Вы находитесь на странице: 1из 18

HARAWIKUNA

PACHAKUTEQ

Pachakuteq Taytallay! Kamacheqniy Inkallay!


Maypin kashan munaykiki? Maypitaqmi khuyayniki?

Mark'aykita mast'arispan Tawantinsuyuta wiachirganki,


auqa sonqo runakunataq llaqtanchiqta ak'arichinku.

Qolla suyoq yawar weqen Inkakunaq unanchasqan,


qantapunin waqharimuyku Per Suyu nak'ariqtin.

Maypin kashanki Pachakuteq? Maypin llanp'u sonqo kausayniki?


waqmantapas sayarimuy llaqtanchis Suyo qespirinanpaq.

MANCHAYCHU CHEQAQTAQA!

Ama! Sayk'uchitachu munay cheqaqta,


mana millaykunata mayninpi kausanapaq,
maykunapipas, manchali kayninchispi.
ama! Cheqaqtaqa manchanachu,
nanayta wauytapas apamushiaqtin.
iskay uya! Saqesun mana kaj llap'u sonqota,
ama!manchali kayta nisunchu "hamaut'a kay"
ama! Opaq ch'usaq osqonninta qespichinachu
hamut'aruman tukuyta munaspa...
seqachunkuchu mana seqananku patakunata.
yuyarisun mana kay tanqarpariy pasaqpaqchu,
hayk'aqpas! Cheqaqyachinachu mana cheqaqta
kallpanchis kachun kallpapaq,
ama! Saqesunchu iskay uya kayniyninta.

LLAQTA RUNA..

kumuyniyuq, qori sonqo,


mana imayoq kaspa, kayninta rakin
kay pachapi mijuna miski sara kikin ,
llapa runamasinwanmi yuyaysapa.
mana runamasinta reqsispa, napaykun nispa
"imaynalla kashianki: tayta mamay, toray, panay, wayqey, aay"
umanta kumurispa, sumaq kayninta qawachispa,
hatun sananta sumaq sonqonpi kayninta.
kusi llakhi kayta manan maskhanchuqa,
pay kikinpi chey kayqa, ichaqa nana qolqeyuqpas
qespiwanmi rikuchin imayna kausayninta.
takin, asin, tusun utaq waqanpas mana cheymanta penqakuspa
sumaq sonqo kaspa.
ANPAQ UJYASUN

chikiynikita aiychu ch'aqespa puriqkunata.


qonanchispaqa yuyana, mana hayk'aq p'akinapaq,
sap'achasun rimayta, chaninllantapuni nina,
kamayllapi khamusun alin manapas qalluta,
muchuywan mullp'uspa nanaywan rimaykunata;
hinaspa qonqasunchu noqanchismantapas asiyta,
yuyayninchis himapaqpas kicharisqalla kachun
llapa cheqaqkuna mananpunnin kauchu!
pacha kausaypiqa runamasinchiswan ayanasunmi.
yupaychasun eqaqta sumaq sonqonta waqaychaspa.
sichus noqanchismanta millayta rimanku,
ama uyarisunchu chirmayta,
kausayninchis kachun mana pipas uyananpaq.
kay pachapi kausasqanchis allpayllapinin kanan.
an puriypi k'iriwanchis cheyqa,
ama k'amisunchu k'amiqtaqa.
p'anraykachasun hamullanqa aikayqa.

LLULLAPAKUY

Ruwayniykikunata mana ruwanaykipajqa,


kanqapuni lloqsiykuna, llullapakuykuna.
kanmi sakha yuyay mana allin yuyanapajqa!
ama sayaychu mana allin yuyaypi
kutipakuy, mananchay, aakuy ruway kamalliykita
atipakuq kay, kallpasapa, runa ichachu pusaq

hayk'aqpas niychu maan atiniachu ruwayta!


ichachu mana atinkichu aswan chikan ruwaita?
qan kikiykiwan sapan sonqo kaychu
ama kausaychu auqa qhawana yarina wasikipi,
niwaypastaqchu wayna kasqaykita
askha kausayniyoq ima ruwananypipaqpas.
yuyariy! sipas wayqaqa llapantan wasapachin:
kikiymanta qokun mana tupunawan mana qhawaywan.
sipas waynaqa manan tupunchu wata kausayninta.
paqarinpaq sumaq kausayllanmi anta qhawachin.
manan cheqniyta ch'ikitapas wachanchu.

KAUSASQAYKI Q'OMICHU KACHUN .

Ama q'omichu kachun kausayniki.


Alli kay; ch'uya ch'ak anta saqey,
ichaqa k'anchachunpuni waylluywan.
Kausaynikipi ima rasphiytapas sapaqchay,
sumaq llujllu kaynikiwan pichay:
purishianin nispa loqaqkunata
llausa, qelli, cheqnikuy tuyruwan.
Llapa ankuna purisqaykipi k'anchaq kay,.
Sonqoykipi waylluy nina kausayninwan.
ichapas! Rimayniki sumaq kayniki,
usachiyman rikusqa kuyasqa rimasqaykita:
kay runaqa allin sumaqmi.
Saqey sipas erqe winwinakuyta,
hinaspa hawa sayayniki...
Lliflli qasi kausay kamachiy munaykipaq kachun.

WILLASAYKI QELQASQAYTA

Allillamanta qaway kay qelqapi qelqasqayta,


hamut'ata samasamarispa yuyayusun,
kay kausay, yuyaykuna pakallapi willasqayqa,
pakapi qhocho masiypa, toraypa, taypaypa ninrinpi.
maman mana atiykunachu, mosqoykunachu, ch'usaqkunachu
harawikuna qelqasqay rimasqayqa,
kasuwaychis ! cheqaqniymi taytachapas uyarinmi.
yachanitaqmi mana mosoq rimaykunata willasqayta,
yachanin mayninkunapi yuyanikikuna kuyurichisqayta,
wayllusqayki raykun chaytaqa ruwani,
icha yuyayniyki oqarikuspa kikiykita k'irisunaykipaq,
chaysi allinman kausaynikita churanaykipaq
y te adentres en los caminos de la verad,
hinamanta cheqaq anman haykunaykipaq,
wasapachispa sumaq yachaq nuna kanaykipaq.

IMAN GUAYASAMIN
Jos Mara Arguedas
Maypachamantan Guayasamin kallpayki oqarikun?
Qaqchaq urpi, yawar qapariq
maypachamantapunin ukupacha kanchariq awiki
cielo kaaq makiyki?
Uyuriway, rauraq wayqey.
akay pacha mitata
runa kiriq punchauta,
waqachiq tuta
runa, runa mikuq uyanta,
wia wiaypaq churanki
mana pipa kuyuchiy atinanta
maykamaraq changanki!

Runa wagacun
wayrapa kallpanta mikuchun,
qan rayku.
Wayasamin sutiyki
intipa quepa eqen churinkunapa qaparisganmi
Quito muyup apu wamanikunapa katatatasqan
waqascan, riti mirasqan,
cielomantapas astawan sinchi sombran.
Manan chayllachu:
Estados Unidos, China, Tawantinsuyu
tukuy llaqtapi runakuna akasqanta,
imaymana maakusqanmanta
qan, rauraq waygey, qaparinki,
Apurimaq mayu astawan hatun
astawan mana tanichiq simiwan.
Allinmi, waygey! Estabn, Oswaldo!

KATATAY

Yactay puyus katatachkan


warmikunapa llaki puyu songonwan tupaykuspa.
Ama katataychu, llaki,
kunturpa sombranmi hamuykuchkan!
Imapaqmi hamun chay sombra
aukikunapa sutinpichu
icha Jesus yawarninpa kamachisganchu.
Manchakunin, taytallay.
Ama katataychu;
manan yawarchu
manan auki wamanichu; Intipa kancharayninmi kuntur rapranpi hamuchkan.
Manchakunin, taytay.
Intiqa kaanmi, uywuakunata, kausayta.
Orqokunapis, may sacha sachakunapis
yarqasqa machaqway, Intip churin.
Manan Intichu, sonqonpa kusiy, qapaq kanchariynillanmi
kunturpa sombra awimpi hamuchkan.
Manan Intichu; kanchariynillanmi.
Sayay, sayariy! Chay mana chanin kunturpa awinta
chaskiy; katatay paywan.
Hatun yunka sachakuna hina, kuyuy,
qapariyta kachaykuy.
Huunakuychik, llaqtay runa
kanchiriywan katataychik!
Amaru yawarta upyaychik;
rauraq yawarqa kunturpa awinman chayanmi,
cieluta huntanmi tusuchinmi,
qaparichinmi, chay qori yawar.
Paqariy, taytay, vida, runachallay runa,
ancha kuyana.

WILLAKUYKUNA
TAYTA ANTUWAN WILIPI

Tayta Antus, Wilipi warmawan an purisqampi tinkuruspan, nisqa:

Paqarin wasiyta hamunki, mulli apicha mikuq.

Wilipiqa, chawpi punchawtaas kusisqa tayta Antupa wasinta risqa. Wilipi tayta Antupa
wasinta chayaspansi, willasqa.

aqamantach hamuwaq karqa. Achka yarqasqa warmakuna hamuruspankun,


apichataqa mikuparusqaku.

Wilipis waqakustin wasinta ripukuspan, ayllunkunaman willakusqa:

Tayta Antuqa, nina qallu, llulla llullam kakullasqa, manam ima apintapas quwanchu.

Chaysi ayllunkuna nisqaku Wilipita:

Allintam rurasunki punchawkama puuq maqtata!.

AMAWTAWAN SUPAYKUNA

Huk amauta waukuptinsi, ayllunkuna anchata waqaspanku, nisqaku.


Alli allin amautam karqa, sumaq sunqu, ancha kuyakuq. Chaysi supaykuna, Amawtata
ukupachaman suwarusqaku. Paypa tukuy yachaynin yachananku rayku.
Tumpa urayninmantas ukupacha wasipi, Amautata tupuchkaqta tariruspanku, tapusqaku:
Imatataq rurachkanki?
Amawtas, kutichisqa:
Kaypi yachaywasi rurananchikpaqmi, tupuchkani.
Supaykunas mancharikuspanku, yuyaymanasqaku:
Taytachapa wasintach kaypi rurayta munan, nispankus utqayllaman, Amawtata
qarqurusqaku.
Amawtaqa hanaqpachamansi kusisqa ripukusqa!

SISICHAWAN UTUSKURUCHA

Sisichas, utuskuruchata, nisqa:


Hatariy, hakuchik llankaq.
Utuskuruchas hakapakuspan, nisqa:

Manam chirikuwanmi.
Sisichas, inti lluqsiramuptin, yapamanta hikutasqa:

Utuskurucha, utqayman hatariy, llankayninchikmi suyawachkanchik.


Utuskuruchaqa, qillapakuspansi qisanpi, puukuykusqa.
Sisischaataqsi, llankaq rispan, utuskuruchata, wasipi wichqarusqa. Chay qilla
utuskuruchas, mikuyta yarqaruptin mana tarispan, akakusqa.
Chay punchausi utuskurucha, kasukuyta yacharusqa!
CHIWAKUWAN UKUCHACHA

Chiwakuchas llankaq richkaspan, anpi utuskuchawan tinkuruspan, tapusqa:


Maytataq, kallpachkanki?
Ukuchachas, kutichisqa:
Ama harkawaychu!, yarqawaptinmi sara suwaq richkani.
Chiwakuchas, ancha piasqa, nisqa:
aw!, suwa ukucha, runapa saran suwakunaykitaqa, llankay.
Ukuchas kutipakusqa:
Imanasaqma!, llankay mana tarikuptin, yarqayniy tanichinaypaqmi, suwakuq richkani.
Chay suwa ukuchas, sara suwakusqampi, yakuyuq mankaman wichiykuspan
iqiparukusqa.

SISICHAMANTA

Huk kutis huk sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi chakata mana tariyta atispa huk
sacha rapipi chimpayta qallarisqa. a rapi puririchkaptinsi, huk kurucha rikurquspa nisqa:
- manam sacha rapillapiqa kay hatun mayu chimpayta atiwaqchu. aswanqa haku kusi kusichapa
wasinta, paymi yanapawasunchik, nispa.

Chaysi kusi kusichaqa wasinta risqaku. Payqa llikatas


awachkasqa.
- kusi kusicha hatun mayuta mana chimpayta atinikuchu,
manachu yanapariwankikuman? -nispa kuruchaqa nisqa.

Kusa, kusa, haku ar, chayqa qamkunawan kuska llamkarqusun


nisqa kusi kusichaqa.

Chaysi, kimsantinkumanta, mayu patapi qurakunatamanta


arwispa, kusi kusipa llikanmanta chaka rurayta qallarisqaku.

Chay chakata tukurquspataqsi, sisichaqa hatun mayuta


chimpasqa.
TAKIKUNA
CHAYNALLATAQMI WAQAN NINKI

Altun pawaq siwar qinti


altun pawaq quri qinti,
cartachayta apapuway
yanachallayman entregaykuy.

Waqanqachus manaachus,
Illakinqachus manaachus.
Waqaykunqa chaypachaqa,
chaynallataqmi waqan ninki,
chaynallataqmi llakin ninki.

Altun pawaq siwar qinti


altun pawaq quri qinti
cartachayta apapuway
yanachallayman entregaykuy.

SILILI WAYTA
Intillay, killallay ama saqiwaychu,
karuraqmi rinay tutayallaymanmi.
Sumaq siwar qinti, ama harkawaychu,
mamallaysi maskawan uan chinkachiq urpi hina.
Silili, silili wayta, qawachkankim kay vidayta
mayu hina waqasqayta wayra hina qaparispa.

ISCHU KAASQAY

Urqupi ischu kaasqay,


qasapi ischu kaasqay
iHinallaraqchus rupachkan
hinallaraqchus rawrachkan!
Hinalla rawrariptinqa,
hinalla rupariptinqa
iWarma wiqichaykiwan challaykuy!
iWarma wiqichaykiwan tasnuykuy!

AMAYA TARILLACHUNCHU
Urqupi wikua, qasapi taruka
tapurikullasqayki;
kaynintachus pasallarqa
yanallan saqiriq urpi.
Kayqaya saqirqullawan,
kayqaya dejarqullawan
awillay hunta wiqintinta
sunqullay hunta llakintinta.
Yanan saqiriq urpi
amay tarillachunchu!
wayllay ischupa sullantapas
yakunayaptin suquykunampaq.

ALTUN PAWAQ WAMANCHALLAY


Ankachallay wamanchallay
rapraykipi apakuway
rapraykipi apawaspa
anchallaman churaykuway.

Ankachallay wamanchallay
kay urqupim chinkarquni,
rapraykipi apaykuway
anchallaman churaykuway.
Chaymantaqa ripusaqmi,
chaymantaqa pasasaqmi
illaqwan tupaykuspa
wamanqinuwan taqrukuspay

URQUKUNAPI WAYLLAR ISCHUPAS

Urqukunapi wayllar ischupas


para chayaptin sullaykachansi,
chaynam uqapas waqallachkani
runapa wasimpi rikuykukuspay
runapa llaqtampi qawaykukuspay.

Urqukunapi wayllar ischupas


wayra muyuptin kumuykachansi,
chaynam uqapas kumuykachani
runapa wasimpi rikuykukuspay
runapa llaqtampi qawaykukuspay.

CARNAVAL TAKI
Chayraqmi chayraqmi
chayaykamuchkani
parachawanpas wayrachawanpas
contrastaykukuspay.

Akakllituy akakllituy
imam qampa ruranayki.
rumi pataman wicharquspa
iiqiw! iaqaw! ninallayki.
Qasa pataman wicharquspa
iiqiw! iaqaw! ninallayki

Munankichu yachaykuyta
maymantachus kani chayta,
Wak chimpa huertamantam
rosas waytapa chawpinmantam
clavelinaspa chawpinmantam.

Imatataq qawawanki
chakiymanta umaykama,
manaachus riksiwanki
watan watan purisqanchikta
vida pasaq masiykita
curpiuchayki botonaqta.

Martes carnavales tapurikusqayki


martes carnavales tapurikusqayki,
Taytacha Cuaresmero
maytaataq hamuchkan,
Taytacha Cuaresmero
maytaataq hamuchkan,

Chayraqmi chayraqmi
chayaykamuchkani,
parachawanpas wayrachawanpas
contrastaykukuspay.

MORADO SISASCHALLAY
Yanqachu kuyallarqani
Yanqachu wayllullarqani
tantar kichkachallay!
kay runapa churichallanta
kay runapa wawachallanta
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!

Haykaqcha chayamurqapas
haykaqcha hamullarqapas
tantar kichkachallay!
Yanqachu kuyaykurqani
yanqachu waylluykurqani.
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!

Mas biencha kuyayman karqa,


mas biencha waylluyman karqa
tantar kichkachallay!
urqupi wikuitascha
qasapi tarukitascha,
Tantar kichkachallay!
urqupi wikuitascha
qasapi tarukitascha,
Tantar kichkachallay!

icharaq waqaysiwanman
icharaq llakiysiwanman
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!

NISYU REPUNTE
Mayukunapi challwachakuna
qucha mayupi challwachakuna,
sauce mallkicha amparuchayuq
nisyu repunte chayarqamuspa
amaparoy todo aparqusunki.
Urqukunapi puku-pukucha
wayllar ischucha amparuchayuq
wayllar ischupi qisanruwakuq
nisyu wayralla chayaramuspa
amparoy todo aparqusunki.

SAPACHALLAYKI WAQACHKASQANKI
Altoykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
aguila wamanchallay
pato realchallay.

Chimpaykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
pato realchallay
aguila wamanchallay.

Haku ripukusun niykullarqayki


iskaychallanchik ripukullasun
pato realchallay
aguila wamanchallay.

Mamallayraqmi taytallayraqmi
niykullawarqanki
pato realchallay
aguila wamanchallay.

Maytaq taytayki,
maytaq mamayki.
Taytallaykipas allpapa sunqumpim
mamallaykipas runapa llaqtampim
aguila wamanchallay pato realchallay.

Altoykimanta qawaykamuptiy
chimpaykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
sapachallayki llakichkasqanki
aguila wamanchallay pato realchallay.

CHIKCHISCHAY PARASCHAY
Hakuraqchu manaraqchu
chikchischay paraschay
maymi hamusqanchis chayta
chikchischay paraschay.

Misitu pia torocha


chikchischay paraschay
caballoytas waqrarqunki
chikchischay paraschay.

uqallataq taqwamurqayki
chikchischay paraschay
qamllataq waqraykuwanki
chikchischay paraschay.
Pitaq wak jineteri
chikchischay paraschay
qari qari pasarquwan
chikchischay paraschay.

Misitu toro dueonsi


chikchischay paraschay
enjalmetas maakunqa
chikchischay paraschay.

Aysariway chutariway
chikchischay paraschay
maymi hamusqanchik
chayta chikchischay paraschay.

KAY TUTAYAYPI
Intillay, killallay,
maychallantam lluqsimunki,
chaychallantam ripukusaq
maychallantam kutipusaq.
Intillay, killallay,
maypi kanaykikamataq
kay tutapi waqachkani,
kay tutayaypi suyachkayki.
Intillay killallay,
maychallantam lluqsimunki,
chaychallantam ripukusaq
maychallantam chinkaykusaq.

URQUN QASAN PURINAYPAQ


Wikuachus mamay karqa
tarukachus taytay karqa,
urqun qasan purinaypaq
chiri wayrapa pintuykusqan.

Puku-puku qisanpichus
mamallayqa wachawarqa
puku-pukupa uan hina
tuta punchaw waqanaypaq.

PARIS-PARIS PALOMITA
Llaqtaymanta lluqsirqani
paris-paris palomita.
Imanisparaq kutiykusaq
iskaymanta chullallaa
iskaymanta sapachallay.

Wasiymantam hamurqani
paris-paris palomita.
iAy, imanisparaq kutiykusaq!
iskaymanta sapachallay
parismanta chullallaa.

PUYUNTA PAWALLASPAY
Llaqtaytas para chayachkan
yanaysi waqapuwachkan,
kayllay urqpa qipallampi.
Llaqtaytas lasta chayachkan,
llaqtaytas para chayachkan
kayllay urqupa qipallampi.

Killinchus uqa kayman


altonta pawallaspa
ama waqaychu nillayman.
Wamanchus uqa kallayman
puyunta pawallaspa
ama waqaychu qapariyman.

IMA QINTIRAQ TIPYAYKURQA


Qantu qantuchay sumaq waytachay,
ima qintiraq tipyaykurqa
Haykay qintiraq tipyaykurqa.
Tipyaykusqan horachamantas
manaa qantunta llanllanachu,
manaa waytanta waytanachu.
Qantu qantuchay sumaq waytachay,
ima qintiraq tipyaykurqa,
Haykay qintiraq tipyaykurqa.

MANA PIYNILLAYUQ
Sapay rikukuni mana piynillayuq
puna wayta hina llaki llantullayuq.
Tiqu pinkulluypas chakaas rikukun
nunaypa kirinta qaparkachasqampi.
Imataq kawsayniy maytataq ripusaq
maytaq tayta mamay lliwsi tukukapun!.

AQUTA PALLASPA
Sachallachuch kayman, rumillanchuch kayman,
paraptin rupaptin, yanallayta llantuyman.
Alton puriq waman qamqa rikurqankim
kuyasqay yanallay makipiraq kaqta.
Wayqun wayqun puriq apu Warpa mayu
wiqiywan yapaspa yanayta harkaykuy
Mayu patan urpi imatam ruranki.
Aquta pallaspam yanayta suyani.
Manaa manaa rikurimuptinmi
aqu pallasqayta hukmana rini.

RAKI RAKI
iAy waytachay wayta! uchku tika wayta,
uqa ripuptiyqa pillas tikakusunki
pillas waytakusunki
Qasapi raki-raki kusiachus kanki,
warma yanaytawan rakiykuwaspayki
taqaykuwaspayki.
Hanay qucha patocha ama waqamuychu,
qaparqachaskaykim sunquyta
kirinchawan yanayta yuyachiwan.
WIQIN UPIYAQ
Qasu pampay wikuitay
pichqa pukyupa awin upiyaq
huknichanta saqiykuway
huknichanta quykullaway
warma yanachaywan upiyaykunaypaq.
warma yanachaywan tomaykunaypaq

Qasu pampay wikuitay


pichqa pukiyupa awin upiyaq
pichqa pukiyupa wiqin upiyaq
huknichanta saqiykuway
warma yanachaywan
upiyaykunaypak

YAWARTA MUCHUCHIN
Chukchan almohadaykusqa
kay nia puuchkan.
Yawarta muchuchkan,
yawarta waqachkan.

Piraq kay niata


yawarta muchuchin,
piraq kay niata
yawarta waqachin.

Slbale, slbale, slbale lorito,


rikchaykachipuway.
Silbale, slbale lorito, rikchaykachipuway.

WATUCHIKUNA
LAS ADIVINANZAS QUECHUAS
Por Jess Raymundo

Los watuchis en los pueblos andinos. Son una forma de entretenimiento colectivo y de
representacin del imaginario cultural de los quechuahablantes. Los watuchis permiten, adems,
desarrollar la creatividad y el ingenio mediante el uso de metforas sutiles, irnicas e incluso
grotescas. Son tesoros autnticos de la creacin popular.

Al atardecer o en las noches, la creatividad e imaginacin de los campesinos permiten encontrar


respuestas correctas a diversos enigmas. Sentados, formando crculo -si son varios-, o frente a
frente -si son dos-, participan de una competencia intelectual mediante los watuchis, o
adivinanzas quechuas.

El retador suele enunciar acertijos muy difciles y raros. Si el interlocutor no soluciona el enigma,
puede solicitar minutos adicionales y recibir ayuda asociativa, o pistas, para encontrar la palabra
clave. Si finalmente no adivina, es sometido a burlas llenas de ingenio, pero sin ofensas ni
groseras. Solo despus conocer la respuesta.

Por lo general, la persona de mayor edad (abuelo o abuela) es quien inicia el juego en el que
tambin participan jvenes y nios. Pero durante los descansos en faenas agrcolas, e incluso en
los velorios, intervienen mayoritariamente adultos. En todos los casos, el nivel de complejidad se
incrementa a medida que los acertijos se suceden. Por eso, solo quien acierta puede formular
una nueva adivinanza al rival.

"El watuchi propicia la agilidad mental y desarrolla el razonamiento. Plantea ideas relacionadas
con la tradicin oral. El trmino viene de la raz watay, que significa atar y amarrar.
Metafricamente, atar se refiere a un proceso de razonamiento verbal. Se atan datos
determinados para encontrar una solucin", sostiene el doctor Manuel Larr, especialista de
Literatura quechua de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos.

ADIVINA, ADIVINADOR

Los enunciados de un watuchi son concretos. Las preguntas y las respuestas siempre se refieren
a temas cotidianos. El watuchi se caracteriza por su forma versal: nunca se enuncia en prosa.
Adems, posee ritmo y, eventualmente, terminaciones fnicas que permiten su mejor recuerdo.

Es una frmula que nace de un enunciado. En los pueblos sureos del pas, por ejemplo, la
ronda de preguntas se inicia expresando: imalla haycallas (literalmente, qu ser? Cunto
ser?, o adivina, adivinador). Tambin se suele expresar: imallanchiq aycallanqchiq (Qu es?
Cmo ser?), as como imallayqui, jaycallaqui (Qu es lo que es?). El participante responde
as, sa o azar, que significan "acepto", "voy a adivinar" o "ser lo que voy a responder". Luego,
se manifiesta el texto.

La doctora Rosario Panez, coautora de la obra Cultura recreacional andina, seala que el
watuchi es un juego que favorece la competencia intelectual y, al mismo tiempo, permite explorar
la realidad de los participantes mediante la analoga, la memoria y el ingenio En el caso de los
nios, estimula adems su desarrollo intelectual y reafirma su autoestima.

De acuerdo a los estudios realizados por Panez & Silva Consultores en las comunidades
campesinas ayacuchanas, el carcter funcional de las adivinanzas en quechua favorece el
desarrollo del nio andino rural. Este juego promueve un aprendizaje espontneo y activo que
permite recrear la realidad de los nios en un esquema ldico.
El doctor Manuel Larr agrega que es un entretenimiento mucho ms serio de lo que aparenta
ser a primera vista, porque incluye responsabilidades y castigos metafricos. "A travs del juego
de palabras, los adultos ensean a nios y jvenes en trminos de competencia entre ellos. Lo
ldico supone sanciones y vergenza a quien no puede codificar y encontrar el resultado
sorpresivo. Dentro de una dimensin comunitaria de la realidad, el watuchi ayuda al que tiene
pocas luces".

DE LA IMAGINACIN A LA REALIDAD

De la gran cantidad de adivinanzas andinas, que evidencia la creatividad del hombre y su


capacidad para observar su mundo, destacan las adivinanzas vinculadas al entorno natural:
animales, vegetales y fenmenos de la naturaleza. Figuran tambin aquellos relacionados con
los utensilios rurales, aspectos ntimos del hombre y su sexualidad, y con los alimentos (ver
recuadro).

El estudio que la doctora Rosario Panez realiz sobre los contenidos de los watuchi concluye
que las imgenes revelan gran creatividad y sentido esttico del hombre andino. "En muchos
casos son imgenes creativas de gran belleza o descripciones ingeniosas de aspectos
funcionales o de procesos del objeto de exploracin, a travs de las cuales plasman contenidos
importantes de su imaginario".

Aade que el ser andino es sensible al color, al movimiento y al sonido, los que suelen
estimularlos para crear metforas en los acertijos. As, los diferentes aspectos de lo cotidiano son
animados y humanizados en las adivinanzas en quechua.

El doctor Manuel Larr afirma que cuando los quechuahablantes innovan sus watuchis se
preocupan en reelaborar los enunciados sobre la realidad existente. "Permanentemente
incorporan una serie de nuevos elementos que ingresan en esta interrelacin entre la comunidad
y lo de afuera. Antes influa el arriero, pero ahora es el camionero, la radio y la televisin. Existe
una especie de integracin y, al mismo tiempo, el mantenimiento de una identidad".

Seala que los gustos temticos de las adivinanzas en quechua varan de acuerdo a las edades.
Por ejemplo, caspi caspi satin, liwi liwi lluqsin (entra muy duro y sale muy flcido), cuya respuesta
es el fideo, no sera adecuado para un menor por su sentido ertico, aunque se relacione con el
razonamiento y el juego.

Igualmente, existen watuchis que evidencian papeles femeninos y masculinos, como: pia pia
turucha tripata alsachkan (un torito muy agresivo est llevando su tripa), que remite a la aguja.
Figuran, adems, los que estn vinculados con las actividades pecuarias o agrarias, que se
relacionan mucho ms con los varones, aunque no excluye a las mujeres.

IDENTIDAD ANDINA

Cul es el futuro de los watuchis? La doctora Rosario Panez afirma que los acertijos, al igual
que la cultura andina, destacan por su resistencia a travs del tiempo. Sin embargo, el doctor
Manuel Larr advierte que a pesar de que las adivinanzas quechuas persisten y tienen vida, eso
no significa que su existencia est garantizada.

"Las culturas nacen, se desarrollan y mueren. Tal como lo dijo T. S. Eliot, nosotras las culturas
somos mortales. Los fenmenos de articulacin con otras formas influyen muy poderosamente,
respecto a la tradicin oral. Cuando en una determinada poltica cultural no se promueve el
desarrollo de estos aspectos, obviamente desaparecen".
Ambos consideran que el watuchi permite asegurar la identidad a travs de la tradicin e
incorpora nuevos elementos despertando el afinamiento de la inteligencia. Por eso, plantean la
necesidad de promover el dilogo cultural que permita valorar el espritu libre y creativo de las
adivinanzas quechuas, antes de que sea demasiado tarde.

RECUADRO: CLASES DE ADIVINANZAS

REFERENTES A ANIMALES

imall aykallas!

Altupi cruz,
pampapi suytu rumi.

(Kuntur)

imall aykallas!

Frazada qipi
payacha qispiramun

(Waqcha)

REFERENTES A VEGETALES

imall aykallas!

Pawarqamun brinkarqamun
puka qutucha

(Uchu)

imall aykallas!

Qawan achachau
ukun aallaw

(Tuna)

REFERENTES A ELEMENTOS DE LA NATURALEZA

imall aykallas!

Wakna pampapi
quinua wakarusqa

(Quyllur)

imall aykallas!
Allapllata kichayqa,
maykamapas risaqmi

(Yaku)

REFERENTES A UTENSILIOS

imall aykallas!

Punchau aycha carga,


tutan yana sepultura

(Chaqla)

imall aykallas!

Tuta chichukun
punchau wachakun

(Puuna)

REFERENTES AL SEXO Y LA INTIMIDAD

imall aykallas!

Qawan warmi
ukun qari

(Cura)

imall aykallas!

Ichupa chaupinpi
llamapa yupin

(raka)

REFERENTES A LO ORGNICO Y BIOLGICO

imall aykallas!

Ima kurun wiksaykita kachun?

(Yarqay)

imall aykallas!

Tiyani tiyan,
sayani sayan, purini purin

(Llantu)
REFERENTES A ALIMENTOS

imall aykallas!

Chullalla mankapi
iskay mikuy timpuchkan

(Runtu)

imall aykallas!

Chankachaykita kichay,
walichaykita qimpichakuy mikukurusqayki

(Humitas)

Вам также может понравиться