeden daha da yasak kitaplar okumaya balad. Bunlardan birinde Karl Marx
adnda birisi yle diyordu: Filozoflar dnyay yalnz yorumlamakla yetindiler,
oysa deitirmektir. Gizli bir sosyalist rgte katld, demiryolu iilerini
rgtlemeye yardm etti ve Seminerden 1899 ylnda atld.
Yllar sonra Stalin unlar sylyordu: Sosyal durumum ... ve bir de kat
hogrszlk nedeniyle marksist oldum ... Seminerde beni insafszca
ezmilerdi.
Gen Grc, bir ii rgtleyicisi olmu ve deiik adlar altnda tehlikeli
bir yaama balamt. Stalin elik adam arkadalarnn ona verdikleri ve
tutan bir ad olmutu. Leninin grlerini okur okumaz benimsemi ve sonralar
Lenini kuvvetle desteklemiti. Sk sk tutuklanm, drt kez Sibiryada eitli
yerlere srlm ve her seferinde kurtulmutu. Beinci kez 1913te, Asyann en
kuzey ucuna Yeniseyin Arktie kart noktaya gnderilmiti. te buradan
Devrim kendisini serbest brakana kadar kaamad. Srgndeyken devaml
okuyor ve yazyordu. zellikle Rus ynetiminde bir Grc olarak karlat
ulusallk sorununu inceliyordu. Ulusallk zerine yazdklar arkadalar
Bolevikler arasnda biliniyordu. 1917de iktidar ele geirince Stalini, yeni
devlette Rus olmayan halkn sorunlar ile ilgilenen Ulusal Komiserlie atadlar.
1922de Stalin, olanaklar o gelitirene dek iyice bilinmeyen stratejik bir
yere, Komnist Partisi Genel Sekreterliine atand. Bu doal bir seimdi, nk,
teki liderlerin ou arln basks srasnda darda Avrupada yaamlar,
konumann serbest olduu lkelerde yazar ve konumac olarak gelimilerdi.
Stalin ise Rusyada yeraltn rgtlemiti. Onun silah konuulan ya da yazlan

25
szckler deil, insan yaamnn arkadalarnn elinde bulunduu kapal ve
ANNA LOUISE STRONG
rgtl temas olmutu.
Genel Sekreter ve Partinin Politik Brosunun yesi olarak Stalin,
politikay yapan be kiiden Lenin, Kamanev, Trotski, Buharin, Stalin
birisi oldu. Lenin ef, Kamanev eitli grevlerde onun yardmcs idi. Trotski i
savala grevli, Buharin basn ve propaganda ile. Sonradan Politbro yesi olan
Zinovyev, Komnist Enternasyonalin bakan idi. Bu liderlerden hibirisinin,
balangta pek az n getiren parti rgtnn gnlk sknts ierisinde Staline
gpta etmedikleri anlalyor. Gene bunlarn hibirisinin Stalinin, yava yava
partinin ulus zerinde kurmakta olduu egemenliin ve Parti mekanizmas
zerindeki denetiminin farknda olmadklar anlalyor. Belki de Stalin bile
bunu nceden planlamamt. Ne var ki, Parti mekanizmas eline geince
Partinin de ve onunla birlikte kendisinin de iktidarn kurmu ld.
Geen yirmi ylda pek ok kitap kt ve bunlardan Isaac Deutsherin
incelemesi gibi olanlar Stalinin, Leninin ynetimi altnda durumunu
kuvvetlendirecek ayrntl politik manevralara nasl giritii ve sonradan tek
bana kalarak rakiplerini nasl saf d ettii anlatlmaya alld. Ne var ki, ben,
yalnz, Stalinin daha sonraki almalarndaki gcne ve snrlarna iaret eden
birka olay zerinde durmak istiyorum. 1922de Staline, Rusyay Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii haline getiren Anayasay hazrlama grevi
verildi. Leninin grd ve onaylad ilk taslakta, merkezi hkmetin yarg
gc, savunma, dileri, d ticaret, demiryollar ve iletiim ile snrlyd. Siyasi
polis dahil btn polis yerel ynetimin denetimi altna verilmiti. Yl sonuna
doru, Stalinin atadklar kimseler, Grcistanda gl bir muhalefetle
mcadele ediyorlar ve siyasi polisi, muarzlarn hapse atmak iin
kullanyorlard. Aralk aynda kabul edilen Anayasann son ekli Moskovaya,
btn cumhuriyetlerdeki kollarla birlikte merkezi bir siyasi polisi balyordu.
Bylece Stalin, siyasi polisin gcn merkeziletirmeden sorumluydu.
Grc muhalefete kar insafszl, Lenin ile olan tek atmasna yol at. Ama
bu, Leninin son gnlerinde idi.
Leninin nl vasiyeti hastal srasnda kendisine kadar ulaan
Grcistandaki zulmlerle ilgili olarak anlalmas gerekir. Lenine kez inme
inmiti. Birincisi 1922 Mays sonundayd ve bundan alabilecek kadar
iyilemi, Anayasann ilk taslan onaylamt. Gz sonunda ikinci inme indi

26
ama Ekim aynda sekreterine notlar dikte ettirecek kadar iyileti. lmn
ANNA LOUISE STRONG
yaklatn hissederek, yakn gelecekte bir blnme tehlikesi zerine bir
muhtra dikte ettirdi ve rakip efler olarak iki en gl liderin Trotski ve
Stalinin adlarndan sz etti. Bu muhtrada Trotski, Stalinden fazla eletiriliyor,
her ikisine de kt niyet atfedilmiyor ve herhangi bir tavsiyede bulunulmuyordu.
Birka gn sonra, 30 Aralk 1922de, Stalinin, Sovyetler Birliinin kuruluunu
ngren Anayasay zaferle ynettii ayn gn, Lenin, Grcistandaki ar
hareketlerden Stalini politik bakmdan sorumlu tutan notu dikte ettiriyordu.
Alt gn sonra 4 Ocakta vasiyetine imdiye kadar yazlanlardan daha gl bir
sonsz ekledi:
Stalin ok kat ve bu kusur ... Genel Sekreterlikte dayanlmaz hale geldi.
Ben Kongreye, Stalini bu makamdan alacak bir yol bulmasn ve bu makarna,
daha sabrl, daha sadk, daha yumuak ve arkadalara kar daha mfik birisini
atamasn tavsiye ederim.
Leninin eletirileri bylece iki hafta iinde sertlemiti; belki de bunun
nedeni, Anayasal Kongreye gelen delegelerden ald ilk elden bilgilerdi. Ne var
ki, Lenin bu muhtray yaymlamad, yalnz kars ile sekreteri bunu biliyorlard.
nk Leninin sal daha iyiydi ve ileri kendi yrtmeye balamt.
Kamanevi Grcistana durumu incelemeye gnderdi, Grc muhaliflere
ikyetlerini kongreye bizzat gtreceini syledi. Bu hareketlerin ortasnda 8
Martta nc bir inme indi. Bu inme, lm aa yukar, bir yl sonra olduysa
da, onu politik faaliyetlerden alkoydu. Nisan 1923de Parti Kongresi topland
ama, o, Staline hesap sormak iin orada bulunamad. Trotski de Staline
saldrmad, nk Stalin, pek ok noktalarda boyun een daha uzlamac bir
tavr taknmt.
Bu kongredeki iki olay, Stalinin gcn ve yntemlerini gsterdi.
Sekreterlik raporunda, Partinin, kamu yaamnn her alannda kontrol ele
geirdiini gsterdi. Komnistlerin yzdesi, blge sendika yneticilerinde
%27den 57ye, kooperatif yneticileri arasnda %5den 50ye, ordu komutanlar
arasnda %16dan 24e ykselmiti. Btn rgtler Parti kontrol altna
giriyorlard. kinci olay, Stalinin, Partide daha fazla tartma zgrl isteyen
bir eletiriye yantyd. Stalin, Partinin bir tartma dernei olmadn,
Rusyann emperyalist kurtlarla evrildiini ve btn nemli konular 20.000
Parti hcresinde tartmann, elindeki kartlar dmann nne sermek

27
olacan syledi. Stalin, Kongrede her noktada kazanmt. Kongreden sonra
grevler patlak verip gizli ANNA LOUISE STRONG
gruplar kefedilince, bu muarzlar siyasi polis
tarafndan tutukland.
Bylece Leninin lmnden nce bile Stalin, yalnz hkmet zerinde
deil, btn kamu rgtleri zerinde de kontrol kazanan ve kendi gcn
devrimin ve ulusun karlar ile zdeletiren bir Parti mekanizmas gelitirdi.
Ayn zamanda, Anayasa yoluyla gl bir siyasi polis kurduu gibi, zgr
tartma ile kendi ulusal gvenlik dncesi arasnda bir atma halinde,
gvenlii zgrlkten ye tuttuunu gsterdi.
Lenin, 12 Ocak 1924te lnce, Stalin cenaze trenini zerine ald ve
tabutu tayanlardan biriydi. Leninin dul ei ile teki Bolevik ileri gelenlerin
itirazlarna karn Kzl Meydandaki mozoleyi hazrlatt. Burada Leninin
alakgnlll ile sadeliinden ayrld ama, byk kesimi hl kyl olan Rus
halknn, bir mabet ve bozulmayan tene sahip bir aziz tarafndan nasl
duygulanabileceim Avrupallam Boleviklerden daha iyi anladn da
gstermi oldu.
Stalin, Leninin vasiyetine karn, kendisini Leninin en sadk izleyicisi ve
doal varisi olarak grmesi iin geerli nedenleri vard. Yirmi yllk Bolevik,
Leninin merkez komitesinin on yllk yesi olmas bir yana, Leninin ynetimi
altnda alt frtnal devrim ylnda hizmet vermiti. Aralarndaki son atmay
Leninin hastalna bal bir yanl anlama olduu ve eer Lenin iyileseydi
bunun kolaylkla ortadan kaldrlabileceini kolayca dnebilirdi. teki
liderlerin hepsi de daha beter ekimelere girmemiler miydi? Trotski Lenine
yllarca kar km, ancak devrim srasnda ona katlmt. Zinovyev ile
Kamanev, hemen ayaklanma srasnda hyanet etmiler, ona kar kmlar ve
bir muhalefet gazetesine ayrntlar bildirmilerdi. Lenin hepsini balamt.
Bunlarn Lenine kar gnahlar ile karlatrlrsa Stalininki pekl ufak bir
kusur saylabilirdi.
Leninin vasiyeti, Merkez Komitesinin 4 Mays 1924 tarihli hazrlk
oturumunda, gelecek drdnc Parti Kongresinde aklanp aklanmayacana
karar verilmek zere okununca Stalin, Zinovyev ve Kamanev ile yapt anlama
ile kurtuldu. Bu eski Boleviklerin her ikisi de Trotskiden muhtemelen bir
Bonapart olarak korkuyorlard. kisi de Staline, korkmamalar gereken daha
alakgnll birisi diye bakyorlard. Stalin, Leninin yerine, tek bir ahsn deil,

28
ancak bir komitenin geebilecei eklinde ok alakgnll bir tutum taknmt.
ANNA LOUISE STRONG
te bylece Zinovyev, son aylardaki uyumlu i birliinden sz ediyor ve
Leninin korkularnn yersiz olduunu sylemekten mutlu olduunu
belirtiyordu. Vasiyetin halka aklanmayp yalnz zel olarak sekin yelere
verilmesini neren de oydu. Bu neri 40a kar 10 oyla kabul edildi. Bylece,
Stalinin gelien gcne son tehdit de ortadan kalkmt.
Gelecek birka ylda Stalin, gcn ve iktidarn kuvvetlendirdi.
Politikada bir dizi eletirel kararda, Politbrodan hasmlarn yenilgiye uratt ve
Politbrodan birbiri ardna kartlmalarn salad. nce Trotski, sonra
Zinovyev ile Kamanev, ardndan Buharin ile Rikov. Her muhasm Stalini
despotlukla sulad, ama her seferinde Stalin Politbroda ounluu elde etti
ve geni halk desteini de kazand. Ne var ki, her muhalifin yenilgisiyle birlikte,
itiraz etme hakk daha fazla zedelenmi oldu. 19 Aralkta On Beinci Parti
Kongresi, Muhalefete balln . . . Parti yelii ile badaamayacan, ilan
etti. Her zaferden sonra Stalin yenilmi muhaliflere kur yapt ve eer pimanlk
duyuyorlarsa bunlar geri ald. Trotski buna boyun emeyince, Rusyadan
srlmesini nerdi. Bu yapld. Bylece Parti izgisine kar olmak bir su
oldu. Gene de eitli muhalefet gruplarna bal yelerden ou pimanlk
getirdi ve Stalinin verdii grevlerde almaya baladlar.
evrilen manevralarn bu ksa tarihi ancak mekanizma hakknda bir bilgi
verir. Benzer manevralar, hem devlette ve hem de sendikalardaki politikada
grlr. Stalin bu manevralarda usta idi, ama bu onun ykselii ya da yapt
byk ileri aklamaya yetmez. Bence ykselmesini, btn insanlarda bulunan
iki zellik ile, yalnz byk insanlarda rastlanan bir nc zellik aklayabilir.
Halkn iradesi ya da istei diyebileceimiz konuda byk bir duyarl vard ve
bu istei harekete geirmede esiz bir teknie sahipti. Son olarak, bir inanca
sahipti ve yapt ilerin insanl daha iyi bir gelecee gtrecei konusunda
bakalarna bu inanc verebiliyordu.
Ben halkn istei ya da iradesi derken, bizim Kasm aylarnda oy
verirken yaptmz seimden ok daha gl bir eye iaret etmek istiyorum.
Oyuma byk nem veririm ve onun ifade ettii haklardan bazlar iin
lebilirim ama ben, Cumhuriyeti ya da Demokrat adaylar arasndaki fark iin
hi de lmek istemem. Bu adaylar arasnda bir seim yaparm, ne var ki, buna
benim iradem diyemem. zellikle bunalm dnemlerinde insanlarn

29
lebilecei baz amalar olabilir. Bu amalar, kolektif gereksinmeler ile, ulusun
istekleriyle ya da ocuklarnANNA LOUISE STRONG
yaayabilecei daha iyi bir dnya ile zdeleen
amalardr. Bylesi amalar halkn iradesi szlerine layktrlar; nk halk
bunlar iin savar, bunlar iin lr ve bunlar iin hakszla katlanabilirler.
Bar, toprak ve ekmek, Rusyada arlk ykld zaman ite byle
amalard. Lenin bu amalar dile getirdi ve iktidar oldu. Yirmilerin ortasnda
tek lkede sosyalizm Rusya da byle bir amat. Zengin ama harabeye dnen
bir lkenin halk, kendi kolektif zenginliinin bilinci dnda bir baka ulusun
yardmn grmeden lkesini kurmak istiyordu. Stalin bu amac grd ve kendi
gemi teorisiyle atma halinde bulunmasna aldrmakszn bu amac teoriden
deil halkn iradesinden kartt ve teorisi ile inancnn halkn gveniyle birlikte
byyeceini hissetti. te muhalefeti ezen bu oldu. Yalnzca manevra
evirmedeki kurnazlk deil, halka, isteini hissetme ve dile getirmede
gsterdii bakalarndan ok daha fazla yaknlk. Ezilen bir lkede ezilen bir
snfn evlad olarak toplumsal kkeni yoluyla bu irade ve istee daha yaknd.
teki liderler yabanc lkelerden yalnzca yazarken o yllarca sren yeralt
savam ile bu istee yaknd. Son olarak, Parti Sekreteri greviyle her gn
lkenin en enerjik arzularn ve ikyetlerini bilerek bu iradeye yaknd.
Kiisel yaklam, alakgnll, dorudan ve yalnd; sorunlar
zmlemesi olaanst berrakt. Grup dncelerini yakalama teknii eski
gnlerden kalmayd. Eski bir Bolevik anlatmt: ok iyi anmsyorum onu,
diyordu, Komitenin kenarnda oturup az syleyip ok dinleyen sakin bir gen.
Sonuna doru, belki de yalnz bir soru eklinde bir yorum yapard. Yava yava
onun, bizim ortak dncelerimizi en iyi zetlediinin farkna vardk. Bu
tanmlama, Stalin ile tartmaya katlan herkes tarafndan kabul edilebilir bir
eydi. Bu, ounluu nasl elinde tuttuunu aklar; nk o, daha kendi
izgisini ortaya koymadan ounluu kavrard. Demek ki onun kafas,
emirlerin ounluun arzusuna karn yryebileceine inanan bir despotun
kafas deildi. Ama bu, kafa, ayn zamanda, oylamay bekleyen ve onu nihai
olarak kabul eden pasif bir demokratn kafas da deildi. Stalin, ounluun
desteinin, salam politik hareket iin esas olduunu bilirdi, ama bu ounluun
nasl yaratldn da ok iyi bilirdi. nce bir grubun dncelerini yoklard ve
ardndan kendi szckleri ile ounluu elden geldiince ileri gtrebilecek
karara vardrrd.

30
 Ulus ile de bu ayn teknii kullanmt. Ne Stalin ne de Rus halk oylama
ANNA LOUISE STRONG
konusunda Bat tekniini biliyordu. rendii zaman da bu onu pek de
etkilemedi. Ne var ki, onu tandm btn sre boyunca, insanlar harekete
getiren istekler konusuna srekli nem vermi ve bunu her zaman dikkate
almt. retimde baar gsteren her trden insan stlkte rekor kran bir
st kadn ya da atomu paralayan bir bilgin onunla tartmak zere davet
edilir ve bu ii nasl ve niin yaptn ona anlatrd. Amerikal politikaclarn
dedikleri gibi daima kulan ak tutard. ayrlarn nasl bydn bile
dinliyor, derlerdi. Stalin bu liderlik tekniini yle anlatrd: nsann, bir
hareketin gerisinde kalmamas gerekir, nk byle yaparsa yaltlm olur. ...
Ama ileri doru komamak da gerek, yoksa kitleyle temas yitirir. te bu amaca
ulamaya abalyordu ve genellikle de baarl oluyordu.
Bir liderin halkn isteklerini bilmesi yetmez, bunlar harekete kanalize
etmesi de gerekir. stek, ister insanda olsun ister ulusta, statik bir ey deildir.
Bunlar, umutsuzlua doru itilip boulduu gibi byk iler yapmaya doru da
isteklendirilebilir. Stalinin, istekleri uyandrmak ve harekete geirmek
yetenei dehaya ulaan bir eydi. Buna ben kendim de tank oldum.
Moskova Haberlerini rgtlemi ve Rus editrle ylesine bktrc
glklerle karlamtm ki, istifa etmek ve hatta lkeden ekip gitmek
istemitim. Bir dostun tavsiyesi ile ikyetlerimi Staline bildirdim. Stalinin
brosundan, Gelin de sorumlu arkadalarla konuun diye telefon geldi. O
kadar sradan bir eymi gibi sylenmiti ki, Stalin, Kaganovi, Voroilov ve
ikyet ettiim kimseler ile ayn masa evresinde kendimi bulunca yldrmla
arplma dndm. Sovyetler Birlii Kk Politbrosu Ynetim Kurulu
ikyetlerimi ele almt. Dorusu utandm.
Stalin, tartmalar Rusa izleyip izleyemeyeceimi sorarak beni
rahatlatt. Sonra bir soru sordu, herkesi konuturdu. O herkesten az
konuuyordu. Masann banda bakan gibi bile oturmuyor, btn yzleri
grebilecei bir kede geliigzel oturuyordu. Balangta, bylesine
gsterisiz olduu iin baya hayal krklna uradm, sonra konumann hz
ierisinde bunu da unuttum. Daha sonra fark ettim ki, rastgele bir szckle, ara
sra sorduu bir soruyla, bir bakasnn szcn vurgulayarak yinelemekle
tartmay belli bir noktaya doru gtryordu. Btn grleri ortaya karnca,
ikyet ettiim insanlar bile anlamaya baladm. stifa edip ekip gitmek

31
istediimi dnyordum. Btn istediimin bu olduunu syledim. Ama
ANNA LOUISE STRONG
Stalin, Hepsi bu mu? Dier konularda tamamen memnun musunuz? diye
yineledii zaman, iimde uyuyan arzu uyand ve gerekte istediimin, ulalan
yeni anlayla imdi mmkn olduu grlen daha byk ve daha iyi bir gazete
olduunu anladm. Bunu syledim ve bunu elde etmi oldum. O zamandan sonra
Staline, rastladm en iyi toplant adam gzyle baktm; farkl grleri
dehalara zg bir hzla uyumlu hale getirebiliyor, doru izgiye iaret ederek
insanda hareket etmek arzusunu uyandryor ve isteklendiriyordu. Sanrm Be
Yllk Plann ilk yllarnda da karsndakilere byle grnmt. Sonralar bu
yntemden sapt zaman, ite o zaman, kendi teorilerinden sapm, kendisini
ycelten teknii bir yana brakm oldu.
nk Stalin, sonraki uygulamalar ne olursa olsun, kolektif dnce
tarafndan kontrol edilmeyen bireysel kararlarn tehlikesinin klasik ifadesini
vermiti. Emil Ludwig ve daha sonra Roy Howard, Byk adamlar nasl karar
verir? diye sorduklar zaman, Stalin sabrszlkla, Bizim iin, bireyler karar
veremez. ... Deneyler gstermitir ki, bakalar tarafndan dzeltilmeyen bireysel
kararlarn byk bir hata pay vardr. demiti. Sovyetler Birliinin baarsnn
btn alanlardaki bilim, sanayi, iftilik, dnya sorunlar en iyi beyinlerin,
kararlarn verildii Merkez Komitesinde bir araya geldiklerini de szlerine
eklemiti.
Bu ly o herkesten fazla Sovyet halknn kafasna yerletirmiti.
Daima o, gerekli kanallar yoluyla ve ounluu elde ettikten sonra hareket
etmiti. Eer o gene, muhalefeti ezmek iin merkeziletirilmi siyasi polis
aracl ile hareket etmise, batllara eliik grnen bu ifte l, yirmilerin
sonunda Rus dncesine yabanc deildi. Bu tip polise, nce arlar sonra Lenin
dneminde alkndlar. Uygulad btn demokrasiye karn Lenin bile,
gerekli yasal yollara bavurulmakszn kar-devrimcilerle ilgilenmek zere
Olaanst Komisyonu ekay kurmutu. Stalin, polisin grevini, btn
muhalifleri kar-devrimci olarak snflayarak geniletmise Bolevikler
arasnda ancak en fazla Batllaanlar buna itiraz etmilerdi. nk herkes,
sosyalizmi kurarken, dman bir dnya tarafndan evrildiklerini biliyordu.
Sovyetler Birliinde bulunduum btn yllarda ben hi, Stalinin
kararndan ya da Stalinin emirlerinden bahsedildiini duymadm. Yalnz,
kolektif olarak alnan hkmet kararlarndan ya da parti izgisinden sz

32
edildiini duydum. Stalinden sz edildii zaman herkes onun akln, onun
ANNA LOUISE STRONG
zmlemelerini vyorlard. Herkes onun bireysel olarak dnmediini
sylyordu. Bununla demek istedikleri, onun tek bana dnmedii, Bilimler
Akademisinin beyinleriyle, sanayiin ve sendikalarn efleriyle ortaklaa
dndyd. Sonuna doru insanlar onu tanrlatrmaya baladklar zaman
bile onu Byk_Ynetici olarak deil, gidilecek yolu analiz eden Byk
retmen olarak gklere kartyorlard. te bu, onu, bir ok despotik
hareketlere karn tarihteki despotlardan ayrr.
Bu tip danmalardan, Stalinin uyard ve rgtledii milyonlarn istek
ve beyinlerinden, Be Yllk Planlar yoluyla tek bir lkede sosyalizm meydana
geldi.

33
 K
BE YILLIK PLAN

SOVYETLER Birlii dndaki dnya, Be Yllk Plan ilk kez

Moskovann lgnca bir savurganl olarak karlad. Sovyet lkesinin uzak
blgelerine seyahat eden bizler, Plann, kylerde, fabrikalarda, kentlerde,
eyaletlerde ekillendiini grdk. Biz bu plann, yaamak zorunda olan
iftilerin gereksinmesinden, yaratmak isteyen isiz genliin alndan,
kefedilmemi ve kullanlmadan ylece braklm ayrlardan ve dalardan;
kendi zenginliklerinden yararlanmak arzusunda olan kamu mlkiyetinden nasl
doduunu grdk. Ve biz, yerel Komnistlerin beyinleri ile Devlet Planlama
Kurulunun, milyonlarca insann tutkusunu, lkeyi sanayiletirmek ve onu d
glerden bamsz klmak iin verdikleri savam grdk.
lk kez Be Yllk Plan szn Sovyet Orta Asyasnda duymam hi de
rastgele deildi. Takent gazetesi yedi stunluk bir balk atmt: BE YIL
ERSNDE ORTA ASYAYI TANIYAMAYACAKSINIZ! Hemen ardndan
blgenin yarm sayfalk bir haritas vard ve zerinde, balama ve biti tarihlerini
de gsteren, yeni inaatlar, demiryollar, fabrikalar noktalarla iaretlenmiti. Bu,
Orta Asya rgtlerinin ortak planyd ve Moskova merkez plan ile bir araya
getirilecekti. ANNA LOUISE STRONG
Ertesi yl tekrar at srtnda Pamirlere, dnyann dam diye bilinen
Rusya ile Hindistan ve in arasndaki yksek ve vahi blgeye gittim. Baz
gnler demiryolunun tesindeki patikalarda zbek yol yapmclar ile
konutum. Yalnz tane Rusa szck biliyorlard: Yol, otomobil ve
platiletka (Be Yllk Plan). Bu szcklerle ve bir dizi gururlu iaretlerle bana,
imdi atla on gn sren bu patikann yerine, ta snra kadar bir oto yolu
yaplacan anlatyorlard. Evet, Be Yllk Plan bunu yapacakt!
Bir yl sonra, yeni kurulan Moskova Haberlerine yazmak iin,
Trkistan-Sibirya demiryolunun 1 Mays 1930daki alna gittim. BE
YILLIK PLANIN LK DEVLER AILIYOR! Demiryolu ynetimi sokaktaki
yazlarda ve basnda byle diyorlard. Binlerce millik demiryolu, o vakte kadar
oturulmayan ova ve llerde kuzeyden gneye denmiti. Amerikada yz
zgr konuma savas ve Rus i sava emeklisi eski dostum Bill Shatoff
burada inaat bakanyd. i rekor bir zamanda bitirmilerdi. Planda yaplan
hesaptan tam bir buuk yl nce! Ama byle yapmakla, mali ynden bir
bunalma girmilerdi; iilere ii bitirdikleri zaman deme yaplmas gerektii
halde, hkmet btesinde para ancak gelecek yl iin konmutu. Shatoff
yldrm gibi Moskovaya gitmi ve, Bte gecikti diye bu zafer kazanan iileri
yzst m brakalm! diye bararak paray zorla almt.
Btn bunlar gemite kalmt. Ala drt zel tren geliyordu. Bizim
vagonda yz fabrikadan, iyi i yaptklar iin bu gezi ile dllenen ampiyon
delegeler vard. eitli kentlerden gelen Sovyet gazeteciler ile btn dnyadan
gelen yabanc muhabirler iki vagonu doldurmulard. Hepimiz bu demiryolunun
Asyann tarihini deitirdiini, Sibiryann buday ve kerestesi ile Orta
Asyann pamuunu birletirdiini, Sovyet ticaretini Bat inin snrna kadar
getirdiini ve Sovyetler Birliinin gneydou snrn, ince elik bir savunma
hatt ile evirdiini biliyorduk.
Bizimki ilk tren olduu iin tarifeye gre hareket etmiyordu. Yeile
boyanm bayram havasndaki lokomotifimizin arkasnda, yeni denmi raylar
zerinde vagonlar sarho gibi saa sola sallanyorlard. Bo vakitlerde cret
almadan gnlllerin onard Oyla-Ata Tamir Atlyesinin armaanyd. Her
taraf kurdelelerle donatlmt. Gnll onarmclardan seilmi bir ekip
motorlarn gece gndz srp gidiyorlard. Trk-Sib demiryolunun al
ayn zamanda onlarn zaferiydi.
35
 Demiryolu boyunca yeni kentler oluuyordu; bunlar nclerin basit ve
kaba yaplaryd. Shatoff ANNA her LOUISE
istasyonda
STRONGyapt toplantlarda bunlarla
konuuyordu. lde alk ve susuzlukla mcadelelerini, brokratlarn elbise
gndermede geciktikleri zaman kn gzleri kr eden ayaznda ektiklerini bir
bir anlatyordu. Analarnn kucaklarndaki bebeler bu ehirden daha
yalydlar. almalaryla yarattklar yeni dnyadan, btn lkelerin iileri
iin daha iyi bir dnyadan sz ediyordu. Gzleri yal bir ihtiyarn mrldandn
duyuyordum: Aslan delikanl.
Scak gne altnda, yol kavaklarnda Rus-Kazak bayramlar srp
gidiyordu. Gebe Kazaklar at srtnda yzlerce mil yolu demir at selamlamak
iin gelmilerdi. Rus ve Kazak iftler Marion ad verilen byk bir vince
binerek havada gsteriler yapyorlard. Genler demiryolu zerinde dans
ediyorlar, i ve okul getiren ve onlar kabile basklarndan kurtaran yzlerce
attan daha hzl kara ksraa yeni trkler yakyorlard. Lakin kabile efleri hl
glydler. Genler, iyi altklar iin aldklar dlleri kendilerine saklamak
istedikleri zaman, kabile mensuplar bunlar yere ykyor ve dlleri efe
gtryorlard. te imdi yeni yolun kar koyduu kabile adetleri byleydi.
Bu plak vahilie gelen on binlerce insann gzleri nnde,
kuzey-gney hattn deyen ekip son elik ray da yerine yerletirdiler. Son
ivi, Rus ve Kazak yksek memurlar ile, inaatlar adna Shatoff, 70 yandaki
Japon komnistlerinin lideri Katayama ve Komnist Enternasyonalin temsilcisi
tarafndan akld. Katayamann iviye vurduu son darbenin anlam akt. Bu
demiryolunun, budayn pamukla birlemesinden, yeni topraklarn nclere
almasndan, gen obanlarn kabile basklarndan kurtulmalarndan daha fazla
bir anlam vard. Asyaya doru yryen dnya devriminin yoluydu bu.
Btn hat boyunca iiler bugnn nemini bilerek bize al kimin
yapacan soruyorlard. Stalin mi? Yoksa Kalinin mi? O da m deil? Sonra,
Moskovadan buraya geli gidiin iki haftalk bir yolculuk olduunu ve btn
lkede buna benzer iler yapldn bilerek daha kk kimselere raz
oluyorlard. Batda, Dinyeper zerinde dnyann en byk santraln iletecek
baraj bitmek zereydi. Kuzeyde ise yeni elik ehri Kuzban ilk gnlerin yaama
savan veriyordu. Stalingradda dnyann en byk traktr fabrikas neredeyse
almak zereydi. Sverdlovskda gene dnyann en byk ar makine fabrikas
ina halindeydi.
Alacak Devlerin lki diye vlyordu Trk-Sib demiryolu. u var ki,
bu gkyz gibi grleyen Be Yllk Plann getirdii bir dzine devin yalnz bir
tanesiydi.
36
 *
Plana yardm etmek iinANNAszlemeyle gelen Amerikal mhendisler bunun
LOUISE STRONG
gerekten bir plan olmadn sylemekten pek holanyorlard. Teknik
bakmdan haksz saylmazlard. nk plan, harfi harfine izlenmesi gerekli bir
kopya deildi; o karlanmas ve sonra da almas gerekli bir yarmayd. Yalnz
Moskova tarafndan yaplmamt. Moskova ile birlikte lkenin en u keleri de
elbirlii yaparak hazrlanmt. Fabrikalarda ve kylerde insanlar ne
istediklerini, ne yapabileceklerini ve bunu yapmak iin nelere gereksinmeleri
olduunu tartmlard. Bu yerel planlar gerekli yollardan merkeze gitmi,
teki planlar ile uyumlatrlm ve gene yerel makamlarca kabul edilmek zere
geri gelmiti.
Leningraddan Vladivostoka kadar btn lkeyi byk bir ina hummas
sarmt. 193lde Moskova Haberleri iin bu inaat grmek zere yola ktm.
Yirmi yl sonra Moskovada tutuklandm zaman polis, bu gezinin btn
notlarna casusluk delilleri olarak el koydu. Be Yllk Plann devleri
birdenbire sr oluvermilerdi. Ama otuzlarn banda isteyen herkese bu seve
seve gsteriliyordu.
193lde kimisi Stalingrad Traktr Fabrikasnn byk bir baarszlk,
kimisi de byk bir baar olduunu syledi. Her ikisi de yaland. Stalingrad
Traktr Fabrikas henz ne bir baarszlkt, ne de baar! Bu bir savat. lk
Sovyet konveyr iin bir savat. Amerikada konveyrn gelimesi bir kuak
srmt. Buradaysa o, bir savala ele geirilmiti. Bu fabrika yaama ve
genlie mal oldu. Scak yaz gnlerinde gl gen insanlar frnn karsnda
baylyorlard. Amerikal Zivkovi, Covert ve Ninuk, hatt durduran 7
numaral makinenin onarm iin durmakszn altm saat almlard.
Fabrikadan l gibi sendeleyerek ktlar. Alklarla karlandlar ve madalya
aldlar. Bu i deil, savat.
Gl erkekler atlyelerine deve resmi yaptrld zaman gzleri
yaaryordu. i zamannda bitiremeyen atlyelere byle deve resmi
yaptryorlard. Ellerinden geldiince alan insanlar, gene de atlyeleri
baarl olamad iin hkryorlar ve daha fazlasn yapmak iin yeniden
balyorlard. Ama bu fazlay yapmaya ne bir kii ne de yz kii yeterdi.
rgtn kurulup ilemesi gerekliydi. Bir ayrntnn stesinden gelir gelmez bir
baka nokta onlar durduruyordu. Ayn anda zerinde durulacak binlerce ayrnt
vard. Byle bir ey Rusyada ilk kez yaplyordu.
yeri kentin kuzeyinde, yolu berbat yirmi dakikalk bir yerdeydi. Bu yol
yaplan iin bir ksmyd. Makineleri kryordu. Yeni bir su borusu denmiti.
37
nk ehir suyuna gvendikleri iin Temmuz scanda susuz kalmlard, Bir
yl sonra daha fazla depo yapmaya baladlar.
ANNA LOUISE STRONG nk yeterli depolar olmad
iin hangi yedek paralarn bulunduunu bilmiyorlard. alma u ya da bu
para yok diye istop ediyordu. Ama daha bir ay nce bu paralardan yzlercesi
bir yerlere depo edilmiti. Stalinin niin, sistem, muhasebe, sorumluluk diye
ayak diredii imdi anlalyordu.
Her atlyenin kendi retim konferans vard. Makine atlyesinde,
nitelik ve kk aralarn eksiklii tartlyordu. ilerden biri yle
diyordu: Paralar, kumlu rzgr altnda orada burada duruyor ve sonra da
zerlerindeki tozla motora taklyor. Bu paralar nce gazya ile ykanmal.
Bir bakas, denetleme zamannn kt seildiine dikkati ekiyordu.
Radyatrler, sonradan tekrar sklmemesi iin traktre balanmadan nce
kontrol edilmeliydi.
Altm motoru bozan bir yanl bulan Pravda muhabirini herkes
vyordu. Teknik bilgisi yoktu ama hattn motor noksanlndan durduunu
saptamt. Altm tane motorun kusurlu olduu iin kullanlmadn grm
ve hepsinde ayn parann kt olduunu fark etmiti. Bu paray atlyeye kadar
izlemiti. Btn bunlarn nedeninin bir keski makinesinin iyi almamasndan,
acemi bir iinin bo vermesinden, dikkatsiz bir mhendisin aldrmazlndan
ileri geldiini bulmutu. Sen, sen, evet SEN, tam altm motoru bozdun, diye
mhendisi sulamt. Aletler taklm, paralar gerei gibi gelmeye balamt.
te binlerce eyden her birisinin gerei gibi yaplmas gerekiyordu. Sabotaj gibi
ki bunu daha sonraki bir blmde ele alacaz daha sinsi ve haince olaylar
da retimi bozuyordu.
Peki btn bu binlerce ey doru olarak ve ayn zamanda yaplabilir
miydi? Evet, retim erisi kimi zaman yukar kimi zaman aa gidiyordu ama
aslnda eilim yukar doruydu. ki kez iyeri yneticileri, neye mal olur diye
hesap etmeden sava l atmlard. lki, 1930daki Parti Kongresi iin
iyerini atklar zaman ki, bu, btn glklere karn inanlmayacak kadar
hzl bir iti. Ardndan, 5.000 inci traktr ilk yln sonunda bitirdikleri zaman.
Bunun her ikisinde de, st kademe personelinden pek ou ile neredeyse btn
Amerikal uzmanlar, bu yaplamaz diye dnmlerdi. Ne var ki, her ikisinde
de iilerin azmi zellikle Gen Komnistler rgt Komsomolun azmi
ii baaryla sona erdirmiti.
Partinin alma rgt sekreteri Tregubinko, yatanda hasta yatarak bir
yandan ilerini telefonla grr bir yandan benimle gazete iin konuma
38
yaparken, Bilinmeyen, ama her an arabileceimiz kuvvetlerimiz var,
diyordu. Para ii, sistem veANNA
ksmlar
LOUISEarasnda
STRONG sk bir muhasebenin gereini
vurguluyordu. Sistem, muhasebe, sorumluluk! Lenin ve imdi de Stalin, henz
mekanize olmam bir lke iin en zor ve en gerekli eyler olarak bunlar
istiyorlard.
i renmekte olduklarnn belirtileri her yerde grlyordu: kent ile i
yeri arasndaki yol onarmnda, fabrikann teknik okulundan ilk snflarn
mezuniyetinde, bir gnde 11.000 kiiye hizmet veren yeni alan fabrika
mutfanda, Amerikal ve Rus uzmanlar arasndaki iyileen ilikilerde, geen
yl olduu gibi scaktan ve susuzluktan Volga suyunu ierek tifoya yakalanan
otuz ii olayna engel olabilecek ve soda ile souk bira veren kulbelerin
almasnda.
Austostaki ziyaretimden drt ay sonra almalar gnde dzenli 110
traktre ulat. Bu planlanann zerinde idi. lk Sovyet konveyr sava
kazanlmt. On iki yl sonra ise, Stalingrad Traktr Fabrikalarnn adamlar
kendi tanklarn kullanarak Hitlerin ordularn iyerinin harabeye dnm
avlularndan srp kartyordu.
*

Harkov Traktr Fabrikasndaki herkes, Ruslar, Ukraynallar,

Amerikallar, burann Stalingraddan ok daha iyi olduunu sylyorlard. Bu
doru ama, hakl bir yarg deildi. Stalingrad fabrikas nclk etmiti, onun
ektikleri ardndan gelen hepsine yardmc olmutu.
Amerikal uzman Raskin, bana fabrikay gezdirdi. Stalingradda frn,
zerinde deve iareti bulunan hantal bir atlyeydi. Harkovda ise zerinde
yirmiden fazla iyiletirme yaplmt. Stalingradda dorudan Amerikadan
gelen hassas makineler vard, ama acemi kyl yardmc iiler hepsini
mahvetmilerdi. Harkovlu iiler, Stalingraddan rendikleri iin daha iyi
biliyorlard. Tama, depolama, hizmet gibi btn blmler denemelerden
yararlanmlard ve Harkovda hepsi daha iyiydi. Kapitalizmde rekabetin basks
ile salanan iyiletirmeler burada serbeste fabrikalar arasnda deiiliyordu.
Harkovun Stalingrada gre tam bir yllk kazanlm deneyimi vard.
Harkovun zel bir sorunu vard. Buras plan d kurulmutu. Kyller
kolektif iftlie umulandan daha hzl katlmlard. Traktr gereksinmeleri
karlanamyordu. Harkov, Ukraynal olmann gururu ile kendi fabrikasn Be
Yllk Plann dnda kurmutu. Amerikallar karlalan glkleri tasavvur
edemezler. Btn elik, tula, imento, emek, be yl iin tahsis edilmiti.
39
Harkov elii ancak bir elik fabrikasn plann zerinde retimde bulunmaya
tevik ederek elde edebilirdi.ANNA
Ustalk istemeyen
LOUISE STRONG emek noksanln karlamak
iin on binlerce insan memurlar, renciler, retmenler tatil gnlerinde
gnll alyorlard. O srada haftada yalnz be gn ama srayla
alld iin, halkn bete-biri bir gn bo kalyordu.
Mr. Ruskin, Her sabah alt buukta zel bir tren geliyor, diyordu.
Bandolar ve bayraklarla gelen her gn ayr bir kalabalk ve daima neeli.
Fabrikann ustalk gerektirmeyen yarsnn gnlller tarafndan tamamlandn
sylyorlard.
*

Kuznetsk naat Alann iki yerden grebilirdiniz. Birincisi Ana

Caddeden, ki buradan her ey karmakark grnrd. Bir de tepeden, burada
yaplan eyleri fark ederdiniz. Not defterime kaydettiklerim unlar:
Ana Cadde dedikleri yol, henz ad konulmam., inaatn merkezinden
geen dar, p ynlar, demir borular, uzun keresteler arasnda uzanan, iki
arabann amurlara bata ka zorla sd bir yer. leyin yryorsunuz. Hey!
Gznn nne baksana! Atn ban hzla eviriyorsunuz, kalaslar arasna
skyorsunuz. Ar bir ray tayan yirmi kii geiyor. Arabalarn yolunu
kapatyorlar. Yaya yryenler, yolun iki yannda gs hizasnda boru
denmek iin kazlan hendeklerden yryerek daha iyi bir yol buluyorlar.
Borular arasndan srnr gibi geip gidiyorlar.
Bir dzine kadar demiryolu, Ana Caddeyi kesiyor. Yksek frnlara elik
levhalar tayan kamyonlar ileri geri giderken araba trafii duruyor. Bu
karklkta levhalar koyacak bir yer bulmak iin aranyorlar. Byle bo bir yer
bulmak g m g. Kamyonlar manevra yaparken arabalar ylp kalyorlar.
Kamyonlar gidince dev bir vagon yolu tkyor. Arabalar bunu gemek iin
karmakark oluyorlar. Kocaman bir kamyon yolun tam ortasnda duruveriyor.
Bir dzine iri yapl kyl kz jeneratrn hemen burnunun dibindeki p
ynn kamyona doldurmaya balyorlar. Bir yl nce kalkmas gereken bu
pler dalar gibi ylm orada burada duruyor.
Ana Caddeden yollar iki yana ayrlyor. Bir yanda, kmr ocaklar,
yksek frnlar, jeneratr, te yanda kazanlar, dkmhane, ak frn ve
yaplmakta olan inaatn iskeleti. Bunlarn hepsi de yamalara yapm, p
ynlar arasnda trmanan tehlikeli yollar. naat ilerledike her gn bunlar da
deiiyorlar. Ancak zerinde alanlar yolu bulabiliyorlar.
ki gn yamur yayor. te imdi Ana Caddenin btn karmakarkl
40
Sibirya amurunun altna gmlyor. amur diz boyu. Yamalardaki yollar
geilmez hale geliyor. BtnANNA
iler LOUISE
yzde-yirmi
STRONG geri kalyor.
Amerikal mhendislerden binlerce eletiri duyuluyor. Rus
mhendislerden, denetilerden, editrlerden. Herkes herkesin nne niin
geiyor? Frn, dkmhane, jeneratr niin yol bulmak iin birbiriyle mcadele
halinde? Ya insanlar? Yk boaltmak iin bir kar yer yok. Niin doru drst
bir yol yok? Bu ite alan herkes bu elikhanenin nasl yaplmas gerektiini
size syleyebilir. nce yollar, demiryollar, marangozhaneler, binalar, depolar,
su yollar, kanallar. Sonra bunun pislii kaldrlr ve binalar kurulur. Binalar
yapld m cihazlar yerletirilir, denenir ve iletmeye geilir. Bunu bilmeyen
yok!
naat efi Frankfurt anlatyor: Biz inaata balamken planlar deiti.
Japonlar Manuryaya hareket ettiler, elie gereksinme artt. Dzenli olarak
yrmek de bir seimdi, ama bu bir yllk bir gecikme demekti. Aksi halde ite
byle her eyi bir arada yapmak gerekti. Biz ikinci yolu setik. Sonra bir de biz
Rus mhendislerinin bu tip modern elikhaneler konusunda deneyimimiz yoktu.
Biz malzemeyi plana gre beklemezdik.
Amerikada on araba dolusu ate tulasn telefonla sipari edersin ve on
gnde alrsn. Biz bizimkini bir buuk yl nce sipari ettik ve yksek frn iin
ate tulasn drt ay bekledik Sonra hepsi birden geldi, koyacak yer
bulamaynca, bakalarnn yolu dahil, bulduumuz her yere sktrdk eliimiz
maysta gelmeliydi, eyllde geldi. Rusyadan ve d lkelerden trenler dolusu
tehizat geldi. Kamyonlar yoldan kt ve geciktik.
Frankfurt ile konutuumuzun ertesi gn amur biraz kurudu, yamaca
doru ktk. Planlanan evleri getik ve yamalara i bulmak iin ylan on
binlerce kylnn yaptklar amurdan kulbelere geldik. inde oturacak yer
bulamaynca topra kazmlar, her biri inaattan biraz kereste, birka tula, cam
almlard. Bu birbiri zerine ylnca malzeme ktlna neden oluyor ve ie
polisin karmasna yol ayordu.
Yamatan Kuznetske baktk. Gelecein elik fabrikas vadi boyunca
mil uzanyordu. Hemen nmzde, yksek firnlarn sekiz siyah dev bacas
ykseliyordu. Bir yl nce buraya son geliimde, kaz henz balam, insanlar
kk krekler ile amuru kazyorlar ve eski Asya usul bunlar tahta gemiyeler
ya da sandklar iinde tayorlard. imdi ilk frn almaya hazrd. Bacasndan
bir buhar kmesi yuvarlanp kyordu. Bunun kurumas haftalar alacakt. Sonra,
demir cevheri, kmr ve kire yukarya ekilecek ve yava yava yanp aa
41
ineceklerdi. Kmr hazrd. Urallardan, 1.500 mil teden telefon gelmiti:
Demir yoldayd. Sibiryada ANNAilkLOUISE
kez modern
STRONG bir fabrikada elik yaplaca
gnler saylyd.
Yedi byk silindirin tesinde bir dzine muazzam yap grnyordu:
kmr ocaklarnn yksek kara bacalar ile yekpare beton duvarlar. Sonra, alt
bin kyly fabrika iisi haline getirecek fabrika okulu. Jeneratr alt kat
yksekliindeydi. Trbinlerden biri birka gne dek alacakt. Daha sonra
kntl damyla dkmhane geliyordu. Ancak yar kazlm yar bitmi haliyle
iki yz ton dkm yapmt. Solda telerde, daha sonra alacak olan ve dnyada
en byk lekte yaplan Ak Frn vard. Daha da telerde, beton temellerden
ykselen byk elik stunlar grlyordu. Bunlar, imdi dnyann en byk
fabrikasna eit olacak ham demir fabrikasnn balangcyd.
Hepsi de bu deildi. Tepenin altnda hemen solda, iki buuk milyon
dolarlk ate tulas fabrikas grnyordu. Frnlar iin yedek tula burada
yaplacakt. Kazan atlyesi ile makine atlyesi almaya balamlard bile.
Uzakta sislerin yar karanlnda, yeni kurulacak kent iin tula yapacak toprak
ynlar ile evler iin marangoz atlyeleri grnyordu.
ki yl nce buras, bin be yz kiinin barnd, uykuya dalm bir ky
ile yapayalnz bir vadi idi. Geen yl birka baraka ile, kaz iin alm ukurlar
grnyordu. imdi ise yeni kent, gz alabildiine vadi boyunca uzanyor, baz
insanlar snak gibi kazlm yerlerde, bazlar barakalarda, bazlar ise
sosyalist kentin drt katl tula evlerinde oturuyorlard. Dnyann en bykleri
arasna giren bir elik fabrikas vahi Sibiryada ykselmiti.
Buray ina eden Frankfurt deildi. Amerikallar ya da evrede alan
45.000 ii de deildi. Tm Sovyetler Birlii ina etmiti burasn;
Leningraddaki elik fabrikalar ile Ukraynadaki atlyeler kurmutu buray.
ar her yere yaplmt: Haydi Kuznetske gidiyoruz! Bu arya uyan
iiler gitmiler ve ilerine orada devam etmilerdi. Ben oradayken
Leningraddan bir tren gelmiti; bir tren olarak hareket etmi, buraya iki tren
olarak ulamt. Leningraddan bir ok mfrezesi, tembel Sibirya
istasyonlarnda ne olup bittiini saptamak iin birlikte gelmiti, Her istasyonda
Kuznetske gnderilen ama baka bir yere sevk edilen kamyonlar aryorlard.
Otuz dokuz kamyonla balamlar, doksan kamyonla buraya gelmilerdi. Btn
istasyonlarda istasyon eflerini bir gzel halamlard.
Kuznetsk elik Fabrikas ite burasyd. Uyuklayan Sibirya tepeleri,
beceriksiz kyller, iki bin millik yol boyuna dalm sevkiyat. Ve bunlara
42
karn-, btn Sovyet lkesindeki ok-mfrezeleri Kuznetskin baarszla
uramasna izin vermemilerdi.
ANNA LOUISE Kuznetsk, Sibiryay sanayilemeye
nkSTRONG
ayordu. Daha imdiden binlerce beceriksiz kyly elik iisi haline getirmi,
yzlerce mhendise deneyim kazandrmt. Bunun iki kat byklnde bir
baka elik fabrikas ise vadinin biraz tesinde kurulacakt. Herkes, sakin sakin,
iki kat byklnde diyordu. nk Kuznetskten sonra Sibiryada hibir
fabrika ayn zorluklar ekilerek kurulamazd.
*
Magnitogorsk Mknats Da Kuznetskten de bykt. Burada onun
yksn anlatmaya yer yok. u kadarn syleyeyim ki; bir buuk yl iinde
180.000 nfuslu bir kent, Ural Dalarnn yamalarnda kurulup gelimiti. En
yakn yerleim yerine uzakl trenle be yz mildi. Dnyann en byk inaat
kamplarndan biriydi; evet dnyann en yksek orandaki demir cevheri
buradayd. ilerinin yzde-altm yirmi drt yan altnda olan, genliin
enerjisi ile dolu bir genlik kenti. Otuz be uluslu bir kent; on okul faal halde,
bir teknik lise, iki teknik niversite; biri metalrji, biri inaat mesleinden olmak
zere. Daha imdiden bir kent tiyatrosu, yarm dzine sinema ve
Sverdlovsktan daha iyi bir sirk.
Bu kent, Sibirya iin Kuznetsk neyse Urallar iin de ayn ey olan bir
elik fabrikasn kurdu. Buras da gene btn Sovyetler Birliindeki iilerin
youn abalaryla kurulmutu. Gen iiler gene burada, yeni alma biimleri,
Kuznetskin rekorlar ile yaran yeni kestirme yollar buluyorlard. Ve ite
bunlar, Be Yllk Plann rettii bir dzine dev ierisinde yalnz iki tanesiydi.
*
1933 Ocanda, Stalin, Merkez Komitesine, eski geri kalm kyl
Rusyann, dnyann ikinci sanayilemi ulusu haline geldiini bildiriyordu. Be
Yllk Plan, 1928 Ekiminden, 1932 Aralna kadar drt yl ayda
tamamlanm oluyordu. Sanayide alan ii says iki katna, on bir milyondan
yirmi iki milyona kmt. Verim de iki kat olmutu.

Eskiden, diyordu, demir ve elik sanayimiz yoktu, ama imdi var.

Traktr sanayimiz yoktu. imdi var.
Otomobil sanayimiz yoktu. imdi var. Mhendislik sanayimiz yoktu.
imdi var.
Havaclk sanayimden, iftlik makineleri retiminden, kimya sanayiine ve
43
dierlerine geiyor ve yle diyordu: Biz bu alanlarda yle boyutlara ulatk ki,
snkLOUISE
Avrupa sanayiinin boyutlar ANNA kald.STRONG
Plan, halkn yer deitirmesi ve hasadn zamannda kaldrlamamas
nedeniyle ok pahalya mal olmutu. Ne var ki, tarihte bylesine byk bir atlm
bu kadar abuk gerekletirilmemiti. Hz daha dk olsayd Sovyet insan
yalnz sosyalizmlerinin gecikmesiyle kalmayacaklarn, ulus olarak varlklarnn
da tehlikeye gireceine inanyorlard. nk, 1933te Japonya, Manuryadaki
snrlarn zorlam, Alman Nazileri, Ukrayna zerinde taleplerde bulunmutu.
Sovyet halk, her iki snr zerinde de saldrya kar koyabileceklerine, ama
bunun ancak ekonomilerinin hzl kalknmasna bal olduuna inanyorlard.
lk Be Yllk Plann tamamlanmas ile Sovyetler Birlii, ilkinin be kat
fazla sanayiin kurulmasn ngren ve tm ekonominin yeniden teknik
yaplamasn ngren ikinci bir plann uygulanmasna balad. Stalin, bu iin
hi kukusuz daha kolay olacan sylyordu; nk hibir Be Yllk Plan,
birinci plan kadar g olamazd. Bylece Be Yllk Planlar, lkenin ileri doru
atlmnda izlenmesi gerekli bir rnek olmulard.
1935te Sovyet liderleri sosyalizmin utkun olduunu sylemeye
balamlard. Sosyalizmin ekonomik temeli kurulmutu. Bir yl nce, 1934n
slogan yleydi: Kalite ve fazla retim. nmzdeki sava bu! Sibiryadan
dnen Moskova Haberleri muhabiri yle sylyordu: Kuznetsk haberlerini
tahmin edin bakalm! Mknats Da ile iek tarhlar konusunda yara
girmiler! Bu habere btn bro katla katla gld. Halkn, bit ve pislikle
boutuu ve bir elik kenti kurmaya alt amur deryas Kuznetsk! Yksek
frn yarmas olurdu ama iek tarh! Yok bu olamazd!

nanmazsnz, diyordu muhabir, ama ite yarma koullar: parklar,

bulvarlar, ii kulpleri bile var. Mknats Danda, imler, aalar ve en iyi
otobsler var. Ama Kuznetskte bir tramvay hatt ile Moskovadan bir tiyatro:
Mayerhold kumpanyas orada temsiller veriyor!

44
ANNA LOUISE STRONG

45


TARIMDA DEVRM

SOSYALZE edilmi sanayide grlen hzl byme, ayn yllarda,

tarmda da ayn hzl devrime de tank oldu. 1930 ile 1933 yllar aras, on drt
milyon kadar kk, yetersiz kyl kuruluu, kolektif olarak sahip olunan ve
ynetilen, traktrler ile makineler tarafndan hizmet verilen, 200.000 kadar geni
iftlikte birletirildi. Bu deiiklik, iftilere gnen, ulusa gven vermek iin
gerekliydi. nk 1928de, eski usul Rus tarm kentleri bile doyuramad gibi,
hzl sanayileme ya da eitim ve kltrn yaygnlamas iin gerekli yiyecei
kesinlikle salayamazd. Sanayi ile birlikte tarmn da modernize edilmesi
gerekliydi.
1928de Rus kyls, Orta a ve belki de ta ncil zamanndan kalma
yntemlerle ekip biiyordu. Kylerde oturuyorlar, uzaktaki tarlalarna yryerek
gidip geliyorlard. On ya da yirmi akr (bir akr 0.4 hektar) topraa sahip bir aile,
ou kez dank on on iki paraya blnebiliyor, bir trmn bile hareket
edemeyecei komik derecede ANNA
darLOUISE STRONG
topraa sahip oluyorlard. Kyllerin drtte
birinin at yoktu, yarsndan aznn bir ift at ya da kz vard. Tarlalar ou
yerlerde el yaps aa sabanlarla kara sabanla yzeysel olarak srlyor,
ekim ounu kularla rzgrn alp gtrd, etee doldurulmu tohumun elle
salmas ile yaplyordu. Makine pek azd. Volgada bir ocuk kolonisi iin
saladm Fordson traktr, iki yz mil ierisinde tek traktr olarak byk n
yapmt.
Toplum yaam da ayn biimde Orta adan kalmayd. Evde htiyar
evi ynetiyordu. Oullar evleniyor, karlarn eve getiriyorlar ve babalarnn hl
patron olduu iftlikte alyorlard. Bylece iftilik, gen grlerin
getirecei yeniliklerden uzak, eski usullerle yrtlyordu. ou eyi din
belirliyordu. Kutsal gnler ekim iin belirli gnlerdi; bereket getirsin diye
tarlalara okunmu kutsal sular serpiliyor, yamur duasna klyordu. Fazla
dindar olanlar traktre eytan arac gzyle bakyorlar, papazlar halk peine
takp bunlar talatyorlard. Byle olunca, modern iftilik iin giriilen her
sava, dine kar bir sava olup kyordu. Gen komnistlerin, ^^yllardr ekim
tarihini Helena bayram ile saptayan vanova eyaletinde, erken ekim yapmak iin
Kutsal Helenaya kar giritikleri o grltl kampanyay hi unutmuyorum.
1928de iftlikler savan ykmndan biraz syrlmlard. Aldklar
toplam rn sava yllar ncesine ulamt. Ne var ki, kentlere daha az hububat
geliyordu. arlk Rusyas, kyller alktan krlrken darya buday ihra
ediyordu. Sovyet kylleri daha iyi yiyorlard, ama daha az satyorlard. Fazla
buday ou kez kk yerel kapitalistler olan kulaklarn elinde toplanyor,
bunlar da yalnz kendi tarlalar iin deil, deirmen sahibi olduklar ve mahsule
karlk bor para verdikleri iin hububat bulunuyordu. Hububat zerindeki
denetimlerini yitirmemek ve kyllerin desteini kazanmak iin devletle
mcadele halindeydiler.
Komnist Partisinin sa kanad, kulaklarn zengin olmalarna gz
yumulmasn ve sosyalizmin sanayiin devlet mlkiyeti yoluyla
kazanlabileceini savunuyorlard. Sol kanat ise, kyllerin hzla devlet
denetimindeki kolektif iftliklere zorla sokulmasn istiyorlard. Fiili politika
birka yldr Partideki farkl gruplarn basks ile deiiyordu. En sonu kabul
edilen politikaya gre kyller kolektif iftliklere, hkmet kredileri ve traktr

47
verilerek ekilecek, kulaklar ise yksek vergiler ile dondurulacak, sonra da bir
ANNA LOUISE
snf olarak varlklar sona erecekti. STRONG
Kolektif iftliklere yelik teoride gnll
idi, ama pratikte kimi kez arlklara kaan basklar kullanlyordu.
Amerikal yorumcular genellikle kolektif iftliklerden Stalinin zorlamas
olarak sz ederler. Hatta, kolektif iftliklere girsinler diye milyonlarca kyly
bile bile alktan ldrdn bile iddia ederler. Bunlar gerek deil. O yllarda
krsal kesimleri gezdim ve olup bitenleri biliyorum. Stalin hi kukusuz bu
deiiklii isteklendiriyor ve ynetiyordu. Ne ki, kolektifletirme ii, Stalinin
dndnden ylesine hzl gitmiti ki, iftlikler iin yeterli ne hazr makine,
ne sayman ne de ynetici bulunabiliyordu. Kulaklarn teviki ile hayvan
srlerinin kesilip yok edilmeleri korkusu ve yetersizlik, iki kurak yl ile
birleince, Stalinin szde basklarndan iki yl sonra 1932de ciddi bir yiyecek
skntsn getirdi. Moskova, ulus lsnde ciddi bir vesika usul ile lkeyi bu
badireden kard.
Ben kolektifletirmenin 1929 gznde, Aa Volgada bir frtna gibi
patladn grdm. Bu, 1917 devriminden daha derin deiiklikler yapan bir
devrimdi ve onun olgunlaan meyvesi idi. iftlik iileri ile yoksul kyller,
hkmet yardm ile durumlarnn iyileeceini umarak nclk ediyorlard.
Kulaklar, kundakla ve cinayete kadar varan btn aralarla bu harekete
iddetle kar koyuyorlard. Orta kyllk, iftiliin gerek belkemii, bir gn
kulak olma umudu ile, devletten makine isteme arzusu arasnda kalakalmlard.
Ama imdi, Be Yllk Plan traktr vadettiine gre, bu byk kyl kitlesi,
kyler, kasabalar, kentler yoluyla kolektif iftliklere doru harekete gemilerdi.
Atkarsk Kolektif iftlikler Birlii alt ay ncesi byle bir rgt yoktu
Bakan, bir demet telgraf bana doru sallyor ve, 20 Kasmda lkemiz yzde
elli kolektifletirilmi olacak, diye baryordu. 1 Ekimde ise yzde altm
be. Her on gnde bir saylar geliyor. 10 Aralkta ise %80 bekliyoruz.
Birka ay nce herkes kolektifletirmeyi sakin sakin konuuyor, ekilen
blgelerde kazanlar, traktr elde etme ansn tartyordu. imdi ise btn
krsal kesim kaynyordu. Bir birim olarak rgtlenen bir ky, kooperatif kurmak
ve deirmen yapmak iin yirmi kyle bir araya gelmek iin karar almt.
Samaylovka, bir gnde 350.000 akrlk bir iftlikle rekor krmt. Ardndan
Balakov 675.000 akra ulatn bildirdi. Sonra Yelan drt byk komn
750.000 akrlk bir iftlikte birletirdi. Bunu renen Balanda kylleri toplantda
baryorlard: Gz pek olun! Bizim iki kasabay bir milyon akrlk tek bir

48
iftlik halinde birletirin! Balanda da tarlaya ekim denemesi iin bin at
gelmiti. Yetmilik bir ihtiyarANNA LOUISEmakinesinin
fotoraf STRONG nne frlamt: Atlarla
fotorafm ekin. imdi artk lebilirim. Yaamm da byle bir gn grmedim!
diye baryordu.
Bu hza ve tartmaya, Partiden rgtleyiciler de katlmt. Kimi kez
tarm uzmanlar nerilerde bulunuyor, kimi kez, iftilikten bir ey anlamayan
ama kolektifletirme arzusu ile yanan iiler sze karyorlard. Bin at bir
tarlaya fazla deil mi? ok heyecan verici bir ey ama iftilik iin iyi mi?
Tartmalar hararetli ve dmanca idi. ok gemeden Moskova, anormal
gelimeleri sulad. Lakin balangta hevesliler her trl nlemi, kar
devrim diye suluyorlard. Aileler blnmt: Genler, yeni yollar bulma
istei ile heveslilere katlmlard. Yallar kukuluydular. Kk topraklar ile
birlikte evdeki denetimlerini de yitiriyorlard. Kadnlar, aile ineinin yazgs
zerinde kukuluydular. Hangi hayvanlarn ortak mlkiyet olaca ak deildi.
nk birka tr kolektif iftlik vard.
Kulaklar ile papazlar, sylentiler yayarak konuyu iyice kartryorlar,
cinsiyet ve korku tutkularn krklyorlard. Her yerde, kolektif iftliklerde
btn erkekler ile kadnlarn altna girip uyuyacaklar tek byk yorgandan
sz edildiini duyuyordum. Gene her yerde bebeklerin sosyalize edilecei
sylentileri yaygnd. Kimi yerlerde kulaklar, ynetmek ya da batrmak iin
kolektiflere giriyorlard. Bunlar her yerde, istenmeyen kiiler olarak iftliklerden
atlyorlard. Kimi iftlikler, devrimde toprak aalarnn ara ve gerelerine
yapld gibi, kulaklarn atlarn alyor ama kendilerini almyorlard. Kulaklar
kolektife ait hububat yakarak; ve hatta cinayet ileterek kar saldrya
geiyorlard. Atkarskda Parti Sekreterini ldrmekten sank on iki kulan
mahkemesi bitmek zereydi. Savc, Onlar hepimiz iin ldler, diyordu ve
kyller alyorlard. iftliklere ehit denlerin ad verildike, kolektifletirme
frtnas iddetleniyordu.
Blgeden ayrlrken yerel yneticiye, Moskovann u ya da bu i
hakknda ne dediini, sordum. Aceleyle ama gururla u yant verdi:
Moskovadan yant bekleyecek zamanmz yok. Moskova planlar yapar, biz de
uygularz.
Kente dndmde planlarn Moskovada yapldn rendim. Btn
byk tahl blgelerinden gelen haberler bu planlarda deerlendiriliyordu. Be

49
Yllk Plan, 1933e kadar % 20 kolektifletirmeyi ngryordu. Bu atlm baz
blgelerde 1930a kadar %60 ANNA LOUISE STRONG
diyordu. Byle bir ey iin ne traktr, ne de
makine plana konulmutu. Byle olunca Moskova ham pamuk ithalini durdurdu
ve halk daha birka yl paavralar iinde kald. Moskova, Brezilya kahvesinin
alnmasn iptal etti ve Brezilyann dmanln kazanm oldu. Gene
Moskova, iftlik makineleri ithalini artrd ve Henry Fordun dostluunu
kazand! Ama tam o srada Harkov kenti, kendi traktr fabrikasn kurmay,
Ukraynann gereksinmelerini karlamak iin plan d kararlatrd.
K ortasnda Odesa blgesine ilk Traktr stasyonunu grmeye gittim.
Markovi adnda bir tarm uzman, iftliklere traktr hizmeti salamak iin
yeterli ve ekonomik bir yol bulmutu. Ne kullanmasn ne de onarmasn
bilmeyen kyllere traktr satmak yerine tek bir merkezde birka dzine traktr
tutuyor, bunlarn yedek paralarn bulunduruyor, bir makine atlyesi ile bir de
src okulu ayordu. Bu istasyon, yirmi mil ya da daha fazla bir apn iindeki
kolektif iftliklere gerekli iler iin traktr salyor ve creti hububat olarak
alyordu. Dzenleme esnekti. Birok at bulunan olduka iyi durumdaki bir
iftlik yalnz bakir topra amak iin traktr kiralyor, buna karlk devletten
daha yeni toprak alan ama hayvan ok az olan nc bir iftlik tarladaki ilerinin
ounu traktrle gryordu. Devletin sahip olduu bu traktr istasyonlar
ylesine yararl oldular ki, btn Sovyetler Birliine hzla yayldlar ve bunlar
bugnn makine ikmal merkezinin ekirdeini oluturdular.
1929-30 k olduka kemekeli bir zamand. Kolektif iftliin tam ekli
henz billurlamamt. Kyl hareketleri iin planlar yapmakla birlikte Stalin
27 Aralk 1929da snf olarak kulaklarn ortadan kalkmas zaman geldiini
bildirdi. Bu yalnzca yoksul kyllerin zaten yapmakta olduklar eylere resmen
izin vermek demekti, lakin bu izinle onlar daha da fazla yapmaya baladlar.
Kulaklarn evlerinin atlarnn ykld ve glere zorlandklar konusunda
zalim masallar duyulmaya baland. Bu arada kiisel rekor krma peinde olan
rgtleyiciler, kulak gibi srgne gnderme tehdidi altnda kylleri zorla
iftliklere soktular, srlar, keileri, tavuklar ve hatta tabak-anak ile i
amarlarn bile komnletirdiler. Yaplan bu arlklar iyice abartan
kulaklar kylleri hayvanlarn ldrp yemeye ve devletin herkesi besleyecei
kolektiflere rlplak gitmeye tevik ettiler.
Bir komnist dosta, Bunu Stalin niin durdurmuyor? diye sordum.

50
Kulan haklar yok mu? Bu dpedz karmaa deil mi?
Gerekten byk anariANNA LOUISE
var, diyeSTRONG
yantlad. Bu, Partideki blnmeden
ileri geliyor. Su bizim komnistlerin. Stalin yalnzca izgiyi belirtti: Snf
olarak kulaklarn ortadan kaldrlmas. Hkmet organlarn denetleyen
sa-kanat elemanlar [bununla Rakovu kastettiini anlyordum] bunun
yasalarda ifadesini geciktiriyorlar. Bylece bizim yerel yoldalar arasndaki
sol-kanat elemanlar, rehber bir yasa bulunmad iin, kendileri, iftlik iileri
ya da yoksul kyller iin doru bulduklarn yapyorlar. Bu dpedz anari.
Yaknda hkmetin kararname yaynlayacan bekliyoruz. O zaman her ey
daha dzenli olacak.
lk kararname 5 ubat 1930da yaymland. Bununla kulaklarn,
kolektifletirmenin toptan olduu blgelerde ve kyl toplantlarnn,
durumalar yapldktan sonra belli kimselerin yerlerinden srlmelerini istedii
yerlerde yaplmasna yetki verildi. Hazrlanan listeler eyalet makamlarnca
kontrol edilecek, kulaklarn gnderilecekleri blgelerde dzenlemeler
yaplacakt. Bu gidecekleri yerler genellikle inaat ilerinin bulunduu blgeler
ile Sibiryadaki yeni alacak topraklard. Kararnameden sonra anari azald,
ama daha pek ok yanl ve ar hareket olduu grlyordu. Bu duruma Stalin
niin mdahale etmedi?
Komnist arkadam bu soruya, Kolektif tohum, kolektif ambarlara
girmeden ve gelecek ekim garantiye alnmadan yerel yoldalara saldramazdk.
dedi. Yoksa byk alk olurdu. Demek istedii, hayvanlarn zaten yemi ve
devletin kendilerini besleyeceini uman kyllerin tohumluklarn da
yiyebilecekleri ihtimali idi. Bir yamatan hzla inen bir kayak gibiydik. Ne
durabiliyorduk, ne hzmz ne de mesafeyi kontrol edebiliyorduk. Yalnz
srayabiliyor ve ayaklarmz zerine dmeye alyorduk. Eer bunu da
yapmasak, her ey biterdi. Sylediklerini ok iyi anlyordum, nk
pasaportumu yenilemek iin Rigaya gittiimde Washingtonun henz
Sovyetler Birliinde elilii yoktu Amerikan konsolosluunda pek ok
kimsenin Sovyet kolektifletirmesi konusunda yerel Sovyet basnndan bilgiler
topladklarn grdm. Bunlar, Amerika Dileri Bakanlna binlerce sayfalk
raporlar gnderiyorlard. Yabanclar, Sovyetlerin alktan keceklerini
umuyorlard. Bu lkelerden bazlarnn snrlarda ordularn yrye hazr
beklettikleri biliniyordu.

51
 2 Mart 1930da, ana hububat blgeleri tohumluklarn topladktan sonra
ANNA
Stalin nl bildirgeyi yaynlad: LOUISE STRONG
Baarnn Verdii Gz Kararmas. Kyllerin
kolektif iftliklere katlma hznn Baz yoldalarn gzlerini kararttn
sylyordu. Herkese, Parti yeliinin gnll olduunu, imdiki dnem iin
tavsiye edilen kolektif iftlik tipinin yalnz toprak ile ift hayvanlarm ve byk
makineleri kamulatrdn, sr, koyun, domuz, tavuk gibi ev hayvanlarnn
kiisel mlkiyet olarak kalmas gerektiini anmsatyordu. lkedeki btn
gazeteler bu bildirinin tamamn yaymladlar ve milyonlarca kopyas bror
olarak datld. Kyller ata atlayp kentlere giderek bulabildikleri son kopyas
iin ceplerindeki paray verdiler ve bunlar zgrlk belgesi gibi blge
rgtleyicilerinin suratlarna doru salladlar. Stalin birdenbire milyonlarca
kylnn kahraman ve yaplan arlklara kar koruyucular oldu. Stalin,
hemen bu kiiye tapma eilimini fark etti ve Kolektif iftilere Yant yaymlad.
Bunda yle diyordu: Baz kimseler sanki Stalin o bildiriyi yalnz yazm gibi
konuuyorlar. Merkez Komitesi bu gibi bireysel hareketlere izin veremez.
Bildiriyi yaymlayan Merkez Komitesidir.
*
Mart aynn sonuna doru gneye ilkyaz karlamaya gittim. Yaz,
Moskovadan yirmi drt saat tede Stalingrad dolaylarnda buldum. Gece
yarsndan sonra trenden indiim zaman, evremi kyller sarp, yaknmaya
balaynca ardm kaldm. Eski bir ekya Partiye girdi ve kymz kast
kavurdu. Stalin kolektifletirmenin gnll olduunu syledi, ama bunlar
kzlerimi geri vermiyorlar.
Ertesi sabah kasaba merkezinde, afaktan ta karanlk iyice kene kadar,
parti sekreterliine yaplan benzeri yaknmalar duydum. Sekreter, Bakan
burada yok, diyordu. Kulaklar dn gece iinde yirmi yedi at bulunan bir
samanl yakmlar. Tarlalar bunlarla sreceklerdi. Bakan onlara yardma
gitti. Acele yardm rgtlemesi gerekiyor. Bitkin den sekreter, btn
gelenlere, kolektif iftlikten kmaya karar vermilerse eer, elbette kzlerini
geri alabileceklerini, ancak yirmi mil tede tarla sren ekipten hayvanlar hemen
ayn gn ekip alarak ekimi tehlikeye dremeyeceklerini anlatmaya
alyordu. stelik, her hafta birka kez dncelerini deitirerek bu olmazd.
iftlikler bir yn bask altnda darmadan olacak gibi grnyorlard.

52
Bir yandan kulaklarn giritikleri iddet hareketleri, bir yandan papazlarla din
ANNA LOUISE
adamlarnn saldrs, bir yandan STRONG
da Orta adan kalma Rusyann resmi
ahmaklklar ve dpedz beceriksizlikleri. Ne var ki, demiryolundan ayrlp da
ierlere gider gitmez bu kemekein yerini kitle halinde gsterili bir ekim olay
ald. te o zaman, demiryolu boyunca ve kasaba merkezlerine bakarak karar
veren btn gazetecilerin yanldklarn anladm. Btn yaknma ve hakszlklar
demiryollarna doru akyor ve kasaba merkezinden bunlarn dzeltilmesi
isteniyordu. Topran sren kyl, demiryoluna gitmiyordu, nk topran
srmekle urayordu. Demiryolunun tesinde insanlar, topraa ve makineye
haklarn vermek iin, rekor bir hasat elde etme sava veriyorlard.
lk Bolevik Bahar diyorlard buna. Kolektif iftliklerde ilk ekim, tek
bir tarlada, millerce siyah kara toprak. Hepsi iin tek bir mahsul dnm
planlanm. Dzenli aralklarla tarla ii balar geliyorlard. Atlar, kzler ya da
arazide uyumlu hareket edebilen traktrler. Bu, topran imdiye kadar grd
en hzl ve en derin srme ve ekimdi. Geceleri toprak, kamp ateleri ile
noktalanyordu. Balalaykalardan gelen mzie, erkek ve kadn sesleri
karyordu. Moskovadan opera arkclar gelmiti. Bunlar, tarlalara, eski
dinsel trenlerin yerini alan festival gsterileri ile yryorlard. Leningraddan
ak sal bir astronomi profesr kamplar geziyor ve lambalarn altnda,
yldzlar bir bir gstererek uygulamal konferanslar veriyordu. Tarlada
alanlar iin bu kltrd, Komnistler iin ise, dinsel inanlar ykan bir
gsteri. Kentlerden gelen makine ustalar, gnll olarak makineleri
onaryorlard.
Bu, insanlk tarihindeki en dramatik ekimdi. Milyonlarca kyl ilk kez
bilinli olarak kentin yaam ile, iilerle, tarm uzmanlaryla, sanatlarla ve
gazetecilerle karyor ve hepsi de, tek bir baharda sosyalizmin tarmsal temelini
kuracak byk bir seferde bir araya geliyorlard.
*

Benim iin bu byk ekimde kiinin ayr bir yeri var: tarm iisi
Ustina, gazeteci Melnikov, bir kasabann parti sekreteri Kovalev.
Ustina, Komnizmin Kalesi ad verilen geni bir kolektif iftliin kadn
tavuk yetitiricisi idi. Sekiz yandan beri hizmetilik yapmt. Devrimden sonra
kk ve yaam savam veren bir tarm komnne katlmt. O kadar yoksul
ve periand ki, yeni doan bebeini gazetelere sarmt. Bu komncler adm

53
adm salam bir iftlik kurmulard. Traktrleri ile Ustinaya iyi alt iin
ANNA LOUISE
dl olarak Moskovadan verilen STRONGmakineleri vard. Nispeten rahat
bir kuluka
geen iki yldan sonra komncler tekrar a kalmlard. nk, bir yn a ve
be parasz iftlik iisi gelip bunlara katlmlar ve herkesin hasada kadar
doyurulmas zorunluu domutu. Kimisi, yeliin, yalnz kendi yiyecek
hububatm getirmi olanlarla snrlandrlmasn nermiti. Buna Ustina iddetle
kar kmt: Bu bizim ikinci savamz. diyordu. lki ldrc bir savat.
Bu ldrc deil ama, gene de sava. Byle olunca, gelip bize katlan herkese
yardm etmeliyiz.
tane demiryolu vagonunda yaymlanan Gezginci Savam adnda bir
gazete vard. Btn ilkyaz boyunca kasabadan kasabaya dolam, sulamalar
aratrm ve yaynlam, hatta zel mahkemeler iin kentten yarglar bile
getirtmiti. Bu gazetenin enerjik muhabiri Melnikov her gn en az on tane ok
nemli olay zetler ve bunlarn hibirinde cesaret krc bir yan bulmaz,
bulmamas bir yana btn bunlarn insan savaa aran bir ey olduklarn
sylerdi. Bir kye, adamlarnn yardm ile bakan seilen ve bir Kzl Ordu
emeklisinin ekya olduunu aa karmas zerine srgne gnderilen ekya
Zotevin yksn ondan renirdiniz. Yedi Kalmuk yerleim yerini dolaarak
bunlarn hepsini yedi gnde kolektifletiren, mallarn mlklerini listeye
geirerek imdi artk tek bir iftliin yeleri olduklarn syleyen gayretke
rgtnn yksn de o anlatmt. Okuma yazma bilmeyen Kalmuklar iin
hkmet kd byl bir otorite idi ve zavalllar a kalan koyunlarn,
Hkmetin koyunlarn alm olmamak iin otlatmaya bile
gtrememilerdi! Stalinin, Baarnn verdii gz kararmas konusundaki
bildirisi kendilerine ulat zaman, bu yedi gebe kabile de tek bir gecede le
ekip gitmilerdi!
Sanrm Amerikadaki hibir anti-Sovyet gazete, Melnikovun sradan bir
eymi gibi kaydettii bu Bolevik zulmlerini icat edemezdi. Gezginci
Mcadele bir mevsim ierisinde iki yzden fazla grevliyi, rvetten tutun da
soygunculua dek uzanan sulardan tutuklatmt. Lakin ben, bu karklk
nedeniyle hasadn daha az olup olmadn sorduum zaman Melnikov bana
deliymiim gibi bakt.
Az m? ok daha fazla olurdu! Traktrlerin ekilmi blgeleri yeniden
srdn grmedin mi? Traktr olmadan da iftlik iileri ile kyllerin, nasl

54
kulaklarn atlarn kullanarak ekim alann yzde yetmi artrdklarna da tank
olmadn m? Kulaklar, vergiden ANNA LOUISE STRONGve Sovyet iktidarndan nefret
korktuklar
ettikleri iin hasad sabote ettiler. Bu yeni sahipler, deliler gibi ileri atldlar.
Yoksul kyllerin daha iyi bir yaama kar duyduklar alk, ilk
Bolevik Baharnn serbest brakt gt. Deneyimsizliklerine ve
arlklarna karn komnistlerin ynettii bu g, disiplinli ve yorgunluk
bilmeyen bir topluluktu. Ben bunlar tarlada alrlarken, her iin yolunda
gitmesi iin gsterdikleri youn abadan ayrt ederdim. te bunlar arasnda
Stalingradn gneyinde kk bir Tatar blgesinden Parti sekreteri Kovalevi
anmsyorum. Ve onun on kaak ve huzursuz kylyle yapt konumalar
anmsyorum.
Kyller kolektif iftlii terk ediyorlard. Bunlardan biri, Srtmda
stacak paltom yok ve beni yamurda otlatmaya gnderiyorlar, diyordu. Bir
bakas: Devemi a a altryorlar, hayvan gzmn nnde lyor.
ncs: Kolhoza katldm iin karm benimle oturmak istemiyor.
Bu nedenler bana yerinde gibi grnd, ama Kovaleve deil. Bu
koullar hep vard, diyordu. Kolhozda kimsenin altn tabak sunduu yok.
Ynetimin kusurlar onarlabilir. Gece alanlarn scak elbisesi olmas gerekir.
Geen ylki kuraklktan saman ktl var, ama kiilere ait tarlalar daha hallice
deil. Buray brakp gidenler iyi etmezler, nk btn Sovyet gc kolhozlarn
arkasnda olacak. Kyl dediin bamsz bir kimse deildir; onun iftlii ulusa,
ulus onun iftliine baldr. lkemizi kapitalist lkeler evirmi durumda.
Byk sanayi ile modern tarm hzla kurmak zorundayz, yoksa mahvoluruz.
Stalingraddaki o byk fabrika bu yaz iftliklerinize traktr verecek.
Stalgresdeki o byk enerji istasyonu bu gz evlerinize k verecek. Bunlar
bitmedike ekmee gereksinmeleri olacak. Budayda byk art olmal. Her
kyl evinde oturur ve acaba tarlam srsem mi diye dnp durursa bu iler
bitmez. Her yurttan bu ylki grevi, kolektif iftlii glendirmektir.
ki saatlik byle bir tartmadan sonra, karlar, adamlar dar ardlar.
Kovalev onlar ieri davet ettiyse de girmeyi reddettiler. Bunlar kararlarn
vermilerdi, erkekler de boyun eiyorlard. Kovalev, tek pimanlk sz
etmeden, yerel retmen ile ktphaneci de dahil odada bekleyen be komniste
dnd. Bunlar hemen, tarlada alan trmklar ekibine katlmaya gnderdi.
Esas grevleri morali ykseltmek olacakt. Stalingrada hemen saman
gnderilmesi iin telefon etti, bir de, kadnlar arasnda rgtleyici olarak

55
alacak bir Tatar kadn yollanmas iin telefon etti. Ktphaneciye, tarlada
ANNA LOUISEgndermesini
alan ekipler iin gezici ktphane STRONG tembih etti. Daha geni
alanlarda almaya layk bir general gibiydi. Buras, verimsiz bir toprak
zerinde kurulmu kk bir Tatar kyyd. Byle her kye parti rgtleyicileri,
o ilk yaz Sovyet buday iin sava aarak girmilerdi.
Melnikov doru bilmiti. Geri tohum, snf savamnn kemekei
ierisinde o yl Orta adan zorlayarak kendilerini kurtaran insanlar
tarafndan ekilmiti, ama bunlarn uyandrlan azim ve iradeleri ylesine
glyd ki, en sonunda mahsul toplanmaya balaynca, Sovyetler Birlii (ve le
kargalar gibi bekleyen yabanc gler) lkenin o gne dek bilinen en geni
ekilen blgeye ve en byk hasada ulatn grd.
te bu hasat, btn dnyada tarmn tarihini deitirdi.

Kolektifletirmeyi oturtmak iin tek bir hasat yeterli deildi. 1930da bu,
kt rgtlenmi, ara-gereleri yetersiz kyller zorla isteklendirilerek
yaplmt. Gelecek iki ylda rgtlenme glkleri daha da artt. yi yneticiler
nereden bulunacak? Saymanlar? Makineleri idare edecekler? 1931de hasat, be
esas hububat blgesindeki kuraklk nedeniyle dt. 1932de mahsul daha
iyiydi, ama kt topland. Baarszl kabullenmek istemeyen iftlik
bakanlar, rn topladklarn iddia ediyorlard. Moskova durumu rendii
zaman, hububatn byk ksm kar altnda kalmt.
Nedenler oktu. Tam on drt milyon kk iftlik, deneyimli ynetici ya
da yeterli makine olmakszn 200.000 byk iftlik iinde birletirilmiti. On bir
milyon ifti, yeni sanayi kollarna katlmak iin iftlikleri brakmt.
Kyllerin gerilii, kulaklarn yaptklar sabotajlar, grevlilerin budalalklar,
hepsi de bunda rol oynamt. 1933 Ocanda, lkenin ciddi bir yiyecek ktl ile
yz yze olduu akt. Budayn ele geirildiinin zaferle ilan edilmesinden
iki yl sonra!
Stalin, Merkez Komitesinde, Partinin sulu olduunu kabul etti: gafil
avlanmlard. Durum grlnce, alnan nlemler hzl ve salamd. Acil ihtiyac
karlamak iin, devlete borlandklar btn hububat teslim etmeleri iin
iftliklere acmasz bask yapld. Kendilerine hububat kalsn kalmasn, vergi ve
makine borlar denecekti. Size namusluca traktr veren iiler, sizin

56
beceriksizliiniz yznden alktan m lsnler? diyorlard.
Buday devletin eline geince ANNAbtn
LOUISElkede
STRONGvesika uygulanmaya baland.

Baarszla urayan iftliklere bile, ekim zamannda alanlara vesikayla azar

azar buday veriliyordu. lkede bir utan br uca ktlk ve alk vard ve lm
orannda bundan ileri gelen bir art. Ne var ki, ktlk eit olarak datlmt,
hibir yerde alk szcnn getirdii panik ve karklk yoktu. Btn lkeye
yaygn, demir vesika usul yrrlkteyken 1933 hasad geldi.
Bu arada, gelecekteki felaketleri nlemek iin nlem alnd: hububat
toplanmasnda yeni bir yasa, iftlik ampiyonlar Kongresi toplanmas ve traktr
istasyonlarnda politik kesimlerin (Politodels) rgtlenmesi. Zayf iftlikler
zerine pek yk olmayan hububat toplanmas, iyi hasad dllendiren,
yetersizlikleri cezalandran biimde deitirildi. iftlik ampiyonlar Kongresi,
en iyi iftliklerden ampiyonlar Moskovaya getirdi, bunlarn kullandklar
yntemleri btn lkeye duyurdu ve kendilerini btn blgeyi baarya
ulatrmak zere onurlandrarak geri gnderdi. Ve iftliklerin te-ikisi zaten
traktr istasyonlarnca hizmet edildikleri iin, bunlar, yeni, yeterli ekibi bulunan
ve krsal Rusyada daha nce hi grlmemi ekilde alan 20.000 istasyona
kartldlar. Fabrika mdrleri, ordu komutanlar, niversite profesrleri,
iftliklerde daha iyi almay rgtlemek iin politodelsde almak zere
gnll yazldlar.
Yabanc basn buna, Stalinin kyllere kar sava, diyordu. Sovyet
basn ise: Hasat savam! Bu, hem iftliklerde ve hem de kentlerde verilen
ulus leinde bir savat. O srada Kyl Postasnda alan kocam, Kuzey
Kafkasyada iki kiilik bir uakla, on tane gazeteciyle iftlik kontrol ile
grevli olarak iftlikten iftlie uuyordu. Yere indiklerinde, hasat blgesindeki
metre-kare rneklerini lyorlar, boa giden baaklar sayyorlar ve bunun
iftlie verdii zarar hesap ediyorlar, hangi yntemin hububat en iyi
kurtarabileceini tartyorlard. On kiinin toplad bu bulgular, kuzeye doru
yaplmakta olan hasada rehberlik etmek zere btn basma telefonla
bildiriliyordu. Kocam krk gn iinde otuz pound vermiti, eve yorgunluktan
bitkin ve bit iinde dnd. Ekiplerinin aa yukar bir milyon kile hububat
kurtardn hesaplamt. Bu yalnz o yl verilen toptan savamn bir
rneiydi.
Ekmein fethi o yaz baarlmt; bu, byk felaketten zorla kopartlp

57
alnan bir zaferdi. 1933 hasad, o zamana kadar rekor saylan 1930 hasadn
ANNA yan-rgtl
geride brakmt. Bu yeni rekor, LOUISE STRONG
bir heves ve istein patlamas ile
deil, gitgide artan bir yeterlilik ve devaml rgtlenmenin bir sonucu idi.
Kazanlan bu zafer, ertesi yl, btn Gney Avrupay etkileyen kurakla
kar kolektif iftliklerin verdikleri byk savam ile pekitirildi. Gemi
yllarda, kuraklktan zarar gren iftiler nce hayvanlarn yer, sonra da i
aramak iin kentlere gerlerdi. 1934te kolektif iftlikler, blgesel kongreler
yaptlar Kurakla Kar Sava ilan ettiler ve, her blgeye uygun nlemleri
planladlar. Kimisi, su tamak zere itfaiyelerini kullandlar, kimisi orman
ayrlar ektiler, Kuzey Kafkasya yamalarnda, binlerce millik sulama kanallar
kazdlar ve, Bizim dalarmz var, yamura gereksinmemiz yok! diye
bardlar. K budaynn olmad blgelerde bilim adamlar hangi rnn
yetiebileceini saptadlar ve bulgular yaynland, hkmet byk bir hzla
buralara tohumluk yetitirdi. Ulus leinde giriilen bu i birlii 1934
kurakln yendi ve 1933n rekor dzeyine ulaan bir toplam rn elde edildi.
En kt blgelerde bile iftliklerin ou, kendilerini ve hayvanlarn besleyecek
yiyecek saladklar gibi glenmi bir rgt ile kurakl atlattlar.
1935te artk yeni usul tarm kararllk kazand. ki yl hemen hi kimse
kolektif iftlii terk etmek istemedi. Bir iftliin rnek yasas, bir iftlik
plannn rnek tipi belirlenmiti. Dnml rn ile tarlalarn yerleri
saptanmt. ylda, alnan rn gemi rekorlar on be, yirmi milyon ton
ayordu. eker kam blgesi iki katna kmt. Pamuk blgesi ise, gemi
yllara gre iki buuk kat artmt. Hayvan srlerinde, kolektifletirmenin ilk
yllarnda pek ou ldrld ve yenildii iin byk kayplar verilmiti.
(Yeri gelmiken: Ruslarn yanlgsndan ders alan in de kooperatif iftlikler,
kyllerden hayvanlar takside satn aldlar).
Ekonomik kazantan daha nemlisi, kyllerde meydana gelen
deimeydi. iftiler yalnz okuma yazma renmekle kalmadlar, bilim ve
sanata da ilgi duymaya baladlar. Yalnz Ukraynada iki ylda, devlet deneme
istasyonlar ile bilgi alveriinde bulunan ve iftilerin kendi rnlerini
inceledikleri yedi bin ky laboratuvar kuruldu. Her iftliin tiyatro grubu
bulunduu gibi, kayak ve parat kulpleri ile havaclk kurslar bile vard.
iftiler kendilerini ulusal yaama kattklar gibi ulus da kendisini iftiler ile
birletirdi. Bir Sovyet tarm bilimcisi bana unlar syledi: Biz bilim adamlar,

58
grmezlikten gelindiimiz duygusuna almtk. Lakin imdi kolektif iftlikler
ANNA LOUISEgre,
bizim rettiimiz bilimi istediklerine STRONGnmzdeki birka bin yl iin
alacaz demektir.
kinci Dnya Savanda, Alman tanklar ile geirildii ya da Alman
uaklar gerideki blgelere inmek zorunda kaldklar zaman, yerel ifti
gerillalar tanklar kullanabiliyor ya da uaklar daha gerilere uurabiliyorlard.
Life dergisi 29 Mart 1934 tarihli zel saysnda yle yazyordu:
iftliklerin kolektifletirilmeleri... neye mal olursa olsun ... bu geni
iftilik birimleri... makine kullanmn mmkn kld... ve verim iki katna
kt gibi... milyonlarca ii de sanayide almak zere serbest kaldlar...
Bunlar olmakszn... Alman ordusunu durduran cephaneyi imal eden sanayii
kurmak olanaksz olurdu.
*

Savatan sonra, 1947 ylnda Sovyetler Birlii zerinde bir batan bir baa
utum ve Volga zerinden Kazana indim. Alann bir ucunda o kadar ok kk
uak vard ki, burasn bir askeri eitim ss sandm ve bizi niin buraya
indirdiklerine atm.
Yok canm, dedi bir Rus. Bunlar kolektif iftliklerin uaklar. Kente
eitli iler iin gelmiler.

59
 DRT

YEN HALK

YEN sanayii ve iftlikleri kuran halkn balca zellii snrsz atlm idi.
Amerikallar ne zaman Sovyet halkndan rejime uydurulmu diye sz etseler
hep glerim. Her lkenin ve her an, bir dzene uyma erevesi ve deiiklik
iin kendi kanallar vardr. Ne var ki hibir lkede, ine sonradan yaptm
gezilere kadar, Sovyetler Birliinin Be Yllk Planlarnda ifadesini bulanlar
kadar ok dinamik bireye rastlamadm.
Bill Shatoff bunlara bir rnekti. Onu, Novosibirskde bir otelde hasta
yatanda buldum. Demiryolu yapyordu; raylar iin, imento iin, ii iin
savam veriyordu. Gzleri yorgunluktan berbatt. Kendisine, karsn niin
getirmediini, getirse rahat bir evi olacan, dzenli yemek yiyebileceini,
dinlenebileceini syledim. Bill, dikkatle bana bakt.
Yaamda en byk ey almaktr, dedi. Hayr, hayr, yalnzca
almak deil. Yaratmak! Ve iinde yaadmz zamann tam bu noktasnda,
sonu ya da snr olmayan bir yaratma frsat var. Eimi mutlu etmek ya da
yemee vaktinde gelmek iinANNA LOUISE STRONG
bir saatlik yaratmaya srtm dnebilir miyim?
Bu yaratma gayreti yalnz liderlerde yoktu. Yaama kan yeni yollar
grdke bu yaratma abas milyonlarca sradan yurttata da douyordu. Bundan
nceki ksmda, bir zamanlarn okuma-yazmasz kyllerinin nasl, tarm
bilimcileri, amatr aktr, parat, havac olduklarn grdk. Daha geri uluslar
arasnda, ok daha byk deiiklikler oldu. Sovyetler Birlii her trl gelime
aamasnda yz elli ulustan oluuyor: ren geyii yetitiren Eskimolardan, koyun
yetitiren gebe Krgzlara, Ermeniler ve Grcler gibi eski uygarlklara sahip
halklara kadar.
Sovyet politikas, ekonomi sosyalizme doru ilerledii srece, btn
ulusal kltrleri gelimeye brakmt. Ne var ki, elli sekiz ulusun, kitap bir yana,
alfabesi bile yoktu. Bilim adamlar bunlar iin yazl diller gelitirdiler ve
Sovyetler Birliinde, birinci Be Yllk Plann sonunda yaynlanan kitap says,
Almanya, Fransa ve ngilterede yaymlananlarn toplamndan daha fazla olana
dek Moskovada tam dilde kitap basld. Kitaplar yalnz tek bir dntrc
gt; bunun yan sra bir de, yeni yasalar, bilim ve sanat vard.
En byk dntrc g, halkn yaam iin verdii savamd. Yazar
Panferov, Paristeki bir konferansta bunu yle ifade etmiti:
i snf, cokun Dinyeper zerinde bir baraj kurdu ve onun kural
tanmaz sularn insanla hizmet eder hale getirdi. Dumanl Ural dalarn bir
sanayi merkezine dntrd ve vahi, uzak Kuzbalar egemenlii altna ald.
lkeyi yeniden yapmakla ii snf kendini de yeniden yapt.
1930larn banda herkes yeni halk tartyordu. Bir Rus yazar
Moskova Haberlerine bir sayfa kadar tutan bir Yeni Halk skeleri teklif etti.
ardmz grnce ekledi: Sosyalizm altnda gelien yeni halkn btn
trlerini gstermek iin bu az bile. Bir Sverdlovsk gazetesi Yeni Halk bal
altnda bir stun yaynlyor, halkn tutum ve tavrlar ile grlerindeki
deimeleri yanstan anekdotlar veriyordu. Bunlardan bazlar korkarm ileriki
yllarda hsn kuruntu gibi geldi. Sosyalizm iin savam ne topyay getirdi,
ne de gnah ortadan kaldrd. Gene de halkta byk ve anlaml deiiklikler
grld. Pek ok rnekten birka tanesini sralayacam: Orta Asyada
kadnlarn zgrle kavuturulmas, ocuklarn gelecekteki mesleklerini
kendileri semeleri, ve Stahanovitlerin doup bymeleri... Bunlarn her biri
farkl biimlerde, o dnem yaamnn niteliini gzler nne serer.

61
 *
ANNA LOUISE STRONG
Kadnlarn statlerindeki deiiklik, Sovyetler Birliinin her yerindeki
nemli toplumsal deiikliklerden biridir. Devrim, kadnlara, yasal ve politik
eitlik getirdi. Sanayileme, eit cretin ekonomik temelini oluturdu. u var ki,
her kyde kadnlar, yzyllarn verdii alkanlklar ile hl savamak
zorundayd. rnein, Sibiryadaki kylerden gelen haberlerde kolektif iftlikler
kadnlara kendi bamsz cretlerini verince, kadnlar, kadn dvmeye kar bir
grev yapmlar ve ok eskilerden kalma bu adeti bir haftada yok etmilerdi.
Ky bakanlarndan birisi, Ky sovyetine ilk kadm setiimiz zaman
btn erkekler bizi yuhalamlard, diye anlatt. Ama bir dahaki seimde alt
kadn daha setik ve bu sefer glen biz olduk. 1928 ylnda Sibiryada bir
trende, Moskovadaki Kadnlar Kongresine giden yirmi kadn ky bakanna
rastlamtm. Bunlarn ou trene ilk kez biniyorlard ve yalnz biri Sibiryadan
daha nce kmt. Bunlar, Moskovaya, hkmete kadn istekleri konusunda
tavsiyede bulunmak zere davet edilmilerdi. Yerel olarak seilip
gnderiliyorlard.
Kadn zgrl iin en etin sava Orta Asyada verilmiti. Burada
kadnlarn hayvandan fark yoktu ve ok kkken satlyorlard. Bundan baka
onlar, tm yzlerini kapayan, soluk almalarn ve grmelerini bile engelleyen, at
klndan rlm paranja denilen o irkin uzun siyah tl takmakszn grmek
mmkn deildi. Gelenekler, kocaya, pee takmayan kadn ldrme hakkm
veriyordu. Mslmanlarn papaz demek olan mollalar bu adeti din ile de
destekliyorlard. Rus kadnlar ilk zgrlk haberlerini gtrdler. nce, ocuk
bakmevleri kurdular ve burada yerli kadnlar birbirlerinin yannda peelerini
atlar. Gene burada, kadn haklar ile peenin ktlkleri tartld. Parti yeleri,
karlarnn peelerini amaya izin versinler diye zorland.
1928de Takente ilk gidiimde kadnlar konferans unu ilan ediyordu:
Geri kalm kylerdeki yelerimiz iddete uruyor, ikence gryor ve
ldrlyorlar. Ama bu yl, bu irkin peeyi yok edeceiz. Bu, tarihi bir yl
olacak. ok sarsc olaylar bu kararn alnmasna neden olmutu. Bir Takent
okulundaki kz ocuu, tatilde, kyndeki kadn haklar konusunda propaganda
yapmt. Paralanm vcudu okula, zerinde u szckler yazl bir araba ile
gnderilmiti: te size kadn zgrl! Bir baka kadn, ky aasnn
uyarsna aldrmam ve komnist bir kylyle evlenmiti. Aann kkrtt on

62
sekiz kiilik bir ete, gebeliinin sekizinci aynda rzna gemi ve vcudunu
ANNA LOUISE STRONG
nehre atmt.
Savamlarn anlatmak iin kadnlar iirler yazmlard. Bir zgrlk
savas, Zlfiye Han, mollalar tarafndan diri diri yakldnda kyn kadnlar
u ad yakmlard:
Ah kadnm, dnya senin zgrlk savan unutmayacak!
Senin alevin sanma ki seni yakt kl etti,
Seni yakan alev ellerimizde mealedir.

Dinsel basknn kalesi Kutsal Buhara idi. Burada dramatik bir pee
karma dzenlenmiti. 8 Marttaki Uluslararas Kadnlar Gnnde grlmeye
deer bir eyler olaca konusunda bir sz yaylmt ortala. O gn kentin
birok kesiminde kadn toplantlar yaplmt ve kadn konumaclar herkesin
hemen peeleri karmas konusunda srarlydlar. Ardndan kadnlar platforma
yrdler, peelerini konumacnn nne attlar ve sokaklardaki yrye
katldlar. Hkmet liderlerinin kadnlar selamladklar tribnler kurulmutu.
Evlerinden gelen baka kadnlar da yrye katlmlar ve peelerini tribnlere
atmlard. te bu yry Kutsal Buharadaki pee geleneini ykt. Hi
kukusuz pek ok kadn fkeli kocalarnn karsna kmadan nce tekrar pee
takmlard, ama o gnden sonra pee gitgide daha az grnr oldu.
Sovyet iktidar, kadnlar zgrle kavuturmak iin pek ok silaha
bavurdu. Eitimin, propagandann, kartlan yasalarn hepsinin bunda yeri
vard. Karlarn ldren kocalarn davalar byk ak mahkemelerde grld.
Eski adetlerin su; saymadklar bir hareket iin lm cezas veren yarglarn bu
karar destekleniyordu. Kadnlar zgrle kavuturmann en nemli silah,
Rusyada olduu gibi, yeni sanayileme idi.
Eski Buharada yeni bir ipek fabrikasn ziyarete gitmitim. Yeni bir
sanayi kurmak iin durup dinlenmeden almaktan yorgun dm solgun yzl
mdr bana, fabrikann uzun zaman krl olamayacann beklendiini syledi.
Trkistanda gelecekte alacak ipek fabrikalar iin kyl kadnlar eitiyoruz!
Fabrikamz kadnlarn pee adetini krmak iin bile bile bask uygulad.
Fabrikada kadnlarn pee takmalarna izin vermiyoruz.
Kz mensucat iileri, peelerini Rus usul ba rts ile deitirdikleri
zaman, yaamn yeni anlam zerine arklar yazmlard:

63
 Fabrikaya giderken Yeni bir bart buldum
Krmz bir ANNA
bart,
LOUISE STRONG
Hem de ipekten.
Elimin emeiyle satn aldm onu!
Fabrikann kkremesi ta iimde.
bana ritim, o bana enerji veriyor.

Bunu okurken insan, ister istemez, Thomas Hoodun ngilterede ilk

fabrika yaamn anlatan Etekliin arksn anmsamadan edemiyor:

Parmaklar yorgun eller nasrl,

Gzkapaklar kapanyor, kpkrmz,
Bir kadn oturuyor paavralar iinde,
Pile yapyor ipliiyle inesiyle.
lmik, ilmik, fakirlik, alk, pislik,
Gene de elem ve keder dolu bir sesle,
Etekliin arksn sylyor hazin hazin.

ngilterede fabrika, kr iin smrnn bir silah gibi grnd halde,

burada yalnz kolektif zenginliin bir arac olarak deil, gemiin vurduu
zincirleri krmada bilinle kullanlan bir alet gibi grnyordu.

Her yl Sovyetler Birlii, ou retimde rekorlar kran bir demet

kahraman kartyordu ortaya. 1935te en ok duyulan ad, daha iyi bir retim
yntemi bulan bir madencinin, Stahanovun adyd. Bu ad, bir hareket iin
kullanlmt. Bir baka ad da, kolektif bir iftlikte bir eker kam yetitiricisi
olan Mari Demenkonun adyd. Mari, ky laboratuvarnda ekerkam
zerinde deneyler yapm ve 1935 ilkyaznda btn kam yetitiricilerini geride
brakmt. lkeyi ekere boalm. Ben ve iilerim dnm bana yirmi ton
kam vadediyoruz! diye ilan ediyordu.
Yzlerce iftlik bu arya uydu. Binlerce ziyareti Marinin ekibini
tarlada alrken grd. Milyonlarca okur, bunlar tarlay dokuz kez trmklar ve
gece ateinde sekiz kez gvelerden temizlerken izlediler. Austosta yamur
yamaynca btn lke ah ekti, ve Mari, itfaiye birliinden yardm alp btn
tarlaya 20.000 kova su verince btn lke sevinle cotu. Tm ulus hayranlkla

64
seyrederken, o dnem bana yirmi bir ton rn ald. Bir-iki ylda onun rekoru
ANNA LOUISE STRONG
krld ama, ad belleklerde kald.
yknn sonu ilginti. Marinin ekibi, Kasm ay kutlamalar iin
Moskovaya davet edildi. Geidi liderlerin tribnnden izlediler. Mari, cokuyla
Staline liderleri grmeye gelmeyi nasl hayal ettiini anlatt. Stalin yant
verdi: Ama siz de imdi lidersiniz! Mari biraz dnd ve Peki, yle olsun,
dedi. Stalin ne dl istediini sordu. Mari, eker kamn incelemek iin burs
istedi. Bursu ald. te 1935te dl ve liderlik idealleri byleydi.
Sosyalizm ne tr bir halk yaratmaldr konusunda pek ok yaz yazld. Bir
grup Trkmen atls lde inanlmaz bir biimde 2.690 mil at koturup
Moskovaya ulanca Stalin bunlar, gsterdikleri azim ve karakterlerinin
salaml, ile vnce, Pravda bu temay, deal Sovyet karakteri olarak bir
bayazda iledi. Bu tema, Hitlerin ksa sre nce Alman genliinden istedii
koulsuz itaat dncesinin tam tersi olarak ilan ve orijinal bireysellik olarak
ilan edilmiti. Gl ve orijinal bireysellik Sovyet vatandann nitelii olarak
kabul ve ilan edilmiti. Boyun eme ve kr krne itaat deil, bilinli ve cesur
kararlar... Emekilerin gl kolektif arzularyla sk skya bal gl bir
bireysellik... Milyonlarn grebildii apak hedeflerden... gnll bir disiplin
doar. te bunlar, bilinle ifade edilmi ve Nazilere meydan okuyan ideallerdi.
1935lerin ikinci yarsnda Stahanovitler lkeyi sarsmaya baladlar. Ayn
zamanda yzlerce yerde, yeni makineler zerinde iiler, ou kez ynetimin
ilgisizliine ya da kar koymasna bakmadan, ama teki iilerin dikkatle
kendilerini izlediklerini bilerek, retimin eski standartlarn paraladlar.
Dnyadaki btn lkeler bunu fark ettiler ve bu harekete hzlanma adn
verdiler. Aslnda bu, hzlanmadan da fazla bir eydi ve retimin evrensel
snrlarn frtna gibi zorlayan bir eydi. Donbasdaki baz madenciler, Ruhr
retimini iki kat amlard. Gorki Oto Fabrikalarndaki bir demirci, Fordun
koyduu standartlar krp atmt. Leningraddaki kimi kundura yapmclar,
ekoslovakyadaki Bata Fabrikalarnn rekorunu yzde-elli fazlasyla amt.
Be yl nce Ruslara bir eyler retmeye alan Amerikan uzmanlar,
btn bunlar duyduka homurdanyorlard: Biz btn bunlar kendilerine
gsterirken peki niin yapamyorlard? Nedeni akt. Sovyetler Birlii
kendisini yeni makinelerle donatm, milyonlarca aceminin eline bunlar
vermiti. Acemiler makineleri krm ama renmilerdi. retmenleri
syledikleri zaman renemiyorlard. Bunun, kendi sinir sistemlerinde

65
yerlemesi gerekti. Ama bunlarn rendikleri yalnz Amerikallarn teknik
ANNA LOUISE STRONG
becerileri deildi. Sahip olmann verdii bir gururla birlikte gelen bir beceriydi.
Modern dnyay yapan mekanizmaya sahip olma gururu ve bunun getirdii
beceri.
Stahanovitlerin Kongresine katlanlar Moskovada herkes gitmek
istiyordu yaplan byk gsterileri anlatyorlard. Basn u szcklerle
veriyordu haberleri: Bilimin azgn kheylann ehliletirmek. Herkesin
gereksinmelerine gre alacaklar sosyalizmin yolunu hazrlamak Btn
tartmalarda, halkn kazand yeni zellikler grlyordu: Neeli bir atlm,
karmak srelere egemen olmann verdii gurur, toplum ile bilinli bir i
birlii, renmeye kar duyulan alk.
Stahanov, rekoru ile ilgili dncelerini anlatt. Uluslararas Genlik
Gn yaklayordu. Bunu bir rekorla iaretlemek istedim. Arkadalarm ile ben
bir sreden beri, yerleik normun zincirlerini krmay, madencilere glerini
gsterme olanan vermeyi, ekipleri tam vardiya almaya zorlamay
dnyorduk. Demirci Busying yle diyordu: renmek kadar hibir eyi
hayal etmedim. Byk ekiler nasl yaplyordu bilmek ve kendim yapmak
istedim. Slavnikova, iyice inceledii, ama hi kullanmad bir makine zerinde
rekor krmak istiyordu. Kar kan ustabaya yle sylemiti: Ben
paratlk yaptm. Bu makine gzm yldrmyor. Rekoru kracam.
Nitekim krd da.
ubuklar dverek birletirmek konusunda bir rekor sahibi Vasilyev,
duygularn anlatmak iin kaynama ve patlama szcklerini kullanyordu.
1934te rekorunu krdklar zaman, kaynad ve tatili bitmeden drt gn nce
almaya balad. Andrianovu yenmitim, diyordu, ama sonra gazetede
Harkovlu bir demircinin binden fazla yaptn duydum. O zaman patladm. Ben
bir seferde 945 tane yapmtm... yerini nasl dzenleyeceimiz konusunda
ekiple bir konuma yaptk ve ardndan 1036ya ulatk. Ustaba ile konutuk ve
frnn nasl deitirilmesi gerektiini tarttk. Bize, bir seferde 1.500 taneyi
stacak bir frn verdi. Bizi imdi ne durdurabilir? Aramzda grtk ve metali
daha kolay alabileceimiz bir dzende yerletirdik 27 Ekimde, bir seferde 1101
ile lkede bir rekor krdm. Yoldalar, u ekiten daha verebilecei her eyi
alm deilim, ama alacam!
Stahanovitler, fazla almay yetersizliin bir itiraf olarak

66
beenmiyorlard. Fizik bakmdan insan tketmeyen bir alma temposu
ANNA LOUISE STRONG
bulunmalyd. Eer i doru yaplrsa, insan kendini daha iyi ve gl
hisseder! diyorlard. Becerilerini bakalarna retmeye zen gsteriyorlard.
Makinist Omalianov, bir rekor krdktan sonra en yava bir makinisti renci
olarak alm ve onu bir rekortmen yapmt. Bu adamlarn talepleri teknik sreci
zorluyor ve kryordu. Bir mhendis bana yle diyordu: in akn bu
adamlara uydurmak iin sabaha kadar oturup planlar yapyorum.
On yl sonra, diyordu Stahanovi bana, iftilik ile sanayi bizim ana
uralarmz olmaktan kacak. Gereimiz olan her eyi reteceiz. Bu arada
baka iler kacak. nsan gelimesi, bilimsel aratrmalar... te bunlara snr
yoktur. nsann ilerlemesine snr tanmyordu; ne insann kendi doasn
gelitirmeye, ne zamana ne mekna.
zellikle, genlik snr nedir bilmiyordu. Okullar ocuklarn neye yatkn
olduklarn bulmaya yardm ediyorlard. Yaz kamplar ile geziler, seme alann
geniletiyordu. Gazetelerdeki tartmalar, kendilerini dncelerini ifade etmeyi
retiyordu. Bir gazete, nc Pravda, neredeyse tamamen ocuklar tarafndan
yazlyordu. Tifliste, demiryolu iilerinin ocuklar, Kltr ve Dinlenme
Parknda yarm millik demiryolunu kurmulard ve iletiyorlard. Yolcu tayor,
cret topluyor ve bu topladklar paray yolu geniletmede kullanyorlard.
Byklerin etkinliklerinin ounda, ocuklar iin bir yer bulunuyordu. 1934te,
o nl kuraklk ylnda, ocuklardan oluan gruplar ekin toplayclar izliyor ve
kalnt baaklar toplamada birbirleriyle yar ediyorlard. Bir kuzey eyaletinde
ocuklar bana, tonlarca gvercin pislii ile odun kln gbre olarak
kullanlmak zere nasl topladklarn anlatmlard.
1934 ylnda Murmanskda bir trende, hepsi de on altnn altnda, kutup
blgelerine doru yola kan yirmi tane gen Arktik aratrmacsna
rastlamtm. Haritalar ile Arktik gezilere ve kuzey halklarna duyduklar yakn
ilgi bu organize geziyi onlara kazandrmt. Yetikin Arktik aratrmaclar ile
buluuyorlar ve bunlar kendilerine gelecekteki yol arkadalar gibi
davranyorlard. Ayn yaz en iyi on botanik rencisine, Altay Dalarna gezi
dl verilmiti. Bunlar orada 1.200 mil yol gitmiler ve yirmi yedi yeni frenk
zm eidi ile bir tr dona dayankl soan bulmulard. Bu gen
botanikilerden ikisi dier arkadalarn temsilen bulduklar bitkileri yal
botaniki Maurine gtrmlerdi.
O gnlerdeki Sovyet genliinin duygular u iki olayda kendini gsterir.

67
On yllk yeni okulu bitiren ilk Moskova snf mezunlarndan Anna Mlynic 1935
Hazirannda yaplan trendeANNAyleLOUISE STRONG
demiti: Yaam gzel ... byle bir lkede,
byle bir ada. Biz lkenin gen sahipleri, mekn ve zaman fethetmeye
arldk. Bir okul bitirme treninde biraz abartmaya izin verilebilir ama,
gemite genler daima krallarn tabalar ya da demokrasinin yurttalaryd. Ne
var ki, hibir zaman kendilerini zerinde yaadklar topran sahibi gibi
grmemilerdi. Ayn yl, Nina Kamenova, Rainer Dandan iki kat yksek bir
irtifadan, buz gibi bir boluktan paratle adam ve bir dnya rekoru krmt.
Yere indiinde syledii szler hemen Sovyet genleri arasnda slogan olarak
benimsendi: Bizim lkemizin gkleri dnyann en yksek gkleridir.
Btn bu mutlu vnmeler sredursun, Sergey Kirovun katledilmesi,
topyann hemen kede imi gibi grnd o 1935 ylnn muzaffer gruh
halini, 1937 ylnn byk lgnlna dntren bir dizi soruturmay
balatt.
*

O mutlu gnlerin bir meyvesi tarihte yerini ald: Yeni Sovyet Anayasas o
yllarda dodu.
Sovyetler Birlii hep demokratik bir lke olduunu iddia etti. Bat da
bunu hep yalanlad. Sovyet politik ve seim sistemini burada ayrntlar ile
izlemek olanaksz. Amerikallar, Sovyet seimleri iin ne dnrlerse
dnsnler, Sovyet halk bu seimlere en az bizim kadar enerji ve umutla
katld. Onlar yalnz adaylar iin oy vermekle kalmadlar, isteklerini Nakaza,
Halk Talimatlarna yazdlar ve bunlar gelecek hkmetlerin programlarnda ilk
sray aldlar.
1934 seimlerinde kocam bir ay sreyle seim blgesi iisi olarak alt.
Seim blgesindeki herkesi ziyaret ediyor, onlar yalnz seime katlmaya deil,
hkmetin yapmasn istedikleri eylerin bir listesini de hazrlamaya tevik
ediyordu. Daha nce hi oy vermemi bir yal kadn anlatmt. nce, Benim
Sovyet ktidarna ne yararm dokunur ki demiti. Ama biraz dnp mutfakta
asl amarlara baknca hkmetten daha fazla, herkesin yararlanabilecei
amarhane yapmasn istemeye karar verdi. Ve en sonunda bunu elde etti de.
Moskova Kent Sovyeti o yl 48.000 halk talimat ald ve bunlarn hepsini ay
iinde bildirmek zorundayd. Bunlarn pek ou kukusuz aynyd ya da merkezi
hkmete aktarlmalar gerekiyordu, ama bunlarn pek ou imdiye kadar

68
grlmemi bir biimde halka yeniden bildiriliyordu: Kent Sovyeti, halk gnll
ANNA LOUISE STRONG
yardm ederse steklerin karlanabileceini bildiriyordu. Sovyet demokrasisi
yalnz seimlerde verilen oy says bu, 1926da %51den, 1934te %85e
ykselmiti ile deil, bir adayn, toplayabilecei ve hkmet grevlerine
yardm edecek gnll says ile de llyordu. rnein, vergi ve mesken
komisyonlarndaki ilerin ounu gnlller yapyordu. Otuzlarn sonunda
Howard K. Smith, bu durumun yaratt havay fark etmi ve Moskovay
ziyareti srasnda yle demiti: insana yle geliyor ki, her kck birey, bir
Devletin kurulmasnda ok nemli bir grev yklendiini hissediyor. ... Bu hava
bana bir szc anmsatt: demokrasi.
Ne var ki, 1922 Anayasasndan beri byk deiiklikler olmutu.
Topran temel zenginlii kamuya aitti. Halk artk cahil deildi. alma
yerinden dorudan ve eit olmayan koullar altnda verilen oy artk uygun
deildi. Her yerde halk ulusal kahramanlarn biliyordu ve dorudan bunlar iin
oyunu kullanabilirdi. 6 ubat 1935te Sovyetler Kongresi, Anayasann, ulusun
deien yaamna uygun hale getirilmesine karar verdi. Otuz bir tarihi, iktisat,
politik bilimci, Stalinin bakanl altnda yeni bir anayasa tasla hazrlamakla
grevlendirildi. Yeni taslak halkn isteklerine ve sosyalist devletin
gereksinmelerine daha uygun olacakt.
Anayasann kabul edili yntemi ok ilginti. Bir yl sreyle komisyon,
ortak ama iin insanlarn rgtlendikleri hem devlet ve hem de gnll
kurulularn btn tarihi biimlerini inceledi. Sonra hazrlanan teklif 1936
Hazirannda hkmete geici olarak kabul edildi ve alt milyon adet baslarak
halka sunuldu. Tasar, otuz alt milyon kiinin katld 527.000 toplantda
tartld. Aylarca btn gazeteler, halkn gnderdii mektuplarla doluydu.
154.000 deiiklik teklifi yapld. Bunlarn ou ayn konulardayd ve dier pek
ou da anayasadan ok bir ceza yasasnda yer alacak nitelikteydi. Bu halk
yoklamasnda fiilen krk deiiklik nerisi yaplm oldu.
Kremlin Saraynn byk beyaz salonunda 1936 Aralnda Anayasa
Meclisi iin 2.016 delege topland. Bu, sanayi, tarm ve bilim alanlarnda sekin
bir yer edinmi yeni halkn kongresi idi. iftiler artk eskisi gibi hububat
yetitiricileri bal altnda deil uzman olarak gelmiler, ou rekor sahibi,
traktr srcleri, harman makinesi operatrleri bu toplantya katlmlard.
Byk sanayi kurulularnn mdrleri ile, nl sanatlar, doktorlar, Bilimler
Akademisi bakan da vard. Bu, Sovyetler Birliinin, ikinci Be Yllk Plann

69
sonuna doru yeni temsil biimiydi.
ANNA LOUISE STRONG
Anayasa lkedeki deimeleri yanstyordu. Devletin biimi ve temel
mlkiyet biimleri ile balyordu. Toprak, kaynaklar, sanayi, devlet mlkiyeti,
btn halkn serveti idi. Kolektif iftliklerin kooperatif mlkiyeti ile,
vatandalarn kazanlar ile elde ettikleri kiisel mlkiyet, evleri ve tanabilir
eyalar yasa ile korunuyordu. Seimler, on sekiz yan bitirmi btn
yurttalarn katlacaklar genel, dorudan, eit ve gizli oyla yaplacakt.
Yurttalarn Haklar ve Grevleri ksm, satr satr alklanacak
nitelikteydi. Bunlar, bir ulusun gvence altna ald en kapsaml haklar
listesiydi. Yaama hakk drt balk altnda toplanyordu: alma hakk,
dinlenme hakk, eitim hakk, maddi destek hakk. zgrlk hakk alt
paragrafta sralanyordu: Ulus ya da rk ayrm gzetmeksizin vicdan
zgrl, tapnma, konuma, basn, toplanma, gsteri yapma ve rgtlenme
zgrlkleri ile, keyfi tutuklama, ev ve haberlemenin ihlali gibi konularda
tannan hak ve zgrlkler bir bir sralanyordu.
Bu anayasa, o srada Almanyada iktidarda bulunan Nazi-Faizmin
dorudan bir meydan okuma idi. Naziler, demokrasiye eskimi ve gn gemi
diyorlard. Oysa btn Sovyet szcleri, demokrasi ve sosyalizmin tkenmez
olduunu sylyorlard. Hitler, stn ve adi rklardan sz ediyordu, Stalinin
ona verdii yant imdiye dein insan eitlii konusunda yaplan en kapsaml
szleri ieriyordu: Ne dil, ne derinin rengi, ne kltrel geri kalmlk, ne politik
gelime dzeyi ulusal ve rksal eitsizlii hakl gsterebilir.
Btn Sovyetler Birliinde milyonlarca insan, buz gibi sokaklara dklp
bu olay arklar ve bandolarla kutladlar. Btn dnyadaki ilericiler bunu
itenlikle selamladlar. Uzak bir lkeden, inden Bn. Sun Yat-Sen, nsanln
en byk baars diyordu. Romain Rolland sakin Cenevre Glnden, Bu,
imdiye dein insanln ryas olan byk sloganlara yaam verdi: zgrlk,
eitlik, kardelik.
Anayasa daha yazlrken ihlal edilmiti. Bu rastlanmayan bir olay deildi;
pek az anayasaya harfiyen uyulmutur. Ama Sovyetler Birlii anayasas, kendi
demokratik anayasas ile aka vnen, ama gene de acayip bir ikilem ile
sulu olan yazar Stalin tarafndan ihlal edilmiti. nk, Anayasa, Sovyetler
Birliinin temel yasas olarak kald, halk, hkmet daireleri ve olaan
mahkemeler tarafndan gururla uyulduu halde, siyasi polis bunu dikkate bile
almamtr. Stalin tarafndan 1922de merkezi bir g verilen bu organ, devlet

70
iinde devlet halini almt. Ne Anayasay, ne de Sovyetler Birliinin baka bir
ANNA LOUISE STRONG
yasasn sayyordu. te bundan, izleyen yllarn karanlk olaylar byd ve
geliti.

BE

BYK ILGINLIK

1936-38 YILLARI arasnda Sovyetler Birliinde meydana gelen

arlklarn tam yksn bilen ya da kimin sulanmas gerektiini imdilik
doru drst deerlendirebilecek durumda olan herhangi bir yerde, herhangi bir
kimse bulunduunu sanmyorum. Says belli olmayan insan, kukusuz binlerce
kii, habersiz tutuklanm ve mahkeme edilmeksizin kuzeydeki ve uzak
doudaki kamplara gnderilmiti. Binlercesi kuruna dizilmi ve bunlarn
akbetleri dostlarna bile bildirilmemiti. Stalinin lmnden sonra Sovyetler

71
Birliinde bu davalar gzden geirilmeye balanmtr. 1956 ubatnda
Yirminci Parti Kongresinde ANNA LOUISE STRONG
Staline hcum eden Kruev, son iki ylda 7.679
kiinin saygnlnn iade edildiini bildirmitir. Bunlarn ou artk yaamda
bulunmuyordu. En sarsc aklama, Zafer Kongresi denilen 1934te seilen
Parti Merkez Komitesinin 134 yesinin 98inin yani seilenlerin
yzde-yetmiinin 1937-38 yllarnda olmak zere tutuklandklar ve
vurulduklaryd.
Anti-Sovyet basn kolay zmler buldu: Sosyalizm, yaps gerei
totaliter ve acmaszd. Sovyet halknn son yllarda gsterdii atlm ve kendi
zgrlkleri dedikleri eye olan tutkularn bilen hi kimse bu grleri kabul
etmez. Kruev ile tekilerinin aklamalar da neredeyse ayn derecede basitti:
Stalin ile kiiye tapma sulanyordu. Kukusuz Stalin sorumlu tutulmalyd,
ama onun sulu olduunu sylemek sorunu zm olmazd. nk Stalin
politik kanallar yoluyla hareket etmiti. Parti Merkez Komitesinin hazrlk
oturumu, 1937 ubatnda balatlan hareketleri desteklemiti. Bu btn rejimi
ilgilendiriyordu. stelik, Kruevin kendisi de, Stalinin btn bu hareketlerde,
bunlarn, alan kitlelerin karlar ile, devrimin kazanlarnn savunulmas
iin yaplmas gerekli olduuna inandn, sylyordu. Sanrm bir gn,
Sovyetler Birlii, bu olaylar ve tarihini gzden geirirken olup bitenleri
deerlendirecektir. Bu arada ben bunu byk lgnlk olarak gryorum ve
nasl baladnn ip ularn yakalamak istiyorum.
Btn hkmetlerin, dman ajanlarnca ya da memnun olmayan
yurttalarca giriilen ykc faaliyetler sorunu vardr. Bunlar nadiren, akll bir
biimde ve gerekli yasal yollardan zmlenir. ou kez bunlar kendi
lkemizde de olduu gibi cad avclnn ve komu lkeler terrnn bir
kayna halini alrlar. Bu denge noksanl, kukusuz yasay bozanlarn, uygun
cezalara arptrlabilen filenmesi kolay adi sulular olmamas gereinden
kaynaklanr. Bunlar, devletin istediinden farkl sadakat anlayna sahip
insanlar olabilir. Yerlemi ve kendine gvenen bir rejim bunlardan byk
endie duymaz, nk bunlar kk bir aznlktr. Ne var ki, sava srasnda ya
da sknt iindeki bir rejimde bunlar sradan sululardan daha rahatsz edici
grlrler.
te btn Avrupa, 1930larn sonunda bu tr rahatszlklar duydu.
spanya i sava, Cumhuriyeti Madridi iten fethetmeye alan gizli

72
Frankocular tanmlamak iin Beinci kol terimini retti. Daha sonraki yllar,
ANNA LOUISE STRONG
Hitlerin beinci kolu Avrupadaki hkmetlerin ierisine ylesine girdi ki,
bunlar daha sava dokunur dokunmaz ktler. Geni bir anlatmla bu beinci
kol, uluslarnn savunmalarn, spanyada demokrasiyi yok ederek ve daha
sonra, ordularn douya doru yrmeye tevik etmek iin ekoslovak hatlarn
Hitlere teslim ederek zayflatan, Babakan Chamberlain ve Daladier gibi
adamlar ieriyordu. Bu beinci kol, Japonyaya demir cevheri satarak onu
Amerika Birleik Devletlerine kar glendiren Amerikal sanayicileri
ieriyordu. Bu insanlardan hibiri kendisini hain olarak grmyordu. Belki
eitli bahanelerle, istilaclara kukla hkmetler kurarak yardm eden, Quisling
ile Laval ve tekiler de kendilerini hain kabul etmiyorlard. On dokuzuncu yzyl
milliyetilii asndan bunlarn hepsi de uluslarna hyanet etmilerdi. Bugnk
ilericiler asndan bunlar, insanla ihanet etmilerdir. Eer Hitler kazansayd,
bunlar iin verilen yarg baka olacakt. Tarih kitaplarn, zaferi kazananlar
yazyor.
Bu zemin zerinde Rusyay dnelim. Sovyetler Birlii daha ilk
yllarnda, daha nceki Rus yneticilerinin davet ettikleri pek ok yabanc
ordunun igaline urad. Bunlar, ok pahalya mal olan savalarla lkeden
kartldlar. lkedeki muhalif gruplar kullanan kapitalist devletler bask ve
tehditlerini srdrdler. Be Yllk
Plann ilk iki yl, ou imdi kamulatrlan sanayi kollarnn eski yabanc
sahipleri ile temas halinde olan yksek ynetim ve iletme personelinin
dzenledikleri sabotaj salgnna tank oldu. Bu sabotajlara bir gz atalm. O
yllarda Sovyet sanayiinde alan her Amerikal bu konuda size rnekler
verebilir.
Bunun en basit ekli, kar tarafa rvet vermekti. Sovyet sanayiine
makine satan bir Cincinnati firmasnn temsilcisine, sattklar makinelerin iyi
olmadklar bildirilmiti. Moskovadan makinelerin bozuk ktklar bildirilen
fabrikay grmek iin Samaraya gitmek isteyen temsilcinin bir yn yasak
engelini amas gerekmiti. Oraya gidince de, makinelerin kurulaca blgeye
girmek iin siyasi polisin yardm gerekti. Korkudan tir tir titreyen ilgili ynetici,
Amerikadan gelen makinelerin denenmediini, hatta sandklarndan bile
kartlmadklarn itiraf etti. Bu yneticiye, bir Alman firmas olumsuz rapor
vermesi iin rvet vermi, Moskovadaki ileri gelen devlet memurlarn da,
Amerikadan gelecek bir kimsenin Samaraya ulamamas iin ayarlamt.

73
Bana bu bilgileri veren Amerikal pek de armam gibiydi, yalnzca ortaya
ANNA LOUISE STRONG
kartt hileye srtyordu. Kamu sanayiini byk zverilerle kurmaya
alan Ruslar iin ise bu gibi hareketler elbette byk sutu.
Yabanc ajanlarn evirdikleri entrikalarla ilk temasm, Odessa
yaknndaki ilk traktr istasyonunu ziyaret ettiim 1930 ylnda oldu. Trende iki
kez GPU memurlarnca sorguya ekildim. Ancak, Amerikal yazar olduuma
inandrdktan sonra gitmeme izin verdiler. Eyalarn tayan hamala GPU niin
buralarda bu kadar megul? Yoksa demiryolu Romanya snrna ok yaklat
iin mi? diye sorduumda, Srtnzdaki Alman deri ceket, diye yant verdi
adam. Sizi, Mennonitler arasnda karklk kartan Alman ajanlardan biri
sanm olabilirler. Daha sonra, yerel iftilerden rendim ki, ok sayda
Alman asll Mennonit iftinin birdenbire bu dinsiz lkeden kama karar
vermesine, blgede dolaan Alman ajanlar neden olmutu. Pek ok ky,
evleriyle hayvanlarn ya satmlar ya ylece brakmlar ve Moskovaya,
yabanc bir lkeye pasaport istemeye gitmilerdi. Bylece hasat tehlikeye atlm
ve blge halknn morali bozulmutu.
Pek ok Amerikal bana sanayide rastladklar sabotajlar anlatt. Bir oto
fabrikasnda denetim iinde alan bir tanesini GPU soruturmacs arm,
metal paralar gstermi ve bunlar nedir diye sormu.
Amerikal, Bunlar ar makineli tfek paralardr diye yant vermi.
Soruturmac, bunlarn kendi atlyesinde gece nbetinde yapldn sylemi.
Ustaba ile teknisyenlerden birisi sulu bulunmu ve geri kalan iiler, hi
haberleri olmadan bir hainler etesine silah saladklarn aknlkla
renmiler.
Bir elik fabrikasndaki arzalar aratran bir baka Amerikal anlatrken
glyordu. Sabotrler bir bir seiliyor. Benim kimseyi yakaladm yok ama
olay yle geiyor: Vinle almas yarm gn sren elik bir levhann altndaki
bozuk makinenin dili kutusunu ayorum ve bir de bakyorum kovalar dolusu
pislik ve elik paralar ile dililer skm. Durumu mdre gsteriyorum ve
bunun kazaen olamayacan sylyorum. Mdr deneyimsiz ama iyi bir
ocuk. Gzleri yor ve kimin yakasna yapacan biliyor.
Ruslar sanayiin teknik ynn rendike, daha kolay fark edildii iin
sabotajlar azald. Mhendislerin sadakatleri de Be. Yllk Plann baars ile
kazanlmt. Stalin, eskiden kendilerinden kukulanlan mhendisler ile

74
teknisyenlerin Sovyet hkmetine doru dndklerini ve iilere, bunlarla i
birlii yapmalar gerektiiniANNA LOUISE STRONG
bildirdi. Sabotaj salgn bylece atlatlmt, ne
var ki, yabanc ajanlarn tevik ettikleri daha derin sabotaj devam ediyordu.
Bunlar mahkemeye intikal ettiklerinde, 1931-34 yllarnda, daha fazla balanr
oldular. Ekonomi ilerliyordu, birka sabotajcdan byk lde korku
duyulmuyordu. ou GPU gzetimi altndaki inaatlarda kendi mesleklerinde
almaya mahkm edilen eski baltalayclardan kimisi, gzetim altnda
alrken kazandklar Lenin Nian ile eski mesleklerine dndler.
GPU hl gizli tertipleri ortaya kartarak varln hakl gsteriyordu
ama, verilen cezalar hafiflemiti. 1928 ylnda kmr madenlerinde baltalama
olayna karma suundan hkm giyen nl Sahta Olayna karan 52 mhendis
ve teknisyen lm cezasna arptrlmlar ve bunlardan bei fiilen idam
edilmilerdi. Daha sonraki yllarda benzer bir olayda da lm cezalar verilmi,
ama bu cezalar pimanlklar gz nnde bulundurularak yerine
getirilmemiti. ok gemeden bu hkm giyenlere iyi iler bile verilmiti. 1931
ylnda, yabanc glerle i birlii yaparak kyl ayaklanmasn tevik eden
meneviklere yalnz hapis cezas verilmi ve bunlarn artk idam edilecek kadar
tehlikeli olmadklar bildirilmiti.
Bu artan balama, lkenin kendine gveninin artmasna balyd.
1931de Japonlarn saldr korkusu kuvvetliydi, ama Japonlar Sibirya snrlarna
gelip Rus topraklarn istilaya girimeyince azald. Hitler de kukusuz Sovyet
Ukraynasnda hak talep etmiti ama, o srada Hitlerin egemenliini
srdrebileceine pek az insan inanyordu. Litvinov, komularla baarl
saldrmazlk paktlar yapyordu. Sovyetler Birliinin o ok korkulan savatan
kanabilecei kans yaygnd. lk Be Yllk Plan yerini ikincisine brakrken,
bir nceki blmde grdmz iyi duygular gelimekteydi. zellikle 1933
hasadndan sonra Sovyet halk kendi artan gcne inanr olmutu.
1 Aralk 1934te Sergei Kirovun ldrlmesi bu gvenlik hayalini ykt.
Leningrad Komnist Partisi sekreteri Kirov, Stalinin yakn arkada ve belki de
yerine geecek adamd. yelik kartyla partiye girebilen bir komnist tarafndan
ldrlmt. Btn lkeyi bir ok dalgas sard. Demek ki, bir komnist, bir
komnist lideri ldrebilirdi! Kirovu szde korumakla grevli GPU ileri
gelenlerinin olayla ilgili olabilecekleri ve soruturmalarn, Baltk Devletlerinin
birisi kanalyla yabanc glerin, yani Almanyann balants bulunduunu

75
gstermesi zerine bu ok dalgas daha da byd. Bunu, pek ok kimsenin
ANNA LOUISE STRONG
Kirov olayn unuttuu bir buuk yllk bir soruturma dnemi izledi. Sonra
birdenbire, yksek rtbede komnistlerin olayla ilgili olduklar ilan edildi.
Sovyetler Birlii Savcs, Leningrad Merkezini mahkeme nne kard.
Zinovyev, Kamanev ve dierleri 16 Austos 1936da mahkeme edildiler. Bunlar
sulu bulundu ve cezalar infaz edildi. Bunu, hem ulusal ve hem yerel lde
teki davalar izledi ve bu olay, sekiz nde gelen Kzl Ordu generalinin divan
harbe verilmeleri ve hyanet suu ile infazlarnn yaplmasyla doruk noktasna
ulat. Bunlar belki de, tarihte grlen en sansasyonel ihanet davalaryd.
En nemli davalar, Sovyet ve yabanc basn mensuplar ile yabanc
diplomatlarn ve fabrikalar ile hkmet dairelerinden deiik olarak gelen
temsilcilerin katldklar geni bir salonda yaplyordu. Ben mahkemede oturuyor
ve yknn gelimesini seyrediyordum. Bir zamanlar Leninin arkadalar olan
sekin teorisyenler Zinovyev ile Kamanev, yarglara, dinleyicilere ve btn
dnyaya, Stalinin ykselmesi ile iktidar nasl kaybettiklerini ve yle
anlalyor ki Stalin de dahil birka lideri ldrtmek yoluyla iktidar nasl ele
geireceklerini anlatyorlard. Kullanlan ajanlar yakalandklar takdirde, bu iin
asl planlayclarn bilmeyecekler ve Alman Gestaposunun sradan ajanlar gibi
grneceklerdi. Esas tertipiler ise, nleri lekelenmeden, olaanst hali
karlamak iin Partiyi birlie davet edeceklerdi. Bunlar bu karklkta nemli
makamlar ele geireceklerdi. Bunlardan biri, Bakayev, GPU bakan olacak ve
asl katilleri yok ederek fesatlara kar olan btn delilleri yok edecekti.
te ben mahkemede gnler boyunca bu yknn gelime aamalarn
seyrettim. Sulananlar dpedz konuuyorlard ve hibir ikence izi
tamyorlard. Kamanev, 1932de artk Stalinin politikasnn halk tarafndan
kabul edildiinin anlaldn ve onun politik yollardan deil ancak bireysel
terr yoluyla drlebileceinin kabul edildiini sylyordu. Bizi bu yola
iten, diyordu, liderlie kar duyduumuz snrsz kin ve bir zamanlar o denli
yaklatmz iktidar hrs olmutur. Zinovyev mahkemede, ok byk sayda
insana emir vermeye ylesine almtm ki diyordu, bunsuz hayata tahamml
edemezdim. Kk rtbeli ajanlar, bu grubu Gestapo ile balayan tanklklar
yapyorlard. Bunlardan, N. Lurye adnda biri, Himmlerin kiisel temsilcisi
Franz Weitzin ynetimi altnda, altn iddia ediyordu. Bunlardan daha
kkleri, ilk kez mahkemede eflerinin kendilerine reva grdkleri akbeti

76
renince, onlara daha byk bir fkeyle saldrmaya baladlar.
ANNA LOUISE STRONG
Sanklardan biri, Kamaneve kar baryordu: Byle susuz rol
oynadna bakmayn! iktidar ele geirmek iin dalar gibi cesedi ineyip
gemekte hi tereddt etmezdi!
Bu anlatlan ykler doru muydu? Sovyetler Birlii dndaki basnn
ou buna tertip diyordu. Ama, mahkemeyi izleyen yabanc muhabirler dahil
ou kimse, bu yklerin doru olduuna inanyorlard. Byk Eli Davies,
Moskova Grevi adl kitabnda, sanklarn yaplan sulamalardan sulu
olduklarna inandn syler. Sekin avukat ve ngiltere Parlamentosu yesi D.
N. Pritt ayn ekilde dnr. Pasifik ilikileri Genel Sekreteri Edward C. Carter
yle yazar: Kremlin davalar doru, hem de mthi dorudur. Sonuta kan
anlam ikna edicidir. Kruevin bu dneme yapt ayrntl saldr bile, ak
olarak yaplan bu davalardan herhangi birinin tertip olduunu sylemiyor.
Bana gelince. Sanklar ou kez birka metre yakndan dinledim. Bir
zamanlarn devrimci liderlerinin birer hain haline gelmeleri sreci bana akla
uygun geldi. Bunlar, Rus halknn d yardm olmakszn sosyalizmi
kurabileceinden kuku duymaya balamlard. Bu, 1924 -27 arasnda ak bir
tartmayd. Duyduklar bu kuku, Rusyann gsterdii yetersizlik ile ki bu,
lkeye 1932de alk getirmiti, yakndan bildikleri yetkin Alman
rgtlenmesi arasndaki ztl bsbtn derinletiriyordu. Rusyann, demir bir
kenin zorlad Alman disiplininden yararlanabileceine inanmak g myd?
Huzursuzlanan pek ok insan o gnlerde buna benzer eyler sylyorlard. En
sonunda bir Alman devrimi yaplr; kendileri de bunu ierden desteklerler ve
bu arada da nefret ettikleri Stalinden kurtulmu olurlard.
Eer biz bu ilk davalar doru diye kabul edersek ki, deneyimli yabanc
gzlemciler bunlarn doru olduunu kabul ediyorlard ortaya yle bir durum
kar ki, bu bir ulusu kolayca makul dnme temelinden uzaklatrabilir. Yalnz
evrelerini dman kapitalist devletler evirmekle kalmam, kendi devrimci
liderlik kadrolarna da ajanlar szmlar ve bunlar adam ldrme ve hkmet
devirme tertiplerine kalkmlard. Zinovyev ile Kamanevin hkm
giymesinden sonra tutuklamalar ve davalar daha da yaygnlat. Sendikalar
Merkez Konseyi eski bakan Tomskinin ad mahkemede sanklardan biri
tarafndan aklanm, suunu itiraf ederek, tutuklanmamak iin intihar etmiti.
Kafkasyada, Orta Asyada ve Uzak Douda blge mahkemeleri balamt.
Uzak Douda GPU efi Japonyaya kam ve yardmclarndan ou Japon

77
ajan olarak tutuklanmt.
ANNA LOUISE STRONG
Sonra sra orduya geldi. Politik komiserler bakan Mareal Gamarnik, 1
Haziran 1937de intihar etti. 11 Temmuzda, daha yakn gnlerde Savunma
Komiser Yardmcs olan Mareal Tukaevski, yedi byk komutanla birlikte
divan harbe verildi. Bu, gizli yaplan ilk byk dava idi. Sanklarn, Ukraynay
ele geirmesi iin yardm vadettikleri Hitlerden para aldklarn kabul ettikleri
ilan edildi. Bunlarn hepsi lm cezasna arptrldlar. D lkelerden gelen kimi
haberlerden bunlarn gerekten sulu olduklar anlalyordu. NY Timesin Prag
muhabiri G. E. R. Gedye, 18 Haziranda verdii haberde, Pragdaki yksek
grevlilerden ikisinin kendisine, Alman Genelkurmay ile baz yksek rtbeli
Rus generalleri arasnda gizli ilikilerin Rapallo Anlamasndan beri var olduu
konusunda kesin bilgileri olduunu, sylediklerini kaydediyordu. Bana da
sonraki gnlerde ek yksek grevlileri, askeri istihbaratlarnn, Ruslarn
karlkl yardm ittifaknn erevesi dahilinde verilen ekoslovak asker
srlarnn, Tukaevski tarafndan Alman Yksek Komutanlna aklandn
rendiklerini ve bu bilgiyi Moskovaya ulatrdklarn anlatmlard.
Sovyet yurttalarn en ok rahatsz eden ey, belki de, bu ihanet
davalarnn en sonunda, GPU efi Yagoday da iine ekmi olmas gereiydi.
Yagoda hain olarak mahkeme edilip idam edildii zaman, GPU ileri gelenleri,
masum yurttalar tutuklama ve itiraf ettirmek iin uygun olmayan yollara
bavurmakla sulanarak hapsedilince, halk arasnda hkmetin soruturma
organlar hakknda kukular uyanmaya balad. Peki imdi kim suluydu, kim
susuz? Kim kimi tutukluyordu?
Sovyet halk arasnda imdi, 1934 ylnda hissettikleri gelimenin yceltici
duygusu yerini bir gvensizlik duygusuna brakmt. Bu yalnz ve her eyden
nce, kiisel tutuklanma korkusundan ya da dostlar iin duyduu endieden ileri
gelmiyordu. Bu, daha ok, dmann liderlik kadrosunun ta iine kadar szd ve
kimin sadk olduunu kimsenin bilmemesi dncesinden ileri geliyordu. Bu, ilk
kez bir ulusun, Hitlerin Beinci Kolunun ldrc uzmanlnn penesine
dmesinin belirtisiydi. Bunun, uluslarnn yaamda kalma sava olduunu
hissediyorlard ama bu, karanlklar iinde verilecek bir savat. te savamn
karabasan andran bu nitelii, yalnz Sovyet halkn deil, sanrm Stalini de
etkilemiti. Bir lke sosyalizme ne kadar yaklarsa dmanlarnn o denli
artaca teorisi, bu koullar altnda olutu.

78
 Ak davalarda yarglanan sanklar bu olaylarn tek kurban deillerdi. O
ANNA LOUISE STRONG
yllar ve zellikle 1937 yln btn Sovyet yurttalar, neden gsterilmeyen
tutuklamalar ile bunun btn evrelere yayd kukunun yaratt byk ruhsal
depresyon yllar olarak anmsarlar. nsanlar geceleri evlerinden alnyor ve bir
daha grlmyorlard. Kimi kez tekrar ortaya ktklar oluyordu. rnein,
George Andre iin iki kez Sibiryaya srlm ve her seferinde geri gelerek daha
iyi bir ie girmiti. Bu ekilde tutuklanan insanlardan ou elbette idam
edilmiyor; ya Sibiryaya bir kampa gnderiliyor ya da uzak bir yerde oturmaya
tbi tutuluyorlard. Duyulan terr, insanlarn yaknlarnn akbeti hakknda
bilgi sahibi olmamaktan ileri geliyordu.
Evlenip de Leningrada tanmadan nce birka yl birlikte oturduumuz
yakn kadn arkadam on yl hkm giyerek srlmt. Dokuz yl sonra ona
tekrar Moskovada rastladm ve ne olduunu rendim. Kocas tutuklanmt,
ama o hibir zaman neyle sulandnn ayrntlarn renememiti. Kocasnn
susuzluuna inandndan GPU dairelerinin eiini andrm ve kendisi de
bir halk dmannn kars olmakla sulanmt. Kampa gnderilmemi, ancak
Kazakistanda kk bir kente yollanm, o da lisede bir retmenlik bulmutu.
Ayda bir kez yerel GPUya uramak zorundayd ve zeki bir adam olan efle ok
ilgin tartmalar yapmt. Adam birka kez, kendi tutuklanmas ve bildii
dierlerinin tutuklanmalar konusunda grlerini sormutu. Bir defasnda
kadn, Sanrm, demiti, beinci kol GPU iine szm ve daima yanl
kimselerin tutuklanmalarna neden olmutu. GPU grevlisi, Pek ok kimse
zaten bu grte, diye karlk vermiti. Ama, kimlerin bu grte olduklarn
ya da kendisinin bu gr paylap paylamadn sylememiti.
Bu teori ksmen Kruevin o ok sarsc aklamalarn aklar. 1934
Parti Kongresine seilen 1966 delegeden 1108i sonraki yllarda tutuklanm ve
bu kongrenin Merkez Komitesine setii 134 kiiden 98i yani yzde 70i
yalnz tutuklanmakla kalmam, vurulmulard. imdi, btn bu olup bitenleri
Stalinin paranoyasna balayanlar, bir paranoyan bile, en baarl ve sadk
destekilerini niin yok ettiini aklamak durumundadrlar. 1934 ylnda
yaplan Zafer Kongresi Stalinin izgisine sk skya bal bulunan ve hem
tarmda, hem sanayide elde edilen zaferleri vp gklere kartanlar kapsyordu.
Bunlarn yl ierisinde bertaraf edilmeleri, Nazi Beinci Kolunun, ulusun en
yetkin yurtseverlerini temizleme yolunda ok baarl olduklarn ne sren
varsaym iyice destekler.

79
 Benim bildiim bu gibi olaylar, ou kez tutuklanan kimselerin, lkede
ANNA LOUISE STRONG
dzeni bozmak ve karklk kartmak amacyla seilmi yanl insanlar
olduu eklindeki gr destekler. Bizim Moskova Haberlerinde alan
kii birdenbire alndlar. Eer benden gazetede alanlar arasnda en yararl ve
alkan kii semem istenseydi bu n seerdim. Bunlarn de, hem
gazetede hem sendikada ter dken, olaanst durumlarda geceleri bile
almaya daima hazr Parti yeleriydi. stelik bizim personelin, sendika
toplantsna gidip, Hkmete, bu bozguncular ald iin teekkr etmesi
bekleniyordu. Ben toplantya gitmediim gibi durumu yaz ileri mdr nnde
protesto da ettim.
Mdr, susuz kurbanlarn da olabileceini kabul ediyordu. Nasl olsa
durumu temsilcilerine bildirirler, diyordu. Yksek Sovyet rasndaki
temsilciler bu gibi ikyetlerle ilgileniyorlar. Susuzluundan emin olan ve
bunun iin mcadele eden herkes eninde sonunda geri dnyor. Gerekten
btn temsilciler, kendilerine bal bulunan yelerin bu tr ikyetleri ile
ilgileniyorlard. Benim blgemden temsilci olan nl aktr Koalov, bu gibi
bavurularn o yl iindeki ilerin en byk ksmn oluturduunu sylemiti.
Ne var ki, susuzlarn daima geri geldikleri doru deildi. Bunlardan binlercesi
srgnde ld.
imdi de, 1956 ylnda Kruevin Staline saldrs zerine Parti st
kademelerinde neler olup bittii konusundaki aklamalara dnelim. Kruev bu
ar uygulamalarn, Sergey N. Kirovun canice ldrlmesinden sonra
baladn ve 1935-38 yllar arasnda srdn sylemektedir. te bu dnem
boyunca, hkmet organlar aracl ile, nce dmanlara ve daha sonra da pek
ok samimi komniste kar kitle halinde tenkitler yaplmtr. Kirovun
ldrlmesinden hemen sonra Stalinin nerisi ile mahkemelere, soruturmalar,
hkmleri ve cezalandrmalar hzlandrmas talimat verildiini aklamaktadr.
O srada, Yagoda GPU bakanyd. Stalin onu ok ar bulduu iin Soiden, 25
Eyll 1936da verdii talimatla, Yagodann beceriksizlik gstermesi nedeniyle
ileri Komiserliine Yezovun atanmas gerektiini bildiriyordu. Yezovun
atanmas ile yapt planlar, Merkez Komitesinin 1937 ubatndaki genel
oturumunda onayland. Tutuklamalarn says hemen artt. Kruev, 1936 ile
1937 arasnda tutuklamalarn on kat arttn sylyor. tiraf ettirmek iin
ikence yapld diyor. Stalin yetki vermi. Oysa, daha nce Sovyet halk, yalnz
hapishanelerinde Nazilerin yapt gibi ikence bulunmad ile deil,

80
Amerikada uygulanan dayan bile olmad gerei ile vnyorlard.
1937 yl, basknn tepeANNA LOUISE STRONG
noktasna kt yld. Yezov sahneden birdenbire
yok oldu. Bir akl hastanesine gnderildii syleniyordu. 1938 banda yeni bir
Parti karar yaynlanmt. lgnlk azalmaya balad. Stalinin zamannda bile
bu hal lgnlk olarak kabul ediliyordu. 1940larn ortalarnda bir GPU ileri
gelenine, 1937de olan bir davann yeniden gzden geirilip geirilmeyeceini
sormutum. 1937de olan her ey gzden geirilebilir, demiti. Ne var ki,
binlerce dava, Stalinin lmnden sonraya kadar yeniden gzden geirilmedi.
1937 ylnda susuz kimselerin uzak yerlere srlmeleri ile ilgili olarak
Kruev baz beyanlarda bulunmaktadr. 1937 ylndaki o rezil uygulamalar
iin hakl olarak Yezovu suluyoruz diyor. Ne var ki, Kruev, Yezovun,
mahkmiyetleri herhangi bir n duruma yaplmakszn belirlenen kimselerin
listelerini hazrlayarak, onaylamas iin Staline gnderdiini sylyor ve
Yezovun, Stalinin onay olmakszn, baz nde gelen kurbanlar mahkm
edemeyeceini ekliyor. Kruev, Stalin, kimseye gvenmeyen, hastalk
derecesinde kukulu bir adamd, diyor. Kruevin, olup bitenleri u biimde
zetlemesi nemlidir:
Stalinin, sosyalizme ne kadar yaklarsak dmanlarmz o kadar ok
olacaktr forml ile, Yezovun raporuna dayanarak geen ubat-Mart Merkez
Komitesi toplantsnda alnan kararlar kullanarak, Devlet Gvenlik rgtlerine
szan provokatrler ile vicdansz kariyeristler, Partinin ad ile, kitle terrn
korudular.
Grld gibi manzara, dmanlarndan kurtulmak isteyen bir despot
olarak Stalinin gsterilmesiyle aydnla kavuacak kadar basit deil. Bu, pek
ok grubun hareketlerini bir araya getiren karmak bir manzara. Stalinin
sorumluluu, kimseye gvenmeyen, hastalk derecesinde kukulu bir adam
olarak yakn arkadalar katledilen ve, ak durumada bizzat kendisinin
ldrlmesinin planlandn duyan bir adam iin hi de yadrganacak bir durum
deil Yezovu greve atamas, soruturmalar ile hkmlerin hzlandrlmasn
emretmesi ve sosyalizm baarya yaklatka dmanlarnn artaca teorisini
icat etmesidir. Yezovun sonradan deli olduu ve verdii emirlerin yerine
getirildii anlald. Stalinin ne srd delillere ve Yezovun raporlarna
inanan Merkez Komitesi de bu hareketleri onaylamt. Bu olaylarn asl failleri,
Kruevin syledii gibi provokatrler yani Nazi-faizminin adamlar
ile, vicdansz kariyeristler kendi ilerlemeleri iin o tertipleri icat eden

81
adamlar idi.
Kruevin yapt bu ANNA LOUISE STRONG
zmlemelerin, Nazi beinci kolunun GPUnun
yksek yerlerine szd ve yanl insanlar tutuklatt yolunda benim
srgndeki arkadan syledii eylerden byk bir fark yoktu. Ben bu
dnemde yaplan eylere byk lgnlk dedim; nk, yaplan eyler akl
eseri deildi, pek ok insan katlmt ve, henz tamamen anlalmamt.
Davalar gzden geiren Sovyet aratrmaclar sanrm en sonunda bu olup
bitenlerin asln meydana karacaklar. Bulacaklar anahtar, byk bir olaslkla,
Nazi beinci kolunun bu tr pek ok tertipte GPUya fiilen ve youn biimde
szd ve bunlarn da basksyla, kendi ldrlmesinin planlandn gren ok
kukulu bir insann, Devrimi kkl bir temizlik ile kurtardna inanmas
olacaktr.
Sovyetler Birliinde ve Stalin dneminde yalnz 1937 evresindeki
yllarn, haksz tutuklamalara ve infazlara tank olduunu dnmek saflk olur.
Bu gibi olaylar daha az sayda olmak zere, Devrimin balarndan, baz
doktorlarn Sovyet liderlerinin salklarna kar tertibe kalkmakla
sulandklar, Stalinin son gnlerine kadar uzanr. Siyasi polisin keyfi gc,
Stalin dneminin en byk ktl idi. Ama bunu Stalin icat etmemiti. Bu
g, arlk zamannda Yz Karalar ile domu ve daha sonraki terr
dneminde beslenmiti. Btn iyi komnistler, devrimin korunmas iin, zel ve
yasa st bir organa gerek olduunu sylyordu. Bu gibi terrler, Amerikan ve
Fransz devrimleri de dahil teki devrimlerde de grlmtr. Ne var ki, siyasi
polisi yaratmak onu ortadan kaldrmaktan ok daha kolaydr. Yneticiler onu
yararl bulurlar, nk memnun olmayanlar denetim altnda bulundurur.
1922de Stalin de, siyasi polis yerel makamlarn denetimi altna sokulmak
istenince, onu bir kontrol arac olarak merkeziletirmeye karar verdi. Sovyetler
Birliinde bulunduum yllarda kez, polisin gcnn snrlandrlmasna ve
Devlet Gvenlik organlarnn yasalarn denetimi altna konulmasna karar
verildi, ama her seferinde ad deitirildi, ne var ki, gc aynen kald. Byle bir
polis, devlet iinde devlet halini alr ve kimisi gerekten var olan tertipler
bulma onun varlk nedeni olur. Byle bir polis bir baka tehlikeye de aktr;
yelerinin gizli olmas, dman ajanlarnn szabilecei en uygun rgt olmasn
salar.
Byle bir siyasi polise gereksinme var myd? Sovyet halk sanrm var

82
diyordu. Benim kendi kocam, en iyi kadn arkadamn srgne gnderildiini
ANNA LOUISE STRONG
duyunca, yle bir kocayla ilikisi olmas ok kt oldu. demiti.
teki Rus arkadalarn grleri daha da acmaszd. Bir tanesini hi
unutamam. Eer bir siyasi polis diyordu, yz tane kukulu insan yakalasa ve
bunlarn iinde bir tane ok tehlikeli hain bulunduuna inansa, ama kim
olduunu saptayamasa, bunlarn hepsini idam etmelidir; tek bir hain
kurtulmaktansa bu susuz doksan dokuz insan isteyerek lmelidir.
arkadamz tutuklandnda protesto ettiim zaman yaz ileri
mdrmz, Sovyet halknn niin protesto etmedii konusunda bana daha esasl
bir yant vermiti:
Manzaray btnyle niin grmyorsun? nde gelen iktisatlarmz
dnyann 1939da ok byk bir bunalm geireceini sylyorlar. nmzde,
insanln imdiye dek grd en byk savan var. Bu savam ya dnyann
o karanlk sava ve tutsaklk ana dneceine ya da insanolunun daha iyi bir
dnyada yaamaya hak kazanacana karar verecek.
Bu savamda ayamz salamca basacamz yer neresi? Biz
Bolevikler, teknik geriliimize karn dnyada zgrl kurtarma grevinin
bu lkeye debileceini dnyoruz. nsann ykc gleri hzla byyor;
kapitalist dnyann yars Orta alara dnd. Uygarlk daha nce de tehlikeye
dmt. Yaklaan dnya bunalmnda bizim grevimiz nedir? Onu elden
geldiince gl karlamalyz; elden geldiince ok budayla, elden geldiince
ok salkl insanla ve elden geldiince az ykcyla. Biz bunu yapacaz. ki Be
Yllk Plan tamamlannca bunu yapabiliriz. Bundan kuku duyan ya da buna
engel olan haindir; yalnz bizim Sovyet lkesine deil insanla da ihanet
etmektedir.
Bunlar kuvvetli szcklerdi; beni susturdu. Bunlar syleyen, benim
tutuklandm srada, 1949da tutuklanan ve Uzakdouda bir kampta len
Michael M. Borodin idi.
*

Peki, hakszla, adaletsizlie kar bu yeryznde herhangi bir gvence

yok mudur? Batda ok zor kazanlm haklar vardr: Mahkeme edilme hakk,
haksz tutuklanmama hakk, jri tarafndan karar verilme hakk. Bunlar,
yoksul insanlarca kolay elde edilemeyen yksek cretli haklar ve Rus halknn
hi bilmedii haklardr. Ama, 1936da Stalinin hazrlad Anayasa ile bundan

83
daha byk haklar garanti edilmi ve ayn yl Anayasa kendi yazar tarafndan
ANNA LOUISE STRONG
ihlal edilmitir. Ve onun balca sulaycs bile, Stalinin bunu Devrimi
kurtarmak iin yaptna inanmyor muydu? Sonu sanrm Rus halknn da
kard sonu olmal; hi kimse Stalin kadar tanrlatrlmamal. Geri onun
karar ve hareketleri gerekli kanallardan gemitir, hatta 1937nin byk
lgnl, Merkez Komitesinin karar ile onaylanmtr. Ama btn bunlar cesur
bir muhalefetin denek tama vurulmakszn onaylanmtr. yleyse bu
onaylayanlar da Stalin kadar suludurlar. Dnyann hibir yerinde emin ya da
mkemmel bir adalet yoktur. Srekli bir uyankllk ve dikkat, zgrln de
adaletin de bedelidir; bu kapitalizmde de sosyalizmde de byledir; ve belki de
daha da fazladr. Kruevin konumasnn asl deeri, yalnz, siyasi polisin
gcnn yasa ile snrlandrlmasnda deil, Sovyet halk arasnda bir nefreti de
uyandrmasndadr. Adaletsizlie kar, bilgili bir halkn, bu aktif nefreti tek
emin gvencedir.
Sovyet halk bu byk lgnlk dneminde bir tr uyankllk kazanmtr.
Bu, Ruslarn renmesi gereken bir eydi. Casuslar ile sabtrlere kar halktan
dikkatli olmalarn isteyen haberler basn doldurmutu. Tatlarda
fabrikanzdan sz etmeyiniz; belki de dmann sanayimizin yerini renme ve
onu deerlendirmesine yardmc olacak bilgileri vermi olursunuz. Halk bu
aalara uydu; mutlu ve keyifli Ruslar yabanclara kar dillerini yuttular. Bir
Amerikan dergisine Benim Sovyet Kzm konusunda yazdm ve evlat
edindiim ocuun alt kimya fabrikasna duyduu sevgiyi anlatan yazy
anmsyorum. Kocam, kimya fabrikasn elektrik fabrikasna evirmemi
nermiti; yoksa, bizim evden bir saatlik yolda bir kimya fabrikasnn varln
aklam olabilirdim.
ki kiisel anekdot daha, bu dnemin, insanlarn zihniyetine yapt etkiyi
gsterir. 1 Mays gsterilerinden hemen nceydi. Moskovaya bu gsterileri
izlemek iin gelen bir grup Amerikalnn, Kzl Meydandaki tribnlerde yer
bulamadklar iin ok zgn olduklarn rendim. Resmi turist acentasna,
bunlarn Moskova Haberlerinde alanlarla birlikte geide katlmasn ve
geerken Kzl Meydan yakndan grebileceklerini syledim. Acenta temsilcisi
u yant verdi: Bu ok iyi olur, ama onlar, tabanca ya da bomba tamadklarn
bilecek kadar iyi tanyor musunuz? Bu konuda gvence verebilir misiniz? Her
ey anlalyordu. Btn muhabirler, Stalinin bu gsterilerde tribnlerde nasl
apak durduunu biliyorduk. Dou Avrupa lkelerinden ajanlarn ou zaman

84
Sovyetler Birliine Amerikan turisti olarak szdklarm da biliyorduk. Bylece
vatandalarmn bu gsteriyi ANNA LOUISE STRONG
izlemeleri iin gerekli gvenceyi veremedim.
O yaz mevsimini, Moskova Nehri kenarnda kk Filide geirdim.
Orada byk bir sanayi kuruluu olduunu biliyordum. Binlerce gl Fili
iisini geit trenlerinde seyretmitim. Yllarca sonra New Yorkda,
Alman-Rus sava balaynca, bir gazetede, Amerikan uan kaleleri ile boy
len ve hatta onlardan stn olduklar sylenen nl alt motorlu
bombardman uaklarnn Fili fabrikalarnda yapldklarn rendim. Eer bu
doruysa, Fili iilerinin bana, bir Amerikalya bunu nasl vnerek haykrmak
istediklerini tahmin ederim. Ama bunu yapmadlar. Byle bir sessizlik ne Ruslar
iin doal ve ne de onlarn dostlar iin ho bir ey. Ama o yllarda bunun
yaamsal bir nemi vard.
kinci Dnya Sava en sonunda Sovyetler Birliine geldii zaman btn
dnya, Avrupada pek ok hkmeti deviren Hitlerin Beinci Kolunun bu
lkede hemen hi etkili olamadn fark etti. Howard K. Smithin yorumu yle:
Rusya eer birka bin brokrat ve st dzeyde subay tasfiye etmeseydi, Kzl
Ordunun iki ay iinde kebileceine hi kuku yoktu.
Bu bakalarnn yargs; ben tamamen katlmyorum. Ama unu iyi
biliyorum ki, Sovyet halk o lgnlk yllarna, mthi bir savunma hazrl
iinde olduklarna, karanlkta yryen bir dmann penesine dtklerine, ve
ayklanan her hainin daha sonra binlerce yaam ve hatta bir lkenin yazgsn
kurtaracana inandklar iin dayandlar. te, liderlik kadrolarna kadar szm
bir dmanla karanlkta savama duygusu, o yllara, karabasanl bir nitelik verdi.

85
 BARI N SAVA BAARISIZLIA URUYOR

1955 YILI balarnda, bana kar yaplan sulamalar Moskovann geri

ald ksa heyecan dneminde, pek ok kez televizyonda konutum. Benimle
grme yapan televizyon muhabirlerinden hemen hepsi, Sovyet halknn ve
liderlerinin gerekten bar isteyip istemediini, bu konuda ne dndm
benden sordular. Bunlarn, hepsi, bunun dinleyicileri iin hayati bir sorun
olduunu ve bu konuda kukular bulunduunu aka hissediyorlard.
Ben bu sorular hep yle yantladm: Sovyet halk hibir Amerikalnn
aklndan gemedii kadar bar istiyor. Hibir lider, Sovyet halk onun bar iin
aba gsterdiine inanmakszn yerinde kalamaz. Burada, Amerikada sava
halk gnendirdi; olunu kaybeden evlerin says pek az. Sovyetler Birliinde
her ev byk kayplar verdi. Hepsi alk ekti, pek ou evini kaybetti ve benim
bildiim her aile, erkeklerinden bazlarn yitirdi. Yirmi be milyon insan evsiz
kald. Sovyetler Birliinde herkes, bu kayplar onarmann ar ykn
hissediyor.
 Amerikan halknn, Sovyet insannn bara duyduu derin alktan
ANNABu
habersiz olmas epeyce artc. LOUISE
derinSTRONG
istek, kendisi de bir bakma savan
tkenmiliinden doan Ekim Devrimi ile birlikte balad. Bu devrimin
sloganlar, Bar, toprak ve ekmek, idi. Devrim hkmetinin 8 Kasm 1917de
yapt ilk resm hareket, Btn savaan halklara ve hkmetlere . . . toprak
ilhak ve sava tazminat olmakszn, adil ve demokratik bir bar iin hemen
mzakereler yapma teklifi, idi. Bu szler, sonradan, onu Boleviklerden dn
alan Bakan Woodrow Wilson tarafndan ne kavuturuldu.
Ne bakan Wilson, ne Anglo-Amerikan mttefikler, ne de Almanya, o
gnlerin k gen Sovyet Cumhuriyetine bar frsat vermedi. Mttefikler bu
teklifi yaptklar iin Bolevikleri knadlar bile; Rusyann savaa devam
etmesini talep ettiler. Rusyann savaa devam edemeyeceini bilen Lenin,
Almanya ile ayr bir bar yapmak zorunda kald. Bu, Almanyann Ukrayna ile
Baltk Devletlerini igal ettii ve Leninin soyguncu bar dedii bir bart.
Almanya yenildikten sonra da, hem zafer kazanan mttefikler, hem de yenik
den Almanya, iki yl daha Rusya ile savat.
O gnlerde Ruslarn bara yle gereksinmeleri vard ki, Lenin bir ara
Rusyay ikiye blmeyi bile dnd. 1919 Martnda, William Christian Bullit,
Moskovaya, Bakan Wilsonun yar-resmi temsilcisi olarak gitti ve Rus
topraklarnn o srada yerel hkmetlerin ellerinde tuttuklar araziler boyunca
blnmesini nerdi. Bu, Uzak Douda bir Japon kukla devleti, Ukraynada,
Kafkaslarda, Orta Asyada ve Arktik limanlarnda, ngiltereye ve Fransaya
bal devletler kurulmas demekti. Rus halk, alktan, salgn hastalklardan ve
savatan krld iin, Lenin, bu inanlmaz soyguna bile raz oldu. Pek ok kukla
rejim bunu kabul etmedikleri gibi, Versaydaki gler de Boleviklerin bsbtn
yok edilmesini istedikleri iin bunlarla barmay reddettiler.
Ne bar konusundaki ak isteklerle, ne de toprak verme teklifleri ile bar
kazanlamad; bar Rus halknn cesareti ve zverisi kazandrd. Gerek bar
yava geldi: nce fiili ate kesme, ardndan ticaret anlamalar, sonra yllar
sonra diplomatik tannma. Son silahl istila, 1919-20de Fransz yardm ile
Polonyallardan ve 1920-21 de Baron Mannerhaim kumandas altnda Finlerden
geldi; buna hem Almanlar hem de mttefikler yardm etmiti. 1922 Ekimine
kadar Japonlar, Vladivostaktan atlamad. Amerika ise, 1933 ylna, Roosevelt
zamanna kadar Sovyetleri tanmad.

87
 Yeni devletin ilk kez uluslararas bir konferansta grnmesi 1922de
Cenevrede oldu. Sava sonras ANNA LOUISE STRONGyk, Almanya ile Rusyaya
ekonomik
yklemek isteyen mttefikler, yenilenleri buraya davet etti. Sovyetler hemen
silahlarn snrlandrlmasn teklif ettiler. Sovyet delegasyonu bakan Georges
ierin, Avrupa ile dnya zerinde yeni bir sava tehdidi asl kald srece
dnya ekonomisini esenlie karmas gereken gler boulacaktr diyordu.
Buna olumlu yant alamayan ierin, Almanya ile nl Rapallo Anlamasn
imzalad. Konferansn iki talihsiz yesi, eitlik esasna gre dosta ilikileri
yeniliyor, karlkl borlar iptal ediliyordu. Bu, basit, onurlu, etkin ve
Almanyann ayaklar zerinde dorulmasna yardmc olacak ilk yabanc
hareketti. Eer, Almanyann demokrasiye ok istekli olduu o gnlerde bu
hareketi bakalar izlemi olsayd, Hitler Almanyas asla ortaya kmayabilirdi.
Sovyet diplomasisi bylece dnya sahnesine iki temel politika ile yrd:
Silahlarn snrlandrlmas yoluyla bar ve g durumda olan uluslararas teklif
edilen eit ilikiler. Bu iki nokta, Sovyet ideolojisi ile Sovyetlerin
gereksinmelerinden douyordu. lkeyi yeniden kurma olanan salayacak bir
bar byk arzularyd. Bar en ok tehdit eden byk glerin itahlar idi.
Byle olunca onun doal mttefikleri, yenilmi uluslar ile smrge halklaryd.
Sovyetler Birlii nce snrlarnda bar arad. kinci admda, sava her yana
yaylma eilimi gsterdii iin, elden geldiince dnya barna yneldi.
Bar blnmez! diye ilan ediyordu Sovyet diplomasisi, dnya
konferanslarnda mekik dokuyan ve silahszlanmann yolunun silahszlanmadan
getiini syleyerek diplomatlar rahatsz eden Maksim Litvinov aracl ile.
Amerikann nerdii ve sava yasaklayan Kellogg Paktn imzalayan ilk
lke oldu Sovyetler Birlii. Her bar teklifini, kimi kez davet edilmeden nce
imzalayan lke idi Sovyetler Birlii. Litvinov, bar rgtlerinden alk alyordu,
ama byk glerin politikalarn pek etkilemiyordu. Ne var ki, daha kk
hkmetler bu Sovyet diplomasisinden yararlanyorlard. Trkiyenin modern ve
bamsz bir devlet olarak varl, ksmen Rusyann 1923 ylnda Lozan
Konferansnda ona verdii destek sayesindedir. Modern in, hem Pekin
Hkmeti ve hem de Formozadaki kuvvetler, 1920lerin banda Sovyetlerin Dr.
Sun Yat-sene verdikleri yardm ile kurulmutur.
Finlandiyann bamszl, Bolevik Devriminin dorudan bir
armaandr. ar devrildii zaman, o srada Rus mparatorluunun bir paras

88
olan Finlandiya bamszln istedi. Kerenski hkmeti reddetti. Ne ngiltere ile
Fransa, ne de Amerika o sradaANNA LOUISE STRONG bamszln istemiyorlard.
Finlandiyann
Birinci Dnya Savandaki mttefikleri olan arlk Rusyasnn paralanmasn
arzu etmiyorlard. Bolevikler iktidara gelir gelmez, o srada Aznlklar Komiseri
olan Stalin, Finlandiyann isteinin kabul edilmesini istedi. Finlandiya halk,
diyordu, bamszln mutlaka talep ettiine gre, proletarya devleti bu talebi
kabul etmek durumundadr.
Hitlerin ykselii, Avrupadaki btn politikalar deitirdi. Yllarca
Sovyetler Birlii, Almanyann, sava kkrtan kt bir anlama olduu iin
Versay Anlamasnn deitirilmesi isteini desteklemiti. Ne var ki, Hitler,
Versay Anlamasndan daha byk sava kkrtcs idi. Almanya ile Japonya,
Milletler Cemiyetini terk ettikleri zaman, Sovyetler, saldrganlara kar ortak
anlamalar yaplmas isteiyle bu Cemiyete girdiler. Bundan byle Litvinov,
Nazilerin sava eilimlerini frenlemek iin demokratik gler arasnda
ittifaklar kurulmas iin aba harcamaya balad.
Ne var ki, ngiltere Babakan Chamberlain, on yldan beri Alman
Cumhuriyetine vermeyi reddettii her eyi acele Hitlere vererek onun
ykseliini salad: Ren Havzasnn yeniden askerlemesi, Saarda Nazi terr
altnda yaplan plebisit, Almanyann yeniden silahlanmas, donanmann
geniletilmesi, Hitler ile Mussolininin spanyaya mdahalesi. Alman
demokrasisini olanaksz tazminat talepleri ile boan ngiliz maliyesi, yatrmlarla
ve borlar vererek Hitlere yardm etti. Her akl banda dnya vatanda, Hitlere
salanan bu yararlarn, ngiliz Torilerinin onun kiiliinde, Sovyetlere kar
kolu gl bir gangster grmelerinden ileri geldiini biliyordu. ngilterenin
olsun, Fransann olsun dileri bakanlarnn niyetlerinden kukulananlar
kaldysa, Mnih Konferans bu kukulan da kaldrd. ekoslovakyann hainane
bir biimde Hitlere satlmas, onu douya doru yrmeye tevik edecek en
nemli byk kozlaryd.
Benim gibi o gnlerde ngilterenin hareketlerini gzleyen herkes, Hitleri
yattrdndan sz eden Chamberlainn aslnda onu kkrttn grmtr.
Almanyada daha hi kimse szn bile etmeye cesaret edemezken, o, ek
Sudetlerini Hitlere vermeyi ima etti. ekler, Hitlerin hibir direnme
grmeksizin lkelerine girmesine izin vermektense onunla savamay gze
alnca, Pragdaki ngiliz ve Fransz byk elileri, daha nce spanyada

89
demokrat hkmeti ldrm bulunan baka lkelerin iine karmama
politikasyla Bakan BeneiANNA LOUISE
tehdit STRONG
ettiler. En sonunda Nazi birlikleri ek
topraklarm igal edince, Londradaki maliyecilerin, haftalar nce, ele geirilecek
sanayi kurulularn finanse etmek iin Alman sanayicileri ile anlatklar ortaya
kt.
eklerin bu hayasz sata kar direnmelerine yardm teklif eden tek
mttefik Sovyetler Birlii oldu. Mnih Konferansnn haberi geldiinde ben
Kuzey Kafkasyadaki bir tatil yerinde dinleniyordum. ekler direnmekle tehdit
ettiklerinde bu hareket sevinle onaylanyordu. Birka subay Moskovaya
gidecek uakta yer ayrtmlard. Belki ekleri desteklememiz gerekebilir.
diyorlard. Ardndan Benein, ngiliz ve Fransz basksna boyun edii haberi
geldi. Yaplan rezervasyonlar iptal edildi. Yemekte bana bir subay, Artk
yaplacak bir ey kalmad, dedi. En iyisi, bir sonraki saldr iin hazr olmak.
Polonyaya ya da Fransaya kar saldr iin...
Bu ihanetin ardndaki gleri tarttlar. Acaba Chamberlain ile Daladier
niin yirmi yedi ek tmeni ile Avrupadaki en iyi tahkim edilmi hatt feda
etmek istiyorlard? Hitlere, Avrupann en iyi silah yapm yerini,
Skoda fabrikalarn vermek istemelerinin nedeni ne olabilirdi? Bunlar bilinli
hainler miydi, yoksa sradan zayf insanlar myd? Bir yerel sanayi yneticisi
yle dedi: Btn bunlarn yant szckte toplanr: Bunlar Boleviklikten
korkuyorlar!
Hitler, hzla douya doru saldrya geti. 15 Mart 1939da, yaplm
anlamalar kstaha ineyen Alman ordular silahsz Praga yrd. Sovyetler
Birlii, Almanyaya, ek topraklarnn bu igalini tanmayacaklarn bildirdi.
ngiltereye derhal, Fransann, Polonyann, Romanyann, Trkiyenin ve
Sovyetler Birliinin katlaca bir konferans yaplmasn nerdi. Bu konferans,
Hitlerin saldrlarn durdurmaya ynelik olacakt. Chamberlain, bu nerinin
vakitsiz olduu yantn verdi. Bu iaret zerine Hitler, Litvanyann balca
Baltk liman olan Memeli ald ve Polonyann Baltka k olan Danzigi
tehdit etmeye balad. Nisan ortalarnda yedi Alman tmeni Polonya snrlarnda
saldr emrini beklemeye balad. Kkrtc olaylar artmt. Amerikan Dileri
Bakanlna, Avrupadaki temsilcileri, En yksek dzeydeki Fransz
memurlarnn, sava olaslnn onda-bir olduunu, sylediklerini
bildiriyorlard.

90
 ngiltere ve Fransadan ykselen sesler, Hitleri durdurmak iin Sovyetler
ANNA
Birlii ile bir ittifak yaplmasn LOUISE STRONG
istiyorlard. ngilterenin daha nceki babakan
Lloyd George, Sovyetler Birlii ile ittifak bar koruyabilir, diyordu.
Fransann eski Hava Bakan Pierre Cot, Rusyann yardm demokrasiler iin
yaamsal nem tar, diyordu. Nisan aynda Gallup Enstitsnn yapt bir
kamuoyu yoklamas, ngiliz semenlerinden %92sinin Sovyetler ile bir ittifak
yaplmasndan yana olduklarn gsteriyordu. Sovyetler Birlii, hem Dou, hem
Bat Avrupay Nazi, saldrlarna, kar garanti edecek l bir ittifak
yaplmasn birka kez nerdi. Her neri, Chamberlain hkmetince bir sre buz
dolabnda tutuluyor ve sonun da geri evriliyordu. Aslnda Chamberlain, Hitler
ile bir anlama yapmann peindeydi. 3 Maysta Avam Kamarasnda yapt bir
konumada, Almanya ile bir saldrmazlk pakt yapmaya hazr olduunu
bildirerek herkesi artt ve tedirgin etti. ki gn sonra ise, Sovyetler Birliinin
bir asker ittifak nerisini reddetti.
Muhafazakrlar bile Chamberlainn hareketlerini protesto etmeye
baladlar. Winston Churchill, 8 Maysta Avam Kamarasnda Sovyetler Birlii
ile bir ittifak yaplmasn istedi. Bu basklar altnda, Moskovadaki ngiltere ve
Fransa bykelilerine, 25 Maysta, bir ittifak aratrmas yapmalar talimat
verildi. ekoslovakyann ele geirilmesinden beri on yaamsal nemde hafta
bylece kaybedilmiti. Mr. Strang adnda birinin Moskovaya gelmesi iin
hafta daha beklendi. ngiliz Dileri Bakanlnca grmeleri yrtmek zere
gnderilen bu temsilcinin, herhangi bir ey imzalayacak yetkiye sahip olmad
anlald. Grmeler yetmi be gn srd; bunun elli dokuz gnn ngilizler
tekliflerini kaleme almak iin kullandlar, yalnz on alt gnn de yavalklar ile
nl Ruslar! Anlalan, Sovyetler acele ediyor, ama ngilizler ileri
savsaklyorlard. te tam o gnlerde Moskova aniden Britanya Parlamentosu
Denizar Ticaret Sekreterinin, Alman makamlar ile, yarm ya da bir milyar
paundluk bir bor anlamasn grtn rendi.
Moskovadaki liderler iin artk ngilterenin ya onlar oyalad ya da
sava Douya doru itmeye altnda kuku kalmamt. Demek ki, yllardr
korktuklar balarna geliyordu. Yalnz Hitler ile deil, ngiltere ile tm kapitalist
dnyann destekledii bir Almanya ile, her# zaman korkulu ryalar olan bir tr
savaa girmeleri kanlmazd. ngilterede ou kimse, bir anlamaya ulald
inanc iinde, yaplan grmelerle uyutulmutu.
Lloyd George daha dikkatliydi. Dnya derin bir uurumun kenarnda titriyor,

91
diyordu.
Moskova iki kez ngiliz ANNA LOUISE
halkna STRONG
grmelerin bir yere varmad iaretini
vermiti. Bunlardan ilki Sovyet Dileri Bakan Maksim Litvinovun 3 Maysta
istifas idi. On yldan beri Litvinov, saldrya kar ortak anlamalar yoluyla bar
iin bir program hazrlanmasnn simgesi haline gelmiti. Onun istifas ile
Moskova bu plann baarya ulamadn anlatmak istiyordu. Program,
Manuryada, Habeistanda, spanyada, inde, Avusturyada, Arnavutlukta,
ekoslovakyada, Memellde baarszla uramt. Bat demokrasilerinin
hkmet bakanlar yaplan saldrlar adeta tevik ettikleri iin tam sekiz yllk
bir baarszlk. Mesajn anlam akt, ama Bat basn Sovyetler Birlii ile ilgili
konulan hafife almaya ylesine almt ki, bu hareket belki de Litvinovun
hayali bir kusurla tasfiye edilmesi anlamna geldi.
Alt hafta sonra, Moskova baka bir iaret daha verdi. 29 Temmuzda,
Yksek Sovyet Dileri Komitesi Bakan Andrey Jdanov Pravdadaki bir
makalesinde, ngiltere ve Fransa ile grmelerin bir yere varamadn, her iki
hkmetin de bir ittifak istemediklerine ya da Hitleri durdurmaya niyetleri
olmadna, bu grmeleri srdrmeden asl amacn, Hitler onlara saldr
hazrl yaparken Rusyay sakin tutmaya yaradna inandn syledi. Bu
makale d lkelerde ksa bir heyecan yaratt ise de ou yorumcular Jdanovu
fkeli bir adam diye nemsemediler.
Temmuz sonunda, btn Avrupa dileri, Hitlerin Polonya koridorunu
bir ay ierisinde igal edeceini artk iyice bildikleri srada, Sovyetler, son bir
giriimde daha bulundu. ngiltere ile Fransann, Dou Avrupann karlkl
savunmasn yerinde planlamak zere Moskovaya askeri bir heyet
gndermelerini nerdi. Bu heyet nce on gn bekledi, sonra en yava yolu seti
ve en sonu Moskovaya vard zaman, bunlarn hibir ey zerinde anlamaya
varmaya yetkileri olmad ortaya kt. Sovyet Sava Bakan Klement Voroilov
ile Sovyet askeri liderleri bu gelen heyete ciddi teklifler yapt, ama onlarn bunu
kabul etmeye yetkileri yoktu. Eer Hitler, Polonyaya saldracak olursa, iki
Sovyet ordusundan birisi, Kuzeyden Dou-Prusyaya, teki Polonyann
gneyinden Orta Almanyaya gnderilecekti. ngiliz-Fransz heyeti bu teklifi
Varovaya bildirmeleri gerektiini sylediler ve sonra da Polonya hkmetinin,
Sovyet yardmn reddettiini bildirdiler. ekleri, tehdit ederek Hitlerin
isteklerine boyun emeye zorlayan ngilizler ile Franszlar, Polonyaya, Sovyet
yardmn kabul etmesi yolunda hibir baskda bulunmak gereini duymadlar.

92
 Bunun zerine grmeler kesildi. Voroilov, Yksek Sovyetin Austos
toplantsnda bu grmeleri,ANNA
hafifeLOUISE STRONG
alnan bir aldatmaca, olarak niteledi.
Bylece Sovyetler Birlii kararn verdi. Hitler bir saldrmazlk pakt teklif
etti. Daha sonralar, Sovyetler Birliine sava ilan ederken bu pakt kendisinin
teklif ettiini kabul ediyordu. Pakt, 23 Austosta Almanya ile Sovyetler Birlii
arasnda imzaland. Bu, Sovyetlerin, ngiltere ve Fransaya teklif ettii trden bir
ittifak deildi. Sovyetler Birlii ile Almanya arasnda 1926 ylndan beri var olan,
ama Hitlerin iktidara gelmesiyle kadk olan bir tarafszlk teyidi idi. Molotov,
Sovyetler Birliinin, bunu, ngiltere ve Fransa ile bir karlkl yardm paktna
ulamann artk olanaksz olduunu grd iin, imzaladn bildirdi.
Avrupann her saat Hitlerin Polonyaya saldrsnn beklendii bir
zamanda paktn imzalanmas Avrupada g dengesini deitirdi. Dou
Avrupadan gelen ilk tepkiler olumluydu. Bulgaristandan gelen tellerde,
Gerilim azald, deniyordu. Letonya ve Estonyadan gelen tellerde ise: ki
byk komumuzun, birbirleriyle bar ilikileri srdrmeye karar vermeleri
zerine Baltktaki gerilim kalkmtr. deniyordu. Polonya Dileri Bakanl,
durumda bir deiiklik grmyordu, nk Polonya, Sovyet yardmn hibir
zaman beklememi ve istememiti. Dou Avrupa, yeni durumun, Hitlerin
Polonyaya saldrmasn durdurmasa bile, savan douya yaylmasn engeller
umudundayd.
Hitlerin mttefikleri kzgndlar. Mussolini ile Franco aka kar
kyorlard. Tokyoya darbesi daha da bykt. nk Japonya, Sovyetler
Birlii ile zaten Moolistan snrnda sava halindeydi ve Hitlere, Austos
aynda yaplacak byk saldrya katlmaya hazr olduunu bildirmiti bile.
Japon kabinesi, Almanyaya, Rusya ile bar imzalad iin yaplan ac saldrlar
arasnda dt. Asl byk fkeye kaplanlar Hitlerin Londradaki Tory
destekileri idi. lk kez Hitlerin kan iin havlamaya baladlar. Ne var ki,
Chamberlain hkmetinde umutlar pek kolay lmyordu. On gn sonra ve hatta
Hitler Polonyaya yrdkten sonra bile Chamberlain, drt Mnih Gcnn
ngiltere, Fransa, Almanya ve talyann Polonyann kaderini Hitler ile
anlaarak zmeleri konusunda bir konferans toplanmas peindeydi. Ancak bu
reddedildikten sonradr ki, Chamberlain, Polonya ile artk ok gecikmi olan
ittifak imzalad ve Polonyallara Hitlere mukavemet etmelerini syledi.
Peki, Polonyallar nasl dayanacaklard? ngilterenin yardm gnderdii
yoktu. Polonya Hava Kuvvetleri iki gnde i gremez hale geldi. Evet iki gnde

93
rgtl bir Polonya ordusu kalmamt. Polonya hkmeti, Romanya snrnda
ANNA LOUISE
bir yere kam ve geride, yalnz, umutsuz STRONG
sivillerle son bir sava verecek olan
yiit Varova belediye bakan kalmt. Zamannda yetiebilecek tek yardm
ve hatta bunun vaat edilmesi bile istilay durdurabilirdi Rusyadan yaplacak
yardmd, ama bunu da, Hitlerden ok Boleviklerden nefret eden Polonya
hkmeti reddetmiti. ngiliz Tory basnndaki inat sesler ise Polonyann
kurtarlmasn bir yana brakmlar, Dou Avrupann felaketi pahasna, sava
Rusyaya sevk etme konusunda umutlarn hl yitirmemilerdi.
Polonyann kt o trajik gnlerde bir Sovyet diplomat bana unlar
sylemiti: Eer bizim Saldrmazlk Pakt olmasayd imdi hem Avrupadan,
hem Asyadan saldrya urayacaktk; Almanya, Japonya ve talyann kurduklar
ittifak doru bize saldracakt. ngiltere ile Fransa, Majino Hattnn arkasna
snacak ve Hitleri finanse edeceklerdi. Amerika, ine olduu gibi bize kar
da tekrar Japonyann kalesi olacakt. Saldrmazlk Pakt ile biz, Hitler, Japonya,
ve Hitlerin Londra destekileri arasna bir kama soktuk. Polonyann istilasn
durdurmak iin vakit ok geti. Chamberlain bunu denemedi bile. Ama biz,
dnya faizminin kampn bldk ve imdi tm dnya ile savamak zorunda
kalmayacaz.
Demokratik glerin anlamas yolu ile bar kurtarma abalar ite
bylece baarszla urad. kinci Dnya Sava balad. Ne var ki, Sovyetler
Birlii, Saldrmazlk Pakt ile, iki yla yakn bir soluk alma zaman buldu. Bundan
daha da by, sava boyunca Hitleri Batl destekilerinden ayrm oldu.

YED

HTLER DURDURAN PAKT

94
 POLONYA devletinin merkezi olarak artk Varova mevcut deil.
Polonya hkmetinin nerede ANNA LOUISE STRONG
olduunu kimse bilmiyor. Polonya, Sovyetler
Birlii iin tahdit tekil edebilecek her trl olaslk iin verimli bir alan haline
geldi.
Molotovun 17 Eyll 1939da, nce Polonya bykelisine bir notayla
bildirdii ve sonra da radyo ile dnyaya ilan ettii bu szlerle Sovyet Ordusu,
Polonyaya yrmeye balad.
Bu yryn anlamn ngilizler Amerikallardan daha iyi kavramt.
Amerikallar hl Stalinden, Polonyay sinsice blen, Hitlerin su orta
olarak sz ediyorlard. Ama, Winston Churchill, 1 Ekimde yapt bir radyo
konumasnda yle diyordu: Sovyetler, Nazileri, Dou Polonyada
durdurdular; tek dileim, bunu bizim mttefikimiz olarak yapm olmalardr.
Bernard Shaw, London Timesda, Hitleri ilk kez gerileten Stalin oldu; bravo!
diyordu. Babakan Chamberlain bile Avam Kamarasnda 26 Ekimde ask bir
yzle unlar sylyordu: Kzl Ordunun, Almanyaya kar korunmas iin
Polonyann bir ksmn igal etmesi gerekliydi. O srada Romanya yoluyla
kamakta olan, ama ancak birka hafta sonra Londraya ulaan srgndeki
Polonya hkmeti bile hibir zaman Sovyet yryn bir sava hareketi olarak
ilan etmeye kalkmad.
Blge halk Rus birliklerine kar koymak yle dursun onlar sevgiyle
karladlar. Halkn ou Polonyal deil, Ukraynal ve Belarustu. Amerikan
Bykelisi Biddle, halkn, Ruslar, inzibat ve gveni salayc bir g olarak
kabul ettiklerini bildirdi. Ajanslar Rus birliklerinin, geri ekilen Polonya
birlikleri ile yan yana yrdn ve Ukraynal kzlarn Rus tanklarna iekler
taktklarn bildirdi. Lviv garnizonunun birka gndr Almanlarla cephede
savaan Polonyal komutan, drdnc cephede Ruslar grnr grnmez Kzl
Orduya teslim olurken, unlar sylyordu: Bana emir verecek bir Polonya
hkmeti kalmad gibi, Boleviklerle savamama iin de emir alm deilim.
Ancak kk gruplardan baz direnmeler olduu Kzl Ordunun sonradan
yaynlad kayp saylarndan anlalyor. 737 l ve 1.862 yaral vard. Bunlarn
ou, yetmi kilometre tede bulunan ve Vilnaya gece yars ulamalar
emredilen kk motorize bir birliin Vilnay ele geirii srasnda olmutu.
Hitler ile Stalinin Polonyay nceden bltkleri yolundaki Amerikan
gr, bu taksimin olu biimi ile dorulanmyor) Almanlar ile Ruslar

95
arasndaki snr, 28 Eyllde yaplan bir toplantyla saptanana dek kez deiti.
ANNA ilerleyip,
Alman birliklerinin Lviva kadar LOUISE STRONG
burasm Ruslara vermek iin birka
gn saldrda bulunmalar pek akla uygun gelmiyor, Ruslarn da, eer kent daha
nceden onlara verilmi olsayd Vilnaya yle acele saldrarak kayplara neden
olmas da gene pek akla uygun gelmiyor. Polonyann Polonyal olmayan
blgelerinde Ruslar lehine kimi szler sylenmise de, yryn yapl biimi,
nceden zerinde anlald kansn vermiyor.
Dou Avrupadaki gr, Hitlerin yalnz Polonyay almay deil,
gneydouda Balkanlara yrmeyi ve belki de Lvivu, Nazi-Ukraynann
merkezi olarak kullanarak kuzeydouda gidebildii kadar Baltk devletlerine
doru da ilerlemeyi planlad merkezindeydi. Alman stratejisi bunu
gsteriyordu, nk Polonya cephesini krdktan sonra Almanlar Polonyay
temizlemek iin beklemek yerine bu lkeyi geip gneydouda Lvive,
kuzeydouda Vilnaya yrylerine devam ettiler. Romanyada Demir
Muhafzlarn, Almanlar karlamak iin byk ayaklanma planladklar
sylenmiti. Almanlar yaklarken Babakan Calinescunun ldrlmesi ile,
Polonya snrndaki bir Romanya kentindeki ayaklanmann, nehrin kar
kysndaki birliklerin Almanlar deil, Ruslar olduunun grlmesi zerine
snp gitmesi, Almanlar ile Romenler arasnda bir i birliinin kantlar olarak
grlmtr.
28 Eyll gnl New York Timesda belirtildii gibi Londrann gr,
Sovyet harekatnn, Hitlerin Romanya zerindeki planlarn bozduu,
merkezinde idi. AP ajansnn 28 Eyllde Dou Avrupadan verdii bir haberde,
Ruslara kar duyulan sayg byk lde artt; kyller snr boyunca
muhakkak ki Ruslar Almanlara ye tutuyorlar, diyordu.
Bylece, Dou Polonyaya kar yry, Hitler ile nceden varlan bir
anlama gerei olarak deil, Sovyetlerin Saldrmazlk Pakt altnda Hitlere kar
giritikleri ilk byk durdurma hareketi olarak grlyordu. stelik bunun tam
zamannda yaplm bir hareket olduu anlalyor. Yarm gn nce, Polonya
hkmeti, Polonyada bir yerlerde bulunabilir, Rusyann yryn bir sava
hareketi olarak ilan ederek Rusyay, Polonyann mttefiki ngiltere ile savaa
sokabilirdi. Yarm gn sonra, Ruslar, Almanlarn gneyde Romanyaya, kuzeyde
Baltk devletlerine doru ilerlediini grebilirdi. te Kzl Ordu, Polonya
hkmetinin bilinmeyen bir yere kat ve Almanlarn Lviv ve Vilna gibi
stratejik kentleri ele geiremedii o yarm gnde yrmeye balamt.

96
 O zamandan sonra Rusya, yalnz savunma iin hazrlanmaya deil,
ANNA LOUISEnlemlerle
Hitlerin neredeyse savaa varabilecek STRONG Dou Avrupaya szmasn
engelleyen bir soluk alma zaman bulmutur. Hitler bunu, daha sonra Sovyetler
Birliine sava ilan ederken aka sylemi ve Rusyann onu durduran
hareketlerini fkeyle sralamtr.
Moskovann ilk hareketi, bat snrlar boyunca, ittifaklar yaparak geni
bir gvenlik kua oluturmak olmutur. Litvanyaya, Polonyann yirmi yl
nce Milletler Cemiyetine kafa tutarak ele geirdii eski bakenti Vilnay geri
vererek dosta ilikileri hazrlayan Moskova, bu lke ile, Letonyay, Estonyay,
bir ittifak yaplmasn grmek zere Moskovaya dileri bakanlarn
gndermeye davet etti. Bunlar birer birer Moskovaya giderek ittifak imzaladlar.
10 Ekim 1939da, Sovyetlerin Polonya ya girmesinden bir aydan daha ksa bir
zamanda, eskiden daima istilalarn geit yeri olan bu lkelerle dostluk szlemesi
imzalanm oldu. Bylece, ilk kez Byk Petro tarafndan yaplan gl bir deniz
sleri zinciri Sovyetlerin denetimine gemi oldu. Amerikal yorumcularn ou
bu hareketi knadlarsa da Walter Lippmann asl amac anlamt. yle diyordu:
Rusyann Baltktan Karadenize kadar byk bir savunma blgesi kurduu her
gn biraz daha ak hale geliyor. Baltk devletlerinin kendileri de,
ngiliz-Amerikan basnnn kendileri iin kullandklar tabi szcne itiraz
ediyorlard. Bunlar kendilerini kt durumda grmyorlard. rgtleri o srada
etkilenmemiti. Yalnzca savunmalarna yardm ettikleri iin Sovyetler Birliine
s vermilerdi; o kadar.
Bunu, Baltk Devletlerinden yarm milyon Almann dramatik bir biimde
srlmeleri izledi. Buna Hitlerin ne derecede fkelendii sava ilan ettii srada
syledii u szlerle aa kt: Be yz bin kiiden fazla erkek ve kadn zorla
kendi lkelerinden atldlar. ... Btn bunlara, o sra susmam gerektii iin sessiz
kaldm. Bunlar, halinden memnun bir galibin szleri deildi. Baltk Almanlar,
bu devletlerdeki st snflard; kimisi yzlerce yldr burada toprak sahibi
baronlard. Rus devrimi srasnda, yerel kzl hkmetleri devirmek zere Alman
birliklerini buraya getirenler bunlard. Bunlarn srlmeleri, Avrupada Sovyetler
Birlii iin en tehlikeli beinci kolu datm oldu.
Baltk srpriz saldrlar iin gvence altna alan Moskova, kuzey geidini
elinde tutan Finlandiyaya yaklat. Finlandiyann bamszl her ne kadar Rus
Devriminin bir armaan idiyse de bu lke Baltk Devletlerinin en dman diye
biliniyordu. Eski demokratik Finlandiyay, arln eski generali Baron

97
Mannerheim, Kayzerin gnderdii birliklerin yardmyla kanl bir biimde
ykmt. Bylece Finlandiya, ANNA LOUISE STRONG
Sovyetler Birliine kar giriilen uluslararas
faaliyetler iin bir st haline gelmiti. Mannerheim Hatt Leningrada kar
giriilecek bir saldrda, byk bir kuvveti korumak zere kurulmu bu gl bir
istihkm sistemi ngilizlerin ynetimi altnda yaplmt. Daha sonra da Fin
hava meydanlarn Naziler yapmlard. Finlandiyann elinde 150 uak olduu
halde 2.000 ua alacak biimde yaplan bu meydanlar aka byk bir gcn
kullanm iin planlanmt.
Moskova, Finlandiyann isteyerek ittifaka yanamayacan biliyordu.
Ama Sovyetlerin teklif edecek kozlar vard. Finlandiyann d ticareti, Baltkn
kapanmasna neden olan ngiliz-Alman sava yznden mahvolmutu.
Ekonomik bunalma den Finlandiya, Sovyetler Birlii ile ticaret yapmak ve
dnyaya almak iin Leningrad-Murmansk Demiryolunu kullanmak istiyordu.
Bu durumda Moskova, 5 Ekim 1939da, Finlandiyaya nemli sorunlar
grmek zere bir yetkili temsilci gnderme davetini yapnca alnan sonu pek
artc oldu. Fin hkmeti, davete yant vermeden nce ksm seferberlik ilan
etti, snra byk birlikler gnderdi, Borsay kapatt, kadnlarla ocuklarn
bakent Helsinkiden uzaklamalarn istedi ve moral destek iin Amerikaya
bavurdu. Sovyet basn bu zoraki panik iin alayl, ama rahatsz olduklarn
belli eden ifadeler kullandlar.
Fin delegasyonu Moskovaya 11 Ekimde geldi. Sovyetler bir ittifak
nerdiler, ama Finliler isteksiz olduklar iin vazgetiler. Ardndan, Leningrad
korumak iin bir arazi deiimi yaplmasn nerdiler. Fin Sovyet snrnn,
Leningradn top menzili dnda kalacak biimde geri ekilmesini ve denizden
yaklam koruyan birka kk adann Sovyetler Birliine verilmesini istediler.
Buna karlk, ayn derecede iyi ama stratejik nemi olmayan iki kat toprak
vermeyi nerdiler. Ayrca, bir deniz ss olarak kullanlmak zere, Hangoenin
ya da Finlandiya krfezi giriindeki bir baka noktann 30 yl sreyle
kiralanmasn teklif ettiler. nk, Finlandiya Krfezinden ince uzun bir su yolu,
doru Leningrada kyordu. Finlandiya Cumhurbakan, nerilen koullarn
Finlandiyann toprak btnln etkilemediini radyodaki bir demecinde
bildirdi.
Bir ay sren pazarlkta Moskova bu teklifleri ne sryordu. Finlandiya
toprak deiiminde bire kar nerisini ne sryordu: Hangoe otuz yl deil
sadece ngiliz-Alman sava sresince Sovyetler Birliinde kalabilir, sonra da

98
Finlandiyaya donanm olarak geri verilirdi. Pek ok Finli, diplomatlarnn ok
iyi pazarlk olduklaryla ANNA LOUISE STRONG
vnyorlard. Sonra birdenbire, ne zaman ve
kiminle yenilenebileceini koullarn belirleyecei biiminde esrarl bir ifade ile
Fin grmeciler mzakereleri yarda braktlar. Bunun zerine New York Times
Washingtondan u haberi verdi: Washingtondaki diplomatik evreler
Finlilerin, Amerikann verebilecei dn para umudunun etkisi altnda
kaldklarn sylyorlard. Bu olay zerine Finlandiya parlamentosu toplantya
bile arlmadna gre, Moskova, bunu, Finlandiya kabinesinin, Batdaki
glerin sava douya evirme amacyla yaptklar gizli basklarn sonucu
kararlatrdna karar verdi.
Bylece, Fin topular Kasm ay sonlarnda snrda ate ap Kzl Ordu
erlerini ldrnce Moskova bu olay iddetle protesto etti ve Finlandiya bu
protestoya aldrmaynca Sovyet birlikleri 30 Kasm 1939da Finlandiyaya doru
yrdler. Finlandiya sava ilan etti ve d yardm arsnda bulundu. Milletler
Cemiyeti, Sovyetler Birliini saldrgan olarak yelikten kartt. Sovyetler
Birliinin pek az hareketi, onlara, bu sava kadar dost kaybettirmitir. Ruslar da
bununla gurur duymuyorlard. nleyici savalardan kimse gurur duymaz. Ruslar
bu sava, Leningradn savunmas iin giriilmi nleyici bir sava olarak kabul
ediyorlard.
Sovyet-Fin savan anlamak iin, onun bir ksmn oluturduu kinci
Dnya Savann erevesi ierisinde grlmesi gerekir. 1939 sonlarnda kinci
Dnya Sava henz btn uluslara yaylmamt. Hitler, ekoslovakya ile
Polonyadaki kazanlarm pekitirmekle meguld. Rusyann bu ileri hamlesi,
Hitlerin dou iin hazrlad planlar bozdu. Ne Hitler, ne de Bat henz
birbirlerine ciddi bir saldrda bulunmamt. Bat Cephesi gstermelik bir
savat. Her iki taraf da mevzilerinde oturuyorlard. Hitler, Batya doru
yapaca byk saldrya henz hazr deildi. Bu, rgtlenmesi zaman alan bir
iti. Ayrca Hitler, ngiltere ile Fransann st snflar arasnda isteklerine
boyun eebilecek dostlar olduunu biliyordu. ngiliz, Fransz ve Amerikan
basnnda nemli sesler, yanl bir savan baladm, savan daha byk
dman olan Sovyetler Birliine evrilmesi gerektiini sylyorlard.
Basndaki bu kampanyann nedeni Finlandiya sava deildi. Bu
kampanya, daha Hitler Polonyaya yrd srada balamt. Bu, Chamberlain
izgisinin bir devamyd. te bunun iin Finlandiya grmeleri kesince,

99
Moskova, Finlilerin kn kacak olaylarla snr scak tutacaklarm ve baharda
da daha byk glerin buraya ANNA LOUISE STRONG
mdahale edeceklerini varsayyordu. sve
Dileri Bakan Gnther, sava bittikten sonra lkesinin tarafszlk politikasn
savunurken yle diyordu: Finlandiyann yardmna komak fikri, mttefiklere
yeni alanlar at. Bat Cephesindeki kmaz, halk memnun etmiyordu ve Fransz
basm, yeni sava alanlar bulunmasndan sz ediyordu.
Kn geri kalan ksmnda Batdaki sava, gazetelerin n sayfalarnda
grnmez olmutu. Dnyann gzleri, Finlandiyadaki savaa ve Batda,
Sovyetler Birliine kar giriilecek ortak bir saldr giriimlerine evrilmiti. Bu
durumda Moskovann amac, byk gler ie karmadan sava sona
erdirmekti. Ruslar, bu savata, hem asker ve hem de politik hatalar yapmlard,
ama bunlar Amerikal yorumcularn sandklar kadar ok deildiler.
Asker kampanya drt aamalyd. lk aamann, snr Leningraddan
geriye itmek ve Finlandiyann Arktik limann alarak dnya savann
Finlandiya yoluyla Sovyetler Birliine akmasn engellemekti. Bu amaca iki
haftada ulald; kara snr, Leningraddan krk mil geriye itildi ve
Finlandiyann Arktik liman Petsamo alnd. kinci aama olduka ar geti,
nk son yllarn en souk k yaanyordu. nc aama, Finlandiyann
asker kurulularnn bombalanmasn ieriyordu. Bu hedefler, sava endstrileri,
demiryollar, limanlar, hava meydanlaryd. Sivil zayiat pek azd; Finlandiya
btn sava boyunca hava bombardmanlarndan 640 sivilin ldn
bildirmiti.
Drdnc aama, Mannerheim Hattnn krlmasyd. Bu, Baz
bakmlardan Majino hattndan daha kuvvetli, bir dizi tabya idi. Geilemez diye
dnlen bu hat ustaca dzenlenmi bir planla bir ayda yarld. Bu denli gl
bir hat ilk kez saldr ile ele geiriliyordu. Ar toplar, tabyalarn evresini,
buradaki silahlarn dzenini bozana dek dvmlerdi. Bundan sonra saldrya
geilmiti. Mannerheim Hattnn kmesi ile Finlandiyann direnmesi krld.
Bar antlamas, 12 Mart 1940da Moskovada imzaland.
Londra ile Paris bu imzay engellemek iin epey urat. ngiltere,
Finlandiyann bar isteini bildirmeyi reddedince araclk iini sve slendi.
Babakan Daladier, Finlandiyaya bir ngiliz-Fransz yardm birliinin
gnderilmeye hazr olduunu, Finlandiya bunu istemedii takdirde
mttefiklerinin savatan sonra onun varlnn devamn garanti

100
edemeyeceklerini bildirdi. Chamberlain ile Daladier, bu yardm kuvvetinin
ANNA
gemesi iin svee bask yapt. LOUISE
Oysa bu,STRONG
svein de savaa girmesi demekti. 10
Martta Chamberlain, Avam Kamarasna, svein tarafszln krma yollarn
dndn ve Finlandiya savann devam iin elinden geleni yapacan
bildirdi. 11 Martta New York Times muhabiri, Londra, daha geni bir cephede
sava ve belki de Rusya ile kapma sylentileri ile dolup tayor, diye haber
veriyordu.
Bu sylentiler boa kmt. Sava, Sovyetler Birliine kar bir dnya
cephesi oluturacak biimde ynetme abalar, svein srarl tarafszl ve
General Mannerheimin Sovyet gcn azmsamas sonucu boa kt.
Mannerheim, ngiliz-Fransz ittifakna, Mays ayna dek yardma gereksinmesi
olmayacan bildirmiti. O zamana kadar Chamberlain, svei, birliklerin
gemesine zorlayabileceini umuyordu. Ne Finliler ne de ngilizler Mannerheim
Hattnn byle bir k saldrs ile yarlabileceine ihtimal vermiyorlard.
Tasarlanan zamandan iki ay nce Mannerheimn yardma gereksinmesi oldu,
Finliler bar istemek zorunda kaldlar ve Sovyet-Fin sava sona erdi.
Bar antlamasnda Sovyetler, Mannerheim Hatt ile Hangoedeki deniz
ssn aldlar ve Leningrada hem denizden hem de karadan yaklam
engellemi oldular. Ama buna karlk Petsamo ile orada bulunan nikel
madenlerini geri verdiler. Tazminat talep etmedikleri gibi, a kalan Finlandiyaya
yiyecek yardm yapmay kabul ettiler. Grld gibi bu koullar hi de ar
deildi. Moskovadaki ngiliz Bykelisi Sir Stafford Cripps, elilikte ay
ierken, bana, Ruslar ellerine frsat gemiken daha fazlasn almadklarna bir
gn piman olacaklardr dedi. Hi kukusuz dnd, ok gemeden
Nazilerin eline den ve mttefiklerin Murmanska denizden ulamlarn
engelleyen Petsamo idi. Ne var ki, Sir Stafford yanlyordu; Stalinin politik
ngrs Sir Stafforddan daha iyiydi. Sovyetler bar koullarn
kolaylatrmakta haklydlar. Eer o sradaki istekleri, Leningradn gvenlik
gereksinmelerinin tesinde olsayd, svein tarafszl sarslabilirdi. O zaman
da, en sonunda Hitlere kar kristalleen dnya cephesi, bir yl nce Sovyetler
Birliine kar kristalleebilirdi.
Finlandiya sava, Finlandiya dnda da zafer kazanm gibiydi.
Polonyaya yrmekle balayp Finlandiya ile bar antlamas imzalamaya dek
Sovyetlerin att her adm, Dou Avrupay, Sovyetlerin gcne, ne istediini

101
iyi bildiine ve bu isteklerinde sava gze alacak kadar ciddi olduklarna ama
isteklerinin neden ve snrlarANNA LOUISE
olduuna daSTRONG
ikna etti. Sovyetlerin 1940 ylnda tek
istedikleri ey, Baltktan Karadenize kadar uzanan geni bir tampon kuak idi.
Bylece Romanya, gen Sovyet iktidarndan, zayf gnlerinde 1918
ylnda alm olduu Baserabyay geri vermesi zamannn geldiini anlad. Bura
halk Romen deildi ve son alt ylda Romanyaya kar 153 kez ayaklanmlard.
Sovyetler Birlii bu igali hibir zaman tanmamt, ama buras iin savamaya
demez diye de dnyordu. Sovyetler tam yirmi yl zamann gelmesini
beklemilerdi. Hitler, Fransann ele geirilmesi ile urarken, Moskova
Romanyadan Baserabyay geri istedi ve buray savamakszn elde etti. Rus
gemileri tekrar Tuna nehrinde yzmeye baladlar ve deltann bir kolu Sovyet
snr halini ald.
te bylece Avrupa boyunca devam eden uzun tampon kuak
tamamlanmt ve Hitler, Bat Avrupay kasp kavurduktan sonra douya
dndnde, Baltk zerinde Hangoeden, Karadeniz zerinde Tuna azna
kadar uzanan bir gvenlik kua kurulmutu.
*

Hitlere gre, Sovyetlerin Baserabyaya girii, ngilterenin Almanya

tarafndan igalini engelledi. Hitler barp aryor, Rusyay istila etmesini
hakl gsterecek nedenleri sralyordu ama, bu sylediklerinde bir gerek pay da
vard. Bunu anlamak iin bizim, Bat Cephesindeki savaa dnmemiz gerekir.
Finlandiya sava devam ederken Hitler, yukarda saylan nedenlerle
Batya kar ciddi bir saldrda bulunmad. Ama 1940 ilkyaznda, Almanlar,
Batya kar hzl ve baarl bir yldrm savana giritiler. Danimarka ile
Norvei ele geirdiler, Hollanda ile Belikay ineyip getiler, Fransz
ordusunu on bir gnde ezdiler. Avrupann Atlantik kysn igal ettiler ve
ngilterenin istilas hazrl tamamland. Fransadaki yenilgi ile iyice dzeni
bozulan ngiliz ordusu, en iyi tehizatn Dunkirk kylarnda brakmt. O yaz
Moskovaya giderken Berlinden getim ve Almanlarn gz banda Londrada
olacaklarn bara ara ilan ettiklerini grdm. Btn lkelerin askeri
uzmanlar bu istilay bekliyorlard ve ou ngiliz savunmasnn yetersiz
olduunu sylyorlard. ngiliz altn rezervleri Kanadaya gtrlmt.
Gazeteciler, hkmetin bir baka yere gitme olasln tartyorlard.
Hitler, birdenbire ana kuvvetlerini Atlantik kysndan ekti ve Avrupa

102
zerinden gneydouya, Balkanlara yd. Daha sonra bu hareketinin nedenlerini
sayarken, Ruslar, gerisindekiANNA LOUISEalrken,
topraklan STRONG ngilterenin igali iin gerekli

byk kuvvetleri yayamayacan sylyordu. Besarabya hububat ambaryd;

burasnn Sovyetler Birliinin eline gemesi, hem Hitlerin ekonomik temelini
sarsm ve hem de Balkanlardaki Nazi aleyhtar kuvvetleri harekete geirmiti.
nce Balkanlar temizlemeliydi.
Hitler, Balkanlardaki savan uzun srmeyeceini sanmt. Yiyecek ve
petrol iin gvendii bir blgede uzun sreli bir sava hi iine gelmezdi. Buraya
ekonomik bakmdan nfuz ederek ya da mahsul ile sanayie zarar vermeyecek bir
yldrm sava ile ele geirmekte byk kar vard. Onun amac, Balkan
Yarmadasn Sovyetlere kar birletirmek, Yunanistandaki ngiliz-Yunan
kuvvetlerini ezmek ve ardndan Trkiye ile Afrika zerinden ayn anda yapaca
bir saldr ile Dou Akdeniz ve Svey blgesini ele geirmekti. ngiltereye
yaplan Amerikan yardm artmaktayd atma uzun srebilirdi. Hitlerin
Yakn-Dou petrollerine gereksinimi vard.
Daha sonra Ribbentrop, O zamandan sonra, diyordu, Sovyet Rusyann
Alman dman politikas daha belirgin hale geldi. Bylece Ribbentrop,
Sovyetlerin, Almanlarn Balkanlardaki kampanyasn engellediklerini ve
yavalattklarn anlatmak istiyordu. Bu diplomatik notalarla yaplmt:
Bulgaristana, Yugoslavya ile bir saldrmazlk paktna boyun edii iin bir
protesto ile, Trkiyeye, Alman birliklerinin gemesine mukavemet ettii
takdirde bunun sempati ile karlanaca konusunda bir aklama ile yaplmt.
Von Ribbentrop, Sovyetleri, Yugoslavyaya gizlice silah yardm yapmakla,
suluyordu. Moskovadaki gazeteciler, o sonbaharda, Sovyetlerin hem
Yunanistana ve hem de Yugoslavyaya yiyecek gnderdiini biliyorlard. Eer
silah gnderselerdi, bu da, tarafsz bir ulus olarak haklar olduu gibi,
Saldrmazlk Pakt hkmlerine de uygun bir hareketti. Sovyetler Birlii,
Almanyaya kar bir saldrya katlmayacaklarna sz vermiti, ama Hitlerin
kurbanlarna yardm etmek saldrganlk olarak kabul edilemezdi.

Bu arada, kk Baltk Devletinin denetimini ele geirmek iin hzl bir

i mcadele sryordu: Estonyann, Letonyann ve Litvanyann denetimi iin.
Bunlar, deniz sleri verdikleri Sovyetler Birlii ile askeri ittifak halindeydiler. Ne
var ki, bunlarn hkmetleri, Nazi yanls, yar faist diktatrlklerdi. Hitlerin
douya doru yry, bu devletlerdeki Nazi yanls gruplarca tevik

103
ediliyordu. Sovyetler Birlii, Avrupada artan karklklar nedeniyle, bu
ANNA LOUISE
lkelere byk birlikler gnderme STRONG
hakkn istedi. 15 Haziran 1940da, teknik
bakmdan mttefik olarak, Kzl Ordunun olduka nemli kuvvetleri bu lkelere
girdi. Alman yanls yerel yksek memurlar katlar.
Vilnadaki bir muhabir, Stalin, Hitleri yirmi drt saat nce davranarak
yendi, diyordu. Konutuum Litvanyallarn ou ayn fikirdeydiler.
Berlinden Moskovaya geiyordum. Litvanyada olanlar renince
kaldm ve bir teslim olmann artc manzarasna tank oldum. Bu, anayasaya
uygun ve direnmesiz oldu. Alman yanls cumhurbakan kanca, bakan
yardmcs otomatik olarak grevi devralmt. Bu da yeni bir babakan atayarak
istifa etti. Bylece iktidara ilerici bir gazeteci olan Justas Paletskis gemi oldu.
Siyasi mahkmlar hapishanelerden koyverildiler, sendikalar zgrce
rgtlenmeye baladlar. Btn sivil rgtler yeniden canland. Bakent Kaunas
sokaklarnda gece gndz ark sesleri kesilmedi. Bir halk hkmeti iin yeni
seimler yapld. Seime katlma oram ok yksekti. Yeni meclis topland ve
Litvanyay bir Sovyet Cumhuriyeti olarak ilan etti. Sovyetler Birliine katlma
isteini de bildirdi. Btn bu sre boyunca, Nazi yanls diktatrln
kmesinden memnun olan keyifli iiler ile iftiler, yalnz kendi isteklerini
ifade ettiklerini dnyorlard. Kzl Ordu politakaya karmyor, yalnz
kardee eitlik esasna gre Litvanya ordusu ile balolar ve tiyatro gsterileri
dzenliyordu.
Ancak bir kez Moskovann rolnden sz edildiini duydum. Kimi
Kaunasl aydnlar her eyin ok hzl gittiini dnyorlard. Siyasal partiler ile
tartmalarn rgtlenmesi iin seimlerin daha yava yaplmasn istiyorlard.
iler ile iftiler durumlarndan memnundular; sendikalar yoluyla etkili
olmular ve oy kullanmlard. Ama batllam aydnlar daha fazla zaman
istiyorlard.
Bizim Sovyetler Birliine alnmamz iin Paletskisin alt ay sre
istediini anlyorum, ama Molotov, vakit yok diye yant verdi. biiminde
yaknan bir kadna Telgraf Ajans efi, Bizler de bu iin ok hzl yapld
kansndayz, demiti. Bunun zerine kalabalktan hayret sesleri duyuldu. tiraz
eden kadn yle dedi: Hitlerin bizi ele geirebileceini mi sylemek
istiyorsunuz? Eh, yleyse Ruslar ele geirsinler daha iyi.
21 Temmuz 1940da Litvanya, Sovyetler Birliine kabul edilmesi iin
bavurdu. Delegasyonlar ile birlikte, zel bir trenle ben de Moskovaya gittim.

104
Delegeler yol boyunca ieklerle karlandlar. Austos balarnda Yksek
ANNA LOUISE
Sovyet, yeni kurucu cumhuriyeti kabulSTRONG
etti: Estonya, Letonya ve Litvanya.
Paletskis yle diyordu: Bizim sosyalizme kan yolumuz, bilinenlerin en kolay
oldu... Biz, bunu, anayasal biimlere uygun olarak, Litvanya halknn istei ile
yaptk... Artk, Kaunasdan Vladivostoka, Baltktan Pasifik Okyanusuna kadar
hibir snr yok.
Bu, Moskovann uyandrmasn bildii, Litvanya halknn ortak iradesi ile
baarlan, politik planlama aheseriydi. Artk Sovyetler Birlii, gelecekteki etin
denemelere hazrd ve Baltkta sapasalam duruyordu.
*
Balkanlarda Alman kampanyas sryordu. Alman birlikleri Yunanllar
ezmi, ngilizleri Yunanistann gneyinden denize srmt. Romanya ile
Bulgaristan terrle boyun edirmi, direnen Yugoslavyay harabeye evirmiti.
Trkiye snrlarna dayamt ve uzmanlar imdi artk Boazlara geeceini
tahmin ediyorlard. Ama, Moskovann Trkiye zerine basksna ngilterenin
basks da katlnca bu tahmin doru kmad. Uzmanlar, Svey kanalnn
deceini tahmin ediyorlard. Hitler birliklerinin, Suriyeyi igal ettikleri
sylentileri vard. Ama, ynlerini deitirdiler ve Sovyetler Birlii snrlarna
dndler.
. Hitler, tarafsz bir Sovyetler Birliinin, onun kurduu dnya egemenlii yolu
zerinde biricik engel olduunu grd. Saldrmazlk Paktnn yirmi iki aylk
mrnde, Sovyetler Birlii kez Nazi ilerlemesini durdurmutu: Sovyetler,
Polonyaya yrm ve Hitlerin douya ilerlemesini bir yl geciktirmiti.
Sovyetlerin Baserabyay geri almalar, Hitleri ngiltereyi istila etmekten
vazgeirmiti. Ve Moskovann, Balkanlar ve Baltktaki g politikas, Hitleri,
Boazlara yrmekten alakoymutu.
Hitler, Sovyetler Birliinin tarafsz tek bir kolunun, btn Avrupa silahl
kuvvetlerinin bir arada Polonyallar, Danimarkallar, Norveliler,
Hollandallar, Belikallar, Franszlar, Yunanllar, Yugoslavlar ve ngilizler
kontrol edebileceinden daha gl bir biimde kendisini durdurduunu
grmt. te bunun iin dnd ve, tarihin grd en gl saldr ile Sovyetler
Birliine vurdu.

105
 SEKZ

BTN BR HALKIN SAVAI

22 HAZRAN 1941 afanda Hitler, bir srpriz saldrs ile Sovyetler

Birliine yklendi. Binlerce Alman ua Sovyet hava meydanlarn
bombaladlar. Binlerce tank snrlar ezip geti ve bunlar milyonlarca aratan
oluan motorize birlikler izledi. Hitler giritii sefer iin, Dnya tarihinde
grlen en byk askeri yry, diyordu. Abartmyordu. Bu saldr ile
dnyann en byk iki ordusu, insanln verdii en kesin savamda birbirine
girdi.
Almanlar, Avrupann fethinden yeni dnyorlard. Yaklak bir yldr
zemini hazrlamlard. Polonyada stratejik yollar yaparak, Romanyay igal
ederek, Finlandiyaya birlikler gndererek, 1.800 millik tm Sovyet bat snrna
bu snr, Vancouverdan Buffaloya kadar Kanada snrna eitti istedii
olanaklar hazrlamt. Kuzeyde, Leningrad ve Arktik liman Murmanska kar
 DOKUZ
Finlandiyadan; merkezde, Polonyadan Moskovaya; gney de, Romanyadan,
Kiev ve Odesaya doru ilerleyebilecei olanaklar hazrd. Hitler, dokuz milyon
insann fiilen savaa katldn ve milyonlarca insann da yedekte beklediini
ilan ediyordu.
Berlin, Londra ve Washingtondaki grler, Rus direniinin bir aylk
yldrm sava ile ezilecei merkezindeydi. On be gn kadar sonra Washington
biraz ihtiyatla konuuyordu: Ruslar, imdiye dek Almanlarn rastlad en etin
direnmeyi gsteriyorlard. Altnc haftada, Amerikallar ile ngilizler, atmay
yeniden deerlendirmeye baladlar. imdi Babakan olan Winston Churchill,
radyo konumasnda, Ruslarn muhteem fedakrlklarn vyor ve askeri
rgtlenmelerindeki yeterlii dikkati ekiyordu. Raymond Clapper, 20
Austosta, Londradan World-Telegrama gnderdii haberde yle diyordu:
Ruslar, zafer iin yeni bir rnek oluturdular. Daha nce hibir zaman Hitlere
kar yeterli insan gc kmam ve grevini yapmaya istekli bir diren
gsterilmemiti.
Kruev, 1956 ylnda Staline kar yapt saldrda, Alman saldrsnn
Stalini gafil avladn, bunun iin yeterli hazrlk yapmadn ve hatta,
Almanlar Sovyet topraklarn istilaya baladklar zaman, bunu, provokatif,
disiplinsiz hareketler olarak nemsemediini ve kar saldrya gemeye
yanamadn sylyordu. Kruevin bu konular iyi bilmesi gerekir. Tpk
Japonlarn Amerikan uaklarna Pearl Harborda yapt gibi Almanlar da pek
ok Sovyet uan hi kukusuz yerde mahvettiler. Btn saldranlar iin bu
avantaj vardr. Ama, Kzl Ordu 22 Haziran saldrsnda gafil avlanmad; tersine
yapt savunma btn dnyay hayrette brakt. Eer Stalin daha nceki snr
olaylarn grmezlikten gelmise, bu, onun, herhalde Kruevin gznden
kam olan kendi nedenlerinden dolaydr. Bu savan sonucunu yalnz silah
gc deil, btn dnyann bir cephe halinde birlemesi belirleyecekti.
Stalin, bunu, Alman istilasnn balamasndan iki hafta sonra radyoda
yapt ilk sava sras konumasnda belirtti. Sovyet halkna, dmann epeyce
toprak ele geirdiini syledi; daha da fazlasn ele geirebilir demek istiyordu.
Ne var ki, bu, panie neden olmamalyd. Yenilemeyecek ordu yoktur, hi de
olmamtr. diyordu. Almanya, srpriz saldrs ile ok nemli askeri avantajlar
salamtr ama, kendisini kana susam bir saldrgan olarak ortaya koymakla
politik bakmdan kaybetmitir. Sovyet kar stratejisi, Btn bir halkn

107
sava, olmaldr. Ordu, her kar DOKUZvatan topra iin savamaldr, ama
zorunlu geri ekilme halinde, deerli her ey boaltlmal ya da yok
edilmelidir. Avrupa ve Amerikan halklarndaki, sadk mttefiklere
sesleniyordu. lkemizin zgrl iin verdiimiz sava, demokratik
zgrlkler iin Avrupa ve Amerika halklarnn mcadelesi ile kaynaacaktr.
Bu lke halklarn yalnz direnmeye deil zaferi kazanmaya aryordu.
Sovyet halk yirmi yldan fazla bir zamandr bu saldr iin
hazrlanmlard ama, bu dndkleri gibi deil, baka bir biimde olmutu.
Onlar btn kapitalist lkelerin ortak bir saldrda bulunacandan korkmulard;
Sovyetlere kar bir dnya cephesi kurulmasndan her zaman rkmlerdi. ki yl
nce, Chamberlain iktidarda iken Polonyada savam olsalard, bu olabilirdi.
Hele, Finlandiya sava, ngiliz-Fransz kuvvetleri gelene kadar srm olsayd
bu mutlaka olurdu. Eer Rusya,
Hitlere Balkan kampanyas srasnda saldrsayd, bu, yine olabilirdi. Bir ngiliz
diplomat da bana, Hitler zaferlerle glenmeden nce, bunu yapmalar
gerektiini sylemiti.
Stalinin bu konudaki gr ok farklyd. Hi kukusuz Hitler, o yirmi
iki aylk Saldrmazlk Pakt sresini, Avrupann servet ve silahlarn ele
geirmek iin kullanmt ama, bu aylar Avrupa halkna, Nazi ynetiminin
niteliini de aka gstermiti. Hitler istilas balaynca Avrupa st tabakas onu
destekledi. Hatta halktan pek ok kimse de, Avrupay birletirecei umuduyla,
Almanlarn Yeni Dzenine uymaya alt. Ne var ki, geen iki yl Nazilerin,
Birleik Avrupa Devletleri yaratmak yle dursun, stn Alman Irk dnda
herkese klelik, alk ve sefalet getirdiini gsterdi. Milyonlarca Yahudi ile
Slav, toplama kamplarnda can veriyorlard. Bir dnya cephesi kurulurken
Avrupann bu yeni olgunlamaya balayan nefret duygusu nemliydi.
Amerikann Hitlere kar bir kale olarak yklenmekte olduu ykmllklere
de gvenilebilirdi. Ve Stalinin de syledii gibi, Hitlerin giritii bu taarruzun
apak saldrgan nitelii, bir dnya cephesinin kurulmasnda yardmc olabilirdi.
Yeni bir dnya cephesinin ilk iareti, Hitlerin Boleviklie kar kutsal
sefer ars zerine belirdi. ou insan, Papa Pius XIInin, Bolevikleri
lanetlemesini beklemiti. Ama byle bir ey olmad. Bakalar ise, Bolevikliin
eski dman Churchillin tarafszla snacam ummulard. Ama Churchill,
Ruslara destek verdiini u arpc szlerle ilan etmiti: Nazizme kar savaan

108
 DOKUZ
herkes bizim mttefikimizdir; Ruslarn tehlikesi bizim de tehlikemizdir.
Drdnc haftada, ngiltere, Sovyetler Birlii ile ittifak imzalad; bunu,
Londraya snm bulunan ve ilk kez bir gn lkelerine dnme ansn gren,
srgndeki eitli Avrupa hkmetleri izledi.
Anne OHare McCormick, New York Timesda yle diyordu:
Rusyann alt hafta dayanmas, Londrann, Washingtonun, srgndeki
hkmetlerin grnn deitirdi. Bu srede ayn zamanda hapisteki
Avrupann grn de deiti. Avrupadaki yeralt direnme faaliyetleri
hzland. 1941 gznde Avrupadaki yeralt sava alan nemli hale geldi.
Rusyann Hitlere direnmesi srgndeki hkmetler ile ittifak kurmas,
Avrupadaki btn Nazi dman unsurlar Komnistlerden tutun da
monaristlere dek Direnme Hareketinde birletirdi. imdi, Amerika, ngiltere
ve Avrupadaki anti-Sovyet kuvvetlerin ne derece gl olduklar, Senatr
Harry Trumann, savan ilk gnlerinde syledii u szler; Eer Almanlar
kazanrsa Ruslara, yok eer Ruslar kazanrsa Almanlara yardm ederiz ve
bylece elden geldiince ok Alman ya da Rus lm olur. Anmsanrsa, ite o
zaman, Hitler, Rusyann derinliklerine srpriz saldrs ile ilerleyene kadar
Stalinin ardan almas budalalk ya da ihmal olarak deerlendirilemez.
Dnya asker uzmanlar, Kruevin 1956da, Kzl Ordunun hazrlksz
olduu yolunda ne srd grleri paylamyorlar. O gnlerde hepsi de ok
armlard. George Fielding Eliot, 29 Temmuz 1941de yle yazyordu:
Almanlar ilk kez, 1918 sava iin deil, 1941 sava iin hazrlanm ve
eitilmi bir ordu ile yz yze geldiler. Sovyetler Birlii, her yerde kar
kayabilen derin savunma mevzileri kullanyor, byk bir maharetle bunlar
kamufle edebiliyor, Rus topusunu hava saldrlarndan koruyabiliyor, seyyar
kar saldr birlikleri Alman panzer kollarna saldryor ve hava kuvvetleri yer
birliklerini tamamen destekliyordu. Max Werner, 11 Austosta, New
Republicde, Yap bakmndan modern, taktik bakmndan yeterli, stratejik
bakmdan gereki bir ordu, diye yazyordu.
Uzmanlar zellikle Kzl Ordunun modern tehizatna aryorlard.
Byk tank savalar yapld bildiriliyordu. Ruslarn, Alman tanklarn kafa
kafaya savata ezen ya da deviren byk ve salam tanklarna dikkat
ekiliyordu. New Yorklu bir gazeteci bana yle sormutu: Nasl oluyor da
eline verdiin bir traktr kullanamayan ve tarlada rmeye brakan u Rus

109
kylleri, binlerce tank yeterli birDOKUZbiimde ynetebiliyorlar? Ben, gazeteci
dostuma bunun Be Yllk Plan sayesinde mmkn olduunu syledim.
Ne var ki, Ruslar dokuz hafta sonra kayplarn bildirince dnya irkildi:
7.500 silah, 4.500 uak ve 5.000 tank! Bu kadar byk kayplardan sonra
savaabilen ordu, herhalde dnyada en byk ya da ikinci byk ikmal
olanaklarna sahip olmalyd!
Sava gelitike askeri gzlemciler, Ruslarn, Hitlerin ok gvendii
yldrm sava taktiini zmlediklerini ilan ettiler. Bu Alman
ynteminde, kar tarafn hatlarna byk tank ve uak darbeleri ile nfuz
ediliyor, daha sonra, yumuak sivil gerisine zrhl kollar yaylyorlar ve
cepheyi i ksmn desteinden yoksun brakyorlard. Bu yntemin uyguland
her lke kolayca ele geirilmiti. Bir Amerikal muhabir bana Berlinde, insan
vcudu buna dayanamaz demiti. Ruslar bunu, her ikisi de stn moral isteyen
iki yntemle karlamlard. Alman tanklar yarma harektnda bulununca, Rus
piyadesi, tanklar ile bunlar destekleyen Alman piyadesi arasnda tekrar
birleiyor ve bylece cephe karmakark hale gelerek Almanlar da Ruslar da her
ynde savamak zorunda kalyorlard. Bu yntemin uygulanmasnda Ruslar
yerel halkn yardmna gveniyorlard. Almanlar ise, yumuak sivil geri
bulamyorlard. Karlatklar ey, gerilla olarak rgtlenmi ve dzenli Rus
birlikleri ile i birlii halindeki kolektif iftiler oluyordu.
Hitlerin hzl zafer kazanmak iin gvendii yldrm sava bylece
Ruslar kertmekte aciz kalmt. Hitler, Alman ekonomisinin zor dayanaca
uzun sreli savaa zorlanm oluyordu. Hitler ilk kez yeni bir boyut iinde
savamak zorunda kalyor, diye yazyordu New York Times bayazsnda.
Yazar, burada, corafyadan sz ediyordu, ama yeni boyut deyimi corafyadan
ok daha fazla bir eydi. lk kez Hitler, toplam savunma iin rgtlenmi tm
sivil halkla savayordu. Sovyet taktiinde, ordu ile halkn faaliyetleri
egdmlyd. Kullanlan slogan, Cephe yalnz toplarn gmbrdedii yer
deildir. Her iftlikteki her atlye cephedir. diyordu.
Rusyann muazzam insan gcn herkes kabul ediyordu. Ama, bu insan
gcnn niteliinin nasl bir deiiklik geirdiini pek az insan biliyordu.
Toplumsallatrlm salk hizmetleri, anne ile bebeklere doumda gsterilen
zen, genler arasnda yaygnlatrlan kltr fizik ile spor, ulusal sal ok
iyiletirmiti. Ordu istatistikleri, boy, arlk ve gs llerinde srekli art

110
 DOKUZ renim durumlar ile askerlik
olduunu gsteriyordu. Askere alnanlarn
bilgileri de yldan yla bir ykseli gsteriyordu. Milyonlarca eitim grm
kadn savunmaya katlmt. Muhabere, ikmal ve istihkmda olduu gibi
ordunun tbbi servisleri de kadnlarla doluydu. Siviller, ordu ile i birliine fizik
olarak kendilerini hazrlamlard. Alt milyon insan, GTO rozeti testini
kazanmt. Bu, her trl koma, yzme, atlama, krek ekme ve kayak yapma
koullarna uygun, almaya ve savunmaya hazr insan demekti. Pek ok
insan cretsiz paratle atlama ve planr kurslarna katlmt. Kk ocuklar
bile, kltr ve dinlenme parklarndaki parat kulelerinden atlamaya can
atyorlard.
Kolektif iftliklerin kurulu ve rgtlenme biimi, savunma
gereksinmelerine byk uygunluk gsteriyordu.
Her iftliin, balarnda liderleri olan kendi alma ekipleri vard. Bunlar ordu
iin alma taburlar haline geliyorlar ve kendi yiyecekleri ile mutfak eyalarn
bile birlikte getiriyorlard. iftliklerin, yaz zaman iin ocuk bakmevleri vard.
Buralar, kurs gren yal analar ynetiyordu. Bu rgtler, ocuklar gruplar
halinde ynetiyor ve cepheye asker getiren kamyonlarla ocuklar geri blgelere
tayorlard. Gene her iftliin, at talimlerinde silah kullanmay renen ve
kendi silahlar olan, sivil savunma gruplar vard. te bunlar hazr gerilla
etelerini oluturuyorlard.
Almanlar Ukraynaya girerken, buday hasad iin bir yartr balad.
iftilerin ilk ii hububat kurtarmakt. retmenler, renciler, memurlar
iftliklere yardma kotular. Ordu bile iki sava arasnda hasada katlyordu. 10
Eyllde, Almanlar, Ukraynann kalbine ulatklar zaman, budayn yzde
atm douya tanmt bile. Milyonlarca ifti de douya doru kamyonlarn,
traktrlerini srerek gitmiler ya da geri dnen asker trenlerden
yararlanmlard. Bunlar, Avrupadaki mlteciler gibi isiz gsz deillerdi.
Ara gerelerini de birlikte almlar, baka bir yerde yiyecek yetitirme iinde
alyorlard. Kimi iftiler, istedikleri iin ya da zorunluluk gerei, Almanlarn
elinde bulunan blgelerde kalmlar ve bunlar, Almanlar geriden vuran
dzensiz savalar haline gelmilerdi.
Byk Dinyeper Barajnn havaya uurulmas btn dnyay, Ruslarn bu
sava teki uluslardan ok daha ciddiye aldklarn gstermesi bakmndan allak
bullak etmiti. Bu, uygulanan strateji ierisinde ancak ok doal bir olayd, ama
Bat basn hemen bunu, geri ekilen ktalarn her eyi yerle bir etmesi, diye
111
 DOKUZ
niteledi. Ruslar byle kaderci szckler kullanmyorlard. Hibir eyi yerle-bir
etmek istedikleri yoktu; ancak, her eyi kendileri iin kurtarmak ve bunlar
dmandan uzaa tamakt istedikleri. Dman yaklarken her sanayi
kuruluunda iiler ekipler kurarak makineleri skyor, yalyor, ambalajlyor
ve douya doru gnderiyorlard. iler de makineleri ile birlikte douya
gidiyor, Sibiryada ya da Urallarda belli yerlerde fabrikalarn yeniden
kuruyorlard.
Harkov kenti Almanlarca igal edilince, Harkov Traktr Fabrikas, bir an
bile tek bir gn bile Hitlere kar tank yapmaktan vazgemediklerini
nerek ilan ediyordu. ilerin ou makineler ile birlikte douya gitmiler,
Harkovda yalnz zaten hazr olan paralar birletirmek ve en son tanklar
dmana doru srmek iin yeterli sayda ii kalmt. retim Harkovda
durmadan nce, douda ana fabrika retime balamt bile.
Sovyetlerin uyguladklar bu stratejinin Almanlar nasl tkettiini
Howard K. Smith, Last Train from Berlin adl kitabnda anlatr. Alman sava
makinesi ile Alman halk, Avrupay yama ederek iyice imanlamlard ama
Hitler Rusyaya adm atnca alktan krlmaya baladlar. Birlikleri Dinyeperi
almlar ve yklan barajn arkasnda, byk Dinyeper sanayiinin dev binalarn
sevinerek grmlerdi. Bu Sovyetler Birliinde grdkleri ilk yklmam
fabrika idi. Ama, diye anlatyor Smith, binalara vardklarnda her makine son
civatasna, son somununa kadar Douya gitmiti. te savunma diye buna
derler! diye ekliyordu Howard K. Smith.
Tutsak edildikten sonra Moskovada bir Alman pilotu, alan byk
halk kitlelerini havadan grdm zaman byk aknlk geirdim. diyordu.
Kaan insanlar arasnda korku ve dehet salmaya almt pilot. Kendi ordular
etrafnda rgtlenen, lkeleri iin istihkmlar kazan, kendine gvenen halkn bu
grn imdi onu dehete dryordu.
Yllarca nce, ngiliz ve Fransz asker uzmanlar, hl 1914-18 cephe
savann koullar iinde dndkleri srada, Kzl Ordu dergileri, yldrm tipi
sava tahmin edebilmiler ve bu tr savala, ok az kayba urayarak zayf bir
dmann hzla ezilebileceini sylemilerdi. Ama, eer gleri eit lkeler sz
konusu ise yldrm hemen baarya ulaamazsa sava uzar ve sonucu,
lkelerin nispi ekonomik kaynaklar, sava yedekleri ve halkn morali belirler.
te imdi, Ruslar ile Almanlarn yz yze geldikleri snav buydu.

112
 1941 Kasmnda Almanlar DOKUZzengin Ukraynay ele geirmiler, Kievi
yama etmiler, kuzeyin kalesi Leningrad kuatmlar, ehrin yanndan
Moskova varolarna ulaarak kentin kulelerini seyretmeye balamlard.
Byk kentler iin sava balamt.
Modern kentlerin kendilerini savunmalar hi beklenmemitir. ou
lkelerde siviller savamay pek dnmez. Almanlar Fransz ordusunu yenince
Paris kendisini ak ehir ilan etti, Almanlar da kente ellerini kollarn
sallayarak girdiler. Hkmet ile generaller katktan sonra Varovann yiit
belediye bakan dmanla savaa tutuunca btn dnya armt. Orta a
kentlerinin savunmada ne kadar byk kudret gsterdiklerini unutmu gitmitik.
Ama Stalin unutmamt. Finlandiyallar ile srf Leningrad savunulabilir bir
kale haline getirmek iin savamt. Moskovada evleri yaparken, hi kimseye
ilan etmeden, dnyann en gl kale ehrini de kurmutu.
Moskova, Orta alarn bir kale kenti idi. Duvarlarla evrili Kremlin
bunun merkeziydi. Bir mil dta bunu tas duvarlar evirmi, iki mil dta ise tula
duvarlar. Bu duvarlarn yerini imdi gene ember biiminde iki byk bulvar
almt. Moskovann merkezinden on byk anacadde bir tekerlein
parmaklklar gibi kyor ve bunlar halkalar birletiriyordu. On bir demiryolu
evreye alyor, ama bunlar da gene bir demiryolu kemer gibi birletiriyordu.
Be Yllk Planlar srasnda, bu bulvar ile ana caddelerin iki yan, zellikle souk
Rusya kna dayankl drt katl beton binalar ile evrilmiti. Bu ember
biimindeki bulvarlar, kenarlarndaki aalar arka bahelere, parklara, tanarak
geniletilmiti. Aa severler, ok yazk! diye i ekmilerdi. Ama sava
gelince Moskovallar, kentin iinde, alt kol halindeki tanklar ile motorize
birliklerin saatte krk mil hzla manevra yapabildiklerini ve hibir trafik
skklna meydan vermeksizin her yanlar drt katl beton binalarla
korunmu halde her yne hareket edebildiklerini grmlerdir. Modern bir
kalenin yalnz duvarlar ile yaplamayacan Majino ile Mannerheim Hatlar
kantlamlardr. Modern bir kale, byk kuvvetlere, korunmu halde hareket
serbestlii verebilmelidir. te bunu Moskova vermitir. Btn sava ikmali
kentin iinde yaplmtr. Enerji retimi, kentin hemen arkasndaki linyit
yataklarndan yaplan ikmal ile salanmtr. Hava savunmas, ehrin iinde,
douya doru olan alanlarda slenmitir.
Sovyet hkmeti d elilikler ile birlikte, ta gerilere, Volga zerinde

113
 DOKUZ ile birlikte, Urallar gibi uzak
Kubieve tanmt. ocuklar, retmenleri
blgelere gitmilerdi. Burada iki yl kaldlar. almalar sava iin gerekli
olmayan siviller de Douya gnderilmilerdi. imdi Moskova cepheydi. Halk
gnlk 1.600 kalorilik rejime girmiti. Ne okullara, ne evlere kmr veriliyordu;
kmr sava sanayii iindi. Saat leden sonra drtte balayan uzun k
gecelerinde evlerde elektrik yoktu. Elektrik mhimmat yapmak iindi. Halk, on
iki saatlik almadan sonra evlerine dnyor, karanlkta giysileri ile yataa
ylp, yorganlarn balarna ekiyorlard. En tehlikeli haftalarda, Moskova
radyosunda alan kadn arkadalarmdan birisi, yataca eyleri daireye
tam, kent dnda istihkm kazmaya giden iki erkek arkada yerine yirmi
drt saat nbete girmiti.
Stalin Moskovada kald. 7 Kasm 1941de Alman toplar varolarda
gmbrder /e Hitler Moskovann alndm ilan ederken, Stalin, Kzl
Meydanda birlikleri tefti ediyordu. Bu hareket Moskova halkna gven
veriyordu. Bu hareketiyle onlara, Bakomutanlar ile birlikte onlarn, ulusun
savunmasnn merkezi olduklarn anlatyordu. O k Moskova, Almanlar altm
mil geriye itti ve orada tutmay baard.
Leningradn ii daha zordu. Tam iki buuk yl kuatma ve top atei
altnda yaamt. Kimi zaman halk, iki dilim siyah ekmek ve iki bardak scak
suyla bir gn geinmek zorunda kalmt. Ve bu koullar altnda mhimmat
yapmlar, Almanlar ile savamlard. Leningrad halk, Alman arapnellerinden
ok, alktan kayp vermilerdi. Protein eksikliinden lmlerdi ama, Orta
ada kuatlan kentleri kasp kavuran iskorpit hastalna yakalanmamlard;
Sovyet bilim adamlar, halka, parklardaki am yapraklarndan C vitamini alma
yollarn retmilerdi. nl besteci ostakovi itfaiyeci olmutu; Almanlarn
attklar yangn bombalarn damlardan aa yuvarlyordu. Vakit bulduka, bu
mcadeleye ve zafere adad Yedinci Senfoniyi besteliyordu. Bu kuatmadan
sa kanlara, zerinde Leningrad Savunmas yazl birer madalya verilmiti.
Almanlar savan ikinci ylnda en byk ilerlemeyi yapmlard. Kuzeyde
Leningradda, merkezde Moskovada olduklar yerde tutulmulard ama
gneyde, kuru, ak ovalarda Kuzey Kafkaslarn buday tarlalarna ve Stalingrad
ehrine kadar ilerlemilerdi. Bu kent, doal savunmas olmayan bir ova
zerindeydi ve Volga nehri boyunca uzanan otuz millik bir fabrika kuan
ieriyordu. Leningradn kuzeyde olduu gibi, Stalingradda gneyde Sovyet

114
savunmasnn bir demir atma noktas DOKUZ
olmutu.
1942 yaznda Hitler, Stalingrad her ne pahasna olursa olsun ele
geirin! emrini vermiti. Stalingradn dmesi, Moskovann gneyden
sarlmas iin yol aacakt. Bylece, Bak petrollerine, rana, Hindistana giden
yol ald gibi, Japonlar ile in Trkistannda buluma yolu da alm
olacakt. Gnlerce, binlerce uak ve binlerce top bu kente saldrd. Eyll
ortasnda bu, iki bin uak ve iki bin tanka ulat. Almanlar Stalingrad ikiye ve
belki de on paraya bldler. Hitler ka kez bu kentin alndn bildirdi.
Gerekten de ounu almt ama halk alamamt.

*
Volgadan te toprak yoktur! szckleri Stalingradda dilden dile
dolat. Sokak sokak, ev ev, oda oda dvtler. Tfek, el bombas, bak, demir
sandalye, kaynar su... ne buldularsa kullandlar. Tank fabrikas tank yapmay
srdrd ve tanklar fabrika bahesinden doru dmann zerine gittiler.
Yklmadk bina kalmad, diyordu Alman raporlar. imdi halk, kilerlerde,
bodrumlarda dvyordu. Eer yreiniz varsa, her tula yn bir kale
olabilir, szleri dolayordu dillerde. Stalin, Geri alnan her tepe, zaman
kazandrr, diye tel ekmiti. Stalingrad halk tam yz seksen iki gn ite byle
savat. Ta Sibirya ilerinde rgtlenen ve eitilen taze yedek kuvvetler, ovalar
getiler ve kenti byk bir kskaca aldlar. 300.000in zerinde Alman bu
tuzakta yakaland. Ve 2 ubat 1943te Almanlar teslim oldular.
Buras, uzun sava cephesinde bir dnm noktas oldu. Almanlarn btn
dnyay kleletirme hevesleri, ite burada, tek bir yiit Volga kentinin erkek ve
kadnlarnca para para edildi.
Gene de nlerinde dayanmalar gereken iki merhametsiz sava yl daha
vard. Ama, Stalingraddan sonra Almanlar srekli geri itildiler. 1943te
Ukraynadan, 1944 yaz banda Sovyet cephelerinden srlp atldlar.
Temmuz sonlarnda Sovyet ordular Almanlar Varovadan skp att. Kzl
Ordu 1945 Nisannda Berlindeydi. 1945 Nisannda San Franciscoda sava
sonras dnyay planlayacak Birlemi Milletler kuruldu.
Sovyetler Birliinde halk, Almanlarn yakp yktklar topraklara
dnmeye baladlar. nsanolunun Cengiz Handan beri grmedii toptan bir
imha ile karlatlar. Yenik den Almanlar, dnyay fethetme yolunu kapayan

115
 DOKUZ
sivilleri katletmilerdi. Milyonlarcasn ikence ile ya da gaz odalarnda
ldrmlerdi. Cesetleri ya suyla doldurduklar madenlere st ste ymlar ya
da evlerin iine doldurup yakmlard. Hayvan srlerini ya giderken
gtrmler ya da kesip atmlard. Tam milyon insan esir olarak alp
gtrmlerdi. Yirmi be milyon insan gney Rusya ile Ukraynann ak
alanlarnda evsiz kalmlard.
*

O srada grlen ve tamamen akla kavuturulmayan bir hareketi

kaydetmek isterim. Sava yllarnda, yedi kk aznlk Douya srlmt. Bu
olay resmen aklanmamt. Moskovadaki gazeteciler, sylentileri duymu
ama sorduumuz zaman yalnz, Alman ve Trk ajanlarnn, Volga Almanlar ile
Krm ve Kafkasyadaki Mslman aznlklar kkrttklar sylenmiti.
Ayrntlar asker srd. Ancak 1956 ylnda Kruevin Staline saldrs srasnda
btn dnya, Kalmuklar ile Karailerin, 1943te, eenler, ngular ve
Balkarlarn 1944 balarnda douya gnderildiklerini resmen renmi oldu.
Kruev 1942de yerleri deitirilen Volga Almanlar ile Krm Tatarlarndan
hi sz etmedi. Bu konuda bir aklama yaplmad. Ne var ki, tam bu srada,
1944 banda, Stalin, hkmet adna, on alt kurucu cumhuriyetin, bundan byle
kendi ordu ve dilerini kurmasna izin verildiini, o kadar mkemmel
savatktan sonra, ulus olma hakkn bylece kazandklarn bildirdi. yle
anlalyor ki, savan neden olduu bulanklk arasnda, ulusal corafyada kimi
yeniden dzenlemeler yaplmt. Bunun ne kadar ceza, ne kadar nlem ve ne
kadar halkn daha rasyonel dalm idi, ve savan rts altnda
gerekletirilmiti, belli olmad.

Bu blm, Berlini almak iin Polonyadan yldrm gibi geen Sovyet

Ordusuna bir gz atmadan bitirmek istemiyorum. Varova ve Lodz kentlerinden
geerken onlar seyrettim. Daha yl nce dnyann en gl ordusu olan
Alman ordusunu nne katan gl bir orduydu bu. acmasz yl Ruslar
gerekli biime sokmutu. Almanlarn tersine bunlar, yllarca nce gelien yeni
halkn niteliklerine sahiptiler: kolektif gle ayrlmaz bir biimde kaynaan
geni bir bireysel inisiyatif. Benim sava vgcs olmadm besbelli, ama ben,
bunlarn o dakik ve uyumlu hareketini ancak byk bir senfoni ile

116
kyaslayabilirim. DOKUZ
1944 gznde, Vistul nehrinin Varovaya bakan kys zerindeydiler.
Nehrin bats, tanklar tamas olanaksz geni bir bataklkt. Byk saldr iin
burann donmasn beklemek gerekti. Sovyetler Birliindeki mltecilerden
oluan Polonya Birinci Ordusu, Almanlarn blok blok yaktklar ve metodik bir
biimde havaya uurduklar, harabeye dnm bakentlerinin tam karsndaki
merkez blgeyi tutuyordu. Polonyal bir subay, bana, Alman istihkmlarm
krmak ve dal harektn hazrlamak iin her be metrede bir, byk toplar
bulunduunu syledi.
12 Ocak Cuma gn, Mareal Konevin Birinci Ukrayna Ordusu, gney
Polonyadan vurdu, dokuz istihkm hattn yard ve iki gnde yirmi be mil
ilerledi. Pazar gn, iki yeni ordu daha batya yrd ve harekta katld.
Mareal Jukovun Birinci Bela-Rusya Ordusu ile Birinci Polonya Ordusu
merkezden ilerledi ve iki gnde 1.200 nfuslu yeri ele geirdi. Mareal
Rokosovskinin kinci Bela-Rusya Ordusu, Narev nehrinin Vistl ile birletii
yerde donmu bataklklar zerinden kuzeye doru ilerlemeye balad. Bu yarma
harektndan sonra, zrhl u birlikleri hzla ilerlediler. Jukovun tanklar, bir
gnde yetmi mil yaptlar. Demiryolu ekipleri, dou-bat demiryollarnn
geniliklerini ordu ilerlerken deitirmeye baladlar. Bylece ikmal, cepheye
iki bin mil teden Urallardan dorudan doruya gelebildi. Ard aras kesilmeyen
mhimmat ve petrol ak, dnyann asker uzmanlarn artyordu.
Benim gibi, harekt haritadan izleyen bir sivil bile, bu byk ordularn
kentleri evirmede gsterdikleri o yksek uyumu, daima hi umulmayan
yerlerden yaptklar saldrlar ve her zaman tam gerektii anda birbirlerinin
yardmna komalarn hayranlkla izleyebiliyordu. Jukov, Varovay, beklenen
dou yn dnda, her ynden, kuzeyden, gneyden, batdan yapt l saldr
ile ele geirdi. Konevin ordusu, gney Polonyay batan baa gemi, Alman
snr zerindeki mstahkem bir kentin kysndan dolaarak, Berlin ynnden
ehre girmiti. Bu yle bir hzd ki, Yahudi mahallesinde kurulan fabrikalar hl
alyordu. Bylece sekiz bin Yahudinin hayat kurtarlm oldu. Almanlar her
zaman ekilmeden nce Yahudi ve Slav esirleri ldrdkleri iin, Polonyada
kurtarlan bu en byk grup oldu. Ardndan, Konev ordusunun bir u birlii,
geriye Harkova doru sarkt ve bu kenti ylesine beklenmedik bir zamanda ele
geirdi ki, sanki hi sava grmemi gibi sapasalamd. Jukovda, Lodzu gene
yanl ynden tek bir darbe ile yklmam halde ele geirdi. Bunun hemen
117
ardndan Polonya hkmeti ileDOKUZ Lodza gittiim zaman, otel odasnn
gardrobunda Alman subaylarnn bavullarn buldum
Ruslarn giritikleri bu saldr ile kurtulan ve Polonyada yollarn
bulmaya alan Amerikan sava esirleri, Lodzda bana kendi izlenimlerini
anlattlar. Ruslarn allagelen yntemler dnda her tr yola bavurarak
gsterdikleri inisiyatife arp kalmlard. Benzin, yalnz bu i iin yaplm
zel deposu olan kamyonlarla tanmyordu; Ruslar yaptklar byk flarla
benzini ykledikleri arabalarla birlikte tayorlard. Demiryolu zrhl u birlikleri
iin gerekli olduundan, piyade at kullanyordu. Amerikallar, kk kyl
arabalarnda piyadelerin ilerlediklerini grmlerdi. ki asker uyuyor, ncs
arabay sryor ve bylece duraklamadan yirmi drt saat ilerleyebiliyorlard.
Atlar yorulunca, rastladklar kyllere teslim ediyorlar ve yerine yenisini
alyorlard. Bylece, Polonyadaki btn atlar, batdaki kasabalara ylmt.
Yeni Polonya hkmetinin ilk ii bunlar bahar ekimi iin gerideki blgelere
gndermek oldu. Amerikallar, Sava hakknda ok ey rendik, diyorlard.
Birinci Polonya Ordusuna verilen grev, Sovyet Yksek Komutanlnn
politik anlayn gsterdi. Varovay alma onuru Polonyallara aitti; saylar bu
i iin yeterli olmad iin, Jukovun birlikleri, yirmi be mil aktan kenti
sardlar ve Almanlarn irtibat yollarn kestiler. Birinci Polonya Ordusu kente,
saldrd. Polonyallar, Pomeranya cephesini yaran ve Kolberg deniz ssn ele
geiren nc birlikleri oluturdu. Polonyallar ile Ruslar beraberce Danzigi
aldlar ve Polonyallar kent merkezine girerek, belediye binas zerine Polonya
bayran ektiler. Bu zaferlerin Polonyallar iin tarih anlam vard, nk
Almanlar ile Polonyallar binlerce yldr bu ky kesimi iin birbirleriyle yar
halindeydiler. Bu arada, kurtarlm Polonyadan derlenen kinci Polonya
Ordusu, eitim kamplarndan, btn byk Polonya kentlerindeki garnizon
grevlerine hareket ettiler. Bunlarn hepsi de, kurtulu anndan itibaren
Polonyallara teslim edilmiti. ki ay sonra, kinci Polonya Ordusu, Niesseye
saldrya yardm etti ve Jukovun kuvvetleri ile birlikte Berline ilk giren
kuvvetler arasndayd. Bu onlarn hakkyd; bu sava, Hitlerin lkelerine
saldrs ile balamt.
Bu byk saldr Bat Polonyay ylesine hzl bir biimde kurtarmt ki,
Almanlar kentleri ykacak pek de zaman bulamadlar. Bunun byk istisnas
Varova oldu. General Borun koullar olgunlamadan ve bir nceki yaz Rus
ilerlemesi ile koordine etmeden kalkt ayaklanma, yukarda anlatmaya
118
altm saldr balamadan nce DOKUZ
Polonya bakentinin tamamen yklmasna
yol at. Varova kurtarlnca, insanlar her yandan evlerine dnmeye baladlar.
Bulduklar ey, bir yknt yn oldu. Yklan binalar btn sokaklar kapamt.
Belediye binas ile Opera, atlar gkyzne doru ykselen iskeletler
halindeydi. Byk ve gzel katedraller, saraylar, Chopin ve Kopernik antlar,
para para edilmiti. Su, elektrik ve gaz yoktu. Bodrumlar ile lamlar cesetlerle
dolmu, tkanmt. Kentin kurtarlmasndan iki gn sonra, 19 Ocak gn
Bakan Beirut, Polonya Ordusunu harabeler arasnda tefti etti. Varova, bakent
olarak yeniden yaplacakt; btn Polonyallarn yardm etmesi istendi. Birka
bin insan, bodrumlarda yaamak zere dnmt; szde tribnlerin etrafnda
toplandlar ve yeni Bakanlarn alkladlar. Kn bu souk ve yamurlu
gnnde bir kk kz bulabildii bir demet iei Bakana verdi.

Polonyann kurtuluunu seyrettiim bu ileri hamle Oderde duraklad.

Buradaki kpr banda, Berlin zerine yaplacak saldr iin ikmal hazrl
yaplyordu. Saldr, 18 Nisanda balad.
zvestiyadan foto-rportaj muhabiri Karmen, Oder nehri zerindeki bu
afa orada bulunan hi kimse unutamaz, diye yazyordu. Binlerce topun
grlts arasnda, btn Sovyet lkesi, birka yoldan, dmann bakenti
zerine ykleniyordu. teki gazeteciler, yol kenarlarnn iek aan kiraz
aalaryla ve salnan kaynlarla rtl olduunu grdler. Polonyallar nehir
sularyla kadeh kaldrarak Oder zerinden yryorlard. Alt gn sonra Kzl
Ordu topularnn hedefi Friedrichstrasse idi. Karmen, gn ve saati yle not
etmiti: 22 Nisan 1945, saat 8.30.
Btn Sovyet yazarlar, Alman fabrikalarndan taan Rus, Polonyal ve
Yugoslav esirlerin saylarn vermilerdi. Birlikler, kendi insanlarn
ldrmemek iin ou kez dmana gereinden yava yaklayorlard.
Unutulmayan bir olay, Almanlarn parat yapan byk bir fabrikann atsndan
ate ederken birdenbire kalabalk bir Rus kadnlar grubunun fabrikadan koarak
kmalar ve yaklaan hemerilerine sarlmalaryd.
htiyar bir kadn nne gelene soruyordu: Sevgili ocuklar, Orele hangi
yoldan gidilir?
Askerler gldler: Meraklanma byk ana, biz seni gndeririz! Yal
kadn geriye giden bir kamyona bindirdiler.

119
DOKUZ

120
DOKUZ

DOKUZ

121
 KNC YENDEN KURULU

NSAN aynn son haftasnda Moskovada, herkese ok abartmal gelen

popler bir ark anmsanr: Iklar yeniden yand zaman btn yer yznde.
Ama gerekler arky geride brakt. Yllardr uygulanan karartma, 1 Mays
gnne hazrlanmak iin 30 Nisan'da kaldrld. Halk sokaklara akt, meydan
meydan dolat ve drt yldr hasret kaldklar parlak elektrik ampullerini hayran
hayran seyretti. Erkekler, sokaa kma yasann kalkmasn kutlamak iin btn
gece sokakta dolatlar. Yemek yedikleri ya da giyinip soyunduklar varsn
grnsn; herkes perdelerini ardna kadar at.
1 Mays gsterilerinde herkes, 7 Kasm 1941de Alman toplar Moskova
varolarnda patlarken Stalinin bu meydanda halka gven verdii gn Kzl
Meydanda yaplan son geit trenini anmsad. imdi Kzl Ordu Berlin
varolarnda dvyordu ve Moskova sava giysilerini soyunmu, 1 Mays
giysileriyle donanmt: her taraf kzl bayrak, her taraf renkli krepon ktlar ve

122
liderlerin fotoraflaryla sslenmiti. Gece, Kremlinin zerinde byk yakut
yldzlar gene parlyordu. Sokaklar ve Moskova Nehri zerindeki kprler gene
ktan ta giymilerdi.
Berline Atekes 2 Mays saat 3te ulat. Bu haber Moskovaya akam
zeri geldi ve iki gnlk bayram talandrd. Nazi faizminin kalesi dmt.
Doudan ve batdan Birlemi Milletler ordular Ruslar, Amerikallar,
ngilizler Alman topraklarna dolmulard. Renkli roketler Moskova gklerinde
yanp snyor ve bunlara sokaklardan atlan hava fiekleri yant veriyordu. Halk
yataklarna yorgun ve mutlu girdiler ama biliyorlard ki, yeni bir an sorunlaryla
uyanacaklard: savan getirdii ykmn onarm ve barn kurulmas.
Ykm ard. Yirmi be milyon insan evsiz kalmt, 1.700 kent ile 27.000
ky byk lde ya da tamamen harap edilmiti. 38.500 mil demiryolu
darmadan edilmiti ve bununla ekvatoru rahata bir kez dolaabilirdiniz.
Donbass madenlerinin yzde doksan yklm ve suya boulmutu. Byk
Dinyeper Baraj gitmi, evresindeki sanayi kurulular da. Nehirde taknlar
balam, zerindeki gidi geliler durmutu. Yedi milyon at, on yedi milyon ba
sr, yirmi milyon domuz kesilmi ya da alnp gtrlmt. binden fazla
sanayi kuruluunun yeniden yaplmas gerekiyordu.
Hepsinden beteri insan gc kaybyd. l says ok eitliydi: yedi
milyon ile yirmi milyon arasnda deiiyordu. Siviller arasndaki normal yllara
gre lm fazlal hesaba katlrsa bu say yirmi milyonu ayordu. Her ailenin
kayb vard. Kocamn sekiz kiilik ailesinden yalnz genler arasndan
gitmiti; bunlara kocam da dahildi. Bunlarn hepsi de savan dorudan etkisi
altnda len siviller olduklar halde sava kayplar arasnda saylmyorlard.
Sovyetler Birliinin kayplar, btn mttefiklerinin kayp toplamlarndan ok
daha fazlayd. Amerikann kayplarndan yz kez fazlayd. Gney blgelerinde
yle kyler vard ki, gen kadnlarla evlenecek erkek kalmamt. gal yllar
arkasnda babasz ocuklar brakmt; bunlar babo dolap duruyorlard.
Yeniden kurulu zaferden nce balamt. Bundan nceki blmde, traktr
istasyonlarnn nasl geriye tandklarn ve geri ekilen toplarn grlts
arasnda nasl altklarn grdk. Stalingrad Traktr Fabrikas harap edilmiti
ama, Almanlar Stalingraddan srlp atldktan ay sonra yeniden imalta
geti. Dinyeper baraj ile evresindeki sanayi kurulularnn onarmna 1944te,
daha ordular Rusya snrlar iin de savarlarken balanmt.

123
 Zaferden sonra Sovyetler Birliinin planl ekonomisi, hi duraksamadan
bar retimine geti. Yeni Be Yllk Plana gre, dmandan temizlenen
blgelerin hayata kavuturulmas, 1949da tamamlanacak ve sanayi retimi
1950de sava ncesine gre yzde on be artrlacakt. Bu birok blgede, tpk
Devrimden nce olduu gibi ie yeniden balamak demekti. Ne var ki, 1921de,
her eyi, feodal ve kapitalist ekonominin yknts zerine kurduklar halde imdi,
yklm olsalar bile sava yllarna dayanm sosyalist bir ekonominin temelleri
zerine kuracaklard. Urallar ile Sibiryada, sava srasnda kaydedilen muazzam
bymelerin, imdi aklanan byk sanayi sleri ile iftliklerde olduunu
rendik. 1940-43 yllar arasnda Urallarda elektrik retimi iki kat artm, demir
retimi iki katn gemiti. Bu ikinci yeniden kuruluta bir de, daha nce kumlan
ekonomide deneyim kazanm, yetimi personel bulunduunu da unutmamak
gerekir.
Moskova, sava ncesi kuruluunun hzn da amt. Yksek Sovyetin
Zafer Oturumuna gelen temsilciler sokaklarda grnmeye balamt. Kasm
bayramlarnda, her zamanki gibi retim rekorlar kutlanyordu. Stalingrad Traktr
Fabrikas, bar retimine dnm ve 3.000inci traktr bayram armaan olarak
ilan etmiti. Sivastopol, neredeyse yerle bir edilen bir baka kent, enerji santral ile
byk gemi tezghlarnn yeniden faaliyete baladn bildirdi. Bu arada, 1946
ubatnda yaplaca bildirilen seim havas ierisinde, lkenin drt bir yanndaki
temsilciler, kurucu yelere, sava sicillerini bildiriyorlar ve 1939dan beri
yaplacak bu ilk ulusal seimde yeniden oy alabilmek iin savata neler
yaptklarn anlatyorlard.
Sava sonras dnyasnn kurulmas o kadar kolay deildi. Amerikan
Kongresinin bir komitesinde konuan General Dwight D. Eisenhower, Kasm
1945te yle diyordu: Rus d politikasn hibir ey Amerika ile bar arzusu
kadar etkilemiyor. Syledikleri ok doruydu. Bunu yakndan biliyorum, nk
oradaydm. Kalabaln zafer kutlamalarnda, tipik bir Rus sayg hareketi olarak
Amerikallar ile ngilizleri havaya atp tuttuklarn grdm. Btn Ruslarn, imdi
Hitler yenildiine gre, savataki mttefikleri ile uzun yllar dostluk iinde
yaayacaklarn tutkuyla istediklerini ok iyi biliyorum.
Hi kukusuz bunlar btn sava boyunca tank olduklar gibi
Amerikallar iinde ittifak sabote eden kimseler bulunduunu ve hatta bazlarnn
Hitlerin galip gelmesini bile istediklerini biliyorlard. Tam iki yl, milyonlarca

124
Rus yok olup giderken, mttefiklerinin batda ikinci cepheyi amak iin
verdikleri sz geciktirdiklerini grmlerdi. Molotov bu konuyu Washingtonda
Roosevelt ile 1942 Maysnda grmt. Amerikadaki gazete balklar bu
cephenin o yln gznde alacana sz verildiini sylemilerdi. Bu konuda
sz vermeyi reddeden Churchill ise, Molotova verdii hatrlama belgesinde,
Avrupa ktasnda 1942 Austos ya da Eyllnde bir kartma iin hazrlklar
yapyoruz. diyordu.
Ruslar, aylarca savan acsna katlanarak beklediler. ngiliz-Amerikan
kartmas, ancak, Ruslar zaten lkelerinin byk bir ksmn dmandan
temizledikten ve Polonyaya girdikten sonra 6 Haziran 1944te yaplabildi. Pek
ok Rus, mttefiklerin kendileri iyice kayba uramasnlar diye mi geciktiklerini ve
en sonunda Normandiya kartmasn da Ruslarn tek bana Berlini almalarn
istedikleri iin mi yaptklarn ac ac dndler.
Bu kukular, Roosevelt ile Churchill, Stalinle nce Tahranda, ardndan da
Yaltada, sava sonras dnyann dzenlenmesi iin buluup hep birlikte bir
strateji planladklar zaman dald. Churchill, savan tarihini anlatrken, Stalinin
Yaltada, byk kuvvetin ittifaknn salamlna kadeh kaldrrken syledii
safa szleri nakleder: ttifakmz gl ve kararl olsun. Elden geldiince drst
olalm... Mttefikler birbirlerini aldatmamaldr... Ben diplomasi tarihinde,
byk kuvvetin bu yakn ittifakna benzer bir ittifak daha grmedim.
Onun bu kadar cokun olabileceini hi ummamtm, diyor Churchill, bu
pikin emperyalist. Oysa Stalin bu szcklerde, btn Sovyet halknn duyduu
al dile getiriyordu. Ruslar bu zafer annda, uzun sre yaltlm olmalarnn
sona erdiini gerekten umuyorlard. Savata verdikleri mthi kayplar
kendilerine Amerika ile ngilterenin yakn dostluunu ve kuaklar boyu srecek
bir bar kazandrmt.
Haftalar boyunca bu umudun yzlerinde solup gittiini grdm. lk
deiiklik, Hiroima zerine attmz atom bombas ile balad. Bar grmeden
gzlerine korku geldi oturdu. Korkuyu dnce izledi: Japonya barma abasna
dmken, iki Japon kentindeki iki yz elli bin insan Amerika niin ldrmt?
Rusyay Uzak Dou grmelerinden dlayarak, Washington zaferi tekeline mi
almak istiyordu? Gelecek gnlerde, biri Douda, biri Batda olmak zere
Amerikallarn yaptklar iki hareket hayal krklna urayan Ruslarn yle
demelerine neden oldu: Atom Bombas diplomasisi balad! Douda

125
Washington, hem Ruslar ve hem de inlileri grmelerden uzak tutarak
Japonlarla tek tarafl mtareke yapmakla kalmad, Japon generalleri ile anlaarak
bunlarn in komnistleri ile savaa devam etmelerini de salad ve bu,
Amerikann havadan yapt 300 milyon dolarlk yardm, an Kay-ek birlikleri
kuzeyde teslim olmay kabul edene kadar srd. Batda ise, Washington,
Bulgaristana, eer tannmak istiyorsa, Amerikann setii baz kimseleri
kabineye almasn emretti. Ruslar ardlar. Biz Fransaya, Belikaya, Hollanda
ya, kabinelerini deitirmelerini sylyor muyuz? dediler. Bulgaristan bizim
alanmzda.
Bir sonraki darbe, Rusyann kendi yeniden kuruluuna indi. Sava
srasnda, ortak savata, yz yze geldikleri ykmn onarm iin Amerikadan
byk bir Onarm Kredisi verilecei vaat edilmiti. 1943 ylnda Rooseveltin
kiisel temsilcisi olarak Moskovaya giden Donald Nelson, gerekli miktar olarak
alt milyar dolardan sz etmiti. Bunu izleyen yllarda teki Amerikal temsilciler
de bunu doruladlar. Ruslar bu vaadi ciddiye almlard. Nasl almasnlar, atlar
ve ykm iindeydiler. Ardndan Roosevelt ld ve yerine geen Truman, dn
Verme ve Kiralama yardmn birdenbire yle durdurdu ki, New York limannda
Rusyaya yardm gtrecek gemiler hemen boaltld. Rusya, kayplarnn listesini
yapp bu borcun ilk milyarn isteyince, Dileri Bakanl bir yla yakn bu
mektubu kaybetti. Bu bor verilmedii iin o zafer ylnda pek ok Rus alktan
ld.
ok gemeden anlald ki, Dou Avrupada yanp yklm hibir ulus,
hkmetlerini Amerikan politikasna uygun decek biimde kurmadka
Washingtondan yeniden ina borcu alamaz. Kimisi, bir lde bunu yapmaya
istekliydi. rnein, Bulgaristan, Washingtonun emri zerine kabinesini deitirdi
ve, Amerika yapl biimini beenmedii iin seimlerini erteledi. Btn Dou
Avrupa uluslar, Amerikan kredisine umut balamlard ve bunun iin gerekli
dzenlemeleri yapmaya hazrdlar. Yabanc sermaye iin sanayi yatrmlarna
dnler teklif ettiler; Leninin Yeni Ekonomi Politikas (NEP) gnlerinde yapt
gibi, bunlar da sosyalizmi ertelemeye hazrdlar. Moskova da buna kar kmad;
kendi ekonomik sorunlarna ek olarak bir de Dou Avrupann sorunlarn
yklenecek hali kalmamt. Eer bu lkeler, kapitalizme dnler vererek
Amerikan kredisini alabilecekler ise Moskova buna karacak deildi.
Zaferin ilk yllarnda Moskova, Dou Avrupadaki ileri gevek biimde

126
idare ediyordu. Amerikallara gre, Kzl Ordu gelir gelmez, bu Dou Avrupa
uluslarn hemen sovyetletirecek, sanayi uluslatracak, tarm
kolektifletirecekti. Amerikal gazete muhabirleri, Kzl Ordunun, Kral Michaelin
komnistleri hapse atmalarn bile durdurmadn grnce ok ardlar; bu
Romanyann i ii diyorlard. 1945 ylnda ben Polonyada iken, kolektif iftilii
tevik etmek, kyllerin gzn korkutur dncesiyle ihanet saylyordu.
Moskova, snrlarnda dost lkelerin bulunmasn istiyordu ama, 1945-46da
Moskovann her hareketi Kral Michaelin, Romanyadaki zalim ve gerici
rejimin uzun sre ho grmesi, Yunanistanda savaan komnistleri Rusyann
desteklememesi, Amerikallarn protesto etmesi zerine Bulgaristan seimlerinin
geriye braklmas, Londradan gnderilen Polonyalnn, Varova kabinesine
alnmas Stalinin, Dou Avrupada, ngiltere ve Amerika ile sava srasndaki
dostluunu srdrmek iin pek ok dn verebileceini gsteriyordu.
Bu, tek bir lkede sosyalizm doktrininin mantk bir sonucuydu. Yirmi
yldr Sovyetler Birlii, lkesinde ekonomiyi kurma ve iletme faaliyetleri ile
ylesine meguld ki, dardaki devrimlerle pek az ilikisi olmutu. Kurtulmak
iin Alman ii snfnn yardmn bekleyen o eski Karanlk Rusya, byk bir
g haline gelmi ve verdii sosyalizm rnei ile yeterli bir rol oynamt. D
ilikilerinde balca amac devrimleri tevik etmek deil, kapitalist dnyay,
kendisine kar bir savata bir araya gelmekten alkoymakt. Bu engellenince ve
Stalin kendisini, Churchill ve Roosevelt ile ittifak halinde bulunca, Komnist
Enternasyonalin dalmasn kolaylatrd. Tahran Konferansnda, o eski tek bir
lkede sosyalizm doktrini, kapitalist lkeler ile bar iinde bir arada yaama
tezine dnt. Stalin, Yaltada, byk mttefikin samimi dostluklarn
devam ettirerek, hep birlikte dnya barn kurabileceklerini hayal ederek daha da
ileri gitti.
Dnya barnn, yeryzndeki ilk sosyalist devlet ile, en byk iki
emperyalist gcn ortakl ile kurulabileceini dnmek yllanm bir Bolevik
iin acayip bir hayal idi. Ama, Birlemi Milletler bunun zerine kurulmam
myd? Savan sona erdii yllarda, Dou Avrupadaki Sovyet politikas da bunun
zerine kurulmam myd?
Moskovann verdii dnler, Amerika iin yeterli deildi. Tarihi yakndan
bilen ve dnya apnda devlet adam olan Roosevelt bunlar anlayabilirdi. Ama,
Harry S. Trumann bakanlk makamna gemesi ile, Amerikan

127
emperyalizmindeki o dar ve agzl olan her ey, atom bombas tekelini elinde
bulunduran ve tarih bilincinden yoksun kk bir kasaba politikacsnda asl
temsilcisini buldu. Truman, Romanya, Srbistan ve Bulgaristann, yzyllardr
Rusyann etki alannda bulunduunu bilmezlikten geliyordu, ve belki de
bilmiyordu bile. Bunlar, devlet olarak varlklarn Ruslarn, yz yl nce Trkler
ile yaptklar savaa borluydular. ki dnya sava arasndaki zamanda, despot
monari olan yneticileri Sovyet dman idiler, ama bunlarn kyl halk Ruslara
kar olan sevgilerini hibir zaman yitirmediler. Bylece, Kzl Ordu, Alman
ordularn bu lkeden srp atnca, Nazi yanls yneticiler katlar ve, Ruslarn
yannda savamaya balayan yeni rejim ykseldi. Washington Trumann
kiiliinde bu durumu, yalnz ykc faaliyetler olarak grd.
Savan antifaist niteliini hibir zaman kabul etmeyen Washington,
kurtarlm blgelerde doal olarak ortaya kan anti-faist cepheyle savat. Bat
Avrupada, Amerikan basks bu cepheyi blmeyi baard ve komnistleri,
kullandklar oylar gerei haklar olan hkmetlere katlma sorumluluundan
yoksun brakt. Bu Amerikan amac Douda baarl olamad. Btn bu uluslar,
savataki deneyimlerine dayanan ortak bir model izlediler. Hepsinde de Naziler ile
i birlii yapan ve Alman ordusu ile kaan byk toprak aalar vard. Bu durum,
gecikmi bulunan, kyller arasndaki toprak datmn kolaylatrd. Btn bu
lkelerde Almanlar, byk sanayi zerinde sz sahibi idiler. Bunlarn ka, bu
sanayileri sahipsiz brakt gibi, tesisler yklmt da. Bu durumda byk
sanayiin ulusallatrlmas kolay olduu gibi fiilen gerekli de olmutu. Btn bu
uluslarda sava, daha nceki politik liderleri hem ykm hem de itibardan
drmt. Bu konuda tek bir snr vard: Nazilerle i birlii yapanlar ve ona
direnenler. Bylece, hkmetler, nce, Almanlar ile savaan herkesi iine alan
kk partilerin koalisyonu eklinde oldu. Ne var ki, Amerikan sefaretleri,
durumundan memnun olmayan eski liderlerin hkmetlere alnmalarm istedi.
Amerikan yardmndan medet uman Dou Avrupa uluslar bu istee boyun
ediler. Ama Washingtona kalrsa, bu boyun emeler hibir zaman yeterli
deildi.
Btn Avrupa lkelerinin bel balad Amerikan kredisi gereklemedi.
Dou Avrupa, ekonomik yardm iin savata tkenmi Rusyaya bal kald. Bu,
ortada pek az ey bulunduu iin mallar ve fiyatlar konusunda gerilimler yaratt.
Mallar azar azar datmak zorunda kalan Moskova daha sk davranmaya balad.

128
Washingtonun souk sava politikas derinletike, Moskovann Dou Avrupa
politikas deiti.
Bu deiikliin ilk iareti, btn Dou Avrupa iin daha iki yl nce kutsal
emir niteliinde olan bir tr ulusal bamszlk istedii iin Yugoslavyann
komnist yoldalktan birdenbire kartlmas oldu. Stalinin, Titoya kar
duyduu kiisel antipati ile, Yugoslavyann, Moskovann salayabileceinden
daha hzl sanayilemede grltl bir biimde ayak diremesi bunda rol oynad.
Ama bu deiikliin asl nedeni Yugoslavya deil Harry S. Truman idi. Ruslar
srekli ineledikten sonra Truman Doktrinini ilan etti ve komnizmi
durdurmak iin Yunanistan ile Trkiyeye birlikler gndereceini syledi. Dou
Avrupay, dmanca tavrlar gitgide belirli hale gelen bir Amerika ile evirme
plan doal sonucunu verdi. Moskova, Dou Avrupa zerindeki denetimini daha
sk hale getirdi, bunu salam bir askeri pakta balamak istedi ve itiraz edince de
Yugoslavyay dlad.
Washingtonun, Sovyetler Birlii ile Amerika arasnda kurulacak bir
dostluk konusunda Stalinin hayallerini bu ayn zamanda Rooseveltin de
hayaliydi o sra uygulamaya koyduu sertlik politikasyla nasl paraladn
uzun uzun anlatmaya burada olanak yok. Yalnz u kadarn sylemeliyim ki,
Truman, San Franciscoda ilk Birlemi Milletler toplantsna giderken,
Molotova baya hakaret etti. Amerika, bu ilk Birlemi Milletler Asamblesini,
Amerikan, ngiliz, Fransz birlikleri dnyann pek ok yerinde hi itirazsz
kalrken, Sovyet birliklerinin randan yava ekilmesi nedeniyle Sovyetler
Birliini saldrgan ilan etmeye zorlad. Moskovann, Dou Almanya
ekonomisini, Amerikan blgesinde baslan yeni para aknndan korumak iin
geici bir nlem olarak balatt Berlin ablukasn Washington, Amerikan
uaklaryla ve ikmal malzemeleriyle hemen uzun sreli bir gsteri haline getirdi.
Washington tarafndan bir bar jesti olarak icat edilen, atomun denetlenmesi
iin Baruch Plann hemen hemen btn Ruslar, Sovyet doal kaynaklarna,
Washington denetimindeki Birlemi Milletler makamlar aracl ile sahip
klmas giriimi olarak grdler.
Amerikal yorumcular, Rusyann savata byk toprak paralarna el
koyduklarndan yaknmaya balaynca, hakarete bir de hakszlk eklenmi
oldu. Ruslar iin buralar, Birinci Dnya Savanda kaybettikleri ve ikincide ancak
ksmen geri aldklar kendi topraklar idi. Ruslar, ilk savata 330.000 mil kare

129
toprak kaybetmiler ya da brakmlard, ikincisinde ise bunun 250.000 mil
karesini geri almlard. Kayplar olan 80.000 mil kare toprak, aa yukar
Finlandiyaya ve Polonyaya braktklar toprakt. Ruslar, bu dnya sava, hem
Atlantiki ve hem de Pasifiki Amerikan gl haline getirdii zaman hi
yaknmamlard ama, btn okyanuslar ele geiren ve adalar ile kylarnda sler
kuran o ayn Amerika, Rusyay, eskiden kendine ait bulunan topraklar geri ald
zaman saldrganlk ve cimrilikle sulaynca, ite bu, fena halde canlarn skt.
Trumann komnizmi durdurma doktrini ile, Rusyann dostluunu
itenlikle istedii Amerika tarafndan srekli aalanmas, Sovyetler Birlii
iinde huzursuz edici, ar bir yurtseverlik retti; rnein, Rusya dnda herhangi
bir lkenin, iyi bir bulu yaptna inanmak dpedz kozmopolitlik ve
neredeyse vatana ihanet idi. Bu hasta milliyetilik, ortak zafer iin btn
mttefiklerinin toplamndan daha fazla bedel dedikleri halde bu zaferin onlara,
dnya barn kurmada bir ortak, bir dost kazandrmak yerine, atom bombas
tekelini elinde bulunduran Amerikann her yanda sler kurarak kendilerini
dmanca evirdiini ve kendisi dndaki her genileme iin saldrgan
damgasn vurduunu bilmekten doan bir savunma mekanizmasyd.
Ayn dnemde, imdi tamamen zmleyemeyeceim bir Yahudi
dmanl (anti-Semitizm) ald yrd. Bunu, resmen zmleyen ya da
aklayan da olmad. Yahudi dmanln bir su sayan yasa, hibir zaman
yrrlkten kaldrlmad. Yalnz bireylere kar deil, hkmet organlarnca,
Yahudilere ve Yahudi kltrne kar da birok hareketler oldu. Bunlar daima
yasa dyd ve kaamak aklamalar yaplmasna elveriliydi. Gsterilen
nedenlerin doru olup olmadn bilmek gt. Yahudi basn ile tiyatrosu
1945de kapand zaman gsterilen neden, yeterli talep bulunmad
yolundayd. Almanlarn igal ettii blgelerdeki Yahudi halk boaltld, bunlar
Sibiryaya datld ve hepsi de dnmedikleri iin gsterilen bu neden ksmen
doru olabilirdi. Ne var ki, o sradaki ar Rus milliyetilii de buna katkda
bulunmu olabilir. 1949da, ngilizce yaymlanan Moskova Haberlerinin de
yaynna son verildi ve personeli tutukland.
Bu Yahudi, dmanlnn nedenleri pek oktu. Hkmet, Hitlerin igal
ettii blgeleri boaltrken Yahudilere zel bir ncelik verilmiti. Bunun nedeni
ortadayd: Ruslarn buralarda hayatta kalma ans olduu halde Yahudileri
Almanlar mutlaka ldrrlerdi. Uygulanan bu politika iki milyon Yahudiyi

130
lmden kurtard, ama bunlar geride kalan Ruslarn gznde pek de sevimli
klmad. Btn dou blgelerindeki Yahudi gmen orann artrd. Hep bilinir:
gmenler yerel halkn srtnda daima bir yktr ve pek de sevilmezler. stelik,
eskiden Dou Polonyaya ait topraklarn ilhak, Yahudi dmanlnn kuvvetli
olduu bir nfusu da birlikte getirmiti. Ola ki hkmet evreleri, srailin ortaya
kmasndan ve srail bykelisinin Moskovaya gelmesi nedeniyle Yahudi
halkn yapt byk gsterilerden de etkilenmi olabilir. Bu durum, yzeysel de
olsa ifte bir vatandal gsteriyordu.
Eitim kurumlarnda, Yahudilere kar ne kadar rk ayrm gzetildiini
sylemek gtr. Bu hibir zaman yaygn deildi, ama gene de vard. Belirlenmesi
zordu, ama mcadele verildii de kesindi. ok iyi bir arkadam niversitedeki
iinin aksadndan yaknyordu; niversitedeki Parti sekreterinin tevik ettii
sanlan Yahudi dmanlna boyun emedii iin dlanr gibiydi. Bir gn eve
neeli dnd: Partinin imdi Yahudi dmanlndan yana olmadn
biliyorum. diyordu. Yolda Ay iinden aldlar. Merkez Komitesi adna burada,
niversitenin ynetimi ile ilgiliydi ve bu Yahudi dmanlnn arkasnda hep o
vard. Bu kk yk, o sralardaki karkl gsterir. Kimi kez Yahudi
dmanl, yksek makamlardaki kimselerce tevik ediliyordu, ama bu daima
kaamak yaplyordu. Bunu yasa d sayan yasaya saldrlmad, kar klmad ya
da yrrlkten kaldrlmad.
Kozmopolitlik sulamas hastal getii gibi Yahudi dmanl hastal
da geti gitti. Ama, yasayla ya da buyrukla deil, yalnz olguyla: 1950 ylnda
Sovyetler Birlii, tarihinde en yksek retim dzeyine ulat gibi retilen mallar
da daha boldu. Sovyetler Birlii, atom bombasn da buldu; bylece, Amerikan
tekelinin yaratt tehdit ortadan kalkm oldu. Ve gene 1950de Pekinde in
Halk Cumhuriyeti kuruldu ve hemen Sovyetlerle ittifak yapt. Souk savan
rettii hasta ve ar milliyetilik, politika alanna yepyeni bir yzle kan bu
kkl ulusla yaplan ittifak ve kurulan yakn dostluk karsnda daha fazla
yaayamazd.
Dou Avrupa uluslar iin hemen sava izleyen yllarda aklanan ve
ardndan, souk savan milliyetilii altna gmlen, her ulusun sosyalizme giden
kendi yolunu bulmas doktrini, bu kez kalc olmak zere tekrar ortaya kt.
Stalinin, Roosevelt ve Churchill ile yapt ittifaklarla kurtulmay umduu otuz
yllk kapitalist kuatma karabasan, retimdeki ykselme ve atom bombasnn

131
bulunmasyla, Pekin ittifakyla birlikte sona erdi. evredeki Amerikan sleri hl
Sovyet topraklarm tehdit ediyordu ama uzaktaydlar ve Sovyetleri kendi iine
kapatacak gte deildiler. Glenen Sovyet ekonomisi ile, atom ve hidrojen
bombalarndaki gelimeler, Dou ile Bat arasndaki askeri kmazda, ticaret ve
ekonomik yardmn artk kesin sonulu silahlar haline geldiini gsteriyordu.
1950deki bir baka olay bu gelimeyi hzlandrd. Washington, Birlemi
Milletleri, btn Asyann, Yeni ine bir mdahale teebbs olarak grd
Kore savana srkledi. Bu savatan itibaren Amerikann dnya liderlii, nce
Asyada, sonra da Avrupada gerilemeye balad. Sovyet insan en sonunda yalnz
bollua deil bara da kavutuunu anlyordu. Yalnz Washington ve Londra ile
ittifaka deil, dnyadaki eski smrge ve yeni bamszlna kavuan halklar
arasnda bara ve bollua duyulan byk istee dayal uzun sreli bir bar
olabilirdi bu.
te bu ynde arklar dnmeye balad. 1927de dnya devrimini tevik
etmekten vazgeen ve kendisini, dman bir evirme iinde sosyalizmi kurma
abasnda yaltan bir ulus, imdi gene dnya apnda bir savama girmiti. Ama
bu, dnya devrimi iin deil, dnya bar iin giriilen bir savat. Ne var ki bu,
emperyalist lkelerin Dulleslarnn ilan ettikleri gibi kuvvet kullanma yoluyla
elde edilen bir szde bar deil, dnya halklarnn, hkmetler aracl ile,
hkmetlerin balarnda bulunan kimseler zerinde yaratacaklar aktif bask
sonucu elde edilecek bir bart. Artk, Sovyetler Birlii nl Bar Saldrlar ile
tannr olmutu. New York Times 28 Aralk 1952de, Kremlinin bar saldrlar,
Bat iin zmlenmesi g sorunlar yaratyor, diyordu. 1952 ylnda Stalin,
Amerikan borsasn kez, bar iinde bir arada yaamak mmkndr, diye
ayak direyerek sarst. Sovyetler Birlii, ayn zamanda, atom bombasnn
yasaklanmasn isteyen bar bavurularnn da kayna oldu. Devlet olarak
Sovyetler Birlii bunu diplomatik kanallarla elde etmeye alyordu. Uluslararas
ilikilere yeniden karan Sovyet yurttalar, Stockholm Bar Dilekeleri, Be
Byk G Bar Szlemeleri ve Bar Partizanlar yoluyla bunun iin
savayorlard. Bu dilekeler iin, dnya yetikin nfusunun neredeyse yarsnn
imzalarn almlard.
Stalinin son yllarnda bu politika, yalnz diplomasi ve propaganda ile
deil, Sovyetler Birliinin gittike byyen ekonomik gc ile de
destekleniyordu. 1952 Nisannda, Amerikann basksyla yrtlen, Sovyet

132
bloku ile ticaret yapma ablukasna karn, ideolojiler bir yana braklarak, dnya
lsnde ticaret yapmak zere Moskovada bir Dnya Ekonomi Konferans
topland. Konferansa katlan 400 akn delegeden yalnz bir tanesi, oy birlii ile
kabul edilen, ideolojik ayrlklarn bir yana braklmas kuraln bozdu. Bu,
Serbest giriim en iyisidir! diye ilan edilmesinde direnen San Francisco
delegesiydi. yle grnyor ki, Ruslar, buna yalnzca glp gemilerdi: nk
buna dayanabilecek hale gelmilerdi. Howard K. Smithin o yl dikkatleri ektii
gibi, Moskovada hayat standard, inanlmayacak kadar ykselmiti.
Sovyet delegeleri amalarna, bir i adam yumuakl ile yaklayorlard.
Associated Press yle yazyordu: Rus Ticaret Odas Bakan Bay Nesterov,
teki uluslarn ekonomilerindeki zayf noktalar buluyor ve bu konularda
Sovyetler Birlii ile ticareti zm olarak sunuyordu. 15 Nisan tarihli Wall Street
Journal, Pazarlarda biriken ngiliz ve Japon mallarn satn almay teklif
ediyorlar, diyordu. Buna karlk, Bat Asya ile Avrupann byk gereksinmesi
olan hububat, kereste ve hammadde verecekler. Hindistana inaat demiri ile elik
teklif ettiler. ... Dviz olarak demeyi kabul ettiler. Ama trampa da yapabilirlerdi.
... Btn bunlar ok cazip tekliflerdi.
20 Nisan gnl New York Times, Baty en duyarl noktasndan
vurdular, diyordu. nk, pazar bulunamamas nedeniyle isizlik Avrupada
ok artt.
Bir baka deyile Sovyetler Birlii, kapitalist dnyann bir sre daha ayakta
kalmasna yardm eder gibiydi. Ama niin? Gerilimi azaltmak ve, dnya
halklarna, ekonomik sistemler arasnda rahata bir karar vermek zere dnyay
bir sre sallanmaktan alkoymak iin. Ruslar, en sonunda, beklemeye dayanabilir
hale gelmilerdi.
Stalinin son almas, 1952 Ekiminde On Dokuzuncu Parti Kongresi
iin yazd elli sayfalk rapordu. Bir nceki, 1939 Kongresi ile aradan on yl
gemiti. Bu arada, Sovyetler Birlii neredeyse btnyle yklm ve yeniden
yaplmt. Harrison Salisbury, New York Timesta, Kongre, Sovyet blokunun,
gelecein getirebilecei her trl snav karlamaya ve buna dayanmaya hazr
olduu gvenci iinde yksek bir moral ile topland. diye yazyordu. Kilit adam
olarak Malenkov, Stalinin yerini almt. Sovyet halk, bunu, Stalinin, Georgi
Malenkovu yerine geecek adam olarak setiinin iareti olarak grd.
Stalin, Sovyetler Birliinde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar zerine

133
bir rapor yaymlad. Bu, o gnk dnya durumu ile olas gelimeler konusunda bir
tez niteliindeydi. Raporda, kinci Dnya Savann ekonomik sonucu, birlemi
dnya piyasasnn k ve bunun yerine, iki paralel ve birbirine zt piyasann
geii olduunu belirtiyordu. Sovyet bloku, Bat ablukasnn zoru ile ekonomisini
glendirmi, boluklarn doldurmu ve imdi kendi bana bir dnya piyasas
olmutu. Kapitalist dnya piyasas, Sovyetler ile ticaret yapmay reddetmekle
daralmt ve daha da daralacakt. Bu da, kapitalist dnyadaki uzlamaz elikileri
artracakt. Sovyetler Birlii, diyordu, kapitalistlere saldrmayacaklar ve onlar
bunu ok iyi biliyorlar. Bunu daha nce sylemiti ama, ilk kez, kapitalist
uluslarn, kapitalizmin mahvolaca inanc ile, Sovyetler Birliine saldrmaktan
ekinecekleri, grn ne sryordu. Bu nedenle, savan daha ok,
kapitalistler ile Sovyet bloku arasnda deil, kapitalist uluslar arasnda olabilecei
sonucunu kartyordu.
Bu tahmin, McCarthycilik ile souk savan Washingtonda en hzl
gnlerini yaad bir zamanda yapld iin pek ok kimseye hayali gibi geldi.
Ama Stalin, en sonunda Cenevre Zirve Konferansnn yaplmasna yol aan, asker
zmlerin kmaza girdiinin belirtilerini grmt. Ve Asyada doal bir
blokun olumas ile, inin bunun zerindeki etkisi, yaknda yaplacak olan
Bandung Konferansn ona sezdirmiti.
Leninin vasiyeti, arkadalar iin, eitli parti liderlerinin tutum ve
davranlarnn bir zmlemesi idi. Stalininki ise, dnya uluslar arasndaki
eilimlerin bir zmlemesi oldu.
te lkesinin, onun nderliinde otuz ylda ald yol buydu.

134
135
 STALN VE SONRASI
Liderler gelirler ve giderler, ama halk kalr.
lmsz olan yalnz halktr.

Bunlar, 1937 Ekiminde, Stalinin, maden iilerine syledii szler. Ve

1953 ubatnda Stalin gitmi, halk kalmt. Tarihteki yeri artk halkn
elindeydi.
Moskovada kadnlar, karda hoparlrlerin evresinde gzleri kzarm
bekliyorlard. Associated Press, gen bir ev kadnnn u szlerini veriyordu:
Stepleri o geni ufuklar olmakszn dnebilir misiniz?
Volgay susuz?
Rusyay Stalinsiz?
AP muhabiri haberi otomobilinde duymutu; gzyalar ofrnn
yanaklarndan akyordu. Balayn beni, dedi. O gerek bir insand. ...
Moskova iin verilen sava, cephenin hemen yannda bir kulbeden
ynetmiti. Ama sonradan u haberler de gelmiti: Douda bir kamptaki
tutuklular, Koca herif ld, diye heyecanla barmlard. zgrlk
yakndr! Stalin, btn Rusyann yaamnda yer etmiti; neredeyse otuz yllk
baarlarnda temel e olduu gibi, ktlklerinde de yer etmiti.
Yeryzndeki uluslar ve bireyler, tavrlarn belirtmek gereini duydular.
Pekindeki gazeteler, siyah ereveli ktlar. Fransada savunma Bakannn
emriyle bayraklar yarya indirildi. Edward Herriot, Nazilerden kurtuluumuza
katkda bulunan lideri, selamlarken Ulusal Meclis sayg duruunda bulundu.
Wall Streetde borsa bir milyar dolar dt ve ancak iki gnde toparland. Harry
Truman, Bir tandn ldn duyunca daima zlrm, diyerek tarihe
portresini kartm oldu.
ou Amerikan yorumlar daha az sayglyd. Los Angeles Timesn, dini
btn yorumu, Stalinin cehenneme ald bilet onayland. ... Yerine gemek
iin bir i sava kmas en byk dileimizdir. biimindeydi. Bakan
Eisenhower, acmasz dilekleri dile getiriyordu. Gazete balklarnn, yalnz
resmi olduklarn vurguladklar basal dileklerinden sonra ynetimin,
Sovyetler Birliindeki yeni durumun smrlmesi iin saldrgan bir aba
iinde olduu, Rusya iindeki atmalar ile uydularnn paralanmasn tevik
etmek iin her trl propaganda aralarnn fazlasyla kullanlmasn,
amalad bildirildi.
Koredeki Amerikan birlikleri, btn komnist dnyada uyulan be
dakikalk sessizlii, byk bir baraj atei aarak kulland.
Amerikann gsterdii bu reaksiyon Bat Avrupay oke etti. Politikalar
ne olursa olsun Avrupallar, Nazilere kar kazanlm ortak zaferde herkesten
fazla pay bulunan bir lider iin byk bir halkn tuttuu yasaya saygl idiler.
nsan ister istemez, Amerikann bu tutumunun aksine, Franklin Delano
Rooseveltin lmnn Moskova tarafndan nasl znt ile karlanm
olduunu anmsyor. Haberi duyar duymaz Molotov sabahn saat ikisinde
Amerikan Sefaretine giderek, Bykeli Walter Bedeli Smithi, aka belli olan
znts ile artmt. Otellerdeki garsonlar bile Amerikallara zntlerini
belli eden bir sevgiyle hizmet etmiler ve Stalin ile birlikte kararl bir dnya
barnn kurulmas iin alan bir insan iin yas tutmulard. Aslnda Stalinin
lm Amerikaya, eski yaralar sarmak ve bunun iin de anlay ve nezaket
gstermek frsatn vermiti. Ama Washingtonun tutumu yalnz ktlk diler
yndeydi.
Herkes yas tutanlar da, anlayszlk gsterenler ve hatta hakaret
edenler de, Stalinin nemli olduunda birleiyorlard. Los Angeles Times
bile, hastalnn ve lmnn ayrntlarn vermek iin, birka gn st ste be
sayfalk ilave vermek gereini duydu. Oysa 1924te, be satr bile vermezdi.
Bunu biliyorum, nk, 1924 Nisannda Hearsts International Magazine iin,
Stalin hakknda Amerikada kan ilk yazy ben yazdm. Bu yazda, Stalinin
hkmette bir grevi yok, diyordum, ama, Leninin yerini alacak kimse
herhalde Stalin olacaktr. Bunu bana Rus komnistleri sylemilerdi. Bu
szckler sanki bolua sylenmi gibiydi, kimse aldrmad. Ama imdi, yirmi
dokuz yl sonra, Howard K. Smith, Avrupadan yle yazyordu: Stalin, bu
yzyln ilk yarsnda, dnyay deitirmek iin, bu yzylda yaam herhangi
bir kimseden daha fazlasn yapmtr. Bu szler onun, dnya lsnde mezar
ta yazs olmaldr.
O Rusyay, byk bir g haline getirdi; dnyann ilk sosyalist devletini
kurdu. O bylece, bata in olmak zere, Asyada ykselmekte olan milliyeti
hareketleri hzlandrd ve Batda, gnen devleti hareketlerine biim verdi. H.
K. Smithin dedii gibi... Batnn, ii snfna kar tutumunu temelden
deitirdi. nk, Amerikadaki New Deal ve ngilteredeki Refah Devleti
ile ilgili hkmet planlamalar, hep, 1929 dnya ekonomik bunalmnn bir
devrime varmasn nlemek iin, Rusyann Be Yllk Plan ile rekabet etmek
zere dodu.
Bylece btn lkelerde, ister ondan yana, ister ona kar olsunlar, Stalin
tarih yaratt.
Sonraki yllarda, Stalinin lmne yas tuttuklar gnlere bakarken
Sovyet halk, bu zntlerinin, Rusyann bir dnemin sonunun geldii
duygusuyla birlikte yaadklarn ve pek ok eyin farkl olaca yeni bir
zamann baladn hissettiklerini anmsadlar. zellikle yaam, ihtiyarn
zamanndan daha zgr olacakt. Bunu byle hatrlasalar da veya o gnk
dncelerini geriye doru yanstsalar da, bu doruydu. Bir a bylece
kapanmt, Stalin ile birlikte geip gitmiti. nsanlarn yaam, grevlerini
yerine getirmi bireylerin lmleri ile daima ileri doru hareket etmitir. Musa,
vaat edilen lkeyi grmt ama girmesine izin verilmemiti. Stalin gelecei
tahmin etmiti ama bunu ynetmesi mmkn olmamt. Srtnda ar bir tarih
yk vard.
Sovyetler Birliinde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar zerine olan son
yaptn okuyan herkesin, Stalinin o gnlerdeki zeksndan kuku
duyabileceklerini sanmyorum. zmlemelerinin ayrntlarna itiraz edilebilir
ama bu yapt, dnyay berrak ve bir btn olarak grebilen bir insann
tahminleridir. Tek bir lkede sosyalizmi kurduu yllarn sona erdiini
grmtr. imdi sosyalizm, yeryzndeki insanlarn te birini kapsar: hale
gelmitir ve bu durum btn sorular ve btn yantlar deitirmitir.
Zeks bunu kavramtr ama ya bunun dnda kalan eyler? Herkeste
grlen yalln katl onun zerine de kmtr. Farkl bir gelecei o
keskin baklar ile grm, ama igdleri ile alkanlklar, yaltlma ve
kukunun ilk savunma gibi iledii kapitalist kuatma dneminde kalmtr.
Bu alkanlklar zamanla katlam; ya ve iktidar ile, daha kukulu ve despot
hale gelmi, szlerine yaplan en kk tirazn, kar-devrim olduuna daha ok
inanmtr. Baz insanlar bunu paranoya olarak grebilirler ama ben bu terimin
doru olduu kansnda deilim. Bana gre, iktidar yozlatryor ve
zamanmzda ya da herhangi bir ada hi kimse, bylesine bir iktidar, bu
kadar uzun sre elinde tutmamtr. Gitme zaman gelmiti, oysa beyni hl
keskin ve sertti; ulusu ileri doru hareketine devam ediyordu; artk esnekliini
yitirmi bir kiilik zerine, yeni bir an arlklar ykleyecei snav zaman
gelip atmt. Grnen iaretler uursuzdu: doktorlarn o akl almaz tertibi ve
anlaldna gre onun bu tertibe inanmas, 1937 lgnlna dn gibiydi.
te bunun iin, liderlerine yas tutarken bile Sovyet halk, onu atlayp
geerek yeni bir aa girecekleri zamann artk geldiini biliyorlard.

*
Stalinin lm zerinden bir ay gememiti ki, dnyann Moskovadan
grmeye alk olduklar bar saldrlar, en sonu bir Amerikan gazetesinin
yldrm saldrs adn verdii lde artt. Bunlar, hem Moskovann hem de
Pekinin, Bat ile ayrldklar noktalar uyumlu hale getirmek zere, toptan bir
k halini almt. 22 Martta Moskova radyosu birka kez yineledi: Btn
nemli konular ... bar yollardan zmlenebilir. 28
Martta Moskova, Sovyetler Birliindeki btn mahkmlar iin geni bir af ilan
etti. 29 Martta Pekin, Koredeki hasta ve yaral esirlerin, tamamen Amerikan
koullarna uyularak deitirilmesini teklif etti. ki gn sonra Pekin, btn sava
esirleri sorununu, Birlemi Milletlerin zaten kabul etmi olduu Hindistan
Planna uygun koullarla zmlemeyi nerdi. gn iinde gazetelerde
uzlamac balk grnd: Ruslar Silahszlanmaya Raz Oldular, Molotov
Kore Atekesine Yardm Vadetti, ve trafik bunalmn kolaylatrmak iin
Rusya, Almanyaya yi Niyet Elini Uzatyor. Bu haberleri, 4 Nisanda bir
baka haber izledi: Moskova Dokuz Doktoru Serbest Brakyor; Bunlarn
Susuz Olduklarn lan Ediyor.
Bu srada artk krler, sarlar ve budalalar bile, Moskovada bir eyler
olduunu biliyorlard. imdiye dein hangi hkmet unu aka
syleyebilmitir: Birka ay nce ilan ettiimiz itiraflarn tertip olduu
anlalmtr! Newsweek, Ruslarn bar saldrsnn, kinci Dnya Savandan
beri giritikleri en anlaml hareket olduu konusunda Washingtonda bir duygu
var. diyordu.
8 Austos 1953te Moskova, Sovyetler Birliinin hidrojen bombasna
sahip olduunu duyurdu. Amerikann radyo programlar, Ruslarn kentlerimizi
nasl yerle bir edebileceklerini her saat tasvir ettikleri bir lgnlk nbetine
tutulmu gibiydi. Bu herhalde kutuplar zerinden olacakt ve yarn afak
vakti balayabilirdi! Pentagon nleyici savatan sz ediyordu: Rusyann,
hidrojen bombas ymasna izin veremeyiz. ve Rusyann silahlanma yarn
bir yl iinde durdurmak iin hemen harekete gemeliyiz!
Ne var ki, Moskova, hibir ey olmam gibi, tank fabrikalarn traktr
fabrikalarna evirdi, Yugoslavya ile diplomatik ilikilerini yeniden kurdu ve
tketim maddeleri giderlerini altnc kez azaltt. Kapitalist dnya iin bu srekli
sakinlik, hidrojen bombasndan daha korkutucu idi. nk, Rusyann, adam
bana den tketim maddeleri retimi talyay geride brakm, Fransaya
yaklayordu.
Bar, 1954 ylnda, inin katld ve Dullesn engellemeye alt
Cenevrede yaplan konferansta in Hindi Szlemesinin imzalanmas ile hl
yeni admlar atyordu. Ne var ki, yl sonunda, Washingtondaki Sava Yanls
Parti, dnyann cann skan baz baarlar kazand. Avrupa halknn ok endie
duyduu Almanyann yeniden silahlanmas anlamas, Fransz ve talyan
parlamentolarnda, Amerikann basks ile geti. NATO, gelecekteki
stratejisinin, atom silahlarna dayanacan bildirdi. Btn Avrupa bunda,
gelecekteki bir savata, kim kazanrsa kazansn kendi sonunun bir felaket
olacan grd. En sonu, 1955 Ocann son gnleri, Amerikan Kongresinin,
Bakan Eisenhowere, ine kar istedii trden bir sava yapabilmesi iin yeil
k yaktn grd. Dnyay yok etmenin tek bir insann seimine braklmas,
gezegenimizin hzla son bir savaa yaklat kukusunu dourdu.
Moskova, btn bunlara, imdiye dein giritii en etkili Bar Saldrs
ile yant verdi. Dou ile Bat arasndaki anlamazlklar nedeniyle on yldr
srncemede kalan Avusturya Bar Anlamas hzla imzaland. Nisan ay
banda Avusturya anslyesi Moskovaya davet edildi. anslye koltuunun
altnda, Washingtonun duyduu huzursuzlua karn btn byk glerin, 15
Maysta imzaladklar ve Ruslarn bir yn dn verdikleri bir anlama ile
dnd. Sovyetlerin tek istei, Dou ile Bat arasnda kabilecek bir
anlamazlkta Avusturyann tarafsz kalmasyd. Ayn ay iinde Moskova, bu
sefer daha nceki ngiliz-Fransz nerisine dayanan bir baka silahszlanma
nerisinde bulundu. neri baarya ulaamad; Washington geri evirmiti.
Rusya, Avusturyada durmad. Babakan Bulganin ile Parti Genel
Sekreteri Kruev, Belgrada gittiler ve Yugoslavya ile aralar ald iin
Titodan biraz da ar biimde zr dilediler. Bu allmam ama neeli
saygnlk kayb ile Sovyetler Birlii, gney dou Avrupada byk stratejik yeri
olan ve dostluu gitgide geliebilecek bir baka tarafsz ulusu kazanm oldu.
1955 ilkyaz sonunda, Moskovann Dou ile Bat arasndaki snr
kkrtmalarna engel olabilecek tarafsz bir kuak oluturduklar artk anlald.
Almanya iinden gelen basklar, silahlanma ile deil, benzer tarafszlk
nlemleri ile Alman birliinin salanabileceini gsterdi.
1955 ylnn ayn Nisan ve Mays aylarnda, yirmi dokuz Asya ve Afrika
lkesinin temsilcileri Endonezyann Bandung kentinde bir araya geldi ve
karlkl yardmlama iin yaplan bir program oybirlii ile kabul ettiler.
Tarihte ilk kez, 1.400.000.000 insan yani yaayan insanlarn byk
ounluu temsil eden kimselerin sesi duyuldu. Giriimleri zerine bu
konferansn topland byk tarafsz lkeler Hindistan, Burma, Endonezya
bunlar arasndayd. Feodal Arap devletleri, Afrikann sk ormanlarndan gelen
insanlar, sanayilemi Japonya ile, komnizme saldrmak suretiyle srtmeler
yaratmaya alan Washington bordrosuna kaytl irili ufakl devletler, hepsi
buradayd. Btn kkrtmalara karn serinkanlln koruyarak, Ben buraya
kavga etmeye deil, buradaki btn insanlarn baarya ulamalar iin geldim,
diyen in Babakan u En-lay da buradayd. Hindistan Babakan Nehru ile
onun ar bal devlet adamlnn, bu birbirinden ok farkl insanlarn u ortak
karar almalarnda yardmc oldu: 1) Birbirleri ile ticaret yapmak ve ekonomik
yardmda bulunmak; 2) Bilgi ve renci deiiminde bulunmak; 3) Birlemi
Milletlere evrensel yelik iin almak; 4) Atom ve hidrojen bombalarnn,
retimine, denenmesine ya da kullanlmasna kar kmak.
Sovyetler Birlii, Bandung Konferansnn arkasnda deildi; bu bir
Asya-Afrika toplantsyd. Ama, Sovyet Byk efleri, Titoyu ziyaretten sonra,
Hindistana, Burmaya ve Afganistana utular ve ok iyi karlandlar.
Kalktada bunlar karlamaya gelen halk, Gandinin cenazesine katlan
kalabalktan daha bykt. Hintliler, Ruslar resmiyet dnda da seviyorlard.
Boynuna taklan iekleri ok ar bulan Bulganin, bunlarn bir ksmn ev
sahiplerinin boyunlarna asnca ok sevindiler. Hele, Kruev, kyllerden
birinin elinden ora kapp, kendisinin de ekin biebileceini gsterince
bayldlar. Bu sekin yabanc konuklar, balarna Gandi takkesi giyip,
Avrupallar gibi toka yapmak yerine Hint usul ellerini birletirerek selam
verince bu sevgileri iki katma kt. Daha nce bir Batl niin byle yapmad
acaba? diye kendi kendilerine soruyorlard. Buna yantlar akt: nk hibir
Batl onlar kendine eit grmyordu ya da adet ve geleneklerini srf nezaket
yerini bulsun diye taklit ediyorlard. Oysa Ruslar bunu doal olarak yapyorlard.
Bu gezi, bir dizi ticaret anlamalar ve, Nehru ile Ruslarn imzaladklar
ortak bir bildiriyle sonuland. in, Birlemi Milletlerdeki hakl yerini alacak,
Formoza zerindeki haklar kabul edilecekti. Atom ve hidrojen bombalar
kaytsz artsz yasaklanacakt. Bara giden yol, askeri ittifaklardan deil,
ekonomik ve kltrel deiimlerden geecekti. Bandung Bildirisini
imzalamakla, insanolunun te ikisi bu grleri paylam oluyorlard.
Gdlen -bu politikalar o denli etkili oldu ki, o ilkyazdaki ngiliz
seimlerinin balca konusu: Eden bizi termonkleer savan dnda tutmak
iin yeterince aba harcad m? sorusu oldu. Edenin seimi kazanmasna
yardm etmek iin ve bir de, Eisenhowere yaan mektuplar sonucu, Amerika, on
yldr reddettii Drt Bykler Zirve Toplantsn en sonunda kabul etmek
zorunda kald. Toplant tarihi, 1955 Temmuzu olarak kabul edildi.
Bu arada Birlemi Milletler, Onuncu Yldnm Oturumunu Haziran ay
sonunda San Franciscoda yapt. Sradan bir doum gn gibi planlanan bu olay,
yandan birden yaplan bask sonucu bir dnya bar gsterisi halini ald.
Dnya halklarnn, bu atom anda yaamda kalma istekleri, Birlemi Milletler
zerinde etkili oldu. Birlemi Milletlerden daha geni bir katlmla toplanan
Bandung Konferans, gene de amalarna bu rgt yoluyla ulamay semiti.
Son olarak, Sovyetler Birlii bu oturuma, bata Molotov olmak zere seksen
kiilik bir delegasyon ile katld. Moskovann oturuma kar gsterdii bu yakn
ilgi, Washingtonun da onu ciddiye almasna yol at. Hem Dulles, hem de
Eisenhower katldlar. Bu efin orada bulunmalar, Cenevre planlarnn
grlmesi sonucunu verdi.
Drt Byklerin toplantsnn, Birlemi Milletler ile ilgisi bulunmad
konusunda ayak direyen basn, dn yann bara olan umut ve dileklerinin,
Birlemi Milletlerde yaplan konumalar aracl ile, gelecek Zirve Toplants
evresinde yumaklandn grd. Washingtonun. Birlemi Milletleri atlama
eilimi bylece geri dnm oldu. Cenevre toplantsnn teknik hazrlklar
Birlemi Milletlere havale edildi. Birlemi Milletlerin prestiji, kendi basanlar
sonucu deil, Molotov ile Bandung uluslar kanal ile, dnyann bu rgte
balad bar umutlan yoluyla en tepe noktasna ulat.
En sonunda, on ylda ilk kez, Byk efler, Temmuz sonunda Cenevrede
bulutular. Eisenhower ile Bulganin arasndaki dosta grmeler, btn
dnyaya bir umut yayd. Journal de Geneva, heyecanla, Souk sava
gmld, diyordu. Del Vayo, The Nationda, Souk savaa lmcl bir
darbe, diyerek bu dnceye katlyordu.
Dulles, bu olup bitenleri bir gazeteciye sinsi ve kurnazca zetledi: Eh,
pek fazla bir ey vermedik. Bulganin, Sovyet Kongresine tarihi bir zet verdi:
Toplantlar, uluslararas gerilimi yumuatt ... ve Bat ile ilikilerimizde bir
dnm noktasn iaretledi. Colombia Broadcasting System gerekiydi:
Cenevre bir eyi zmlemedi ... zmleme niyetiyle de toplanmad. ...
Yalnz, anlamaya aba gstereceklerini kabul ettiler. Her eye karn, tarihte
yeni bir dnemi belirleyebilir.
Btn bu zetler doruydu. Hibir taraf, bir ey vermemiti. Ama her
iki taraf da, yllardr ilk kez politikay nazik szcklerle tartmlard. Her iki
taraf da, her iki ulusu da mahvedecei iin, politikalarnn bir termonkleer sava
ile baarya ulaamayacan aka anlamt. Bylece, her iki taraf da, en
azndan o gn iin, amalarna ulamak iin baka aralar arama gereini
duymu oldular.
Ksacas souk sava byk yara almt. Balca dayana, atom
bombasnn, Amerikann tekelinde olmasyd. Bombann Hiroimaya atlmas
ile balamt. Ne var ki, Sovyetler Birliinin, ekonomik g olarak ilerlemesi
ile atom ve hidrojen bombasn bulmas, Sovyetlerin mttefiki olarak yeni
inin douu ve Asyada tarafsz bloklarn olumas, on yl sonra souk savan
mrn tketti. Atom bombas politikasnn bir kmaz yol olduunun zirvede
kabul edilmesi, souk savan elinden bu byk silah ald.
Moskova, Souk Savan sona erdiine inandn gstermek iin, artk
gerei kalmad dncesiyle Porkhala Deniz ssn Finlandiyaya geri
vererek, silahl kuvvetlerinden 640.000 kii azaltarak ve 1956 banda da
1.200.000 kii daha azaltacan bildirerek gsterdi. Washington, benzer
hareketlerde bulunmad ama, NATO ile SEATOnun byk askeri programlar
kendi iinden eridi. Artk her yerde, dmlerin asker rekabetle deil,
ekonomik rekabetle zmlenebilecei yeni dnemin slogan haline geldi.
 Sovyetler Birlii Komnist Partisi Yirminci Kongresi, 1956 ubatnda,
tarihte yeni bir dnemi deerlendirmek zere topland. Kruevin esas
raporunda, Sovyetler Birliinin elde ettii gelimelerin etkileyici bir zeti
sralanyordu. Sanayide verim, be ylda %85 ykselmiti. Stalinin birinci Be
Yllk Plannn balad 1928 ylndan beri yirmi kat artmt. Tarm yeterli
deildi; ne var ki, bu alandaki eksiklikler, Kazakistan ve Sibiryada bakir
topran tarma almas iin yurtseverlere yaplan ar ile karlanmt. Ortak
servetin gelitirilmesi iin gnlllere yaplan bu ar, Leninin gnlerinden
kalmayd ve hl etkiliydi.
Gazeteciler, Kruevin, komnizmden, tarihin kabul edilmi bir yasas
gibi sz ettiini fark ettiler. Sovyet liderleri, kapitalizmi ykmak ile
ilgilenmiyorlard; onlar iin bu sistem zaten tkenmekte idi. Onlar, sosyalizmin
yumuak bir biimde ilemesiyle ilgiliydiler; yaam dzeyini hzla ykseltmek
ve bar gvence altna alabilecek dnya apndaki balar gelitirmek balca
amalaryd. nlerindeki Be Yllk Plan, gerek cretlerin %30 ykseltilmesini,
alma saatlerinin gnde yedi saate ya da haftada krk saate indirilmesini, yalnz
ilkokullarda deil, orta retim ile niversitelerde cretsiz renimi ieriyordu.
Hkmet her eyin merkezden ynetilmesinden uzaklaabilecekti.
Azerbaycanda, byk petrol sanayiinin yzde-sekseni, merkezi hkmet yerine
yerel Azerbaycan ynetimince sahiplenilmiti. Hepsinden nemlisi, siyasi
polisin yetkilerinin kslmas ve medeni haklarn srekli geniletilmesiydi.
Dnya iin en anlaml ve nemli elan da, yeni dnya durumunun
deerlendirilmesi idi. Tek bir lkede sosyalizmin kurulmas dneminin sona
erdii ve bunun yerini, dnyann te birini kapsayan, bir dnya sosyalist
devletleri sisteminin ald ilan ediliyordu. Bu sosyalist sistemin, tarafsz blokla
dostluu sayesinde, yeryzndeki halklarn dnya barn gerekletirebilecek
gteki te-birlik ounluunu da iine alan bir Bar Blgesi kurulabilirdi.
u hlde artk sava kanlmaz deildi. Marksizmin ana ilkelerinden,
kapitalizmin kanlmaz olarak sava rettii savndan vazgeilmiyordu. Bu
sav, kapitalist olmayan dnyann, gcn akllca ve esnek bir biimde
kulland takdirde savaa engel olabilecek gte olduu inanc ile biraz
deitirilmi oluyordu.
Ayrca, kapitalizmden sosyalizme geiin, mutlaka Rusyann izlemi
olduu yolu izlemesi gerekmedii de vurgulanyordu. Her ulus, bu konuda kendi
yolunu bulacak ve belki de parlamenter yoldan sosyalizme geebilecekti.
Sosyalizmin, ii snfnn silahl ayaklanmas ile gerekleebilecei tezi
yadsnmyordu ama, bu, geride kalmt. Sosyalizmin dnya apnda kazand
byk g nedeniyle yeni yollar olanakl hale gelmiti. Bu tez yalnzca gemi
olan bir eyi dile getiriyordu. Yeni sosyalist devletlerden hibiri Rusyann
izledii yolu izlememiti. Dou Avrupada sosyalizm koalisyon hkmetleri ile
gelmiti. inde de, komnistler, ang Kay-ek ile bir koalisyon kurmular ve o
kendilerine kar sivil sava aarak bu koalisyonu bozunca, ulusal kapitalistleri
bile iine alan ang Kay-ek dman glerle yeni bir koalisyon
oluturmulard.
Bu deiikliklerin kabul edilmesi, ayn zamanda, Stalin Dneminin sona
erdii gereini de dile getiriyor ve artk mutlak bir doru olarak zorlanmas
olanaksz hale gelen stalinizm, gemi dnemin bir stratejisi oluyordu. imdi,
yeni stratejiler ve yeni yollar bulma zamanyd. Bunlarla birlikte, gemi
dnemin, Kongredeki pek ok konumacnn katld bir analiz ve eletirisi
yapld.
Bu eletirilerin ou ll ve yararlyd. Uygulanan d politika ok kat
ve yanltc idi. Yugoslavya ile ilikilerin kesilmesi bir yanlgyd. Tarafsz
uluslarn rolleri iyi deerlendirilmemiti. Kimi konumaclar savan ynetiliini
eletirdiler. En ince ve anlaml eletiri, binlerce susuz insan mahkm eden ve
Sovyet demokratik haklar ayaklar altna alan siyasi polisin keyfi gcyle ilgili
olanyd. Bu noktada ktlkler, kiinin putlatrlmasna, yani, zellikle son
yllarda, lkenin denetimsiz ynetilmesine ve tek bir insann btn kararlar
almasna izin veren, Stalinin tanrlatrlmasna yklendi.
Buraya kadar yaplm bulunan eletiriler, artc olsa da sansasyonel
deildi. Ne var ki, Kongrenin sonunda Kruev, yalnz delegelere, zapta
gemeyen bir konuma yapt. Bu konuma basma verilmedi; Kruev byle
istemiti. Bunun duygusal bir patlama olduu besbelliydi. Belki de son yldan
beri gzden geirilen ve adil olmayan binlerce kararn sca scana
okunmasndan ileri gelen bir patlamayd. Yllarca sonra, Amerikan Dileri
Bakanl, bu zapta gemeyen konumann, doru olduunu iddia etti ve belki
de doru olan bir ksmn yaymlad. Sovyet Hkmeti bu konumay resmen
ne dorulad, ne de yalanlad. Anlaldna gre bu yayn, yalanlanamayacak
kadar doru blmleri ieriyordu ama, resm bir deme olarak yaynlanacak
derecede dengeli deildi.
Bu kitapta, ben, Kruevin bu zapta gemeyen konumasn, yaplan
byk ktlklerin aa vurulmas olarak kullandm ve eitli ksmlarn ilgili
yerlerde gzden geirdim. Bunu en son otorite olarak grmedim; nk, btn
kantlar toplanmad gibi, koullara ve zamana uygunluu da tamamen
deerlendirilmi deildir. Kruevin kendisine atfetmi bulunduu btn bu
ar uygulamalardan Stalinin haberi olup olmad bile ak olarak belli
deildin Amerikan Dileri Bakanlnn, salt Sovyetler Birliini gzden
drmek iin bunu yaymlad da dnlebilir ki, bu byk lde de baarl
olmutur. Ben, bunu, Sovyetler Birliinin son sz olarak kabul etmiyorum,
nk ne Sovyet Hkmeti ve ne de Kruev bunu bu biimde yaymlamad.
Bugn hibir ses, Stalin dnemi konusunda son sz olarak kabul edilemez.
Stalin, ancak tarih tarafndan yarglanabilecek kimselerdendir; yapt ilerin asl
nitelii, gzden uzaklat lde aydnlk hale gelmektedir. Biz en azndan
unu biliyoruz: 1928 ylnda o, tek bir lkede, dman bir dnya ile evrilmi
geri bir kyl lkesinde sosyalizmi kurmaya balamtr. O ie baladnda
Rusya, kylyd, cahildi; bitirdiinde ise, dnyann ikinci byk sanayi
gcyd. lkeyi iki kez kurdu: Hitler istilasndan nce ve bir de savan
ykntlar zerine. Bu sonsuza dek onun hanesinde kaytl kalacak; bu iin
mhendisliini o yapt.
Bunu yaparken acmaszd, nk o acmasz bir lkede domu ve
ocukluundan beri acmaszlklara dayanmt. Kurarken kukuluydu, nk,
be kez srgne gnderilmi ve ou kez ihanete uramt. Siyasi polisin susuz
kimselere kar ok sert hareketlerine gz vurmutur ve hatta buna yetki
vermitir, ama bugne dein, bunlar bilinli olarak tertiplediine dair bir kant
gsterilmemitir. Bu iddet hareketleri daha ok, Stalinin kukuya olan eilimi
ile, Merkez Komitesinin onun her dediini onaylamas eilimini de iine alan
karmak nedenlerden ileri gelmitir. Bireylere kar ilenmi bu sulara karn,
Stalinin halkn, bir ulusun en deerli geleri olduu konusundaki szlerinde
hi de ikiyzllk bulunmadna dair kantlar pek oktur. Onun gnleri,
iilerin, kyllerin, mhendislerin geerli dlerin nndeki engelleri birer
birer kaldrmakla gemitir. Onun gsterdii zen sayesinde btn bu insanlar
aresizlikten ve karanlktan kurtulmular; iftilikte, sanayide, havaclkta birer
lider haline gelmilerdir.
Sava uzadka, ya ilerleyip gc arttka, dnyann gelecei iin verilen
savamn gerilimi arttka, Stalinin diktatrlnn artt ve kendisinden
baka kimseye gvenmedii sylenir. Gemiteki btn ktlklerden sulu
tutulan kiiye tapma, taplandan ok tapan iin bir kusurdur.
Staline kar sylenebilecek her ey sylendii zaman, 1928 ylndan
balayarak Sovyetler Birliini zorlad o mthi ileri hamle olmakszn acaba o
lkede sosyalist bir devlet kurulabilir miydi diye dnrm. Geriye doru
baknca insan, teki liderlerin Trotski, Zinovyev, Kamanev ve Buharinin
lkeyi nasl ykma doru gtrdklerini grebiliyor. Bence bunlarn hibirinde,
Stalinde bulunan, halkn gereksinmeleri konusundaki derin gr ya da gerekli
cesaret ve irade yoktu.
Yllar boyunca, Rusya iinde ve dnda pek ok gerek bilgi sahibi
marksist, bunun olanak-d olduunu sylediler. Otuzlarn banda Ruslarn
kendileri bana yle diyorlard: ilk sosyalizmin bizim karanlk lkemizde
kurulmas dnya iin ok kt oldu. Eer siz Amerikallar ya da hatta u alkan
Almanlar bunu yapsayd, doru drst bir i olurdu. Ama bizler, karanlktaki
nsanlar, hangi sosyalizmi kuracaz?
Stalin diyordu ki: Kurunuz ya da on yl iinde yabanc istilaclar
tarafndan ezilirsiniz!
Kurdular ve yabanc istila geldii zaman dayandlar. Bylece Stalin hakl
kt; ama bundan kuku duyanlar da ksmen haklydlar. nk byle kurulan
sosyalizm, hibir zaman insanlarn hayal ettii sosyalizm olmad; zgrln,
bolluun sosyalizmi. Bu sosyalizm pek ok kusurla beneklendi. Bu kusurlarn ne
kadar Stalinin kiiliinden, ne kadar Rusyann karanlk gemiinden, ne
kadar Nazi Beinci Kolundan ve krk yllk sava tehdidinden dodu, btn
bunlar gelecekte tarihiler iin ana tema olacaklar ve hepsi de bu suu
bltrmede farkl davranacaklardr.
Birleecekleri tek nokta, yaplan byk ilerdeki bireysel paylar
dnldnde, Leninin Rus Devrimini gerekletirdii, Stalinin ise
dnyann ilk sosyalist lkesini kurduu olacaktr. Yaplan hatalar imdi
dzeltilebilir.
*
 Sovyetler Birliinin hatalarnn dzeltilmesi kendi bana ciddi bir sorun
deildir; bu, uyandrlm bir halk ile, akl banda ve kendini adam
grevlilerce yaplabilir. Bunun iin anayasal ereve hazrdr; yaratlan ulusal
servet ve irade de. Stalinin Dou Avrupada, Sovyet Blokunda brakt hatalar
daha ciddidir. Yakn zamanda, Polonyada syan ve Macaristanda Sava
gibi konular gazete balklarna knca, Batl uzmanlarmz, hemen bunda
Moskova otoritesinin sona erdiini grdler... Varova ve Budapete
hkmetleri, Sovyetler Birlii ile olan dostluklarnn bozulamaz olduunu,
istedikleri tek eyin bamszlk ve eitlik olduunu sylediler. Bu szckler
nedir? Bunun iin ok beklediler. Zaman geiyor.
Bugnn dnyasnda hangi ulus bamsz? 200 milyon nfusu ile
dnyann altda -birini elinde tutan bir Sovyetler Birlii ile, karlkl tartmada,
Polonya byklnde bir ulusun ne gibi bir eitlii olabilir? nce bu terimler
tanmlanmal. Tarihte bunlar tekrar tekrar tanmland, ama yeni koullar altnda
bunlarn daima yeniden tanmlanmas gerekir. imdi bunlarn sosyalist bir
anlamda tanmlanmalar arttr. Bu hemen yaplmadka btn dostluk
protestolar bolukta kalr. Uluslararasnda dostluklar deiir, ittifaklar bozulur,
Gemi on yla gz atanlar bundan kuku duyabilirler mi?
Bu, 1945ten beri ve zellikle 1950den beri bekleyen bir i ama, Stalinin
ld 1953ten beri iyice acil hale gelen bir i. Stalin bunu zmlemedi; tek
lkede sosyalizm kanalna iyice yerlemi dnce biimi ile, insanln te
birini kapsayan bir sosyalizmi kavramas gt. Kruev de bunu zmlemedi,
hatta daha da beter hle getirdi. Titodan zr dilemeleri, Staline saldrlan,
Dou Avrupadaki btn ayrlk eilimleri krkledi. Bu eilimler gldr
ama, sosyalist devletler birlii eilimi de kuvvetlidir. Bunun, eitlilik iinde bir
birlik oluturmas ve biimleri henz saptanmad.
Bunu bir yk ile anlatmak isterim. On yl nce Moskovada bir ek ile
tantm. Sovyetler Birlii ile ekonomik szleme yapmaya gelmiti. Kendisine,
Moskovann, Dou Avrupa lkelerini smrd konusunda Amerikann
iddialarnn doruluk derecesini sordum. Beni yle yantlad: Sovyet
Sanayiinin nde gelenleri ile i yaparken onlar kendi fiyatlar, biz kendi
fiyatlarmz konusunda ayak diriyoruz. Sk pazarlk yapyorlar, ama ok
sktrrlarsa, Gottwald konuyu politik zm bulmas iin Staline gtryor
ve bu koullarn bizi mahvedeceini sylyor. ... Ve Stalin bize yardm ediyor.
Stalinin Gottwalde verdii bu dn bir ekonomik planlamann yerine
geebilir mi? Sovyetler Birliinde, devlet demiryollar ile kmr madenleri,
kmr fiyatlar konusunda anlamayabilirler. Ama bunu zmleyebilecek
kurulular var: Devlet Planlama Kurulu, Yksek Sovyet, Komnist Partisi. Peki,
Sovyet Bloku iin hangi Planlama Kurulu var? Hangi yksek Sovyet?
Komnform daldna gre hangi Komnist Enternasyonal? Bamsz bir
Polonya ile eit bir Sovyetler Birlii arasnda karlkl paktlar yeterli midir?
Varova Pakt bunun iin gerekli kolayl salayabiliyor mu?
Polonyallarn zgrlk gereksinmeleri ile, yardmc olabilecek gte bir
sosyalist blokla birlik kurmas iin eit koullar saptayacak ideolojik temel ve
pratik biimleri kim bulacak? Bunu bir erkek mi, bir kadn m, yoksa bir komite
mi yapacak? Ruslar m, Polonyallar m, yoksa ekler mi yapacak? Sanrm
bunu Ruslar yapmayacak. nk onlarn, kendi lkelerinde devam etmeleri
gerekli byk ileri zaten var; kkleri ta Stalin Dnemine kadar uzanan byk
iler. Bu bir inli de olabilir. Liu ao-i, ulusallk ve enternasyonalizm teorisi
konusunda ok iyi bir i yapt. Bir talyan da olabilir. rnein Togliatti,
sosyalizme giden bamsz yollarn sorunlar konusunda ve yeni bir an yeni
koullarn karlayacak, yeni yaplar ve yeni politik biimler zerine, belki de en
yeni ve en yaratc dnceleri ne srmtr. Ben ayn zamanda bunun bir ek
olabileceini de dnyorum. zgrlk sevgisi ile, bir arada ve birlikte yaama
duygusunu koruyarak, Avrupann bu yol kavanda btn byk glerin
saldrlarna tahamml eden; bir lke mutlaka sosyalizmin yeni sorunlarnn
zmne olumlu katkda bulunabilir diyorum.
Devletler aras yeni sosyalist ilikilerin biimlerini bulmaya katks olan,
ister Rus, ister in, ister ek, kim olursa olsun, tarihte Stalinin yerine geen
kimse ve yeni bir an mimar olacaktr. Bunun da tesinde, yalnz, sosyalist
birlik ierisinde eitlilik erevesini saptamakla kalmayacak, bir gn mutlaka
kurulacak olan dnya hkmetinin temelini de atm olacaktr.
 ONUR YAYINLARI
Kurucusu: LHAN ERDOST
lhan lhan Kitabevi, Bayndr Sokak 23/6
Yeniehir ANKARA