Champaka 1

tpU OrH dVH skr OS% vrI c*_

Nghin cu lch s v nn vn minh Champa

n hnh bi
International Office of Champa, 1999

Ti bn dng cho h thng mng Web

Champaka.info, 2012
 Champaka
Tp san nghin cu lch s v nn vn minh Champa

Hnh thnh vo nm 1999

Sng lp vin
Hassan Poklaun, Po Dharma

Tng bin tp
Pgs. Ts. Po Dharma (Vin Vin ng Php)

Ban bin tp
Pgs. Ts. Danny Wong Tze-Ken (i hc Malaya, M Lai)
Ts. Nicolas Weber (Vin INALCO, Paris)
Ts. Shine Toshihiko (i hc Ngoi Ng Tokyo, Nht Bn)
Pgs. Ts. Liu Zhi Qiang (i hc Dn Tc, Qung Ty)
Pts. Emiko Stok (i hc Nanterre, Paris)
Abdul Karim (Vin Bo Tng Quc Gia, M Lai)
Musa Porome (IOC-Champa)

Tr s
56 Square des Bauves
95140 Garges Les Gonesse, France
Email: champaka1999@aol.com
Web: www.champaka.info

C quan n hnh
International Office of Champa (IOC-Champa)

Champaka 2012
Hnh ba: Bng s (Champaka)
 Trung Quc
F_ai Vi_"t
H N_i

Lao

Honh S!n Bi"n gi!i phia b&c Champa

Bi"n gi!i 1069

Hu"
Bi"n gi!i 1306

C
Thai Lan
H
Bnh F_inh
Bi"n gi!i 1471
A Bi"n gi!i 1611
Nha Trang

Cao Mi"n M
Cam Ranh Bi"n gi!i 1653

P
Phan Rang

A
Phan Thi"t
Saigon

1658 Bi"n gi!i phia nam Champa

Po Dharma 1999

Ban o Champa trong qua trnh lch s

Trung Quc
F_ai Vi_"t

H N_i

Lao
 Bnh F_inh
Pleiku

Harek Kah
Harek Dhei

Aia Ru

KAMPUCHEA

Banmethuot

Aia Trang
Thanh F_ia KAUTHARA
Dalat

G
Kam Ranh

AN
UR Panrang

ND Kraong

PA


Parik

Pajai

Malithit

Baigaor
(Saigon

Bal Lai
Bal Sri Banay
Bal Batthinng
Bal Hangaow
Ban o tieu vng quoc Panduranga Bal Pandarang

Po Dharma 1999
 Thay l^!i m%! f^u

L^n f^u ti"n trong lch s%, m_t s anh em tri thc ng^!i Ch&m %!
h%ai ngo_ai f quy"t fnh thnh l_p m_t t_p san khoa h_oc mang t_a f^" l
CHAMPAKA. Champaka hay Champa, m_t danh xng rt quen thu_c
%! khu v_c Fng Nam A, l^a t"n c%ua m_t lo_ai hoaMichelia Champaca
Linn (bng s mu tr&ng h)ong nh_at hay tr&ng v^ang nh_at co h!ng
th!m rt f_&c bi_"t, nhng cng l t"n c%ua v!ng quc Champa %! mi^"n
trung Vi_"t Nam f t^ng gi vai tr tr_ong y"u trong ti"n trnh lch s%
c%ua Fng Nam A.
n hnh b%!i Ioc-Campa, m_t h_i fon v&n hoa c%ua m_t s tri
thc v thanh ni"n Ch&m %! h%ai ngo_ai, Champaka co ch%u tr!ng t_p
trung nhng bi nghi"n cu khoa h_oc li"n quan f"n hai ch%u f^" thi"t
y"u, fo l qua trnh lch s% c%ua v!ng quc Champa v hi_"n tr_ang x
h_i Champa trong th_c t_ai.
Nhng bi ti%"u lu_n trong t_p san Champaka khng nht thi"t
dnh ri"ng cho ng^!i Ch&m, nhng l cho nhng nh khoa h_oc tr"n
th" gi!i, trong fo co ng^!i Ch&m. S_ hi_"n di_"n m_t s bi khoa h_oc
c%ua anh em Champa trong t_p san n^ay f chng minh l 1999, n&m
s&p b!c sang th" k%y th 21, f fanh du m_t khuc quanh m!i trong
lch s% c_ng f^ng Champa ngy nay.
CHAMPAKA s 1 co ch%u f^" t%ng quat. Ph)an th nhat t_p trung
nhng bi noi v^" l_ich s% Champa. Qua b^ai Gop ph)an tm hieu lch s%
Champa c%ua Ts. Po Dharma, f_c gi%a s co m_t nh_n fnh khai quat v^"
qua trnh lch s% Champa t^ ngy l_p quc vo cui th" k%y th hai f"n
ngy suy vong c%ua v!ng quc ny vo n&m 1832. D_a tr"n nhng
phat hi_"n m!i t^ 25 n&m v^a qua, Ts. Po Dharma f ch%inh fn l_ai m_t
s d ki_"n lch s% sai l^m m nhi^"u ng^!i th^!ng nh&c f"n g^n m_t
th" k%y qua. Qua b^ai Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong lch s% Champa,
Gs. P.-B. La=ont f phn tich v^a f fa lch s% Champa vo fung v
tri khng gian v th^!i gian c%ua no. N"u vo cui th" k%y th hai f
fanh du s_ thnh hnh m_t v!ng quc Champa chu %anh h%!ng n^"n
2 Ban Bi"n So_an

v&n minh n Giao, th n&m 1471 cng l n&m fanh du s_ suy vong
n^"n v&n minh n Giao %! v!ng quc ny. K%" t^ fo, Champa t_ thu
h_ep d)an vo lnh th% c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga %! phia nam, f%"
r^i t_ xy d_ng cho mnh m_t n^"n v&n minh m!i, pha ln gia truy^"n
thng dn t_c v!i m_t vi y"u t v&n hoa n Giao v v&n minh H^i
Giao m!i f_!c du nh_p vo Champa t^ th" k%y th 15-16.
Ph^n th hai c%ua Champaka co ch%u f^": Quan h_" ln bang Qua
Nhng moi quan h_" gia chua Nguy"n v^a v!ng quoc Champa, l)an
f^u ti"n, Danny Wong Tze-Ken f phn tich n^"n bang giao chinh tr
gia nh Nguy"n Vi_"t Nam v Champa. Fi v!i nh Nguy"n, s_ bang
giao ny hon ton d_a tr"n ch%u thuy"t qun s_ nh^&m phat huy chinh
sach Nam Ti"n c%ua mnh m thi. Ti"p theo, Ts. Charuwan Lowira v
Ts. Jean Ba==ie f phat h_oa s! l_!c v^" nguy"n nhn no co s_ hi_"n
di_"n c_ng f^ng ng^!i Ch&m %! th%u f Bangkok v vai tr c%ua h_o trong
qua trnh lch s% c%ua v!ng quc Thai Lan ny. Sau cng, N. Weber
qua b^ai Dn t_c Ch&m v v!ng quc Champa trong b_ sach giao
khoa %! Vi_"t Nam f gop ph^n phn tich v tri c%ua dn t_c Ch&m v
v!ng quc Champa trong cac sach giao khoa phat hnh trong hai ch"
f_ %! Vi_"t Nam t^ 1954 cho f"n by gi^!. Qua bi ny, Weber k"t lu_n
r^&ng, d co s_ hi_"n hu c%ua m_t c_ng f^ng Ch&m %! Vi_"t Nam, nhng
lch s% c%ua c_ng f^ng Ch&m v v!ng quc Champa ch%i l m_t vn f^"
ngoi l^" trong cac sach giao khoa ny. V^a vi_"c nh&c f"n lch s%
Champa trong cac sach giao khoa Vi_"t Nam ch%i co m_t vn f^" ch%u
y"u l nh^&m k"t t_i ng^!i Ch&m l m_t dn t_c hi"u chi"n f%" r^i t_
quan tr_ong hoa s_ c!ng quy"t c%ua dn t_c Vi_"t trong cng cu_c xy
d_ng v b%ao v_" t% quc Vi_"t Nam c%ua mnh.
Ph^n V&n Hoa v^a X H_i t_p trung 4 bi ti%"u lu_n. Qua bi
phn tich v^" S_ xung f_t x h_i trong lch s% Champa t^ th" k%y th
11 f"n n&m 1832, Ts. Po Dharma f nhn m_anh r^&ng, s_ xung f_t fo
co m_t y"u t quan tr_ong nht fo l s_ tranh chp quy^"n hnh trong
my th" k%y gia dng t_c Champa gc cy Cu %! Panduranga v dng
t_c cy D^a n&m quy^"n %! Vijaya (Bnh Fnh. Th"m vo fo, s_ nhung
tay c%ua n!c ngo^ai (Kampuchea v F_ai Vi_"t vo n_i b_ chinh tr c%ua
Champa cng co m_t %anh h%!ng n_&ng n^" trong s_ xung f_t ny. Sau
cng, k%" t^ n&m 1771, v!ng quc Champa, v fa th" chinh tr v fa
d c%ua mnh, f tr%! thnh m_t n_an nhn c%ua chi"n tranh gia ng^!i
 Thay l^!i m%! f^u 3

Vi_"t Nam: Ty S!n v Nguy"n Anh v^a v)e sau l Minh M_"nh v L"
V&n Duy_"t. Ke fen tac gi%a L_ Trung Cn cng f phn tich m_t so
van f)e tranh c% dn bi%"u ng^!i Ch&m vo n&m 1967 nhn f_oc b^ai Xin
hy cham dt c%ua Jata Aneh. B^ai phn tich n^ay f cho thay, y thc h_"
dn ch%u f f"n v!i dn t_c Ch&m qua f_t ng_t v s_ fu tranh dn ch%u
ch%i fa c_ng f^ng v^a x h_i Ch&m fi su th"m v^ao kh%ung ho%ang. Qua
b^ai Van f)e f_inh c c%ua ng^!i Ch&m %! Hoa K^y, Hassan Poklaun f cho
thay khai quat v^" tnh hnh sinh h_oat tn giao, t% chc x h_i cng nh
nhng s_ kho kh&n li"n quan f"n s_ f_inh c c%ua c_ng f^ng ng^!i
Ch&m %! ti%"u bang Cali b"n M. Sau fo, Bao Th Hoa, v!i b^ai nghi"n
cu S_ Thnh Hnh Tr^!ng Trung H_oc Po Klong, f cho thy s_
thnh hnh c%ua tr^!ng Po Klong trong m_t ho^an c%anh rt f_&c bi_"t.
Tr^!ng f_!c th^anh l_p l^a do sc ep chinh tr c%ua l_c l_!ng khang
chien +ulro t^ b"n ngoi. Sau cng, D!ng Tan Thi t_p trung t li_"u
hi"m co f%" trnh by lch s% thnh hnh n_i san Panrang, m__t t^! bao
f^u ti"n do ng^!i Ch&m sang l_p v phat hnh t_ai t%inh Ninh Thu_n.
V&n ch!ng Ch&m cng co m_&t trong Champaka so ra m&t ny.
N"u Abdul Karim f f_&t tr_ong tm vo cng vi_"c phn tich bi th!
Nai Mai Mang Makah (s_ vi"ng th&m Panduranga c%ua m_t cng chua
M Lai, m_t thi ph%m co gia tr hng f^u trong lch s% v&n h_oc Ch&m,
ng ta cng khng b%o qua nhng nh_n fnh c%ua mnh v^" xu h!ng
chinh tr v^a x h_i c%ua tac gi%a bi th! ny trong m_t bi c%anh lch s%
vo cui th" k%y th 17 v f^u th" k%y th 18. V^a fe gi!i thi_"u truy_"n v^a
th! b^&ng tieng Ch&m, Majid Junos f gop ph)an v!i Dalukal Cei
Balaok La-u (Truy_"n c% tich Ch^ang S_o D^a v +atimah v!i Ariya
Cam-Bani (th! Cam-Bani.
Trong s ny, Ban Bi"n So_an cng khng qu"n gi!i thi_"u m_t
chuy"n gia khoa h_oc f^u ti"n v^" Champa, fo l ng E. Aymonier, m_t
ng^!i khng xa l_a g v!i dn t_c Ch&m, v Aymonier l cha c%ua B
Thu_n, cng l m_t tri thc Ch&m kha quen thu_c trong th^!i Phap
thu_c.

Ban Bi"n So_an Champaka

 Gop ph^n tm hi%"u lch s% Champa*

Ts. Po Dharma**

Nhng v&n ki_"n vi"t tr"n bia fa, s% li_"u lch s% Trung Quc v
Vi_"t Nam, sach c% b^&ng v&n t_ Ch&m, cng nh nhng bi t^!ng trnh
c%ua cac du khach t^ cac n!c u Chu v A R_p f chng minh c_u
th%" r^&ng gia th" k%y th 2 v f^u th" k%y 19 fa co s_ hi_"n di_"n %! mi^"n
trung Vi_"t Nam m_t v!ng quc hng m_anh f_!c mang t"n l:
Champa.
Lnh th% c%ua v!ng quc Champa khng ch%i bao g^m vng
f^ng b^&ng ch_ay di theo b^! bi%"n Trung Quc nh nhi^"u nh s% h_oc
th^!ng hi%"u l^m, nhng bao g^m c%a vng Ty nguy"n mi^"n trung Vi_"t
Nam1. Li"n quan f"n vn f^" nhn ch%ung Champa trong qua kh. Lch
s% cng f t^ng chng minh r^&ng dn t_c Champa khng ch%i d^anh
ri"ng cho ng^!i Ch&m, nhng l m_t dn t_c fa ch%ung, bao g^m c%a
ng^!i Ch&m v cac anh em Ty nguy"n thu_c h_" ngn ng Malayo-
Polynesien (nh dn t_c Jarai, Rad", Churu, Raglai, Hroi, v.v. hay
thu_c h_" ngn ng Austroasiatique (dn t_c Bahnar, Sedang, Stieng,
Maa, v.v.2.
Trong qua trnh lch s% c%ua v!ng quc ny, khi noi f"n
Champa, th ng^!i ta ph%ai nh&c f"n chi"n tranh li"n t_uc v!i F_ai Vi_"t,
m_t lang gi^"ng mi^"n b&c cng chung m_t bi"n gi!i. Cng v s_ phat
tri%"n nhanh chong c%ua t% chc chinh tr v x h_i c%ua F_ai Vi_"t c_ng
th"m s_ kh%ung ho%ang ft fai %! mi^"n b&c Vi_"t Nam vo f^u th" k%y th

* Trich t^ bi ti%"u lu_n b^&ng ti"ng Phap nguy"n f^": ''Survol de l'histoire du Camp''
f&ng trong cun sach Le Musee de Sculpture Cam de Da Nang, A+AO-E+EO,
Paris, 1997, trang 39-55.
** Ts. Po Dharma l m_t chuy"n gia s% h_oc, f_ai di_"n c%uaVi_"n Vi"n Fng Bac C%
Phap (Ecole Franaise d'Extrme-Orient) %! M Lai.
1 T. Quach-Langlet, 1988, trang 27-42.
2 B. Gay, 1988, trang 52-56.
10 Po Dharma

14 f gy ra m_t can cn khng th&ng b^&ng trong n^"n bang giao chinh
tr gia hai quc gia ny. Champa ph%ai chu t^ b%o d^n d^n ft fai c%ua
mnh cho lang gi^"ng mi^"n b&c f%" lui v^" c th%u %! phia nam, vng
Panduranga cho f"n 1832, n&m m v!ng quc Champa b xoa h%&n
tr"n b%an f^ Ban F%ao Fng D!ng3.
Trong qua trnh lch s% c%ua v!ng quc n^ay, Champa chu %anh
h%!ng n_&ng n^" c%ua hai n^"n v&n minh. Cho f"n 1471, n&m fanh du s_
s_up f% th%u f Vijaya (Bnh Fnh sau cu_c tn cng c%ua F_ai Vi_"t,
Champa l m_t v!ng quc %anh h%!ng n_&ng n^" n^"n v&n minh n F_
Giao v n^"n v&n hoa Ph_an ng. Nhng sau bi"n c 1471, Champa t^
b%o d^n d^n nhng g vay m_!n t^ n F_ Giao f%" xy d_ng ly m_t
n^"n v&n hoa ri"ng, m_t ph!ng thc t% chc x h_i v chinh tr ri"ng
d_a tr"n truy^"n thng c! b%an c% truy^"n c%ua mnh. Nhng phong cach
l" h_i v c! cu t% chc gia fnh v x h_i Champa trong khu v_c
Panduranga hm nay f chng minh r r_"t ly thuy"t ny. T^ n&m 1471
f"n n&m 1832, lch s% Champa ch%i l m_t qua trnh fu tranh v!i bao
n l_c c%ua mnh nh^&m chng l_ai Nam Ti"n c%ua nh Nguy"n h^u b%ao
v_" n^"n f_c l_p v di s%an v&n hoa c%ua mnh.

Kh%!i f^u c%ua Champa

Cho f"n by gi^!, khng ai co th%" chng minh r^&ng k%" t^ n&m
no, v!ng quc Champa f xut hi_"n tr"n b%an f^ c%ua ban f%ao Fng
D!ng. Ng_!c l_ai, ch%i co s% li_"u lch s% Trung Quc f t^ng cho
chung ta bi"t r^&ng k%" t^ cui th" k%y th 2 - hay noi m_t cach chinh xac
h!n, fo l vo n&m 192 sau cng nguy"n - m_t s b_ t_c sng trong
vng Je-nan (tr_c thu_c khu v_c c%ua Hu" by gi^! f t^ng vng l"n
chng l_ai s_ f h_ c%ua Tu nh^&m xy d_ng m_t v!ng quc f_c l_p
fo l Lin-yi4. Cng theo t li_"u c%ua Trung quc, dn t_c c%ua Lin-yi
noi ti"ng thu_c h_" ngn ng Malayo-Polynesien. Luc f^u, v!ng quc
Lin-yi bnh tr!ng m_anh m bi"n gi!i chinh tr c%ua mnh v^" phia b&c

3 T. Quach-Langlet, 1988, trang 46-47.

4 R. Stein, 1947, trang 241-245.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 11

cho t!i nui Honh S!n (Qu%ang Bnh, sau fo tm cach f h_ d^n d^n
nhng v!ng quc n F_ Giao %! mi^"n nam.
Cho f"n hm nay, ai cng bi"t m_t cach r r__"t v^" n&m thang
c%ua s_ ra f^!i c%ua v!ng quc Lin-yi tr"n b%an f^ Fng D!ng. V nh^!
cac s% li_"u v^" ngn ng cng nh nhn ch%ung f_!c nghi"n cu b%!i R.
Stein, nh bac h_oc Phap, ai cng bi"t r r_"t v^" s_ li"n h_" lch s% gia
Lin-yi v Champa t^ cui th" k%y th 2 f"n cui th" k%y th 6. Nhng
cho t!i hm nay, khng ai co f%u t cach f%" chng minh ngy thang
nht fnh c%ua s_ thay f%i danh xng t^ v!ng quc Lin-yi sang v!ng
quc Champa5. Trong sut bn th" k%y ny, co ngha l t^ th" k%y 2 f"n
th" k%y 6, ng^!i ta ch%i bi"t m_t cach s! l_!c v^" qua trnh c%ua v!ng
quc Lin-yi ny. Th"m vo fo, khng co s% li_"u no chng minh c_u
th%" nh^&m xac fnh r^&ng co th%" hay khng dn t_c sng trong v!ng
quc Lin-yi th^!i fo f b %anh h%!ng n^"n v&n minh n F_? V t^ n&m
no Lin-yi n^ay f tr%! thnh m_t v!ng quc %anh h%!ng n F_ Giao
co m_t c! cu t% chc chinh tr ch_&t ch v dng h__" ng Malayo-
Polynesien trong h_" thng hnh chanh c%ua h_o.
Trong sut th" k%y th 4, 5 v 6, v!ng quc Lin-yi cng nhi^"u
l^n tm cach dng v l_c f%" d^!i bi"n gi!i chinh tr c%ua mnh ra kh%oi
khu v_c Honh S!n (Qu%ang Bnh, n!i sinh c c%ua dn t_c proto-Vi_"t.
Nhng nhng y f^ chi"n tranh n^ay khng f_at s_ thnh cng cho l&m.
F%" tr%a l^!i cho s_ quy pha bi"n gi!i ny, dn t_c n^ay cng g%!i fon
qun c%ua mnh f%" sang xm chi"m Lin-yi nh vo cui th" k%y th 4
ch%&ng h_an. Fi v!i Trung Quc, Lin-yi cng f my l^n t^ chi, trong
sut th" k%y th 3, g%i nhng qu cng f%" bi"u t_&ng cho c^!ng quc
Trung Quc %! mi^"n b&c ny. Fy cng l m_t hnh f_ng nh^&m ph%u
nh_n t th" ch h^u c%ua mnh. Nhng t th" f_c l_p n^ay ch%i keo di
trong m_t th^!i gian ng&n h_an.
Ngoi vn f^" bang giao v!i lang gi^"ng, ng^!i ta cng f_!c bi"t
r^&ng t^ th" k%y th 4, dn t_c sng tr"n lnh th% Lin-yi dng ngn ng
Ch&m f%" s% d_ung trong t% chc h^anh chanh c%ua mnh6. H_o l dn t_c
th^!ng dng nhng v_t li_"u b^&ng g_ach f%" xy ct nh c%a v ap d_ung

5 P-B. Lafont, 1991, trang 13.

6 G. Coeds, 1939, trang 46-49.
12 Po Dharma

fam thi"u cho nhng ng^!i f qua f^!i7. Trong tri^"u fnh, nht l t^
cui th" k%y th 4 f"n f^u th" k%y th 5, fng Siva f gi m_t t th"
quan tr_ong trong cac l" nghi tn giao c%ua Lin-yi8.
T^ th" k%y th 7, lch s% c%ua v!ng quc ny b&t f^u fi vo m_t
ni"n f_ai sang s%ua h!n. Cng nh^! cac s% li_"u c%ua fon qun vi"n chinh
Trung Quc sang chi"m fong n!c ny vo n&m 605, ng^!i ta bi"t
f_!c th%u f c%ua Lin-yi n^&m v^" phia nam c%ua fo H%ai Vn, tc l vng
Tr Ki_"u by gi^!9. Chi"m m_t fa th" rt g^n v!i M S!n10, Tr Ki_"u
f tr%! thnh, t^ th" k%y th 4, m_t trung tm truy^"n ba B La Mn Giao
ln trung tm phat tri%"n ngn ng Ch&m v v&n t_ Ch&m. Nhi^"u bia fa
dng mu t_ Ph_an ng f%" ghi chu nhng bi"n c lch s% b^&ng ti"ng
Ch&m f chng minh r r_"t ly thuy"t ny. Th"m vo fo, n"u nguy"n
nhn c%ua s_ bi"n d_ang danh xng Lin-yi vn cn l m_t vn f^" lu m^!
trong lch s%, ng_!c l_ai, khng cn ai chi c%ai f"n ni"n f_ai c%ua s_ xut
hi_"n danh xng Champa. B%!i r^&ng t"n c%ua v!ng quc Champa ny
l^n f^u ti"n f_!c ghi tr"n m_t bia fa b^&ng Ph_an ng kh&c vo n&m
658 tm thy %! mi^"n trung Vi_"t Nam v tr"n m_t tm bia khac c%ua
Kampuchea vi"t vo n&m 668. M_&c d b^&ng chng c_u th%" fo, nhng
danh xng Champa cng co th%" xut hi_"n tr!c th" k%y ny. Th"m vo
fo, s% li_"u c%ua Trung Quc cng nh&c f"n danh xng Tchang-tch'eng
(ti"ng Vi_"t g_oi l Chi"m-Thnh vo n&m 809. Tchang-tch'eng hay
Chi"m-Thnh l danh t^ phi"n m t^ Ph_an ng Campapura thnh
ph Champa. Cng trong th" k%y th 7 ny, m_t s bia fa tm thy %!
khu v_c Nha Trang f chng minh l v!ng quc Champa f t^ng
n&m quy^"n cai tr %! mi^"n nam v fa t^ng f_&t bi"n gi!i chinh tr c%ua
mnh khng xa cho my v!i khu v_c Brei Nogor (Saigon c%ua v!ng
quc Kampuchea.

Hai th" k%y vng son c%ua Champa

7 Ma Touan Lin, 1883, trang 422-425.

8 L. Finot, 1902, trang 190.
9 R. Stein, 1947, trang 129.
10 H. Parmentier et L. Finot, 1904, trang 1-117.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 13

Trong sut 200 n&m t^ th" k%y th 7, v!ng quc Champa f tr%!
thnh m_t quc gia hng m_anh, n&m quy^"n cai tr tr"n m_t lnh th%
r_ng l!n, ch_ay di t^ c%a An Nam (nui Honh S!n, Qu%ang Bnh %!
phia b&c f"n f^ng b^&ng sng F^ng Nai %! phia nam. V!ng quc ny
chia thnh 5 khu v_c hnh chanh hay ti%"u v!ng quc, g_oi l:
Inrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara v Panduranga. Nhi^"u s% li_"u
cng f t^ng chng minh r^&ng Champa khng ph%ai l m_t v!ng quc
co m_t th%" ch" chinh tr trung !ng t_p quy^"n nh ng^!i ta th^!ng
hi%"u l^m, nhng l m_t quc gia li"n bang. Mi ti%"u v!ng quc co
m_t th%" ch" chinh tr t_ tr v co quy^"n ly khai ra kh%oi li"n bang
Champa f%" xy d_ng ly m_t v!ng quc f_c l_p ri"ng bi_"t.
Cng t^ th" k%y ny, Champa b&t f^u dng chinh sach hu ngh
f%" bang giao v!i cac n!c lang gi^"ng11. V!ng quc n^ay f bao l^n
g%!i nhng qu cng ch h^u cng nh nhng phai b_ ngo_ai giao sang
Trung Quc v ti"p t_uc phat tri%"n ch!ng trnh trao f%i kinh t" v tn
giao v!i c^!ng quc ny. Chinh nhng chuy"n du hnh c%ua nhi^"u nh
tu s ph_t giao t^ Trung Quc sang n F_ th^!ng hay ghe qua cac h%ai
c%ang Champa l nguy"n nhn chinh y"u co s_ hi_"n di_"n c%ua F_ao Ph_t
F_ai Th^a trong v!ng quc ny. V F_ao Ph_t ny f phat tri%"n m_anh
m %! Champa vo th" k%y th 8 v th 9. Nhng di tich f^"n fi Ph_t
Giao %! ri rac trong khu v_c F^ng D!ng hm nay f chng minh r
r_"t d ki_"n n^ay. Fi v!i Kampuchea, Champa lun lun vn coi v!ng
quc ny l m_t quc gia lang gi^"ng anh em. Nhng sau th" k%y th 12,
hai v!ng quc ny fa bi"n tnh hu ngh thnh nhng chi"n tranh,
khng ph%ai f%" chi"m ft fai, nhng f%" xac fnh uy quy^"n chinh tr
c%ua mnh. K%" t^ n&m 1220, chi"n tranh gia hai n!c khng cn na.
Fi v!i cac n!c fa f%ao c%ua M Lai, vn f^" bang giao luc f^u v!i
Champa ch%i th%" hi_"n qua cac cu_c xung f_t qun s_, nht l nhng
tr_n chi"n c%ua h%ai qun Java chng l_ai khu v_c Panduranga vo cui
th" k%y th 8. Sau cu_c xung f_t ny, vn f^" bang giao gia Champa
v cac v!ng quc M Lai cng ngy cng tr%! n"n tt f_ep f%" r^i hai
v!ng quc ny t_ tr%! thnh hai quc gia li"n minh ch_&t ch trong

11 P-B. Lafont, 1988, trang 71-82.

14 Po Dharma

th!ng m_ai v k"t tnh ru_t tht qua cac l" c!i h%oi gia hong t% v
cng chua gia hai n!c.
Trong sut th" k%y th 9, vua Champa f chu tm rt nhi^"u fen
cng trnh xy ct cac f^"n fi Ph_t Giao %! F^ng D!ng hay cac f^"n
fi B La Mn Giao %! M S!n. Cng vo kho%ang cui th" k%y th 9
ny, vua Champa d^!i th%u f c%ua v!ng quc mnh t^ Panduranga %!
mi^"n nam sang Indrapura, m_t khu v_c mi^"n b&c nay thu_c t%inh
Qu%ang Nam.
Trong sut 2 th" k%y ny, v!ng quc Champa cng f t^ng vay
m_!n t^ B La Mn Giao ton di_"n nhng nguy"n t&c t% chc x h_i,
h_" thng t% chc chinh quy^"n nh n!c, nhng l" nghi v Ph_an ng.
Chinh v th", tri^"u fnh Champa, n!i t_p trung tt c%a nhng quan chc
hp th_u n^"n v&n minh Ph_an ng, f tr%! thnh m_t trung tm qu%an ly
m_oi vn f^" chinh tr, kinh t" hay x h_i, hay noi m_t cach khac,
Champa luc ny f tr%! thnh m_t v!ng quc B La Mn hoa th fung
h!n.

Cui th" k%y th 10: m_t khuc quanh trong lch s% Champa

Sau m_t th^!i gian ng&n sng trong an bnh v thnh v_!ng,
Champa b&t f^u fi pho v!i bao nhi"u bi"n c chinh tr v qun s_.
Fo l cu_c tn cng c%ua Kampuchea chng l_ai Champa vo n&m 950
nhng b tht b_ai. Sau fo l cu_c xm l&ng c%ua F_ai Vi_"t vo n&m 982
nh^&m tn pha th%u f Indrapura %! Qu%ang Nam. Trong tr_n chi"n ny,
vua Champa f hy sinh n!i chi"n tr_n12. S_ vng d_y bt ng^! c%ua F_ai
Vi_"t vo cui th" k%y th 9 tr"n fa bn chinh tr Fng D!ng f fanh
du m_t giai fo_an m!i trong lch trnh di"n ti"n lch s% c%ua khu v_c
ny. Chinh th", khi f thoat kh%oi ach thng tr c%ua Trung Quc nh^&m
t_ao d_ng m_t quc gia f_c l_p bao g^m ton di_"n ft fai c%ua khu v_c
sng H^ng cho f"n c%a An Nam (Honh S!n, F_ai Vi_"t b&t f^u bi"n
tnh hu ngh v!i Champa thnh nhng cu_c xung f_t b^&ng v l_c.
Sau bao n&m chi"n tranh khng ng^ng gia fi b"n, vua Champa
quy"t fnh vo n&m 1000 d^!i th%u f v^" Vijaya (Bnh Fnh, v

12 G. Coeds, 1964, trang 230-231.

 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 15

Indrapura (Qu%ang Nam n^&m tr"n m_t fa th" qua g^n v!i bi"n gi!i
F_ai Vi_"t.
K%" t^ th" k%y th 11, Champa b&t f^u g_&p ph%ai bao kho kh&n f%"
fi pho chng l_ai nhng cu_c xm l&ng t^ mi^"n b&c, thi d_u vo n&m
1021 v^a vo n&m 1026. Cha f^y 18 n&m sau, vi_"n c! l qun
Champa xm ph_am bi"n c!ng, vua F_ai Vi_"t c^m f^u m_t fon qun
hng m_anh sang xm chi"m Vijaya vo n&m 1044. Qun F_ai Vi_"t f
th^anh cng, v^a h_o ft pha th%u f F^ Bn v gi"t ch"t vua Champa
trong tr_n chi"n. F%" ph%an l_ai t th" qua y"u hn c%ua cac vua Champa
ng_ tr %! mi^"n b&c, ti%"u v!ng quc Panduranga %! mi^"n nam vng d_y
fi quy^^"n f_c l_p. Chinh th" m!i co m_t fon qun vi"n chinh t^ th%u
f Vijaya f f"n Panduranga f%" gi%ai quy"t chi"n tranh n_i b_ ny13.
M_t vi n&m sau, vua Champa l Rudravarman f_" tam xut
qun ra mi^"n b&c f%" tn pha Th&ng Long. F%" tr%a f%ua cho s_ vi_"c tr"n,
vua F_ai Vi_"t l Ly Thanh Tng, fem m_t fo^an qun hng m_anh sang
xm chi"m Vijaya. Trong tr_n chi"n ny, vua Champa b b&t fa ra
Th&ng Long. N&m 1069, nh^&m chu_c t_i f%" f_!c tr%! v^" qu" h!ng an
ton, vua Champa ph%ai chu nh^!ng cho F_ai Vi_"t m_t lnh th% r_ng
l!n %! mi^"n b&c c%ua v!ng quc n^ay. Chinh lnh th% ny f tr%! thnh
khu v_c h^anh chanh F_ai Vi_"t g_oi l Fa Ly, Ma Linh v B Chinh,
ch_ay di t^ Honh S!n (Qu%ang Tr f"n fo Lao B%ao %! phia b&c c%ua
Hu". K%" t^ fo, fo Lao B%ao f tr%! thnh bi"n gi!i chinh thc gia
Champa v F_ai Vi_"t, N&m 1103 v 1104, vua Champa cng d^ung
qun s_ nh^&m thu h^i l_ai khu Fi_a Ly, Ma Linh v B Chinh, nhng
khng thnh cng14.
Trong sut 30 n&m cui cng c%ua th" k%y th 11 ny, ngoi chi"n
tranh v!i F_ai Vi_"t, vua Champa cn ph%ai fi pho v!i cu_c n_i chi"n %!
Panduranga nh^&m fi f_c l_p. Sau bi"n c c%ua Panduranga, vua
Champa cng tm cach fi chinh ph_at v!ng quc Kampuchea vo n&m
1074 v 1080 nhng khng thnh cng. H"t chi"n tranh v!i
Kampuchea, v!ng quc Champa v!ng ph%ai bao nhi"u tr%! ng_ai khac:
h"t chuy_"n kh%ung ho%ang chinh tr, v n_i chi"n, Champa ph%ai chp

13 L. Finot, 1903, trang 645-646.

14 Po Dharma, 1989, trang 129-130.
16 Po Dharma

nh_n lm ngha v_u c%ua n!c ch h^u hay y"u th", nh^&m g%!i l" v_t sang
tri^"u cng Trung Quc v F_ai Vi_"t.
Sang th" k%y th 12, Champa vn cha tm thy li thoat. M_t
khi f hy sinh giup Kampuchea f%" gy chi"n tranh chng l_ai v!i F_ai
Vi_"t, Champa l_ai tr%! th^anh n_an nhn c%ua chi"n cu_c. V r^&ng, vua
Kampuchea, v nghi ng^! v!ng quc Champa tm cach li"n k"t chinh
tr v!i F_ai Vi_"t, quy"t fnh tuy"n chi"n v!i Champa vo n&m 1145.
Qun f_i vi"n chinh Kampuchea sang chi"m thnh F^ Bn v f_&t
quy^"n cai tr %! lnh th% mi^"n b&c Champa. Tr!c tnh hnh nguy ng_p
ny, vua ti%"u v!ng quc Panduranga quy"t fnh n%i d_y chng cu_c
xm l&ng c%ua Kampuchea v thnh cng hon ton trong cng cu_c
gi%ai t%oa th%u f Vijaya ra kh%oi ach thng tr ngo_ai lai, vo n&m 1149.
L_!i d_ung t th" l m_t anh hng dn t_c fanh fu%i ngo_ai qun
Kampuchea, vua ti%"u v!ng quc Panduranga ny t_ tn mnh l vua
Champa %! Vijaya. Cng trnh cu quc ny f b k"t t_i nh m_t hnh
f_ng chi"m ngi khng ph h_!p v!i quy lu_t chinh tr Champa. Chinh
v th" f x%ay ra nhng cu_c n%i lo_an c%ua dn t_c f" v^a Jarai %! Ty
nguy"n, c_ng th"m nhng s_ ph%an fi b^&ng b_ao l_c c%ua nhn dn
Champa trong kh&p mi^"n, k%" c%a khu v_c Panduranga.
Khi vua Champa ny qua f^!i, vua ni ti"p quy"t fnh gy chi"n
tranh chng l_ai Kampuchea. V!i m_t fon h%ai qun hng m_anh, vua
Champa xut qun theo f^!ng sng Mekong cho f"n bi%"n H^ nh^&m
ft pha f^"n F" Thi"ng F" Thich v thnh cng gi"t f_!c vua
Kampuchea trong tr_n chi"n15.
S_ tht th%u F" Thi"n F" Thich l nguy"n nhn chinh gi%ai thich
cho tnh hnh kho kh&n trong n_i b_ chinh tr Kampuchea th^!i fo.
May thay, v!ng quc ny thoat kh%oi n_i chi"n cng nh^! cng lao c%ua
m_t ng vua f_ai ti t"n l Jayavarman f_" tht. Khi l"n n&m chinh
quy^"n, Jayavarman f_" tht f fanh fu%i thnh cng ngay qun f_i
Champa ra kh%oi Kampuchea. Nhi^"u tr_n chi"n fm mau trong cu_c
f_ung f_ gia l_c l_!ng h%ai qun c%ua hai n!c cn f%" l_ai nhi^"u hnh
%anh tr"n vach t^!ng ch_am tr% c%ua f^"n Bayon v Banteay Chmar %!

15 Ma Touan Lin, 1883, trang 557.

 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 17

Kampuchea16. L_!i d_ung c! h_i ny, vua Jayavarman f_" tht ch%i huy
fon qun tn cng th%u f Vijaya vo n&m 1190 v b&t f_!c vua
Champa t_ai chi"n tr_n. Sau cu_c chi"n th&ng ny, vua Kampuchea t_
phong ng^!i em r%" c%ua mnh l"n lm vua Champa v m_t hong t%
gc Panduranga l"n lm vua %! ti%"u v!ng quc ny. S_ nhung tay c%ua
Kampuchea vo n_i b_ Champa f bi"n v!ng quc n^ay thnh hai
mi^"n nam b&c ri"ng bi_"t. V khng chp nh_n s_ chia fi c%ua v!ng
quc Champa, vua c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga f vng d_y fem
fon qun hng m_anh ra b&c f%" d_ep tan quy^"n cai qu%an Champa b%!i
m_t hong t%% ngo_ai lai gc Kampuchea. Sau khi f gi"t ch"t vua
Champa gc Kampuchea, vua ti%"u v!ng quc Panduranga ny t_
xng v!ng Champa %! Vijaya v sat nh_p hai mi^"n nam b&c thnh
m_t Champa f_c l_p v ch%u quy^"n. M_&c d, co cng lao v!i ft n!c,
nhng nhi^"u quan chc trong hong gia khng h^ai lng v!i vi_"c hong
t% gc Panduranga t_ tn mnh l"n lm vua Champa %! Vijaya. Fo l
nguy"n nhn chinh fa f"n cu_c n%i d_y c%ua quan chc trong tri^"u
fnh Champa th^!i fo. L_!i d_ung c! h_i ny, vua Jayavarma f_" tht c%ua
Kampuchea quy"t fnh xm chi"m Champa, vo n&m 1203, f%" tr%a th
cho em r%" c%ua mnh b t% tr_n %! Vijaya, v bi"n v!ng quc Champa
ny th^anh thu_c fa c%ua mnh cho t!i n&m 1220, n&m fanh du s_
chm dt vnh vi"n c%ua s_ xung f_t gia hai v!ng quc k" c_n cng
%anh h%!ng B La Mn Giao. K%" t^ fo, Champa v Kampuchea tr%!
thnh hai n!c lang gi^"ng chung sng h^oa bnh trong tnh hu ngh
anh em.
Vo n&m 1283, qun Mng C% trn xung xm l&ng Champa.
Tr!c fon qun hng m_anh c%ua Mng C%, vua Champa quy"t fnh
rut qun l"n vng Ty nguy"n f%" %n nau. Theo ng Marco Polo, m_t
nh du hnh u Chu, vua Champa chu b%o trng ton b_ lnh th%
f^ng b^&ng cho qun Mng C% chi"m fong. Trong sut hai n&m ch^!
f_!i khng giao chi"n, v thi"u l!ng th_c, qun Mng C% t_ rut lui ra
kh%oi Champa.

Th" k%y th 14: S_ vng d_ay c%ua Ch" B^ng Nga.

16 M. Jacq Hergoualc'h, 1991, trang 28-45.

18 Po Dharma

M_&c d f_&t d!i quy^"n cai tr c%ua Kampuchea trong sut 17

n&m tr^!ng, f t^ng chu f_ng trong sut hai n&m chng l_ai qun
Mng C%, f t^ng f!ng f^u chng l_ai chinh sach xm l_!c c%ua F_ai
Vi_"t, v!ng quc Champa cha h^" trao nh^!ng cho ai m_t tc ft c%ua
mnh. Tuy nhi"n, vo f^u th" k%y th 14, Champa l_ai chu mt fi m_t
khu v_c ft fai r_ng l!n c%ua mnh %! mi^"n b&c, trong m_t ho^an c%anh
chinh tr v cng f_&c bi_"t cha t^ng x%ay ra trong ti"n trnh lch s% c%ua
v!ng quc n^ay. Nguy"n nhn chinh, fo l vua Champa Jaya
Simhavarman f_" tam (ti"ng Vi_"t g_oi l Ch" Mn f^" ngh dng hi"n
cho F_ai Vi_"t vo n&m 1306 hai vng v Ly (lnh th% c%ua Hu" hm
nay f%" f_!c k"t hn v!i cng chua Huy^"n Trn c%ua F_ai Vi_"t17. S_
k"t hn ny fung l^a m_t v%! bi kch tnh s%. V r^&ng cha f^y m_t n&m
chung sng v!i cng chua F_ai Vi_"t, Jaya Simhavarma f_" tam t^ tr^n
trong m_t khung c%anh v cng m^! am, f%" r^i Huy^"n Trn tm cach
ch_ay trn v^" Th&ng Long v!i Tr^n Kh&c Chung m cha ai hi%"u f_!c
nguy"n nhn no f%" gi%ai thich cho s_ hi_"n c%ua Tr^n Kh&c Chung trong
bi c%anh lch s% ny. Nhi^"u cu h%oi th^!ng f_!c n"u ra v^" cai ch"t f_t
ng_t c%ua vua Jaya Simhavarma f_" tam. Nguy"n nhn no gi%ai thich
cho mu m ch_ay trn c%ua cng chua Huy^"n Trn, trong khi ai cng
bi"t r^&ng cng chua F_ai Vi_"t ny khng th%" h_i f%u fi^"u ki_"n f%" xin
l"n gin h%oa. N"u theo truy^"n thng Champa, ch%i co b hong h_u
chinh thc m!i f_!c phep f%" hu%y thn tr"n gin h%oa v!i ch^ng c%ua
mnh.
V khng chp nh_n v%! bi kch lch s% ny, vua Champa k" ti"p
f t^ng dng v l_c, vo n&m 1311-1312, 1317-1318, 1326 v 1353,
nh^&m y"u c^u F_ai Vi_"t trao tr%a cho v!ng quc ny hai chu v Ly,
nhng khng thnh cng.
Cu chuy_"n cng chua Huy^"n Trn v s_ dng hi"n ft fai
Champa cho F_ai Vi_"t vo f^u th" k%y th 14 f tr%! thnh m_t bi"n c
chinh tr quan tr_ong trong v!ng quc ny. Khi f chng ki"n t_n m&t
m_oi ti"n trnh c%ua bi"n c ny m Ch" B^ng Nga, m_t nh chinh tr
mu l_!c v l^a m_t nh qun s_ f_ai ti, f xut hi_"n tr"n bn c^^! chinh

17 Nguyn Th Anh, 1990, trang 42-43.

 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 19

tr Fng D!ng. Theo s% li_"u, vua Champa Ch" B^ng Nga khng ph%ai
l vua Po Binthuor hay Sak Bingu c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga
nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m18, d^!ng nh ng l"n ngi vo n&m
1360. L_!i d_ung c! h_i tt khi tri^"u f_ai m!i c%ua Nh Minh (Trung
Quc khng mun nhung tay vo chinh tr c%ua F_ai Vi_"t. K%" t^ n&m
1361 Ch" B^ng Nga quy"t fnh t_p trung l_c l_!ng qun s_ c%ua mnh
f%" tn cng F_ai Vi_"t. Bao l^n xut tr_n c%ua Ch" B^ng Nga l bao l^n
th&ng. N&m 1361, fon qun c%ua ngi f_p pha tan tnh h%ai c%ang Di
Ly; n&m 1362 v 1365, chi"m ton di_"n khu v_c Hoa; n&m 1368, d_p
tan fon qun F_ai Vi_"t %! Chi"m F_ng; v n&m 1370, Ch" B^ng Nga
lm ch%u f^ng b^&ng sng H^ng, ti"n qun chi"m th%u f Th&ng Long.
N&m 1376, Ch" B^ng Nga l_ai sang tn pha khu v_c Hoa m_t l^n na.
N&m 1377, ngi fanh tan fon qun F_ai Vi_"t sang quy nhi"u th%u f
Vijaya v gi"t ch"t vua F_ai Vi_"t l Tr^n Du_" Tn t_ai chi"n tr^!ng. L_!i
d_ung c! h_i ny, Ch" B^ng Nga xut qun l^n th hai f%" chi"m f^ng
b^&ng sng H^ng, f_p tan tt c%a fon qun F_ai Vi_"t tr"n f^!ng ti"n
qun c%ua mnh, sau fo keo qun th%&ng v^" H N_i f%" ft pha thnh
Th&ng Long l^n th hai. Ba n&m sau, tc l n&m 1380, ngi sang fanh
Ngh_" An, Di"n Chu v Thanh Hoa. N&m 1382, Ch" B^ng Nga tr%! l_ai
Thanh Hoa v n&m 1383, fem fon qun chi"m fong f^ng b^&ng sng
H^ng m_t l^n na Sau n&m sau, tc l n&m 1389, ngi xut qun ra
Thanh Hoa m_t l)an na. Ti"c r^&ng, cng v m_t ng quan trong tri^"u
fnh Champa ban n!c nh_n lm m_t v_u cho F_ai Vi_"t m Ch" B^ng
Nga f b m_t tr_n ph_uc kich v^a ng b t% tr_n %! h%ai ph_n F_ai Vi_"t vo
n&m 139019.
Sau ngy t% tr_n c%ua Ch" B^ng Nga, La Kh%ai, m_t ng t!ng
thn c_n c%ua ngi, l"n ngi thay th", ly t"n l Jaya Simhavarman Sri
Harijatti20. Trong sut th^!i gian cai tr v!ng quc ny cho f"n n&m
1400, Champa ph%ai trao tr%a l_ai cho F_ai Vi_"t tt c%a ft fai b mt t^
Honh S!n f"n Hu" m Ch" B^ng Nga f thu h^i l_ai f_!c.
Trong cun sach Lch S% Champa c%ua G. Maspero, ng ta f
n"u l"n y ki"n r^&ng nhng n&m tr v c%ua Ch" B^ng Nga l th^!i vng

18 E. Aymonier, 1890; G. Coeds, 1964, trang 127.

19 Nguyn Th Anh, 1990, trang 51-59.
20 L. Finot, 1928, trang 291.
20 Po Dharma

son c%ua Champa21. Fng tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, trong sut
30 n&m v!i tr&m tr_n tr&m th&ng c%ua vua Ch" Bng Nga ch%i noi l"n
khung c%anh vng son c%ua m_t th^!i k^y lch s% m thi. V r^&ng, th^!i
vng son c%ua Ch" B^ng Nga ch%i l ti"ng chung bao hi_"u cho s_ suy
tn d^n d^n c%ua n^"n v&n minh B La Mn Giao %! Champa vo cui
th" k%y th 14. Ai cng bi"t r^&ng, t^ th" k%y th 14, n^"n v&n minh
Champa khng cn gi tr_ang thai nguy"n thu%y c%ua no na. S_ bi"n
d_ang ny xut phat t^ s_ phai tn c%ua n^"n v&n hoa Ph_an ng, c%ua tri"t
ly B L Mn Giao hay Ph_t Giao F_ai Th^a m Champa f d_a vo
t^ my ch_uc th" k%y qua, f%" xy d_ng n^"n t%ang c! b%an c%ua t% chc x
h_i hay chinh tr c%ua v!ng quc mnh. Bia fa Ph_an ng vi"t vo n&m
1256 l t li_"u cui cng c%ua n^"n v&n minh Ph_an ng %! Champa. S_
phai t^an ny cng xut phat t^ m_t nguy"n nhn khac khng kem quan
tr_ong, fo l s_ bnh tr!ng H^i Giao %! n F_ vo cui th" k%y th 12
f c&t ft s_ li"n h_" c%ua n F_ v!i cac n!c Fng D!ng, f lm tr
hon s_ phat tri%"n c%ua v&n hoa n F_ ra b"n ngoi; v&n hoa m
Champa f thu th_p f%" dng lm c! s%! cho n^"n v&n minh c%ua mnh.
S_ suy tn c%ua n^"n v&n minh Champa c^on co m_t y"u t khac, fo l s_
b_ai vong trong nhi^"u chi"n tr_n qun s_ vo th" k%y th 13 f lm phai
nh_at fi ni^"m tin c%ua qu^n chung vo c! cu huy^"n bi c%ua n F_ Giao
m Champa vn tin r^&ng c! cu ny xut phat t^ y mun c%ua cac Fng
thi"ng li"ng. V^i b^&ng chng r r_"t l nhng c! cu huy^"n bi ny fa
khng cn sc m_anh f%" chng l_ai v!i qun xm l_!c Kampuchea,
Trung Quc hay F_ai Vi_"t. Chinh v th", dn t_c Champa b&t f^u xa
lanh d^n d^n cac th^n thanh thi"ng li"ng du nh_p t^ n F_. S_ kh%ung
ho%ang tinh th^n c%ua nhn dn fi v!i tri"t ly n F_ Giao trong v!ng
quc Champa b %anh h%!ng n_&ng n^" c%ua B La Mn Giao ny cng l
nguy"n nhn chinh f fa Champa, trong sut th" k%y th 13, f"n con
f^!ng suy y"u tr"n m_oi lnh v_c22. Nhng y"u t v^a noi tr"n f
chng minh r^&ng trang s% vng son m vua Ch" B^ng Nga f%" l_ai ch%i l
m_t trang s% t_am b_! khng co fnh h!ng t!ng lai.

21 G. Maspero, 1928, trang IX.

22 P-B. Lafont, 1991, trang 15.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 21

T^ f^u th" k%y 15 f"n n&m 1471: s_ suy vong c%ua Champa theo B
La Mn Giao

Khi f t^ tr^n, vua Jaya Simhavarman Sri Harijatti f%" l_ai ngai
vng cho fa con c%ua mnh. Cha f^y vi n&m sau, F_ai Vi_"t g%!i qun
sang xm chi"m ton b_ lnh th% m vua Ch" B^ng Nga f thu ph_uc
l_ai f_!c, tc l ti%"u v!ng quc Amaravati (Qu%ang Nam, Qu%ang
Ngi. L_!i d_ung c! h_i chi"n tranh gia nh Minh c%ua Trung Quc v
F_ai Vi_"t, cng nh l_!i d_ung phong tro n_i chi"n c%ua L" L_!i %! F_ai
Vi_"t f%" thnh l_p m_t v!ng tri^"u m!i c%ua nh L", Champa khng
ng^n ng_ai tn cng F_ai Vi_"t f%" thu h^i l_ai ft fai Amaravati b mt.
Sau cu_c thnh cng ny, chi"n tranh gia hai n!c th_t s_ bng n% k%"
t^ n&m 1445 cho f"n ngy tht th%u thnh F^ Bn vo n&m 1471.
K%" t^ n&m 1445, v!ng quc Champa cng ngy cng fi f"n
con f^!ng suy vong, v^a qun s_ ln chinh tr23. S_ suy tn c%ua
Champa l^a v ph%ai fi f^u li"n t_uc chng l_ai s_ xm l&ng c%ua lang
gi^"ng mi^"n b&c, c_ng th"m vo fo, l ph%ai fi pho v!i bao nhi"u chi"n
tranh n_i b_ c%ua mnh: ch%i trong kho%ang th^!i gian cha f^y 30 n&m, 5
v vua Champa ti"p ni nhau f%" l"n ngi %! th%u f Vijaya (Bnh Fnh.
Vi_"n c! l^a qun Champa quy nhi"u %! bi"n gi!i, F_ai Vi_"t quy"t fnh
v!i bt c gia no l ph%ai xm chi"m thnh F^ Bn. Sau khi f chu%n
b k l!ng, vua L" Thanh Tng dn m_t fon th%uy qun v l_uc qun
hng m_anh sang xm chi"m Champa. Khi fa chi"m f_!c thnh F^
Bn, L" Thanh Tng ra l_"nh pha h%uy th%u f ny, ng ta f ra l_"nh
chem f^u cng khai h!n bn ch_uc ngn qun Champa, v b&t fa v^"
Th&ng Long h!n ba ch_uc ngn t binh. Sau cng, L" Thanh Tng
khng ng^n ng_ai ra l_"nh t^an pha ti%"u c^!ng quc Vijaya th^anh tro b_ui
f%" xoa b%o hon ton nhng v"t tich c%ua Champa cn sot l_ai trong khu
v_c ny.
Theo quan fi%"m c%ua giao s La=ont24, s_ tht th%u thnh F^ Bn
vo n&m 1471 ch%i l k"t qu%a c%ua m_t s_ xung f_t v cng di h_an, co
ngha l trong sut 5 th" k%y, gia n^"n v&n minh Champa chu %anh

23 Nguyn Th Anh, 1990, trang 76-77.

24 P-B. Lafont, 1991, trang 14.
22 Po Dharma

h%!ng n F_ Giao v n^"n v&n minh F_ai Vi_"t chu %anh h%!ng v&n hoa
Trung Quc. S_ xung f_t gia hai quc gia n^ay b&t f^u k%" t^ cui th"
k%y th 10, khng ngoi ly do l fu tranh f" b%ao t^n cho s_ sng cn
c%ua mnh. Ti"c thay, trong ti"n trnh c%ua lch s%, Champa l n_an nhn
khng may m&n. Tr!c s_ t&ng dn s cao f_ %! F_ai Vi_"t, Champa
ph%ai chu mt d^n ft fai c%ua mnh cho F_ai Vi_"t f%" lui d^n v^" c th%u %!
ph!ng nam. Hay noi m_t cach khac h!n, n&m 1471 l n&m fanh du
s_ thnh cng r_c r! c%ua n^"n v&n minh Trung quc chng l_ai m_t x
h_i mang n_&ng v&n hoa n F_ Giao, m_t v&n hoa f co m_t th^!i vng
son gy bao %anh h%!ng l!n m_anh, nht l t^ th" k%y th 4, trong nhi^"u
quc gia %! ban f%ao Fng D!ng.
Sau khi tn pha thnh F^ Bn, qun F_ai Vi_"t ti"n f"n nui
Th_ach Bi (t%inh Phu Y"n, n!i m vua L" Thanh Tng f ra l_"nh cho
f_uc tr"n bia fa f%" phn chia bi"n gi!i m!i gia Champa v F_ai Vi_"t.
Tr"n th_c t", bi"n gi!i th_t s_ gia hai n!c vo n&m 1471 ch%i %! fo
C Mng, phia nam Bnh Fnh. V khu v_c nui Th_ach Bi (Phu Y"n
ch%i l m_t vng ''No Man's land'' (ft khng ai fnh c gia Champa
v F_ai Vi_"t25.
Sau ngy tht th%u thnh F^ Bn, ai cng ngh r^&ng F_ai Vi_"t s
ti"n qun f%" xm chi"m ton v_en lnh th% Champa %! mi^"n nam. Fo l
m_t ly thuy"t m nhi^"u s% gia f t^ng l^m ln t^ h!n m_t ph^^n ba th"
k%y v^a qua, v h_o f cho r^&ng v!ng quc Champa khng cn na sau
ngy s_up f% th%u f Vijaya vo n&m 1471. Chinh quc s% F_ai Vi_"t f
l"n ti"ng ph%an l_ai s_ sai l^m ny26. B%!i r^&ng, khi f lm ch%u tnh hnh
%! Vijaya, chinh vua L" Thanh Tng quy"t fnh phong v!ng cho B
Tr Tr, m_t v t!ng t^ng tham chi"n %! Vijaya vo n&m 1471, v giao
cho B Tr Tr quy^"n cai tr tr"n lnh th% Champa cn l_ai, fo l ti%"u
v!ng quc Panduranga (Phan Rang v Phan Ri v Kauthara (Nha
Trang v Phu Y"n. Chinh v th", Champa vn cn l m_t v!ng quc
f_c l_p, nhng f_c l_p trong h_" thng ch h^u c%ua F_ai Vi_"t. Nhi^"u
nh s% h_oc rt ng_ac nhi"n v^" n hu_" c%ua F_ai Vi_"t dnh cho Champa
trong bi"n c ny. Th_t ra, F_ai Vi_"t f co m_t mu f^ l!n trong cu_c

25 Po Dharma, 1989, trang 131-132.

26 Nguyn Th Anh, 1990, trang 84.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 23

xm chi"m ny. V r^&ng, sau ngy chi"m fong Vijaya, vua L" Thanh
Tng f g%!i f"n khu v_c ny hng ngn qun fi^"n v^a phat hoang f%"
khai thac kinh t" v^a phng th%u f%" chng l_ai s_ n%i d_y c%ua Champa
chinh ph_uc tr%! l_ai ft fai c%ua mnh b mt. Vua L" Thanh Tng cng
cn ap d_ung chinh sach f^ng hoa dn t_c Champa cn sng trong
vng b chi"m fong b^&ng cach l fa hng ngn ng^!i gc Vi_"t l^a
nhng th^anh ph^n tr_m c!p hay vi ph_am lu_t phap sang song tr^a tr_n
v!i dn t_c Champa. Chinh thnh ph^n tr_m c!p v ph_am phap ny
m!i co f%u sc tung honh c!p boc v f^ng hoa dn Champa cn sot
l_ai. N"u hm nay khng cn ai, t^ Qu%ang Tr cho f"n Nha Trang, dam
nh_n di_"n mnh l dn t_c Champa na, th d ki_"n ny ch%i l k"t qu%a
c%ua chinh sach Vi_"t Nam hoa do vua L" Thanh Tng t_ao n"n. Fng
tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, vo gia th" k%y th 15, fung ra F_ai
Vi_"t khng f%u nhn l_c v v_t l_c f%" gi%ai quy"t hai vn f^" cng m_t
luc, fo l v^a phng th%u ft fai Champa f l_ot vo tay mnh v v^a ap
d_ung chinh sach Vi_"t Nam hoa dn t_c Champa hi_"n cn sng tr"n
vng b chi"m fong. Chinh v th", F_ai Vi_"t ch%i tm cach xm chi"m
lnh th% Champa g^n bi"n gi!i mnh h!n f%" ti_"n vi_"c cai qu%an, nht l
f%" ap d_ung ch!ng trnh Vi_"t Nam hoa, bi"n dn t_c Champa thnh
dn Vi_"t m_t cach d" dng h!n.

1471-1653: s_ tht th%u Kauthara

F_ai Vi_"t f quy"t fnh dnh cho B Tr Tr quy^"n cai tr tr"n

lnh th% Champa cn l_ai %! mi^"n nam, tc l vng Kauthara,
Panduranga v vng Cao Nguy"n %! phia ty c%ua Panduranga. Khi f
nh_n n hu_" ny, B Tr Tr cng tm cach xin Trung Quc chinh thc
hoa v!ng chc c%ua mnh. Ti"c r^&ng, ng ta ch%i nh_n s_ tr%a l^!i c%ua
Trung Quc sau m_t th^!i gian ng&n, tr!c khi ng ta f t^ tr^n.
Theo s% li_"u c%ua trung Quc27, ti"p theo B Tri Tr, co hai v
vua k" ti"p ni ngi, nhng s% li_"u ny khng cho bi"t t"n tu%i v n&m
thang nh_m chc c%ua h_o. N"u theo bi"n ni"n s% Panduranga, v vua k"
v B Tr Tr co th%" l Po Kabih (1494-1530, Po Karutdrak (1530-

27 J. Boisselier, 1963, trang 373.

24 Po Dharma

1536, Po Maha Sarak (1536-1541, Po Kunarai (1541-1553, Po At

(1553-157928.
V!ng quc %! mi^"n nam d!i quy^"n cai tr B Tr Tr v nhng
ng vua ni ti"p, vn cn mang t"n l Champa trong nhng s% li_"u
vi"t b^&ng ti"ng Ch&m v Vi_"t. Nhng v!ng quoc Champa ny f b&t
f^u lanh xa d^n v!i truy^"n thng c%ua Champa theo n F_ Giao %!
mi^"n b&c. M_oi c! cu t% chc h^anh chanh, chinh tr v x h_i c%ua
V!ng Quc ny f^"u d_a tr"n n^"n t%ang c! b%an ri"ng bi_"t c%ua t_p tuc
v^a tin ng!ng c%ua f_ia ph!ng mnh29. Qua s% li_"u cn f%" l_ai, n^"n v&n
minh c%ua v!ng quc Champa m!i ny ch%i l^a m_t s_ t%ng h_!p c%ua
ba truy^"n thng tin ng!ng khac bi_"t, fo l di s%an v&n hoa c% truy^"n
fa ph!ng c%ua Panduranga v Kauthara, m_t s %anh h%!ng c^on d l_ai
c%ua tin ng!ng B La Mn Giao, v nht l t^ th" k%y th 17, m_t s
tin ng!ng H^i Giao v^a m!i du nh_p v^ao %! cac h%ai c%ang vng
Panduranga v Kauthara.
Qua ngy t^ tr^n c%ua L" Thanh Tng vo n&m 1497, F_ai Vi_"t
l_ai r!i vo n_i chi"n gia chua Trnh cai tr mi^"n b&c v chua Nguy"n,
t_ xng v!ng v f_&t th%u f c%ua mnh %! g^n khu v_c Hu" by gi^!.
Chinh chua Nguy"n m!i l tac gi%a chinh thc c%ua chinh sach Nam
Ti"n ch%u y"u f%" di chuy%"n ti fa bi"n gi!i c%ua mnh v^" mi^"n nam
c%ua Champa30. Ng_!c l_ai, v!i nhng g m nhi^"u nh nghi"n cu
th^!ng n"u ra, cu_c Nam Ti"n c%ua chua Nguy"n f g_&p m_t sc
khang c_ mnh li_"t c%ua cac nh lnh f_ao Champa m!i ny. Ngoi
chinh sach f!ng f^u chng l_ai Nam Ti"n c%ua chua Nguy"n,
v!ng quc Champa cng my l^n ap d_ung chinh sach B&c Ti"n,
thi d_u vo n&m 1578, cho t!i Phu Y"n f%" thu h^i l_ai m_t thnh ly f
r!i vo tay nh Nguy"n31.
Vo cui th" k%y th 16, Champa m!i bao g^m m_t d%ai ft
ch_ay di t^ bi"n gi!i Saigon f"n fo C Mng (phia nam Bnh Fnh
vn cn f%u fi^"u ki_"n f%" nui d!ng m_t fon qun kha hng m_anh.
Chinh v th", vo n&m 1594, vua Champa, (d^!ng nh f theo H^i

28 Po Dharma, 1978, trang 58-59.

29 P-B. Lafont, 1991, trang 16-17.
30 Nguyn Th Anh, 1989, trang 123.
31 DNNTC, 1964, trang 99.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 25

Giao, f g%!i m_t fon qun sang giup vua Johor, m_t ti%"u v!ng
quc %! mi^"n nam ban f%ao M Lai, f%" chng l_ai th_c dn B^ Fo Nha
%! Malaka. Chinh nh^! qun l_c hng m_anh ny, Po Nit (1603-1613 f
quy"t fnh xut tr_n ti"n fanh Qu%ang Nam, m_t khu v_c hnh chanh
n^&m trong lnh th% c%ua nh Nguy"n. Tr!c hnh f_ng ny, chua
Nguy"n cng xut qun f%" chinh ph_at Champa. Th^a c! h_i chien
th&ng, chua Nguy"n xm chi"m khu v_c Phu Y"n v d^!i bi"n gi!i phia
nam c%ua mnh f"n Cap Varella, %! phia b&c Nha Trang. Sau fo, chua
Nguy"n bi"n f%i lnh th% ny thnh Dinh Trn Bi"n32 v fa h!n ba
ch_uc ngn t binh c%ua nh^a Trnh sang khu v_c ny f%" phat hoang khai
tri%"n kinh t".
Du tht b_ai, Champa m!i vn gi nguy"n f_!c truy^"n
thng bt khut c%ua Champa, fo l^a truy^"n thng fu tranh f%" b%ao v_"
quy^"n f_c l_p, v nht l s_ sng cn c%ua quc gia ny. Chinh v th",
v!ng quc Champa khng ng^n ng_ai ti"n qun chng l_ai s_ xm l_!c
c%ua nh Nguy"n %! Dinh Trn Bi"n (Phu Y"n vo n&m 1620. Vo
kho%ang ba ch_uc n&m sau, tc l n&m 1653, vua Champa l Po Nraop
chu%n b l_c l_!ng qun s_ c%ua mnh f%" tuy"n chi"n v!i chua Nguy"n,
thu ph_uc l_ai khu v_c Phu Y"n b r!i vo tay c%ua Nguy"n vo n&m
1611. Tr!c tnh the ny, chua Nguy"n f g%!i m_t fon qun hng
m_anh sang tn cng Champa, ti"n f"n sng Phan Rang, b&t f_!c vua
Po Nraop v c!ng bach vua ny ng^i trong r_o b^&ng s&t f%" fa v^"
Hu". V khng chu f%" cho nh Nguy"n hnh x% mnh, Po Nraop
quy"t fnh t_ h%uy thn f%" n"u cao tinh th^n bt khut c%ua mnh33.
Nhn c! h_i ny, chua Nguy"n cng xm chi"m vng Nha Trang v
d^!i bi"n gi!i c%ua mnh f"n khu v_c Cam-ranh34. Th" l ti%"u v!ng
quc Kauthara l_ai r!i vo tay nh Nguy"n vo n&m 1653 v khu v_c
ny b bi"n f%i thnh Dinh Thai Khang v Di"n Khanh trong h_" thng
hnh chanh nh Nguy"n35.

32 DNNTC, 1964, trang 7.

33 J. Tissanier, 1663, trang 176.
34 H. Chappoulli, 1943, trang 9.
35 DNNTC, 1964, trang 60-61; PBTL (quy%"n 1), trang 83; LTHCLC (Quy%"n 1), trang
110-112.
26 Po Dharma

Kauthara tht th%u, f^"n thi"ng li"ng c%ua Po Ina Nagar B M_e
V!ng Quc %! Nha Trang l_ot vo vng ki%"m soat c%ua nh Nguy"n.
Chinh v th", vua Champa quy"t fnh r!c Po Ina Nagar v^" Phan Rang
f%" f_!c th^! ph_ung trong m_t cai f^"n %! Mng Fc g^n lng Hu Fc
by gi^!.
K%" t^ n&m 1653, ft fai Champa t_ thu h_ep l_ai trong lnh fa
c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga, m nh s% h_oc th^!ng g_oi l v!ng
quc Panduranga-Champa.

Th^!i k^y 1653-1771: s_ suy y"u c%ua Panduranga

N&m n&m sau ngy tht th%u Kauthara (Nha Trang, tc l n&m
1658, chua Nguy"n, l_!i d_ung s_ kh%ung ho%ang chinh tr trong n_i b_
Kampuchea, dng v l_c f%" xm chi"m khu v_c Saigon-Bi"n Ho. S_
hi_"n di_"n c%ua qun f_i nh Nguy"n %! Saigon f fa Panduranga vo
fa th" m!i, fo l, v!ng quc ny f tr%! thnh trai f_n m_t khu v_c
n^&m ngay chinh gia lnh th% m nh Nguy"n f lm ch%u ft fai:
Bi"n Ho %! phia nam v Nha Trang %! phia b&c. B km k_ep v b bao
vy, Panduranga-Champa f mt fi ton di_"n nhng fa th" qun s_
tr_ong y"u c%ua mnh36.
Cha f^y 40 n&m lm ch%u Bi"n H^oa, chua Nguy"n quy"t fnh
ti"p t_uc ap d_ung chinh sach Nam Ti"n c%ua mnh. F%" tr%a f%ua cu_c
tn cng c%ua vua Po Saot nh^&m thu h^i l_ai vng thanh fa Kauthara
(Nha Trang vo n&m 1692, chua Nguy"n fa m_t fon qun hng
m_anh f%" thanh toan v!ng quc n^y. Sau khi th&ng tr_n, nh Nguy"n
f%i danh xng Chi"m Thnh (Campapura thnh Trn Thu_n Thnh,
f_&t d!i quy^"n cai tr c%ua m_t ng Tham Mu c%ua qun vi"n chinh
nh Nguy"n. M_t n&m sau, nh Nguy"n xoa b%o Trn Thu_n Thnh f%"
thnh l_p Ph%u Bnh Thu_n v giao quy^"n qu%an tr ph%u ny cho em c%ua

36 Po Dharma, 1989, trang 133.

 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 27

vua Po Saot37. Cui n&m 1692, Panduranga-Champa f bi"n mt tr"n

b%an f^ Fng D!ng v!i tinh cach l m_t quc gia ch%u quy^"n.
V khng chp nh_n s_ hi_"n di_"n qun nh Nguy"n tr"n lnh
th% mnh v v khng chp nh_n nh Nguy"n t_ xoa b%o v!ng quc
ny tr"n b%an f^, ton b_ nhn dn Panduranga-Champa vng d_y fanh
fu%i qun xm l_!c trong sut hai n&m tr^!ng, t^ 1693-1694. V
khng th%" khang c_ l_ai s_ vng d_y c%ua to^an b_ nhn dn c%ua v!ng
quc ny, chua Nguy"n quy"t fnh giao tr%a l_ai quy^"n f_c l_p cho
Panduranga-Champa, nhng f_c l_p d!i s_ b%ao tr_! chinh tr v qun
s_ c%ua mnh. K%" t^ fo, danh xng Thu_n Thnh f tr%! thnh thng l_"
trong v&n b%an nh Nguy"n f%" g_oi Panduranga-Champa. Khi f thu h^i
f_c l_p, nh Nguy"n phong v!ng cho Po Saktiraydaputih, em c%ua
vua Po Saot v cng l m_t t binh c%ua nh Nguy"n trong tr_n chi"n
vo n&m 169238.
M_&c d giao tr%a quy^"n f_c l_p cho Panduranga-Champa, nh
Nguy"n quy"t fnh gi quy^"n cai tr tr_c ti"p c%ua mnh tr"n c_ng f^ng
Vi_"t ki^"u sng trong lnh th% Champa. Chinh sach ny nh^&m ki%"m
soat ch_&t ch m_oi bi"n c x%ay ra %! Panduranga-Champa v nh^&m fi^"u
f_ng Vi_"t ki^"u ny, khi c^n thi"t, f%" gy chi"n tranh chng l_ai v!ng
quc Champa. F%" ap d_ung chinh sach ny, nh Nguy"n thnh l_p m_t
ph%u Bnh Thu_n rt l f_&c bi_"t trong lnh th% Panduranga-Champa
vo n&m 1697. Theo t li_"u hong gia Panduranga vi"t b^&ng ti"ng
Ch&m v Han39, k%" t^ n&m 1702, tt c%a Vi_"t ki^"u sng trong
Panduranga-Champa khng tr_c thu_c quy^"n qu%an tr c%ua v!ng quc
ny, nhng tr_c thu_c ph%u Bnh Thu_n c%ua nh Nguy"n. Ph%u Bnh
Thu_n ny l^a m_t c! quan f_ai di_"n cho nh Nguy"n, co vai tr f%" gi%ai
quy"t v!i chinh quy^"n Panduranga-Champa m_oi vn f^" li"n quan f"n
quy^"n l_!i Vi_"t ki^"u sng %! v!ng quc ny40.
S_ hi_"n di_"n c%ua Vi_"t ki^"u nup sau cai bong hnh c%ua ph%u Bnh
Thu_n l nguy"n nhn chinh y"u fa f"n x_ xung f_t hng ngy gia
f^ng bo Panduranga-Champa v c_ng f^ng Vi_"t ki^"u. V x_ xung

37 DNTLCB, quy%"n I, trang 147-151.

38 Po Dharma, 1978, trang 137.
39 Archives du Puraga, 1984.
40 Po Dharma, 1987 (I), trang 69-70.
28 Po Dharma

f_t ny th^!ng x%ay ra chung quanh vn f^" kh%ung ho%ang ft fai. V

r^&ng Vi_"t ki^"u cng ngy cng m%! r_ng lnh th% c%ua mnh, ho_&c qua
cac cu_c mua ban ru_ng ft m_t khi dn t_c Champa b thi"u n_!, ho_&c
qua cac cu_c chi"m ft bt h_!p l_" trong nhng khu v_c hoang v&ng.
K%" t^ fo, Panduranga-Champa khng c^on bi"n gi!i c fnh, v lnh
th% co m_t hnh d_ang nh v"t d^u loan, n^&m xen k%e trong bi"n gi!i c%ua
ft fai thu_c ph%u Bnh Thu_n c%ua nh Nguy"n41

Th^!i k^y 1771-1832: Nhng ngy cui cng c%ua Champa

N&m 1771 fanh du cu_c vng d_y c%ua Ty S!n chng l_ai ch"
f_ b_ao tn c%ua nh Nguy"n. Cng trnh fu tranh c%ua Ty S!n b&t f^u
lan r_ng trong kh&p n!c. Tr!c tnh th" ny, nh Nguy"n t^ b%o th%u f
mnh f%" lui v^" %n nau %! khu v_c f^ng b^&ng sng Mekong, ch^! f_!i th^!i
c! khi ph_uc l_ai ft n!c42. K%" t^ ng^ay y Ty s!n lm ch%u mi^"n b&c,
cn hong t% Nguy"n Anh c%ua nh^a Nguy"n lm ch%u mi^"n nam. Th" l
Panduranga-Champa, v fa th" c%ua mnh, m_t l)an na tr%! thnh n_an
nhn c%ua chi"n tranh gia ng^!i Vi_"t v!i ng^!i Vi_"t, m_t cu_c chi"n
tranh ch%&ng co g li"n h_" v!i v!ng quc Champa. Theo s% li_"u c%ua
Vi_"t Nam43, m_uc ti"u ti"n quy"t c%ua Nguy"n Anh v Ty S!n l ph%ai
chi"m cho k^y f_!c Panduranga-Champa f%" lm nhp c^u ti"n qun
chng pha thnh Saigon do Nguy"n Anh trn gi hay chng pha Nha
Trang d!i s_ ki%"m soat c%ua Ty S!n. Lm ch%u Panduranga-Champa
tc l lm ch%u tnh hnh qun s_ trong s_ xung f_t ny. Chinh v th",
k%" t^ n&m 1771 v!ng quc Panduranga-Champa f tr%! thnh m_t bi
chi"n tr^!ng kh%ung khi"p gia qun Ty S!n v l_c l_!ng Nguy"n
Anh. Tr!c bi"n c ny, s_ sng cn c%ua Panduranga-Champa ch%i l
m_t gic m! huy^"n %ao v no ty thu_c hon ton vo k"t qu%a c%ua

41 DNTLCB, quy%"n I, trang 209.

42 HLNTC, quy%"n I, 1985.
43 DNCBLT, 1970.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 29

chi"n tranh gia ng^!i Vi_"t Nam h!n l^a tu^y thu_c vo y mun c%ua
mnh.
N&m 1802, Nguy"n Anh fanh b_ai tn qun Ty S!n, lm ch%u
ton di_"n lnh th% Vi_"t Nam, sau fo l"n ngi ly danh hi_"u l Gia
Long. Khi chi"n tranh f chm dt, Gia Long quy"t fnh trao tr%a l_ai
cho v!ng quc Panduranga-Champa, khng ph%ai l quy^"n f_c l_p,
nhng l quy^"n t_ tr d!i s_ b%ao h_ c%ua tri^"u fnh Hu". Sau fo, Gia
Long phong t!c cho ong Po Soang Nhung Ceng, m_t t!ng ti gc
ng^!i Ch&m (t% ti"n b Th^"m %! Phan Ri, f t^ng tham gia v!i
Nguy"n Anh f%" chng Ty S!n, quy^"n cai tr v!ng quc ny. M_&c d
l m_t v!ng quc t_ tr, nhng Po Saong Nhung Ceng co quy^"n tuy_"t
fi tr"n nhn dn c%ua Panduranga, co quy^"n thnh l_p qun f_i ri"ng
v quy"t fnh thu" ma ri"ng trong lnh th% c%ua mnh.
Thnh hnh trong qui ch" thu_c fa Vi_"t Nam, n"u Gia Long
quy"t fnh cho tai l_p l_ai v!ng quc Panduranga-Champa, fo l f%" t%o
by s_ cam !n c%ua mnh fi v!i t!ng Saong Nhung Ceng f co cng
trong cng trnh fanh fu%i Ty S!n h!n l by t%o y mun c%ua mnh f%"
v!ng qc Champa ny f_!c ph_uc h^i l_ai44. D trong hon c%anh no
fi na, Panduranga-Champa cng l m_t v!ng quc t_ tr d!i s_ b%ao
tr_! c%ua Gia Long, v nht l d!i s_ che ch%! ti fa c%ua ng L" V&n
Duy_"t, T%ng Trn Gia Fnh Thnh.
N&m 1802, Gia Long t^ tr^n. Minh M_"nh k" ti"p cha mnh f%"
cai tr ton v_en Vi_"t Nam. Sau ngy l"n ngi, Minh M_"nh xoa b%o tat
c%a chinh sach li"n quan f"n Panduranga-Champa do Gia Long f%" l_ai,
v^a quy^"n ki%"m soat c%ua L" V&n Duy_"t tr"n v!ng quc ny. Van f^"
n^ay f dn fen s_ xung f_t gia Minh M_"nh v T%ng Trn Gia Fnh
Thnh. K%" t^ ng^ay y, Panduranaga-Champa l_ai tr%! thnh n_an nhn
l^n th hai trong bi"n c chinh tr gia ng^!i Vi_"t Nam. Khi Po Saong
Nhung Ceng f t^ tr^n %! Champa (ch khng ph%ai ng vua ny l
ng^!i ch_ay sang Kampuchea lanh n_an nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m,
Minh M_"nh t_ phong t!c cho m_t ng^!i Ch&m k^" c_n c%ua mnh l"n
ngi. L" v&n Duy_"t ph%an fi l_ai Minh M_"nh, t_ quy"t fnh cho con
c%ua Po Saong Nhung Ceng l"n lm vua Panduranga-Champa, f%" trn

44 Po Dharma, 1987 (I), trang 86.

30 Po Dharma

gi tr_on v_en quy^"n ki%"m soat chinh tr v hnh chanh c%ua v!ng quc
ny45. Nhi^"u s% li_"u cng n"u l"n r^&ng, n&m 1832 l n&m fanh du
m_t khuc quanh lch s% l!n lao trong chinh sach bang giao gia
Panduranga-Champa v tri^"u fnh Hu". N"u t^ n&m 1822 f"n 1828,
v!ng quc ny tr_c thu_c d!i quy^"n ki%"m soat c%ua tri^"u fnh Hu",
nhng sau n&m 1828, Panduranga-Champa f tr%! thnh m_t v!ng
quc f_&t d!i quy^"n cai tr c%ua Gia Fnh Thnh46. Chinh v th", s_
sng cn c%ua Panduranga-Champa hm nay t^uy thu_c h%&n vo t th"
m_anh hay y"u c%ua L" V&n Duy_"t fi v!i Minh M_"nh.
N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^ tr^n. Tc toc, Minh M_"nh quy"t
fnh chi"m fong Panduranga-Champa, cho l_"nh tr^ng tr th%&ng tay tt
c%a quan chc n^ao trong v!ng quc f theo L" V&n Duy_"t47, Minh
M_"nh f ap d_ung chinh sach tn b_ao chng l_ai nhn dn Champa v
t_i khng chu ph_uc tng tri^"u fnh Hu". Sau cu_c tr^ng ph_at ny,
Minh M_"nh cho l_"nh xoa b%o Panduranga-Champa tr"n b%an f^ Fng
D!ng, chia l_ai ft fai ny thnh hai huy_"n An Ph!c v Ha Fa tr_c
thu_c t%inh Bnh Thu_n48.
Th" l, v!ng quc Panduranga-Champa hon tn b di_"t vong
vo n&m 1832.

1832-1835: S_ vng d_y cui cng

Nhng chinh sach tn b_ao c%ua m_t s quan chc Minh M_"nh
nh^&m tr^ng tr th%&ng tay nhn dn Champa v t_i theo L" V&n Duy_"t l
nguy"n nhn chinh y"u gi%ai thich cho s_ vng d_y c%ua dn t_c
Champa vo n&m 1833. Foi khat, t f^ay, x% tr%am khng c^n ly do,
khng c)an xet x%, t_p trung ng^!i dn Champa v^ao lao dch trong
nhng nng tr^!ng kinh t", ft chay lng x thnh tro b_ui, v.v. l s_
vi_"c di"n ra hng ngy sau ngy mt n!c49. Khng th%" kham n%i
nhng s_ khn kh% ny, Katip Sumat, m_t nh lnh f_ao tinh th^n H^i

45 DNTLCB , quy%"n VI, , trang 90.

46 Po Dharma, 1987 (I), trang 110.
47 CM 29 (1).
48 MMCY, quy%"n VI, 1974, trang 143-144.
49 CHCPI- CAM 1.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 31

Giao, k"u g_oi qu^n chung n%i d_y, thnh l_p m_t m_t tr_n khang chi"n
H^i Giao, dng chi"n tranh t% v f_ao (Jihd chng l_ai Minh M_"nh f%"
dnh f_c l_p Champa. Phong tro khang chi"n c%ua Katip Sumat f tr%!
thnh m_t mi fe d_oa l!n cho Minh M_"nh trong khu v_c ny50. Chinh
th", ngoi fon qun hng m_anh c%ua tri^"u fnh Hu", Minh M_"nh k"u
g_oi tt c%a Vi_"t ki^"u sng %! fy gop sc f%" fanh pha ton di_"n l_c
l_!ng Katip Sumat vo n&m 183451.
N"u s% li_"u Vi_"t Nam it noi f"n cu_c n%i d_y c%ua Katip Sumat,
th s% li_"u ny khng b%o l! c! h_i vi"t v^" bi"n c 1834-1835, bi"n c
m tri^"u fnh Hu" coi fo l m_t c! cu cach m_ang m!i mang hnh
thc M_t Tr_n Gi%ai Phong h!n l hnh thc n%i lo_an. Fung v_y, Ja
Thak Wa, ng^!i lng V&n Lm (Ninh Thu_n, l m_t quan chc l!n
trong tri^"u Champa th^!i tr!c, l ng^!i fng ra thnh l_p M_t Tr_n
Gi%ai Phong, v^a thnh l_p chinh ph%u lm th^!i f%" fi^"u hnh cng cu_c
cach m_ang gi%ai phong Champa. Ly khu F^ng Nai, n!i m dn Vi_"t
khng dam xm nh_p, f%" lm m_t khu. ng ta fng ra f^" ngh m_t
ng hong t% gc Raglai, dng Po Rome, l"n ngi c%ua v!ng quc.
ng k"u g_oi ton dn Champa, c%a anh em cao nguy"n v ng^!i Ch&m
cng fng d_y chng l_ai qun xm l_!c Minh M_"nh. Sau khi chi"m
fong khu v_c Phan rang, ng cho l_"nh ti"n fanh khu v_c Phu Y"n v
Bnh Fnh. Ti"c thay, ng b t% tr_n %! lng Hu Fc (Phan Rang vo
n&m 1835. Phong tro c%ua Ja Thak Wa f_!c coi nh l cu_c n%i d_y
cui cng sau ngy mt n!c c%ua v!ng quc Champa vo n&m
183252.
Sau cai ch"t c%ua Ja Thak Wa, Minh M_"nh phat f_ng m_t chinh
sach v cng tn b_ao f%" tr^ng tr nhng ai dinh dang vo cu_c cach
m_ang ny: trng thu ru_ng ft, theo di v b&t b!, t_p trung c%ai t_ao v
t fy ti fa, cm phn phi l!ng th_c, thi"u ft lng x cho f"n
qu_t c%a m^ m nhng gia fnh theo cach m_ang53. Sau cng, f%" ki%"m
soat s_ t_p trung c%ua dn t_c Champa, Minh M_"nh cho l_"nh d^!i het tat
c%a lng x Champa fi ch% khac f%" thnh l_p lng x ng^!i Vi_"t.

50 DNTLCB, quy%"n XVI, trang 70-120.

51 CM 24(5), trang 169-168 et CM 32 (6), trang 105-104.
52 CAM 30(17), trang 51.
53 CHCPI-CAM 1, trang 8.
32 Po Dharma

Ch!ng trnh d^!i lng x ng^!i Champa l m_t chinh sach nh^&m pha
h%uy ton b_ c! cu t% chc c% truy^"n c%ua x h_i v gia fnh ng^!i dn
Champa th^!i fo54.

S_ di_"t vong c%ua Champa co m_t nguy"n nhn chinh y"u, fo l

v!ng quc ny f tr%! thnh m_t n_an nhn c%ua chinh sach Nam Ti"n
Vi_"t Nam. Sau ngy di_"t vong, v!ng quc ny ch%i f%" l_ai sau lng
mnh mt s di tich lch s%, hai c_ng f^ng nhn ch%ung xut thn t^
dn t_c Champa th^!i tr!c. C_ng f^ng f^u ti"n g^m vo kho%ang
300.000 anh em Ty nguy"n %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Nhom th hai
vo kho%ang 100.000 ng^!i Ch&m %! vng Phan Rang, Phan Ri, 30.000
%! khu v_c Chu Fc v Ty Ninh, h!n 150.000 lanh n_an %!
Kampuchea55.

Th Tch

A. Ti li_"u t%ng quat

Bibliographie Camp et ca par P. B. Lafont et Po Dharma. Paris

(L'Harmattan) 1989.
Catalogue des manuscrits ca des bibliothques Franaises par P. B.
Lafont, Po Dharma et Nara Vija. Paris (Public. de l'EFEO, CXIV)
1977.
Complment au catalogue des manuscrits ca des bibliothques
Franaises par Po Dharma. Paris (Public. de l'EFEO, CXXXIII)
1981.
Kerajaan Champa. Jakarta (Balai Pustaka) 1981.

54 Po Dharma, 1987 (I), trang 163.

55 Mak Phoeun, 1988, trang 83-94.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 33

Inventaire des archives du Puraga du Fonds de la Socit

Asiatique de Paris (pices en caractres chinois). Paris (Travaux du
CHCPI) 1984.
Actes du sminaire sur le Camp organis l'Universit de
Copenhague. Paris (Travaux de CHCPI) 1988.
Histoire des frontires de la Pninsule Indochinoise. I.- Les frontires
du Vitnam. Paris (L'Harmattan) 1989.
Le Monde indochinois et la Pninsule malaise. Kuala Lumpur
(CHCPI) 1990.
Le Camp et le Monde Malais. Actes de la confrence internationale
sur le Camp et le Monde malais organise l'Universit de
Californie, Berkeley. Paris (CHCPI) 1991.

B. Ti li_"u trich dn

1. Sach vi"t b^&ng v&n t_ Ch&m

(Chu thich: CAM Sach c%ua Vi_"n Vi"n Fng

Phap, Paris; CHCPI Sach c%ua Trung Tm Lch
S% v N^"n V&n Minh Ban F%ao Fng D!ng,
Sorbonne; CM Sach c%ua Siociete Asiatique de
Paris

CAM 30 (17).
CAM MICROFILM 17 (1). Sach ny f dch sang ti"ng phap b%!i Po
Dharma v f&ng trong cun sach Le Puraga (Camp). Ses
rapports avec le Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp. 19-88).
CHCPI- CAM 1.
CM 24(5).
CM 29 (1). Sach ny f dch sang ti"ng phap b%!i Po Dharma v f&ng
trong cun sach Le Puraga (Camp). Ses rapports avec le
Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp 93-217).
CM 32 (6).
CM 37(29).

2. S% li_"u Vi_"t Nam

F_ai Nam Nht Thng Chi (DNNTC

-quy%"n 10-11 (T%inh Phu Y"n, Khanh Ho, Saigon, 1964.
34 Po Dharma

- quy%"n 12 (T%inh Ninh Thu_n, Ph_u F_ao Phanrang, Saigon, 1965.

F_ai Nam Th_c L_uc Chinh Bi"n (DNTLCB, Hanoi: quy%"n I (1962,
quy%"n VI (1963, quy%"n XVI (1966.
F_ai Nam Th_c L_uc Ti^"n Bi"n (DNTLTB, Quy%"n 1, Hanoi, 1962.
F_ai Nam Chinh Bi"n Li_"t Truy_"n: Nh Ty S!n (DNCBLT, Hu"
(Vi_"n F_ai H_oc Hu", 1970.
Hong L" Nht Thng Chi (HLNTC, dch v chu thich b%!i Phan
Thanh Thuy, Paris (Public. de l'EFEO1985.
Lch Tri^"u Hi"n Ch!ng Lo_ai Chi (LTHCLC, Quy%"n 1: D Fa Chi,
Saigon, 1972.
Minh M_"nh Chinh Y"u (MMCY, Quy%"n 6, Saigon, 1974.
Ph%u Bi"n T_ap L_uc (PBTL, quy%"n 1, Saigon, 1972.

3. Sach v bao cao khoa h_oc

Aymonier, E.,
-"Lgendes historiques des Chames". Excursions et
Reconnaissances, XIV-No 32 (1890), pp. 145-206.
-"Premire tude sur les inscriptions tchames". Journal Asiatique ,
XVII-1 (1891), pp. 5-86.
Boisselier, J.,
La statuaire du Champa. Recherche sur les cultes et l'i-
conographie. Paris (Public. EFEO LIV) 1963.
Cabaton, A.,
"L'inscription chame de Bien-hoa". BEFEO IV-3 (1904), pp.
687-690.
Chappoulli, H.,
Aux origines d'une glise. Rome et les missions d'Indochine au
XVIIe sicle. Paris 1943 et 1948.
Coeds,
-"La plus ancienne inscription en langue chame". New Indian
Antiquary, Extrait Series I ( 1939), pp. 46-49.
-Les Etats hindouiss d'Indochine et d'Indonsie. Paris (De
Boccard) 1964.
Finot, L.,
- "Notes d'pigraphie I. Deux inscriptions de Bhadravarman Ier, roi
du Champa". BEFEO II (1902), pp. 185-191.
 Gop ph^n tm hi%"u l_ich s% Champa 35

- "Notes d'pigraphie III. Stle de ambhuvarman Mi-son".

BEFEO III (1903), pp. 206-211.
- "Notes d'pigraphie V. Puraga". BEFEO III (1903), pp.
630-654.
- "Notes d'pigraphie XII. Nouvelles inscriptions de Po Klaun
Garai". BEFEO IX-2 (1909), pp. 205-209.
- Compte-rendu "Le Royaume de Champa". BEFEO XXVIII
(1928), pp. 285-292.

Gay, B.,
"Vue nouvelle sur la composition ethnique du Camp".Actes du
sminaire sur le Camp organis l'Universit de Copenhague,
Paris (Travaux du CHCPI) 1988, pp. 49-58.
Jacq-Hergoualc'h, M.,
"L'arme du Camp au dbut du XIIIe sicle". Le Camp et le
Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991.
Lafont, P-B.,
- "Pour une rhabilitation des chroniques notes en ca moderne".
BEFEO LXVII (1980), pp. 105-111.
- "Aperu sur les relations entre le Camp et l'Asie du Sud-Est".
Actes du sminaire sur le Camp organis l'Universit de
Copenhague. Paris (Travaux de CHCPI) 1988, pp. 71-80.
- "Les grandes dates de l'histoire du Camp". Le Camp et le
Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991, pp. 7-23.
Ma Touan Lin, Ethnographie des peuples trangers la Chine.
Ouvrage compos au XIIIe sicle de notre re. Traduit pour la
premire fois du chinois par le Marquis d'Hervey de Saint Denys,
Paris 1883.
Mak Phoeun, "La communaut ca au Cambodge du XVe au XIXe
sicle". Actes du sminaire sur le Camp organis l'Universit de
Copenhague, Paris (Travaux du CHCPI) 1988, pp. 83-94.
Maspro, G.,
Le Royaume de Champa. Paris (Van Oest) 1928.
Nguyn Th Anh,
-"Le Nam Tien dans les textes vietnamiens". Histoire des
frontires de la Pninsule Indochinoise. I.- Les frontires du
Vietnam, Paris (L'Harmattan) 1989, pp. 121-127.
-Le Dai-Viet et ses voisins (En collaboration avec Bui Quang Tung
et Nguyen Huong). Paris (L'Harmattan) 1990.
36 Po Dharma

Parmentier, H. et Finot, L.,

"Le cirque de Mi-son (Quang-Nam)". BEFEO IV (1904), pp. 1-
173.
Po Dharma,
-Chroniques du Puraga. (Paris, thse de l'EPHE IVe section,
1978).
- Le Puraga (Camp). Ses rapports avec le Vietnam (1802-
1835). Paris (Public. de l'EFEO CXLIX), 1987 (2 Vol).
- "Etat des dernires recherches sur la date de l'absorption du
Camp par le Vietnam". Actes du sminaire sur le Camp organis
l'Universit de Copenhague. Paris (Travaux du CHCPI) 1987,
pp. 59-70.
- "Les frontires du Camp (Dernier tat des recherches)". Histoire
de frontires de la Pninsule Indochinoise. I.- Les frontires du
Vitnam, Paris (L'Harmattan), 1989, pp. 125-132.
- "Le dclin du Camp au dbut du XIIIe sicle". Le Camp et le
Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991, pp. 47-61.
Quach-Langlet, T. ,
"Le cadre historique de l'ancien Camp". Actes du sminaire sur le
Camp organis l'Universit de Copenhague. Paris (Travaux du
CHCPI) 1988, pp. 27-47.
Stein, R.,
"Le Lin-yi. Sa localisation, sa contribution la formation du
Camp et ses liens avec la Chine". Pkin, Han-hiue, Vol. II, Fasc.
1-3 (1947), pp. 1-135.
Tissanier, J.,
Relation de voyage du Pre J. Tissanier pendant les annes 1658,
1659 et 1660. Paris 1663.
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong
trong lch s% Champa*
P-B. La=ont**

D_a vo m_t s t li_"u c% c%ua Trung Quc, Vi_"t Nam, nhng

bia fa tm thy %! Champa (m_&c d m_t s cha f_!c qui fnh r r_"t
ngy thang, v nht l t li_"u vi"t b^&ng ti"ng Ch&m, ng^!i ta f co
m_t khai ni_"m s! l_!c v^" qua trnh lch s% c%ua v!ng quc Champa.
Ai cng bi"t r^&ng, nhi^"u t li_"u b^&ng ti"ng Han th^!ng hay noi
v^" Champa, nhng nhng bi"n c ny th^!ng f_!c ghi l_ai trong bao
nhi"u n&m v^" sau. Chinh v th", nhng tin tc fo khng f_at f_!c f_
chinh xac cho l&m v nhi^"u khi mang nhi^"u y"u t mu thun. Ngoi
ra, nhng s% gia Trung Quc hay Vi_"t Nam ch%i noi f"n Champa, m_t
khi v!ng quc ny co s_ li_"n h_" v!i quc gia mnh. Tnh tr_ang n^y l
nguy"n nhn chinh y"u gi%ai thich t_ai sao t li_"u Trung Quc v Vi_"t
Nam noi f"n Champa qua it v n_i dung c%ua no th^!ng mang nhi^"u
tinh cht lch s% khng trung th_c. Ri"ng v^" v&n b%an bia fa Champa,
m_t t li_"u qui gia nhng khng tranh kh%oi nhi^"u tr%! ng_ai. M_t ph^n
v s l_!ng c%ua no qua it so v!i bia fa Kampuchea, m_t ph^n khac
phat xut t^ s_ tht l_ac c%ua bia fa ny, cha tinh f"n s_ tn pha v&n
b%an lch s% Champa do F_ai Vi_"t ch%u tr!ng. Fi^"u c^n n"n nhn m_anh
l n"u bia fa Champa f cung cp cho chung ta nhi^"u tin tc v^" truy^"n
thng t% chc tn giao, ti"c r^&ng t li_"u fo ch%i nh&c s! qua nhng g
li"n quan f"n bi"n c lch s% c%ua v!ng quc ny. Cui cng, nhi^"u
bia fa khng mang ngy thang f tr%! thnh chng b_"nh kinh ni"n

* Bi vi"t b^&ng ti"ng Phap f&ng f^u ti"n trong cuc sach Le Campa et le Monde
Malais, Actes de la con=erence internationale sur le Campa et le Monde Malais
organisee l'Univeriste de Cali=ornie, Berkeley, 30-31 Aot 1990, t% chc b%!i
Center =or Southeast Asia Studies (UCB, USA v International O==ice o= Campa
(IOC-CAMPA, CHCPI, Paris, 1991, trang: 7-25.
** Ts. P.-B. La=ont l giao s c%ua Ecole Pratique des Hautes Etudes (Sorbonne, Paris.
40 P-B La=ont

trong cu_c bn th%ao f%" xac fnh th^!i gian c%ua t li_"u. Hi_"n t_!ng ny
cng gy th"m nhi^"u s_ nghi ng^! trong vi_"c tham kh%ao v&n b%an bia fa
Champa. Sau cng, fo l bi"n ni"n s% Champa (sakaray dak rai patao
vi"t b^&ng ti"ng Ch&m. Fy l t li_"u qua hi_"n f_ai v ch%i noi v^" lch s%
Champa sau th" k%y th 15. Th"m vo fo, bi"n ni"n s% ny ch%i l t
li_"u lch s% c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga, khng h^" nh&c f"n bi"n
c g li"n quan f"n cac ti%"u v!ng quc Champa %! mi^"n b&c, nh
Vijaya, Amaravati. Khng ai ph%u nh_n bi"n ni"n s% ny l t li_"u quan
tr_ong, nhng n_i dung c%ua no rt l gi!i h_an trong khng gian v th^!i
gian.

Vn f^" xac f_inh ni"n f_ai quan tr_ong trong lch s% c%ua m_t
v!ng quc Champa f suy tn f tr%! thnh cng vi_"c v cng kho
kh&n. B%!i v vi_"v lm ny cn ty thu_c vo quan fi%"m c%ua mi s% gia
v no cn mang bao nhi"u tinh cht khng trung th_c. Nht l fi v!i
Champa, m_t v!ng quc m s% gia ch%i fang %! tnh tr_ang thai nghi"n
cu v^" lch s% c%ua quc gia ny, chung ta n"n t_ f_&t l_ai vn f^" co n"n
noi v^" bi"n c quan tr_ong c%ua v!ng quc ny h!n l noi v^" ni"n f_ai
quan tr_ong c%ua hay khng ?. Bi ny vi"t v^" bi"n c l fung h!n.

1. S_ hnh thnhv!ng quc Champa

Danh t^ Champa xut hi_"n l^n f^u ti"n vo n&m 658 sau cng
nguy"n tr"n m_t bia fa tm thy %! mi^"n trung Vi_"t Nam. K%" t^ n&m
fo, danh t^ ny th^!ng f_!c dng trong nhi^"u t li_"u lch s% nh %!
Kampuchea vo n&m 668 trong v&n bia b^&ng ti"ng Ph_an. Fi v!i
v!ng quc %! mi^"n b&c, danh t^ Champa ch%i xut hi_"n vo n&m 809
trong t li_"u b^&ng ti"ng Han d!i hnh thc phi"n m: Tchan-tch'eng
(Chi"m Thnh Campapura.
Ph%ai ch&ng ni"n f_ai li"n quan f"n danh xng Champa v^a n"u
tr"n f chng minh cho s_ thnh hnh v!ng quc Champa vo th" k%y
th 7? Th_t ra, vo th" k%y th 7 ny, chung ta khng tm thy m_t du
tich no noi v^" s_ hnh thnh v!ng quc Champa %! mi^"n trung Vi_"t
Nam. Ngoi ra, chung ta cung cha bao gi^! co t li_"u lch s% noi v^" s_
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 41

thnh hnh chinh xac c%ua v!ng quc Champa cng nh nhng tin tc
khac li"n quan f"n s_ ti"n trnh c%ua s_ thnh hnh v!ng quc
Champa th^!i fo. F%" tr%a l^!i cho cu h%oi ny, chung ta b&t f^u fi vo
ch%u f^" d_a tr"n t li_"u hi_"n co hm nay.
Tr!c ti"n, chung ta ph%ai noi f"n bia fa Champa. Hai bia fa
f^u ti"n tm thy %! F^ng D!ng vi"t vo n&m 875 (L. +inot, BE+EO,
IV: 48 v %! Nha Trang vi"t vo n&m 1173 (A. Bergaigne, 1889: 244-
245 co f^" c_p f"n gia ph%a hong gia Champa trong th^!i qua kh rt
lu di. Sau khi kh%ao sat hai bia fa ny, chung ta t_am k"t lu_n r^&ng s_
hnh thnh gia ph%a ny co th%" l m_t s_ ki"n t_ao d_a theo truy^"n
thuy"t c%ua n F_ Giao. Nhng fo cng co th%" l ph!ng cach ly lu_n
c%ua m_t s vua chua Champa f chi"m fo_at ngi bau f%" r^i t_ nng
cao gia ph%a c%ua mnh l m_t trong nhng nhom gia ph%a hong gia
Champa f co t^ ngn xa. Chinh v th", ng^!i ta khng f_&t ni^"m tin
tuy_"t fi vo truy^"n thuy"t ny. Ng_!c l_ai, cng nh^! bia fa tm thy %!
Tr Ki_"u (Cds, 1939: 46-49, ng^!i ta bi"t m_t cach ch&c ch&n r^&ng
vo th" k%y th 4, dn t_c sng trong vng Champa f noi m_t th
ti"ng, fo l ti"ng Ch&m.
N"u chung ta fi tm du tich trong t li_"u Trung Quc, ng^!i ta
cng f_!c bi"t r^&ng tr!c th" k%y th 7, t li_"u ny f f_&t danh xng
cho m_t v!ng quc n^&m %! mi^"n trung Vi_"t Nam l Lin-yi. Bi nghi"n
cu c%ua ng R. Stein f cho thy r^&ng v!ng quc m Trung Quc g_oi
l Tchan-Tch'en (Chi"m Thnh Campa ch%i l m_t danh xng khac
c%ua v!ng quc Lin-yi. V ng ta n"u nhi^"u d ki_"n li"n quan f"n ti"n
trnh c%ua lch s%, ngn ng v nhn ch%ung nh^&m chng minh s_ li"n h_"
gia Lin-yi v Champa, tuy r^&ng bi"n gi!i chinh tr gia Lin-yi v
Champa vn cn l m_t gi%a thuy"t t_am th^!i.
S_ xut hi_"n danh t^ Champa hay Lin-yi trong lch s% l m_t
vn f^" rt quan tr_ong, nhng xac fnh th^!i gian v khng gian li"n
quan f"n s_ thnh c%ua v!ng quc ny cng l fi^"u fang chu tm h!n.
Ai cng bi"t, y"u t li"n quan f"n s_ thnh l_p v!ng quc Lin-yi vn
cn lu m^!, v ng^!i ta ch%i bi"t d_a vo t li_"u Trung Quc. Ti"c r^&ng,
t li_"u gc vi"t v^" Lin-yi ny khng cn na. Hm nay, ng^!i ta ch%i
dng nhng v&n b%an chep tay sau ny m ngy thang khng co g l
chinh xac. D sao fi na, s% gia R. Stein cho bi"t r^&ng v!ng quc
Lin-yi hnh thnh vo kho%ang n&m 192 tr!c cng nguy"n trong m_t
42 P-B La=ont

khu v_c %! mi^"n trung Vi_"t Nam g_oi l Je-nan, tc l khu v_c n^&m t^
c%a Ho^anh S!n (sng Gianh f"n fo H%ai Vn (phia nam Hu".
V!ng quc Lin-yi ny f_!c thnh l_p trong n_i fa c%ua m_t ph%u c%ua
Trung Quc g_oi l Siang-lin, sau cu_c am sat nh lnh f_ao gc ng^!i
Hoa c%ua ph%u ny do s_ t% chc c%ua m_t nhom ng^!i fa ph!ng c%ua
Lin-yi. N"u s_ hnh thnh v!ng quc Lin-yi fa thnh cng vo cui
th" k%y th hai, fo cng l nh^! c! h_i suy s_up chinh tr c%ua tri^"u fnh
trung !ng Trung Quc th^!i fo v nht l s_ hnh thnh ny n^&m trong
khu v_c fa s l th% dn, trong fo dn gc Trung Quc khng gi vai
tr g quan tr_ong. Theo t li_"u Trung Quc, th% dn c%ua khu v_c ny
l nhng ng^!i ''man sng ngoi l^" bi"n gi!i'' hay l ng^!i ''man Je-
nan''. Chinh h_o l sang l_p vi"n c%ua v!ng quc Lin-yi ny. F t^
nhi^"u n&m qua, ng^!i ta c tin r^&ng ''ng^!i man'' ny t^ vng mi^"n
nam (tc l Qu%ang-nam trn sang. Nhng tr"n th_c t", R. Stein f
chng minh r^&ng th% dn ny cng co th%" t^ mi^"n ty trn sang hay t^
ph%u Siang-lin di c f"n, v chinh quy^"n Trung Quc khng f%u fi^"u
ki_"n f%" ki%"m soat bi"n gi!i ph%u ny. Theo R. Stein, trung tm chinh tr
c%ua Lin-yi th^!i fo f_&t %! Hu" v sau fo m!i bnh tr!ng tr"n ton di_"n
lnh th% c%ua ph%u Siang-lin m bi"n gi!i phia nam l fo H%ai Vn.
Cng theo t li_"u Trung Hoa, Lin-yi cng co th%" l danh t^ phi"n m
t^ Siang-lin m ra. Xut hi_"n l^n f^u ti"n trong t li_"u Trung Hoa vo
n&m 220 v 230, v!ng quc Lin-yi t^ t^ bnh tr!ng lnh th% c%ua
mnh tr"n khu v_c Je-nan %! mi^"n b&c f%" r^i m%! r_ng bi"n gi!i cho
f"n c%a Honh S!n vo gia th" k%y th 4. Phia nam fo H%ai Vn, fo
l khu v_c c%ua m_t s b_ l_ac hay ti%"u v!ng quc c%ua th% dn khac
(tri^"u cng x +ou-nan, Kampuchea khng co s_ li"n h_" v!i Lin-yi.
Nhi^"u t li_"u cng f chng minh r^&ng, nhng ng^!i ''man''
sang l_p v!ng quc Lin-yi l dn t_c gc ng^!i Fa F%ao noi ti"ng M
Lai A, nhng ti"c r^&ng khng ai co th%" kh%&ng fnh f_!c, v thi"u t
li_"u, nhng ng^!i noi ti"ng M Lai A fo f b n F_ hoa cha. M_t
s nh nghi"n cu nh L. +inot ch%&ng h_an cho r^&ng h_o f b %anh
h%!ng c%ua n^"n v&n minh n F_ Giao. Ng_!c l_ai, G. Coeds khng
cng quan fi%"m ny v cho r^&ng, n"u co %anh h%!ng n F_ Giao fi
na, nhng %anh h%!ng ny ch%i xut hi_"n trong nhng ni"n f_ai v^" sau.
Fo l hai gi%a thuy"t fa ra, nhng hai gi%a thuy"t ny khng cho chung
ta b^&ng chng c_u th%" f%" chng minh s_ hi_"n hu n F_ Giao trong
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 43

khu v_c ny. Chinh v th", khng ai bi"t f_!c, t^ ni"n f_ai no v!ng
quc Lin-yi b sat nh_p vo Champa v t^ khi no co s_ xut hi_"n m_t
v!ng quc n F_ Giao %! mi^"n trung Vi"t Nam dng ti"ng M Lai
trong h_" thng hnh chanh c%ua mnh.

Ngoi nhng gi%a thi"t m m^! fo, chung ta l_ai g_&p nhng kho
kh&n khac fo l khng ai bi"t f_!c m_t cach r r_"t bi"n gi!i chinh tr
v v tri chinh xac c%ua th%u f Lin-yi th^!i fo. Ch%i t li_"u vi"t tr"n bia
fa m!i co th%" tr%a l^!i nhng cu h%oi ny. Ti"c r^&ng, tr"n 206 bia fa
Champa hi_"n lu tr b"n Phap, 87 bia fa vi"t b^&ng ti"ng Ch&m v 15
b^&ng Ph_an ng cha f_!c nghi"n cu v dch thu_t.
Fi^"u m ng^!i ta co th%" kh%&ng fnh r^&ng, fo l Lin-yi, sau khi
hnh thnh v!ng quc, b&t f^u m%! r_ng bi"n c!ng v^" phia nam c%ua
fo H%ai Vn (mi^"n nam Hu", n!i sinh sng c%ua m_t c_ng f^ng dn
t_c f b n F_ hoa v noi ti"ng M Lai. Bi"n c ny cho phep chung
ta ngh r^&ng, d^!ng nh Lin-yi thay f%i danh xng c%ua mnh f%" tr%!
thnh danh xng Champa, khi f thnh cng chinh ph_uc m_t s ti%"u
v!ng quc %! mi^"n nam f%" lm thu_c fa c%ua mnh. Ti"c r^&ng, ng^!i
ta cng khng co t li_"u ch&c ch&n noi v^" bi"n gi!i c%ua cac v!ng
quc mi^"n nam ny, cng nh ng^!i ta cng khng bi"t t^ n&m no v
qua ph!ng thc no nhng v!ng quc mi^"n nam b Lin-yi f h__.
Qua s% li_"u noi v^" Lin-yi, ng^!i ta f_!c bi"t l v!ng quc ny
f d^!i th%u f c%ua mnh m_t l^n t^ mi^"n b&c sang mi^"n nam trong khu
v_c Tr Ki_"u (Qung Nam, khu v_c m nh kh%ao c% J. Y. Cleays f
khai qu_t v kh%ao sat. S_ di chuy%"n th%u f ny co ch&ng l ni"n f_ai
xac fnh s_ bi"n hoa Lin-yi thnh Champa? Th_t ra, nhi^"u t li_"u kh%ao
c% h_oc cho bi"t l co m_t th%u f c %! Tr Ki_"u, nhng khng ai bi"t
f_!c th%u f ny mang danh xng g? Ngoi ra, ng^!i ta f_!c bi"t l
co m_t bia fa b^&ng mu t_ ti"ng Ph_an f_!c tm thy %! M S!n (cach
Tr Ki_"u vi ch_uc cy s vi"t vo n&m 400, nhng ni"n f_ai ny
khng ph%ai l n&m chng minh s_ hnh thnh trung tm n F_ Giao %!
Tr Ki_"u, n!i m ng^!i ta cho fo l th%u f c%ua Lin-yi.
G. Coeds (1964: 95 cn f_&t nghi vn v^" s_ di chuy%"n th%u f
Lin-yi sang mi^"n nam vo th" k%y th 4. Ng_!c l_ai, R. Stein khng f_&t
nghi vn g v^" gi%a thuy"t ny. V r^&ng, ng^!i ta f tm thy m_t bia fa
b^&ng ti"ng Ph_an %! Qu%ang Nam v Phu Khanh vi"t vo cui th" k%y th
44 P-B La=ont

4 do ng vua Bhadravarman f%" l_ai, vua m nhi^"u nh nghi"n cu

th^!ng cho fo l vua c%ua Lin-yi th^!i fo. Tuy nhi"n R. Stein vn co
nghi vn m_t vn f^" fo l danh xng Bhadravarman %! trong bia fa v
vua Lin-yi trong v&n ki_"n Trung Quc co nhi^"u s_ d bi_"t. Theo ng
ta, s_ khac bi_"t danh xng ny co nguy"n nhn chinh fo l vua Lin-yi
trong b%an v&n Trung Quc fong f %! Hu", cn vua Bhadravarman c%ua
Lin-yi do bia fa f%" l_ai, fong f %! Qung Nam.
Nhn qua cac t li_"u lch s%, ngn ng hay nhn ch%ung, khng ai
cn nghi ng^! na l v!ng quc Lin-yi t_ bi"n hoa f%" tr%! thnh
Champa trong kho%ang th^!i gian t^ cui th" k%y th 2 f"n cui th" k%y
th 4. Nhng vo n&m no, fo l vn f^" cha ai tm ra cu tr%a l^!i.
Ngoi vn f^" khuc m&c v^" ni"n f_ai ny, t li_"u Trung Quc cn
cho bi"t m_t d ki_"n khac m khng ai bi"t f_!c nguy"n nhn t_ai sao,
fo l k%" t^ n&m 756/757 (Pelliot, BE+EO, IV: 196, t li_"u ny l_ai
thay f%i danh xng Lin-yi thnh v!ng quc Houan-wang (hay Hong
V!ng. Trong khi ch^! f_!i s_ tr%a l^!i c%ua cac nh chuy"n mn v^" bia
fa hay t li_"u Trung Quc v^" nhng khuc m&c ny, nhi^"u nh s% h_oc
f chp nh_n t_am th^!i l v!ng quc Lin-yi hay Champa f thnh
hnh vo n&m 192 sau cng nguy"n.

2. S_ suy tn c% u a Champa n F_ Gi a o

Tt c%a s% gia f^"u ngh r^&ng, v!ng quc Champa n F_ Giao

(tc l m_oi c! cu t% chc chinh tr, hnh chanh hay tn giao f^"u d_a
tr"n th%" ch" c%ua n^"n v&n minh n F_ b di_"t vong vo n&m 1471,
n&m fanh du s_ s_up f% c%ua th%u f Vijaya (th%u f ny d^!i t^ khu v_c
Amaravati sang Bnh Fnh vo n&m 1000. Cng n"n nh&c l_ai r^&ng,
vo n&m 1471, vua F_ai Vi_"t l L" Thanh Tng fem qun xm chi"m
Vijaya (F^ Bn. Khi f thnh cng, ng ta ra l_"nh ti"u di_"t ti fa tn
binh Champa v chuy%"n nhng t binh c%ua quc gia ny sang Th&ng
Long v sau cng l san b^&ng th%u f Vijaya f%" xoa s_ach hon ton du
tich v&n hoa Champa trong khu v_c ny. S_ s_up f% Vijaya vo n&m
1471 ch%i l k"t qu%a c%ua 11 th" k%y chi"n tranh gia Champa theo n^"n
v&n minh n F_ Giao chng l_ai F_ai Vi_"t %! phia b&c chu %anh h%!ng
v&n hoa Trung Quc, m_t v!ng quc f t^ng mang bao hoi b%ao
nh^&m th_c thi chinh sach ''Nam Ti"n'' c%ua mnh. Fy cng l chi"n
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 45

tranh nh^&m gi%ai quy"t s_ sng cn c%ua hai quc gia th nghch ny.
Nhng k%" t^ th" k%y th 10, tr!c s_ bnh tr!ng m_anh m dn s c%ua
F_ai Vi_"t, Champa ph%ai t^ b%o d^n d^n ft fai mi^"n b&c c%ua mnh. N&m
1471 cng l n&m fanh du s_ chi"n th&ng c%ua n^"n v&n minh Trung
Quc chng l_ai v&n hoa n F_ Giao f t^ng thng tr khu v_c mi^"n
fng Fng D!ng k%" t^ th" k%y th 4. F%" xac fnh s_ chi"n th&ng vnh
cu c%ua mnh, F_ai Vi_"t f san b^&ng th%u f Vijaya (F^ Bn, sau fo l_ai
ap d_ung chinh sach Vi_"t hoa trong khu v_c ny. Cng nh^! chinh sach
ny, F_ai Vi_"t f thnh cng trong vi_"c xm chi"m mi^"n b&c Champa,
m_t khu v_c m ng^!i ta th^!ng g_oi l m_ach mau c%ua n^"n v&n minh
n F_ Giao v cng l trung tm truy^"n ba n^"n v&n minh Ph_an ng
ny. Cng %! trong khu v_c mi^"n b&c Champa ny, ng^!i ta f tm thy
nhi^"u di tich f^"n fi f^ s_ c%ua n F_ Giao v Ph_t Giao F_ai Th^a
c%ua Champa.
S_ suy tn th%u f Vijaya f fanh du m_t bi"n c chinh tr v
cng quan tr_ong, nhng fo khng ph%ai l y"u t f!n thu^n gi%ai thich
cho s suy vong n^"n v&n minh n F_ %! Champa noi ri"ng v %! Fng
D!ng noi chung. Tr"n th_c t", n^"n v&n minh n F_ f b suy thoai t^
lu, phat xut t^ s_ li b!c c%ua v&n hoa Ph_an ng m Champa th^!ng
coi fo l y"u t c! b%an c%ua n^"n v&n minh c%ua mnh. Bia fa b^&ng Ph_an
ng cui cng xut hi_"n %! Champa vo n&m 1253 f chng minh r
r_"t gi%a thuy"t li"n quan f"n s_ suy tn c%ua Ph_an ng %! tr"n v!ng quc
ny. Ngoi ra, s_ suy tn c%ua n^"n v&n minh n F_ Giao %! Champa
cng phat xut t^ m_t nguy"n nhn khac na, fo l s_ vng d_y c%ua
n^"n v&n minh H^i Giao %! n F_ vo th" k%y th 12. Trong kho%ang th^!i
gian f!ng f^u v!i s_ lan trn m_anh m c%ua H^i Giao, v!ng quc n
F_ t_ c&t ft s_ li"n h_" c%ua mnh v!i Fng D!ng f%" r^i t_ b%o qu"n
d^n d^n vai tr c%ua mnh trong khu v_c ny.
Ngoi y"u t H^i Giao, ng^!i ta cn thy xut hi_"n nhng y"u
t khac na f%" gi%ai thich cho s_ suy tn c%ua v&n minh n F_ Giao %!
Champa. Fo l cng vo th" k%y th 12 ny, v!ng quc Champa b&t
f^u nghi ng^! uy quy^"n c%ua th^n thanh n F_ khng cn f%u m%anh l_c
f%" b%ao v_" Champa chng l_ai s_ xm l&ng c%ua Kampuchea, F_ai Vi_"t
hay Trung Quc. Chinh v th", nhn dn Champa ngy cng khng
cn tin vo th^n quy^"n n F_ f%" giup mnh. V cac vua chua
Champa khng mun nh_n di_"n mnh l fa con c%ua th_!ng f" gc
46 P-B La=ont

n F_ na f%" r^i t^ fo xoa b%o d^n d^n m_t s nghi l" theo truy^"n
thng n F_ Giao trong tri^"u fnh c%ua mnh. Nhng d ki_"n fo f
chng minh r^&ng v!ng quc Champa fang tr%ai qua m_t giai fo_an
kh%ung ho%ang tri"t ly tn giao. V s_ kh%ung ho%ang tinh th^n ny f gop
ph^n quan tr_ong trong nhng y"u t nh^&m gi%ai thich s_ suy tn c%ua
v&n hoa n F_ %! Champa vo th" k%y th 13. Th"m vo fo, nhng
bi"n c chinh tr khac vo th" k%y th 14 cng fa truy^"n thng n F_
Giao fi vo con f^!ng suy thoai hon ton.
S_ suy vong ny bu_c Champa ph%ai b%o fi d^n d^n nhng g m
v!ng quc Champa vy m_!n t^ n F_ Giao f%" lm n^"n t%ang c%ua t%
chc x h_i v tn giao c%ua mnh: t^ h_" thng Ph_an ng, nghi l", tri"t
ly t% chc th" gi!i v hnh f"n quan ni_"m t% chc quc gia v x h_i.
S_ suy tn c%ua v&n hoa n F_ f lm s_up f% hon ton m_t n^"n t%ang
tinh th^n m Champa f t^ng coi fo l y"u t c^n thi"t trong s_ hnh
thnh c%ua t% chc chinh tr trong v!ng quc ny. B!c sang th" k%y
th 14, m_&c d m_t danh nhn nh Ch" B^ng Nga (1360-1390 f
fem l_ai m_t anh sang m!i cho s_ sng d_y c%ua v!ng quc Champa,
nhng cng khng cu vn n%i s_ suy tn c%ua n^"n v&n minh n F_ %!
Champa. N&m 1466, th%u f Vijaya b F_ai Vi_"t chi"m c; m_t l^n na
vo n&m 1471, th%u f ny r!i h%&n vo tay F_ai Vi_"t. Fo cng l n&m
fanh du m_t s_ b_ai vong bt ng^! m cac nh c^m quy^"n Champa
khng tm ra nguy"n nhn f%" gi%ai thich.
Ai cng cng nh_n r^&ng, n&m 1471 l^a n&m fanh du s_ s_up f%
c%ua v&n minh v^a v&n hoa n F_ giao %! Champa, nhng no khng ph%ai
l n&m fanh du s_ suy vong c%ua Champa nh nhi^"u ng^!i th^!ng
hi%"u l^m. Cng f^ng qu"n r^&ng, m_t khi f chi"m c Vijaya vo n&m
1471, F_ai Vi_"t khng f%u sc l_c f%" chinh ph_uc mi^"n nam Champa,
nht l v!ng quc Panduranga, n!i m nhn dn mi^"n nam ny
th^!ng n%i d_y f%" fu tranh nh^&m fi quy^"n f_c l_p. Cng trong khu
v_c mi^"n nam ny m Champa f dng l^am c! s%! sau n&m 1471 nh^&m
b%ao v_" cho s_ sng cn c%ua mnh. Nhi^"u t li_"u F_ai Vi_"t v Trung
Quc cho bi"t r^&ng sau n&m 1471, m_t v t!ng c%ua Vijaya l B Tr
Tr ch_ay sang %n nau %! mi^"n nam v t_ tn mnh l vua c%ua Champa.
Fi v!i nh s% h__oc G. Maspero, v!ng quc mi^"n nam ny ch%i co t"n
nhng khng co qun f_i. Fy l m_t gi%a thuy"t sai l^m. M_&c d ft
fai ch%i f_!c thu g_on trong hai khu v_c Panduranga v Kauthara
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 47

(Khanh Ha, v!ng quc ''Champa m!i'' ny f by t%o y chi ki"n tr

nh^&m f%am b%aoquy^"n f_c l_p c%ua mnh qua my th" k%y v^" sau.
Fi^"u m chung ta c^n nh&c f"n fo l ''Champa m!i'' ny co m_t
s&c thai khac h%&n v!i Champa %! mi^"n b&c. S&c thai quan tr_ong f^u ti"n
fo l Champa %! mi^"n nam hnh thnh tr"n nhng y"u t tn giao v
ph!ng cach t% chc chinh tr, x h_i hon to^an khac bi_"t v!i Champa
n F_ Giao c%ua mi^"n b&c. Chinh v th", ng^!i ta khng tm thy du
v"t th_t s_ c%ua n F_ Giao trong khu v_c mi^"n nam (Panduranga.
Nhng t^ng l!p cai tr %! ''Champa m!i'' ny t_ khai tr^ nhng nghi l"
n F_ Giao nh^&m tn th^! gia fnh hong gia hay th^n t_!ng hoa vua
chua. N"u s_ vi_"c ny f x%ay ra, l v t^ng l!p cai tr %! mi^"n nam f
fon nh_n m_t tri"t ly tn giao m!i trong v!ng quc c%ua mnh, tri"t ly
d_a tr"n y"u t tin ng!ng dn gian fa ph!ng v dung h^oa v!i v&n
hoa H^i Giao f xm nh_p vo Champa vo th" k%y 16. So v!i h_"
thng t% chc quc gia %! mi^"n b&c, vua Champa %! Panduranga khng
t_ xng mnh l fa con c%ua th_!ng f" n F_ Giao, nhng l m_t nh
lnh f_ao chinh tr c%ua m_t quc gia m thi. Chinh v th", cac vua
chua Panduranga khng dng danh xng Ph_an ng f%" f_&t t"n cho
mnh, khng t_ac t_!ng qua hnh %anh th^n thanh f%" f_ai di_"n cho chinh
b%an thn mnh. Nhng nh lnh f_ao chinh tr %! mi^"n nam ch%i t_ cho
mnh l ng^!i lnh t_u phat xut t^ qu^n chung Champa khng h!n
khng kem, m_t lnh t_u ch%i d_a vo s_ y%"m tr_! c%ua nhn dn h!n l
fi h%oi f_!c s_ th^! ph_!ng c%ua nhn dn. Sau cng, v!ng quc
Panduranga mi^"n nam t_ ly khai d^n d^n v!i nhng g co tinh cht n
F_ Giao f%" fi tm m_t tri"t ly m!i cho h_" thng t% chc v tr_u ri"ng t
c%ua mnh, trong fo tri"t ly H^i Giao vn l m_t trong nhng y"u t
quan tr_ong k%" t^ th" k%y th 17.
Cng n"n nh&c l_ai r^&ng, s_ s_up f% c%ua v!ng quc Vijaya vo
n&m 1471 ch%i chng minh nhng y"u t tich c_c c%ua dn Vi_"t trong
cu_c Nam Ti"n, ch khng ph%ai l m_t c! s%! lch s% chng minh s_
suy tn c%ua v!ng quc Champa nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m. Fng
tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, s_ tht b_ai c%ua Vijaya vo n&m 1471
f fanh du m_t bi"n c chinh tr v cng quan tr_ong, fo l Champa
fang chuy%"n hoa vo m_t n^"n v&n minh m!i. Tr!c n&m 1471,
Champa rt t_ ho cho mnh l m_t v!ng quc n F_ Giao. T^ n&m
1471, v!ng quc Champa f t_ ly khai v!i n F_ Giao f%" xy d_ng
48 P-B La=ont

h_" thng t% chc quc gia c%ua mnh hon ton d_a tr"n truy^"n thng
fa ph!ng v dung ha v!i v&n hoa H^i Giao.
Tom l_ai, nhng d ki_"n v^a trnh by %! ph^n tr"n cho chung ta
thy r r_"t l 1471 khng ph%ai l n&m fanh du s_ suy vong c%ua
Champa, nhng l s_ suy vong c%ua n^"n v&n minh n F_ %! v!ng quc
ny.

3. Ngy cui cng c%ua Champa

Cho f"n hm nay, cac nh s% h_oc chuy"n v^" Fng Nam A

khng cng quan fi%"m v^" th^!i fi%"m suy vong Champa. M_t s quan
fi%"m, nht l quan fi%"m c%ua s% gia chuy"n v^" n F_ Giao, cho r^&ng
v!ng quc Champa f suy t^an vo n&m 1471 (G. Cds, 1964: 430.
Ng_!c l_ai, nhng s% gia chuy"n v^" Vi_"t Nam cho r^&ng n&m 1692/1693
m!i l ngy suy tn cui cng c%ua v!ng quc ny. Qua hai gi%a thuy^"t
fo, chung ta nh_n thy r^&ng d^!ng nh nhng s% gia ny, d l gc
Vi_"t hay u Chu, f khng fi su vo s_ nghi"n c lch s% Champa.
H_o ch%i noi f"n Champa khi no v!ng quc ny co bi"n c chinh tr
g li"n h_" v!i F_ai Vi_"t m thi. Nhn f_oc qua m_t ch!ng m_uc trong
s% li_"u Vi_"t Nam noi f"n ngy s_up f% c%ua v!ng quc Champa vo
n&m 1692, nhng s% gia ny t_ cho fo l n&m chinh thc c%ua ngy suy
vong Champa, nhng h_o khng c^n ch%i trich hay ph" bnh t li_"u lch
s% ny (L" Thanh Khi, 1955: 265 v h_o cng khng c^n f_oc nhng
ch!ng m_uc khac vn cn nh&c f"n s_ hi_"n hu c%ua Champa.
Ngoi s% gia Vi_"t Nam, cac chuy"n gia v^" Champa h_oc cng
khng f^ng y v!i nhau v^" ngy suy vong ny, m_&c d^u nhng chi ti"t
fo f f_!c trnh by r r_"t trong bi"n ni"n s% Champa (Sakaray dak
rai patao, chi ti"t hon ton khac bi_"t v!i t li_"u lch s% Vi_"t Nam. S_
bt f^ng y ki"n ny xut phat t^ m_t d ki_"n chinh y"u fo l fa s
chuy"n gia ny tin vo E. Aymonier, m_t nh nghi"n cu f tuy"n b
vo n&m 1890 r^&ng b_ bi"n ni"n s% Champa vi"t b^&ng ti"ng Ch&m
hi_"n f_ai ch%i l ct chuy_"n hoang f^!ng, khng co gia tr lch s% th_t
s_. Chinh v th", fa s chuy"n gia v^" Champa ch%i bi"t d_a vo n&m
1692 do t li_"u Vi_"t Nam cung cp f%" k"t lu_n r^&ng1692 chinh l n&m
fanh du s_ suy vong c%ua Champa.
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 49

N"n ch&ng fng y v!i s% gia chuy"n v^" n F_ Giao hay chuy"n
v^" Vi_"t Nam H_oc f%" ly 1471 hay l 1692 lm chu%n c%ua s_ vong
quc Champa? Fy l m_t gi%a thuy"t phi khoa h_oc. B%!i v, bi"n ni"n
s% Champa, t li_"u lch s% Vi_"t Nam hay nhng v&n ki_"n Ty Ph!ng
f chng minh r r_"t l sau th" k%y th 17, v!ng quc Champa vn
cn t^n t_ai. Ai cng bi"t r^&ng, t li_"u Vi_"t Nam ch%i noi r^&ng vo n&m
1692, nh Nguy"n chi"m fong Champa, thay t"n v!ng quc ny
thnh Trn Thu_n Thnh v thnh l_p th"m m_t ph%u Bnh Thu_n
nh^&m qu%an ly dn gc Vi_"t sng trong lnh th% v!ng quc Champa
ny. Sau cu_c n%i lo_an vo n&m 1694 c%ua nhn dn Champa chng l_ai
chinh sach xm l_!c c%ua nh Nguy"n, tri^"u fnh Hu" quy"t fnh tr%a l_ai
f_c l_p cho Champa, nhng v%n ti"p t_uc g_oi Champa b^&ng danh xng:
Trn Thu_n Thnh. D_a tr"n s_ thay f%i danh xng ny vo n&m
1692, nhi^"u nh s% h_oc f dng ni"n f_ai 1692 f%" am ch%i cho ngy suy
tn Champa. Fung ra, n&m 1692-1694 l n&m fanh du quy^"n thng
tr c%ua nh Nguy"n trong n_i b_ t% chc c%ua Champa th fung h!n,
nhng Champa vn l m_t quc gia f_c l_p ri"ng bi_"t, co m_t h_"
thng hnh chanh ri"ng, qun f_i ri"ng.
N"u noi r^&ng sau n&m 1692, v!ng quc Champa vn cn t^n
t_ai, th n&m no Champa b xoa b%o tr"n b%an f^ ?
Cng c^n nh&c l_ai r^&ng vo n&m 1694, nh Nguy"n trao quy^"n
f_c l_p cho Champa nhng bu_c v!ng quc ny ph%ai t^ b%o ch%u
quy^"n phap ly tr"n c_ng f^ng ng^!i Vi_"t sng trong khu v_c ny. V
n&m 1697, nh Nguy"n thnh l_p m_t ph%u Bnh Thu_n trong lnh th%
Champa. S_ hnh thnh ph%u Bnh Thu_n ny khng co ngha l nh
Nguy"n xm chi"m hon to^an Champa th^!i fo. B%!i r^&ng, ph%u Bnh
Thu_n ny ch%i l m_t c! quan hnh chanh c%ua nh Nguy"n trong l%anh
th% Champa nh^&m cai qu%an dn Vi_"t sng trong v!ng quc ny. Fy
l m_t h_" thng chinh tr rt g^n g%ui v!i th%" ch" %! Ty Ph!ng m
ng^!i ta t^ng g_oi l ''Capitulation''1. B^&ng chng c_u th%" l bi"n gi!i

1 H_" thng hnh chanh nh^m gi%ai quy"t nhng vn f^" phap ly gia ng^!i Thi"n Chua
Giao sng trong khu v_c H^i Giao. Sau fo, h_" thng f_!c lan trn trong th" gi!i,
ch%&ng h_an Xi"m La, m_t v!ng quc f_c l_p trong l%anh th% cu%a Thai Lan. H_"
thng ny cng th^!ng ap d_ung nh^m gi%ai quy"t vn f^" phap ly cu%a dn n!c
50 P-B La=ont

ph%u Bnh Thu_n ch%i t_p trung nhng thn xom ng^!i Vi_"t hay ft fai
thu_c quy^"n s%! hu c%ua nh Nguy"n t_oa l_ac tr"n lnh th% Champa ny.
Th"m vo fo, nhng quan l_ai trong ph%u Bnh Thu_n ch%i co nhi_"m v_u
b%ao v_" quy^"n l_!i dn Vi_"t, m_t khi co vn f^" phap ly v!i nhn dn
Champa hay v!i hnh chanh c%ua v!ng quc ny. Do fo, ng^!i ta
khng th%" coi fo l quy^"n f h_ c%ua nh Nguy"n k%" t^ n&m 1692.
L_!i d_ung s_ hi_"n di_"n c%ua chinh quy^"n ph%u Bnh Thu_n v nht
l quy^"n mua ban ft fai %! Champa, dn Vi_"t ngy cng t&ng th"m
fng f%ao tr"n lnh th% ny. Cho f"n na th" k%y th 18, Champa vn
cn ch%u quy^"n tr"n v!ng quc mnh, nhng lnh th% c%ua Champa f
tr%! thnh v"t d^u loan xen k%e trong bi"n gi!i ph%u Bnh Thu_n.
N&m 1771, chi"n tranh gia Ty S!n v Nguy"n Anh bng n%.
K%" t^ fo, Champa tr%! thnh khu v_c n^&m gia hai fa f^u ki%"m soat
b%!i Ty S!n %! phia b&c v Nguy"n Anh %! phia nam. F bao l^n, hai
phe fi nghch Vi_"t Nam ny f xm chi"m Champa. V tr%ai bao n&m
chi"n tranh gia Ty S!n v Nguy"n Anh, Champa f b xoa b%o tr"n
b%an f^. May thay l vo n&m 1802, Nguy"n Anh, f fanh b_ai Ty
S!n, sau fo l"n lm vua ly ni"n hi_"u l Gia Long. Khi f thnh cng,
Gia Long cho tai l_p v!ng quc Champa v cho m_t v t!ng gc
dn t_c Ch&m, ng^!i k" c_n c%ua mnh l"n lm vua v!ng quc ny.
D sao fi na, s_ u fi c%ua Gia Long vn cn mang bao nhi"u s_
nghi vn fo l Champa f tr%! thnh m_t quc gia f_c l_p nhng li_"u
v!ng quc ny co f%u quy^"n l_c v ch%u quy^"n f%" ki%"m soat ft fai
c%ua mnh b n^&m xen k%e trong cac lng x ng^!i Vi_"t? Lm sao fnh
ngha f_!c vai tr chinh tr c%ua vua chua Champa th^!i fo m_t m_t khi
h_o ch%i l ng^!i do Gia Long d_ng l"n f%" n&m quy^"n trong v!ng quc
ch%i f_!c xem nh l m_t quc gia f_c l_p d!i s_ b%ao tr_! c%ua tri^"u
fnh Hu" m cho f"n hm nay khng ai tm thy v"t tich hi_"p !c
chinh thc c%ua ch" f_ chinh tr ny. Th"m vo fo, ng^!i ta cng co
th"m nghi vn fo l vua Champa th^!i fo ch%i f_!c mang chc Ch%!ng
C! do Gia Long ban cho m thi.

ngoi d!i quy^"n cai tr_i c%ua ta Lnh S_ n!c fo hay cho phep n!c ngoi co ch%u
quy^"n tr"n s%! h%u ft fai c%ua dn mnh %! n!c ngoi.
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 51

Trong cun sach c%ua Po Dharma ''Panduranga-Champa: 1802-

1835, t_p 1'', tac gi%a cho bi"t r^&ng k%" t^ n&m 1802, Champa ch%i l
m_t v!ng quc ch h^u c%ua Gia Long v s_ sng cn c%ua v!ng quc
mang danh l f_c l_p ch%i ty thu_c vo n hu_" c%ua tri^"u fnh Hu".
Th_t ra, Champa f_c l_p th^!i fo ch%i th%" hi_"n qua m_t m hnh chinh
tr rt l f_&c bi_"t fo l v!ng quc ny co quy^"n f_&t ra th%" ch" thu
thu" trong lnh th% c%ua mnh, nhng m_t ph^n thu" ny ph%ai n_p cho
nh Nguy"n. Ngo^ai ra, Champa th^!i fo cng co quy^"n thnh l_p qun
f_i, m_&c d khng fng f%ao nh qun nh Nguy"n. Sau cng, trong
nghi l" chinh thc %! Hu", hong gia Champa khng ng^i chung v!i
quan l_ai nh Nguy"n nhng v!i cac phai fon c%ua v!ng quc
Kampuchea hay Laos. Qua cac dn chng ny, khng ai co quy^"n ph%u
nh_n l khng co s_ hi_"n hu c%ua v!ng quc Champa d!i th^!i Gia
Long. Th"m vo fo, cac s% li_"u Vi_"t Nam th^!ng phn bi_"t m_t cach
r r_"t gia v!ng quc Champa v ph%u Bnh Thu_n.
Sau ngy t^ tr^n c%ua Gia Long vo n&m 1820, Minh M_"nh l"n
ni ngi. M_&c d l m_t ng vua chuy"n ch" ch%i mun t_p trung ton
di_"n quy^"n hnh trong tay mnh, Minh M_"nh vn cn ban n hu_" f%"
Champa f_!c ti"p t_uc hi_"n hu. Sau n&m 1828, v hon c%anh fa d v
chinh tr, Champa t_ xa lanh tri^"u fnh Hu" f%" ph_uc tng L" V&n
Duy_"t, T%ng Trn Gia Fnh Thnh, m_t v_i t!ng fi nghch chng l_ai
hong f" Minh M_"nh. Fi v!i tri^"u fnh Hu", thai f_ ph_uc tng L"
V&n Duy_"t c%ua Champa ph%ai ch&ng cng l thai f_ chng l_ai hong f"
Minh M_"nh.
N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^ tr^n. Minh M_"nh ra l_"nh tc th^!i
fem qun chi"m fong Champa tc th^!i v tr^ng tr th%&ng tay nhng
ng^!i Ch&m thn c_n v!i L" V&n Duy_"t. Bi"n ni"n s% Champa v t
li_"u Vi_"t Nam f xac fnh r^&ng, vo n&m 1832, Minh M_"nh quy"t
fnh bi b%o danh hi_"u Champa; ap d_ung chinh sach Vi_"t hoa ton di_"n
dn t_c Champa v sat nh_p lnh th% c%ua v!ng quc ny vo hai ph%u
Bnh Thu_n v Ninh Thu_n.
Vo n&m 1832, Champa hon ton b xoa t"n tr"n b%an f^ Fng
D!ng v k%" t^ fo chm dt vnh vi"n s hi_"n hu v!i t cach l m_t
quc gia co ch%u quy^"n.

*
52 P-B La=ont

Ngoi n_i dung bi ny, ng^!i ta cng co th%" th"m ba bi"n c

khac li"n quan f"n s_ b_ai vong c%ua v!ng quc Champa %! mi^"n nam
tr!c f ti"n c%ua chinh sach Nam Ti"n Vi_"t Nam. Nhng fo ch%i l
nhng y"u t lch s% hnh thnh trong bi c%anh bang giao gia
Champa v F_ai Vi_"t.

Ti li_"u tham kh%ao

Aymonier, E.
- Lgendes historiques des Chames, dans Excursions et
Reconnaissances XIV-32, pp. 145-206.
Bergaigne, A.
- Inscriptions sanskrites du Champa, dans Notices et Extraits
des Manuscrits de la Bibliothque Nationale, XXVII, lre
partie,2e fascicule, Paris 1889.
Boisselier, J.
- La statuaire du Champa. Recherche sur les cultes et
l'iconographie, Paris (Public. EFEO) 1963.
Claeys, J-Y.
- Fouilles de Tr-ki5u. Rapport de mission de la
campagne1927-1928, dans BEFEO XXVII, pp. 468-482;
XXVIII, pp. 578-593.
 Nhng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s% Champa 53

- Simhapura, la grande capitale chame (VI-VIII S. AD), dans

Revue des Arts Asiatiques VII, pp. 93-104.
Coedes, G.
- La plus ancienne inscription en langue chame, dans Eastern
and Indian Studies in Honour of F.W. Thomas. New Indian
Antiquary. Extra Series I, pp. 46-49.- Les Etats Hindouiss
d'Indochine et d'Indonsie, Paris (de Boccard) 1964.
Finot, L.
- Notes d'pigraphie. I, III, V, VI, XI, XII, XIV, XV, XX, dans
Bulletin de l'Ecole Francaise d'Extrme-Orient I, pp. 185-
191; III, pp. 206-211 et 630-654 ; IV, pp. 83-115 et 897-977 ;
IX-2, pp. 205-209 ; XV-2, pp. 1-38 et 39-52 et 113-135.
- Pangduranga, dans Mlanges Kern, Leide (Brill) 1903, pp.
381-389.
Huber, E.
- Etudes indochinoises III. Le clan de l'arquier, dans BEFEO V,
pp. 170-175.
- Etudes indochinoises VIII. La stle de Hu, dans BEFEO XI-
3, pp. 259-260.
Lafont, P.-B.
- Pour une rhabilitation des chroniques rdiges en cam5
moderne, dans BEFEO LXVIII, pp. 105-111.
L Thnh Khi
- Le Vit-Nam. Histoire et Civilisation, Paris (Edit. de Minuit)
1955.
Manguin, P-Y.
- L'introduction de l'islam au Champa@, dans BEFEO LXVI,
pp. 255-287.
Maspero, G.
- Le royaume de Champa, Leide (Brill) 1914.
Pelliot, P.
54 P-B La=ont

- Textes chinois sur le Pa@n5d5uran%ga, dans BEFEO III, pp.

649-654.
- Deux itinraires de Chine en Inde la fin du VIIIe sicle, dans
BEFEO IV, pp. 131-413.
Po Dharma
- Le Pa@n5d5uran%ga (Champa@) 1802 - 1835. Ses rapports
avec le Vietnam, Paris (Publ. EFEO) 1987.
- Les frontires du Champa@ (Dernier tat des recherches),
dans Histoire des Frontires de la Pninsule Indochinoise.I.
Les Frontires du Vietnam, Paris (L'Harmattan) 1989, pp.
128-135.
Quach-Langlet, T.
- Cadre gographique de l'ancien Champa@, dans Actes du
Sminaire sur le Champa@ organis l'Universit de
Copenhague, Paris (CHCPI) 1988, pp. 27-48.
Stein, R.
- Le Lin-yi. Sa localisation, sa contribution la formation du
Champa et ses liens avec la Chine, dans Han Hiue, Volume II,
Fascicule 1-3, Pkin 1947, 325 pp. + cartes.
Stern, Ph.
- L'art du Champa (ancien Annam) et son volution, Toulouse
(Douladoure) 1942.
 Mi quan h gia Cha Nguyn
v vng quc Champa:
Bc nghin cu s khi*
Danny Wong Tze-Ken**

Cho n gia th k th 15, cc khu vc m Vit Nam

dng chnh tr hay qun s gy nh hng v chim ot pha
nam vn cn di s kim sot cua vng quc Champa. Thu
cua Champa lc by gi vn cn Vijaya (Bnh nh). n nm
1471, hong L Thnh Tn (1460-1497) cho chnh l li triu
i Nh L (1428-1788) v ra lnh tn cng v xm chim
Champa, sau cng buc Champa phi ri bo thu Vijaya (mt
trung tm chnh tr, hnh chnh, v.v...) di n Kauthara (Nha
Trang). Vit Nam lun lun c ci quyt tm l lm th no
thng c Champa v bin vng quc ny thnh mt ch hau
hay thuc a cua mnh, sau cng buc vua Champa phi n
Thng Long (H Ni) triu cng. D kin lch s ny chng
to rng, mi bang giao gia Vit Nam-Champa l da trn mi
quan h cua s triu cng. Sau nm 1471, bin gii gia Vit Nam
v Champa c t o C Mng pha bc Ph Yn. Bin gii
ny gi nguyn c 140 nm, cho n khi c cuc xung t c
quy m ln gia Vit Nam v Champa li bng n.

* Bi ny nguyn tc vit bng ting Anh vi nhan Relations between the

Nguyen Lords of Southern Vietnam and the Champa Kingdom: A Preliminary
Study ng trong Sejarah, Journal of the Department of History University of
Malaya, No. 5, 1997, trang 169-180, do Abd. Karim dch.
** Danny Wong Tze-Ken l ging vin cua Phn Khoa S Trng i Hc
Malaya M-Lai
60 Dany Wong Tze-Ken

T nm 1471 n nm 1527, Vit Nam di s qun tr cht

ch cua triu nh Nh L, mt triu i cai qun ton din t
nc Vit Nam, t bin gii Trung Quc pha bc n bin gii
Ph Yn pha nam. n nm 1527, Mc ng Dung, mt vo
quan cua triu nh Nh L son ly ngi v tuyn b thnh lp
vng triu mi cua Nh Mc. V cng l nguyn nhn chnh
a t nc ny vo cuc ni chin ko di trong sut 65 nm.
Cho n nm 1592, triu i cui cng cua Nh Mc b nh bi
bi s khi phc cua Nh L. Theo sau s khi phc ny, l s
phn r trong cc hng ng cua nhng ngi tham gia khi phc
Nh L v vic ny a ti vic chia i t nc ra lm hai
min, v mi min li c nu ko hay quy t quyn lc trung tm
vo tay mnh. Khu vc pha bc sng Linh Giang, thuc v Nh
Trnh kim sot, trong khi phan cn li min nam th Nh
Nguyn c gi ly nh hng cua mnh. Du rng, c hai Nh
Trnh v Nguyn vn lun lun cho rng mnh l ngi gi lng
trung thnh i vi hong Nh L.
Khu vc min nam Vit Nam1 m nh Nh Nguyn chim
lnh l phan t trc thuc lnh th cua Vng Quc Champa.
Chnh v th, cc nh lnh o Champa phi ng au vi chnh
sch xm lc ny ko di cho n my trm nm sau. V cng
chnh Cha Nguyn, vi tnh cch ngu nhin, quyt nh thn
tnh vng quc Champa, v Nh Nguyn buc phi cng c v
bnh trng lnh th v phng nam i mt vi Nh Trnh

1 Nhng phan t mi do Cha Nguyn chim c ch bao phu hai qun Thun
Ha v Qung Nam, ni m Nguyn Hong (Cha Nguyn i th nht)
cho thnh lp chnh quyn Thun Ha trong nm 1558, v thm quyn cua
ng ta c ni rng trong nm 1570 khi ng ta cng cho lp chnh quyn
Qung Nam. bit nhiu hn v Nguyn Hong, hy xem Keith Taylor,
Nguyen Hoang and the beginning of Vietnams Southward Expansion
Anthony Reid (ed.), Southeast Asia in the Modern Era: Trade, Power and
Belief, Ithaca, New York: Cornell University Press, 1993, trang. 43-65; cng
nn xem L. Cadire, Le Mur de Dong-Hoi: Etude sur ltablissement des
Nguyen en Cochinchine, Bulletin de l'Ecole Franais dExtreme-Orient
(BEFEO), Vol. VI, 1906.
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 61

min bc. V v chnh vic lm ny ko theo s suy tn cua

vng quc Champa.

Mi quan h cua Nh Nguyn v Champa: 1558-1728

iu au tin c nhc n vng quc Champa trong

quyn i Nam Thc Lc Tin Bin, m nh s hc ghi nhn
trong cun Quc S Qun v hu Nh Nguyn (1802-1945), l vo
nm 1611 khi Po Nit, ngi ang gi quyn hnh Champa2, pht
ng mt cuc tn cng vo ven cnh vng bin gii cua Vit Nam
qun Ph Yn (phu3 Ph Yn). By gi, thu cua Champa
c di v Panduranga (Phan Rang). Sau cuc tn cng cua Po
Nit, Nguyn Hong (1588-1613), Cha Nguyn thuc triu i th
nht cua Nh Nguyn, ra lnh cho mt quan tng cua ng ta l
Vn Phong n trn gi vng bin gii ny. Sau khi gi vng c
cc khu vc4 khoi s tn cng cua Po Nit, h cng trn vo vng
bin gii cua Champa. H p dng chnh sch nam tin ny l
v c l, trn thc t, Nguyn Hong cha th tin qun ra phng
bc c, v cm thy rng lnh a cua mnh cha u m bo
chng li Nh Trnh. Hn na, Nguyn Hong cng lung tui
gi. ng ta cht hai nm sau , tui 89.
Vic th hai l s vic khc i trong nm 1629 khi
Nguyn Phc Nguyn (1613-1635)5, ln thay Nguyn Hong tr
thnh Cha Nguyn i th hai. Khi Nguyn Phc Nguyn ln
ngi, ng ta gi Nguyn Phc Vinh, ngi trc kia l mt quan

2 Champa l mt vng quc a chung tc. Chnh v th, tn Champa s c

dng v c lp li trong sut tiu lun ny, n khng ch l ci tn cua t
chc chnh tr cua mt quc gia, nhng n cng l ci tn cua ton th dn tc
trong vng quc. Ngoi s ngi Chm, cn c mt s khc cng l dn tc
Champa, bao gm cc b tc min ni gc Autronesians, ngi tng c
quyn v ngha v trong i sng chnh tr cua vng quc Champa.
3 Phu tng ng vi mt Qun hay Huyn trong truyn thng t chc Vit
Nam.
4 i Nam Thc Lc Tin Bin (vit tt l DNTLTB), Vol. 1, trang. 22b-23a.
5 DNTLTB, Vol. 2, trang. 14b.
62 Dany Wong Tze-Ken

tng cua Nh Mc n dp nhm qun cua Champa ang ni dy

trong nm 1629. Sau cuc chinh pht thnh cng, h thnh lp
ngay lc lng phng thu dinh6 Trn Bin7. Vic thnh lp lc
lng phng thu ny l mt th hin s quyt tm trong cng cuc
xm ln bin gii Champa cua qun Vit Nam, l khu vc bin
gii bn kia Ph Yn, m lan au c t ra k t thi L Anh
Tn.
K t , Champa lun lun b Nh Nguyn nhm ng,
nhiu cuc tn cng chng Champa c tin hnh min nam,
trong khi Nh Mc ang thao tng quyn th min bc. Tt c
nghi thc ngoi giao cua Nh Nguyn ang vn dng l ch nhm
vo mc tiu, tm cch chim ot Champa min nam, v c
khng c li vi Nh Mc min bc8.
Trong ba thi k cua triu i Cha Nguyn (1558-1648)9.
H rt quan tm n cng vic min bc, nh vic gip triu
nh Nh L chng li Nh Mc. V, bt au vi Nguyn Phc
Nguyn, h cho t chc hng lot nhng trn tn cng vo Nh
Trnh, v b mt gip cc lnh o trong triu nh Nh L. Quan
tm vi cng vic cua min bc cho php Nh Nguyn quan h
bnh thng ha vi Champa, v chnh n dinh Trn Bin khu
vc bin gii gia hai vng quc ny. T 1629 n 1648, nm m
Nguyn Phc Lan cht, nhng lnh a m nh Nguyn chim
ot c b Champa ni dy tn cng ro rit nhm thu phc
li vng t cua h. Cuc chin tranh ny kt qu nh th no,
cha ro c, v chng c mt ngun s liu no cp n vn
ny.

6 Dinh tng ng vi mt n v qun i thng tr theo cch gi Vit Nam.

7 Ci thut ng Trn Bin l m ch cho tt c cc khu vc hnh chnh bin
gii pha nam va mi st nhp, hay va mi xm chim c vi ngy. V
khng nn nham ln vi a danh Trn Bin (Bin Ha), ni m qun Vit
chim t vng quc Khmer trong nm 1697.
8 DNTLTB, Vol. 2, trang 17b.
9 y l Nguyn Hong (1558-1613), Nguyn Phc Nguyn (1613-1635) v
Nguyn Phc Lan (1635-1648)
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 63

Trong nm 1648, Nguyn Phc Lan (1635-1648), Cha

Nguyn i th ba, quyt nh nh c cho nhng t binh b
bt trong cc trn chin vi Nh Trnh trong thng ba nm .
Thay v y nhng t nhn ny i bit x hay n nhng hoang
o, Nguyn Phc Lan nghe theo li khuyn cua cc qun s hay
cc c vn cua ng ta, ng ta nhn thy rng, c th s c li hn
khi s dng nhng cu t nhn chin tranh cua mnh tr thnh
nhng ngi tin phong trong chin dch m rng thu chim vng
t Champa pha nam Thnh Trinh (phu Thn Bnh v Trnh
Phin). Nhng t nhn c tha, s c cung cp cho nng c,
lng thc v ht ging dng trong thi hn na nm. V h hy
vng rng trong vng mt vi nm, nhng khu vc mi s sn xut
u la go ng thu m. Nh Nguyn cng hy vng l sau hai
mi nm, nhng nhm nh c ny c th c kh nng cung ng
qun s vo cho i qun lao dch hay tc chin10. y l lan au
tin chng trnh nh c cua nh nc c bt au thnh lp di
thi Cha Nguyn nhng vng trc kia l lnh th cua Champa
m Nh Nguyn chim ot c. Tuy nhin, khng phi l d
dng pht trin chng trnh nh c trong lc cha c chnh
quyn hay t chc hnh chnh cho vic nh c vng t Champa
b chim ng. Hn na, nhng ngi b thng tt trong nhng
cuc giao chin hay nhng ngi b thng tt bm sinh, khng
phi l d dng bo h ri khoi ni chn nhau ct rn cua h.
Mun thc hin chng trnh ny, Nh Nguyn buc phi t chc
nhng ngi i nh c thnh nhm, trong nhng khu vc ln
cn va mi thn tnh v c st nhp vo bin gii hnh
chnh Vit Nam, hay t nht, ni y thnh lp xong chnh quyn
Vit Nam.
Thnh ra, mu cht cua im ny l can phi au t hay tng
cng thm sc mnh c th c c, qut ng vng quc
Champa m triu nh cua n hin thi c t Panduranga, hay
l Thun Thnh. Nhn v i th th phi nhn rng, Champa bt

10 DNTLTB, Vol. 3, trang 15b.-16a

64 Dany Wong Tze-Ken

au suy yu k t ngy h b nh bi bi L Anh Tn, nhng qun

i cua h vn cn, v lc lng qun i cua h c th i mt vi
quyn lc cua Cha Nguyn. Thc t l trong nhng ngy au cua
cuc nam tin, Nh Nguyn thy ro s khng c cua h. Trong
nm 1653, qun i Champa di s lnh o cua Ba Tm hay Po
Nraup11 tn cng Ph Yn. Mt lc lng qun i khong
3,000 qun c Nguyn Phc Tn (1648-87) gi n, di s
ch huy cua Hng Lc i mt vi s tn cng cua qun i
Champa. Qun i Champa b mt cuc tn cng bt ng gan
Ph Yn v b tht bi, ri buc phi rt qun qua con sng
Phan Rang xin cau ha. Mt hip nh ha bnh c k kt.
Cha Nguyn st nhp tt c khu vc pha ng vng Cam
Ranh thay v sng Phan Rang nh s gia thng nhc ti, thnh hai
phu Thi Khnh v Din Ninh. C hai phu ny c t di s cai
qun cua Dinh Thi Khnh (Ninh Ha). Sau nm 1653, Champa
vn cn kim sot vng pha ty cua Cam Ranh. Nhng mt lan
na, triu nh Champa phi chu triu cng Cha Nguyn12.
Phi ghi nhn rng, Champa vn cn nng lc v chp nhn
ha hn tip tc giao tranh vi Vit Nam khng c li s xm
ln cua Vit Nam. Hnh ng Po Nraup (1652-1653) l iu cn
bn can thit bo v Champa khoi nhng tham vng xm lc
bi nhng chng trnh nh c cua Vit Nam ngy cng gia tng.
Thm vo , Nguyn Phc Tn cn rt mi m i vi vic iu
hnh triu chnh, bi vy, Nh Nguyn quyt nh tuyn m
thm binh lnh b sung cho ton din qun i Vit Nam. Tuy
nhin, ng ta sai lam trong chin thut ny, Po Nraup vn cn
c th chng minh rng Champa vn cn u sc mnh khng c.
Lnh th cua Champa du sao cng gim dan. Ngc li,
cc a ht cua Vit Nam c tng ln, bao gm c dinh Trn in

11 Ba Tm trong s liu Vit Nam l Po Nraup trong vn kin Cham cua

Panduranga. Xem Po Dharma, Le Panduranga (Champa) 1802-1835, ses
rapport avec le Vietnam, Vol. I Paris: Ecole Franaise d'Extrme-Orient,
1987, trang 64.
12 DNTLTB, Vol. 4, trang 22
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 65

v dinh Thi Khanh. K t , Nh Nguyn bt au nhm ng

bin gii cua Kampuchia vo nm 1653, sau khi thng c Po
Nraup. Nm nm sau, vo nm 1658, Nh Nguyn chim khu vc
Saigon. Chnh v th, Kampuchia bt au vng ln e da vng
bin gii pha nam cua Nh Nguyn, buc Nh Nguyn phi ng
au vi ba tuyn phng ng: tuyn phng ng chnh yu l i mt
vi Nh Trnh phng bc, nhng nhm qun cn li cua
Champa th p o pha ng nam, v qun Chenla th p o
pha ty nam.
T nm 1635 n 1692, mi quan tm cua Nh Nguyn
min nam l vng quc Kampuchia. Mi bang giao cua h vi
Kampuchia a n mt kt qu l lm rng nt triu nh
Kampuchia thnh ra hai mng, mt mng chy theo Vit Nam,
mng cn li th sang Thi Lan cau cu Ayuthia. Trong nm
1692, Champa mt lan na cm thy u ngh lc v nim tin
chng li Vit Nam. Khong trong thng tm nm , Po Saut hay
Ba Tranh (1659-1692)13 vua Champa Panduranga (thuc khu vc
Pho Hai-Phan Rang-Phan R) bt au cho xy dng v cung c li
lc lng v tip tc quy ph vng Din Khnh (phu Din Ninh
v dinh Bnh Khang), khi chin chng li nh Nguyn14. Mt
lc lng qun s Vit Nam di s ch huy cua Nguyn Hu Knh,
bao gm i qun tinh nhu n tr Chnh Dinh v i qun tinh
nhu t Bnh Khang Qung Nam c gi n chinh pht
Champa. Vic gi cc i qun tinh nhu n Champa th hin
ro rng ci tham vng cua Cha Nguyn mun xoay s hin din
cua mnh hng v min nam n trnh ci sc p nng n

13 Ba Tranh trong s liu Vit Nam l Po Saut trong vn kin Cham cua
Panduranga. Xem Po Dharma, Le Panduranga, 1987, trang 67.
14 DNTLTB, Vol 7, p. 4. Phi ghi nhn l, ngay t nm 1629, i vi s liu Vit
Nam, nhng hnh ng cua qun i Champa chng li nh Nguyn c
xem nh l s ni lon, mc dau, Champa vn cn chu quyn c lp cua
ring mnh. S gii thch ny l chuyn thng thng, v l quan im cua
Vit Nam i vi Champa, vi nhng quc gia khc v vi nhng b tc t
ngi ch l ch hau hin hu cua Vit Nam, chnh v th mi c t phn
lon y.
66 Dany Wong Tze-Ken

min bc, v dn ht nng lc chnh yu cua qun i cho chin

dch tn cng Champa.
Chin dch kt thc vi vic thng c Champa trong
nhng thng au cua nm 1693. Du nh th, Vua Champa, Po
Saut v nhng ngi theo ng ch b bt, sau by thng sau. Po
Saut c mang v Ph Xun, v b giam Ngc Trn Sn, huyn
Tr Hng15, v c canh phng cn mt. Trong khi Po Saut vng
mt, Champa b i tn thnh Thun Thnh Trn. Vng quc ny
b chim ng bi ba nhm qun cua Nh Nguyn, t di quyn
kim sot cua cai i Nguyn Tri Thng ( Pho Hai), cai i
Nguyn Thanh L ( Phan R) v cai i Chu Kim Thng ( Phan
Rang) phng chng nhng cuc tn cng cua nhm qun
Champa cn st li16. Vi s hin din cua i qun chim ng
trn lnh th ny, Vng Quc Champa Panduranga tr thnh
mt thuc a cua Vit Nam. K t , Cha Nguyn bt au
hp nht mi quan h gia Cha Nguyn vi Champa.
Trong thng tm nm 1693, Nguyn Phc Chu (1691-
1725), Cha Nguyn i th su, quyt nh t nhng quan
chc mi cho Champa. Nht l, la ngi thn cn trong dng tc
Po Saut ln nm chnh quyn. Po Saktiraydaputih hay cn gi Ke-
ba-tu17, l em rut cua Po Saut, c a v Trn Thun Thnh
(Panduranga). Po Saktiraydaputih c cho nhm ci chc Khm
L v ba ngi con trai cua ng ta c cho ci chc trong qun
i l c, Lnh v Cai Phu. Nguyn Phc Chu cng bt
ngi Chm n mc trang phc Hn (Trung Quc), th trang phc
m ngi Vit cho l trang phc cua h18. V nh th Nh Nguyn
mi cho ngi Chm c yn n. Nguyn Phc Chu cng hon
tr li cho Po Saktiraydaputih n trin cua vng triu cng vi cc

15 Huyn tng ng vi Qun

16 DNTLTB, Vol 7, trang 5b.
17 Cng nh tn cua Po Saut, Po Saktiraydaputih c s dng trong bin nin s
Chm cua Panduranga, trong khi vn bn Vit nam th dng tn Ke-Ba-tu.
Xem Po Dharma, Le Panduranga1987, trang 68.
18 DNTLTB, Vol 7, trang 5b-6a.
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 67

kh gii, nga v dn chng m h bt v tch thu c. Ba mi

qun binh cua Vit Nam hay c gi l kinh binh (quan chc cua
triu nh) c a n canh gi vng triu mi Champa19.
Ri h bt au tin hnh Vit Nam ha lnh th Champa. l
iu m h lin tc tin hnh trong sut cc thi k h c mt.
Trong thng mi hai nm , nhng ton qun cua Champa
cn st li, kt hp li vi nhau theo li ku gi cua Oc-nha,
mt cu qun nhn Champa. Oc-nha kt hp vi mt ngi Tu tn
l A-Ban, ngi cng c tn gi khc l Ng Lang. Sau khi hi
u uy tn v tr thnh mt lnh t c sc mnh, Oc-nha quy t lun
c lc lng cua nhng ngi cha b thng tch. Sau cng, ng
cng thu ht c s h tr cua nhiu ngi dn Champa, nhng
ngi mun khng c li vi phong tc tp qun v quyn lc chnh
tr mi, c dng ln bi Vit Nam. Khi au, Oc-nha cho i
qun Champa tn cng nhng ton qun phng thu Phan Rang v
Phan R. Nguyn Tr Thng v ch huy Pho Hai b nh bi.
Qun Champa m rng a bn tin qun Phan Rang nhng phi
tm ngng li khi Chu Kim Thng, mt ch huy cua Nh Nguyn
hm da s bt Po Saktiraydaputih em ra x trm, nu qun i
Champa vn c tip tc tn cng vo qun Vit Nam. Lo s cho
mng sng cua Po Saktiraydaputih, Oc-nha v qun i cua mnh
rt v mt khu. Cng tht l kh khn cho Oc-nha, v s an ton
cua Po Saktiraydaputih, ngi tng cng tc vi nh Nguyn,
ng phi chu rt qun. Ngoi ra, cng cn mt kh khn khc c
t ra l, mc tiu cua qun i Champa di s ch huy cua
Oc-nha ch nhm phc hi li chu quyn cho vng quc Champa,

19 i Nam Chnh Bin Lit Truyn, S Tp tp I (vit tt DNCBLT), Chng 33,

trang 22b. Phi ghi nhn rng s trao tr li n trin cua vng triu v s dn
khng bao gi c nhc n trong bt c t liu no cua Vit Nam ngc li
s hin din cua 30 qun binh Vit Nam l c bng chng c th. Theo t liu
hong gia Panduranga vit vo nm 1738, c ghi l: nm ligature go cho vua
Thun Thnh mn tr lng cho nhng ngi lnh Vit Nam. Xem
Inventaire des Archives du Panduranga: Fond de la Socit Asiatique de
Paris, Paris, Centre dHistoire Civilisation de la Peninsule Indochine, 1984,
trang 75.
68 Dany Wong Tze-Ken

tng thm quyn lc cho nh vua, hay i qun Champa ny ch l

mt nhm quy ph m thi. Po Dharma trong bin nin s cua
mnh gii thch rng Oc-nha, l mt trong s nhng ngi Chm
c tm mi cch lm mt cuc cch mng chng li Vit Nam20.
Vo thng au cua nm 1694, Po Saut t tran. Nguyn Phc
Chu, gi hai trm xu tin lm i l chn ct ng ta nh
mt nhn vt quan trng. Mt thng sau, Ng Lang v Oc-nha li
xut qun chim Phan Rang. Qun tip vin cua Nh Nguyn cho
cuc phng thu Phan Rang t dinh Bnh Khang c a n, v
qun cua Ng Lang buc phi lui vo lnh th Khmer thot
khoi s bao vy.
S thit lp phu Bnh Thun trong lnh th Panduranga
lm xy ra hng lot nhng cuc chin gia nhng ngi Champa
khng chp nhn ngi Vit v qun i Vit Nam trn t ai cua
mnh. Cuc chin li trn khu vc ny s i km nghim
trng v ngi dn b bnh dch hch tung honh21. Ngoi nhng
kh khn bt ngun t nhng cuc xung t qun s, Chnh quyn
mi Champa c thnh lp bi Nh Nguyn khng mng n
vic t chc hnh chnh cho dn chng Chm trong cc lnh a
m h chim lnh. Vn ny ch c cu vn khi Nguyn Phc
Chu trao tr li nn c lp cho Trn Thun Thnh22, v ch nh
Po Saktiraydaputih nh l T c (a governor) cai tr
Champa nhn danh Cha Nguyn. Hai thng sau, Po
Saktiraydaputih c phong ln lm vua cua Trn Thun Thnh,
v phi chu triu cng Cha Nguyn. Mi lin h triu cng Vit
Nam Champa li c thit lp.
Du khng mun, ngi dn Champa di s cai qun cua
Po Saktiraydaputih do nh Nguyn th phong phi chu duy tr qua
mi lin h triu cng cho triu nh Cha Nguyn. iu ny rt
quan trng v n xc nh c tnh cch thc s cua mi quan h
gia hai quc gia ny. N cho mi ngi mt ci nhn thc t l,

20 Po Dharma, Le Panduranga, 1987 68.

21 DNTLTB, Vol. 7, trang 9a.
22 L mt hnh thi khc cua qun i n tr.
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 69

vng quc Champa khng cn hin hu nh mt quc gia c lp,

nhng n tr thnh, mt thnh phan trong t ai Nh Nguyn.
T nm 1692, dn s Champa vn cn hin hu trong mt s
vng eo hp khu vc Qung Nam n Ph Hi, Phan Rang, Phan
R, ni ta lc triu nh Champa di thi Po Saktiraydaputih.
Mc dau, ngi dn Champa vn lun coi vng quc cua h cn
cc khu vc Ph Hi, Phan Rang, Phan R hay Panduranga, nhng
trn thc t, Champa ch l lnh a b chim c bi Nh Nguyn.
Triu nh Champa phi chp nhn sng chung vi qun i Vit
Nam n tr trong khu vc cua h. Cui cng, di cp mt cua
ngi Vit, Thun Thnh (Champa) ch l mt dinh trn bin t
di thm quyn cua phu Bnh Khanh. Trong tm thng cua nm
1697, mt s khu vc pha ty cua con sng Phan Rang phn
nh tr li thnh huyn An Phc, khu vc ny bao gm c lng
Hm Thun (Phan Thit). V mt s khu vc khc pha ty cua
Phan Rang, cng vi pha ng Phan R thnh huyn Ha a.
Ngi dn Champa khng cn u sc ngn li dng l ny.
Nhng mi quan h tht s gia Champa v Vit Nam sau
nm 1697 di thi Cha Nguyn da trn cc mi quan h cua
khu vc min trung, ni m quyn lc Champa gim dan, khng
lu hn chu quyn cai tr cua ngi dn mnh mt hn. Ngi lnh
o Champa tr thnh ngi lnh o v phong tc tp qun v
kinh t hn l lnh o v chnh tr. Nhng cng v chp nhn
chnh sch quan h ny ngi dn Champa phi chu chung sng
vi ngi Vit Nam trong nhng tin trnh cua cuc nam tin m
Cha Nguyn tin hnh cho n cui th k th 18.
C hai Tin Bin v Phu Bin Tp Lc cho mt danh sch
nhng phm vt m Po Saktiraydaputih gi n cng cho
Nguyn Phc Chu trong khong thng mi mt nm 1694, v
trong thng by nm 170923. Danh sch bao gm:

23 Phu Bin Tp Lc (vit tt l PBTL) cua L Qu n trong nm 1776 c mt

danh sch tng i ay u v vt triu cng cua nm 1709. Nhng vt triu
cng trong danh sch ny khng khc g vi danh sch cua nm 1694, ngoi
tr vo nm 1709 c ghi nhn thm mt con voi c. Xem PBTL, Vol 2, trang
70 Dany Wong Tze-Ken

2 con voi c24

20 con b vng25
6 cp ng voi
10 sng t gic
500 chic khn la trng
50 thoi sp vng
200 b vi c
200 cy g mun
1 ci ct bum26
400 thng b tt27
500 chic nn l
Cng cc th kh gii v yn cng28.
Km theo l th cua Po Saktiraydaputih bt au vi li knh
cn Chnh (Tran) - thon-ba-hu cua Thun Thnh Trn, xin qu
dng l vt triu cng nm 170929.
Ngi ta cng khng ro c nhng vt triu cng khc
c gi n gia nm 1694 v 1709. V khng c nhng quy nh

30a. Li Tana trong trch dn v dch thut cua c nm 1993, da trn lch chu
k 60 nm cua Trung Hoa, c ta c nm k su l nm 1769, thay v 1709.
Xem Li Tana Miscellaneous Nguyen Records Seized in 1775-6: Phu Bin
Tp Lc cua L Qu n trong Southern Vietnam under the Nguyen:
Documents on the Economic History of Cochinchina [ng Trong] 1602-
1777, Li Tana & Anthony Reid (eds.), Singapore: Institute of Southeast Asian
Studies & Australian National University, 1993, trang 100-101. Cng nn
nhc rng, nm k su l nm 1709, khi Po Saktiraydaputih gi vt cng n
Cha Nguyn. Xem DNTLTB, Vol. 8, trang 7a. l mt bng chng c th
sa i l thuyt cua Lina.
24 PBTL cho bit l ba con voi c trong phm vt triu cng vo nm 1709, hai
trong s ny c a ti phu Bnh Khang, cn mt con nh th cho vic tr
150 quan tin thu. Xem PBTL, Vol 2, trang 30a.
25 PBTL, cng cho bit trong phm vt triu cng vo nm 1709, l mi con b
c mua li vi gi 60 quan tin. Xem PBTL, Vol. 2, trang 30a.
26 PBTL cho bit chiu di cua ct bum l 7 tam hay khong 22,4 mt. Xem
PBTL, Vol. 2, trang 30a.
27 Ct soi, Vit Nam, c th dng lm s bng hay phn bn.
28 DNTLTB, Vol. 7, trang 9, khng c thng, ao v yn cng trong phm vt
triu cng nm 1709.
29 PBTL, Vol. 2, trang 30a.
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 71

ro rng cho cc phm vt gi n triu cng, Po Saktiraydaputih c

th l lun khng u kh nng mang l vt triu cng, hay ng
khng mun mang l vt triu cng, v vin c rng dn chng cua
ng ang lm vo s i km v bnh dch hch honh hnh
trong khu vc Champa vo nm 1697. Hn na, Cha Nguyn
cng khng can nhng qu cng ny, nhng ch can thi trung
lp cua Champa trong s vic tranh chp cua Nh Nguyn vi
vng quc Chenla (Khmer) trong thi k nm 1700 n nm
1709. Vic gi thi trung lp trong thi im ny l iu quan
trng c li cho qun i nh Nguyn trong lc ang iu ng
qun i chng li ngi Khmer m khng lo s bt k s quy ri
no t pha Champa.
Mi quan h thn thin gia Po Saktiraydaputih v Nguyn
Phc Chu du th no cng khng th ngn chn c s xung t
ang din ra tng ngy gia ngi dn Champa v nhm ngi
Vit Nam va mi n nh c vng t Champa, v gia ngi
Champa v chnh quyn Vit Nam dinh Bnh Khanh, ngi t coi
quyn hn cua mnh bao phu c lnh th Champa khu vc Ph
Hi, Phan Rang, Phan R (tc khu vc Panduranga). S xung t
ny dn ti vic can phi p dng quyn hn cua php lut: v
bun bn v thu m cua n, v nhng ngi v nhng ngi lm
cng, cng nh bin gii hnh chnh, v ngi dn Champa lun
lun lm vo hon cnh bt li khi c nhng vn xy ra vi
ngi Vit Nam.
Bi vy, mt d lut c thoa thun trong thng chn nm
1712 gia Nguyn Phc Chu v Po Saktiraydaputih gm nm iu
khon ha gii nhng khc mt trn, hay nhm qun tr cc
vn lin h Vit Nam - Champa, v c quan ny c t dinh
Bnh Khanh. Nhng s liu i Nguyn ghi rng s thoa thun
c son tho theo nh yu cau cua Po Saktiraydaputih v
danh sch cc iu l ny l do Nguyn Phc Chu chun y (y
khng phi l mt hip nh)30. Tht l kh khn xc minh rng

30 DNTLTB, Vol. 8, trang 14a.

72 Dany Wong Tze-Ken

nhng iu m Po Saktiraydaputih yu cau l nhng iu qui

nh trong thoa thun. Nhng chc chn l nhng iu quan
trng, iu c lin quan n vic bo m an ton cho ngi dn
Champa. Tuy nhin, mt vi trong s cc iu khon khng ph
hp vi quyn li cua dn tc Champa:
1) Bt k ngi no c s thnh cau chn Hong gia
(cua Po Saktiraydaputih) l phi tr 20 xu tin cho mi T quan
v Hu quan, 10 xu tin cho mi T quan v Hu quan cua Phan
dung. V khi ngi c s thnh cau dinh Bnh Khanh l phi
tr 10 xu tin cho mi T quan v Hu quan, v 2 xu tin cho
mi T quan v Hu quan cua Phan dung.
2) Tt c nhng cuc tranh chp gia ngi Trung Hoa;
hoc gia ngi Vit vi dn Champa Thun Thnh s c xt
x bi Phin Vng (Vua cua Champa) vi mt Cai B v mt K
Lc (c hai u l quan chc Vit Nam); nhng tranh chp gia
ngi dn Champa Thun Thnh s do Vua Champa x.
3) Hai a phn cua Kin-kin v O-cam s c phng
thu cn mt hn trnh khoi nhng tai mt cua ngi d thm.
Khng nh cam quyn no c quyn bt c dn hai a phn ny.
4) Tt c thng nhn mun i vo khu vc cua th dn
(a phn Champa) phi ng k, phi c giy t hp l cua chnh
quyn khu vc v ban ngnh c lin quan cp pht.
5) Tt c nhng ngi dn Champa tri git t Thun
Thnh n dinh Phin Trn (Bnh Khang) phi c i x ng
hong.
T bn thoa thun, chng ta nhn thy rng lnh th Champa
rt d dng cho nhng c dn Vit Nam qua li, bi v, bin gii
gia khu vc cua Champa v khu vc cua ngi Vit Champa
trc thuc dinh Bnh Khanh khng c xc nh. Vn ha ngoi
lai v sc p cua ngi a s buc ngi dn Champa phi chp
nhn s hin hu cua ngi Vit, cng nh cch thc cua cuc
sng, ngay c ci cch n mc cua Vit Nam, v lun c ting ni
hay ngn ng Vit Nam trong giao tip.
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 73

Nhng mi quan h gia Nh Nguyn v Champa trong

khong nm 1697 n 1728 c m t bi ngun s liu Vit Nam
nh l mi quan h thn thin. Th d nh trong thng th by cua
nm 1714, sau khi hon thnh cng vic chnh trang Cha Thin
M Ph Xun (Hu), Po Saktiraydaputih a ba ngi con cua
mnh n d l chc mng c t chc bi Nguyn Phc Chu.
Cha Nguyn, ngi hin dng i mnh cho vic tu hnh, rt
sung sng vi s hin din cua h, v ng ta phong cho mt
trong nhng ngi con cua Po Saktiraydaputih ci chc Hu, tc l
i biu qu phi cua a phng31.
Ba thng sau, Po Saktiraydaputih yu cau Cha Nguyn cho
php ng ta thnh lp triu nh Champa chnh thc. Tuy nhin,
quyn Tin Bin ghi nhn l Nguyn Phc Chu ra lnh
thc hin k hoch loi bo quyn lc Champa, tch ring qun i
v quan chc hnh chnh trong triu nh ra thnh hai c quan
ring bit32. Mt lan na, d kin li c ghi trong Quc S
Qun cua nh Nguyn. Tht l kh khn bit chc l Po
Saktiraydaputih a ra yu cau thit thc ny, hay ton b h
thng cua triu nh Vit Nam ch mun gy p lc i vi
Champa. Hn nhin, l thm mt biu hin na trong tin trnh
cua Vit Nam ha Champa.
Di thi Po Saktiraydaputih, ngi dn Champa chu l
thuc vo quyn lc Nh Nguyn. Khong gia nm 1700 v nm
1728, trong lc Cha Nguyn m rng quyn hn cua mnh n
nc Chenla, hay bin gii Khmer, ngi dn Champa c nhiu
thi c chun b cho vic t gii phng mnh thot khoi s thng
tr cua Vit Nam. Bi v, bin gii Champa cng chung vi bin
gii cua Vng Quc Khmer, v l iu rt thun li cho
Champa lin kt vi Khmer chng li Nh Nguyn, v ph v
vic di qun cua Vit Nam ang dng dinh phu Bnh Thun tin
qun tn cng Khmer. Tuy nhin, di s iu hnh cua Po

31 DNTLTB, Vol. 8, trang 18b.

32 DNTLTB, Vol. 8, trang 20b.
74 Dany Wong Tze-Ken

Saktiraydaputih, ng ta khng c mt hnh ng thit thc no

c. S yu ui cua i qun Champa l l do chnh khng
thc hin c k hoch ny. Hn na, tri ng binh cua Vit
Nam phu Bnh Thun l tri binh ln nht v chnh yu nht,
trong on binh tin nh Khmer, ch bo li cho Champa c hi rt
nho nhoi m thao din.

Mi quan h Nh Nguyn v Champa tri qua mt s la bp

sau ci cht cua Po Saktiraydaputih vo nm 1728. Trong nm ,
Champa lm mt cuc khi ngha chng li Vit Nam, nhng
b tht bi ngay sau . S thiu nng lc cua Champa ch cho dn
tc ny mt c hi nho nhoi loi bo quyn lc thng tr cua nh
Nguyn. S thiu nng lc ny buc Champa phi chu di s
thng tr Vit Nam. iu ny nh thun hn cho tin trnh Vit
Nam ha trn bnh din rng, v sau cng nhng ngi nm chnh
quyn Champa buc phi ly lun tn h Nguyn cua Vit Nam.
Sau nm 1728, Champa b tc mt ht cc chc v v
quyn hn cp phu. Nhng ngi nm quyn iu hnh cng vic
Champa phi lm vic chung vi quan thi th phu Bnh
Thun, v rt t khi c c mi lin h trc tip vi cha Nguyn
kinh Ph Xun. Mt bn k tm tt trong cc vn th bng
ting Cham lu tr Panduranga, d sao, cng ni ln c mt
vi im sng to v gi cho thy rng, sau nm 1728, mi bang
giao Nguyn-Champa vn da trn qui c c t ra gia
Nguyn Phc Chu v Po Saktiraydaputih, v mi quan h ny gi
c lin tc nh nhng thi gian trc nm 1728.
Mc dau ngi dn Champa sau ny t ht nim tin cua
mnh vi nh Ty Sn ni dy vo nm 1771, cuc ni dy m s
kt thc tc bo ht quyn lc Cha Nguyn vo nm 1775,
nhng h cng khng thot c khoi s thng tr cua Vit Nam.
Khi triu i Nh Nguyn (1802-1945) c bt au lp li vi
Nguyn Phc nh (Gia Long), ngi k tha trc tip cua Nh
 Mi quan h gia Cha Nguyn v vng quc Champa 75

Nguyn ln ngi vo nm 1802, Champa (Thun Thnh) b lit

vo thnh mt trong s 13 qun thuc nh Nguyn. Champa c
gng lin tc gi ly nguyn tc t tr, t nht l v phong tc
tp qun v vn ha trong ch Nh Nguyn cho n nm 1832,
nm nh du s chm dt vnh vin mi quan h gia nh Nguyn
v Champa, v cng l nm m nhn dn Champa b tiu dit bi
quyn lc Vit Nam chnh yu khc, sau khi gia nhp vi ngha
qun L Vn Duyt chng li hong Minh Mnh (1819-1840)
cua triu nh nh Nguyn.
 Ban Khrua %! Bangkok:
Khu v_c ng^!i Ch&m f^y k%y ni_"m
trong qua kh v f^y ha h_en trong t!ng lai*

Charuwan Lowira
Jean Ba==ie**

T^ n&m 1984 f"n n&m 1987, m_t nhom nh nghi"n cu c%ua

Trung Tm Nghi"n Cu Quc Gia Phap, F_ai H_oc Mahidol v
Chulalongkorn c%ua Thai Lan f thi"t k" m_t ch!ng trnh nghi"n cu
lng Ban Khrua c%ua ng^!i Ch&m %! Bangkok. Lng ny n^&m fi di_"n
v!i t dinh c%ua ng Jim Thompson, gc ng^!i M. T^ my n&m v^a
qua, khu v_c Ban Khrua f t^ng f_!c ng^!i ta nh&c t!i tr"n bao chi,
v khu ny n^&m trong d_ an pha v! f%" ti_"n vi_"c xy ct f_ai xa l_ c%ua
Bangkok. Chinh v th", nhn dn khu v_c ny f t^ng n%i d_y nh^&m
fi h%oi quy^"n sinh sng tr"n ft fai c%ua t% ti"n mnh f%" l_ai. H_o hy
v_ong r^&ng m_uc ti"u fu tranh c%ua h_o se thnh cng.
T^ my ch_uc n&m v^a qua, Thai Lan fang tr%ai qua m_t giai
fo_an v cng quan tr_ong trong ti"n trnh phat tri%"n kinh t". S_ t&ng
tr%!ng kinh t" ny l nguy"n nhn chinh y"u gi%ai thich cho s_ thay f%i
ton di_"n fa d thi"n nhi"n c%ua Bangkok v cu_c sng hng ngy c%ua
nhn dn sng trong thnh ph l!n lao ny. Nhng nh ch_oc tr^!i cng
ngy cng m_oc l"n nh nm. Ft fai xy ct cng ngy cng khan
hi"m f fa gia c%a nh c%a l"n f"n t_t f%inh.
F tr%ai qua m_t l^n, nhi^"u ng^!i f^u t, v mun nng cao ti
fa ti^"n l^!i f^u t c%ua mnh, khng ng^n ng_ai tm bt c gi%ai phap no
f%" bam vo cng vi_"c xy ct nhng h_o khng c^n bi"t li_"u ch!ng
trnh xy d_ng nh c%a fo co fem l_ai cho h_o m_t k"t qu%a m mn
ch&ng. Ng^!i ta t_ h%oi r^&ng, Bangkok s tr%! thnh m_t thnh ph g

* Bi vi"t b^&ng ti"ng Phap f&ng f^u ti"n trong t_ap chi Sinlapawatthanatham, thang 8
n&m 1992, trang 176-186.
** Ts. Charuwan Lowira l chuy"n gia nghi"n cu ng^!i Thai Lan; Ts. Jean Ba==ie
thu_c Trung Tm Nghi"n Cu Quc Gia Phap (CNRS.
78 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie

trong t!ng lai. V Bangkok s f%" l_ai nhng k%y ni_"m g cho th" h_" mai
sau. M_t nh phong vi"n Phi Lu_t Tn rt quen thu_c v!i Bangkok,
t^ng noi r^&ng Manila l thnh ph v cng xu xi. Thay v phat tri%"n
cng trnh ki"n truc f%" thnh ph mang nhi^"u v%e f_ep h!n, Manila l_ai
b bi"n f%i f%" tr%! thnh m_t thnh ph xu xi khng h^n v khng
ngh_" thu_t. Li_"u r^&ng Bangkok co th%" v_!t qua cng thc ny khng?
N"u co th%", th cu nghi vn vn cn fo: trong vng bao nhi"u n&m
na.
T_ h%oi r^&ng, nhn lo_ai co th%" sng trong m_t thnh ph ch%i dnh
cho nh ch_oc tr^!i cao h!n 20 t^ng v cho hng v_an xe h!i? Fo l
nhng thnh ph khng v%e f_ep lch s% v tm h^n v&n hoa, nht l
nhng thnh ph xy d_ng tr"n khu v_c hon ton m!i m%e, ch%&ng h_an
nh thnh ph Brasilia %! Bresil hay Chandigard %! n F_. M_&c d th",
hai thnh ph ny cng cn m_t chut v%e f_ep v&n hoa. Ng_!c l_ai thnh
ph Bangkok khng co g li"n h_" v!i hai thnh ph tr"n. V d sao fi
na, Bangkok vn l m_t trung tm t_p trung hng tr&m cha Ph_t
Giao, hng ch_uc dinh th_ vua chua. Nhng fu l nhng khu v_c dn
gian f fem l_ai linh h^n v&n hoa cho thnh ph Bangkok. Tt c%a
nhng ch_! bua c f t_ bi"n mt f%" tr%! thnh nhng khach s_an ti tn
m ki"n truc ch%i co m_t ki%"u mu f"n ni ng^!i Thai khng phn bi_"t
n%i gia hai khach s_an khac nhau. Nhng khu v_c ng^!i Trung Hoa
(Hong Theew f tr%! thnh m_t khu ph^!ng fi"u tn. Nhng thn
ph^!ng nh%o nhoi g_oi l Slum, ch%i l m_t kho ft d_ tr cho cng trnh
xy ct m!i, nht l f_ai xa l_.
Ph%ai ch&ng khu v_c ng^!i Ch&m %! Ban Khrua s tr%! thnh n_an
nhn c%ua ch!ng trnh xy ct xa l_ f%" ti_"n vi_"c giao thng v!i World
Trade Center v nhng khach s_an ti tn %! b"n c_anh trong t!ng lai?
Ti"c r^&ng khu v_c ny l m_t tr_ong fi%"m v&n hoa quan tr_ong %!
Bangkok c^n ph%ai f_!c duy tr v b%ao t^n. V Ban Khrua f tr%! thnh
m_t trung tm nghi"n cu c%ua cac nh khoa h_oc v^" ch!ng trnh xy
d_ng v ki"n truc, cng l n!i t_p trung fng f%ao c%ua cac khach du
lch tr"n th" gi!i mun fi tm nhng k ni_"m qua kh c%ua Bangkok,
v cng l n!i f%" xa lanh m_oi s_ ^n o nao nhi_"t c%ua xe c_ tn th^!i,
nht l khng khi nhi"m c%ua thnh ph.
Ban Khrua t_oa l_ac %! trung tm thnh ph Bangkok, khng cach
xa l&m v!i ch_! Pathumwan, Siam Square, khach s_an quc t" Siam v
 Ban Khrua %! Bangkok 79

Mah Boon Krong. Ban Khrua %! chinh gia hai k"nh n%i ti"ng
Mahanak v^" phia ty c^u Hua Chang v phia fng f^!ng Uruphong.
Mun vo Ban Khrua %! phia b&c, ng^!i ta dng con f^!ng Phrayanak
v phia nam, theo con f^!ng Rama I. Vo n&m 1963, Ban Khrua b
chia thnh ba khu v_c sau khi con f^!ng Banthatthong f_!c hon
thnh: Ban Khrua Nua n^&m %! phia b&c k"nh nhn t_ao v %! phia fng
c%ua con f^!ng Banthatthong; Ban Khrua Nua-Wat Phraya Yang %!
phia b&c kinh v %! phia ty c%ua f^!ng Banthatthong; Ban Khura Tai %!
phia nam kinh v %! phia ty c%ua con f^!ng ny. S_ phn chia ny rt
l gi%a t_ao khng ph h_!p g v!i y"u t t% chc nhn ch%ung, x h_i,
kinh t" c%ua khu v_c ny.
Hm nay, Ban Khrua tr"n ph!ng di_"n hnh chanh, tr_c thu_c
Slum (ph^!ng Kingphet. Nhng tr!c th" k%y th 20, Ban Khrua l
m_t trong nhng khu v_c c%ua thnh ph Bangkok dnh cho nhng gia
fnh phong ki"n v h%ai qun Ch&m f_&t d!i quy^"n fi^"u khi%"n - nht l
d!i th^!i vua Thai Lan Rama V - c%ua m_t ng lnh t_u ng^!i Ch&m
mang chc l Phraya Rachawangsan (Bua. Cho f"n f_" nh th" chi"n,
ng^!i ta f tm thy nhi^"u di tich nh c%a c%ua cac cp lnh f_ao h%ai
qun Ch&m ph_uc v_u cho hong gia Thai Lan nh: Luang Phonlasit
Thawanat, Luang Sombun Yutwicha, Luang Prasertsiri.
Ng^!i Ch&m sng trong khu v_c ny l ai? Fo l m_t dn t_c
noi ti"ng M Lai, co m_t n^"n v&n hoa v cng d^i do vo gia th" k%y
th 4 v th" k%y th 15. Ng^!i Ch&m l m_t khi dn t_c tr_c thu_c
v!ng quc Champa t^ n&m 192 sau cng nguy"n f"n n&m 1832.
Lnh th% Champa t_oa l_ac %! mi^"n trung Vi_"t Nam, t^ phia b&c Hu" f"n
bi"n gi!i Saigon. Fy l m_t v!ng quc li"n bang g^m co 5 ti%"u
v!ng quc m it ng^!i ta quan tm f"n. Trong qua trnh lch s%,
Champa cng l m_t quc gia f co m_t k thu_t cao f_ v^" cng trnh
ki"n truc v fi"u kh&c so v!i n^"n v&n minh c%ua v!ng quc
Kampuchea v f t^ng gy bao %anh h%!ng chinh tr khng khac g
nhng v!ng quc l!n nh n f_ v Nam D!ng. Sau bao th" k%y chu
%anh h%!ng n F_ Giao v Ph_t Giao f_ai th^a, Champa cng l m_t
quc gia chu %anh h%!ng H^i Giao. S_ hi_"n hu c%ua m_t c_ng f^ng
H^i Giao l!n lao ng^!i Ch&m %! Kampuchea v Thai Lan f chng
minh r fi)eu ny.
80 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie

Vn f^" bang giao gia Champa v Thai Lan vn l m_t f^" ti

cha ai nghi"n cu, m_&c d ai cng bi"t ng^!i Champa l nhng th%uy
th%u n%i ti"ng v t^ng li"n h_" v!i v!ng quc Thai Lan trong nhng th"
k%y tr!c. Nhi^"u t li_"u lch s% vn th^!ng nh&c f"n nhng fon qun
vi"n chinh Thai sang tn cng Champa vo n&m 1313. D qun vi"n
chinh ny t^ v!ng quc Sukhothai hay nhng n!c lang gi^"ng fi na,
fi^"u quan tr_ong fo l co s_ hi_"n hu c%ua c_ng f^ng t binh Champa
hi_"n cn c ng_u tr"n di ft Thai Lan hm nay. M_t d ki_"n lch s%
m khng ai chi c%ai, fo l co m_t fon qun tnh nguy_"n gc
Champa t^ng giup f! vua Thai Lan t"n l Naresuan f%" chng l_ai qun
Kampuchea. Th"m vo fo, linh h%ai qun gc Champa th^!ng gi m_t
vai tr quan tr_ong trong c! cu t% chc H%ai Qun c%ua Thai Lan cho
f"n th" k%y th 19. V nhi^"u t li_"u cng t^ng noi r^&ng f co vo
kho%ang hai s fon th%uy th%u Champa ph_uc v_u trong qun f_i Thai.
Tr%ai qua nhi^"u th" k%y, Champa vn l m_t f^u chi"n fa f%" ng&n ch_&n
m_oi tn cng t^ mi^"n b&c dng f^!ng hng h%ai chng l_ai Thai Lan.
Trong khu v_c Ayutthya (th%u f c c%ua Thai Lan, ng^!i ta c^on tm
thy v"t tich c%ua khu v_c c_ng f^ng ng^!i Ch&m sinh sng th^!i fo.
Khu v_c ny n^&m b"n l^" sng Chao Phraya, g^n con k"nh g_oi l Khu
Ch&m. Hm nay, co m_t c_ng f^ng H^i Giao hi_"n cn sinh sng
trong khu v_c ny m ng^!i ta vn cho fo l con chau c%ua dn t_c
Champa cn sot l_ai.
Co nhi^"u gi%a thuy"t cho r^&ng f co s_ hi_"n hu ng^!i Ch&m %!
Ban Khrua k%" t^ ngy thnh l_p Bangkok. V r^&ng d!i tri^"u vua
Rama I v Rama II f co m_t s fon ng^!i Ch&m trong qun f_i
Thai. Nhng tr"n th_c t", ng^!i Ch&m fnh c trong khu v_c ban
Khrua ch%i xut hi_"n vo th^!i vua Rama III v ng^!i Thai g_oi h_o l
''Khaek Khrua''. Fy l danh t^ am ch%i cho gia fnh t binh t^ n!c
ngoi f"n. M_t s t li_"u cng noi r^&ng vo n&m 1847, co m_t ng s
Phraya Mahaniwet t^ Kampuchea sang Bangkok v!i nhi^"u t binh
Ch&m f%" thnh l_p m_t cha g^n Ban Khrua g_oi l Wat Phraya Yang.
Fo l nhom ng^!i Ch&m cui cng sang fnh c %! Ban Khrua. H_o l
nhng ng^!i Ch&m xut thn t^ ba t%inh Battambang, Siam Reap v
Sisophon c%ua Kampuchea.
M_t s ng^!i Ch&m %! Ban Khrua k%" r^&ng chinh Rama I (1782-
1809 l ng vua f cho ng^!i Ch&m ft fai khu v_c Ban Khrua f%"
 Ban Khrua %! Bangkok 81

cam !n dn t_c ny co cng giup vua Thai chng l_ai qun xm l_!c
Mi"n Fi_"n. Nhng khng co t li_"u no f%" xac minh tin tc ny. Fi^"u
m ng^!i ta bi"t ch&c ch&n fo l ch%i d!i th^!i vua Rama V (vo
kho%ang 1899-1908 m!i xut hi_"n m_t b_ lu_t qui fnh bi"n gi!i ft
fai t nhn %! Thai Lan. Tuy nhi"n ng^!i Ch&m %! Ban Khrua ch%i nh_n
chinh thc kh" !c ft fai c%ua mnh vo n&m 1914-1917 d!i danh
xng l ng^!i H^i Giao Thai Lan (h_o l nhng ng^!i Ch&m, d danh
xng ch%ung t_c khng dng chanh thc tr"n giy t^!. Nhi^"u tin tc
cng cho r^&ng l m_t s ng^!i Ch&m trong khu v_c ny b mt fi
quy^"n s%! hu ft fai c%ua h_o, v r^&ng h_o qu"n fi khai bao quy^"n s%! hu
ft fai c%ua mnh v!i nh n!c hay h_o b l^!ng g_at b%!i m_t s ng^!i
trung gian trong cng vi_"c khai bao ny. M_&c d nh th", vo n&m
1977, co vo kho%ang 33 ft fai %! Ban Khrua vn tr_c thu_c v^" t
nhn, nht l nhng ng^!i sinh sng hay co li"n h_" trong khu v_c ny.
S_ thnh hnh khu v_c Ch&m %! Ban Khrua khng ph%ai l s_ ngu
nhi"n trong lch s%. N"u chinh quy^"n Thai t_p trung ng^!i Ch&m trong
khu v_c ny l v Ban Khrua n^&m g^n con k"nh l!n t"n l Mahanak
dng cho s_ lu thng c%ua l_c l_!ng h%ai qun Thai m nhi^"u th%uy th%u
vn l ng^!i Ch&m Ban Khrua. Chinh th%uy th%u Ch&m ny cn co trach
nhi_"m khac fo l b%ao v_" dinh th_ hong gia Thai v phng th%u th%u f
Bangkok chng l_ai qun xm l_!c t^^ Cambodge hay Laos sang.
Tr%ai qua th^!i gian, lng ng^!i Ch&m %! Bangkok cn mang
nhi^"u danh xng khac fo l Muban Asa Ch&m, Kampong Ch&m,
Muban Khaek Khrua sau cng l Ban Khrua. Cho f"n f_" nh th"
chi"n, Ban Khrua tr_c thu_c m_t khu v_c hnh chanh t"n l Tambon
Ban Khaek Khrua. Danh t^ Khaek (ng^!i n!c ngoi f_!c h%uy b%o
b%!i phong tro quc gia y"u n!c fi^"u hnh b%!i thng t!ng Phibun
Songkhram.
Noi f"n Bangkok th ph%ai noi f"n Ban Khrua. B%!i r^&ng lch s%
n_an l_ut l!n lao %! Bangkok vo n&m 1942 ch%i cn f%" l_ai v"t tich %! Ban
Khrua n!i m ng^!i ta cn thy du v"t c!n l_ut ny qua cac tr_u c_t
trong khu v_c Ban Khrua.
Sau f_" nh the chi"n, Ban Khrua f tr%! thnh trung tm phat
tri%"n ngh^" d_"t t! l_ua Thai. Chinh Jim Thompson (nhn vi"n CIA M,
mt tich %! M Lai, tnh c^! f g_&p m_t gia fnh ng^!i Ch&m %! Ban
Khrua cn ti"p t_uc th"u d_"t t! l_ua, l sang l_p vi"n dng ng^!i Ch&m %!
82 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie

Ban Khrua f%" f^u t vo k ngh_" s%an xut t! l_ua Thai. V k%" t^ fo, k
ngh_" ny f fem m_t ti"ng vang tr"n th" gi!i v^" t! t^m Thai Lan. V
hm nay, nhi^"u gia fnh ng^!i Ch&m %! Ban Khrua vn cn f^u t vo
hng d_"t t"n l Borisat Utsakaham Mai Thai Chamkat do ng Jim
Thompson sang l_p.
Cho t!i hm nay, m_t s ng^!i vn cho Ban Khrua ch%i l m_t
ph^!ng (Slum nh%o nhoi khng ti_"n nghi. Chinh th", n"n hu%y b%o
ph^!ng ny f%" dng ft fai trong ch!ng trnh ki"n thi"t m!i. Nhng
t^ khi no Ban Khrua f_!c g_oi l ph^!ng? Vo n&m 1950?, 1960?
1970? Co ch&ng n"n thay f%i khu v_c f co an tich trong lch s% h!n
150 n&m. Chinh ra, dn Ch&m %! Ban Khrua khng dinh liu g v!i sc
gia t&ng dn s trong khu v_c ny f%" r^i Ban Khrua tr%! thnh m_t
ph^!ng chui chut l__up s_up nh hm nay. Chinh tnh hnh phat tri%"n
kinh t" cao f_ trong trung tm thnh ph l nguy"n nhn chinh f t_p
trung m_t s ng^!i H^i Giao %! mi^"n nam Thai Lan, ng^!i Trung Hoa
v ng^!i Isan vo khu v_c Ban Khrua ny. Cng n"n nh&c l_ai r^&ng n"u
c! quan k" ho_ach NHA f fa ra d_ an hi_"n f_ai hoa khu v_c Ban
Khrua v h_o t%!ng r^&ng fy l m_t thn ph^!ng chui chut (Slum,
nhng tr"n th_c t" Ban Khrua khng co v%e g l m_t Slum nh ng^!i
ta th^!ng hi%"u l^m.

T_ai sao ph%ai b%ao t^n Ban Khrua

Nhn dn thnh ph Bangkok ph%ai co m_t ngha v_u b%ao v_" Ban
Khrua. B%!i v dn t_c Ch&m %! Ban Khrua f gop ph^n, trong qua trnh
lch s%, l!n lao trong cng trnh phng th%u th%u f Bangkok v v!ng
quc Thai Lan. D trong hon c%anh no fi na, h_o cng l nhn dn
th_t s_ c%ua thnh ph Bangkok, d r^&ng fa s hnh ngh^" lai xe lam.
Thnh ph Bangkok khng th%" xoa b%o n!i sinh c c%ua ng^!i Ch&m %!
Ban Khrua m_t khi thnh ph ny khng c^n dng h_o na. Ph%ai ch&ng
dn Thai %! Bangkok n"n x f%y ng^!i Ch&m ra kh%oi vng fai th%u f
m t% ti"n h_o f t^ng gop cng lao f%" xy d_ng th%u f ny. X f%y
ng^!i Ch&m ra kh%oi Bangkok v ly do g fo, cng l t_ x f%y t% ti"n
mnh ra kh%oi th%u f ph^n thnh ny.
Dn t_c Ch&m v v!ng quc Champa trong b_
sach giao khoa %! Vi_"t Nam
Nicolas Weber*

Champa l m_t v!ng quc f_!c thnh hnh trong qua kh %!

mi^"n trung Vi_"t Nam. Chinh v th", lch s% v n^"n v&n minh Champa
khng th%" tach r^!i ra kh%oi y"u t lch s% c%ua Vi_"t Nam. V!ng quc
ny f xut hi_"n trong lch s% k%" t^ th" k%y th 2 sau cng nguy"n cho
f"n n&m f^u th" k%y th 191. S_ di_"t vong c%ua c^!ng quc ny vo
n&m 1832 khng co ngha l dn t_c Ch&m b ti"u di_"t, v r^&ng co
kho%ang 100.000 ng^an ng^!i Ch&m cn sinh sng trong hai t%inh Bnh
Thu_n v Ninh Thu_n, v hng tr&m ng^an ng^!i khac cn sinh sng %!
vng Chu Fc, Thai Lan v Kampuchea.

Tr"n ph!ng di_"n lch s%, ft fai mi^"n trung Vi_"t Nam hm nay
l lnh th% c%ua v!ng quc Champa th^!i tr!c, n!i m dn t_c Ch&m
vn cn hi_"n hu. Chinh v th", n"u noi f"n lch s% Vi_"t Nam trong
cac ch!ng trnh giao d_uc, ng^!i ta khng th%" b%o qu"n f_!c lch s% v
n^"n v&n minh Champa. N_i dung c%ua ti%"u lu_n ny l^a gop ph^n phn
tich v nh_n fnh v^" y"u t lch s% Champa f_!c dng trong cac sach
giao khoa %! Vi_"t Nam. M_uc ti"u bi khoa h_oc ny khng ph%ai f%"
nghi"n cu lch s% Champa nhng l phac h_oa nhng quan fi%"m Vi_"t
Nam v^" lch s% Champa v vai tr^o c%ua dn t_c Ch&m trong cac sach
giao khoa c%ua Vi_"t Nam th fung h!n.
Fy l m_t f^" ti mang nhi^"u tinh cht th^!i s_. V r^&ng, ng^!i
Ch&m hm nay f nh_n di_"n r r_"t h_o l dn t_c c%ua v!ng quc

* Nicolas Weber l thi sinh ti"n s c%ua Vi_"n INALCO, Paris. Bi ny nguy"n v&n b^&ng
ti"ng Phap do ban bi"n s_oan d_ich ra ti"ng Vi_"t.
1 Li"n quan f"n l_ich s% Champa, xem Po Dharma, 1987; La=ont, 1991.
86 Nicolas Weber

Champa cn sot l_ai %! Vi_"t Nam ng^ay nay. Nhng sach giao khoa f_!c
dng trong bi nghi"n cu ny l nhng sach giao khoa f xut b%an v
f_!c dng trong vi_"c gi%ang d_ay cho cac t^ng l!p h_oc sinh d h_o l dn
t__c Ch&m, ng^!i Kinh hay Hoa... trong cac tr^!ng h_oc %! Vi_"t Nam.
Trong cac t li_"u %! Vi_"t Nam, ba cun sach giao khoa f_!c
dng trong vi_"c bi"n kh%ao ny fo l Vi_"t Nam S% L_!c v Vi_"t S%
xut b%an d!i ch" f_ Vi_"t Nam C_ng Ha v cun Lch S% hi_"n fang
s% d_ung trong cac tr^!ng c hm nay %! C_ng Ha X H_i Ch%u Ngha
Vi_"t Nam. Nhn qua s! l_!c, hai b__ sach giao khoa ny co cng m_t
n_i dung v ph!ng cach trnh by. F_oc qua hai b_ sach ny, nh
nghi"n cu f bi"t r^&ng y"u t quc gia v chinh tr f %anh h%!ng su
f_m trong vn f^" giao d_uc %! Vi_"t Nam v nht l nguy"n nhn no
lch s% f b thanh l_oc v chinh fn l_ai cho ph^u h_!p nh^&m ph_uc v_u cho
m_t ch%u ngha chinh tr.
Trong sach giao khoa c%ua C_ng Ha X H_i Ch%u Ngha Vi_"t
Nam hm nay, v!ng quc Champa v dn t_c Ch&m f_!c trnh by
trong cac cun Lch S% 6, 7, 8, 10 v 11. Nhng n_i dung v^" lch s%
Champa ch%i l nhng fo_an s! l_!c hay tom t&t m thi. Ng_!c l_ai,
trong cac sach giao khoa th^!i Vi_"t Nam C_ng H^oa, lch s% Champa
f_!c trnh by m_t cach chi ti"t v r_ng ri h!n, so v!i sach xut b%an
c%ua C_ng Ha X H_i Ch%u Ngha Vi_"t Nam. Sach giao khoa th^!i Vi_"t
Nam C_ng Ha ch%i ch_on nhng bi"n c lch s% quan tr_ong c%ua
Champa co li"n h_" v!i Vi_"t Nam m thi, v ph!ng phap dng t^ rt
l khac bi_"t. Nhng trong hai b_ sach c%ua hai th%" ch" chinh tr %! Vi_"t
Nam f^"u co m_t n_i dung nh nhau, fo l tac gi%a t_ fnh ngha r^&ng
Champa l v!ng quc c%ua ng^!i Ch&m m thi ch khng ph%ai l
c%ua ton di_"n dn t_c sng trong lnh th% Champa2. Th"m vo fo, tac
gi%a khng f^" c_p g f"n vai tr lch s% v n^"n v&n minh c%ua Champa
tr"n ban f%ao Fng D!ng ny. Khng bao gi^! co m_t ch!ng m_uc
lch s% Champa ri"ng bi_"t trong hai b_ sach giao khoa ny. Fo l vn
f^" m chung ta c^n bn t!i.

2 Trong fo g^m nghi^"u dn t_c khac nh Radhe, Jarai, Churu, Raglai, v.v. ch khng
ph%ai ri"ng cho ng^!i Ch&m nh ng^!i l th^!ng hi%"u l^m. V^" vn f^" ch%ung t_c
Champa, xem B. Gay, 1988.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 87

A. B_ sach giao khoa

d!i ch" f_ Vi_"t Nam C_ng H^oa.

D!i th^!i Vi_"t Nam C_ng H^oa, lch s% v ph!ng cach trnh
by lch s% ch%i l^ m_t cng c_u c%ua chinh sach nhn cach hoa ngu^n
gc dn t_c Vi_"t. Nhng lch s% cng l ph!ng ti_"n tuy"n truy^"n
nh^&m gi%ai thich r^&ng tt c%a nhng dn t_c khac ch%i l Man hay M_oi.
V nhng ng^!i Man R_! ny c^n f_!c giao d_uc hay f^ng hoa theo l^"
li v&n hoa Vi_"t Nam. Chinh v th", qua cac ti"t m_uc trnh by trong
sach giao khoa, ph!ng cach f^ng hoa dn t_c khac f tr%! thnh m_t
chinh sach th_t s_3.

1. Vi_"t Nam hoa lch s% Champa

Qua b_ sach Vi_"t Nam S% L_!c4, ng^!i ta nh_n thy r^&ng lch
s% Champa hon ton b s%a f%i ph h_!p v!i chinh sach chinh tr Vi_"t
Nam th^!i fo. V r^&ng, lch s% c%ua v!ng quc ny ch%i l m_t trong
nhng y"u t ph_u thu_c c%ua lch s% Vi_"t Nam. Vn f^" f^ng hoa nhng
di s%an v&n hoa, lch s% v n^"n v&n minh Champa l vn f^" n%i b_t.
Chinh v th", tac gi%a khng bao gi^! dng danh t^ nh Champa, cng
nh t"n th_t c%ua vua chua, fa d Champa trong b_ sach giao khoa
ny. M_t thi d_u c_u th%", ng vua Champa Jaya Simhavarman III b Vi_"t
Nam hoa thnh Ch" Mn; th%u f Vijaya thnh F^ Bn5, th%u f
Simhapura thnh Ph_t Th_"6, v.v. D ki_"n ny cng f chng minh
r^&ng Vi_"t Nam co ch%u quy^"n hon ton tr"n lnh th% Champa. Chinh
v th" h_o co quy^"n xoa b%o nhng du v"t lch s% hay v&n hoa Champa
trong khu v_c ny. M_t thi d_u fi%"n hnh, fo l m_t khi lnh th%
Champa b chi"m fong, vua F_ai Vi_"t di chuy%"n hng ngn t binh
sang n!i khac, sau cng bi"n lnh th% chi"m fong ny thnh m_t f!n
v hnh chanh Vi_"t Nam. V chinh sach f^ng hoa ny khng bao gi^!

3 Marc +erro, 1985: 19.

4 Tr^n Tr_ong Kim, 1971.
5 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, I: 262.
6 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, I: 98.
88 Nicolas Weber

f_!c n"u r trong cac sach giao khoa. Chinh v th", cac th" h_" con em
h_oc sinh dng t li_"u giao khoa ny khng cn bi"t fu l lch s% th_t
s_ c%ua Vi_"t Nam hm nay.

2. Hnh thc v n_i dung

Vi_"t Nam S% L_!c c%ua Tr^n Tr_ong Kim l kim ch%i nam trong
cac sach giao khoa th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha. B_ sach ny co m_t n_i
dung tom l_!c t^ nhng b_ s% c%ua quc s% quan Vi_"t Nam. T^ ph!ng
cach trnh by, dng danh t^, hnh v&n v di"n f_at t t%!ng (nht l
fi v!i dn t_c Ch&m, tac gi%a d_a hon ton vo b_ s% c%ua quc s%
quan. Ng_!c l_ai, trong b_ ny, nhng bi"n c chinh tr f b thanh l_oc
ho^an ton nh^&m ph h_!p v!i th%" ch" chinh tr th^!i ng ta m thi.

a. F^ng hoa danh t^: Ch&m ch%i l dn t_c man r_! hay gi_&c
c!p.

Trong qua trnh lch s%, cac nh cai tr Vi_"t Nam f ap d_ung
m_t tri"t ly cng ngu^n gc v!i v!ng quc Trung Hoa, fo l h_o coi
tt c%a dn t_c no khng cng v&n hoa c%ua mnh l nhng ng^!i ngo_ai
l_", co ngha l ng^!i Man (Man R_!7. Chinh v cng sng chung v!i
Champa, n!c lang gi^"ng khng cng n^"n v&n minh c%ua mnh, ng^!i
ta f ghi nh_n r^&ng m_oi cng trnh chinh ph_uc n!c khac c%ua F_ai Vi_"t
ch%i co m_t m_uc ti"u chung nh^&m giao hoa n!c man r_! ny h!n l fi
tm m_t it b%ao v_t qui gia c%ua h_o. Nhng d ki_"n lch s% f_!c ghi l_ai
mi khi co s_ thay f%i m_t tri^"u f_ai m!i f chng t%o r r_"t ly thuy"t
ny8. N"u khng nh)am th sach giao khoa Vi_"t Nam ch%i l m_t cng
vi_"c sao y b%an chanh nhng quan fi%"m c%ua cac tri^"u f_ai Vi_"t Nam th^!i
tr!c, f%" r^i khng c^n quan tm cho l&m nhng chuy_"n h th_c trong
bi c%anh lch s% ny.
Fi^"u fang n"u l"n %! fy, fo l sach giao khoa Vi_"t nam ch%i
dng m_t s danh t^ rt l gi!i h_an nhng cha cht bao s_ ma mai.

7 Man l danh t^ Han ch%i dn t_c man r_!, khng cng n^"n v&n minh c%ua ng^!i Vi_"t.
8 Xem Bui Quang Tung, Nguyn Huong, 1990.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 89

F%" am ch%i ng^!i Ch&m, sach giao khoa ny th^!ng g_oi h_o l ''gi_&c
Chi"m''9. Th"m vo fo, m_t khi noi f"n Champa, b_ sach ny ch%i
nh&c f"n danh t^ nh ''gi_&c Chi"m sang quy nhi"u'' hay ''n!c Chi"m
sang tri^"u cng'' tri^"u fnh Vi_"t Nam. Chinh v th", s_ li"n h__" gia
Champa v Vi_"t Nam ch%i l m_t chinh sach bang giao b^&ng v l_c
qun s_.
Cng trong b_ sach ny, dn t_c Champa ch%i f_!c xem nh l
nhng k%e hao chi"n, v v&n hoa v khng co v&n minh. H" noi f"n
dn t_c Ch&m, t li_"u ph% thng ny coi h_o l nhng k%e man r_! hay
xm l_!c, ch%i bi"t tm cach quy nhi"u bi"n gi!i Vi_"t Nam. Mi l^n co
chi"n tranh, b_ sach ny th^!ng dng m_t lo_at ch%u f^" ''fanh Chi"m
Thnh'' hay l ''Chi"m Thnh sang pha Th&ng Long'' nh^&m f%" gi%ai
thich cng thc th_t f!n gi%an nhng f^y ng_u y: dn t_c Ch&m t_!ng
trng cho n!c lang gi^"ng lun lun co b%an cht xm l_!c, c!p pha.

b. Champa: tr&m ngn tht b_ai.

F%" fi pho v!i ng^!i Ch&m xm l_!c, Vi_"t Nam c^n dng
nhi^"u ph!ng sach f%" tr^ng tr h_o.
V&n ch!ng lch s% m ng^!i ta th^!ng g_&p trong b_ sach ny
co ch%u y"u l bnh th^!ng hoa m_oi di s%an gia tr c%ua v!ng quc
Champa. Chinh v th", tac gi%a c%ua b_ sach ny khng bao gi^! nh&c f"n
nhng lng dng c%am c%ua dn t_c Champa th^!i tr!c v khng h^" noi
f"n bao ki"n tr c%ua dn t_c Champa chng l_ai qun Mng C%10 hay
bao cng trnh khac c%ua Champa chng ngo_ai xm11. Ng_!c l_ai, tac
gi%a ch%i nh&c t!i, v!i bao l^!i l rt l t_ ho, nhng chi"n th&ng v%e vang
c%ua Vi_"t Nam chng l_ai Chi"m Thnh.

c. Thng th^!ng hoa gia tr di s%an v&n hoa Champa.

9 Danh t^ Gi_&c %! fy ch%i f_inh qun xm l_!c cng nh qun c!p boc.
10 H V&n Tn, Ph_am th_i Tm, 1972: 119-162.
11 L" V&n H%ao, 1979: 47-51.
90 Nicolas Weber

Cng v m_uc ti"u ph_uc v_u cho y thc h_" chinh tr, b_ sach ny
khng co m_t ging ch no noi f"n n^"n v&n minh cao f_ c%ua
Champa cng nh %anh h%!ng Champa trong v&n hoa Vi_"t Nam m
lch s% f t^ng chng minh. Fy khng ph%ai l vn f^" thi"u sot trong
ph!ng cach trnh by, nhng l m_t ch%u tr!ng chinh tr. V r^&ng, tac
gi%a khng th%" nhn nh_n t% quc Vi_"t Nam mnh l_ai chu %anh h%!ng
v&n hoa c%ua Champa, m_t v!ng quc f b ti"u di_"t b%!i cac tri^"u f_ai
Vi_"t Nam th^!i tr!c12.
Cng n"n nhn m_anh r^&ng, m_t vi y"u t v&n hoa Champa duy
nht m b__ sach ny th^!ng f_!c nh&c nh%! f"n fo l l" Sati, fam tang
m m_t s hong h_u Champa th^!ng l"n gin h%oa f%" theo ch^ng
mnh v^" ci ch"t. Fy khng ng_u y f%" tan t_ung l" tang ny, nhng l
f%" f pha m_t phong t_uc d man, v Champa co m_t l^n bu_c cng
chua Vi_"t Nam t"n l Huy^"n Trn l"n gin h%oa cng v!i vua Ch" Mn
(Jaya Simhavarman III13.
S_ ch_on l_oc nhng bi"n c chinh tr trong b_ sach giao khoa ny
co m_t m_uc ti"u duy nht fo l bi_"n chng f%" lm th" no dn t_c
Ch&m v Champa lun lun %! trong v tri mun f^!i tht b_ai. Vn f^"
m ng^!i ta cng n"n f_&t ra fo l t_ai sao y"u t lch s% ny l_ai b thanh
l_oc v khai tr^ trong ng^ay nay. Tr"n th_c t" m noi, b_ sach giao khoa
l cng c_u giao d_uc chinh tr dnh cho h_oc sinh c%ua tr^!ng trung h_oc %!
Vi_"t Nam trong fo co h_oc sinh gc ng^!i Ch&m. Vi_"c khng quan tm
f"n s_ ph%an ng c%ua h_oc sinh Ch&m v lch s% Champa c%ua h_o f b
bop meo hay b th"u d_"t, f chng minh r^&ng n_i dung c%ua b_ sach
ny, v ly do chinh tr, ch%i co m_uc ti"u duy nht l nh^&m trnh by
ng^!i Vi_"t l dn t_c v&n minh t_t f%inh. Nhng dn t_c khac l nhng
ng^!i man r_! ph%ai f_!c giao hun. Chinh v th", nhi^"u nh nghi"n cu
cng ao !c bi"t f_!c th" no l ph%an ng ng^!i Ch&m tr!c d ki_"n
lch s% c%ua h_o b th"u d_"t f%" lm hi lng cho m_t th%" ch" chinh tr
Vi_"t Nam.

d. Bi"n c lch s% khng ni"n f_ai

12 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, I: 78.

13 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, I: 167.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 91

Th^!ng xuy"n quy nhi"u v bi%"u l_ thai f_ khng tng ph_uc,

dn t_c Ch&m f tr%! m_t fam th nghch th^!ng tr_c trong lch s%
Vi_"t Nam. Ti"c r^&ng, tac gi%a c%ua b_ sach giao khoa ny khng xac
fnh r nguy"n nhn t_ai sao co thai f_ n^ay. D^u sao fi na s_ quy
nhi"u fo ch%i l m_t trong nhng chi ti"t lch s% f x%ay ra trong m_t
khng gian v th^!i gian nht fnh, ch khng ph%ai l m_t y"u t lch
s% xac fnh r^&ng dn t_c Ch&m ch%i l nhng k%e th nghch. K"t lu_n
c%ua m_t ch!ng mang f^" l ''Cng trnh c%ua nh Nguy"n: chinh ph_uc
Chi"m Thnh''14 trong sach giao khoa ny l m_t b^&ng chng c_u th%".
M%! f^u cho ch!ng ny, tac gi%a f th^a nh_n r^&ng v!i m_t gi_ong ma
mai, fo l ''ng^!i Ch&m co vua chua, t% chc chinh tr v lu_t l_" h%&n
hoi'', nhng dn Vi_"t khng c%am tnh g fi v!i ng^!i Ch&m, b%!i r^&ng
h_o ''ch%i bi"t gy chi"n v t_ao bao kho kh&n f%" hai n!c lang gi^"ng ny
khng ho thu_n v!i nhau''15. S_ thi"u c%am tnh ny f chng mnh
r^&ng h_n th v!i ng^!i Ch&m vn cn trong y thc h_" ng^!i Vi_"t v fo
cng bi%"u l_ r r_"t l qua kh lch s% gia hai dn t_c ny vn cn l
m_t vn f^" th^!i s_ nong b%ong. Nhng cng n"n f_&t l_ai vn f^" r^&ng
ph%ai ch&ng b_ sach giao khoa ny vn ch%u tr!ng duy tr mi h_n th
f qua fi v!i m_t dn t_c Ch&m m v!ng quc h_o f suy vong g^n
hai th" k%y qua. Fy l ch%u tr!ng ch%i nh^&m fnh ngha coi thai f_ c%ua
ng^!i Ch&m hm nay khng khac g thai f_ c%ua t% ti"n h_o th^!i tr!c.
V ch%u tr!ng ny ch%i t_ao th"m mi hi^"m th chng l_ai dn t_c Ch&m
trong c_ng f^ng ng^!i Vi_"t hm nay. Cng trong cac b_ sach giao
khoa ny, tac gi%a dng danh xng Vi_"t Nam m_t cach qua fang trong
bt c khng gian v^a th^!i gian no, nhng ch%&ng c^n finh chinh l
danh xng Vi_"t Nam ny ch%i xut hi_"n vo n&m 1802, co ngha l
tr!c 30 n&m c%ua s_ suy vong Champa vo n&m 1832.

B. Sach giao khoa d!i ch" f_

C_ng Ho X h_i Ch%u Ngha Vi_"t Nam

14 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, II: 70-80.

15 Tr^n Tr_ong Kim, 1971, II: 78.
92 Nicolas Weber

B_ sach giao khoa dng f%" gi%ang d_ay sau 1975 mang f^" l
''Lch S%'' f_!c chia lm hai ph^n. Ph^n m_t, noi v^" lch s% th" gi!i t^
th^!i th_!ng c% f"n hm nay. Ph^n hai, noi v^" lch s% Vi_"t Nam. V hai
ph^n ny cn f_!c phn chia ra nhi^"u giai fo_an ty theo cp c%ua 12
l!p tinh t^ mu giao f"n l!p 12 ph% thng.

Cng n"n nh&c l_ai r^&ng, lch s% theo ki%"u mu ch%u ngha x h_i
ch%i l m_t ti"n trnh li"n t_uc c%ua hai y"u t chinh fo l: gi%ai phong v
cach m_ang. V nhng bi"n c trong lch s% l^a f_!c thanh l_oc ph h_!p
hon ton v!i y thc h_" ch%u ngha x h_i m thi. Chinh v th", lch s%
v giao d_uc l vn f^" hng f^u c%ua m_t quc gia16.

1. Ph!ng cach trnh by

So v!i b_ sach c%ua th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha, n_i dung lch s%
c%ua b_ sach giao khoa xut b%an sau n&m 1975 khng g m!i l_a. Fi^^"u
khac bi_"t ch%i l ki%"u mu ly lu__n d_a tr"n ch%u thuy"t x h_i v b_ sach
giao khoa ny ch%i coi lch s% l m_t ti"n trnh c%ua cng cu_c cach
m_ang v bi"n hoa t t%!ng m nhn dn Vi_"t Nam c^n hp th_u f%" fa
x h_i ny f"n m_t t% chc cp ti"n17. Chinh v th" lch s% Vi_"t Nam
f tr%ai qua m_t qua trnh thay f%i hon ton v^" cach trnh by. Fi v!i
dn t_c Ch&m, b_ sach ny f b%o h%&n nhng ch%u thuy"t ly lu_n c%ua
th^!i Vi_"t Nam C_ng Ha fi v!i h_o v nht l khng coi ng^!i Ch&m
nh l nhng k%e th nghch, nhng ng^!i man r_! hay hi"u chi"n na.

2. H_!p thc hoa danh xng Champa

B_ sach giao khoa hm nay co ph^n khac bi_"t hon ton v!i b_
sach c%ua Vi_"t Nam C_ng H^oa, fo l ph!ng cach dng danh xng
ng^!i Ch&m f%" thay th" cho ng^!i Chi"m. V danh t^ Chi"m xut
phat t^ gc t^ Chi"m Th^anh, m_t v!ng quc th nghch v!i Vi_"t
Nam. Ng_!c l_ai, f%" am ch%i v!ng quc c%ua ng^!i Ch&m, b_ sach ny

16 Marc +erro, 1985: 27-28.

17 Nguy"n Ki"n, Nguy"n Cao Ly, 1995: 49-81.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 93

l_ai dng danh t^ Champa ch khng ph%ai l Chi"m Thnh nh th^!i

C_ng H^oa18. M_t thi d_u khac, fo l b_ s% ny th^!ng ca ng_!i ng^!i
Ch&m f fng ra chng Mng C% d!i s_ fi^"u khi%"n c%ua hong t%
mang t"n b^&ng ti"ng Ch&m l Harigit (Jaya Simhavarman III ch
khng ph%ai l Ch" Mn nh cac sach bao th^!i Vi_"t Nam C_ng H^oa19.
H_!p thc hoa ng^!i Ch&m trong b_ sach c%ua x h_i ch%u ngha cng l
m_t ph!ng thc cng nh_n s_ hi_"n hu c%ua ng^!i Ch&m v nhng
f_&c th ri"ng bi_"t c%ua h_o.

3. Nguy"n t&c trnh by bi"n c

a. Xoa b%o danh xng man r_! v gi_&c quy nhi%"u

B_ sach sau n&m 1975 f thay f%i hon ton ph!ng thc hnh
v&n noi v^" Champa. Dn t_c Ch&m khng ph%ai l nhng k%e man r_!
nh th^!i C_ng Ho nhng l nhng ng^!i cach m_ang th^!ng n%i d_y
chng l_ai qun xm l_!c20. Nht l^a sach ny khng h^" fa f_ng t!i
nhng cu_c xung f_t qun s_ gia Champa v Vi_"t Nam nh^&m ne
tranh m_oi s_ hi%"u l^m gia dn t_c anh em trong ch%u ngha x h_i.
Chinh th", lch s% Vi_"t Nam trong sach giao khoa fang b!c
vo m_t giai fo_an m!i. V lch s% Champa ch%i l m_t khun mu f_!c
fnh ngha trong truy^"n thng Vi_"t Nam. M_t thi d_u fi%"n hnh, m_t
khi noi f"n chi"n tranh gia Champa v Vi_"t Nam, b_ sach ny ly
lu_n r^&ng n"u chi"n tranh f x%ay ra, khng ph%ai v ng^!i Ch&m hao
chi"n, man r_!, nhng v h_o qua tin vo nhng l^!i c vn xuy"n t_ac c%ua
t_p quy^"n Trung Quc21. Chinh th", chi"n tranh quy nhi"u ny ch%i l
vn f^" ph_u thu_c khng n"n fem ra m% x%e trong ch!ng trnh giao
d_uc.

4. Nhng y"u t sai l^m

18 Nguy"n Ki"n, Nguy"n Cao Ly, 1995: 64.

19 Tr!ng H%u Quynh, Phan F_ai Don, 1995: 41.
20 Tr!ng H%u Quynh, Phan F_ai Don, 1995: 41.
21 Tr!ng H%u Quynh, Phan F_ai Don, 1995: 24.
94 Nicolas Weber

Nh^&m gi%ai thich cho m_t thc h_" chinh tr fi v!i cac dn t_c
thi%"u s, nh n!c Vi_"t Nam khng ng^n ng_ai cng nh_n ng^!i Ch&m
l m_t dn t_c c%ua m_t v!ng quc Champa f suy tn. Cng nh_n
ng^!i Ch&m l m_t dn t_c co ngha l cng nh_n dn t_c ny co m_t
qua trnh v&n hoa, v&n minh v lch s%, co lnh th% ft fai, co vai tr
chinh tr trong lch s% c%ua ban f%ao Fng D!ng trong qua kh. Ti"c
r^&ng, b_ sach ny ch%i nh&c f"n m_t cach s! l_!c, khng c^n xac fnh
khng gian v th^!i gian, ch%i nh&c f"n m_t s y"u t lch s% c%ua dn
t_c ny m thi.

a. S_ thnh hnh v!ng quc Champa

Trong b_ sach giao khoa ny, s_ thnh hnh v!ng quc

Champa f_!c trnh by rt l s! l_!c v khng ph h_!p v!i y"u t lch
s%. Tac gi%a khng bao gi^! nh&c f"n Lin Yi22 (hay Lm p, t"n m_t
v!ng quc f^u ti"n dng trong s% li_"u Trung Hoa f%" am ch%i Champa.
Trong cun sach Lch S% 6 ch%&ng h_an, ng^!i ta ch%i tm thy m_t vi
net khai quat v^" ngu^n gc dn t_c Champa d_a tr"n t li_"u Trung
Hoa c%ua Ma Duan Lin23. Chinh v th", n_i dung bi ny mang nhi^"u
y"u t lch s% sai l^m24. Sau fo, tac gi%a cng gi!i thi_"u s! qua v^" qua
trnh c%ua s_ thnh hnh Champa, nhng v!ng quc Lin Yi, t% ti"n f^u
ti"n c%ua Champa cng b l_oai tr^ ra kh%oi khun kh% lch s%25.

b. Xoa b%o danh t^ Nam Ti"n Vi_"t Nam

Trong b_ sach ny, f_c gi%a rt ng_ac nhi"n l khng bao gi^! tm
thy t^ Nam Ti"n, m_t chinh sach nh^&m m%! r_ng bi"n c!ng v" phia
nam vo th" k%y th 17 f fa v!ng quc Champa f"n s_ di_"t vong.
Fy l m_t bi"n c v cng quan tr_ong trong lch s% Vi_"t Nam m
nhi^"u nh s% h_oc th^!ng bn t!i v f_&t vn f^"26. Nguy"n nhn no m

22 La=ont, 1991: 6-14.

23 Ma Touan Lin, 1883: 417-435.
24 Nguy"n Ki"n, Nguy"n Cao Ly, 1995: 64.
25 Nguy"n Ki"n, Nguy"n Cao Ly, 1995: 64-66.
26 M_t nhom giao s, 1983, I: 78.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 95

b_ sach ny khng nh&c f"n Nam Ti"n Vi_"t Nam? Ph%ai ch&ng v
bi"n c ny qua ph% thng, khng c^n fem ra m% x%e trong l!p h_oc?
Ph%ai ch&ng vn f^" Nam Ti"n f tr%! thnh m_t ch%u f^" xm l_!c c%ua
Vi_"t Nam fi v!i dn t_c Ch&m? Fi^"u m c^n n"u ra fy, fo l tac gi%a
c%ua b_ sach ny f nh_n thc r rng, Nam Ti"n Vi_"t Nam ch%i l
m_t chinh sach f" quc khng ph h_!p v!i ch%u tr!ng c%ua nh n!c
ch%u ngha x h_i. Chinh th", Nam Ti"n ny c^n f_!c l_oai tr^ ra kh%oi
lch s%. N"u khng nh&c f"n chinh sach Nam Ti"n, ai l ch%u nhn f
fa v!ng quc Champa f"n s_ di_"t vong?

c. Ngy suy tn Champa

Ngy suy tn c%ua v!ng quc Champa f tr%! thnh vn f^" khuc
m&c. Qua b_ sach giao khoa ny, tac gi%a cho r^&ng v!ng quc
Champa khng cn na vo 1471 d!i tri^"u f_ai nh Tr^n27. N"u ra ly
thuy"t ny ph%ai ch&ng co m_uc ti"u duy nht fo l nh^&m ne tranh noi
f"n chinh sach Nam Ti"n Vi_"t Nam. Champa khng cn na vo
n&m 1471, t_ai sao t li_"u lch s% Vi_"t Nam vn cn nh&c f"n chi"n
tranh v!i Champa vo 169228, n&m m nh Nguy"n f xm chi"m
Champa f%" r^i thnh l_p ph%u Bnh Thu_n tr"n lnh th% c%ua v!ng
quc ny v ch%u tr!ng t&ng c^!ng dn s ng^!i Vi_"t trong khu v_c
ny29. K%" t^ n&m 1471, tac gi%a khng cn nh&c f"n dn t_c Ch&m v
v!ng quc Champa na30. Ngo_ai tr^ cun Lch S% 11, tac gi%a ch%i
nh&c s! qua v^" ng^!i Ch&m trong ch!ng noi v^" vn f^" dn t_c thi%"u
s %! Vi_"t Nam31. N"u dn t_c Ch&m f_!c nh&c t!i trong ch!ng m_uc
ny, v r^&ng tac gi%a ch%i coi ng^!i Ch&m l m_t thnh ph^n c%ua dn t_c
Vi_"t Nam. Chinh th", v&n hoa v s_ hi_"n hu c%ua h_o ch%i l m_t y"u t
trong n^"n v&n minh Vi_"t Nam khng h!n khng kem. Lo_ai tr^
Champa ra kh%oi b_ sach giao khoa cng l m_t ph!ng cach gi%ai thich

27 Tr!ng H%u Quynh, Phan F_ai Don, 1995: 61.

28 La=ont, 1991: 18-20.
29 Po Dharma, 1987.
30 Ng_aoi tr^ Ph_am Gia H%ai, Ph_am Ng_oc Li"n, 1995: 25.
31 Phan Ng_oc Li"n, Nguy"n Anh Thai, Nguy"n Xun Truc, Nguy"n Th^a H%y, 1996:
104
96 Nicolas Weber

r^&ng lch s% Vi_"t Nam ch%i dnh duy nht cho dn t_c gc Vi_"t v lch
s% c%ua dn t_c no khng cng ngu^n gc v!i ng^!i Kinh ch%i l ph^n
ngo_ai l_". Ng^!i ta th^!ng f_&t cu h%oi r^&ng, nhng gi!i tr%e ng^!i Ch&m
co ph%an ng g m_t khi f f_oc v h_oc thu_c lng b_ sach giao khoa
ny m n_i dung lch s% khng h^" dinh dang g v!i v!ng quc
Champa c%ua h_o?
Qua nhng chi ti"t li"n quan f"n Champa f_!c trnh by trong
sach giao khoa ny cng cho chung ta m_t khai ni_"m v^" chinh sach
Vi_"t Nam fi v!i cac dn t_c thi%"u s khac.

S_ suy vong c%ua Champa ch%i l n_an nhn c%ua chinh sach Nam
Ti"n Vi_"t Nam. Ph%ai ch&ng fy l fnh m_"nh c%ua dn t_c Ch&m Sau
bao th" k%y fu tranh f%" fa v!ng quc Champa co m_t th" fng
m_anh m trong khu v_c Fng Nam A, hm nay dn t_c Champa ch%i
cn sot l_ai kho%ang v^ai tr&m ngn ng^!i vn c^on ti"p t_uc fu tranh f%"
b%ao v_" cho s_ sng cn c%ua h_o v nht l f%" lch s% Champa c%ua h_o
khng b lng qu"n theo th^!i gian v khng gian.
Ai cng bi"t r^&ng lch s% l m_t ph!ng ti_"n tuy"n truy^"n cho
m_t ch" f_. Mun f_at f"n m_uc ti"u tr"n, lch s% ph%ai f_!c thanh l_oc
v khai tr^ m_t s bi"n c no fo f%" ph h_!p v!i ch%u ngha chinh tr
c%ua m_t quc gia. Thanh l_oc v khai tr^ m_t s y"u t lch s% cng l
m_t van f)e tr_ong y"u nh^&m giao d_uc qu^n chung v h_!p thc hoa danh
ngha c%ua m_t ch" f_ chinh tr.
D th%" ch" chinh tr no %! Vi_"t Nam, lch s% Champa ch%i l m_t
ct truy_"n b th"u d_"t v l_oai tr^. V lch s% Champa ny f_!c nh&c
f"n trong b_ sach giao khoa ch%i co m_t m_uc ti"u duy nht fo l vinh
quang hoa ngu^n gc v s_ fu tranh c%ua dn t_c Vi_"t. Fy l b^&ng
chng c_u th%" chng minh r^&ng lch s% c%ua v!ng quc Champa cha
f_!c ph_uc h^i l_ai trong b_ sach giao khoa. Ai cng bi"t r^&ng, dn t_c
Ch&m hay nhng dn t_c thi%"u s khac f gop ph^n l!n lao trong s_
thnh hnh v&n hoa Vi_"t Nam. Chinh v th", ng^!i ta khng th%" dng
v%e f_ep v&n hoa c%ua dn t_c thi%"u s ny f%" mua vui cho k ngh_" du
lch nh n!c, nhng l ph%ai ch&m soc nh m_t v^!n hoa c%ua n^"n v&n
minh Vi_"t Nam.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 97

Tt c%a v&n ch!ng chinh tr %! Vi_"t Nam f^"u cng nh_n s_ hi_"n
hu c%ua dn t_c Ch&m, nhng v&n ch!ng ny khng dnh cho lch s%
c%ua h_o m_t u fi trong b_ sach giao khoa. D trong hon c%anh no fi
na, v&n ch!ng chinh tr Vi_"t Nam ch%i l m_t di"n v&n xa v^!i khng
g^n gi v!i th_c tr_ang c%ua lch s% Champa v di"n v&n ny vn cn
t^n t_ai n"u dn Vi_"t Nam cha xoa b%o khai ni_"m hi^"m th fi v!i
ng^!i Ch&m trong ti^"m thc c%ua mnh.
Ph%ai cng nh_n r^&ng, co s_ f%i h!ng m_t ph^n no trong v&n
ch!ng chinh tr fi v!i ng^!i Ch&m %! Vi_"t Nam hm nay. V s_ f%i
h!ng ny f chng minh r^&ng l dn Vi_"t Nam b&t f^u chp nh_n s_
hi_"n hu c%ua lch s% Champa v cng ngy h_o cng t_ ho v!i bao
nhi"u v%e f_ep v&n hoa dn Ch&m hm nay.

Ti li_"u tham kh%ao

Bui Quang Tung, Nguyn Huong, Le Dai Vi_"t et ses voisins, Paris
(l'Harmattan) 1990.
Ferro, M., L'histoire sous surveillance. Science et conscience de
l'histoire, Paris (Calman-Lvy) 1985.
Finh Xu&n Lm, Phan F__ai Don, Tr!ng Hu Qu^^ynh,Lch S% 8, B_
Giao D_uc v F_o T_ao, Nh Xut B%an Giao D_uc 1996.
Gay, B., Vue nouvelle sur la composition ethnique du Camp, in
Actes du Sminaire sur le Camp organis lUniversit de
Copenhague le 23 Mai 1987, Paris (Travaux du Centre
dHistoire et Civilisation de la Pninsule Indochinoise) 1988,
trang 49-58.
H V&n Tn, Ph_am Th_ Tm, Cu_c khang chi"n chng xm l_!c
Nguy"n Mng th" k%y XIII, H N_i (Nh Xut B%an Khoa H_oc
X H_i))) 1972.
L" V&n H%ao, Vi suy ngh v^" qua trnh hoa h_!p v g&n bo Vi_"t Nam-
Champa trong lch s% dn t_c, in Nghi"n Cu Lch S% 186-3
(5.1979), trang 47-51.
Lafont, P-B. (d.), Histoire des frontires de la pninsule
Indochinoise, Paris, l'Harmattan (Travaux du CHCPI) 1988.
Lafont, P-B. et Po Dharma, Bibliographie Camp et Ca, Paris
(l'Harmattan) 1989.
98 Nicolas Weber

Lafont, P-B., Les grandes dates de l'histoire du Camp in Actes de

la Confrence internationale sur le Camp et le Monde Malais,
Paris (Publications du CHCPI)1991 , trang 7-25.
Langlet, P., L'ancienne d'historiographie d'Etat au Vi_"t Nam, Paris
(Publication de l'Ecole Franaise d'Extrme-Orient) vol. XIV,
1990 (2 tomes).
L Thanh Khi, Histoire du Vit Nam des origines 1858, Paris
(Sudestasie) 1981.
Ma Touan Lin, Ethnographie des peuples trangers la Chine ;
Ouvrage compos au XIIIe de notre re ; Traduit pour la
premire fois du chinois par le Marquis d'Hervey de St-Denis,
Paris 1883.
Maspero, G., Le royaume de Champa, Paris (Van Oest) 1928.
M_t Nhom Giao S, Vi_"t S% (Quy%"n 1, 2), Paris (Institut de l'Asie du
Sud-Est) 1983, (2 tomes).
Nguy"n Ki"n, Nguy"n Cao Ly, Lch S% 6, B_ Giao D_uc v Fo T_ao,
Nh Xut B%an Giao D_uc 1995.
Nguy"n F&ng Th_uc, Nam Ti"n Vi_"t Nam, in S% _Fa, N 19-20
(1970), trang 25-43.
Phan Ng_oc Li"n, Nguy"n Anh Thai, Nguy"n Xun Truc, Nguy"n
Th^a H%y, Lch S% 11, B_ Giao D_uc v _Fo T_ao, Nh Xut B%an
Giao D_uc 1996.
Ph_am Gia H%ai, Phan Ng_oc Li"n, Lch S%% 8 (t_p m_t), B_ Giao D_uc v
Fo T_ao, Nh Xut B%an Giao D_uc 1995.
Po Dharma, Le dclin du Camp entre le XVIe et le XIXe sicle, in
Actes de la Confrence Internationale sur le Camp et le Monde
Malais, Paris (Publications du CHCPI) 1991, trang 47-63.
Po Dharma, Le Puraga (Camp) 1802-1835. Ses rapports avec le
Vi_"t Nam, Paris (Publication de l'Ecole Franaise d'Extrme-
Orient) vol. CXLIX 1987 (2 tomes).
Thai V&n Ki%"m, Anh h%!ng Chi"m Thnh trong n^"n v&n hoa Vi_"t
Nam, in V&n Hoa A Chu, N 1, trang 17-31.
Tr!ng Hu Qu^ynh, Nghi"m F_nh V, Tr^^n V&n Tri, Lch S%% 10, B_
Giao D_uc v F_o T_ao, Nh Xut B%an Giao D_uc, 1996.
Tr!ng Hu Qu^ynh, Phan F_ai Do_n, Lch S% 7, B_ Giao D_uc v F_o
T_ao, Nh Xut B%an Giao D_uc, 1995.
Tr^n Tr_ong Kim,Vi_"t Nam S% L_!c (Quy%"n I, II Si Gn (B_ Giao
D_uc Trung Tm H_oc-Li" Xut B%an) 1971.
 Dn t_c Ch&m v v!ng quc Campa trong b_ sach giao khoa 99

Yang Bao Yun,Contribution l'histoire de la principaut des Nguy"n

au Vi_"t Nam mridionnal (1600-1775), Genve, Editions
Olizane 1992.
 Vn f^" xung f_t x h_i Champa trong
qua trnh lch s%
(t^ th" k%y th 11 f"n 1832

Po Dharma*

Trong bt c lch s% c%ua m_t quc gia no, vn f^" x h_i lun
lun l m_t f^" tiquan tr_ong trong c! cu t% chc c%ua m_t c_ng f^ng.
M_oi y"u t, d v tnh hay c y, nh^&m fa f%y dn t_c f"n s_ xung
f_t v hi^"m th ln nhau, s co m_t tac d_ung v cng tai h_ai trong c!
cu t% chc x h_i fo. V m_oi xung f_t x h_i l f_ng c! thuc f%y
m_t t_p th%" dn t_c fi vo con f^!ng di_"t vong.
Trong qua trnh lch s% Champa, vn f^" xung f_t x h_i f tr%!
thnh m_t f^" t^ai m nhi^"u nh nghi"n cu th^!ng n"u ra. Fa s f
nh_n fnh r^&ng, s_ xung f_t li"n t_uc trong n_i b_ Champa m lch s%
f t^ng f^" c_p l nguy"n nhn chinh f fa v!ng quc ny f"n ch
di_"t vong.
Bi ny khng ngoi m_uc fich nghi"n cu tnh hnh x h_i
Champa trong qua kh, phn tich l_ai nhng nguy"n nhn chinh y"u f
t_ao ra s_ xung f_t gia t_p th%" hay c_ng f^ng ng^!i Champa v nht
l fi tm h_u qu%a c%ua no trong bi c%anh lch s% c%ua v!ng quc ny.
Trong qua trnh lch s%, s_ xung f_t x h_i c%ua Champa ch%i b&t
f^u vo gia th" k%y th 11. V th", bi nghi"n cu ny ch%i g^m co hai
ph^n. Ph^n f^u li"n quan f"n vn f^" x h_i Champa t^ th" k%y th 11
f"n 1832. Ph)an th hai li"n quan f"n y"u t lch s% c%ua s_ xung f_t x
h_i t^ ngy mt n!c 1832 f"n 1975, n&m fanh du s_ s_up f% c%ua ch"
f_ Vi_"t Nam C_ng Ho.

1. X h_i Champa tr!c th" k%y 15

* Ts. Po Dharma l m_t chuy"n gia s% h_oc, f_ai di_"n c%uaVi_"n Vi"n Fng Bac C%
Phap (Ecole Franaise d'Extrme-Orient) %! M Lai.
104 Po Dharma

T^ ngy l_p quc f"n 1471, n&m fanh du s_ tht th%u thnh F^
Bn, vn f^" chi"n tranh n_i b__ vn l m_t y"u t quan tr_ong trong ti"n
trnh lch s% c%ua v!ng quc Champa. Tr%ai qua h^&ng th" k%y, t li_"u
lch s% cng f ghi nh_n bi"t bao bi"n c x h_i trong v!ng quc ny.
Tuy nhi"n, nhng t li_"u fo, nht l cac b%an v&n vi"t tr"n bia fa f
f_!c tm thy %! Champa, ch%i cho phep chung ta k"t lu_n r^&ng m_oi
xung f_t x h_i tr!c th" k%y th 15 ch%i do m_t nguy"n nhn chinh
y"u, fo l^a vi_"c tranh chp chinh tr nh^&m f_c quy^"n cai tr tr"n v!ng
quc Champa gia hai dng t_c c%ua cac vua Champa th^!i tr!c: dng
t_c cy Cu n&m quy^"n cai tr ti%"u v!ng quc Panduranga (Phanrang-
Phanri v Kauthara (Khanh H^oa- Phu Y"n %! mi^"n nam; dng t_c cy
D^a, n&m quy^"n cai tr_i %! phia b&c Champa, fo l Vijaya (Bnh Fnh
Amaravati (Qu%ang Nam v Qu%ang Ng%ai v Indrapura (Hu".
Chinh v s_ khac bi_"t ngu^n gc gia hai dng t_c cy Cu v
cy D ny m cac nh lnh f_ao th^!ng dng chi"n tranh hay v l_c
f%" tm li thoat cho nhng vn f^" li"n quan f"n s_ sng cn c%ua li"n
bang Champa (m_t th%" ch" chinh tr_i rt g^n g%ui v!i th%" ch" li"n bang
M Lai hm nay. Fng tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, chi"n tranh
ny ch%i l m_t ph!ng thc nh^&m gi%ai quy"t s_ xung f_t chinh tr gia
hai ti%"u v!ng quc %! mi^"n nam v ba ti%"u v!ng quc %! mi^"n b&c,
ch khng ph%ai l vn f^" n_i chi"n phat xut t^ mi hi^"m th gia dn
t_c Champa. Chinh v th", m_t khi chi"n tranh f chm dt, lnh t_u
dng t_c no may m&n f_!c lm ch%u tnh hnh qun s_ s tr%! thnh
nh lnh f_ao ti cao c%ua Champa, g_oi l v_i vua c%ua cac vua Champa
(Raja diraja Campa n&m quy^"n cai tri tr"n ton lnh th% c%ua v!ng
quc ny m bia fa f ghi l Po Tanah Raya Quy^"n lm ch%u tr"n
ton di_"n lnh th%. Ng_!c l_ai, dng t_c no kem may m&n, th ph%ai
chp nh_n s_ y"u th" v!i tt c%a lng hnh di_"n: khng hi^"m khich v!i
dng t_c khac v cng khng tm cach tr%a th v s_ tht b_ai c%ua mnh.
Fi^"u fang n"u ra, l hai dng t_c Champa ny co m_t y thc h_" rt
f_&c bi_"t v^" t t%!ng fu tranh chinh tr c%ua h_o. M_t khi f thnh cng,
chinh quy^"n trung !ng Champa th^!ng kh&c l"n bia fa fi^"u gi%ai
thich nguy"n nhn chinh y"u c%ua bi"n c f x%ay ra v tuy"n b r r_"t
k"t qu%a c%ua phia tht tr_n v phia th&ng tr_n. M_&t d b tht tr_n, dng
t_c thua kem ny, nht l dng t_c %! mi^"n nam, khng bao gi^! tm
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 105

cach f%" xoa b%o nhng dng ch tr"n bia fa. Ng_!c l_ai, h_o coi fo l
nhng k%y ni_"m cao c%a v thi"ng li"ng trong quy lu_t fu tranh chinh
tr: &n l^am vua nhng khng v thua m lm gi_&c. Trong qua trnh lch
s% Fng Nam A, quy lu_t fu tranh chinh tr ny ch%i xut hi_"n %!
v!ng quc Champa m thi.

Kh%!i f^u c%ua s_ cach bi_"t nam b&c Champa

S_ xung f_t x h_i f^u ti"n trong lch s% Champa f x%ay ra vo

nhng n&m cui cng c%ua th" k%y th 11.
Sau ngy t^ tr^n c%ua vua Champa Jaya Simhavarman f_" nh vo
n&m 1044, m_t t!ng ti xut thn t^ gia fnh quan chc trong tri^"u
fnh Champa, n%i l_oan chi"m ngi%! th%u f Vijaya, _v t_ tn mnh l"n
lm vua Champa ly t"n l: Jaya Paramesvaravarman f_" nht (1044-
1060. V khng f^ng y v!i chinh sach dng sc m_anh qun s_ f%"
chi"m fo_at ngi vua Champa, ti%"u v!ng quc Panduranga %! mi^"n
nam vng d_y tuy"n chi"n chng l_ai chinh quy^"n c%ua Jaya
Paramesvaravarman f_" nht vo n&m 1050, nhng khng thnh cng.
Trong m_t b%an v&n vi"t tr"n bia fa hi_"n cn %! tr"n thap Po Klaong
Garai (Phan Rang, vua Jaya Paramesvaravarman f_" nht ch%i trich
kch li_"t nhn dn Panduranga l nhng ''k%e ngu mu_i, nhng ng^!i v
tn ch%i lun lun co thai f_ hi^"m th... chng l_ai vua Campa''. B%an
v&n k"t t_i nhn dn Panduranga tr"n bia fa ny cng co ngha l k"t
t_i dng cy Cu %! mi^"n nam ch%i tm cach xen ln vo n_i b_ Champa
%! mi^"n b&c thu_c dng cy D^a.
Chi"n tranh n_i b_ ny, m_&c d xut phat t^ s_ tranh chp
quy^"n hnh cai tr v!ng quc Champa gia hai dng t_c, f gy r_ang
nt x h_i rt nghi"m tr_ong gia dn t_c Champa %! mi^"n nam vn tn
th^! giai cp lnh f_ao dng cy Cu v dn t_c Champa %! mi^"n b&c,
trung thnh v!i cp lnh f_ao quc gia thu_c dng cy D. May thay,
cu_c xung f_t ny ch%i keo di trong m_t th^!i gian ng&n ng%ui, b%!i v
cac gi!i lnh f_ao quc gia gia hai mi^"n, cng v y thc f"n t^m quan
tr_ong c%ua s_ xung f_t ny, f tm cach gi%ai quy"t vn f^" m_t cach
nhanh chong. F%" chm dt bi"n c ny, vua Panduranga chp nh_n s_
tht b_ai c%ua chi"n tranh do mnh t_ao ra v s%&n sng ra l_"nh, th%" theo l^!i
y"u c^u c%ua vua Jaya Paramesvaravarman f_" nht, f%" b&t mi ng^!i
106 Po Dharma

dn Panduranga ph%ai mang vi c_uc fa fem n_p cho f^"n thap mi khi
co c! h_i fi ngang qua khu v_c ny. Truy^"n thng ny vn cn lu
truy^"n cho f"n hm nay, nht l cho nhng ai th^!ng fi ngang fo
C_u, tr"n f^!ng fi t^ Phanrang l"n Dalat.

Nguy"n nhn s_ xung f_t gia nam v b&c Champa

S_ thnh cng c%ua cu_c h^oa gi%ai dn t_c vo n&m 1050 vn l

fi^"u fang chu y, nhng van f^" xung f_t x h_i vn l m_t hi_"n t_!ng
lch s% co m_t tac f_ng tm ly su f_m trong qu^n chung. V ch%i c^n
co m_t y"u t nh%o nhoi, bi"n c ny cng co th%" tr%! l_ai tr"n bn c^!
chinh tr.

Tnh hnh 1145-1160

N&m 1145, vua Kampuchea l Suryavarman g%!i m_t fon qun

hng m_anh sang th%u f Vijaya v gi"t f_!c vua Champa l Jaya
Indravarman f_" tam (1139-1145 tr"n chi"n tr^!ng. F%" thay th" vua
ny, m_t hong t% xut thn t^ m_t gia fnh hong gia khac, t_ tn
mnh l vua Champa, l"n ngi %! Vijaya ly t"n l Rudravarman f_" t.
V th%u f Vijaya b qun Kampuchea chi"m fong hay l v s_
vng d_y c%ua nhn dn Champa %! mi^"n Vijaya chng l_ai chinh quy^"n
c!p ngi ny, vua Rudravarman f_" t ph%ai ch_ay sang %n nau %! ti%"u
v!ng quc Panduranga %! mi^"n nam vo n&m 1147, cng v!i fa con
trai c%ua mnh, tc l hong t% Sivanandana. Tr!c tnh th" ny, ti%"u
v!ng quc Panduranga rt n c^n v!i gia fnh hong gia t^ mi^"n b&c
f"n xin t_i n_an trong lnh th% c%ua mnh. M_t vi thang sau,
Rudravarman thoai v v xin h_u thun c%ua ti%"u v!ng quc
Panduranga f%" tn hong t% tr%e tu%i Sivanandana hi_"n co m_&t t_am th^!i
tr"n lnh th% c%ua mnh l"n lm vua Champa vo n&m 1147, ly t"n l
Jaya Harivarman f_" nht. Khi f l"n ngi, m_&c d c^on %! trong lnh
th% mi^"n nam, Jaya Harivarman f_" nht f co danh chanh ngn thu_n
f%" fi h%oi qun xm l_!c Kampuchea ph%ai r^!i kh%oi th%u f Vijaya c%ua
Champa.
Khi nghe tin ny, vua Kampuchea Suryavarman v c^ung phn
n_ v quy"t f_inh g%!i m_t fon qun sang tn pha vng Phan Rang vo
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 107

n&m 1148. S%&n dp th&ng tr_n, vua Kampuchea fa em r%" c%ua mnh l
Harideva l"n lm vua Champa %! Vijaya, bt chp ph%an ng c%ua ng^!i
dn Champa.
N&m 1148 fanh du s_ chia fi f^u ti"n c%ua v!ng quc ny:
Mi^"n b&c Champa f_&t d!i quy^"n cai tr c%ua m_t ng hong t% gc
Kampuchea. Mi^"n nam, fo l chinh quy^"n c%ua vua Champa Jaya
Harivarman f_" nht, gc ng^!i Vijaya.
M_t n&m sau, tc l 1149, vua Jaya Harivarman f_" nht, v!i s_
h% tr_! c%ua fon qun hng m_anh Panduranga, sang fanh Vijaya, gi"t
f_!c hong t% Harideva c%ua Kampuchea. Sau khi th&ng tr_n, ng t_
tn mnh l vua c%ua vua Champa (Raja diraja Campa tr"n ton lnh
th% c%ua v!ng quc ny. Ti"c r^&ng, fi v!i nhn dn mi^"n b&c
Champa, Jaya Harivarman f_" nht ch%i l m_t cng c_u c%ua ti%"u v!ng
quc Panduranga %! mi^"n nam. V khng chp nh_n chinh sach c%ua vua
Jaya Harivarman f_" nht nh^&m dng v l_c f%" chi"m fo_at ngi bau
Champa, nhn dn Champa %! mi^"n b&c v dn t_c Ty nguy"n l Rad"
v Mada (Bahnar? vng d_y k"u g_oi m_t hong t% khac, gc hong
gia Champa %! Vijaya, fo l Vangsaraja, em v_! c%ua vua Harivarman f_"
t (1114-1129 fng ra lm lnh t_u c%ua phong tro khang chi"n ny.
N&m 1150, Jaya Harivarman f_" nht cho l_"nh tn cng hng ng cach
m_ang c%ua hong t% Vangsaraja, nht l nhom Rad" v Mada %! Ty
nguy"n. B tht b_ai, hong t% Vangsaraja ch_ay sang F_ai Vi_"t f%" xin
vi_"n tr_! qun s_ nh^&m chi"m ngi l_ai, nhng khng thnh.
N&m 1151, nhn dn vng Amaravati cng vng d_y fng sau
lng hong t% Vangsaraja f%" ph%an fi l_ai s_ chi"m ngi c%ua vua Jaya
Harivarman f_" nht. Bn n&m sau, tc l vo n&m 1155, ti%"u v!ng
quc Panduranga, khng bi"t v ly do g, cng fng ra f%" trut ph"
vua ny. Th" l chi"n tranh gia nam v b&c bng n% trong sut n&m
n&m tr^!ng. Ph%ai ch^! cho f"n n&m 1160, vua Jaya Harivarman f_" nht
m!i co th^!i c! f%" d_ep tan s_ xung f_t qun s_ v!i Panduranga.
Chi"n tranh vo n&m 1150 gia vua Champa Jaya Harivarman
f_" nht v nhom Ty Nguy"n trung thnh v!i Vangsaraja, m_t hong
t% m ng^!i Rad" v Mada coi nh l dng chinh thng co quy^"n l"n
ngi Champa c%ua h_o, f b th"u d_"t m_t cach phi khoa h_oc b%!i mt s
nh s% h_oc n!c ngo^ai v Vi_"t Nam nh m_t chi"n tranh c%ua ng^!i
Ch&m nh^&m f h_ cao nguy"n. N"u Champa khng dinh dang g v!i
108 Po Dharma

h_o, t_ai sao dn t_c Rad" v Mada l_ai tnh nguy_"n fem qun giup
hong t% Vangsaraja f%" chng l_ai vua Jaya Harivarman f_" nht t^
Panduranga f"n cai tri mi^"n b&c.
S_ thnh cng trong vi_"c chi"m ngi %! Vijaya c%ua vua Jaya
Harivarman f_" nht f t^ng t n_an %! Panduranga khng ph%ai l s_
thnh cng c%ua ca nhn ngi, nhng l s_ thnh cng c%ua ton dn t_c
cy Cau Champa %! mi^^"n nam trong cng cu_c chi"m fo_at quy^"n cai
tr %! mi^"n b&c. Ng_!c l_ai, dng cy D^a cng co ly do ri"ng f%" ph%an
fi s_ hi_"n di_"n %! Vijaya c%ua vua Jaya Harivarman f_" nht. Nguy"n
nhn chinh fo l Jaya Harivarman f_" nht, con c%ua vua Rudravarman
f_" t, khng ph%ai l dng hong gia Champa, ch_ay sang Panduranga %!
mi^"n nam nh^&m c^u cu s_ h tr_! chinh tr v qun s_ f%" chinh ph_uc
ngi vua.

Tnh hnh 1190-1220

Sau cu_c n_i chi"n 1145-1160, tnh hnh n_i b_ Champa tr%! l_ai
bnh th^!ng, nhng vn f^" cach bi_"t gia dn t_c %! phia nam v b&c
Champa vn cn l m_t hi_"n t_!ng fang lo ng_ai. B^&ng chng r^&ng,
sau 30 n&m k%" t^ ngy c!p ngi c%ua vua Jaya Harivarman f_" nht
(1147-1160, v!ng quc Champa f lm vo cu_c xung f_t x h_i v
cng bi fat cha bao gi^! co trong lch s% Champa. Bi"n c ny phat
xut t^ s_ tranh chp quy^"n l_c gia nhng hong t% %! mi^"n b&c
Champa, nh^&m t_ao cho mnh m_t t th" v!i bt c gia no f%" f_!c
ton quy^"n lm vua tr"n ft n!c ny. N"u m_t s hong t% Champa %!
mi^"n b&c dng chinh sach k"u g_oi nhn dn mi^"n b&c vng d_y f%"
y%"m tr_! cho phe phai mnh, cng co m_t s hong t% khng ng^n ng_ai
m^!i g_oi qun ngo_ai lai nh^&m gi%ai quy"t vi_"c n_i b_ trong v!ng quc
ny.
Vo n&m 1182, tc l bn m!i n&m sau ngy d_ep tan qun
Kampuchea %! Vijaya, m_t hong t% Champa khac t"n l Sri
Vidyanandana, gc ng^!i Vijaya, ch_ay sang Kampuchea f%" tm h_u
thun c%ua vua Jayavarman f_" tht. Trong nhng n&m lu vong %! fy,
ng ta xin vua Kampuchea phong t!c cho mnh l hong t% ni ngi
(Yuvaraja c%ua v!ng quc Champa, bt chp c%a qui lu_t t% chc
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 109

chinh tr trong v!ng quc ny. V r^&ng, ch%i co h_i f^ng hong gia
m!i co quy^"n phong chc hong t% ni ngi c%ua Champa.
V!i h_u thun c%ua m_t fon qun Kampuchea hng m_anh,
hong t% Vidyanandana sang tn cng th%u f Vijaya vo n&m 1190,
b&t f_!c vua Jaya Indravarman f_" t (1167-1190 f%" fem giao n_ap
cho v!ng quc Kampuchea.
Cng nh^! h_u thun chinh tr v qun s_ c%ua vua Kampuchea l
Jayavarman f_" tht m hong t% Champa Sri Vidyanandana f lm
ch%u tnh hnh chi"n tranh %! mi^"n b&c. F%" t_a !n vua Kampuchea hay l
khng f%u quy^"n l_c chng l_ai s_ thng tr c%ua v!ng quc lang gi^"ng
ny, hong t% Champa Sri Vidyanandana, m_t khi fa th&ng tr_n, xin
f^" ngh (hay l b bu_c ph%ai f^" ngh em r%" c%ua vua Kampuchea
Jayavarman f_" tht l"n lm vua Champa %! Viajaya ly t"n l
Suryajayavarman. Sau fo, ng ta t_ xng vua c%ua ti%"u v!ng quc
Panduranga, ly t"n l Suryavarman.
S_ c^u cu qun s_ ngo_ai lai f%" gi%ai quy"t n_i b_ Champa f
phn chia v!ng quc ny thnh hai khu v_c r r_"t: Mi^"n b&c f_&t d!i
s_ cai tr c%ua m_t ng vua ngo_ai lai t^ Kampuchea sang. Mi^"n nam l_ai
l_ot vo trong tay c%ua m_t ng hong t% Champa khng ph%ai gc
Panduranga, nhng l gc ng^!i mi^"n b&c.
Vn f^" t_ xng v!ng %! Panduranga c%ua vua Suryavarman, gc
Vijaya f bi"n tnh hnh x h_i mi^"n nam thnh m_t ung nh_ot khng
cha tr f_!c. Fy l l^n f^u ti"n trong lch s%, nhn dn Champa
mi^"n nam c%am thy mnh khng cn lm ch%u tr"n lnh th% c%ua mnh
na. Tr!c bi"n c chinh tr ny, nhn dn Panduranga tm cach vng
d_y, vo n&m 1190 khng ph%ai f%" chng xm l_!c ngo_ai lai, nhng
chng l_ai hong t% Champa gc mi^"n b&c, m_&c d khng thnh cng.
Trong khi fo, dn t_c Champa mi^"n b&c cng vng d_y vo n&m 1191
d!i quy^"n ch%i f_ao c%ua hong t% Rasupati f%" fanh fu%i ng vua ngo_ai
lai %! th%u f Vijaya. Khi f th&ng tr_n, hong t% Rasupati l"n ngi ly
t"n l Jaya Indravarman f_" ng.
Tr!c tnh th" ny, vua Kampuchea khng ng^n ng_ai vut ve
Jaya Indravarman f_" t, m_t ng vua Champa b b&t giam %!
Kampuchea vo n&m 1190. Fo cng l m_t chi"n thu_t m!i: dng
ng^!i Champa f%" chng l_ai v!i v!ng quc Champa. Nhng fi v!i
110 Po Dharma

vua Champa l Jaya Indravarman f_" t fang t f^ay %! Kampuchea, fy

cng l m_t dp may m&n f%" chi"m l_ai ngi vng c%ua mnh.
Cng vo n&m 1191, vua Jaya Indravarman f_" t, fem qun t^
Kampuchea sang h_!p tac v!i vua Panduranga l Suryavarman f%" ti"n
fanh Vijaya. M_&c d mang danh l ng^!i fng ra f%" giup f! Jaya
Indravarman f_" t f%" chng l_ai chinh quy^"n Vijaya, vua Suryavarman
c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga, khi f th&ng tr_n, t_ xng mnh l
vua tr"n ton v_en lnh th% Champa. C%am thy mnh b l^a bp trong
chi"n tranh ny, Jaya Indravarman f_" t quy"t fnh t_p trung l_c
l_!ng c%ua mnh t^ Kampuchea sang f%" tn cng vua Suryavarman,
m_t nhn v_t c!p ngi, nhng khng thnh.
Nghe tin ny, vua Kampuchea Jayavarman f_" tht tc tc g%!i
qun sang f%" tr^ng tr Suryavarman %! Vijaya vo v&m 1193. Th" l
chi"n tranh gia Kampuchea v Champa b&t f^u bng n%, m_t chi"n
tranh v cng kh%ung khi"p lm f%ao l_n hon ton bao cng trnh kinh
t" v c! cu x h_i.
Trong sut 10 n&m chi"n tranh, vua Kampuchea, v khng th%"
no chng l_ai vua Champa, ch%i cn cach l nh^! Ong Dhanapati
Grama, l^a c_u ru_t c%ua vua Suryavarman, tm cach c l_p vua Champa
ny. Th" l vo n&m 1203 chinh quy^"n vua Suryavarma b l_t f% b%!i
c_u ru_t c%ua mnh l Ong Dhanapati Grama, d!i s_ y%"m tr_! c%ua fon
qun Kampuchea.
Sau tr_n chi"n ny, Champa f tr%! thnh m_t thu_c fa c%ua
Kampuchea trong sut 17 n&m, tc l t^ n&m 1203-1220.
Fng tr"n ph!ng di_"n lch s% m noi, vo nhng n&m 1190-
1220, x h_i Champa f tr%! thnh hai bi chi"n tr^!ng m dn t_c
Champa l n_an nhn chinh c%ua chi"n cu_c ny. M_t b"n l chi"n
tr^!ng tranh chp quy^"n hnh gia cac hong t% Champa %! mi^"n b&c
f%" lm ba ch%u v!ng quc Champa, cn chi"n tr^!ng th hai dnh cho
s_ tranh chp uy quy^"n gia hai n!c lang gi^"ng Champa v
Kampuchea.
T^ n&m 1182 f"n n&m 1220, nhn dn Champa fang chng
ki"n m_t v%! bi kch lch s% v!i bao nhi"u nhn v_t chinh tr tranh
ginh quy^"n lm Po Tanah Raya:
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 111

- Hong t% Sri Vidyananda ch_ay sang lanh n_an %! Kampuchea

vo n&m 1182, r^i sau tr%! th^anh vua ti%"u v!ng quc Panduranga, ly
t"n l Suryavarman.
- Vua Indavarman %! Vijaya b qun Kampuchea b&t fy sang
Kampuchea vo n&m 1190.
- Em r%" c%ua vua Kampuchea Jayavarman f_" tht t_ xng v!ng
%! Vijaya Champa ly t"n l Suryajayavarman.

Chi"n tranh v!i Mng c% 1283-1285

Sau m!i ba n&m v^" sau, tc l n&m 1283, ti%"u v!ng quc
Champa Vijaya l_ai b qun Mng C% chi"m c li"n t_uc trong hai n&m
li^"n. Vua Champa Indravarman f_" ng, v khng th%" fng ra f%" fi
ch_oi v!i fon qun hng m_anh Mng C% trong khu v_c f^ng b^&ng,
dng chi"n thu_t nh^a khng f^ng trng f%" khang chi"n, quy"t fnh
rut ton b_ qun s_ c%ua mnh v^" phng th%u %! Ty Nguy"n. Bi"n c n^ay
f chng minh r r_"t r^&ng Ty Nguy"n l m_t lnh th% c%ua Champa.
Cng nh^! s_ y%"m tr_! c%ua dn t_c Champa %! Ty Nguy"n m vua
Champa Indravarman f thnh cng trong cng trnh chng l_ai qun
Mng C%. Trong sut hai n&m ch^! f_!i f%" giao chi"n, qun Mng C%,
v khng cn l!ng th_c f%" ti"p t_uc chi"n tranh, quy"t fnh b%o h%&n
chi"n tr^!ng Champa f%" tr%! v^" Trung Quc, vo n&m 1285.
Trong cu_c chi"n ny, ti%"u v!ng Panduranga khng l"n ti"ng
ph%an fi v cng khng fng l"n h ho giup anh em Champa %! mi^"n
b&c chng l_ai qun xm l_!c Mng C%. Thai f_ ti"u c_c ny ph%ai
ch&ng l m_t b^&ng chng f%" gi%ai thich r^&ng v!ng quc mi^"n nam
Panduranga, m_&c d cng chung sng trong m_t li"n bang Champa,
vn coi Vijaya l m_t ti%"u v!ng quc ri"ng bi_"t, co n^"n t_ tr ri"ng.
F nhi^"u l^n b k"t t_i l mun cai tr mi^"n b&c, ph%ai ch&ng
Panduranga mun t%o by thai f_ d d_&t h!n tr!c bi"n c chinh tr
ny. S_ d d_&t fo cng f chng minh r^&ng, my th" k%y v^a qua, s_
xung f_t x h_i gia nam v b&c Champa vn l m_t vn f^" ch%u y"u
trong ti"n trnh lch s% c%ua quc gia ny.

Vai trCh" B^ng Nga trong chinh sach ha f^ng dn t_c: 1360-
1390
112 Po Dharma

H!n n%a th" k%y sau cu_c tn cng c%ua qun Mng c% vo n&m
1283, tnh hnh x h_i Champa gia hai mi^"n nam b&c t_am coi nh l
l&ng du, nhng y f^ chia cach gia hai mi^"n vn cn th%" hi_"n trong
tm t c%ua dn t_c ny.
N&m 1360, Ch" B^ng Nga xut hi_"n tr"n bn c^! chinh tr Fng
D!ng. Cng n"n nh&c r^&ng, Ch" B^ng Nga l m__t v vua c%ua li"n
bang Champa, f_&t th%u f c%ua mnh %! Vijaya (Bnh Fnh. Ch" B^ng
Nga khng dinh dang g v!i ng vua Po Binthuor (hay Cei Sak Bingu
trong bi"n ni"n s% Panduranga, nh nhi^"u nh nghi"n cu th^!ng
hi%"u l^m. V r^&ng; Po Binthuor l m_t v vua th 10 c%ua ti%"u v!ng
quc Panduranga %! mi^"n nam l"n ngi t^ 1316 f"n 1361 hay t^ 1328
f"n1373, ty theo bi"n ni"n s% c%ua ti%"u v!ng quc ny, f_&t th%u f
c%ua mnh t_ai Bal Anguai (trong khu v_c Phanrang.
S_ hi_"n di_"n c%ua Ch" B^ng Nga, m_t nh qun s_ f_ai ti nhng
cng l m_t nh chinh tr sang sut, f fem l_ai cho lch s% c%ua v!ng
quc ny nhng ngy v^ng son nht. Nh^&m th_c thi chinh sach fa
Champa f"n m_t t th" vng m_anh v^a chinh tr v qun s_ trong khu
v_c Fng Nam A ny, Ch" B^ng Nga c^n s_ y%"m tr_! to^an di_"n c%ua
dn t_c Champa %! hai mi^"n nam v b&c. Chinh th", trong sut 30 n&m
cai tr quc gia ny, Ch" B^ng Nga vn f_&t vn f^" x h_i l"n hng
f^u. X h_i l m_t l_c l_!ng lun lun gi m_t vai tr tr_ong y"u trong
m_oi bi"n c chinh tr v qun s_. Cng trnh to tat c%ua ngi l v_n
d_ung m_oi n l_c f%" h^oa f^ng dn t_c gia nam v b&c, nng cao y
thc h_" quc gia nh^&m y%"m tr_! chinh sach thu h^i l_ai v^ung ft c%ua
Champa f b mt %! phia b&c c%ua ngi v^a f%" xac fnh l_ai uy quy^"n c%ua
Champa tr"n bn c^! chinh tr Fng D!ng.
Cha f^y 30 n&m an bnh gia nam v b&c, ung nh_ot x h_i
trong v!ng quc Champa l_ai tai sinh. Cai ung nh_ot ny khng phat
xut t^ nhng phong tro nhn dn chng l_ai chinh quy^"n Champa c%ua
Ch" B^ng Nga, nhng phat xut t^ m_t s nh lnh f_ao Champa v y
thc, v quy^"n l_!i v danh v_ong ri"ng t c%ua mnh, h_o khng ng^n ng_ai
lm m_t v_u cung cp tin tc m_t c%ua quc gia cho ngo_ai xm. Cng v
mu f^ c%ua m_t s nh lnh f_ao Champa lm tay sai cho fch, vua
Ch" B^ng Nga f b ng g_uc trong chi"n tr^!ng %! h%ai ph_n F_ai Vi_"t
vo n&m 1390.
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 113

N&m 1390 fanh du m_t v%! bi kch m!i trong lch s% Champa.
N"u s_ s_up f% c%ua x h_i Champa phat xut m_t ph^n no t^ chinh
sach c%ua m_t s nh lnh f_ao Champa th^!ng hay k"u cu ngo_ai lai f%"
c%ung c fa v chinh tr c%ua mnh trong v!ng quc ny, th k%" t^ n&m
1390, x h_i Champa l_ai b&t f^u fi pho v!i m_t hi_"n t_!ng m!i l_a m
h_u qu%a cn nguy hi%"m h!n chinh sach c^u cu ngo_ai lai, fo l nhng
mu f^ c%ua m_t s t_p th%" lnh f_ao lm tay sai cho fch.
Chinh v th", cai ch"t c%ua vua Ch" B^ng Nga vo n&m 1390 f
cho chung ta thy s_ phat hi_"n c%ua m_t chng b_"nh m!i g_oi l ''mu
f^ lm tay sai cho fch'' fang di"n ti"n trong c! cu t% chc x h_i c%ua
Champa th^!i fo; m_t chng b_"nh co m_t tac f_ng v cng nguy hi%"m
trong m_oi chi"n l_!c qun s_ v chinh tr c%ua v!ng quc ny: ch%i v
m_t giy phut s! h%!, n^"n an ninh quc gia s g_&p bao nhi"u nguy bi"n.

K"t qu%a c%ua s_ phn chia nam b&c Champa: 1360-1471

Mu f^ lm tay sai cho fch nh^&m am h_ai vua Ch" B^ng Nga,
m_t hi_"n t_!ng duy nht trong lch s% Champa, ph%ai ch&ng l m_t
ti"ng chung bao hi_"u cho s_ suy tn c%ua v!ng quc ny. B%!i r^&ng,
h!n m_t na th" k%y tinh t^ ngy t% tr_n c%ua Ch" B^ng Nga, x h_i
Champa fang n^&m tr"n b^! v_c th%&m: tranh chp quy^"n hnh gia cac
nh lnh f_ao f tr%! thnh tn bi kch x%ay ra hng ngy. K%" t^ n&m
1360, v!ng quc Champa ngy cng fi f"n con f^!ng suy y"u. S_
suy y"u ny phat xut t^ hai nguy"n nhn chinh: m_t ph^n, ph%ai fi
f^u chng l_ai s_ xm l&ng c%ua lang gi^"ng mi^"n b&c, cn ph^n khac
ph%ai fi pho v!i bao nhi"u chi"n tranh n_i b_ c%ua mnh. Ch%i trong
kho%ang th^!i gian cha f^y 30 n&m, 5 v vua Champa ti"p ni nhau f%"
l"n ngi %! th%u f Vijaya (Bnh Fnh.
S_ hi_"n di_"n c%ua 5 v vua tr"n ngai vng Champa cng f chng
minh r^&ng trong sut 30 n&m ny, Champa co 5 chinh sach ri"ng bi_"t
v 5 l_c l_!ng ri"ng bi_"t. Mi l_c l_!ng v s_ sng cn c%ua mnh c^n
fi tm h_u thun trong qu^n chung nhn dn. Hay noi m_t cach khac,
trong sut 30 n&m ny, x h_i Champa chia ra lm 5 phe nhom f%"
ph_uc v_u cho 5 v vua Champa.
S_ xung f_t khng li thoat trong x h_i Champa k%" t^ n&m
1360, xut phat t^ gia fnh tr v fa ph!ng tr c%ua m_t s nh lnh
114 Po Dharma

f_ao Champa th^!i fo, cng l^a nguy"n nhn fa fen s_ di_"t vong c%ua
Vijaya, ti%"u v!ng quc Champa %! mi^"n b&c vo n&m 1471. Khi f
di_"t vong, vn f^" xung f_t gia nam v b&c cng t_ bi"n mt trong x
h_i Champa. Cng c^n nhn m_anh r^&ng, n"u vn f^" nam b&c khng
cn na k%" t^ hm nay, khng ph%ai l nh^! chinh sach h^oa f^ng dn
t_c do cac nh lnh f_ao f fa ra, nhng l v lnh th% Champa %!
mi^"n b&c f l_ot vo tay c%ua F_ai Vi_"t, v dn t_c Champa mi^"n b&c f
tr%! thnh m_t cng dn Vi_"t hon ton, k%" t^ n&m 1471.

2. X h_i Champa t^ 1471 f"n 1832.

Thnh F^ Bn (Vijaya r!i vo tay F_ai Vi_"t vo n&m 1471

fanh du s_ di_"t vong c%ua dng t_c cy D^a %! mi^"n b&c. K%" t^ fo,
Champa t_ thu h_ep l_ai trong lnh th% c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga,
n!i t_p trung c%ua dng t_c cy Cu.

H"t fi pho v!i F_ai Vi_"t, Champa l_ai g_&p ph%ai mi fe d_oa m!i
v cng nguy hi%"m f t^ng lm rung chuy%"n bn c^! chinh tr Fng
D!ng, fo l chinh sach Nam Ti"n c%ua nh Nguy"n t^ th" k%y th 16.
M_&c d^u chp nh_n chu f_ng f%" f!ng f^u v!i chinh sach
Nam Ti"n ny trong sut hai th" k%y f^u, v!ng quc Champa cng
rt t_ ho v!i chinh sach x h_i c%ua mnh. Nhng s_ an bnh v thnh
v_!ng x h_i fo f tr%! thnh m_t vn f^" khuc m&c m_t khi nh
Nguy"n quy"t fnh xm chi"m Champa vo n&m 1692 v f_&t v!ng
quc ny d!i quy^"n cai tr c%ua qun vi"n chinh nh Nguy"n v!i s_
y%"m tr_! c%ua hong t% Po Saktiraydaputih m_t nhn v_t ch%i fong vai
tr b nhn cho tri^"u fnh Hu" f%" f_!c nh_n f_!c chc v cng t^m
th^!ng, fo l ''Kham Ly'' thay v ''Chi"m Thnh V!ng''. Tr!c thai f_
nhu nh_!c c%ua hong t% ny, ton b_ dn t_c Champa t_ vng d_y vo
n&m 1693 f%" gi%ai phong qu" h!ng c%ua h_o. Fy l m_t cu_c kh%!i
ngha nhn dn f^u ti"n xut hi_"n trong lch s% Champa.
Ngoi m_uc ti"u fanh fu%i qun nh Nguy"n ra kh%oi v!ng quc
ny, m_t tr_n khang chi"n nh^&m gi%ai phong Champa cn vng d_y f%"
quet s_ach nhng ng^!i Champa lm tay sai cho hong t% Po
Saktiraydaputih v nhng nhn v_t Champa khac v tnh hay c y h_!p
tac v!i qun xm l_!c nh Nguy"n. Chi"n tranh ny keo di li"n t_uc
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 115

hai n&m li^"n l m_t thi d_u fi%"n hnh minh chng cho s_ xung f_t l!n
lao trong x h_i Champa th^!i fo. Nhng s_ xung f_t x h_i ny khng
phat xut t^ s_ tranh ginh quy^"n l_!i ri"ng t gia hai t_p th%" dn t_c
Champa, nhng l s_ d bi_"t trong y thc h_" fu tranh cho quy^"n l_!i
thi"ng li"ng c%ua Champa. N"u fa s dn t_c Champa c!ng quy"t, v!i
bt c gia no, fu tranh fanh fu%i qun xm l_!c nh Nguy"n ra
kh%oi ft fai Champa, m_t s nh lnh f_ao Champa khac thich ch_on
con f^!ng lm b nhn cho nh Nguy"n f%" cng c fa v hay danh
v_ong c%ua mnh. May m&n r^&ng, fon qun khang chi"n f fanh b_ai
l_c l_!ng xm l_!c nh Nguy"n vo n&m 1694, t_p trung m_oi n% l_c
nh^&m hn g&n l_ai v"t th!ng x h_i do chi"n tranh gy ra trong sut
hai n&m li^"n.
K%" t^ nhng n&m cui cng c%ua th" k%y th 17, ngoi hi_"n t_!ng
lm tay sai cho fch f t^ng x%ay ra d!i th^!i Ch" B^ng Nga vo n&m
1390, v!ng quc Champa b&t f^u fi pho v!i m_t hi_"n t_!ng m!i
na, fo l m_t s nh lnh f_ao ch%i bi"t d_a vo uy quy^"n nh Nguy"n
f%" cai tr_i quc gia. Chinh th" m!i co cu_c vng d_y c%ua dn t_c
Champa vo n&m 1693 f%" noi l"n s_ quy"t tm fon k"t c%ua dn t_c
Champa. Ch%i c^n fon k"t, dn t_c Champa f d_p tan qun f_i hng
m_anh c%ua nh Nguy"n.
H!n th" k%y sau, Champa tr%! thnh m_t n_an nhn c%ua cu_c tranh
chp chinh tr gia ng^!i Vi_"t Nam, hay noi m_t cach khac, n_an nhn
c%ua chi"n tranh gia l_c l_!ng Ty S!n v Nguy"n Anh k%" t^ n&m
1771. Mun f_p pha t%ng hnh dinh Nguy"n Anh %! Saigon, Ty S!n
t_p trung m_oi n% l_c nh^&m chi"m fong Champa tr!c f%" lm nhp c^u
ti"n qun trong chi"n l_!c qun s_. Khi f chi"m fong Champa, Ty
S!n tm cach fa nhng nhn v_t Champa thn c_n mnh l"n n&m
chinh quy^"n. Nhng Ty S!n ch%i lm ch%u tnh hnh Champa trong
kho%ang m_t hay hai n&m. B%!i r^&ng Nguy"n Anh cng tm cach chinh
ph_uc Champa f%" f_&t t%ng hnh dinh nh^&m ti"n qun fanh Khanh H^oa,
m_t fa f^u qun s_ c%ua Ty S!n. Khi f thnh cng, Nguy"n Anh
cng trut ph" nhng nh lnh f_ao Champa ph_uc v_u cho Ty S!n v
fa nhng nh lnh f_ao Champa khac, thn c_n v!i mnh, l"n n&m
chinh quy^"n trong v!ng quc ny. Bi"n c ny f chng minh r^&ng
t_ai sao co s_ thnh hnh c%ua my ch_uc chinh ph%u Champa trong m_t
th^!i gian cha f^y 30 n&m.
116 Po Dharma

Tr%! thnh m_t n_an nhn c%ua chi"n tranh gia nh lnh f_ao Vi_"t
Nam, x h_i Champa f fi vo m_t khuc quanh lch s%. Ngoi chi"n
tranh tn pha kinh t", tn pha c! cu t% chc lng x v gia fnh, x
h_i Champa th^!i fo f!ng fng tr!c l^" v_c th%&m. V!i sc ep qun s_
c%ua ngo_ai l_ai, d Nguy"n Anh hay Ty S!n, dn t_c Champa t_ khai
tr^ ln nhau f%" lm hi lng cho qun xm l_!c. G^n 30 n&m chi"n
tranh gia nh lnh f_ao Vi_"t Nam f fa x h_i Champa vo h th%&m
t&m ti cha bao gi^! x%ay ra trong lch s%. V quy^"n l_!i ri"ng t c%ua
mnh, c%ua gia fnh mnh, m_t s ng^!i Champa khng ng^n ng_ai t
cao anh em Champa ru_t tht tr!c chinh quy^"n Ty S!n hay Nguy"n
Anh, v cng khng ng^n ng_ai lo_ai tr^ bt c ai khng f^ng quan
fi%"m v!i mnh. X h_i Champa trong sut th^!i gian tranh chp gia
Ty S!n v Nguy"n Anh f tr%! thnh m_t x h_i thi nat, khng cn
nh_n di_"n f_!c y thc h_" fon k"t thi"ng li"ng f%" khang c_ chng l_ai
nhng t_p th%" xm l_!c ngo_ai lai.
Tr!c bi"n c bi fat ny, vua Cei Brei (ch khng ph%ai Po
Saong Nhung Ceng nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m - dng Po Rome,
gc dn t_c Cru f t^ng n&m chinh quy^"n Champa t^ n&m 1627 - cng
hng v_an qun Champa v gia fnh c%ua mnh, quy"t fnh r^!i b%o qu"
h!ng f%" sang %n nau %! Kampuchea vo n&m 1795. S_ ra fi c%ua vua
Cei Brei f chng minh r^&ng v!ng quc Champa khng cn chinh
quy^"n cai tr na. Cng trong th^!i gian ny, Po Saong Nhung Ceng,
m_t t!ng ti trong tri^"u fnh c%ua vua Cei Brei, gc dn t_c Ch&m (tc
l t% ti"n c%ua b Th^"m %! Phan Ri hm nay, ch_ay theo Nguy"n Anh %!
Saigon thnh l_p m_t chinh ph%u lm th^!i. Th" l k%" t^ n&m 1795,
Champa co hai chinh ph%u: m_t chinh ph%u lu vong Champa %!
Kampuchea gc ng^!i Cru v m_t chinh ph%u lm th^!i %! S^aigon gc
ng^!i Ch&m. S_ hi_"n di_"n hai chinh ph%u ny l f_ng c! chinh y"u f
fa hai dn t_c Cru v Ch&m f"n s_ xung f_t khng li thoat. Th"m
vo fo, hai chinh ph%u n^ay f^"u f_&t t%ng hnh dinh tr"n lnh th% lang
gi^"ng. Mi chinh ph%u lu vong f^"u tm cach g%!i can b_ c%ua mnh v^"
n!c f%" chinh ph_uc lng dn. Th" l, m_t t_p th%" x h_i Champa
khng t% chc v khng nh lnh f_ao f tr%! thnh m_t t_p th%" t_ chia
ba x%e b%ay nh^&m ph_uc v_u ho_&c cho chinh ph%u lu vong %! Kampuchea
ho_&c cho chinh ph%u lu vong %! S^aigon. M_t khi f dn thn vo cu_c
fu tranh qun s_ f%" chi"m fo_at ngi bau, hai chinh ph%u lu vong ny
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 117

khng cn quan tm cho l&m f"n h_u qu%a c%ua chi"n tranh, h ho cho
phe phai c%ua mnh %! fa ph!ng tuy"n chi"n v!i nhau f%" n"u cao
chinh ngha c%ua nhom mnh. Ngoi hai nhom theo chinh ph%u lu vong,
t_p th%" Champa cn l_ai cng b chia ba x%e b%ay f%" t_u t_p thnh nhom,
ho_&c %ung h_ cho chinh sach Nguy"n Anh %! mi^"n nam hay cho chinh
sach Ty S!n %! mi^"n b&c. S_ chia ba x%e b%ay ny f bi"n t_p th%" dn
t_c ny thnh nhng k%e th nghch, f%" r^i s_ sng cn c%ua h_o ty
thu_c hon ton vo k"t qu%a c%ua chi"n tranh gia Ty S!n v Nguy"n
Anh, ch khng ph%ai ty thu_c vo y thc h_" fon k"t dn t_c c%ua h_o
nh f t^ng x%ay ra vo n&m 1693.
N&m 1802, Nguy"n Anh d_ep tan phong tro Ty S!n v l"n
ngi %! Hu", ly ni"n hi_"u l Gia Long. F%" cam !n Po Saong Nhung
Ceng trong cng trnh fu tranh chng Ty S!n, Gia Long trao tr%a l_ai
cho Champa quy^"n f_c l_p v fa Po Saong Nhung Ceng v^" lm vua
Champa %! Panduranga. Gia Long cng tn c% L" V&n Duy_"t, m_t b_an
thn c%ua Champa, lm T%ng Trn Gia Fnh Thnh %! Saigon. M_&c d
Champa f_c l_p trong bi"n ch" chinh tr Vi_"t Nam, nhng quy^"n qu%an
tr Champa vn cn tu^y thu_c vo trong tay c%ua L" V&n Duy_"t h!n l
vo uy quy^"n c%ua tri^"u fnh Hu".
K%" t^ ngy Po Saong Nhung Ceng l"n n&m chinh quy^"n vo
n&m 1802, v"t th!ng c%ua x h_i Champa bt f^u hn g&n l_ai. Nhng
s_ hn g&n x h_i ny ch%i l m_t vn f^" t_am b_!, b%!i r^&ng c_ng
f^ngdn t_c Cru, con chau dng Po Rome, vn cha ph_uc tng chinh
quy^"n Champa c%ua Po Saong Nhung Ceng, m_t ng t!ng f_ai ti,
khng xut thn t^ gia fnh hong gia Champa.
M^!i tam n&m sau, Champa l_ai tr%! thnh n_an nhn l^n th hai
c%ua cu_c tranh chp chinh tr gia ng^!i Vi_"t Nam nh th^!i Ty S!n
v Nguy"n Anh. N&m 1820, khi Gia Long t^ tr^n, hong f" Minh
M__"nh l"n ni ngi vua cha. V mun t_p trung ton quy^"n cai tr Vi_"t
Nam trong tay mnh, Minh M_"nh tm cach g_at b%o T%ng Trn Gia Fnh
Thnh l L" V&n Duy_"t ra kh%oi quy^"n ki%"m soat chinh sach Vi_"t Nam
%! Champa, nhng khng thnh. M_&c d f bao l^n nh_n l^!i khi%"n
trach t^ tri^"u fnh Hu", chinh quy^"n Champa bt tun ch%i th c%ua Minh
M__"nh v ti"p t_uc ph_uc tng uy quy^"n L" V&n Duy_"t %! Saigon. Chinh
v th", Minh M_"nh khng ng^n ng_ai tm ki"m nhng nh lnh f_ao
Champa thn c_n v!i mnh f%" l_t f% chinh quy^"n Champa thn L"
118 Po Dharma

V&n Duy_"t. Th" l x h_i Champa b r_ang nt ra lm hai phe phai: m_t
t_p th%" theo L" V&n Duy_"t v m_t t_p th%" khac ph_uc tng tri^"u fnh
Hu". Hai t_p th%" cng chung sng trong m_t v!ng quc Champa ny
ti"p t_uc xung kh&c v m th^m chng bang nhau. V quy^"n l_!i ri"ng
t, m_t s nh lnh f_ao Champa khng ng^n ng_ai ch_ay ra ngoi Hu"
f%" mua chc t!c hay tm cach ph%i bang nhng lnh t_u Champa ph_uc
v_u cho L" V&n Duy_"t %! Saigon.
K%" t^ n&m 1820, ng^!i dn Champa sng trong m_t khng khi
v cng n_&ng n^", ch%i c)an m_t ti"ng noi s! h%! fi v!i Minh M__"nh hay
L" V&n Duy_"t, h_o co th%" tr%! thnh m_t n_an nhn c%ua th^!i f_ai v f b
gan cho m_t nhn v_t nguy hi%"m chong fi v!i chinh quy^"n Champa
th^!i fo. Cng t^ n&m 1820, ng^!i dn Champa chu sng trong m_t
hon c%anh x h_i v cng dao f_ng: co khi hai anh em trong gia fnh
khng cn tin t%!ng ln nhau; v v quy^"n l_!i ri"ng t, h_o khng ng^n
ng_ai t t_ung nhau tr!c chinh quy^"n Vi_"t Nam. Ngoi bi"n c chinh tr
ny, dn t_c Champa, nht l t_p th%" nng dn, cn ph%ai f!ng f^u
v!i bao nhi"u thng kh% khac, fo l fi pho v!i m_t s fa ch%u hay
c^!ng ho Champa d_a vo chinh quy^"n hay ti s%an c%ua mnh f%" tung
honh bc l_t nhng t_p th%" dn ngho hay nng dn thi"u n_!. M_t
khi fa lm vo hon c%anh kinh t" ny, dn ngho v nng dn Champa
ch%i cn cach xin ban thn mnh f%" lm n l_" cho fi^"n ch%u hay c^!ng
ho ny. V!i ph!ng thc tinh ti^"n li h!n 100 m_t n&m theo ki%"u
Vi_"t Nam th^!i fo, dn ngho v nng dn Champa lm n l_" cho h_o
h!n ba th" h_" c%ua mnh, nhng n_! vn cn. F%" ne tranh s ki"p n l_",
h_o ch%i cn cach l ban ru_ng ft v c%ua c%ai c%ua h_o. Fo l gi%ai phap m
fi^"n ch%u v c^!ng ho th^!ng mong f_!i. Chinh sach ny l m_t
ph!ng thc bc l_t h_!p phap ch%i nh^&m fa nhng ng^!i gi^au tr%!
thnh gi^au th"m v nhng ng^!i nng dn ngho nn tr%! thnh nhng
fam dn n l_".
N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^ tr^n, Minh M__"nh fem qun xm
chi"m Champa v ra l_"nh tr^ng ph_at v cng d man nhng nh lnh
f_ao Champa v tt c%a dn Champa theo %ung h_ L" V&n Duy_"t. Khi f
tr^ng tr th%&ng tay nhng ng^!i c_ng tac v!i L" V&n Duy_"t, Minh
M__"nh t_ quy"t fnh xoa h%&n b%an f^ Champa tr"n ban f%ao Fng
D!ng.
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 119

**

Nhng d ki_"n lch s% f n"u ra %! tr"n f cho chung ta thy

r^&ng s_ xung f_t x h_i, t^ th" k%y th 11 f"n th" k%y th 15, gia hai
mi^"n nam v b&c Champa phat sinh t^ y thc h_" fu tranh gia hai
dng t_c Cu v D^a nh^&m f_c quy^"n cai tr v!ng quc ny. Nhng
s_ xung f_t gia hai mi^"n nam b&c ny cng th^!ng t_ao cho dn t_c
Champa m_t y thc fon k"t ch_&t ch f%" b%ao v_" s_ sng cn c%ua mnh,
m_t khi v!ng quc Champa b tn cng b%!i m_t l_c l_!ng ngo_ai lai
khac.
T^ th" k%y th 11 f"n th" k%y th 15, s% li_"u f t^ng ghi nh_n co
ba l^n chi"n tranh n_i b_ gia nam v b&c Champa. Nhng 3 cu_c
xung f_t ny f^"u phat xut t^ 3 v_u xm l_!c c%ua ngo_ai lai chng l_ai
Champa. Trong 3 bi"n c chinh tr fo, ti%"u v!ng quc Panduranga %!
mi^"n nam vn gi m_t vai tr chinh y"u trong nhng phong tro cach
m_ang chng ngo_ai xm, nhng vn co thai f_ tm cach t_ tn vinh
mnh l vua li"n bang Champa nh^&m n^&m quy^"n cai tr cac ti%"u v!ng
quc Champa %! mi^"n b&c.
Nhng s% li_"u %! tr"n cng chng minh r^&ng, dn t_c Champa
khng ph%ai l dn t_c co b%an tanh hi^"m th hay ganh t ln nhau nh
ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m. Sng trong v!ng quc Champa, h_o chp
nh_n co hai dng t_c khac nhau tr"n ph!ng di_"n no fo, nhng
khng v th" h_o dng ch%u thuy"t dng t_c c%ua mnh f%" t_ ly khai ra
kh%oi v!ng quc Champa, m_&c d tr"n ph!ng di_"n chinh tr, cac ti%"u
v!ng quc co quy^"n tach r^!i ra kh%oi li"n bang Champa f%" thnh l_p
m_t v!ng quc f_c l_p ri"ng bi_"t.
Sau ngy tht th%u thnh F^ Bn vo n&m 1471, vn f^" khac bi_"t
nam b&c khng cn na. S_ xung f_t x h_i f tr%! thnh m_t vn f^"
gia dn t_c Champa trong ti%"u v!ng quc Panduranga.
Ai cng cng nh_n r^&ng, 1693 l n&m fanh du cu_c cach m_ang
l!n lao c%ua nhn dn Champa nh^&m chng l_ai mu f^ nh Nguy"n f
quy"t fnh xoa b%o v!ng quc ny tr"n b%an f^ Fng D!ng. Fy
cng l m_t cng trnh cach m_ang nhn dn chng l_ai cac lnh t_u
Champa bt l_c ch%i bi"t lm b nhn cho ngo_ai bang. Ti"c r^&ng, cu_c
cach m_ang nhn dn Champa fo ch%i l m_t bi"n c chinh tr nht th^!i,
120 Po Dharma

ch khng ph%ai l m_t phong tro co m_t t% chc qui m nh^&m phat
tri%"n m_anh m f%" fa y thc h_" fu tranh ny vo ti^"m thc dn t_c.
T^ n&m 1693 f"n 1832, s% li_"u cng t^ng nh&c f"n hai l^n xung
f_t l!n lao trong c_ng f^ng Champa th^!i fo. Nhng hai l^n chi"n
tranh n_i b_ ny cng f^"u co m_t xut x chung fo l Champa tr%!
thnh n_an nhn c%ua chi"n tranh gia ng^!i Vi_"t Nam, d d!i th^!i Ty
S!n chng l_ai Nguy"n Anh, cng nh d!i th^!i vua Minh M__"nh chng
l_ai L" V&n Duy_"t, T%ng Trn Gia Fnh Thnh. S_ xung f_t x h_i ny
cng phat sinh t^ thai f_ c%ua m_t s nh lnh f_ao Champa th^!ng hay
n!ng t_a vo quy^"n hnh l!n lao c%ua nh Nguy"n f%" xy d_ng quy^"n
l_!i ri"ng t c%ua mnh tr"n v!ng quc Champa nh%o be ny; phat sinh
t^ chinh sach thng tr c%ua m_t s fi^"n ch%u hay c^!ng ho Champa
th^!ng l_!i d_ung f_ia v_i v c%ua c%ai c%ua mnh ho_&c f%" lm giu tr"n lng
nhng ng^!i dn Champa ngho foi, ho_&c tm cach bi"n t_p th%" nng
dn Champa ngho foi thnh m_t t_p th%" n l_" (halun c%ua mnh.
T n&m 1795, s_ xung f_t x h_i cng phat xut t^ m_t y"u t
khac fo l quy^"n ni ngi %! Champa gia dng Po Rome (1627-1795
gc ng^!i Chru v dng Po Saong Nhung Ceng (1802-1832, gc
ng^!i Ch&m, tc l t% ti"n c%ua b Th^"m %! Phan Ri.

N&m 1832 fanh du s_ di_"t vong ton di_"n c%ua v!ng quc
Champa, nhng c_ng f^ng Champa vn cn fo: m_t c_ng f^ng khng
vua chua, khng ng^!i lnh f_ao. Chinh v th", ti"n trnh c%ua x h_i
Champa sau ngy mt n!c f fi vo m_t khuc quanh m!i, m_t khuc
quanh m chung ti mun trnh by trong m_t bi nghi"n cu sau, v!i
ch%u f^": Vn f^" xung f_t x h_i Champa trong qua trnh lch s%, t^
1832 f"n 1975.
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 121

Ti Li_"u Tham Kh%ao

Aymonier, E.
Lgendes historiques des Chams, in Excursions et
Reconnaissances XIV-32 (1890), trang 145-206.
Premire tude sur les inscriptions tchames, in Journal
Asiatique XVII (1891), trang 5-86.
Bergaigne, A.,
L'ancien royaume de Champa, dans l'Indochine, d'aprs les
inscriptions, in Journal Asiatique XI (1888), trang 5-105
Boulbet, J.
Pays des Maa. Domaine des gnies, Paris (Public. EFEO LXII)
1967.
CHCPI,
Inventaire des Archives du Panduranga du fonds de la Socit
Asiatique de Paris (Pices en caractres chinois), Paris
(TCHCPI), 1984.
Cds, G.
Les Etats hindouiss d'Indochine et d'Indonsie, Paris (Boccard),
1964.
F_&ng Qui Dch,
Tnh hnh n!c Chi"m Thnh tr!c sau th" k%y X,
trongNghi"n c lch s% 51 (6.1963), trang 23-28.
Dorohiem, Dohamide,
Dn t_c Chm l_!c s%, Hi_"p H_i Chm H^i Giao Vi_"t Nam,
Saigon, 1965.
D!ng K__y
122 Po Dharma

L_!c xet nguy"n nhn s_ b_ai vong c%ua n!c Chi"m Thnh,
trong Tri Tn 92 (4.1943), trang 6-7, 19 ; 93 (4.1943), trang
6-7 ; 94 (5.1943), trang 14-16.

Durand, E. M.,
Notes sur les Chams. I. Parik-Pinan et le clan de l'Arquier,
in BEFEO V (1905), trang 368-373.

Finot, L.,
Panduranga, in Mlanges Kern, Leiden (Brill) 1903, trang
381-389.
Gay, B.,
Vue nouvelle sur la composition ethnique du Champa, in
Actes du Sminaire sur le Champa organis l'Universit de
Copenhague le 23 mai 1987, Paris (TCHCPI) 1988, trang
49-58.
Hickey, G. C.,
Sons of the Mountains. Ethnohistory of the Vietnamese Central
Highlands to 1954, New Haven (Yale University Press) 1982.
Lafont, P.-B.,
Pour une rhabilitation des chroniques rdiges en cam
moderne, in BEFEO LXVIIi (1980), trang 105-111.
Aperu sur les relations entre le Champa et l'Asie du
Sud-Est, in Actes du Sminaire sur le Champa organis
l'Universit de Copenhague le 23 mai 1987, Paris (TCHCPI)
1988, trang 71-81.
Bibliographie Camp et Cam (en coopration avec Po
Dharma), L'Harmattan, Paris 1989.
Lm Hoi Nam,
M_t ti li_"u v^" cu_c di dn Nam Ti"n c%ua ti^"n nhn, Saigon
(Th%u F) 1959.
Le Thanh Khoi,
Le Vit-Nam. Histoire et Civilisation, Paris (Les Editions de
Minuit) 1955.
L" Van Dam,
Grandeur et dcadence du Champa, in France-Asie 8
(11.1946), trang 483-489.
L!ng Ninh,
 Vn f^" kh%ung ho%ang x h_i Campa 123

My vn f^" v^" v!ng quc Champa, trong Kh%ao c% H_oc 3

(1980), trang 55-65.
Cu_c fu tranh ginh f_c l_p c%ua nhn dn Champa: Cu_c
hnh thnh v phat tri%"n c%ua v!ng quc c% Champa, trong
Lch S% Vi_"t Nam. I., Hanoi, 1983, trang 284-333.
Maspero, G.,
Le Royaume de Champa, Paris (Van Oest), 1928.

Nguy"n Ba Tr_ac,
Lch s% khai thac v^" c%oi nam, trong Nam-Phong VI-65
(1922), trang 33-352.
Nguy"n F&ng Th_uc
Cu_c nam ti"n c%ua Vi_"t Nam, trongV&n Hoa Vi_"t Nam v!i
Fng Nam A, Saigon (V&n Hoa A Chu) 1961.
Cu_c nam ti"n Vi_"t Nam, trong K%y y"u tu^n l%" v&n hoa,
Saigon 1969, trang 56-59.
Nam ti"n Vi_"t Nam, trongS% Fa 19-20 (1970), trang
25-43.
Hai tro lu di dn nam ti"n, trong Vi_"t Nam Kh%ao C% T_p
San 6 (1970), trang 162-183.
Nguy"n Tri_"u,
Bang giao Vi_"t-Chi"m qua cac tri^"u f_ai, trong Ph% Thng 57
(3.1960), trang 44, 51.
Phan Khoang,
Vi_"t s%: X Fng Trong 1558-1777, Saigon (Khai-tri), 1969.
Ph Lang Tr!ng Ba Phat,
Lch s% cu_c nam ti"n c%ua dn t_c Vi_"t Nam, trong S% Fa,
19-20 (1970), trang 45-141.
Po Dharma
Chroniques du Panduranga, Paris (Thse EPHE) 1978.
Le Panduranga (Champa) 1802-1835. Ses rapports avec le
Vitnam, Paris (Public. EFEO CXLIX) 1987, 2 Tomes.
Etat des dernires recherches sur la date de l'absorption du
Champa par le Vitnam, in Actes du Sminaire sur le Champa
organis l'Universit de Copenhague le 23 mai 1987, Paris
(TCHCPI) 1988, trang 59-70.
124 Po Dharma

Le dclin du Camp entre le XVIe et le XIXe sicle, in Le

Champa et le Monde Malais. Actes de la Confrence
Internationale sur le Champa et le Monde Malais Berkeley
(Universit de Californie), Travaux du CHCPI, Paris, 1991,
trang 47-64. 25.
Le Camp, in Initiation la Pninsule Indochinoise (P-B.
Lafont, d.), L'Harmattan, Paris, 1996, trang 141-157.
Survol de l'histoire du Camp in Le Muse de Sculpture
cam de Da Nang, AFAO - EFEO, Paris, 1997, trang 39-55.
Quc An,
Giao thi_"p v!i Chi"m Thnh, in H^ Qui Ly,1974, trang
37-41.
T_a Chi F_ai Tr^!ng,
V tri c%ua F_ai Vi_"t, Chi"m Thnh, Ph Nam trong lch s% Vi_"t
Nam, in S% Fi_a, 4 (10.1966), trang 45-103.
T^ Nguy"n,
Cu_c nam ti"n c%ua dn t_c Vi_"t Nam, trong V&n Hoa Nguy_"t
San 43 (8.1959), trang 969-981; 44 (9.1959), trang 1132-1144.
 Xin Hy Chm Dt
Quan fi%"m v^" cu_c tranh c% Dn Bi%"u
ng^!i Ch&m 1967
L_ Trung Cn*

Xin hy chm dt l b^ai nh_n fnh c%ua Jata Aneh f&ng

trong bao !c V_ong (Oc% tRk_ Caong Takr s 1 do Tr^!ng Trung
H_oc An Ph!c xut b%an vo n&m 1968 (trang 23-28. Fy l quan
fi%"m c%ua m_t thanh ni"n ng^!i Ch&m, v^" cu_c tranh c% dn bi%"u gia
ng^!i Ch&m vo n&m 1967 trong khu v_c t%inh Ninh Thu_n1.
Nhn chung, trong bi ny tac gi%a khng f_ai di_"n cho m_t phe
nhom hay fo^an th%" thanh ni"n no. Nhng nhng quan fi%"m bat f)ong
c%ua ng ta foi v!i cu_c tranh c% gia cac ng c% vi"n ng^!i Ch&m
cng l quan fi%"m chung c%ua m_t s thanh ni"n, d l^a fa s hay thi%"u
so. Th_t ra, vn f^" dn ch%u l^a vn f^" hon ton m!i l_a fi v!i x h_i
ng^!i Ch&m th^!i fo.
Quan fi%"m c%ua Jata Aneh trong Xin hy chm dt chat
cha m_t d ki_"n lch s% v^a x h_i quan tr_ong c%ua c_ng f^ng ng^!i
Ch&m %! Ninh Thu_n noi ri"ng v tat c%a c_ng f^ng ng^!i Campa %!
Vi_"t Nam noi chung. ng ta f cho thay cai ung nh_ot c%ua cac th^!i f_ai
vn c^on m %i trong n)en t%ang x h_i Ch&m v^a cha co cach n^ao cha tr
f_!c.
Jata Aneh l m_t but danh, khng ph%ai t"n th_t c%ua tac gi%a. Vn
f^" quan tr_ong c%ua chung ti khng ph%ai l fi tm lai lch c%ua tac gi%a,
nhng fi tm t t%!ng v quan fi%"m c%ua tac gi%a, nh l^a m_t nhn
chng tr_c ti"p v^a m_t nhn v_t sng th_t s_ trong bi c%anh x h_i c%ua
ng^!i Ch&m v^ao th^!i fi%"m fo.
Chung ti khng bi"t Jata Aneh l ai? V cng khng bi"t ng
ta co cn thnh tm v!i quan fi%"m x h_i c%ua mnh na khng, m_t
khi ng ta f f_at f_!c quy)en l_!i hay fa v cho ri"ng mnh, v ng^!i

* L_ Trung Cn l gi%ang vi"n c%ua F_ai H_oc Putra, M Lai.

1 Trong b^ai n^ay chung ti ch%i f)e c_p vi_"c tranh c% dn bi%"u gia ng^!i Ch&m c%ua khu
v_c t%inh Ninh Thu_n, khng bao g)om khu v_c t%inh Bnh Thu_n.
128 L_ Trung Cn

Ch&m co cu: = RtE krE kD_ mbang trei karei kadha (khi &n no r^i th
hay f%i y. Du the n^ao cng ph%ai cng nh_n r^&ng, Jata Aneh f co
cng gop ph^n vo cng cu_c xy d_ng x h__i Campa, nht l vo
n&m 1967-1968: V ng ta f dam vi"t, dam trnh by, nh_n fnh v
phn tich nhng g m ng ta thy khng ph h_!p v!i quy^"n l_!i chung
c%ua dn t_c. ng ta f khng s_! v bt chp m_oi ph%an ng c%ua cac
phe phai cn fang di"n tu^ng tr"n sn khu chinh tr trong x h_i c%ua
ng^!i Ch&m, m_t dn t_c f b mat n!c. Jata Aneh l^a ng^!i f dam
noi l"n s_ th_t, du bi"t r^&ng: s_ th_t th mat l^ong, l m_t thanh ni"n
co can f%am, f khng ng^n ng_ai b!c ra tr!c oai quy^"n c%ua bt c ai,
f%" fng l"n chong l_ai nhng t_" n_an x h_i, chong l_ai cac xu h!ng f
l^am cho tinh thong nhat trong c_ng f^ng ng^!i Ch&m th"m f% v!. V^a
m_&c d Jata Aneh khng ph%ai l m_t nh s% h_oc, nhng qua cach f_&t
vn f^" v^a trnh by quan fi%"m c%ua mnh f cho thay d ki_"n lch s% v^a
x h_i f_!c f)e c_p l^a co c! s%! khoa h__oc, ng ta f co m_t cai nhn su
s&c v^" m_t khung c%anh x h_i, ng ta f cho m_oi ng^!i thay cai s_
hn lo_an c%ua x h_i qua s_ tac f_ng c%ua m_t y thc thieu l^anh m_anh
v^a thieu khach quan. V^a tat nhi"n, cng nh^! v^ao ngi but Jata Aneh
dn t_c Campa hm nay m!i bi"t f_!c s_ vi_"c f x%ay ra cach fy g^n
h!n 30 n&m. Ng^!i Ch&m hm nay s khng cn nh_n di_"n f_!c s_
th_t v^a h_u qu%a ph%u ph^ang c%ua cu_c b)au c% dn bi%"u vo n&m 1967,
neu nh khng co b^ai Xin hy chm dt.

Dn ch%u v nguy_"n v_ong c%ua ng^!i dn

Qua l^!i m%! f^u, tac gi%a f cho r^&ng cu_c tranh c% dn bi%"u di"n
ra gia ng c% vi"n ng^!i Ch&m nh l^a m_t tr_n gi_&c f khc li_"t
trong qua kh, fang ngm ng^m nhng d d_i trong hi_"n t_ai v s l"
th" trong t!ng lai (trang 232 tr_n gi_&c khc li_"t n^ay x%ay ra gia
ba ng c% vi"n fa mu tuc k", fo l ng X, M v^a C3.
Fng tr!c th_c tr_ang g nh bi m_&t fa nhau (trang 23
nhom thanh ni"n ng^!i Ch&m, v danh d_ dn t_c, f nh_n fnh r^&ng
khng th%" v fam m" dn ch%u m^a c f%" cho bat k^y ai muon fa x h_i

2 Nhng cu trong du ngo_&c ... l^a nhng cu f_!c trich dn t^ Xin hy cham dt
c%ua Jata Aneh.
3 Co ch&ng tac gi%a mun am ch%i ng T^ Cng Xun, ng Chu V&n M% v ng
Qu%ang N&ng C_y, ba ng c% vi"n dn bi%"u vo n&m 1967? ?
 Xin hy Chm Dt 129

Ch&m v^ao ho th%&m t^uy y. Y thc f_!c t)am quan tr_ong c%ua s_ vi_"c n^ay
h_o f fa ra l^!i y"u c^u thiet yeu: dn t_c Ch&m ch%i n"n co m_t ng
c% vi"n, m_t lnh t_u, d l^a ai, mi"n ng^!i ay l dn t_c Ch&m c%ua
mnh, f%" chng t%o tr!c d lu_n r^&ng: dn t_c Ch&m ch%i l^a m_t, ch%i co
m_t nh lnh f_ao v co m_t t% chc chinh tr thong nhat. Tuy nhi"n,
nhng y"u c)au thiet yeu tr"n c%ua thanh ni"n v^a nhn dn Ch&m ch%&ng
co ai b_n tm. T_ai sao nguy_"n v_ong c%ua fa s khng f_!c fap ng?
Vi_"c f)e ngh ch%i c)an m_t ng^!i Ch&m f_ai di_"n cho tat c%a ng^!i Ch&m
ra tranh c% dn bi%"u l^a thieu h_!p ly hay sao? Hay f)e ngh c%ua thanh
ni"n v^a dn t_c Ch&m th^!i fo l^a thieu dn ch%u? Hay dn ch%u co ngha
l^a ph%ai ph^u h_!p v!i quy)en h_an v^a l_!i ich ri"ng c%ua m_t ng^!i n^ao hay
phe nhom n^ao? Hay l^a v m_t ly do no khac?.
Nguy_"n v_ong c%ua thanh ni"n l^a chinh fang. Ti"c r^&ng, nguy_"n
v_ong c%ua h_o f b ba ng c% vi"n ng^!i Ch&m bac b%o. Thanh ni"n l^am
vi_"c n^ay, tat nhi"n khng ph%ai v mu c)au l_!i ich ri"ng cho thanh ni"n,
m^a tr"n th_c te, v lo u cho m_t s_ kh%ung ho%ang x h_i, n"n h_o ch%i co
m_t m! !c l^a l^am the n^ao f%" h^oa gi%ai. V f^ng bo Ch&m %! Ninh-
Thu_n vn dn s it cho n"n h^u h"t f^"u quen bi"t thn tnh v!i nhau
ho_&c do li"n h_" gia fnh ho_&c do li"n h_" x h_i. Do fo, vi_"c ba v f^"u
ra tranh c% &t s gy m_t tnh tr_ang xao tr_n gy go m chinh thanh
ni"n ph%ai chu nh_n l%anh {sic} nhng h_u qu%a kh%ung khi"p v^" sau
(trang 23. Jata Aneh cung f fa ra m_t nh_n xet, mun xy d_ng
x h_i, ph%ai co m_t s_ fon k"t th_t s_ ch khng ph%ai th fon k"t
''rao hng'' (trang 23.
Y thc dn ch%u f tr%! thnh m_t ch%u f^" quan tr_ong trong bi
Xin hy chm dt c%ua Jata Aneh. V tac gi%a f co nh_n fnh co
dn ch%u m!i co ti"n b_, v m_t dn t_c cng ch_m ti"n, cng c^n f"n
dn ch%u {...} nhng dn ch%u f f"n v!i ng^!i Ch&m qua f_t ng_t, no
f f"n qua s!m trong m_t th" gi!i qua gi (trang 23. Fa ra nh_n
fnh v)e y thc dn ch%u nh tr"n ph%ai ch&ng tac gi%a Jata Aneh muon
noi r^&ng, dn ch%u l^a tot khi m_oi ng^!i f)eu y thc v^a tn tr_ong nguy"n
t&c dn ch%u. C^on ng_!c l_ai, th th^a f^ng co dn ch%u l_ai tot h!n. Chinh
the, n"u khng co dn ch%u co th%" tnh tr_ang x h_i Ch&m f khng
f"n n%i {sic} ri rm nh ngy nay (trang 24.

H_u qu%a c%ua cu_c tranh c%

Bac b%o nguy_"n v_ong thanh ni"n, ba ng c% vi"n Ch&m b&t f^u
130 L_ Trung Cn

lao vo chi"n tr^!ng ho_at f_ng. H_o tm ng^!i c% v, th^anh l_p fam v
tay cho bu%i di"n thuyet c%ua mnh, ap d_ung nhi)eu ph!ng thc f%" v_n
f_ng, gy %anh h%!ng f%" thu hut c% tri. Tr!c tnh th" ny, tac gi%a
thnh th_t thu nh_n l ng ta s b%o phi"u cho ng M, nhng ng ta
khng ph%ai l ng^!i theo phe phai c%ua ng M. S_ l_a ch_on c%ua tac gi%a,
cng nh m_t s thanh ni"n tri thc v cng chc ch%i v m_t nguy"n
nhn chinh yeu, fo l qua trnh ho_at f_ng x h_i c%ua ng M, v ng
l ng^!i th^!ng g^n g%ui v!i gi!i tr%e, co th%" t_ao f_!c nhp c^u thng
c%am gia gi!i thanh ni"n v gi!i l!n tu%i. Tac gi%a cng fa ra m_t
nh_n fnh khac fo l fi v!i thanh ni"n, ba ng c% vi"n ny ch%i l
nhng nhn v_t t!ng fi trong m_t bn c^! chinh tr. V^a v cai
t!ng fi fo, n"n fa s thanh ni"n bu_c ph%ai ch_on cai t!ng fi
n^ao h_o thy t!ng fi kha h!n. (trang 24.
Cng theo Jata Aneh, s_ hi_"n di_"n ba ng c% vi"n X, M v^a C f
t_ao ra nhi^"u phe phai trong x h_i nh^m ch%i trich phe theo ng^!i kia.
Ng^!i th cho l^a thanh ni"n theo %ung h_ ng M l^a f%" f^"n cng !n ng
f h!ng dn h_o tr"n con f^!ng h_oc vn. Cng qua van f)e n^ay m^a tac
gi%a f finh chinh r^&ng, %! th^!i bu%i ny, n"u cn ai ngh r^&ng thanh
ni"n hnh f_ng ch%i v !n ngha th th_t l ngy ng qua. (trang 25.
Qua van f)e tr"n, f he l_ cho thay tnh hnh x h_i Ch&m %! th^!i fi%"m
n^ay rat l^a c&ng th%&ng.
Trong bi Xin hy chm dt c^on co fi%"m fang chu y khac
nht l v)e t t%!ng f_c l_p c%ua tac gi%a tr!c m_t bi"n c x h_i. Tac
gi%a cng nh_n fnh r^&ng, cai t_" h_ai c%ua x h_i ny l s_ khi"m
khuy"t anh sang ly tri trong m_oi vi_"c xet suy, do fo th^!ng fa f"n
nhng nh_n fnh l_"ch l_ac m quang. (trang 25. Tat nhi"n, cai l_"ch
l_ac th dn t!i cai l_"ch l_ac khac l!n h!n, v^a cai m quang th l_ai keo
theo hng lo_at m quang khac. Cai nh_n fnh ny f cho ta thy r^&ng,
x h_i Ch&m th^!i fo l m_t x h_i l%ong l%eo, thieu t% chc, thieu ng^!i
lanh f_ao, m_t x h_i nh v_y n"n d" b chia ba x%e b%ay. V^a ng^!i mu
f)o chinh tr co th%" l_!i d_ung yeu to n^ay f%" mu c)au danh v_ong hay
quy)en l_!i ri"ng cho mnh.
S_ thieu m_anh d_an trong cng vi_"c phn tich hay ph" phan c%ua
ng^!i Ch&m fi v!i cu_c tranh c% dn bi%"u f tr%! thnh m_t thng l_"
trong x h_i. V r^&ng ng^!i Ch&m ch%i quen d^ung tnh c%am f_&c th^u c%ua
dn t_c mnh f%" x% ly trong tat c%a m_oi vi_"c. Nhng fo cng co th%" l^a
yeu to l^am cho x h_i Campa suy yeu. Li"n quan v!i fi%"m n^ay, Jata
Aneh cng f l_p lu_n v!i f_ai y, t_ai sao chung ta ch%i bi"t cui f^u fi
 Xin hy Chm Dt 131

theo m^a khng c^n s% d_ung ly tri f%" co m_t nh_n fnh hay ph" phan.
V^a th"m m_t l_p lu_n khac nh sau, d^u rt f!n gi%an, nhng no f th%"
hi_"n f_!c fung cai th_c tr_ang x h_i ng^!i Ch&m th^!i fo, thi d_u, v!i
cu h%oi t_ai sao coi ng A l ng^!i tt nht, ng^!i Ch&m th^!ng tr%a l^!i
r^&ng, v ng A l ng^!i cng phe v!i mnh, trong khi fo ng A l
ng^!i mt d__ay nht (trang 25. Cu tr%a l^!i ny xut phat t^ y thc
f!n gi%an v^" cai mnh v cai c%ua ng^!i ta. V^a theo Jata Aneh
chung ta co n"n ch&ng h" cai mnh l fung, l hay, d fo l cai ngu
xu%n nht th" gian (trang 25. Chinh v th", tac gi%a c^n fa vn f^"
ny l"n di"n fn f%" lm th" no cho cai ch%u quan b_"nh ho_an fo s!m
cao chung %! x h_i qua fau th!ng f%" mi ng^!i suy ngh fung h!n
v nh_n xet ch%inh t^" h!n (trang 25.

N_an nhn c%ua cu_c tranh c%

Nh f nh&c s! qua %! ph)an tr"n: Co tranh gi^anh, th co bat

f)ong. Qua b^ai Xin hy chm dt Jata Aneh f cho thy, f%" tranh
th%u d lu_n qu)an chung, ba ng c vi"n f dng chi"n thu_t v_n f_ng
th b_ao v nguy h_ai, fo l^a, thay v d^ung di"n v&n chinh tr c%ua mnh
f%" cho cng chung biet nhng cng tr_ang m^a mnh f gop ph^n xy
d_ng cho x h_i, giup f! m_oi ng^!i v b%ao v_" dn t_c, hay gi%ai thich
cho qu^n chung cac ch%u tr!ng, cac ho_ach fnh s f_!c th_c hi_"n
trong t!ng lai, m_t khi ng ta f th&ng c%. Ng_!c l_ai, b^ai di"n v&n
chinh tr c%ua cac v n^ay ch%i nh^&m l_oai tr^ v^a bi nh_o ln nhau. Vi_"c
l^am n^ay f gy n"n s_ xao tr_n cho x h_i ng^!i Ch&m. Fng tr!c
tnh huong nan gi%ai v^a th^!i fi%"m nha nhem tranh sang, tranh toi, qu^n
chung nhn dn Ch&m qu" m^ua f b keo v^ao v^ong xoay c%ua qu f_ao
chinh tr ri"ng t, f%" r^i tr%! thnh n_an nhn c%ua chi"n cu_c: h_o t_ l_oai
tr^ ln nhau f%" lm v^a lng ng^!i th%u lanh m h_o theo %ung h_. Jata
Aneh cng t_ f_&t cu h%oi co ch&ng ba ng ng c% vi"n f khng y
thc f_!c vi_"c ny, hay h_o muon l^! fi, v chinh h_o l tac gi%a f fa x
h_i ng^!i Ch&m fi vo s_ hn lo_an trong th^!i fo. Vi_"c gy b^e phai
hay phe nhom cho ba ng c% vi"n f l^am cho c_ng f^ng ng^!i Ch&m
tr%! th^anh xich mich, t_ f pha v^a hi^"m th ln nhau, f%" r)oi qu"n fi
tnh huynh f_", tnh dn t_c co cng ngu^n gc, co cng m_t lch s%,
c^ung m_t qu" h!ng v m_t v!ng quc.
Theo Jata Aneh, ket qu%a c%ua cu_c tranh gi^anh ghe dn bi%"u n&m
1967 f khng mang l_ai cho dn t_c Ch&m m_t l_!i ich nh%o nhoi n^ao
132 L_ Trung Cn

c%a. Nhi)eu ng^!i, trong fo co c%a tac gi%a, f tr%! thnh n_an nhn c%ua
chien cu_c. Chinh v th", tac gi%a f dng ngi but c%ua mnh f%" noi l"n
cai t_" n_an c%ua cu_c tranh chp dn ch%u ny.
Trai l_ai, ket qu%a c%ua cu_c tranh gi^anh ghe dn bi%"u n&m 1967 f
mang l_ai cho mi ng c% vi"n m_t ket qu%a t!ng foi kh%a quan. ng X
tr%! thnh dn bi%"u f_ai di_"n cho ng^!i Ch&m %! nh L_p Phap. ng M
tr%! thnh th tr%!ng f_&c trach dn t_c Ch&m %! B_ Phat Tri%"n S&c T_c,
v ng C vo h_i f^ng s&c t_c t%inh Ninh Thu_n.
C^on ng^!i dn Ch&m l^a n_an nhn v^a cng l^a ch%u nhn f mang
l_ai th&ng l_!i cho ba v ng c% dn bi%"u khng f^oi h%oi g cho mnh.
Theo Jata Aneh, ng^!i ta cng khng r, v)e sau, ba ng f_ai di_"n c%ua
ng^!i Ch&m trong chinh quy^"n Vi_"t Nam co l_p n"n cng tr_ang g hay
khng, v ch%&ng co ai f_!c biet hay co nghe noi fen.
Qua ngi but c%ua Jata Aneh, ng^!i ta f thy r^&ng dn t_c
Ch&m sau cu_c tranh c% ch%i mong m%oi co m_t s_ h^oa gi%ai gi_a ba ng
c% vi"n. Fo^an th%" thanh ni"n ch%i mong x h_i Ch&m khng cn hi)em
khich hay chia r na v k"u g_oi m_oi ng^!i qu"n fi cai d vang fau
bu)on, v^a v danh d_ c%ua dn t_c, n"n ng^i l_ai v!i nhau f%" hn g&n l_ai
v"t th!ng c%ua x h_i. Nhng fu ph%ai d" d^ang, v cac ng ng c%
vi"n vn cha nh_n di_"n f_!c r%o r_"t v^" y thc h_" c%ua m_t th%" ch" dn
ch%u. Cng v the, Jata Aneh f noi l"n s_ phn n_ c%ua mnh: Qui v
f to_ai nguy_"n r^i {...}. Thi"t t%!ng qui v f co s&n trong tay nhng
fi^"u ki_"n thu_n ti_"n nht f%" xy d_ng x h_i chung ta. Qui v cn ch^!
g na m khng cng nhau b&t tay thn hu, qui v cn g na m
khng h_!p tac chn thnh v!i nhau f%" mang l_ai tia sang hy v_ong cho
f^ng bo chung ta? M_t l^n na chung ti tha thi"t k"u g_oi qui v n"n
v quy^"n l_!i chung c%ua f^ng bo, v t!ng lai c%ua con chau m d_ep b%o
m_oi t hi^"m ca nhn, chung lo f_ai cu_c h^u cu vn s_ suy s_up c%ua x
h_i chung ta f tn t_a l&m r^i. Fy l ti"ng k"u th&m thi"t c%ua m_t
thanh ni"n fang bng khung tr!c ho^an c%anh. Xin qui v c g&ng
chm dt cng s!m cng hay cai tr tranh chp hi%"m ngho gia qui
v cho con chau qui v f_!c y"n lng (trang 26-27.
Bi"n c b^u c% v^ao n&m 1967 cn co m_t tac h_ai khac, fo l
c_ng f^ng tn giao ng^!i Ch&m f tr%! thnh n_an nhn c%ua cu_c tranh
chp dn ch%u ny. Vn f^" b^u c% dn bi%"u cng f gy ra s_ r_an nt
su r_ng gia c_ng f)ong tn giao ng^!i Ch&m. Jata Aneh f viet,
chung ti bu)on f%" m^a vui... {cai} can h_" h!n c%a l^a vn f^" chia re
gia ng^!i Ch&m H)oi giao v ng^!i Ch&m theo fao Balamn (trang
 Xin hy Chm Dt 133

27. V!i cu tm s_ n^ay tac gi%a f cho thay, m_&c d^u phe mnh that c%,
nhng f^ng n"n oan h_n v^a bu)on b m^a hy lay l^am vui, v s_ fo^an
ket gia Ch&m H)oi giao v^a Ch&m theo Balamn l^a quan tr_ong h!n.
Fi)eu n^ay cng chng t%o, s_ chia re gia cac tn giao khng b&t ngu^n
t^ ly do tn giao, nhng l t^ m_t s ng^!i mang t t%!ng b_"nh ho_an
muon xuy"n t_ac no: v mu f^ ri"ng t v cng c fa v c%ua mnh,
f l_!i d_ung tn giao f%" gy chia re (trang 27. V^a chinh nhng vi
khu%n b_"nh ho_an n^ay d^n d^n lm cho ng^!i Chm nghi ng^! nhau
v hi%"u l^m ln nhau r^i cui cng gy cho nhom thi%"u s m_t cai
m_&c c%am khng tt v^" fi v!i nhom fa s (trang 27.
S r_an nt gia Ch&m H^i Giao v Ch&m Ahier (t_am g_oi l B
La Mn f tr%! thnh cai nhc nhoi trong x h_i Ch&m. Tac gi%a ch%i
mong sao trong t!ng lai v"t th!ng l^ong ny co th%" f_!c hn g&n l_ai.
V^a tac gi%a f_&t ni)em hy v_ong v^ao ng X, tin r^&ng ng ta co th%" fem l_ai
m_t chut tia sang cho cu_c kh%ung ho%ang ny. V ng X l ng^!i H^i
giao, tc thu_c thnh ph^n thi%"u s. V^a vi_"c ng f&c c% Dn Bi%"u, {co
th%" xoa du} f_!c m_&c c%am n!i m_t s ng^!i Ch&m H^i giao, v f^ng
th^!i co th%" lp f_!c h chia re gia ng^!i Ch&m (trang 27.
Tac gi%a cng f f)e ngh r^&ng khi cu_c tranh chp dn bi%"u f
qua r^i, van f)e thiet yeu by gi^! l^a c^n ph%ai h_!p tac v!i ng X. D sao
fi na, ng X vn l Dn Bi%"u f_ai di_"n cho ng^!i Ch&m, fo cng l
ph!ng cach duy nht mang l_ai fon k"t th_t s_. B^&ng khng th tnh
tr_ang s tr%! y nh cu (trang 27-28. Tac gi%a cng f ly gi%ai, s_ c_ng
tac v!i ng X l^a vi_"c l^am c)an thiet v co hai ly do chinh fang. Th
nhat, h_!p tac v!i ng X {khng ph%ai l theo ca nhn ng ta, nhng}
co ngha l giup ng ta ph_uc v_u cng ich fung theo l_p tr^!ng xy
d_ng cho thanh ni"n. Th hai, thanh ni"n chung ti tuy_"t fi tin
vo ti kheo leo khn ngoan c%ua ng X v^" ph!ng di_"n c x%, x giao
l fi%"m vng son duy nht c%ua ng ta. (trang 28. Qua nhng l^!i f)e
ngh v^a ly gi%ai tr"n, ta thay Jata Aneh l^a m_t thanh ni"n sang suot.
Nhng tr"n th_c te co ai nghe ng ta khng?

Bi Xin hy chm dt ch%i l quan fi%"m ri"ng t c%ua Jata

Aneh v^" m_t bi"n c x h_i trong fo tac gi%a l nhn chng tr_c ti"p.
Tuy nhi"n, v!i nhng thng tin v cac s_ ki_"n f_!c phn tich trong
b^ai c%ua ng ta f cho chung ta co m_t khai ni_"m v)e x h_i ng^!i
134 L_ Trung Cn

Ch&m trong m_t giai fo_an th^!i gian nhat fnh, v^a nguy"n nhn chinh
yeu n^ao f fa x h_i n^ay vo s_ kh%ung ho%ang.
Ng^!i Ch&m r&t hnh di_"n fi v!i th%" ch" dn ch%u ny. Ti"c
r^&ng, dn t_c Ch&m th^!i fo cha lm ch%u f_!c v_n m_ang c%ua chinh
mnh. Nhng fy ch%i l tr^!ng h_!p chung c%ua cac dn t_c %! khu v_c
Fng Nam A. N"u vn f^" ny f x%ay ra, cng v m_t x h_i co h!n
80.000 ngn ng^!i Ch&m m^a khng co m_t t% chc chung, co m_t k%y
c!ng chung v m_t f^!ng li chinh tr thong nhat, v fnh lu_t tat
yeu trong lch s% chinh tr: bt c x h_i no khng co t% chc, x h_i
fo d" tr%! th^anh n_an nhn cho ca nhn tham quy^"n, tham l_!i thao tung.
 Vn f^" fnh c c%ua
ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y
Hassan Poklaun*
(Ioc-Campa

Vi_"c thay f%i th%" ch" chinh tr t_ai Fng D!ng v^ao n&m 1975
f fa f%y m_t s ng^!i Ch&m ch_ay theo l^an song ng^!i Vi_"t Nam v^a
C&m Bt sang t n_an %! cac n!c tr"n th" gi!i nh Hoa K^y, Phap, Uc,
Tn Ty Lan, Gia N F_ai v.v.., v^a f_&c bi_"t l M Lai A. Fy khng
ph%ai l^a m_t cu_c v_!t bi"n f^u ti"n c%ua ng^!i Ch&m m^a l^a m_t trong
nhng cu_c di dn f t^ng x%ay ra trong lch s% Champa k%" t^ th" k%y
th m^!i m_t Ty lch. M_t s f b b&t l^am t^u binh v^a f b f^ay fi
n!i khac nh %! B&c Vi_"t%! C&m Bt, v^a %! Siam (Thai Lan. S c^on l_ai
f b b&t bu_c ch_ay sang cac n!c lang gi^"ng t n_an tr!c nhng f^on
tn cng nam ti"n c%ua ng^!i Vi_"t1. V^ao cui th" k%y th m^!i tam, v
vua Champa la Cei Brei2 v^a tri^"u fnh f keo t^an qun c%ua mnh ch_ay
sang C&m Bt t n_an f%" tranh cu_c t^an sat ng^!i Ch&m do hai fo^an
qun c%ua Nguy"n Anh v^a Nguy"n Ty S!n f d^ung Panduranga3 c%ua
Champa l^am bi chi"n tr^!ng giao tranh c%ua h_o.
Con s ng^!i Ch&m t n_an %! n!c ngo^ai sau 1975 g^m kho%ang
hai m!i l&m ng^an ng^!i m^a hai m^!i ng^an f sang fnh c %! M Lai
A. H^u h"t nhng ng^!i Ch&m t n_an xut x t^ Chu Fc (mi^"n Ty
Nam Vi_"t v^a C&m Bt f^"u theo H^i Giao (Islam cho n"n f ch_on

* Hassan Poklaun l ch%u t_ich c%ua h_i International O==ice o= Campa (IOC-CAMPA.
1 Xem Les originaires du Campa ^a l'etranger: emigration, localisation et adaptation
dans les pays d'acceuil c%ua U. Antypa trong Les Actes du Seminaire sur le Campa
organise ^a l'Universite de Copenhague le 23 Mai 1987, TCHCPI, Paris, 1988, trang
121-131.
2 Xem Po Dharma, Etudes cam, V). A prospos de l'exil d'un roi Cam au Cambodge,
BE+EO, LXXII (1983 trang 253-266.
3 Panduranga g^m hai t%inh Ninh Thu_n v^a Bnh Thu_n %! mi^"n Nam Trung Vi_"t hi_"n
t_ai. Champa l^a Chi"m Th^anh theo lch s% Vi_"t Nam.
138 Hassan Poklaun

M Lai A l^am n!i fnh c c%ua h_o. S c^on l_ai g^m kho%ang v^ai tr&m
ng^!i xut x t^ Phanrang v^a Phanri (mi^"n Nam Trung Vi_"t l^a nhng
ng^!i Ch&m Bani v^a Ch&m Ahier4. Nhng ng^!i n^ay khng f_&t n_&ng
vn f^" tin ng!ng n"n f sang fnh c %! bt c quc gia n^ao m^a Uy
Ban Ti Cao c%ua Li"n Hi_"p Quc v^" vi_"c t n_an f quy"t fnh cho h_o.
H_o sang fnh c t_ai cac n!c th ba d!i danh ngha l^a cng dn Vi_"t
Nam v^a cng dn C&m Bt b%!i v h_o ch%i g^m m_t thi%"u s sng ln
l_n v!i ng^!i Vi_"t v^a ng^!i Mi"n.
Hi_"n nay s ng^!i Ch&m fnh c t_ai Hoa K^y g^m kho%ang n&m
ng^an ng^!i, sng r%ai rac %! cac ti%"u bang khac nhau. Ri"ng t_ai bang
Cali=ornia, h_o g^m kho%ang hai ng^an ng^!i sng t_p trung t_ai cac th x
San +rancisco, Sacramento, San Jose, Modesto, Santa Ana, v^a
+ullerton. T_ai bang Washington State, h_o g^m kho%ang 500 ng^!i sng
t_p trung t_ai hai th x Seattle v^a Olympia. T_ai bang Pensylvania, h_o
g^m kho%ang v^ai ch_uc gia fnh.

Ng^!i Ch&m t_ai ti%"u bang Cali=ornia

Ng^!i Ch&m fnh c fng f%ao nht l^a t_ai bang Cali=ornia. F_!c
k%" l^a cng dn Vi_"t Nam v^a C&m Bt, h_o f f_!c fnh c c^ung v!i
ng^!i Vi_"t v^a ng^!i Mi"n t_ai ti%"u bang n^ay. nhng ng^!i Ch&m sng
r%ai rac %! cac ti%"u bang khac, sau m_t th^!i gian fnh c ng&n ng%%ui c%ua
h_o, f tm v^" Cali=ornia sng g^n gi b^a con c%ua mnh. Ngo^ai ra, ti%"u
bang Cali=ornia c^on co nhi^"u u fi khac nh th^!i ti"t m ap, th_c
ph%m A Fng d^i d^ao, tr_! cp x h_i cao, nhi^"u cng &n vi_"c l^am, f
thu hut ng^!i Ch&m t n_an, ph^u h_!p v!i cu ft l^anh chim f_u.
Fi v!i ng^!i Ch&m, hai y"u t quan tr_ong nht f chi phi
vi_"c fnh c c%ua h_o: tin ng!ng v^a h_o h^ang. H^u h"t nhng ng^!i
Ch&m sng t_ai Santa Ana, +ullerton, San +rancisco, Sacramento f^"u
l^a b^a con h_o h^ang Muslim xa v^a g^n. H_o theo Islam Sunni c%ua tr^!ng

4 Bani l^a m_t t^ ng A-r_p co ngha l^a cac fa con. Ng^!i Ch&m bani theo f_ao Islam
(H^i giao khng chinh thng. Ch&m Ahier l ng^!i Ch&m f ch_iu %anh h%!ng ph^n
no B-la-mn giao.
 Vn f^" fnh c c%ua ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 139

phai Sa=i'i5. Tuy nhi"n, co m_t fi%"m fang lu y na l^a ng^!i Ch&m
Muslim fnh c t_ai khu v_c Santa Ana f^"u xut x t^ C&m Bt v^a
ng^!i Ch&m sng t_ai +ullerton th xut x t^ Vi_"t Nam m_&c d^u hai
khu v_c sinh c c%ua h_o ch%i n^&m cach xa nhau kho%ang 8 d_&m Anh. H_o
sng t_p trung xung quanh hay g^n Thanh F^!ng t!ng t_ hnh thai
fnh c c%ua h_o t_ai cac l^ang x Ch&m %! Nam Vi_"t Nam v^a C&m Bt. C%a
hai c_ng f^ng n^ay f^"u l^a ng^!i Ch&m noi chung m_t th ti"ng, co
c^ung m_t tin ng!ng, nhng d f^ng do khac bi_"t h_o h^ang v^a fa
ph!ng. H!n na, ngh^" nghi_"p cng l^a m_t y"u t quan tr_ong khac k"t
t_ao s_ d f^ng fo. Ng^!i Ch&m t_ai khu v_c Santa Ana vn l^a nhng
nng dn v^a th_! r^en. Ngn ng giao t" c%ua h_o co chi^"u thu h_ep v^ao
v^ong ngh^" nghi_"p f!n gi%an. Ng^!i Ch&m t_ai khu v_c +ullerton g^m
nhng ng^!i bun ban l%e. Ngn ng giao t" c%ua h_o v th" co m_&t phc
t_ap h!n. Do fo, hai t_p th%" n^ay giao lu theo hai chi^"u h!ng khac
bi_"t. Tuy sng bi_"t l_p h%&n v!i ng^!i Vi_"t v^a ng^!i Mi"n, ng^!i Ch&m
gc gac %! Nam Vi_"t Nam thich giao du v!i ng^!i Vi_"t h!n l^a v!i
ng^!i Ch&m gc C&m Bt; ng_!c l_ai, ng^!i Ch&m gc C&m Bt thich
giao dch v!i ng^!i Mi"n h!n l^a v!i ng^!i Ch&m gc Vi_"t Nam. Tuy
r li, nhng sinh ho_at c%ua h_o cui c^ung f^"u h_i t_u v^ao m_t fi%"m. Fo
l^a vi_"c b%ao v_" v^a duy tr tin ng!ng c% truy^"n.

Sinh ho_at tn giao

Ng^!i Ch&m rt m_ f_ao v^a sng v f_ao. Sau khi %n fnh nh^a
c%a t_ai m_t khu v_c n^ao fo, cng vi_"c f^u ti"n c%ua h_o l^a tm thu" m_t
c&n nh^a d^ung l^am giao f^!ng (surao f%" sinh ho_at tn giao. Giao
f^!ng v^a l^a m_t n!i h^anh l" t_p th%" v^a l^a m_t l!p h_oc gi%ang gi%ai
giao ly c%ua f_ao. H^&ng ng^ay, cac em be Ch&m sau nhng gi^! tan tr^!ng
cng l_p f^"u f_!c cac b_c cha m_e dn f"n giao f^!ng f%" h_oc h%oi kinh
sach. Fy l^a m_t hnh thc luy_"n t_p con cai duy tr n^" n"p v^a tin
ng!ng dn t_c. C^on ng^!i Ch&m l!n tu%i th g_&p nhau h^&ng ng^ay t_ai
giao f^!ng f%" thng tin v^a trao d^i h_oc h%oi lu_t f_ao b^&ng ti"ng m_e f%e.

5 Sa=i'i l^a m_t trong bn tr^!ng phai l!n c%ua Islam v^" lu_t h_oc g^m co: Hani=i, Sa=i'i,
Maliki v^a Hanbali.
140 Hassan Poklaun

H_o khuy"n khich con cai fi du h_oc v^" tn giao t_ai cac n!c Muslim
tr"n th" gi!i nht l^a x A-r_p Sau-fi v^a Ai c_p. D^u thi%"u s v^a sng
g^n nhng Thanh f^!ng (masajid l!n c%ua cac dn t_c Muslim khac
t_ai Cali=ornia, ng^!i Ch&m Muslim khng mun h_i nh_p v^ao t_p th%"
Muslim n!c ngo^ai m^a ch%i mun duy tr truy^"n thng ca bi_"t c%ua ng
cha mnh.
Ngo^ai ra, ng^!i Ch&m Muslim Chu Fc v^a C&m Bt c^on ap
d_ung vi_"c k"t hn v^a f%" th&t ch_&t tnh b^a con h_o h^ang v^a f%" duy tr
tin ng!ng c% truy^"n.
Ng^!i Ch&m khng mun con cai c%ua mnh l_p gia fnh v!i
ng^!i khac f_ao. Khi fa con trai trong gia fnh s&p f"n tu%i tr%!ng
th^anh, cha m_e b&t f^u chu%n b tm cho fa con c%ua mnh m_t c du
Muslim. Co m_t c du ngo_ai ch%ung l^a m_t fi^"u bt f&c d nhng v!i
fi^"u ki_"n l^a ph%ai tr%! th^anh m_t ng^!i Muslim. Tuy nhi"n, m_t ng^!i
c du Ch&m Muslim f_!c a chu_ng h!n l^a m_t ng^!i du Muslim
ngo_ai ch%ung. Nhng f_!c a chung h!n c%a l^a m_t ng^!i du Ch&m
cng h_o h^ang (sa muk. Hn l" th^!ng f_!c t% chc linh fnh t_ai nh^a
c du. V^a sau khi hn l" chm dt, ch^ang r" %! l_ai sng b"n nh^a c%ua
cha m_e v_! theo phong t_uc mu c (martrilocal f f_!c duy tr t^ lu
f^!i.

Ng^!i Ch&m Bani v^a ng^!i Ch&m Ahier fnh c t_ai ti%"u bang
Cali=ornia f^"u xut x t^ Phanrang v^a Phanri (mi^"n Nam Trung Vi_"t.
H_o sng t_p trung t_ai cac th x San Jose, Modesto v^a Sacramento
nhng bi_"t l_p h%&n v!i ng^!i Ch&m Muslim. Ng^!i Ch&m Bani theo
f_ao Islam nhng khng my f_!c chinh thng v f tr_n ln tin
ng!ng Islam v!i vi_"c cung ki"n th^n linh fa ph!ng. Ng^!i Ch&m
Ahier th^! cung cac th^n linh fa ph!ng h!n l^a th_c h^anh sat fung
giao ly c%ua n F_ giao. M_&c d^u theo hai tn giao khac bi_"t v^a sng
trong nhng thn p ri"ng bi_"t, ng^!i Ch&m Bani v^a ng^!i Ch&m
Ahier khng khac bi_"t nhau bao nhi"u v^" n"p sng, v^" t% chc x h_i
v^a v^" c! cu gia fnh6. H_o f^"u noi m_t th ti"ng Ch&m m^a ng^!i

6 Xem Contribution ^a l'etude des structures sociales des Cham du Viet-Nam c%ua P.-
B. La=ont, BE+EO, Tome LII, 1964.
 Vn f^" fnh c c%ua ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 141

Ch&m Chu Fc v^a C&m Bt khng th%" hi%"u f_!c v^a ng_!c l_ai, h_o
cng khng th%" hi%"u f_!c ti"ng Ch&m c%ua ng^!i Chu Fc v^a C&m
Bt7. H_o g_oi ng^!i Ch&m Muslim n^ay l^a Ch&m bahru (Ch&m m!i.
V^a h_o f_!c ng^!i Ch&m Muslim g_oi l^a Ch&m Panang pani (Phanrang-
Phanri .
Th^anh ph^n ng^!i Ch&m Bani v^a Ch&m Ahier fnh c t_ai Hoa
K^y g^m m_t s s quan trong qun lc Vi_"t Nam C_ng H^oa, m_t s
cng chc f tt nghi_"p Tr^!ng Quc Gia H^anh Chanh, m_t c_u Dn
bi%"u, m_t s vi"n chc c%anh sat v^a qun nhn, m_t s nhn vi"n y t"
cng c_ng, m_t s thuy^"n nhn v_!t bi"n, m_t s ng^!i v_!t bi"n theo
f^!ng b_ ho_&c sang Hoa K^y theo di_"n ODP v^a HO8. Noi chung, h_o l^a
th^anh ph^n h_oc thc kh%a d thich ng f_!c v!i ho^an c%anh x h_i c%ua
Hoa K^y.

T% chc x h_i

Cac c_ng f^ng Ch&m Muslim t_ai bang Cali=ornia f^"u f_!c t%
chc theo d_ang thc cac l^ang x Ch&m t_ai Chu Fc v^a C&m Bt.
Fng f^u co ng hak"m, gi vai tr^o h!ng dn v^a tr_ong t^ai. K" f"n co
ng imam, h!ng dn cac cu_c l" nguy_"n v^a c vn giao ly. Ph_u ta cac
imam co cac tuan, th^y d_ay h_oc v^a gi%ang kinh. Ngo^ai cac chc s&c ban
chinh thc noi tr"n, cac c_ng f^ng Ch&m Muslim f f_!c t% chc theo
h_i fo^an khng sinh l^!i (non pro=it corporation theo lu_t phap c%ua
Hoa K^y g^m cac v ch%u tch, th ky v^a th%u qu. Nhi^"u h_i fo^an Ch&m
nh Cham Re=ugee League %! San +rancisco, Cham Muslim
Association o= +ullerton, Indochinese Muslim Re=ugee Association o=
Santa Ana v.v... f f_!c th^anh l_p t_ai bang Cali=ornia, v!i m_uc fich
giup f! cac ng^!i Ch&m t n_an t!ng tr_! v^a duy tr phong t_uc c%
truy^"n.

7 Ph_u m th c%ua ng^!i Ch&m %! mi^"n Trung Vi_"t Nam f_!c ng^!i Ch&m %! mi^"n Nam
Vi_"t Nam v^a C&m bt f%i th^anh ph_u m s. Thi d_u: sang(cai nh^a c%ua ng^!i Ch&m
Chu Fc v^a C&m bt f_!c ng^!i Ch&m mi^"n Trung VN f%i th^anh thang. Asaih
(con ng_a f%i th^anh Athaih.
8 ODP (Orderly Departure Program Ch!ng trnh ra fi theo tr_t t_; HO
(Humanitarian Operation Ch!ng trnh Nhn F_ao
142 Hassan Poklaun

C_ng f^ng ng^!i Ch&m Bani v^a Ch&m Ahier t_ai San Jose,
Modesto v^a Sacramento khng f_!c t% chc fung theo d_ang thc cac
l^ang x c%ua h_o %! mi^"n Trung Vi_"t Nam. Khng co cac v chc s&c nh
cac ng Guru, Imm, Katip, Achar, lnh fao tinh th^n ng^!i Ch&m
Bani; cng khng co Po Adhia hay Ong Basaih lnh f_ao tinh th^n
ng^!i Ch&m Ahier. M_t v^ai gia fnh ng^!i Ch&m Bani v thi"u chc
s&c lnh f_ao tn giao f h_i nh_p v^ao t% chc ng^!i Ch&m Muslim; v^a
ng^!i Ch&m Ahier sng bi_"t l_p h%&n v!i c_ng f^ng ng^!i Ch&m
Muslim. Ng^!i Ch&m Bani v^a Ch&m Ahier t_ai San Jose vn duy tr
mi t!ng giao c%ua h_o ging nh b"n Vi_"t Nam v^a f th^anh l_p f_!c
hai t% nh^m b%ao t^n v&n hoa Champa.
T_u chung, cac h_i fo^an noi tr"n f^"u f_!c t% chc nh^&m m_uc
fich duy tr tin ng!ng v^a n^" n"p c% truy^"n c%ua ng^!i Ch&m.

Cac tr%! ng_ai v^a kho kh&n c%ua vi_"c fnh c

Ng^!i Ch&m noi chung f f_!c h%!ng nhng quy^"n l_!i t n_an
ging nh ng^!i Vi_"t v^a ng^!i Mi"n. Tuy nhi"n, vi_"c ng^!i Ch&m
Muslim h^oa nh_p v^ao x h_i Hoa K^y f g_&p ph%ai nhng tr%! ng_ai v^a
kho kh&n do trnh f_ v&n hoa, k n&ng, tn giao, tu%i tac v^a gi!i tinh
c%ua h_o.
Trnh f_ hi%"u bi"t l^a m_t trong nhng y"u t chinh chi phi vi_"c
fnh c c%ua ng^!i Ch&m. Ngo^ai m_t s rt it gi!i tri thc f t^ng quen
sng n!i cac th th^anh c%ua Vi_"t Nam v^a C&m Bt v^a co m_t vn ki"n
thc kh%a d giup h_o thich ng v^ao ho^an c%anh m!i c%ua quc gia fnh c,
s c^on l_ai g^m nhng ng^!i dn qu" quen sng n!i thn d, m_t khi
f"n fnh c n!i th^anh th s ph%ai fi pho v!i nhng vn f^" kho kh&n
v^" m_&t giy t^! h^anh chanh, v^" vi_"c di chuy%"n, v^" vi_"c tm cng &n vi_"c
l^am, v^" vn f^" sc kh%oe, v^" n!i &n chn %! v.v... v^a chinh v th", h_o f
giao dch v^a li"n l_ac v!i ng^!i Vi_"t v^a ng^!i Mi"n n!i cac v&n ph^ong
l^am vi_"c f%" nh^! thng dch v^a giup f! gi%ai quy"t cac nhu c^u c^n thi"t
c%ua f^!i sng h^&ng ng^ay.
Anh ng l^a m_t ph!ng ti_"n giup ng^!i fnh c tm ki"m cng
vi_"c l^am. Vn l^a nng dn, fa s ng^!i Ch&m Muslim t n_an f khng
co m_t trnh f_ hi%"u bi"t v^" ky thu_t v^a Anh ng, cho n"n rt kho tm
cng vi_"c l^am v^a t^ fo b^&ng l^ong sng v!i ti^"n tr_! cp x h_i rt
 Vn f^" fnh c c%ua ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 143

khi"m nh^!ng f%u tr%a ti^"n thu" nh^a v^a mua th_c ph%m. H_o sng trong
nhng khu v_c ngh^eo n^an co nh^a cho thu" gia thp v^a r%e. M_t gia fnh
v!i n&m sau fa con d^n nhau trong m_t c&n nh^a chung c ch%i co m_t
hay hai ph^ong ng%u ch_t h_ep.
S^ung f_ao, ng^!i Ch&m Muslim sng t_p trung g^n hay xung
quanh giao f^!ng f%" d" d^ang fi dng l" m_t ng^ay f"m n&m l^n. Cac
gi!i cm c%ua f_ao nh khng f_!c d^ung tht heo, khng f_!c d^ung tht
c%ua nhng con v_t do ng^!i khac f_ao c&t c% v^a ban, ph_u n ph%ai
cho^ang kh&n l"n f^u khi fi ra ngo^ai, khng f_!c th^anh hn v!i ng^!i
khac f_ao v.v... f h_an ch" vi_"c giao dch c%ua h_o. Do fo, h_o sng bi_"t
l_p trong m_t khu v_c ri"ng bi_"t, v^a giao lu trao f%i gia h_o h^ang v!i
nhau b^&ng ti"ng m_e f%e Ch&m. T!ng t_ n"p sng c%ua h_o t_ai Vi_"t Nam
v^a C&m Bt, ng^!i Ch&m t_ai Hoa K^y sng m_t n"p sng khep kin
trong h^ang r^ao tn giao.
Tu%i tac l^a m_t y"u t khac f gy nhi^"u kho kh&n trong vi_"c
fnh c. Tr!c nhng fi^"u ki_"n x hi v^a v&n hoa ho^an to^an m!i l_a,
nhng ng^!i Ch&m t n_an l!n tu%i c%am thy l_ac l%ong v^a b! v!. F t^ng
quen v!i n"p sng khun phep c%ua tn giao, nhng ng^!i Ch&m l!n
tu%i kho h^oa nh_p v^ao m_t x h_i t_ do v^a v_t cht c%ua Hoa K^y. Cac
em be Ch&m, ng_!c l_ai, theo h_oc t_ai cac tr^!ng cng l_p, ti"p thu n^"n
v&n hoa m!i m_t cach d" d^ang. Lo_ai v&n hoa n^ay ho^an to^an m!i l_a,
khac v!i n^"n v&n hoa c% truy^"n c%ua ti^"n nhn n"n con cai th^!ng co d
bi_"t t t%!ng v!i cha m_e. Ngo^ai ra, cha m_e v^a con cai noi chuy_"n v!i
nhau b^&ng hai lo_ai ngn ng khac bi_"t, ti"ng Anh v^a ti"ng Ch&m cho
n"n khng thng hi%"u ln nhau. D^n d^n, it co trao f%i gia cha m_e v^a
con cai. Tnh c%am gia fnh v th" phai nh_at. H_u qu%a l^a con cai mun
thoat ly kh%oi v^ong ki%"m soat c%ua gia fnh. H!n na, v f_!c fi h_oc t_ai
cac tr^!ng cng l_p c%ua Hoa K^y, con cai thng th_ao Anh ng d" tm
f_!c cng vi_"c l^am v^a khng c^on b l_" thu_c v^ao t^ai chanh gia fnh
na. T_ l_p, con cai khng c^on vng l^!i v^a kinh tr_ong cha m_e theo n^"
n"p xa.
Gi!i tinh l^a m_t trong nhng y"u t gy tr%! ng_ai trong vi_"c fnh
c. qu" nh^a, ph_u n Ch&m Muslim th^!ng cm cung trong nh^a lo
vi_"c b"p nuc v^a trng nom con cai. T_ai Hoa K^y, fi^"u ki_"n kinh t" m!i
f^oi h%oi ng^!i ph_u n Ch&m ph%ai fi ra ngo^ai l^am vi_"c ph_u giup gia
fnh v^" m_&t t^ai chinh. Tr_! cp x h_i khi"m tn khng f%u trang tr%ai
144 Hassan Poklaun

chi phi gia fnh n"u ng^!i ph_u n khng fi ra ngo^ai l^am vi_"c ph_u giup
ch^ng ki"m th"m l_!i tc. C! cu gia fnh v th" f co chi^"u h!ng
thay f%i, nhng khng bi"t s f"n mc f_ n^ao. Ng^!i ph_u n Ch&m
Bani v^a Ch&m Ahier ng_!c l_ai khng b giao lu_t r^ang bu_c nhi^"u, n"n
f_!c t_ do fi ra ngo^ai giao dch v^a d" tm cng vi_"c l^am.

Tri%"n v_ong t!ng lai

Sau h!n hai m!i n&m fnh c t_ai Hoa K^y, ng^!i ta cha thy
c_ng f^ng Ch&m phat tri%"n f_!c nhng c! s%! v_t cht l!n lao fang
chu y. Tuy nhi"n, cng co nhi^"u ca nhn Ch&m phn fu v!n l"n
trong x h_i fa n&ng fa d_ang c%ua Hoa K^y. Ch%&ng h_an, f co m_t
ng^!i Ch&m l^am ch%u ti_"m s%a xe h!i %! +ullerton; m_t ng^!i m%! ti_"m
banh donut t_ai Oakland g^n San +ranciso; m_t ng^!i l^am ch%u ti_"m
may ao qu^n %! Long Beach. Ngo^ai ra, %! th x Seattle c%ua ti%"u bang
Washington State, co mt ng^!i l^am ch%u ti_"m s%a xe; m_t ng^!i l^am
ch%u ti_"m &n; m_t ng^!i m%! ti_"m ban th_c ph%m kh. Gi!i thanh ni"n
cng f co nhi^"u ng^!i tt nghi_"p f_ai h_oc v!i b^&ng cp k s. F^a phat
tri%"n khi"m nh^!ng tr"n l^a m_t du hi_"u cho bi"t ng^!i Ch&m fang c
g&ng v!n l"n nh cac c_ng f^ng b_an k" c_n. Cac thanh ni"n Ch&m
hi_"n l^am vi_"c cho cac hng x%!ng M t_ai Hoa K^y, mua nh^a %! ri"ng,
khng c^on l_" thu_c v^ao ti^"n tr_! cp x h_i na. Hy v_ong r^&ng trong
t!ng lai, gi!i thanh ni"n Ch&m t_ai Hoa K^y s t_ao f_!c m_t s_ khac
bi_"t fang chu y cho c_ng f^ng c%ua mnh.
 S_ thnh hnh
tr^!ng trung h_oc Po Klong
Bao Th Hoa*

Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c l trung tm giao d_uc trung cp

f^u ti"n dnh cho dn t_c Ch&m %! t%inh Ninh Thu_n d!i th^!i Vi_"t
Nam C_ng H^oa. Ngy 1 thang 10 n&m 1965 l ngy khai gi%ang khoa
f^u ti"n c%ua tr^!ng ny.
Sau m^!i n&m ra f^!i, ph%ai cng nh_n r^&ng Tr^!ng An Ph!c
khng nhng f fo t_ao f_!c m_t l_c l_!ng nhn ti cho ng^!i Ch&m
m cn fa m_t th" h_" tr%e c%ua dn t_c ny f"n m_t y thc h_" m!i v^"
vai tr c%ua h_o fi v!i lch s%, x h_i v n^"n v&n minh Champa c%ua
mnh.
Tt c%a c_ng f^ng ng^!i Ch&m f^"u bi"t r^&ng Tr^!ng Trung H_oc
An Ph!c thnh l_p vo n&m 1965 do chinh ph%u Saigon cho phep,
nhng khng ai f_&t nghi vn l^a t_ai sao? S_ thnh hnh Tr^!ng An
Ph!c ph%ai ch&ng l^a v theo l^!i y"u c^u c%ua qu^n chung nhn dn
Ch&m, hay l v sc ep c%ua m_t l_c l_!ng chinh tr n^ao fo t^ b"n ngoi
f bu_c chinh quy)en Vi_"t Nam th^!i fo ph%ai th_c hi_"n cac y"u c)au
tr"n.
Vi"t v^" ti"n trnh lch s% c%ua tr^!ng An Ph!c l m_t cng vi_"c
v cng kho kh&n, v thi"u t li_"u chinh xac. N_i dung c%ua bi ny ch%i
d_a vo tin tc cung cp b%!i m_t s nhn chng tr_c ti"p hay gian ti"p
co m_&t trong bi c%anh th^!i fo. Nhng tin tc ny co th%" vp ph%ai nhi^"u
y"u to sai l_"ch hay thi"n v v vn f^" g fo, nhng tin tc ny cng
giup cho chung ta bi"t f_!c vi chi ti"t s! l_!c v^" lch s% c%ua trung
tm giao d_uc ny.

S_ thnh hnh An Ph!c vo 1965: t_ai sao?

* Bao Th Hoa l thnh vi"n c%ua Ch!ng Trnh Th" Gi!i M Lai-Th" Gi!i Fng
D!ng.
150 Bao Th_i Hoa

N"u nhn qua m_t s bao chi Vi_"t Nam xut b%an %! Saigon th^!i
fo, s_ thi"t l_p tr^!ng trung h_oc ny ch%i n^&m trong d_ an c%ua chinh
ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha nh^&m nng f! dn t_c thi%"u s, nht l v^"
ngnh giao d_uc, f%" con em ng^!i Ch&m f_!c ti"n b_ nh ng^!i Kinh.
Nhng t_ai sao l_ai vo n&m 1965?
T%!ng cng nh&c l_ai r^&ng, ngy 20 thang 9 n&m 1964 l ngy
fanh du cu_c vng d_y c%ua phong tro +ulro %! Sar Pa g^n bi"n gi!i
Kampuchea nh^&m fi quy^"n t_ tr %! khu v_c Cao Nguy"n v quy^"n tai
l_p v!ng quc Champa. +ulro l ti"ng vi"t t&c c%ua +ront Uni=ie de
Liberation de la Race Oprimee (M_t Tr__n Thng Nht Gi%ai Phong Cac
Dn T_c B Ap Bc. Tr"n ph!ng di_"n t% chc chinh tr, +ulro l m_t
c! quan trung !ng t_p trung 3 m_t tr_n gi%ai phong, fo l M_t tr_n gi%ai
phong Kampuchea Krom (f^ng b^&ng C%u Long, M_t tr_n gi%ai phong
Kampuchea Nord (khu v_c Campasak %! Lao v M_t tr_n gi%ai phong
Champa. Phong tr^ao +ulro do ng Chu Dara, ng^!i Kampuchea
Krom l^am ch%u tch. ng Y Bham l f_" nh pho ch%u tch, ki"m ch%u tch
M_t Tr_n Gi%ai Phong Champa1. Chinh v th" ng Y Bham khng ph%ai
l ch%u tch +ulro nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m.
S_ xut hi_"n c%ua m_t tr_n +ulro m t%ng hnh dinh f_&t t_ai
Kampuchea, d!i s_ ch%i f_ao c%ua trung ta nh%ay d Les Kosem, ng^!i
Ch&m %! Kampuchea, m_t s quan an ninh cao cp c%ua qun f_i hong
gia Sihanouk, f fa bi c%anh chinh tr Vi_"t Nam fi vo m_t khuc
quanh m!i: m_t m_&t n% l_c f!ng f^u v!i M_t tr_n Gi%ai Phong Mi^"n
Nam v m_t m_&t khac ph%ai gi%ai quy"t cp bach nhng nguy_"n v_ong
c%ua +ulro, m_t l_c l_!ng v trang co th%" gy nhi)eu kho kh&n cho s_
sng cn c%ua vng cao nguy"n th^!i fo. Khng cn li thoat no khac,
Nguy"n Khanh (tac gi%a c%ua cu_c f%ao chanh vo ngy 29-1-1964 chp
nh_n gi%ai quy"t vn f^" chinh tr ny b^&ng con f^!ng th!ng thuy"t v!i
fi^"u ki_"n l +ulro ph%ai rut qun ra kh%oi nhng khu v_c cao nguy"n f%"
tr%! v^" v tri c %! Kampuchea. Th" l hng lo_at vn f^" f_!c fa ra
trong phi"n h_op f%" bn th%ao gia chinh ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha v
M_t Tr_n Champa-+ulro2.

1 +ront uni=ie de lutte de la race opprimee, 1965, trang 13.

2 Nguy"n Tr&c D, 1969, trang 26; Hickey, 1982, trang 99.
 S_ thnh hnh tr^!ng trung h_oc Po Klong 151

Cu_c th!ng thuy"t f^u ti"n f_!c ti"n hnh vo ngy 15 thang
10 n&m 1964 t_ai Pleiku d!i s_ ch%u t_oa c%ua t!ng Nguy"n Hu Co.
Ngy 19-10-1994, Nguy"n Khanh co m_&t %! Pleiku f%" k"t thuc h_i
ngh v!i l^!i ha h_en l se cu xet m_oi nguy_"n v_ong c%ua +ulro li"n
quan f"n vn f^" kinh t", x h_i, v&n hoa v giao d_uc dnh ri"ng cho
dn t_c thi%"u s %! mi^"n trung Vi_"t Nam, ngo_ai tr^ vn f^" ti"p nh_n
tr_c ti"p vi_"n tr_! t^ n!c ngoi v thnh l_p qun f_i ri"ng %! vng
Cao Nguy"n. Li"n quan f"n vn f^" giao d_uc, chinh ph%u Saigon chp
thu_n tr"n nguy"n t&c s thnh l_p m_t tr^!ng thi sinh qun v m_t s
tr^!ng trung h_oc f_" nht cp %! khu v_c cao nguy"n v f^ng b^&ng
Champa dnh cho con em thi%"u s3.
Bn thang sau c%ua cu_c h_i fm %! Pleiku, chinh ph%u lm th^!i
c%ua M_t Tr_n Champa-+ulro f_!c chinh ph%u hong gia Sihanouk m^!i
chinh thc tham d_ H_i Ngh Cac Dn T_c Fng D!ng4 t% chc t_ai
th%u f Phnom-Penh vo thang 2 n&m 19655. S_ hi_"n di_"n c%ua M_t
Tr_n Champa-+ulro trong h_i ngh quc t" ny cng gy th"m kho
kh&n v^" m_&t chinh tr cho chinh quy^"n Saigon th^!i fo.
F%" tr%a l^!i cho s_ hi_"n hu c%ua +ulro trong h_i ngh ny, ngy
15-3-1965, Nguy"n Cao K^y tri_"u t_p m_t cu_c h_i fm th hai t_ai
Saigon f%" cu xet l_ai h^ s! f th%oa thu_n trong h_i ngh %! Pleiku 6.
Vo th_!ng tu^n thang 6 n&m 1965, chinh ph%u Saigon v M_t
Tr_n Champa-+ulro chp thu_n tr"n nguy"n t&c l s co m_t cu_c h_i
fm l)an th ba t_ai Banmethuot vo ngy 6-6-1965. Tr!c khi m%! cu_c
h_i fm, M_t Tr_n +ulro mun fa vo ch!ng trnh phi"n h_op ba
fi%"m chinh y"u sau:
1. S co m_t la c^! ri"ng f%" bi%"u th cho s_ t_ tr c%ua vng Cao
Nguy"n.
2. Thnh l_p 50.000 qun +ulro %! Cao Nguy"n.
3. M_t h_i ngh quc t" %! Phi Lu_t Tn ho_&c %! Thai Lan gia
chinh ph%u Saigon v M_t Tr_n Champa-+ulro.

3 Le Viet-Nam, No 239, 19-10-64; Nguy"n Tr&c D, 1969, trang 21-22; Paul Nr,
1966, trang 123-132; G. Hickey, 1982, trang 111-112.
4 Giy m^!i mang s 184/CTe, SRN f^" ngy 19-2-1964.
5 Agence Khmer de Presse, No 5, 1965; Mayer, 1971, trang 270.
6 Hickey, 1982, trang 122.
152 Bao Th_i Hoa

Tr!c d ki_"n ny, t!ng Vnh L_c, t%ng t l_"nh vng hai chi"n
thu_t, rt phn n_ chng l_ai nhng l^!i y"u c^u c%ua +ulro v k"t t_i M
f nhung tay vo n_i b_ Vi_"t Nam f%" th!ng thuy"t ri"ng v!i +ulro7.
Ngy 19-6-1965, Nguy"n V&n Thi_"u n&m quy^"n ch%u tch %uy
ban lnh f_ao quc gia %! Saigon. L_!i d_ung c! h_i co s_ thay f%i trong
n_i b_ chinh ph%u Vi_"t Nam hay l f%" tr%a l^!i cho thai f_ ki"u c&ng c%ua
t!ng Vnh L_c, +ulro ra l_"nh tn cng %! khu v_c Buon Brieng. Ngy
25-8-1965, t!ng Vnh L_c tri_"u t_p phi"n h_op bao chi nh^&m ch%i trich
nhom +ulro mun bi"n vng cao nguy"n thnh m_t quc gia f_c l_p8
v^a h&m d_oa s d^ung v l_c qun s_ f%" uy hi"p. Nhng m_t tr_n
Champa-+ulro ch%i coi fo l l^!i h&m d_oa c%ua con c_op giy.
Ngy 13 thang 9 n&m 1965, chinh ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha v
khng cn gi%ai phap no na, quy"t fnh tr%! l_ai bn h_i ngh v!i M_t
Tr_n Champa-+ulro. Cu_c h_i fm ny mang l_ai cho dn t_c thi%"u s
%! mi^"n trung Vi_"t Nam m_t s k"t qu%a li"n quan f"n vn f^" kinh t",
x h_i, t phap v nht l vn f^" giao d_uc. Qua cu_c th%oa thu_n v^"
giao d_uc ny, chinh ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha chp nh_n thnh l_p m__t
Tr^!ng Thi"u Sinh Qun %! Pleiku, m_t Tr^!ng S Ph_am Cao Nguy"n
v m_t Tr^!ng K Thu_t Y Ut t_ai Banmethuot. Ngoi ba tr^!ng %! cao
nguy"n ny, chinh ph%u Saigon cng chp nh_n thnh l_p m_t s
tr^!ng trung h_oc dnh cho dn t_c thi%"u s %! vng f^ng b^&ng9. Th" l
Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c f tr%! thnh m_t trong nhng tr^!ng
n^&m trong danh sach c%ua cu_c h_i fm gia chinh quy^"n Saigon v
l_c l_!ng +ulro vo ngy 13-9-65 %! Banmethuot10.
S_ ra f^!i c%ua Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c tnh c^! co m_t y
ngha khac, fo l g^n ngy k%y ni_"m m_t n&m c%ua cu_c kh%!i ngha
+ulro %! Sar Pa (20-9-1965. Fa s ng^!i Ch&m v khng n&m vng
tnh hnh chinh tr Vi_"t Nam th^!i fo, t_ suy foan r^&ng s_ thnh hnh

7 Vnh L_c, 1965, trang 40-50.

8 Hickey, 1982, trang 135.
9 Hickey, 1982, trang 135.
10 Theo ng D!ng Tn S%!, c_u Qu_n Tr%!ng An Ph!c th^!i fo, s_ thnh c%ua tr^!ng
ny l do ngh_i f_inh c%ua chinh ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha cho phep thnh l_p %! Vi_"t
Nam mt s l!p f_" tht dnh cho con em ng^!i Kinh v dn t_c Thi%"u S tr"n
ton quc.
 S_ thnh hnh tr^!ng trung h_oc Po Klong 153

c%ua Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c ny ch%i xut phat t^ chinh sach giup
f! ng^!i Ch&m c%ua chinh ph%u th^!i T%ng Thng Nguy"n V&n Thi_"u,
gc ng^!i Phan Rang, trong khi fo ng^!i co cng nhi^"u nht trong
vi_"c sang l_p tr^!ng ny l anh em +ulro, m_t l_c l_!ng khang chien,
fu tranh khng mng x!ng mau, nhng l_c l_!ng ny f b ng^!i
Ch&m b%o qu"n t^ 35 n&m qua.

Qu_n An Ph!c tr%! thnh B_ Giao D_uc f)au ti"n c%ua Dn T_c
Ch&m

Tr^!ng An Ph!c f_!c thnh hnh trong m_t bi c%anh chinh tr

rt l f_&t bi_"t, v ap l_c c%ua m_t l_c l_!ng v trang t^ b"n ngoi. Chinh
v th", khi f ban hnh ngh fnh f%" thnh l_p tr^!ng An Ph!c, chinh
ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha cng f ph%ui tay, khng cn quan tm g na
f"n ph!ng ti_"n v ngn qu f%" xy d_ng phng c. N"u t_ h%oi, t_ai
sao Tr^!ng S Ph_am Cao Nguy"n v Tr^!ng K Thu_t Y Ut %!
Banmethuot d r^&ng ra f^!i c^ng luc v!i Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c,
nhng co f^y f%u ti_"n nghi h!n, t^ phng c f"n khu ky tuc xa? N"u co
s_ may m&n ny l v hai trung tm giao d_uc %! Banmethuot f_!c xy
d_ng hon ton nh^! v^ao s_ ti tr_! c%ua M 11.
Khng f_!c s_ y%"m tr_! ti chanh t^^ trung !ng, vi_"c xy d_ng
Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c f tr%! thnh vn f^" c%ua chinh quy^"n
qu_n An Ph!c. Tr"n phap ly, m_oi c! s%! giao d_uc l cng vi_"c c%ua
chinh ph%u trung !ng. Th"m v^ao fo chinh ph%u Vi_"t Nam C_ng Ha
fu co ngho foi cho l&m, f"n n%i khng tm f%u ngn qu%y f%" xy ct
m_t tr^!ng trung h_oc cho ng^!i Ch&m. N&m 1965, qu_n l__y An Ph!c,
v t!ng lai c%ua con em dn t_c, t_ fng ra f%" ganh chu tr"n vai mnh
cng trnh giao d_uc ny. Th^anh ra s_ ra f^!i c%ua tr^!ng ny cng l nh^!
s_ nhi_"t tnh c%ua ng f_ai uy D!ng Tn S%!, qu_n tr%!ng qu_n An
Ph!c th^!i fo.
D!ng Tn S%! l ai? Ai cng bi"t ng ta m_t nh qun s_
chuy"n nghi_"p, nong tinh v rt cng r&n v!i bt c nhng ai d cp
tr"n c%ua ng ta fi na, neu ng^!i ay co thai f_ khinh mi_"t hay lm t%n
th!ng f"n danh d_ hay quy^"n l_!i dn t_c Ch&m c%ua ng ta. Chinh v

11 Hickey, 1982, trang 135.

154 Bao Th_i Hoa

tanh tnh cng r&n v trung th_c ny, m fa s ng^!i Ch&m rt qui
m"n ng ta: bi"t cng r&n f%" fem l_!i ich cho qu^n chung h!n bi"t lm
ngo_ai giao gi%a t_ao f%" fem l_ai quy^"n l_!i cho chinh b%an thn mnh.
D!i con m&t ng^!i Ch&m, ng ta khng ph%ai l ng qu_n
tr%!ng trong h_" thng hnh chanh Vi_"t Nam na, nhng l m_t ng^!i
lnh f_ao tinh th^n dn t_c Ch&m thu_c qu_n c%ua mnh. Vi y thc vai
tr fo, ng ta f c g&ng v!i bt c gia no f%" Tr^!ng Trung H_oc An
Ph!c f_!c th^anh hnh v^a ho_at f_ng, d Chinh Ph%u Saigon khng
giup f! ngn qu.
Theo n_i san !c V_ong12 luc f^u, chinh quy^"n qu_n An Ph!c
f trng d_ung m_t phng c%ua tr^!ng ti%"u h_oc B^u Truc (lng Vnh
Thu_n f%" khai gi%ang m_t l!p f_" tht f^u ti"n. Thi"u ti_"n nghi v thi"u
c%a ng^!i gi%ang d_ay, ng Qu%an Fc Thnh Phu Ba ph%ai th^u d_ay f%u
cac b_ mn.
F"n thang 2 n&m 1966, chinh quy^"n qu_n quy"t fnh d^!i
Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c v^" f_&t t_ai qu_n l__y %! g^n Thap Chm cho
thu_n ti_"n sinh ho_at. T_ai fy, n&m f^u tr^!ng cng ch%i m_!n ngi nh
thanh ni"n f%" lm phng h_oc. Qua n&m sau, cng nh^! s_ giup f! c%ua
qun f_i F_ai Hn, Tr^!ng Ti%"u H_oc Phu Nhu_n %! g^n thn p f_!c
xy ct. Sau fo, chinh quy^"n qu_n quy"t fnh giao ngi tr^!ng c Phu
Nhu_n ny cho Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c. T^ fo, m!i t_am f%u
phng c f%" h_oc.
Fa s h_oc sinh c%ua Tr^!ng An Ph!c l con em ng^!i Ch&m %!
cach xa tr^!ng c t^ 5 f"n 20 cy s, khng ph!ng ti_"n di chuy%"n f%"
v^" lng. F%" gi%ai quy"t vn f^" ny, ng D!ng Tn S%! f^" ngh v!i
nhom sinh vi"n-h_oc sinh thi_"n chi Ch&m th^!i fo gop ph^n xy d_ng
ky tuc xa cho con em h_oc sinh.
S_ gop ph^n c%ua nhom thi_"n chi ny f fa s_ sinh ho_at c%ua
tr^!ng f"n m_t khuc quanh m!i: An Ph!c v^a l^a m_t c! quan giao
d_uc v^a l trung tm truy^"n ba y thc h_" dn t_c.

Fon thi_"n chi: h_o l ai?

12 S 5, trang 5-7.
 S_ thnh hnh tr^!ng trung h_oc Po Klong 155

Qua l^!i y"u c^u c%ua ng D!ng Tn S%! v nht l ng qu%an

fc Th^anh Phu Ba, fon thanh ni"n-h_oc sinh thi_"n chi Ch&m %! Ninh
Thu_n s&n s^ang ganh vac cng tac. Fon thi_"n chi ny ch%i l m_t s
anh em sinh vi"n h_oc sinh Ch&m, v y thc h_" dn t_c, t_ t_p trung
thnh m_t nhom f%" lm cng tac thi_"n chi f%" gop ph^n xy d_ng cng
tac x h_i trong khun kh% kh%a n&ng c%ua mnh. Khng n_i qui t% chc,
khng giy phep ho_at f_ng, khng fn anh dn f^u, fon thi_"n chi
fung ra l m_t phong tro thanh ni"n Ch&m, sau ngy f%ao chanh Ng
Fnh Di_"m vo 01-11 1963, b&t f^u y thc v^" ngu^n gc lch s% c%ua
mnh. H_o th^!ng f_&t vn f^" h_o l ai? V t_ai sao v!ng quc Champa
c%ua h_o f tr%! thnh m_t n_an nhn trong lch s%? H_o f y thc r^&ng h_o
l dn t_c Champa, ch%u nhn c%ua m_t fat n!c f b k%e ngo^ai chiem
fong. H_o l^a dn t_c vong quc nhng h_o khng mun tr%! thnh vong
thn. M_oi nhi_"t tm v s_ hy sinh c%ua h_o trong cng tac xy d_ng ky
tuc xa tr^!ng An Ph!c f^"u xut phat t^ y thc h_" dn t_c mt n!c
ny. Th"m vo fo, lm cng tac cho tr^!ng An Ph!c l m_t dp may
hi"m co f%" giup h_o co m_t y thc h_" m!i: h_o mun thoat b%o vai tr
nhom thanh ni"n th_u f_ng ch%i bi"t lm nhn chng cho th^!i cu_c f%"
tr%! thnh nhng ng^!i tr%e tich c_c dam x%a thn vo chi"n tr^!ng x
h_i v cng phc t_ap f%" lm m_t chut it g co l_!i cho dn t_c. Lm
cng tac cho Tr^!ng An Ph!c, h_o c%am thy l h_o fang lm ngha v_u
cho dn t_c c%ua mnh. Chinh v th", h_o rt nhi_"t tm, nhi_"t tnh, ch%i
bi"t d^ung sc l_c v cng lao c%ua mnh, khng c^n th lao hay ti^"n b_ac
c%ua bt c ai, h^u hon tt ky tuc xa ny.
Ch!ng trnh xy ct ky tuc xa l m_t ch!ng trnh t_ tuc. M_t
s v_t li_"u do ng D!ng Tn S%! tm ki"m trong kho c%ua qu_n mnh,
m_t s khac do fon thi_"n chi fi xin t^ thn xom c%ua ng^!i Ch&m.
Dn t_c Ch&m h%!ng ng rt nhi_"t tnh ch!ng trnh n^ay, v h_o cng
y thc f_!c v^a coi fo l ngha v_u fi v!i t!ng lai c%ua con chau mnh.
Sau cng, fo l s_ giup f! c%ua qun l_c M_ fong %! phi tr^!ng Thap
Chm. S_ giup f! c%ua M khng ph%ai l ti^"n b_ac, nhng l cho phep
fon thi_"n chi vo phi tr^!ng f%" tm d_ung c_u xy ct m qun f_i M
khng dng na. Ngoi ra, qun f_i M cng cho m_t it l!ng th_c,
nht l f^ h_p f%" &n qua ngy.
Sau ngy k"u g_oi c%ua D!ng Tn S%!, hng tr&m sinh vi"n h_oc
sinh thi_"n chi Ch&m m chung ti khng th%" k%" h"t %! fy, t_ tnh
156 Bao Th_i Hoa

nguy_"n vo lm cng tac. C!m g_ao c%ua h_o trong th^!i gian cng tac
f^"u l c!m g_ao t_ tuc. Chinh v th", n"u fon thi_"n chi ny f lm
f_!c vi_"c, fo cng l nh^! s_ y%"m tr_! tinh th^n v v_t cht c%ua gia fnh
c%ua h_o, m_t c_ng f^ng khng ng^n ng_ai hy sinh d h_o bi"t khng co
con em c%ua h_o v^ao h_oc trong tr^!ng ny.
Trong sut hai n&m thay phi"n nhau f%" lm cng tac, h_o f f%"
l_ai cho tr^!ng ny ba dy nh ky tuc xa t!ng foi t!m tat v^a kha f^y
f%u ti_"n nghi. Nhng th_c ra, m_uc ti"u c%ua fon thi_"n chi khng ph%ai l
xy d_ng nh c%a cho con em ng^!i Ch&m nhng l truy^"n ba l_ai cho
nhng anh em h_oc sinh ny m_t tri"t ly m!i v^" t% chc x h_i. Kh%u
hi_"u m h_o th^!ng fa ra, fo l y thc h_" fon k"t f tr%! thnh m_t
y"u t quan tr_ong cho s_ sng cn c%ua dn t_c Ch&m: ch%i c^n fon
k"t, sinh vi"n v h_oc sinh cng xy n%i ky tuc xa. Kh%u hi_"u th hai:
gop ph^n xy d_ng cho th" h_" tr%%e l ngha v_u c%ua th" h_" fn anh, v fo
l fnh lu_t c%ua lch s%, n"u khng x h_i ny ch%i r!i vo con f^!ng b"
t&c.

B_c fn anh v tri thc: h_o f lm g?

Ph%ai cng nh_n r^&ng, ngoi fon thi_"n chi ra, m_t s b_c fn
anh v tri thc cng gop ph^n quan tr_ong trong ch!ng trnh xy d_ng
tr^!ng An Ph!c. M_&c d h_o khng tham gia tr_c ti"p vo cng trnh
xy ct tr^!ng c, nhng rt nhi^"u tri thc b_c fn anh ng^!i Ch&m
th^!ng ghe qua tr^!ng, ph^n th f%" coi cng tac ti"n tri%"n nh th" no,
ph^n th y%"m tr_! tinh th^n cho fon thi_"n chi, ph^n th giup it ti^"n ch_!
cho fon thi_"n chi. C% ch%i n^ay rt l qui gia, v f noi l"n lng hy sinh
v y thc h_" c%ua mnh tr!c vn f^" x h_i: n"u fon thi_"n chi co cng,
th h_o cng co c%ua. Fo l tnh ngha dn t_c th_t s_.
Ngoi s b_c fn anh tri thc y%"m tr_! tinh th^n, cng co m_t s
fn anh dn thn tr_c ti"p h!n. Ng^!i f^u ti"n fang f_!c ghi !n m
fon thi_"n chi th^!ng nh&c nh%! t!i fo l ng D!ng Tn S%!, qu_n
tr%!ng qu_n An Ph!c. ng ta l ng^!i nhi_"t tnh nht v fi luc ng
ta coi s_ xy d_ng tr^!ng ny l m_t ngha v_u c%ua ng ta. Th_t ra
 S_ thnh hnh tr^!ng trung h_oc Po Klong 157

ngha v_u ny l ngha v_u c%ua B_ Giao D_uc th fung h!n. V qua nhi_"t
tnh, fi luc ng ta qu"n c%a chc v_u c%ua mnh f%" fi lm cng tac thanh
ni"n thi_"n chi, trong khi fo, m_t s giao s &n l!ng f%" d_ay %! tr^!ng
ny khng bao gi^! f_&t chn t!i tr^!ng f%" coi fon thi_"n chi f!ng lm
g.
Nhng ngy ch%u nh_t, n"u fon thi_"n chi c^n, ng D!ng Tn
S%! khng ng^n ng_ai khoac ao f%" lai xe Jeep c%ua ng ta nh^&m v_n t%ai
v_t li_"u xy ct (cat, xim&ng, v.v. cho cng trnh xy d_ng ky tuc xa.
Chinh v s_ nhi_"t tnh ny m^a fon thi_"n chi tn ng ta l"n l^am f_ai
di_"n tinh th^n c%ua fon. Tn sng ng l"n chc f_ai di_"n tinh th^n,
khng ph%ai v ng ta l qu_n tr%!ng, nhng v kinh tr_ong m_t b_c fn
anh f y thc, dam tach r^!i b%an thn mnh ra kh%oi khun kh% c%
truy^"n Po praong doak ngaok danaok praong ( quan l!n th ng^i %! v
tri cao f%" tham gia vo nhng cng tac g m ng ta co th%" lm f_!c.
Nhn v_t th hai, fo l ng Thnh Phu Ba v Fng N&ng Qu_a,
m_&c d hai ng ny khng xut thn t^ tr^!ng s ph_am f%" d_ay cp hai.
Cng trnh c%ua hai ng ta l tham gia th^!ng tr_c vo cng tac c%ua
fon thi_"n chi f%" xy d_ng tr^!ng tr_ai ny. Cng tac ny khng ph%ai
l ngha v_u c%ua h_o, v h_o &n l!ng chinh ph%u f%" fi d_ay ch khng ph%ai
fi xy ct nh tr^!ng. So v!i m_t s giao s khac cng l ng^!i Ch&m
v d_ay %! tr^!ng ny m chung ti khng mun n"u t"n ra, ng Ba v
ng Qu_a co m_t y thc h_" r rng h!n v^" ngha v_u c%ua m_t b_c fn
anh trong s_ sinh ho_at th^!i fo.

T^ qu_n l_y f"n t%inh thnh

Theo t^! !c V_ong13, Vo n&m 1969, B_ Phat Tri%"n S&c t_c f

h_!p thc hoa ky tuc xa c%ua fon thi_"n chi thnh ky tuc xa cng l_p.
Th" l vai tr c%ua fon thi_"n chi khng cn na.
T%!ng cng n"n nh&c th"m, theo s_ quy"t fnh c%ua B_ Giao
D_uc (ND s 545-GDTN/PC/ND ngy 31.03.69, Tr^!ng An Ph!c f
f_!c h_!p thc hoa thnh Tr^!ng Trung H_oc F_" Nht Cp k%" t^ n&m
1969 tc l 5 n&m sau ngy thnh l_p.

13 S 5, trang 6.
158 Bao Th_i Hoa

Ti"p f"n thang 2 n&m 1970, v tnh hnh an ninh t_ai fa fi%"m c
khng f_!c b%ao f%am, m_t l^n na, nh tr^!ng l_ai f_!c chinh quy^"n
T%inh, chi"u theo v&n th c%ua B_ Giao D_uc 3497/GD/TCTT ngy 9. 5.
1970, cho phep f%i v^" th x Phan rang, f_&t trong khun vi"n khu Ty
Phat Tri%"n S&c T_c Ninh Thu_n. Qua thang 2 n&m 1971, B_ Giao D_uc
chinh thc cho f%i t"n Tr^!ng Trung H_oc An Ph!c thnh Tr^!ng
Trung H_oc P Klong (ND s 202/KH/PC/ND ngy 15.2.1971 theo
th%inh c^u c%ua f^ng bo s&c t_c fa ph!ng14.
Khi m!i d^!i v^" Phanrang, tr^!ng ch%i d_ay t_am t_ai cac c&n nh Ty
Phat Tri%"n S&c T_c. C^on ky tuc xa b^&ng g th do chinh h_oc sinh t_ ct
ly. Mi f"n f^u n&m 1971, v!i s_ fong gop c%ua f^ng bo s&c t_c
cng v!i s_ h_ tr_! c%ua chinh quy^"n fa ph!ng v trung !ng, nh
tr^!ng xy f_!c 5 phng fuc. Cui n&m 1972, h_i ph_u huynh h_oc sinh
xy th"m 3 phng tr_"t, giup gi%ai quy"t ph^n no n_an khan hiem phng
h_oc c%ua tr^!ng. Trong t^ai khoa 1973, nh tr^!ng f_!c B_ Giao D_uc
tr_! cp th"m 4 tri_"u r!i f%" xy nt 5 phng %! t^ng tr"n. Cng tac f
kh%!i ti"n t^ thang 4 v f hon tt vo cui thang 5-197315.
Cng theo t^! !c V_ong16, ng^!i ta ph%ai cng nh_n r^&ng
Tr^!ng Trung H_oc P Klong phat tri%"n h!i ch_m so v!i cac tr^!ng
b_an trong T%inh. Sau 9 n&m tr%!ng thnh v 8 ni"n khoa ho_at f_ng,
tr^!ng ch%i co 10 l!p f_" nht cp, v!i t%ng s h_oc sinh kho%ang 500
ng^!i. Tnh tr_ang thay f%i fa fi%"m nhi^"u l^n cng s_ thi"u thn
phng c dai d%&ng f %anh h%!ng rt nhi^"u f"n s_ phat tri%"n c%ua
tr^!ng. V!i m_t lch s% ng&n ng%ui, tr^!ng cng f thay f%i 3 v cp
fi^"u khi%"n:
- Thnh Phu Ba, Qu%an Fc, t^ 1965 f"n 1970.
- Lu Quang Sang, Hi_"u Tr%!ng t^ 1970-1971 (sau ni"n khoa
1970-1971 Lu Quang Sang t^ chc f%" ra tranh c% dn bi%"u. M_t khi
f f&c c%, ng ta vo nh_m chc %! Saigon. Ti"c r^&ng chung ti khng
tin tc g, v thi"u ti li_"u, v^" qua trnh fu tranh c%ua ng ta cho cng
trnh phat tri%"n tr^!ng ny.
- Nguy"n V&n T%y, Hi_"u Tr%!ng, t^ 1971 f"n n&m 1975

14 !c V_ong, s 5, trang 6.
15 !c V_ong 5, trang 6.
16 S 5, trang 6-7.
 S_ thnh hnh tr^!ng trung h_oc Po Klong 159

Noi tom l_ai, tr^!ng trung h_oc Po Klong ra f^!i f%" r^i tr%ai qua
nhi^"u giai fo_an gian nan. H!n 3 l^n f%i fa fi%"m v!i c%anh sng nh^!
v sng ke, thi"u thn m_oi ph!ng di_"n, nhng c_ng f^ng ng^!i
Ch&m, sinh vi"n-h_oc sinh thi_"n chi Ch&m, cp lanh f_ao Qu_n v Ty
Phat Tri%"n S&c T_c vn c v!n l"n, v!n l"n b^&ng y chi v ngh l_c.
V r^&ng Tr^!ng Po Klong f tr%! thnh linh h^n c%ua ng^!i Ch&m.
Ch_&n f^!ng nh_oc nh^&n, c! c_c nh f v_!t qua, t^! !c V_ong17
ch%i bi"t th l_ r^&ng: v!i thn xac r&n r%oi, khun m_&t r_ang r! f^y ni^"m
tin hi_"n nay, ng^!i ta mong !c no s thu_n bu^m xui gio tr"n ch_&n
f^!ng t!ng lai. Ph%ai ch&ng fy l l^!i trn tri cui cng f%" bao tin
cho ngy suy tn c%ua bao m! !c c%ua dn t_c ng^!i Ch&m, khi bi"n c
chinh tr 1975 f x%ay ra %! fa bn Fng D!ng.

Ti li_"u tham kh%ao

!c V_ong, Lch-S%% Tr^!ng Trung H_oc Pklong trong !c V_ong,

Tr^!ng Trung H_oc Pklong, Phanrang, s 5 (khng f^" n&m xut
b%an, trang 5-7.
Agence Khmer de Presse, Phnom-Penh, No 5, 15-3-1965.
Hickey, G., +ree in the +orest, New Haven, Yale University Presse,
1982.
Le Viet-Nam, S 239, ngy 19-10-1994
Mayer, Ch., Derrire le sourire Khmer, Plon, Paris, 1971.
Nguy"n Tr&c D, Tm hi%"u phong-tro fu-tranh +.U.L.R.O. (1958-
1969, B_ Phat-Tri%"n S&c-T_c, Saigon, 1969.
Paul-Nr, S!-l_!c v^" chinh-sach th_!ng-v_u trong l_ich s% Vi_"t-Nam,
Ph%u F_&c-Uy Th_!ng-V_u, Saigon, 1966.
Vnh L_c, Cai g_oi l phong tro t_ tr +ulro, Saigon, 1965.
+ront Uni=ie de Lutte de la Race Opprimee (+ULRO, Historique,
1965.

17 S 5, trang 7.
160 Bao Th_i Hoa
 Gi!i Thi_"u N_i San Panrang
D!ng Tn Thi*

Panrang l t"n c%ua m_t n_i san do H_i F^ng C_ng F^ng S&c
T_c Ninh Thu_n xut b%an. H_i f^ng n^ay f_!c thnh l_p qua b%an quy"t
fnh s 342/HCTQ/QF do F_ai Ta Tr^n V&n T_, t%inh tr%!ng Ninh
Thu_n ky vo ngy 21-11-1970 t_ai Phanrang. S f^u ti"n ra m&t vo
thang 9 n&m 1972, nhn dp l" Kate c%ua n&m ny. Cng n"n nhn
m_anh r^&ng, Panrang l^a m_t t_p san f^u ti"n do ng^!i Ch&m xut b%an.
Ton ban bi"n t_p l ng^!i Ch&m, m_&c d, t_p san n^ay dng ngn ng
Vi_"t f%" trnh by quan fi%"m c%ua mnh.

Hnh Thc

V^" ph^n hnh thc, N_i san Panrang co ba b^&ng giy simili,
kh% 210mm x 260mm. Mi t_p g^m kho%ang 50 trang v n loat qua h_"
thng roneo.
Cho f"n hm nay, ng^!i ta khng bi"t n_i san Panrang ra m&t
b_an f_oc f_!c my s, cng nh khng bi"t ly do t_ai sao t^! bao n^ay
ngng xut b%an. Hi_"n trong th vi_"n c%ua Ts. Po Dharma, ng^!i ta ch%i
tm thy f_!c 8 s f xut b%an t^ thang 9 n&m 1972 f"n thang 5 n&m
1974. T%ng s xut b%an rt l eo h_ep, v mi s ch%i n hnh 180
quy%"n. N_i san ny khng ban tr"n th tr^!ng, nhng n loat f%" bi"u
khng.
D l t^! bao c%ua c_ng f^ng, nhng n_i san ny f_!c s_ giup f!
c%ua chinh quy^"n t%inh Ninh Thu_n, nht l T%inh Tr%!ng, F_ai Ta Tr^n
V&n T_ (xem: Thi"n Sanh C%anh, Panrang 5, 1973, trang 53.
Qua l^!i noi f^u trong s 1 (1972, trang 3, ban bi"n t_p f cho
bi"t r^&ng, fy l:

* D!ng Tn Thi l thnh vi"n nghi"n cu c%ua Ch!ng Trnh Th" Gi!i M Lai-Th"
Gi!i Fng D!ng.
164 D!ng Tn thi

N_i-San X]A-HI, GIAO-DUC, VN-HOA, NGH-THUT

{...}, m_t DI]N-FAN t_p-h_op nhng ng^!i lm v&n-h_oc ngh_"-thu_t
fang ngy f"m sng trong thnh-ph chung ta m lu nay nhng
ng^!i fo cha co hon-c%anh f%" lm g cho QU-HNG PA-
NRANG1.
N_i-san PA-NRANG l m_t di"n-fn t_-do c%ua h"t th%ay m_oi
ng^!i, l m_t ft-fai cho TRM HOA FUA N]. N_i-san PA-
NRANG khng ph%ai l di"n-fn f_c-quy^"n, f_c tho_ai cho m_t nhom
ng^!i no, cho m_t phe-f%ang no k%" c%a chinh-quy^"n.
Nhng fy l m_t n!i fi-tho_ai, trao-f%i y-ki"n v^" nhng
nguy_"n-v_ong thi"t-tha c%ua mnh tr!c nhng vn f^" anh em ru_t tht
chung ta.
Cng nh nhng t^! bao khac, n_i san Panrang co m_t ban bi"n
t_p f_&t d!i s_ fi^"u hnh c%ua ch%u bi"n l ng Thi"n Sanh C%anh, Ch%u
Tch C_ng F^ng S&c T_c t%inh Ninh Thu_n; th ky l ng Fng C%ai v
ng^!i tr^inh b^ay l^a ng N_ai Th^anh Vi"t, v!i s_ c_ng tac c%ua m_t s anh
em ng^!i Ch&m nh trong s ra m&t: Jamtaharay, Fng Th M_ng
M!, Huy^"n Hoa, Jaya Panrang, FFT, Fng N&ng Giao, Ng^!i Ao
Tr&ng, Huy^"n K^y, Th^m L_&ng, Hu Fc.
Qua cac nhn v_t trong ban c_ng tac vi"t bi, fa s ng^!i ny
f^"u xut thn c^ung lng Hu Fc v!i ng ch%u bi"n. Nhi^"u gi%a thuyet
cho r^&ng, v ng Thi"n Sanh C%anh l ng^!i thi"n v_i f_ia ph!ng tinh,
n"n fa s tri thc Ch&m khac khng mun tham gia, D_a vo bc th
c%ua Fn Th^n (bi danh vo ngy 19-4-1993 f&ng trong Panrang 5,
1973, trang 51, vn f^" ny cng co th%" phat xut t^ m_t nguy"n nhn
khac. Tac gi%a c%ua bc th f_&t nghi vn t_ai sao ng Thi"n Sanh C%anh
l_ai dn thn vo ngh^" bao chi, v^a lm khng l!ng f%" giup thi"n h_a,
trong khi fo nhng ng^!i Ch&m khac fang h!ng v^" ng_on fn H%ai
F&ng {fo l} ''ti^"n''. F_oc qua bc th ny, ng Thi"n Sanh C%anh tuy
co thai f_ rt l phn n_ trong bi tr%a l^!i c%ua mnh (Panrang 5, 1973,
trang 52 nhng cng thanh minh r r^ang r^&ng, n"u ng ta lm ch%u
bi"n c%ua t^! bao ny l v ng ta b_i ch%i fnh m_t cach h_!p ly b%!i H_i

1 Nhng cu n^&m trong du ngo_&c ... ch%i l sao y b%an chanh t^ n_i san Panrang.
 Gi!i Thi_"u N_i San Panrang 165

F^ng S&c T_c t%inh Ninh Thu_n, ch khng ph%ai v^i tham ti^"n tham
danh nh F^en Th^n t%!ng.

N_i dung

Panrang khng ph%ai l t^! bao chuy"n f^" v^" nghi"n cu, nhng
l n_i san c%ua m_t c_ng f^ng th fung h!n. N_i dung c%ua Panrang d_a
tr"n m_t fi%"m t_a duy nht, fo l ...m_t di"n-fn t_-do c%ua h"t th%ay
m_oi ng^!i, l m_t ft-fai cho TRM HOA FUA N] Chinh v trung
thnh v!i ch%u tr!ng ny m n_i san f fon nh_n bt c ngi but c%ua
ai, v!i bt c ch%u f^" no, d l m_t bi th!, m_t cu ca dao hay t_uc
ng, mi"n l ch%u f^" ny do ng^!i Ch&m vi"t hay trnh by, d n_i
dung ct truy_"n fo co hay khng dinh dang g v!i ng^!i Ch&m.
N_i dung t^! Panrang g^m hai ph^n: ph^n nghi"n cu (li"n quan
f"n v&n hoa, phong t_uc t_p quan, tn giao, x h_i v ph^n sang tac
(nh th!, truy_"n ng&n.

a. Ph^n nghi"n cu

Fy ch%i l m_t lo_at bi ky c, khng cha cht y"u t phn tich

hay ph" bnh, nh^&m ghi l_ai nhng s_ hi%"u bi"t v kinh nghi_"m ri"ng t
c%ua tac gi%a li"n quan f"n phong t_uc t_p quan v v&n ch!ng c%ua ng^!i
Ch&m. M_&c d l ky c, nhng bi ny f cung cp nhi^"u tin tc qui
gia cho vi_"c nghi"n cu su t^m v f fem l_ai cho f_c gi%a m_t khai
ni_"m v^" t% chc phong t_uc v x h_i c%ua dn t_c Ch&m th^!i fo.
Ngoi nhng gia tr nghi"n cu ny, fi^"u c^n nh&c nh%! %! fy,
fo l m_t s bi ky c mang nhi^"u y"u t sai l^m v^" lch s%, v&n hoa
v ngu^n gc ngn ng c%ua Champa v nht l c%ua ti%"u v!ng quc
Panduranga. S_ li l^m ny xut phat t^ nhng nguy"n nhn chinh y"u
sau.
V^" ph!ng di_"n lch s%, tac gi%a c%ua n_i san n^ay khng phn bi_"t
f_!c y"u t lch s% c%ua Panduranga, m_t ti%"u v!ng quc mi^"n nam v
lch s% li"n bang Champa m th%u f f_&t %! Vijaya (Bnh Fnh.
Panduranga l m_t ti%"u v!ng quc trong li"n bang Champa, chinh
th", Panduranga co m_t lch s% ri"ng, vua chua v t% chc chinh quy^"n
ri"ng. Chinh v khng phn bi_"t f_!c c! cu chinh tr gia ti%"u v!ng
166 D!ng Tn thi

quc Panduranga v li"n bang Champa, cac tac gi%a c%ua bao ny
th^!ng gan cho vua Po Binasuar hay Po Binthuor (1316-1361 hay l
1328-1373 ty theo bi"n ni"n s% c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga v!i
vua Ch" B^ng Nga (1360-1390 c%ua li"n bang Champa %! Vijaya; hay
Po Klaong Garay ch%i l m_t ng vua huy^"n s% c%ua Panduranga f tr%!
thnh ng vua Champa th_t s_ %! Vijaya; cng nh nhng fa danh nh
Harek Kah Harek Dhei, Bal Sri Bany, Bal Hangaow, Bal Anguei, Bal
Batthinng, v.v. l nhng fa danh c%ua ti%"u v!ng quc Panduranga
(t^ Phu Y"n f"n Saigon f tr%! thnh nhng fa danh c%ua Champa
n^&m r%ai rac t^ Qu%ang Bnh f"n Bnh Fnh. Fo l vi thi d_u fi%"n hnh.
N"u co s_ sai l_"ch c%ua y"u t lch s% ny, cng v tac gi%%a ch%i
bi"t ngu^n gc lch s% c%ua mnh qua m_t s sach bao Vi_"t Nam v^a u
Chu m nhi^"u d ki_"n khng cn ph h_!p v!i n^"n t%ang lch s%
Champa th_t s_ f f_!c ch%inh fn t^ 30 n&m qua b%!i m_t s chuy"n
gia tr"n th" gi!i.
Tr"n ph!ng di_"n v&n hoa v n^"n v&n minh Champa, ph%ai cng
nh_n r^&ng nhi^"u bi ky c f ghi l_ai nhi^"u d ki_"n v&n hoa qui gia c%ua
ng^!i ch&m nh cac l" h_i, phong t_uc t_p quan v.v. Ti"c r^&ng, nhng
bi ny cha cht nhi^"u s_ sai l^m v^" m_t s d ki_"n li"n quan f"n
n^"n t%ang v&n hoa c%ua ng^!i Ch&m. S_ sai l^m ny phat xut t^ nhi^"u
nguy"n nhn, fo l m_t s tac gi%a khng phn bi_"t f_!c cai g g_oi l
n^"n v&n minh %anh h%!ng n F_ Giao c%ua li"n bang Champa tr!c th"
k%y th 15 v cai g l n^"n v&n minh ri"ng c%ua ti%"u v!ng quc
Panduranga %! mi^"n nam. M_&c d Panduranga l m_t thnh ph^n c%ua
li"n bang Champa, nhng n^"n v&n minh Panduranga l^a ri"ng bi_"t v^a
co nhi^"u d ki_"n khng dinh dang g v!i n^"n v&n minh Champa %!
Vijaya (Bnh Fnh. M_t thi d_u fi%"n hnh, nhi^"u tac gi%a f f^" f"n
c_ng f^ng ng^!i Ch&m %! vng Phanrang l ng^!i Ch&m B La Mn
th^! ba th^n Siva, Brahma v Visnu. Th_t ra, ng^!i Ch&m %!
Panduranga khng ph%ai l ng^!i f_ao B La Mn chinh thng, v h_o
khng bi"t g v^" ba v_i th^n ny c%ua n F_ Giao th^!ng f_!c tn th^! %!
Vijaya. N"u co bi"t ch&ng, ch%i bi"t f"n th^n Siva m^a ng^!i Ch&m g_oi
l^a P Sipalai. H!n na ng^!i Ch&m khng th^! ph_ung v_i th^n Siva ny
qua hnh t_!ng Linga, (hnh d!ng v_t xy tr"n f" fa g_oi l^a Yani
(h^inh m v_t. B^&ng chng c_u th%", t_!ng Linga ch%i f_!c f_&t sau lng
cac t_!ng c%ua nhng v_i th^n ho_&c vua chua khac %! Panduranga nh
 Gi!i Thi_"u N_i San Panrang 167

trong f^"n Po Klaong Garai v Po Rome. Do fo co th%" noi ng^!i Ch&m

%! Panduranga f bi"n hoa B^a La Mn giao th^anh m_t f_ao ri"ng bi_"t
c%ua mnh.
Fi^"u cng n"n nhn m_anh r^&ng, danh t^ B La Mn Giao %!
Champa ch%i dng f%" am ch%i tin ng!ng c%ua gia fnh vua chua
Champa, v ng^!i dn th^!ng khng th%" co phong t_uc t_p quan, ki%"u
mu nh c%a ngay c%a f_ao giao c%ua vua chua f_!c. Cng v hi%"u l^m l
co B La Mn Giao %! vng Phan Rang hm nay, n"n co ng^!i cho
r^&ng l" Kat" l c%ua ng^!i Ch&m B La Mn. Ng_!c l_ai ng N_ai Th^anh
Vi"t (Panrang s 1, trang 5 khng h%&n c^ung quan fi%"m f cho r^&ng l"
Kat" f_!c t% chc ch%&ng nhng cho ng^!i Ch&m gc B La Mn m^a
c%a cho ng^!i Ch&m gc H^i Giao. V r^&ng nhn d_ip l" n^ay, fng fuc
ng^!i gc H^i Giao cng mang l" v_t f"n cac F^"n, Thap, cung kinh
v^a c^on tham gia cac cu_c vui khac f%" m^ng ng^ay L".
Trong n_i san Panrang, danh t^ Ch&m v Bani th^!ng hay xut
hi_"n. L_am d_ung danh t^ n^ay co th%" fa f"n s_ hi%"u l^m v c^ung tai
h_ai. Ng^!i B^ani gc cng l^a ng^!i Ch&m s t_ h%oi co ph%ai mnh l^a
ng^!i Ch&m khng? Tr"n th_c t", %! Panduranga co hai c_ng f^ng
Ch&m. Nhom th nht l l Ch&m Ahier, tc l c_ng f^ng ng^!i
Ch&m co %anh h%!ng ph^n no truy^"n thng Ba La Mn. Nhom th hai
l Ch&m Awal, c_ng f^ng ng^!i Ch&m ch_iu %anh h%!ng truy^"n thng
H^i Giao. Danh t^ Ahier, Awal f co s%&n trong ngn ng Ch&m v^a
f_!c cac nh^a tri thc, cng nh cac b_c chc s&c tn giao th^!ng dng
f"n. Thi"t t%!ng danh xng Ahier v Awal, thay v Ch&m v B^ani, l^a
rt h_!p ly v!i truy^"n thng v&n hoa c%ua ng^!i Ch&m.
V^" ph)an ngn ng, n_i san Panrang ct y"u d^ung ti"ng Vi_"t f%"
trnh by n_i dung c%ua t^! bao. Nhng trong n_i san ny cng co nhi^"u
bi vi"t b^&ng ti"ng Ch&m v dch ra ti"ng Vi_"t. Ngn ng Ch&m l
m_t ngn ng rt giu m_anh v f chu %anh h%!ng su f_m ti"ng Ph_an,
M Lai, Arap, Vi_"t Nam v Kampuchea. Cng v khng n&m vng
f_!c ngu^n gc c%ua nhi^"u t^, n"n m_t s t^ Ch&m f b fnh ngha sai
l_"ch nh^&m ph h_!p v!i quan fi%"m ri"ng t hay s_ suy foan c%ua tac gi%a
m thi. M_t fi%"n hnh sau fy co th%" chng r^&ng nhi^"u t^ Ch&m f b
hi%"u sai l_"ch v!i gc t^ nguy"n th%uy c%ua no, thi d_u, trong bi Ariya
Gleng Anak co cu:
168 D!ng Tn thi

Balan tajuh {patao} lengka marai sumu,

klau pakar marai saong nyu, Kawei angan Bhum Kawei.

ng Thi"n Sanh C%anh (Panrang 1, 1972:13-14 dch l:

Trong thang b%ay ti"p th l%a thi"ng,

T^ung lai tam vt fao ti"n

nhng theo T.S. Po Dharma th n"n d_ich nh sau:

Vothang b%ay vua {Minh M_ang} kp fen n!i,

ba t!ng c^ung theo ng^!i, t!i Kawei t"n Bhum Kawei.

Lengka %! fy, theo tac gi%a, co ngha l%a thi"ng. Ti"c r^&ng,
lengka l ti"ng Ph_an Langka co ngha si"u f_, v f_ai, khng ai vi
b^&ng. Lengka trong bi ny l^a am ch%i Hong F" Minh M_ang (1820-
1841 c%ua Vi_"t Nam. Th"m vo fo, tac gi%a cng cho r^&ng t^ pakar co
ngha l v_t. Th_t ra, pakar l t^ c%ua M Lai pakar co ngha nh
thng thai, quan l^am vi_"c trong tri^"u fnh; chuy"n gia.
Fung ra, bi Ariya Gleng Anak khng ph%ai l bi ti"n foan hay
m_t lo_ai sm ky nh ng^!i ta th^!ng hi%"u l^m, nhng l bi m t%a l_ai
bi c%anh lch s% c%ua Panduranga vo n&m Ng_o (1834, n&m fanh du
cu_c vng d_y c%ua Ja Thak Wa lng V&n Lm (Bhum Kawei chng
l_ai tri^"u fnh Hu". Fy cng l n&m fanh du chinh sach tn b_ao nht
c%ua vua Minh M__ang (Lengka nh^&m ti"u di_"t ton th%" ng^!i Ch&m.

b. Ph^n sang tac

Ph^n sang tac g^m hai lo_ai: truy_"n ng&n v th!. Fy l ph^n f
chi"m s trang nhi^"u nht c%ua n_i san ny. M_t thi d_u fi%"n hnh, l^a
trong t_p ra m&t s 1, n"u f_c gi%a ch%i thy co 4 bi ky c ghi l_ai vn f^"
v&n hoa v phong t_uc t_p quan ng^!i Ch&m, th f_c gi%a s khng ng_ac
nhi"n khi f_oc qua 8 bi th!: Kinh dng anh hng li_"t s c%ua Thi"n
Sanh C%anh; Chi"m n !i c%ua Fng N&ng Giao; Cho la tu%i hai m!i
c%ua Th^m L_&ng; Tm ngha m!i c%ua Huy)en K^y; Trong v&ng c%ua
 Gi!i Thi_"u N_i San Panrang 169

Huy^"n Hoa; Chi"c ao c%ua F.F.T.; Gi^! f fi%"m r^i em !i c%ua Huy^"n
Hoa; M_t bng h^ng c%ua Fng Th M_ng M!.
Trong ph^n sang t_ao c%ua s ra m&t ny, n_i san f dnh cho f_oc
gi%a c%ua mnh bn bi truy_"n ng&n: F"m thao thc c%ua Th^m L_&ng;
Ma chi^"u th b%ay c%ua Hu Fc: H_anh phuc no cho ch c%ua Ng^!i
Ao Tr&ng; M_t chuy"n vi"ng thap c%ua F.F.T.
Trong ph^n sang tac ny, fa s tac gi%a n_i san Panrang khng
co m_t khuynh h!ng r rng. Nhng bi sang tac ch%i l nhng tac
ph%m v&n ch!ng gi%ai tri, giup f_c gi%a qu"n fi th^!i gian nh_oc nh^&n
hay ni u bu^n ri"ng t c%ua mnh. Tom l_ai, n_i san Panrang khng
thoat kh%oi ch%u f^" gi%ai tri m m_t s bao chi Vi_"t Nam nh Ph_u N
Di"n Fn, V&n Ngh_" Ti^"n Phong f t^ng ch%u tr!ng.
Ngoi ch%u f^" v&n ch!ng gi%ai tri ny, f_c gi%a cng khng qu"n
f_!c nhi^"u tac gi%a c%ua n_i san Panrang f tm cach g%!i gm chut it
tm tr_ang c%ua mnh tr!c d ki_"n lch s% c%ua v!ng quc Champa
thi"u may m&n .
Qua ngi but c%ua Thai Chi"m (Panrang 8, 5-1974, trang 47 v!i
f^" t_a Tnh Chi"m Vi_"t , tac gi%a ly lu_n r^&ng n"u xa kia f co khuc
tnh s% gia cng chua Huy^"n Trn c%ua Vi_"t Nam v!i hong t%
Champa Jaya Simhavarman III (Ch" Mn, th hm cng co th%" x%ay
ra:

Ng^!i anh Vi_"t v!i lng bac ai,

Du em Chi"m tranh kh%oi tr^m lun.

Ng_!c l_ai, trong bi th! c%ua Chi"m T% Th!ng H_n (Panrang 8, 5-

1974, trang 47 tac gi%a ch%i bi"t noi l"n s_ fau bu^n c%ua mnh tr!c bi
c%anh hoang tn c%ua Champa f%" r^i f_&t l_ai vn f^" ai l tac gi%a f fa
v!ng quc ny f"n s_ suy vong:

Cn fu na nhng ngy oai hng c.

Khi thap Ch^am %u r d!i mn s!ng.
...
Thnh thap ngy xa sao v&ng ng&t?
Ch_anh lng tim se th&t t^ng c!n.
Ai gy n"n c%anh fo_an tr^!ng.
170 D!ng Tn thi

V%a l_ai, trong tac ph%m Tnh Chi"m N (Panrang 5, 1973, trang 36,
tac gi%a tm cach xy d_ng ct truy_"n tr"n ch%u f^" tnh y"u c%ua m_t s
Chi"m n f%" r^i goi ghem vo fo m_t hoi bo c%ua mnh:

Ti cng em s f_ep ph_n duy"n lnh.

Ngy vinh quang c%ua Non N!c Chi"m Thnh.

V!i bi th! Kinh Thnh F^ Bn c%ua Tr^n Thuy Mai (Panrang 6,

1973, trang 30, tac gi%a khng noi g th"m ngoi vi_"c th!ng ti"c cho
s_ s_up f% c%ua thnh F^ Bn. Cng nh Huy^"n Hoa (Panrang 5, 1973,
trang 54, m_t tac gi%a f f&ng th! nhi^"u nht trong n_i san ny, f b%o
fi nhng ch%u f^" m! t%!ng gio tr&ng f%" tr%! v^" ngu^n c_i c gop ph^n
th!ng ti"c cho s_ suy tn F^ Bn v khoc than cho Ch" B^ng Nga:

Khoc huy hong m_t thu%! Ch" B^ng Nga.

Khoc anh linh c%ua dn Chm g_uc ch"t.

Cui cng, fo l Lynh Uy"n Thn N (Panrang 4, 1973, trang

23, f v_!t qua th%" thc c%ua m_t nh th! vi"t gi%ai tri hay than khoc
cho chuy_"n d vng u s^u f%" fi th%&ng vo vn f^" th^!i s_ nh^&m k"t an
nhng k%e lu manh fanh cp 5 t_!ng Ch&m %! thap Po Klaong Garay
vo f"m 30 thang 12 n&m 1972. V!i t_a f^" Nh&n k%e lu manh, tac gi%a
f dng ngi but c%ua mnh f%" noi l"n s_ phn n_ c%ua dn Ch&m th^!i
fo:

T_!ng Ch&m mt ng^!i dn ta than.

Thap fi"u tn ngao ngan d^!ng bao.

N"u cac tac gi%a ny co khuynh h!ng gi%ai tri hay than khoc cho
Champa fi"u tn nhng cng gy f_!c it nhi^"u xuc f_ng n!i f_c gi%a
tr!c m_t bi c%anh xa h_i th^!i y. Than khoc, ai oan, ti"c h_n, cho
Champa vn l^a b%an cht c%ua ng^!i Ch&m t^ ng^ay mt n!c.

**
 Gi!i Thi_"u N_i San Panrang 171

Tr!c khi ngng xut b%an, t^! n_i san Panrang cha k_ip f^" c_p
f"n vn f^" Kinh t" Giao d_uc x h_i nh f ch%u tr!ng luc th^anh l_p,
nhng t^! bao cng f cung cp nhi^"u t li_"u quy gia cho vi_"c su t^m
nghi"n cu v^" phong t_uc t_p quan, v&n hoa l_ich s% ng^!i Ch&m. H!n
na, t^! bao cng f khuy"n khich nhi^"u nh^a v&n, nh^a th! ng^!i Ch&m,
tuy khng ph%ai l^a chuy"n nghi_"p, f co d_ip bi%"u l_ t t%!ng c%am ngh
cng nh di"n t%a f_!c nhng xuc f_ng c%ua mnh tr!c c%anh ng_ fau
th!ng c%ua dn t_c.
D ch%i co tam s ra m&t, nhng n_i san Panrang f gop ph^n
l!n lao trong ch!ng trnh b%ao t^n v ph% bi"n v&n hoa dn t_c ng^!i
Ch&m. K"t qu%a ny cng nh^! s_ hy sinh l!n lao c%ua tt anh em trong
ban bi"n t_p, nht l ng Thi"n Sanh C%anh, ch%u bi"n c%ua t^! bao, cng
l ng^!i c cng nhi^"u nht trong cng trnh xut b%an t^! n_i san f^u
ti"n c%ua c_ng f^ng Ch&m.
 Phi"n m ti"ng Ch&m
Ban Bi"n So_an

Ti"ng Ch&m thu_c h_" ng M Lai, m_t lo_ai ngn ng hi_"n

f_!c 250 tri_"u ng^!i c%ua vng Fng Nam A s% d_ung. Nh_n thy mi
quan h_" ch_&t ch gia hai ngn ng Ch&m v M Lai, Tr^!ng Vi"n
Fng Bac C% Phap f quy"t f_inh vo n&m 1996 dng phi"n m c%ua
M ng vi"t theo d_ang la tinh f%" ap d_ung cho Ch&m ng. Fi%"m fang
lu y l nhng ai khng quen thu_c v!i M ng s c%am thy b! ng! v
lung tung trong b!c f^u lm quen v!i li phi"n m ny. Ch%&ng h_an,
ph_u m c%ua Ch&m ng s f_!c phi"n m nh sau: nd (V_ndua f_i %!
tr"n f^u; ph_u m b b (bU_bu chao. m thanh c%ua Ch&m ng khac
v!i m thanh c%ua Vi_"t ng, cho n"n ng^!i Vi_"t hay ng^!i n!c ngoi
khng th%" phat m chinh xac nhng ph_u m v nguy"n m trong h_"
thng phi"n m Ch&m ng ny, n"u khng co s_ h!ng d%n s! kh%!i.
Sau fy l nhng ch cai c%ua m%u t_ Ch&m ng d_i f^ng v!i
mu t_ c%ua Vi_"t ng:

g g gru {-} th^y giao

G gh ghur {-} bi cat
c c cuh {ti"ng vi_"t: ch} b&n
j j jalan {-} con f^!ng
J jh jhik {-} may
nj njuh {-} c%ui
d d daok {-} ng^i
D dh dhan {-} cnh cy
nd ndih {ti"ng vi_"t: f} ng%u
b b baoh {-} trai
B bh bhang {-} ma n&ng
mb mboh {ti"ng vi_"t: b} thy
mh {ti"ng vi_"t: } vng
176 Ban Bi"n So_an

I. In akhar (ch cai

F_oc theo
ti"ng Vi_"t

a a akhar {a} ch
i i ikan {i} ca
u u urang {u} ng^!i ta
e e ew {"} g_oi
A ai aik {ai} nh%a ra
o o ong {} ng

k k kau {k} ta, ti

K kh khan {kh} vay, ch&n
g g gru {-} th^y giao
G gh agha {-} r", gc
q ng angan {ng} t"n
Q ng ngap {ng} lm
= ng thang {ng} nh

c c cuh {ch} b&n

C ch chai {ch} gi%a, quay
j j jalan {-} con f^!ng
J jh jhik {-} may
z ny nyu {nh} no
Z ny nyuk {nh} l_&n xung
nj njuh {-} c%ui

t t tuh {t} f%
T th thun {th} n&m
d d daok {-} ng^i
D dh dhan {-} cnh cy
n n ni {n} cai ny
N n nan {-} cai fo
nd ndih {f} ng%u
 Phi"n m ti"ng Ch&m 177

p p pang {p} nghe l^!i

w p po {p} ng, ngi
P ph phun {ph} cy
b b baoh {-} trai
B bh bhang {-} ma n&ng
m m min {m} nhng m
M m matah {m} cn sng
mb mboh {b} thy

y y yang {y} th^n thanh

r r rai {r} tri^"u f_ai
l l laow {l} Trung Hoa
v w wah {v} cu
s s suan {s} h^n
S s sap {s} gi_ong
h h huec {h} s_!
: m malam {m} f"m
H h atah {h} xa

II. Takai akhar (du

_ {-} (du di khng co gia tr_i trong ti"ng Ch&m

I i gilai {i} thuy^"n

i di {i} %!, t_ai

E ei adei {ay} em

U u halun {u} f^y t!

O + e page {"} bu%i sang

+ e deng {!} fng

O o ndon {} non
178 Ban Bi"n So_an

ai padai {ai} lua

O ao nao {ao} fi

U+ au thau {au} bi"t

Y i tian {ia} b_ung

R r trun {r} xung

L l glaong {l} cao

V u- dua {-} hai

mh {} vng

III. Angka (s

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

6 7 8 9 0

6 7 8 9 0
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng
trong Ariya Nai Mai Mang Makah
Abdul Karim*

Trong s cc tc phm Chm hin su tam c, tc

phm ni bt c tnh ngh thut vn chng cao v c tnh hin
thc su sc phi c k ti Ariya Nai Mai Mang Makah1.
Thi phm Nai Mai Mang Makah lan au tin c gii thiu
mt cch khi qut trong quyn Vn Hc Chm cua Inrasara2 km
theo bn phin m La-tinh v bn dch ting Vit. V t cho
n nay cha c mt bi nghin cu chuyn no v thi phm
ny. Chnh v th, chng ti mong ng gp mt phan no vo
khong thiu vng . Bi nhn nh ny trng tm chu yu ch l
gp phan phn tch v kha cnh ngh thut vn chng, cn nhng
g lin quan n bi cnh lch s, thc trng x hi v.v..., s c
trnh by mt cch chi tit trong cun sch Ariya Nai Mai Mang
Makah3 do B Vn Ha M Lai v Vin Vin ng Php sp pht
hnh trong nm 1999.
Cn c theo Inrasara, thi tp ny c ng Than Ting,
ngi lng Cha Klaing (M Nghip, Ninh Thun) chp li vo nm

* Abdul Karim l ging vin cua Phn Khoa Ngn Ng Hc i Hc Putra Ma

Lai.
1
Phan nhiu cc tc phm vn chng Chm khng c tn , cho nn ngi ta
thng ly cu au c ngha hm cha c ni dung cua tc phm hay tn
tc gi t tn cho n, nh Ariya Gleng Anak, Paoh Catuei, Ariya Muk
Thruh Palei, Ariya Pataow Adat, v.v... Lan au tin, tc phm ny c mang
tn Ariya Bini-Cam trong tp Vn Hc Chm cua Inrasara (1994, trang 296-
320). V thy ci tn Ariya Bini-Cam khng ph hp vi ni dung cua tc
phm, nn chng ti tm dng cu au Nai Mai Mang Makah. t tn cho
tc phm ny.
2
Inrasara, 1994, trang 296-320.
3
Mt bi nghin cu chuyn cua Po Dharma, G. Moussay, Abdul Karim.
180 Abdul Karim

1903, di khong 650 cu lc bt. V bn gc b tht lc, cho

nn thi phm ny ch cn 324 cu4. Gi thuyt ny thiu c s
khoa hc, v khng c mt s dn chng no, v rng, nu cn c
vo ni dung thi tp th c l, khng c on b tht lc trn.
Ariya Nai Mai Mang Makah c mt tam quan trng v v tr
c bit trong nn tng vn hc Chm. V phong cch ngh thut
vn chng, v ni dung cht cha tnh lch s v x hi ng thi
trong n, vi vn phong mi m v cu trc c bit cua th th,
tc phm ny t n mc tuyt cao trong ngh thut vn
chng Chm5. N rt xng ng l tc phm tiu biu trong nn
tng Vn Chng v Vn Hc Chm hin nay.
Ariya Nai Mai Mang Makah l hi k bng th, ghi li nhng
hi tng v cm nhn cua mt hong thn Campa (thuc vng
Panduranga) v tnh yu cua chng vi nng cng cha n t
Makah (tiu bang Kelantan, Malaysia)6 cng nh tnh yu cua
chng i vi t nc trong bi cnh c bit cua lch s Campa.
Trong Ariya Nai Mai Mang Makah ngi ta nhn thy ch c hai
nhn vt chnh l hong thn Campa v cng cha M Lai,
nhng qua tc gi th hin v trnh by c nhng quan
im cua mnh v mt bi cnh lch s v x hi m tc gi l
nhn chng hng au.

4
Inrasara, 1994, trang 161.
5
Nhng thnh tu ngh thut vn chng tiu biu trong vn chng Chm c
th l : Akayet Dewa Mano, Akayet Inra Putra, Akayet Um Marup, Ariya
Gleng Anak, Paoh Catuei ...
6
Theo Gs. D. Lombard (1990, trang 183), Makah trong truyn thng M Lai l
mt thnh a th gii siu hnh, chnh v th nn ngi thng khng th
n chn ny c. Nhn nh ny cua Gs. Lombard rt l ch l, v ngi
Chm cng c cu: nao makah danah. Cu ny c ngha en l i thnh
a Makah v Medinah, nhng ngha bng th ra i khng bao gi tr li.
Cng theo Gs. D. Lombard (1990, trang 196-197), trc th ky th 16, danh t
Makah c dng trong vn chng M Lai khng m ch thnh a Hi Gio
nc Rp, nhng l tiu vng quc Melaka (M Lai). Sau th ky th 16,
khi Melacca b qun B o Nha chim ng, Ts. Po Dharma (1999, trang
198) cho rng thnh a Makah c di t Malacca n Kelantan (M Lai),
mt tiu bang c nhiu mi lin h khn kht vi vng quc Campa.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 181

Ni Dung S Lc

C cng cha M Lai theo ng bin n Harek Kah

Harek Dhei7, C n Campa vi mc ch chnh yu l tm cch
bin ha Campa thnh mt quc gia Hi Gio. Mun t ti kt
qu ny, vic au tin cua c l lm th no chinh phc cho
c tri tim cua v hong thn Campa gc Cam Bani8 tr thnh
mt ngi Hi Gio chnh thng.
Trong thi gian cng cha M Lai lu li Campa, v hong
thn Campa a nng i thm rt nhiu a danh cua t nc
mnh. Xuyn qua cuc hnh trnh di ny, v hong thn Campa
tht s say m nng cng cha M Lai xinh p. p li tnh yu
cua v hong thn Campa, nng cng cha x Makah cng h m
tri tim mnh. Nng yu hong thn Campa nhng cn rt d
dt trc mi tnh cua h.
Ring i vi v hong thn Campa, du rt yu nng cng
cha n t Makah, nhng v trch nhim ln lao cua ng i vi
quc gia v dn tc, i vi truyn thng cua t tin, nn ng
khng chp nhn chu trng cua cng cha n t Makah. V rng,
chu trng cua cng cha x Makah khng th em li kt qu tt
p hn cho quc gia v dn tc trong bi cnh lch s thi by gi.
Ngc li, n li lm cho x hi khung hong thm. y l khc
mc khng li thot trong cuc tnh gia cng cha Hi Gio v v
hong thn Campa gc Cam Bani9. V l mt s gi Hi Gio sang
truyn gio, cng cha M Lai khng th no kt hn vi mt

7
Danh xng Harek Kah Harek Dhei cng l mt danh xng m ch chung cho tiu
vng quc Panduranga.
8
Theo Ts. Po Dharma (1978), k t Po Kabrah (1448-1482/ 1460-1494), cc vua
Panduranga u theo Hi Gio Bani nhng vn cn gi nhng nghi l truyn
thng cua hong gia. Po Rome (1627-1651) l mt th d in hnh. Khi t
tran, xc cua ngi c a vo nh cha Hi Gio Bani lm l trc khi
a ln gin hoa thiu.
9
Tt nhin, y khng phi l khc mc gia dn tc Campa v M Lai, m l
khc mc gia hai thc h tn gio.
182 Abdul Karim

ngi ngoi o. Cn v hong thn Campa, ng khng th v tnh

yu ring t m qun i x mng cao c cua mt lnh o quc
gia, qun truyn thng dn tc cng nh h thng t chc x hi
cua dn tc mnh. Chnh khc mc trn thc h ny a cuc
tnh cua hong thn Campa v cng cha x Makah i n v10.
Cng do hon cnh cua t nc Campa, cng cha khng th
li, nng tr v Malaysia. V hong thn Campa chp nhn s chia
ly ny vi bao ni bun ray rt. ng chp nhn hy sinh cuc tnh
ring lm trn s mng cua mt ngi lnh o trc tnh th
kh khn v gian nan nht trong lch s dn tc mnh.

Th Th v Cu Trc

Ariya Nai Mai Mang Makah khng phi l tc phm bng

th n thuan ni v tnh yu, hay n thuan cp n vn
lch s v x hi. Cn c vo tnh tit v ni dung cht cha c tnh
cht tnh yu, lch s v x hi trong n, chng ta c th xp Ariya
Nai Mai Mang Makah vo th loi th tnh yu v th s. V
du rng, c vit vo cui th ky XVII hay au th ky XVIII,
nhng th th v hnh vn cua n rt mi m. Bng nhng cu
ngn gn, bng nhng ngn t chn xc v hm ngha cao nh th
lm nn nhng cu th p v thanh thot:

mata mey bingun aia throh,

asar intan jruh, krh wang canar,,
Mt em ging nc trong xanh,
ht kim cng rng, gia vng, im tm (cu 146)

suan ai laik tam blaoh mblung,

o thei ra dung, o thei ra weh,,
Hn anh ri rng m chm,

10
Cn mt yu t chnh yu khc khin cho cuc tnh cua v hong thn Campa
v cng cha M Lai v, l vng quc Campa-Panduranga b qun
xm lc tn cng v chim ng, (Nai Mai Mang Makah cu 72).
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 183

chng ai ko li, chng ngi vt ln (cu 147)

V th th Ariya11, Ariya Nai Mai Mang Makah khng ging

nh th th trong Dewa Mano, Inra Patra hay Um Marup (l
nhng akayet)12. Cc akayet thng vit hay din t theo li din
ca (ngha l bng nhng cu vn di, hay dng thm m t ni
cho d ngm). Trong Ariya Nai Mai Mang Makah thng dng
nhng cu vn ngn v ngn t chnh xc trc tip i thng vo
s vic:

Nai mai mang Makah,

blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei,,
Nng n t Makah,
ri nng dng chn, [] Harek Kah Harek Dhei (cu 1)

Bi vy, t khi chng ta tm thy t ng no tha, hay khng

tht can thit trong cu vn. iu ny lm cho cu vn trong
sng hn, chc v mnh hn.
Cng v ngn ng Chm l ngn ng a m tit, cch tnh
m tit trong mi cu th l khng nht nh, v cn ty thuc vo
cch tnh cua mi ngi. Nn khng th bo chc chn l th
Chm theo th th lc bt c in, bin th hay khng bin
th13, nhng chng ta c th ni mt cch khi qut hn, trong
Ariya Chm c nhng loi cu ngn v di khc nhau, cn li gieo
van th rt a dng, gieo van lng, van ni lin hai v, van cch t
v v.v... S lng t v m (c m chnh v m ph) trong mi cu
th l cn ty thuc, nh th d di y:

11
Hay l Ariya c gc t ting phn Arya c ngha l th, cu vn c gieo van
hay vn van (ting php: texte versifi).
12
Trong kho tng vn chng Chm hin nay c 5 tc phm c k l akayet
l: akayet Dewa Mano, akayet Inra Putra, akayet Um Marup, Pram Dit Pram
Lak v akayet Seng Junda v Puteri Kasan Dara (Sri Bikan).
13
Inrasara, 1994, trang 21-23
184 Abdul Karim

Nai mai mang Makah (4 t)

1 1 1 1
Nai mai mang Ma-kah (5 m)
1 1 1 2
blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei (8 t)
1 1 1 1 1 1 1 1
blaoh ta-kai nai deh, Ha-rek Kah Ha-rek Dhei (11 m)
1 2 1 1 2 1 2 1
v cu ny c th l:

Nai mai mang Makah (4 t v 5 m)

blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei (8 t v 11 m)

cn cc cu n c theo sau c th l:

nai nao tel Pajai (4 t v 5 m)

mang lamng Pajai, nai jaoh akaok seng (7 t v 10 m)
darak dih pur wang tel (5 t v 6 m)
riyak har har, gilai nai rayem thiip (7 t v 10 m)
ni bhummi drei taluic (4 t v 6 m)
tapeng agha tabuic, glai cek thu layau (7 t v 10 m)

Nh vy, trong Ariya Chm ni chung v trong tp th ny

ni ring, s lng t vng v m tit trong mi cu l khng hon
ton ging nhau14. Chng ta khng nn v cng chng can thit
xp n vo th th lc bt, th tht ngn bt c hay th t
tuyt..., nh trong cc th th cua Trung Quc hay Vit Nam (v
thuc h ng n m tit, nn xc nh m tit ro hn).
Tht ra, Ariya c mt qui lut ring bit. Thng thng Ariya
gm t mt n nhiu kanaing ariya kn a_roy_ (cu th). Mi
kanaing ariya c chia lm ba v. Mi v c lng t v m
khng nht nh. iu quan trng l: van cui cua v th nht

14
Trng hp ny c th l trng hp chung cho cc h ngn ng a m tit.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 185

gieo vi van cui cua v th hai. Sau cng, van cui cua v th ba
gieo vo van cui cua v th nht cua kanaing ariya th hai:

Kanaing ariya 1: Nai mai mang Makah,

blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei,,
Kanaing ariya 2: nai nao tel Pajai,
mang lamng Pajai, nai jaoh akaok seng,,

Chnh v th, nhiu tc gi15 t suy on khng can suy xt

ri gn cho Ariya Chm vo th th lc bt cua Vit Nam, m
trn thc t Ariya Chm cha chc c dnh lu g vi quy lut
cua th lc bt ny.

Ngh Thut Vn Chng

Ariya Nai Mai Mang Makah ch thc l mt tc phm mang

tnh ngh thut vn chng. Vi nhng cu din t hay m t
trong n cho thy vn chng cua Ariya Nai Mai Mang Makah
t n trnh thm m kh c ngi so b c:

hali haleng mey thaik hayuak,

sa-ai kuer bak, wang tangin ranam,,
Em m miu, lng ong dng mt,
anh m ay, vng tay m yu (cu 144)

mbuk dhiai hamac hanguw siam,

sa-ai rap rajam, halong bak thruk,,
Tc di hng thong phong nhiu,
anh xy gin, nng niu cho thoa (cu 145)

mata mey bingun aia throh,

asar intan jruh, krh wang canar,,

15
Inrasara (1994, trang 21-23), Lu Qu Tn...
186 Abdul Karim

Mt em ging nc trong xanh,

ht kim cng rng, gia vng, im tm (cu 146)

suan ai laik tam blaoh mblung,

o thei ra dung, o thei ra weh,,
Hn anh ri rng m chm,
chng ai ko li, chng ngi vt ln (cu 147)

S uyn bc cua nh th, s am tng v nhiu lnh vc lch

s, x hi, cng vi s uyn thm ngn ng Chm cho php cho
nh th din t t tng cua mnh mt cch chn xc v d dng.
Nh khi nhn thy sng bin v b, tc gi gi ghm li trong
cu th so snh ngn gn, ay in tch, ay n d v th hin
c mi xc cm v au thng cua lng mnh:

riyak paoh baoh aia per,

asar aia liman, dreh kakuer ber,,
Sng v ht nc tung bay,
ht nc mm nh sng mui (cu 137)

riyak paoh baoh aia hajan,

asar aia liman, dreh aia mata,,
Sng v ht nc ma ri,
ht nc mm nh ngn l (cu 138)

riyak caoh dreh aia sua,

dany mang di hia, ribuw thun sep riyak,,
Sng tro nh nc l,
vng ting ngn xa, ting sng ngn nm (cu 139)

Hay hi tng mt qu kh, mt chuyn tnh (cua ngi,

cua ta), tc gi lin tng mt cch trn vn v ay u, trong
nhng cu th ngn gn, thi v, chn cht v bao hm ay u ngha
l v tnh yu t c ch kim:
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 187

mayut halei mayut ndung ba,

mayut oh kuhria, ray hadei pa-ndik,,
Tnh no cu mang, tnh no bo dng,
tnh thiu cn trng, ngy sau hn tnh (cu 150)

mayut tader hatai tablek phik,

mayut tuei tama Parik, mayut wek Aia Trang,,
Tnh m con tim, tnh nha tm tng,
theo vo Phan R, tnh li Aia Trang (cu 151)

mayut tagok glai klaoh suan,

mayut panah nm ngan, sakkarai sarak,,
Tnh theo ln ni cht oan,
tnh cng lu danh, tnh vo thin c (cu 152)

mayut ni payau yut klak,

mayut pa-mbak, ngan yut pataba,,
Tnh ny cng nh tnh c,
tnh yu nng thm, tnh yu nht nha (cu 153)

krung krc mang di hia,

kau caik di takai ala, kau o pahaluh,,
S tnh c t thin thu.
ta p di chn, ta khng l gii (cu 154)

Hay khi qua cc a danh, qua nhng ni mang du vt hay

chng tch lch s, tc gi thng gi nh li vi nhng cu th xc
tch v ngn gn, th hin c nhng nt tiu biu trong n, cng
vi nhng xt xa hay thng cm cua lng mnh:

asaih tuei tel Bal Riya,

188 Abdul Karim

duissak po bia, ni jeh Mih Ai16,,

Nga theo ti Bal Riya,
thng xt po bia, ny hi Mih Ai (cu 120)

po nao hapak o mai,

nager Yuen atah dhuai, atuw po payua wek,,
Po i chng thy tm hi,
t Vit xa vi, xc thn Po gi li (cu 121)

riyak kraong paoh po thek bek,

kal pep bep, tanh aia bikan,,
Bp bnh xc Po sng v,
Thu lang bt, t nc ngi (cu 122)

nao tah palei karei angan,

halei po di kal, thau yaom tian that,,
Xa qu, tn h i di,
thu sinh thi, ai bit lng d Po son st (cu 123)

el dak mata klaong hapuak,

ganah po Sah,17 ganah Mih Ai,,
L a tro, tay ta vut mt,
phan cho Po Sah, phan cho Mih Ai (cu 124)

16
Trong Vn Hc Chm (1994, trang 314-315), Inrasara khng trch dn mt
d kin lch s no, t suy on ng ta cho rng Bia Mih Ai l hong hu
M , v Jaya Singhavarman II m Vit Nam gi ng l Sa u, vua Campa
Vijaya (xem, Maspero, 1928, trang 134). Hong hu M b qun i Vit
bt a v Thng Long vo nm 1044. Nhng qua cc s liu cua
Panduranga-Campa min nam, v nht l trong cu 120 cua Nai Mai Mang
Makah cho thy Bia Mih Ai l ngi qu Bal Riya (Bnh Ngha, Phan
Rang) thuc tiu vng quc Panduranga. Nh vy, khng bit hong hu Mih
Ai v hong hu M c lin quan g khng? Hai ngi ny l hai nhn vt
ring bit? V du rng cng chung mt lin bang, nhng tiu vng quc
Vijaya v Panduranga l hai tiu vng quc c t chc hnh chnh v chnh
tr ring bit.
17
Po Sah chng cua hong hu Mih Ai
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 189

Tc gi l mt thi ho, hay mt i thi ho th ng hn. ng

lun lun mang trong tm hn mt xc cm mnh lit, vi ng tt
c nhng vt th v tri tr thnh c tri gic, khi cuc tnh xa,
ch cn li hoi vng v nh nhung, ng tm s cng vi tt c
nhng hin hu t nhin m ng gp, v vi mt chc lng mn
thi s vit:

ciim ley h mboh nai kau,

pok yam nao, bilai nai liti litaih,,
Chim i! c thy em ti,
bc chn i, dng em mm mi (cu 19)

ginum ley h mboh nai kau,

mata nai chai, jih aia craoh jangaih,,
My i! c thy em ti,
nh mt em, sui nc trong ngan (cu 20)

Cuc tnh cng c thi v ha, v cp thi v ha cua ng

t n mc tuyt cao, kh so b c:

dom nan mey nao Makah,

mayut ai calah, tapien halei o thau,,
Ri em v x Makah,
tnh anh lu lc, chng bit ni u (cu 155)

tuer ngaok glaong phun kayau,

deh ngaok raong kabaw, dac krh kraong aia,,
Tnh treo trn ngn cy cao,
u gia lng tru, vo sng nc (cu 156)

tuei takai dom tapuer ara,

thruw saong kiak gaha, maluk saong hala pah,,
190 Abdul Karim

Theo du chn ara18 i lc,

ln trong t ct, ln vo co cy (cu 157)

thek ndong tanong thek rah,

thek nao ganah, hatai kulidong,,
Lnh nh tri git bn b,
tri tt khi m, vo lng bin c (cu 158)

riyak paoh tayah ndang rang,

manng tama pabah ikan, manng karem trun tasik,,
Sng x v tnh, l ch,
na vo ming c, na chm bin su (cu 159)

Ngi ta cng c th tm thy bn bc trong sut bi th

nhng tit tu hay nhp iu rt hi ha cua thanh nhc, nh nhng
cu dn trn. Ngi ta cng c th tm thy nhng nt sinh
ng bi hi nh hi th nhp sng, nhng ngn t c s dng
nh khng phi ch c chc nng chuyn ch ngha thng tri
mt s vic n cho mi ngi, nhng ngn t c kt hp nh
mt sinh th sng ng phi by nhng nt p uyn chuyn:

ca-ndieng liti litaih ni sa krn,

ai pan damn, dom hanuk yawa,,
Ngn t thon mm mi, anh mn nhn,
anh nng cam, bi hi bao nhp sng (cu 57)

ka-nduel kanai patih ni mula19,

ai tapong ba, o bak ka-ndom,,
Gt chn em, i! tuyt trng.
anh nng cam, cha trn lt vc tay (cu 58)

18
ara = chim le le (vt ng).
19
mula (gc t M Lai) c ngha l nguyn thuy, ban au, bt au; patih mula =
mu trng nguyn trinh.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 191

Nhng ip ng cng c s dng mt cch iu luyn,

ngi c c th gp mt ng ngha c lp i lp li nhiu lan
trong mt cu hay on cu m khng cm thy n iu hay bun
chn, ngc li, n li to thnh ting di, ting vang vng trong
tm thc cua mi ngi:

[dak yau th nh] (cu 41-44)

[o kan chng] (cu 45-46)
[gleng nhn] (cu 113-114)
[su-aen nh] (cu 115-116)
[riyak sng] (cu 137-139)
[mayut tnh] (cu 148-153)

Cn rt nhiu cu th mang tnh hi ha p khc na v

cnh tr v sc thi v tnh chn xc cua s kin lch s, v thc
trng cua x hi m chng ta khng th a ht ra y c.

Vi Nhn nh v Tc Gi

Qua cuc phn tch cua chng ti, Ariya Nai Mai Mang
Makah l tc phm c l c vit trong khong cui th ky XVII
hay au th ky XVIII (1693-1771)20. V qua cc s kin, bi cnh
lch s v thc trng x hi, s hin din cua nhng nhn vt lch
s thi Po Rm, Bia Ut, Sah Bin21,... cng nh nhng tnh tit
trong tc phm, cho ta xc nh rng, tc phm ny khng th ra
i sm hn hay mun hn. N cng cho chng ta bit rng tc gi
l mt ngi thuc dng tc hong gia, hay t nht l mt ngi
nm trong triu nh v c tham gia vo chnh quyn v chnh s
thi by gi.

20
Xem Nai Mai Mang Makah, do B Vm Ha M Lai v Vin Vin ng Php
xut hnh cui nm 1999.
21
Mt quan vo ni ting di thi Po Rome.
192 Abdul Karim

C th nhn rng, tc gi l nh th li lc. Trong tp th

cua ng d ch c 162 kanaing ariya nhng cha ay nhng s
kin lch s, h l cho thy nhiu iu quan trng l s du
nhp Hi Gio vo Campa cui th ky XVII. Nhng s kin v
nhiu chu trng, nhiu khuynh hng khc nhau trong ni b
triu nh Campa, hay s thiu on kt trong cng ng dn tc,
dn ti s phn r x hi nhanh chng, lm cho x hi suy yu,
v cng l nguyn nhn khng th chng c li vi qun xm
lc, a quc gia ny n ch b dit vong:

Jaguk ba buol pa-mblaong kalin,

Cam tagok Madrn,22 Bini tama Caraih,,23
Qun th mang qun dy lon,
Cam chy ln Madrn, Bini chy vo Caraih (cu 72)

darah sua nyaom kn asaih,

limn bak glaih, dac ngaok haluw paran,,
Mu trn thm dam gt nga,
voi bng mt, nhoi ln c au lu [nhoi ln c au lu
cua qun v dn] (cu 73)

ng l mt nh x hi hc, mt nh chnh tr hc v l mt
nh cch mng. Chnh v th, m nhiu yu t x hi cng c
ng a ra suy xt, ng khng chp nhn v ph phn quyt lit
nhng khuynh hng mang li s mu thun gy ra nhng chia r
trong cng ng dn tc v quc gia:

dalam nager Pangdarang karng karang,

Bini su Cam, dom thun talah,,
Trong nc Pandarang nhn nho,

22
Tnh Ninh Thun, c hai khu vc mang tn a danh Madrn, mt l khu p
Marn (pha ty-bc lng V Bn v pha ty-nam lng Hu Sanh) , hai l khu
p a-nhim, Sng Pha.
23
Caraih (Chu Hanh, Phan R), mt a danh Bnh Thun.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 193

Bini vi Cam, my nm qua (cu 70)

ng cng l mt ngi c lp trng ro rt v tn gio. Theo

ng, Hi Gio vo Campa trong thi k ny l khng c li lc g,
n ch lm cho x hi Campa phn r thm nhanh chng, tnh on
kt trong cng ng Campa cng ti t hn, v chnh v th ng
khng th ng tnh vi n:

hajieng kr kaknan,
hajieng ew Cam tanran,24 hajieng tau [atau] Cam cek,,25
thnh lung cung, tr b,
thnh gi Cam Tanran, thnh Tau Cam Cek (cu 127)

hajieng pangan Cam Gok26,

hajieng Cawa Bini Ralaoh27, pacalah bhummi,,
Thnh tn Cam Gok,
thnh Cawa Bini Ralaoh, nt qu hng (cu 128)

ng cng thc rt ro rt v vai tr cua mnh i vi t quc

v nhn dn. ng yu dn tc v quc gia mnh. Nn ng chp
nhn hy sinh cuc tnh ring, cng chu chung s phn vi dn
tc. ng tht s thng tm khi thy dn tc ng li tn, ng v
cng xt xa khi thy nhn dn ng au kh. ng kh tm khi
thy trong nhn dn mnh c s xung khc, hay t gim pha ln
nhau:

wey ra Makah juai sanng,

buol drei karang, yang drei gilac pa-mbluak,,
Hi ngi Makah ng rng,

24
Cam Tanran = Cam Bnh Nguyn hay Cam ng Bng (ni chung)
25
Cam Cek = Cam vng cao
26
Cam Gok = Cam n tht heo, tht ging hay ni mt cch khc, Cam lm m
thiu khi cht.
27
Cawa = Ma Lai; Bini = Cam Bani; Ralaoh = ngi theo Hi Gio (theo Allaoh)
194 Abdul Karim

dn anh tha, than th li lm (cu 97)

duissak hai ka than dahlak,

mey juai pangap, tawak jeh suan likei,,
Hy ti cho thn ta [lam ln],
em ng lm, vng vn linh hn ta (cu 98)

V chnh bn thn ng tm mi cch dung ha nhng

khuynh hng mu thun, v nhng s xung khc trong cng ng
dn tc:

wer glai klaong hareh wey po,

than daok krh dhua, trun tagok o thraong,,
Hi tri! bi ri lng con,
ng gia ng ng, tin thoi no an (cu 102)

danuh mang halei ndua naong,

khing ngap bi siam, khing paligaih,,
Ti no con phi cu mang,
ch mong iu lnh, ch cau iu thun (cu 103)

L mt ngi am tng v hiu bit rng ri v t nc cua

ng hn nhng ngi khc. ng hiu lai lch cua tng a d, cng
nh lch s cua tng khu vc, nhng nhn vt lch s cua tng a
phng. Nn mi khi bc chn c t n u l ng tit l
cho thy nhng nt chnh yu v nhng d kin lch s quan trng
cua chn y:

- Harek Kah, Harek Dhei, khu vc Ph Yn.

- Aia Trang, thnh a Kauthara, mt x s thanh khit v
phong nhiu.
- Sri Bany, mt a danh lch s Panduranga.
- Bal Lai, Bal Huh, ni mt thi bo ngun gc t tin theo
vn ha ngoi lai.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 195

- Bal Riya, vi lch s Po Bia Mih Ai v Po Sah.

- Po Rom, vi Bia Ut (Hong hu Vit), v danh tng Sah
Bin.
- Mbol Hala Bimong Yang, vi lch s Po Klaong Giray.
- Po Nai, vi cng trng v s tch cua b (Ni Ch Bang-
Vn Lm)
- Bi Cam (Tnh Linh, Phan R), mt chin khu quan trng
cua ngha qun Campa v cng chin trng khung khip
nht pha nam chng qun xm lc.
...
Ring ni v th tnh yu, ng l bc thay v c th ng s
mi mi l bc thay. V theo ring ti, kh c ngi c th so b
c. Hoc gi, nu c ngi lm c th ch l mt phin din so
vi tc gi, hay ang vn dng li nhng thnh qu c trong
Ariya Nai Mai Mang Makah m thi.
ng ging nh mt trit gia, ng hiu c bn cht s vt,
tm trng v tm l cua mi s vic, vt th, cua mi nhn vt, Bi
vy, tt c c ph by ro nt trong cch m t cua ng.
L mt tr thc c sc hiu bit ln rng, ng thc rt ro v
ngun gc quc gia v dn tc mnh. ng mun mi vic u hi
ha, tt p. ng hiu mi ngi, hiu mi vic, nhng dng nh
khng ai hiu ng, nn ng lun lun l mt con ngi n c:

than kau yang halei mboh,

sa baoh puh, tajuh gilaong,,
Thn ti Yang no bit,
mt m ry, by ng ng (cu 132)

kau daok hagait dalam tangin,

yaom sa drei ciim, per tama lawah,,
Ta cn g na trong tay,
ch l con chim, bay vo v tn (cu 162)
196 Abdul Karim

Ariya Nai Mai Mang Makah l mt trong nhng tc phm

au tin vt thot ra khoi khuynh hng Akayet thng xy dng
tnh tit tc phm da trn ct truyn hoang ng, i vo thc
tin lch s, x hi cua t nc v dn tc.
Vi bt php iu luyn tc gi to nn ng nt sinh
ng cua nhng cu th n gin, cho cu th mt v p duyn
dng. Nhng cu th c to nn nh c sc sng tim n, v
c t im bi sc v hng. Thi s nng tam vc ngn ng
cua dn tc Chm ln cao hn. Thi s li cho i mt thi
phm ngh thut, mt bi hc v cch tip cn s vt, cch hnh
vn, cng nh phong cch th cho hu th.
Tt nhin, Ariya Nai Mai Mang Makah khng phi ch c gi
tr v mt vn chng, nhng n cng rt gi tr v mt lch s, v
a ch v v x hi hc.
Thi phm Ariya Nai Mai Mang Makah l bn tnh ca bun.
Tc gi vit n cho ring mnh, nhng tht ra ng vit n cho
dn tc ng, cho mi ngi v cuc sng. Tc gi cng vit n cho
mt thi i, mt lch s, cho s sng v s cht hay cho s tn ti
v s dit vong cua mt quc gia.
Ngi i c th c nhng cm nhn ring t v c hnh thc
ln ni dung cua thi phm ny. Ring i vi ti, thi phm ny
cho ti ci n tng su sc v mi xc cm mnh lit, v lng ti
lun trn trng, bit n i vi tc gi.

Ti liu tham kho

Anion Abu Bakar (Ed.), Telaah Sastera Melayu, Dewan Bahasa

Pustaka, Kuala Lumpur 1993.
Aymonier, E., A. Cabaton, Dictionnaire Cam-Franais,
Publications de l'EFEO, VII, 1906.
 Vi nhn nh v ngh thut vn chng 197

Inrasara, Vn Hc Chm, Nh Xut Bn Vn Ha Dn Tc,

TPHCM, 1994.
Lombard, D., Le Carefour javanais. Essai d'histoire global. II. Les
rseaux asiatiques. Editions de l'EHESS, Paris, 1990.
Maspero, G., Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928.
Moussay, G., Akayet Devamano, Paris (Thse de l'EPHE) 1975.
Moussay, G., ''Um Mrup dans la litterature cam'', in Le Campa et le
Monde malais, TCHCPI, Paris, 1991, trang 95-107.
Nara Vija, Une pope classique cam : Inra Patra. Prsentation,
texte et traduction, Paris (Thse de l'EPHE) 1976.
Po Dharma, Les Chroniques du Panduranga, (Thse de l'EPHE,
IVe siction), Paris, 1978.
Po Dharma, Le Panduranga (Campa) 1802-1835. Ses rapports
avec le Vitnam, (Public. de l'EFEO CXLIX) Paris, 1987, 2
tomes.
Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Akayet Inra Patra = Epope
Inra Patra, Perpustakaan Negara Malaysia & Ecole
Franaise d'Extrme-Orient, Kuala Lumpur, 1997.
Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Akayet Dowa Mano =
Epope Dowa mano, Perpustakaan Negara Malaysia &
Ecole Franaise d'Extrme-Orient, Kuala Lumpur, 1998.
Po Dharma, Quatre lexiques malais-cam anciens rdigs au
Campa, Public. de l'EFEO, Paris, 1999.
Richard Winstedt, A History of Classical Malay Literature,
M.B.R.A.S, Reprint No. 12, 1989.
Shahnon Ahmad, Literature as a seismograph of life, Dewan
Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1994.
 Dalukal Cei Balaok La-u
Majid Yunos*

Cei Balaok La-u nan angan sa baoh dalukal krung thei jang thau
dalam palei pala anak Campa drei. Dalukal ni hu asal (ar. ngu^n gc
krung pagam saong kadha (ct truy_"n phun la-u jang yau kadha phun
panang di nagar Campa.
Tuei sakaray caik wek, meng di kal dahlau, nagar Campa hu
parabha jieng dua janah: sa bhum birak (mi^"n b&c saong sa bhum
maraong (mi^"n nam. Bhum birak hu tanah aia meng palei Quang
Binh nao tel Binh Dinh. Bhum maraong, meng palei Aia Trang nao tel
palei Malathit (Phan Thi"t.
Dalam dalukal caik wek tel harei ni, patao bia Campa di bhum
birak brei thau lac ong kok muk kei drei krung krc tabiak mai meng
phun la-u blaoh padeng rai patao di Bal Vijaya (Binh Fnh. Karei di
nan, patao bia Campa di bhum maraong tabiak mai meng phun panng
blaoh padeng rai pakrng nagar di Panduranga.
Tuei sakaray caik wek, dua calei paga (Melayu: keluarga gia
fnh phun la-u saong phun panng ni mesuh matak gep pieh jieng
Raja Diraja (hong f" apan akaok nagar Campa. Hadom thun mesuh
matak, hu thei khin alah di thei o. Hu sa hari nan, dua calei paga ni
sanng mboh lac mayah khin pataom gep wek, dua gah bhum birak
saong bhum maraong duah jalan ngap paruei para saong gep. Blaoh di
nan, dua calei paga ni hu ngap likhah caga pieh putra saong putri
(Ph_an. hong t% v cng chua dua gah drei khing gep. Kaoh meng
harei nan nao, dua calei paga phun la-u di Viajaya saong phun panng
di Panduranga hu mai pataom njep gep wek.
Kayua yau nan yeh, mayah ndem tel dalukal balaok la-u, urang
thau lac kadha ni mai meng asal (ngu^n gc calei paga phun la-u
krung pakrng nagar di Bal Vijaya.

* Majid Yunos l thnh vi"n nghi"n cu c%ua (Ch!ng trnh Th" Gi!i M Lai-Th" Gi!i
Fng D!ng.
200 Majid Yunos

Dalukal Cei Balaok La-u dalam harak Campaka 1 nan sa baoh

dalukal hu pawah (f_!c sao l_ai meng tapuk ng Parang angan A.
Land. Harei ni, tapuk ni daok dalam sang tapuk (th vi_"n E+EO di
Paris di ala angka: Campa 22. Dalukal Cei Balaok La-u mada 78 hala,
wak di ngaok ba-ar eropah (u Chu, atah katut nyu: 210mm x
310mm. Tuei ng A. Lande lac wek, tapuk dalukal ni hu pawah wek
meng khaol Cam ngap gruk saong ong Parang angan E. Aymonier di
thun 1885 di Saigon.
Hu pawah di thun 1885 dalam rup thaik (th%" prosa (v&n xui,
kayua yau nan jeh, kanaing akhar (hnh v&n di hu hadah hadai pieh
ka urang puec o. Di ralo libik, kanaing akhar di oh mada mul { , }
(du ph%y ngan mul { ,, } (du chm. Kayua kurang mul ni yeh ngap
ka kadha Cei Balaok La-u jieng sup palup.
Kadha Cei Balaok La-u krung kami pawah wek nan sa program
roh duah akhar Cam krung Ioc-Campa daok khin pataom rami ramik.
Yau nan yeh, kami njep khik wek hadom hagait yang mada hu dalam
tapuk klak caik wek pieh krung krc ni juai lahik di dun-ya ni.

dlUk| c bOl@ lu_

 Dalukal Cei Balaok La-u 201

-- nfl dlUk k c bOl@ lu_ md t dfl k n S_ o!

S_ tOc@ kOT@ rH m^, n m! dV_ o! tOc@ n On@ m UH b_
lS n S_ cY aY_ n S_ kOd@H Rt_ aRm_ S_ w_OjY! Oq@
rdH, ObL@H RtV On@ m UH p Oq@ rOl!, On@ t Oq@ rOl! o!
tOc@ hV ! ObL@H On@ m UH t RkH w_NY mhU_ aY_ n m!
tOc@ n On@ dVH aY_ mzU* On@ OH aY_ tmUH dfl RkH tlfl b S_
tlfl [2] brU_ tOc@ n mzU* ObL@H zU_ mn, n m! zU v mr
aK OS# o! n brU_ m! o! n d_N tOc@ n b_ On@ w_Ot@
aY_ n k o! n kY! mzU*, n m! tOc@ n b_ w_Ot@ On@ OH
aY_ dfl tlfl n TU_ v ab^H, brU_ m! o! n tqfl tOc@ n l
hb l ObL@H OH Od* n* bTH dfl tlfl nfl ObL@H o OH aY_ o, brU_
m! tOc@ n l v l m! k_rnfl dhL OH aY_ RT tlfl
dhL mzU* RTU mhU_ ObL@H dhL mn b Rd b j hb k
ar nfl ObL@H aY_ TU_ ab^H c, o! n mhU_ aY_ dfl TU [3] lb^ kY!
Q@ hb o, n m! o! n w_N tOc@ n rv UH mr w_OjY!
ObL@H RtV rdH On@ S!, brU_ m! tOc@ n Od@ dfl S! Oy tjUH
hr g ObL@H mtY j, n m! Od* Ow gnV l! Os ORp# anH dl*
pl m o! OS# mU n, l hb tOc@ o! SU mU n tY ObL@H
o OH w_S! o, n m! o! OS# mU l whL lkU N v OS# Ow
gnV l! Os hl tOc@ dhL m! anH N nfl dfl hU_ TU N d_Rk_ OkL@
OS# T o tOc@ dhL t dfl k zU tV o! zU On@ m UH p
Oq@ [4] rOl! ObL@H tOc@ dhL mhU_ aY_ Ob@LH zU On@ dVH aY_ mzU* zU
On@ OH aY_ tmUH dfl RkH tlfl ObL@H zU mZU* OS# zU mn ObL@H ZU mr
aK OS# o! zU ObL@H o! zU w_N zU b_ o! zU On@ mzU*, n m! zU b_
On@ mzU* OH aY_ dfl tlfl n TU_ v ab^H ObL@H dV_ o! tOc@ pOjY!
UH v mr S! j, md tOc@ dhL m_tY kyV_ mzU* aY_ dfl tlfl
n m^, n l! Os Ow gnV ur! dfl m o! OS# mU Rt_ o, brU_ m!
tOc@ n mtY dl_p bl N^H dfl apV an lk v^ OjY!
[5] bOl@ lu_ md hr md ORp# t t^jUH bl TU b Ot TU
TU V mi rH tk gL b kLU TU TU gL! w_b, n zU m m!
gL! w_b zU w_ m zU w_apH zU dfl pOt@ k zU kY! gL! kUb
w_Ot@ n m! M zU l v, l h_ tq^ t o hU_ Od* dfl glU!
On@ glU! M yU n, gL! w_b Ot kLU Rd w_b m^ M Od@
ku hV _ k_ lh^ m^ ObL@H an w_ M w_apH an dfl
202 Majid Yunos

w_Ot@ k_ an kY! gL! kUb w_Ot@ hb k kY! [6] kLH dfl lh^,
kUb ur! rOl yU N, M zU dfl w_apH zU o zU dfl p! o S_ dV_
zU w_ M zU On@ pV OS# w_Ot@ bfl hU_ k_ zU j, N m! M
zU cY^ On@ pV OS# w_Ot@ k_ zU j, brU_ m! M zU On@ pV OS#
w_Ot@, M zU On@ t w_bH ! j! w_Ot@ ObL@H aTU ORg@H, N m!
w_ORn# i w_ORn# hnU e tqfl, l T mr ObL@H aTU ORg@H, N m!
M bOl@ lu_ l dhL m^, brU_ w_ORn# i w_ORn# hnU tqfl
l M hOt@ bY nfl, N m! M bOl@ lu_ l dhL mr pV
OS# [7] Ow gRnH w_Rt md an dhL j_ bOl@ lu_ w_ dhL
m pV w_apH zU dfl Ow gRnH w_R k_ zU kY! gL! kUb Ow gRnH
w_R brU_ m! w_ORn# i^ w_ORn# hnU tm_ On@ w_TU wOt@, l kn_
DU pl t mH gRnH w_R md w_nV M bOl@ lu_ mr
pV kUb Ow gRnH w_R k_ an zU gL!, m! w_Ot@ w_ w_ORn#
i w_ORn@# hnU e bOl@ lu_ OS# m j_ bOl@ lu_ mr, brU_
m! w_ORn# i w_ORn# hnU e M bOl@ lu_ OS# bOl@ lu_ mr
[8] brU_ m! M bOl@ lu_ j_ bOl@ lu_ mr, m! tqfl l
m j_ bOl@ lu_ b_ j_ bOl@ lu_ M hOt@, N m! M bOl@
lu_ l kn_ DU w_l t mH Ow md an dhL j_ bOl@
lu_ w_ dhL mr w_apH zU k_ zU kY! gL! kUb Ow m! w_Ot@
l v l kUb kU kLU pLUH ur! Ob@ ObL@H gL! dflfl k_j o wfl
kLH wfl lhfl o, kUb t kLU rtUH tm, ObL@H j_ bOl@ lu_ gL!
hb kY! k_ kj, brU_ m! w_Ot@ e j_ bOl@ lu_ mr tqfl l
kUb kU t kLU rtUH tm [9] h_ gL! wfl kj o _ n m! j_
bOl@ lu_ l dhL gL! kj m^, brU_ m! w_Ot@ l v OS#
M j_ bOl@ lu_ l yH yU j j_ bOl@ lu_ lV k_ zU
Od@ v p nfl w_gUH m! w_g k_ zU On@ gL! kb, M bOl@ lu_
v On@ S! b, m! m bOl@ lu_ v On@ S!, j_ bOl@ lu_
Od@ v OS# w_Ot@ t hdH m! pg Od* Ob@ w_Ot@ pH kb k_ j_
bOl@ lu_ On@ gL! pH kb tbY dfl v ObL@H ur! Ow_ j_ bOl@
lu_ ORc! Oq@ Or# kb ObL@H ur! tY kb w_rOl@ On@ k zU gL! [10]
p Oq@ rOl! Od* Ob@ w_Ot@ tY kb w_Ol@ t Oq@ rOl! k_ j_
bOl@ lu_ ObL@H v mr S! ObL@H zU ON OS# g zU rH jl M
l Od* w_On@ Rd ObL@H tY kb w_rOl@ On@ k_ bOl@ lu_ gL!
Q@ yU Rd tY kb On@ w_lh^ OT@H Od* ur! zU Od@ N OS#
 Dalukal Cei Balaok La-u 203

g zU l j_ bOl@ lu_ gL! kb n dfl kLH dfl lh^ o, n m!

t jl_ ORp# k tlV^ an w_Ot@ b_ lS On@ k_ bOl@ lu_ On@
OH Od* kb Od@ ! gU g ObL@H dfl OH bOl@ lu_ o, m!
tlV^ e, l [11] bOl@ lu_ On@ hOt@ ObL@H o OH o y nfl
l, n m! bOl@ lu_ l Ow ObL@H bOl@ lu_ glU! M Ot
tlV^ ObL@H m lS On@ hV m! tlV^ v mr S!, t bY
hr bOl@ lu_ tY kb mr S! ObL@H bOl@ lu_ s tOg Od@
Oq@ Or# kb ObL@H tY kb mr S! kb OH ab^H dfl hU_ lh^
S_ Rd hl o t ab^H m! w_Ot@ N^ dl* h sn! l mnV
ur! wOt@ S_ dpV ObL@H gL! kUb dfl k_j o ObL@H ar nfl j_
bOl@ lu_ tq^ o hU_ yH t l^j! o hU_ ObL@H [12] zU gL! kb
kj c md dl* r_U zU hU_ hb a, m! hr hd w_
j_ bOl@ lu_ b_ g* aRm_ ObL@H yH OH hr rVU hr ObL@H
gv! v dfl dOk_ kb b_ mr S! h w_g_ Rd tyH w_j rVU
w_Ot S_ hr S_ d! j! hU_ S_ hr 2 d! j! hU_ m^ md hr md Rd
rUV w_Ot w_Ot@ kk OS# j_ bOl@ lu_ yU N, t tU hr ur! pH
kb k_ ObL@ lu_ On@ gL! N ur! Ow_ j_ ObL@ lu_ ORc! Oq@ Or#
kb OS# m aRm_ ORc! Oq@ Or# kb OS# bOl@ lu_ Ob@LH ur! tY
kb [13] w_rOl@ On@ k_ bOl@ lu_ gL! j, m! dfl hr
tlV^ b_ lT On@ k_ j_ bOl@ lu_ ObL@H tlV^ On@ t cOm@H zU
gL! kb ObL@H tlV^ Rk kY! gL! bfl b^nY bOl@ lu_ rVU
hr hb _ tq^ o hU_ t o hU_, m! tlV^ On@ OH
bOl@ lu_ Rc! mnUV^ ur! Ob@ B rbU tm OkV rtUH hU mD^
r^y_ w_b w_bV mnU kO@ aTU ORg@H hmU_ OS# s rb m_rfl
hg Oc aOd@H w_Rm j_ bOl@ lu_, lk kUm as^ ORp# d* dr_
mn! On@ dVH rV^ [14] hr m!n! ur! gL! kb, m! tlV^ Rk
Om# OH b mt_ b adU!, TU k_ bOl@ lu_ gRnH ObL@H tlV^
c dl* tY dfl tbY k_ ur! TU o, n m! N tlV^ e Q@
m! Q@ dVH zU, N tlV^ e, l M m lT hV l A bOl@
lu_ l, m! bOl@ lu_ w_ Od* mnV ur! Ob@ B lV tm_
tnH r^y_ ab^H, m! bOl@ lu_ glU! M Ot tlV^ ObL@H m
lT On@ hV, m! N tlV^ v mr S! ObL@H w_Ot@ tqfl l
mU_tlV^ b_ lT S_ ! nfl hb ObL@H j_l_ Ol [15] m! N tlV^
l dhL On@ v gL jl m^ Ow, N tlV^ pV w_g
204 Majid Yunos

w_Ot@ m^ N tlV^ Od@ jl_ Ol_ kyV_ Od@ Rk aY bfl

bnY bOl@ lu_ m^, n m! t bY hr bOl@ lu_ tY kb
mr S! bOl@ lu_ Rc! v zU e Od* Ob@ B mnVU ur! tOg
m! al_ tnH r^y_ mr mlY! kn_ zU mn! On@ gv! hr ObL@H v dfl
tOk kb mn! On@ tY kb mr w_Ot g mn! ur! Od@
mlY!kn_ zU, n m! Od* Ob@ [16] B gv! hrH ObL@H v dfl tOk
kb v dfl Rg Rd kbv ObL@H zU tY kb w_rOl@ bOl@ lu_
mr mtH jl ObL@H bOl@ lu_ w_ Od* mnV ur! lV tm_ tnH
r^y_ v ab^H, n m! bOl@ lu_ tY kb mr t S! N wOt@
Od* dfl Od@ mOy OS# ab^H S_ ng lk Q@ km d* Q@ dr_ as^
ORp# mOy bOl@ lu_, w_Ot@ e Od* Ob@ mr hd v hr dfl
tOk kb N ! tjUH w_l Ob@ N m! v hr [17] dfl dOk_
kb ObL@H ab^H, v hr dfl Rg Rd kb ObL@H w_Ot ! S_ pLUH
rdH hr, N m! t hr hd bOl@ lu_ On@ gL! kUb ObL@H N
tlV^ b_ lT v S_ ! Rt_ ObL@H N tlV^ Rk v, N OH
bOl@ lu_ Rc! v S_ ! Rt_, N N tlV^ OH mnV^ ur! lk km
d* dr_ b L! b kt! rbU rbU tm tm, Od@ mlY! kn_
bOl@ lu_, ab^H aTU bY dfl gL RkU rS_ l^m Ok@ r^Om# cgU
OS# ab^H mt_ cYfl dfl gL OtY# by aRm cgU kRtU cr
tv dfl d dfl [18] d Ol nfl mr Ok# bOl@ lu_ mRk_ d^ TU
lb^ kY! w_g o, hmU_ OS# s rb mrfl Oc! hg s_rU_N aOd@H
w_ORM_ bOl@ l^u_, mnU kOZ@ aTU ORg@H Q@ yU pl ng ur! p
, N tlV^ N^ Oq@ kUyU ObL@H N tlV^ Od@ Om#, N tlV^ wfl
hU_ Rb rU_ N tlV^ k_ bOl@ lu_ OH o, N tlV^ Oj@H hl_ kyU
j* r_U v, N tlV^ Om# OH bOl@ lu_ kY! gL!, myH N tlV^ o
^ kyU ObL@H Om# o n N tlV^ Om# wfl OH bOl@ lu_ kY! gL! o,
N m! N tlV^ ^ Oq@ kyU ObL@H N tlV^ Od@ gL! OH bOl@
lu_ [19] tbY dfl hrU* lu_ SY* l^k dfl TU lb^ kY! w_g o, gnUH
bOl@ lu_ tRz hdH SY** lk yU pU_r_mfl S_ kL* ObL@H Od* Ob@ B
Od@ aOt# hg aOt# Oc! aV rb ayU mrfl aOd@H w_ORm ObL@H Ok#
bOl@ lu_ Ot d r_U bOl@ lu_, hl bOl@ lu_ N zU Od@
tp RkH, N m! N tlV^ Om# OH yU N ObL@H N tlV^ w_K
dl* h wfl tbY o, N m! bOl@ lu_ hd RkU! tU b jl_
bY N s! N tlV^ b_ lT mr, N m! bOl@ lu_ w_ Od*
 Dalukal Cei Balaok La-u 205

Ob@ B lV tm_ [20] tnH ry_ v ab^H bOl@ lu_ N dfl k_

tm_ hrU* lu_ v o, N N tlV^ Om# OH SY* l^k N tlV^
K dfl TU lb^ kY! Q@ hb o, N m! N tlV^ OH Ol w_j
ObL@H N tlV^ RtU m! Oq@ kUyU mr ObL@H N tlV^ Q@ m! Q@
e, N tlV^ l A bOl@ lu_ l M m lT On@ hV,
m! bOl@ lu_ pL kd pL! kd! lV tm_ bOl@ lu_ v m!
bOl@ lu_ glU! mr Ot N tlV^ ObL@H m lT, N m! bOl@ lu_
OS# N tlV^ l N jV e dhL ObL@H e A jV N dhL
N [21] an Ob@ an B, N e dhL yU m! dhLU b
e b j_ bOl@ lu_ N b, N m! N tlV^ v l m!
dhLU N dhL dfl k__ r OS# A bOl@ lu_ o hOjY! OS# dhL
e w_j_ w_Oa# A, t ar nfl A gL! kb k_ dhL Ot S_ Rd
A ObL@H S_ dpV kb dhL ObL@H A rU hr k_ dhL, m! dhLU
mnVU ur! dhL S_ wpV ObL@H gL! kb ObL@H dfl hU_ rU hr b_ k_
dhL o t ar nfl S_ Rd A ObL@H gL! S_ dpV kb ObL@H A rU
g* hr k, dhL OH A cY^ rH r ObL@H [22] gL! kb
jV_ S_ Rd A dfl Oq@ rOl! ObL@H dhL b_ lT M k_ A S_ Rd dhL,
ObL@H dhL M OH A bOl@ lu_ Od@ gL! kb jV_ S_ Rd A dfl
Oq@ rOl!, dhL sn! w_an^ A bOl@ lu_ h dfl A S_ tY OS#
dhL, N m! A bOl@ lu_ l v l dhL dfl TU o yH N kY!
e b j! dhL o K^ l hb myH N kY! e dhL ObL@H
N e A l^j! dhL o K^ l hb o r, N m! N tlV^
v mr S! dl* tY N tlV^ K dfl A bOl@ lu_ dfl TU lb^
kY! Q@ hb o, N m! N [23] tlV^ mOr t S! n aY_ hr
gLH m! t S!, brU_ m! w_Ot@ tqfl, l m_tlV^ b_ lT S_ ! nfl
hb ObL@H sV Ol t bY hr m! M t S!, l^j! N tlV^ pV
w_g w_Ot@ l On@ v gL jl N r, N m! w_Ot@ e m_tH
tB_ OS# m_kcV_ mr w_ l hr hd N m_tH tB_ OS# m_kcV_ dV_
ur! Oh_ b_ lT On@ k_ bOl@ lu_, N m! m_kcV_ OS# m_tH tB_ dV_ ur!
zU l dfl b_ lT k_ bOl@ lu_ o lV k_ m_tlV^ b_ lT k_ bOl@
lu_ b, mtH tB_ OS# m_kcV_ dV_ ur! zU l zU l^mU d^ bOl@ lu_
Ol, [24] tq^ o hU tk o hU_ Od* dfl glU! On@ glU! M tbL@H zU b_
lT On@ ObL@H bOl@ lu_ glU! M m lT ObL@H ktV dhL ObL@H
dhL RbUH Oh@ lT ab^H ObL@H a j_ bOl@ lu_ j, OS# r
206 Majid Yunos

rOl_ p Oq@ rOl! OS# j_ bOl@ lu_ glU! M ObL@H mg r

N tObL@H dhL l r^Om@! ObL@H dhL V Oh@ lT ab^H j, lV k_
m_tlV^ b_ lT b m_tlV^ N zU hU rN OS# j_ bOl@ lu_
w_j, mtH tB_ OS# m_kcV_ v OS# w_Ot@ yU m! w_Ot@ v
l yH [25] yU j ObL@H lV k_ m_tlV^ b_ lT k_ bOl@ lu_,
m! N tlV^ i tbV dl* ht l hU_ k zU kY! b_ lT k_
A bOl@ lu_ v!, N m! A bOl@ lu_ Od@ p Oq@ rOl! Rc!
Ob@ B mnVU ur! v, ObL@H t bY hr hj OS# rbU sU gL
sU OkL@, N m! A bOl@ lu_ w_ Od* Ob@ B mnVU ur! zU
gv! hr ObL@H v dfl dOk_ kb ObL@H tY kb w_r_Ol@ A
bOl@ lu_ mr S!, w_r_Ol@ mtH aDV_ k_ j kY! t S! N A
bOl@ lu_ w_ Od* Ob@ lV tm_ [26] tnH r^y_ v ab^H, N
m! A b_Ol@ lu_ tY kb mr S! tY kb mr t S! N
A bOl@ lu_ lV kb N Od@ d! dfl L! k_ ur! v hr dfl
dOk_ kb N ObL@H A bOl@ lu_ V tm_ g^^ mG! apV N m!
N tH tB_ OS# N k_cV_ dV_ ur! N N Od@ tn dl* g^, N m!
A bOl@ lu_ Od@ mG! apV ObL@H dV_ ur! N N pV J k_ A
bOl@ lu_ l mG! apV Od n b On@ aY kb b Ot
ln! k_ kU kY! tUH aY_ bU_, N m! bOl@ lu_ Q@ mQ@ glU! Og@ Ob@H
bt^H N [27] kcV_ ObL@H N kcV_ pV J N kcV_ l j_ bOl@
lu_ nfl av av hrH t_ObL@H zU glU! M Og@ P_ kU k, N m!
A bOl@ lu_ lkU On@ ObL@H Q@ m!Q@ m! dfl TU o Og@ t N tH
tB_ ObL@H N tH tB_ pV J, l b_Ol@ lu_ nfl zU glU! M
w_j Rd Ot bO@ zU m^ hg k, lV k_ zU mG! zU b
A kcV_ yH tY zU Ol Ok@ zU On@, zU dfl On@ Rt_ o pj k,
m! dV_ ur! lV k_ A bOl@ lu_ Od@ mG! apV t N j,
N tlV^ Od@ dl* S! ObL@H mh^ N tH tB_ [28] OS# N kcV_
pV J k_ A bOl@ lu_ N N tlV^ Od* dfl Od@ gOn# dfl N
kcV_ OS# N tH tB_, N m! t hr hd A bOl@ lu_ On@ gL!
kb v N w_Ot@ kk OS# A bOl@ lu_ l hr N rOl
w_Oj ar nfl lV rV hr N yH On@ OH w_g_ t w_g_ b
t w_Ot S_ dV_ w_U t N OpYH k_ w_Ot@ w_ ur!
On@ w_jY!, hl dl* tY w_Ot@ N TU k_ A bOl@ lu_ gRnH w_j,
N m! hr hd A bOl@ lu_ On@ gL! kb v, N N tlV^ b_
 Dalukal Cei Balaok La-u 207

lT v N N tlV^ c^H hl__ S_ [29] tRz hl_ b_ On@ k_ A

bOl@ lu_ N m! N tlV^ b_ lT On@ mj kY! t cOm@H A
bOl@ lu_ gL! kb N ObL@H mh^ s ur! t w_g_ b m! Oq@
rOl! OS# mh^ s ur! pRk_ OkL@ b m! Oq@ rOl!, ObL@H N tlV^
On@ t c_Om@H N D^ s ur! t w_g_ OS# D^ s ur! OH Od*
n* t w_g_ OS# OH w_g_ ur! w_U t N j, OS# OH A bOl@
lu_ Od@ gL! kb t n j, N m! N tlV^ Rb cY lT OS#
Rb tRz h_l_ k_ A bOl@ lu_, N m! A bOl@ lu_ tlH
tRz hl_ [30] N OH hl_ c^H N m! A bOl@ lu_ l hl_
T c^H yU nfl N N m! N tlV^ l v l dhL m^ c^H k_
A ! Oy hl_ dhL c^H dfl tq^ dhL OSYH hd A bOl@ lu_
On@ kY! km p hl N A hd dhL h m^ A jV aK OS#
ur! jV l dhL c^H hl_ k A jV, N m! A bOl@ lu_ l
dhL V_ a N dfl ab^H o ObL@H dhL sfl w_nV nfl tbY v,
N m! N tlV^ tqfl A bOl@ lu_ l A t w_g_ hbY k
ObL@H rOl Ol y nfl, N m! A bOl@ lu_ [31] l dhL t m!
w_Og_, N m! N tlV^ l Ok_ A bOl@ lu_ t S_ w_g_ k_
dhL Om# aY, N m! A bOl@ lu_ l dhL l^M dfl Rd Ol_ dfl
OH Rp kY! t o, N m! N tlV^ OkL@ ObL@H N tlV^ v On@ S!
j, N m! A bOl@ lu_ Rc! Ob@ B v Od* Ob@ N t w_g_
S_ h_r N ! S_ rtUH rdH N m! t bY hr A bOl@ lu_
tY kUb mr S! N m! A bOl@ lu_ OS# w_Ot@ l w_g_
dhL t ObL@H w_j Ow azYfl rdH On@ w_jY! b, N m! [32]
w_Ot@ l rdH Rd m m^ t hdH m! w_Og_ w_Ot@ w_ mnVU
ur! RtV rdH On@ w_jY! Ot dV_ RTUH rdH, N m! Od* Ob@ RtV
rdH On@ t cOm@H A bOl@ lu_ t w_g_ N ObL@H OH w_g_ A
bOl@ lu_ t ObL@H w_U p N ! S_ rtUH rdH, N m! Od*
Ob@ N w_jY! dfl ab^H o, N m! w_jY! M S! ObL@H Od* Ob@ N
aK OS# w_Ot@ l w_g_ rOl Ol ad sA dhL w_jY! dfl ab^H o
w_Ot@ tqfl l Od@ hOd* N m! Od* Ob@ n l Od@ ! S_ rtUH
[33] rdH, N m! w_Ot@ V hr tk_ rdH dfl Rg w_l b^ b
S_ r_tUH RTUH rdH b_ mr ObL@H w_OjY! w_g_ N m! ab^H, ab^H S_
n_g as^ ORp# lk kUM Od* dfl Od@ w_ns_ k_ A bOl@ lu_ l
tq^ o hU tk o hU ObL@H t w_g_ rVU hr hb k ObL@H g_RnH
208 Majid Yunos

Ol y N, ur! Od@ w_ns_ l md A bOl@ lu_ gRnH j brU_

m! rV hr t w_g_ rOl_ y N, Od* hr OS# w_g_ ur! w_OjY#
mr lH b L! b kt! T On@ g L! w_Ot@ ObL@H Om# OH w_[g_] OS#
hr N Od* dfl [34] mOy A bOl@ lu_, N m! A b_Ol@ lu_
Od@ gL! kUb k_ w_Ot@ Oy S_ mtH bl N m! A bOl@ lu_
v On@ p S! M zU ObL@H zU w_ M zU mr pV N tlV^
an w_Ot@ k_ zU N m! M zU dfl K^ On@ pV o M zU
v l Oh_ tq^ j! o hU myH t l^j! o hU myH l^k rU_
an l^j! J lk Ol, ObL@H an w_ M On@ pV N tlV^
k_ an, M dfl K^ On@ pV o, N m! A bOl@ lu_ dfl p! o S_
dV_ zU w_ M zU On@ pV N tlV^ bfl hU k_ zU j, N m!
M [35] zU dfl K^ On@ pV o, N m! A b_Ol@ lu_ v OS#
M zU l M On@ pV OS# w_Ot@ b dfl hU_ hb o, g dfl
dhL c, N m! M zU cY^ On@ pV k zU j, M A bOl@
lu_ On@ t w_bH ! j! w_Ot@ ObL@H aTU ORg@H N m! w_ORn# i w_ORn#
hnU e tqfl l T mr ObL@H aTU ORg@H, N m! m A bOl@
lu_ l dhL m^, w_ORn# i w_ORn# hnU tqfl M A bOl@ lu_
l M hOt@ bY nfl, N m! M A b_Ol@ lu_ l dhL mr
md hU_ w_nV m^, N m! w_ORn# i w_ORn# [36] hnU tqfl l
w_nV hg M A bOl@ lu_ l an dhL j_ b_Ol@ lu_
w_ dhL M pV N tlV^ k zU ObL@H dhL dfl K^ mr pV o,
zU w_ S_ dV_ dhL mr pV OS# w_Ot@ b^ hU_ k_ zU j, dhL cY^
alH dfl zU ObL@H dhL mr j, N m! w_ORn# i w_ORn# hnU tm_
w_TU w_Ot@ N m! w_Ot@ e M A bOl@ lu_ On@ tqfl, N m!
M A bOl@ lu_ v l md pnV an dhL j_ bOl@
lu_ w_ dhL mr pV an Ow k zU ObL@H dhL dfl K^ mr
pV o ObL@H zU dfl [37] p! o zU w_ S_ dV_ dhL mr pV b^ h_U k
zU j, dhL cY^ dfl hU_ OS# zU o ar nfl dhL mr aK OS#
Ow j, N m! w_Ot@ v l pnV yU N ar nfl Rd an^
m^ j_ bOl@ lu_ N hl kLU ur! an N dfl TU lb^ k_ mg
hl an^ bOl@ lu_ r y nfl, N m! w_Ot@ e N kcV_ OS# N tH
tB_ OS# N tlV^ kLU ur! N N mr ObL@H tqfl l ar nfl kLU ur!
h_ an^ bOl@ lu_ r, yH T an^ j ObL@H Or# b__ bOl@ lu_, N
m! N kcV_ OS# N tH tB_ v l dhL dfl kY! o kY! hb k
 Dalukal Cei Balaok La-u 209

tq^ o hU_ yH tk [38] l^j! o hU_ kY! ObL@H kY! Q@ hg OjY!,

N m! w_Ot@ e S_ Rd N tlV^ Rt_ mr tqfl, l m_tlV^ Ok@
h_ Or# b_ bOl@ lu_ r, N m! N tlV^ v l hl tY dhL
N dhL an^ m^, ar nfl Ow w_ dhL K! A bOl@ lu_
m^, myH Ow w_ dhL K! RcU_ K! rgL j! dhL K! r, N m!
w_Ot@ v OS# M A b_ Ol@ lu_ l ar nfl mU_tlV^ cY^ Or#
b_ bOl@ lu_ m^, ar nfl c! tU SY* hr tRzVH l^gH dfl bU
aN nfl ObL@H w_^H w_Od@ dV_ ur! zU, ar nfl M bOl@ lu_ v
On@ [39] S! ObL@H v OS# mU zU OS# o! zU b, N m! M
A bOl@ lu_ v mr S! j, N m! w_Ot@ w_V hr On@ dfl Rg
w_l dfl Rh ng aK l t hr bU w_Ot@ w_^H an
mtU da_ mr mzU* al, N m! w_Ot@ w_ w_ORn# jOb@ On@
aM w_tY rS_ RVH tw_ aRm b^T m! aTU bY dfl gL b_
mr OpYH ! mzU* N tlV^ OS# c bOl@ lu_, N m! t hr bU
N m! dfl Rg pl dfl Rg ng mr RcUH w_Ot@, b_ Od* aTU bY
dfl gL rS_ Q@ RVH tw_ Q@ aRm dflfl rfl mt_ nfl Q@ Ob@H kyU dfl
gL Od* Ob@H [40] ur! ! hU Q@ Ob@H ur! w_l_ dfl w_l dfl rflrfl mt_ nfl ur!
b_ mr RcUH w_Ot@ Od* Ob@ dfl Rg w_l dfl Rg ng mr Od# w_Ot@,
mnVU jV r mt jV gL l^bUH rbU rbU tm tm l^k
kUM d* dr_ pV w_Rk_ OkL@ bV b dfl TU l^b^ kY! w_g o, dfl h_U
T t o, ! mzU* S_ rtUH hr ml*, N m! b kLU hr ml* w_Ot@
e N tlV^ mr l kLU hr kLU ml* mnfl bOl@ lu_ hb
OS# h_ h l bfl b^nY zU hb OS# h_, h_ On@ v OS# M h_
w_ab^H ad jV K! jV, N m! N tlV^ v On@ v
OS# Ow [41] bY_ ab^H w_nV kD l c bOl@ lu_ pV ^H
Od@ OS# dhL Q@ yU ab^H ur! m^, N m! Ow bY_ N tqfl N
tlV^ l hb k ObL@H l yU ab^H ur!, N m! N tlV^ l
c bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ w_t^H h dfl dhL c, ObL@H
cU g* krH mt_ mH ObL@H SY* l^k h dfl g, N m! Ow bY_ N
aK v OS# w_Ot@, N m! N kcV_ N tH tB_ N Od@ Rk p!
mh^ Ow bY_ N Od@ aK OS# w_Ot@ l N tlV^ l c
bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* lk Ol, N m! N kcV_ OS# N tH
tB_ dV_ ur! zU [42] dfl ml* N b_ g On@ Rk aY c b_Ol@ lu_
OS# N tlV^, N m! N tH tB_ OS# N kcV_ Rk OH c bOl@
210 Majid Yunos

lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* l^k gnUH tbY dfl rU_ hdH yU pU_rfl S_ kL*
tVH l B g Rk_ dfl TU lb^ kY! w_g o SY* l^k dfl hU T t
o, br_U m! N kcV_ OS# N tH tB_ K dfl c bOl@ lu_ dfl TU
lb^ kY! q@ hb o, dV_ ur! N Od* dfl Od@ dm N tH tB_ OS#
N kcV_ bY g l ar nfl m_tlV^ K! k_ zU w_j ObL@H dV_ ur! Rd
Q@ hb k y nfl, dV_ ur! zU l TU Oy k_ c bOl@ lu_ gRnH
b Rd K! k Rd c aH, btVH m_tlV^ hrH, [43] dl* tY N kcV_
OS# N tH tB_ kY! Q@ hb K! k_ hU_ c bOl@ lu_ k_ zU K! v,
N m! ! mzU* b S_ rtUH hr ml* N m! Od* m^ v_ ad sA
ur! lkU Rd dfl w_Ot@ ObL@H v On@ S!, t ur! ON@ S! jV_ N m! N
tlV^ O OS# c bOl@ lu_ l ur! On@ S! jV_ ab^H w_j ar nfl
jV Od@ dl* hrU* lu_ Rt_ jV tbY On@ aY kb OTV L! k_ ur!
OH h, N m! c b_Ol@ lu_ dfl tbY dfl hrU* lu_ o, c bOl@ lu_
c! RkH ml* jV_ ur! N m! c bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_, RkH ml*
c bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ ObL@H ^H OS# N tlV^ t [44] hdH
N m! c bOl@ lu_ tm_ hrU* v rOl ! yU N Ol N m! N
tlV^ m hrU* lu_ N w_d dfl c bOl@ lu_ D^, N m! c
bOl@ lu_ ^H t hdH mdH mr On@ tp hrU* lu_ ObL@H dfl OH
hrU* lu_ o, N m! c bOl@ lu_ tm_ dl* cY ^H ObL@H tqfl N
tlV^ l N tlV^ hU m hr* N w_d r, N m! N tlV^ l
OT@H m^ N m! c bOl@ lu_ Od@ ^H dl* cY ^H N j, c
bOl@ lu_ dfl pV OS# N tlV^ o Od* Od@ ^H ObL@H kRm j, c
bOl@ lu_ r Od@ dl* hrU* lu_ t dfl hU_ [45] hrU* lu_ o N c
bOl@ lu_ la Od* dfl Od@ kRm, hl N tlV^ Od* dfl m
w_l^dU_ OS# s_kl ObL@H w_mT* c bOl@ lu_, t l^m_ N* hr N m!
c bOl@ lu_ r N m! kLH dfl la, N m! N tlV^ aK
tp l hrU* N N tlV^ m b_ On@ d D^ w_j N m! c
bOl@ lu_ OkL@ w_lV^ j, N tlV^ l Od@ dl* hrU* lu_ A kcV_
OS# A tH tB_ K! dfl OkL@ Ol l A tq^ o hU_ tk o hU_ hOjY!
OS# dhL m hrU* lu_ N w_d c, N m! dV_ ur! zU OkL@ OS# g
zU v j N m! N tH tB_ OS# N kcV_ On@ mi p [46]
adU N tlV^ ObL@H OH c bOl@ lu_, N m! N kcV_ OS# N tH
tB_ K dfl c bOl@ lu_ TU lb^ kY! Q@ hb o ab^H Rp ab^H
yv_ Od* dfl Od@ dm OS# TV yv_, dV_ ur! N Od tY dfl Od@
 Dalukal Cei Balaok La-u 211

pV OkL@ OS# c bOl@ lu_ N j, N m! t c bOl@ lu_ tbY

On@ aY kb N m! g l m^ v_ w_l_ w_l ur! OH, ab^H Rd
m^ v_ ur! A tbV k_ N tlV^ SY* v Ol kY! Og@ c bOl@
lu_, N m! ur! mh^ On@ dfl Rg w_l dfl Rg ng l c
bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* lk Ol, N m! ur! Q@ ah [47]
mr rv! N tlV^ OS# c bOl@ lu_ dfl Rg! w_l dfl Rg! ng
as^ ORp# lk kUm d* Q@ dr_ mr rv! c bOl@ lu_ ObL@H kY! aY
c bOl@ lu_, N m! m^ v_ ad sA ur! mr OH c bOl@ lu_,
SY* l^k dfl TU lb^ kY! w_g Rt_ o, N m! m^ v_ ur! dfl Rg ng
ObL@H TU k_ c bOl@ lu_ gRnH, N m! c bOl@ lu_ b_ N tlV^ On@
rv! M c b_ Ol@ lu_ N m! c bOl@ lu_ On@ t S! M
bOl@ lu_ ObL@H M c bOl@ lu_ dfl TU Rk c bOl@ lu_ Rt_ o,
t c bOl@ lu_ w_ N tlV^ pH cY [48] ah ObL@H m
ah bUH dfl dl* lTV ObL@H Ow_ On@ k_ M c bOl@ lu_ N m!
M c bOl@ lu_ TU l k_ c bOl@ lu_ N an Ow Od_bt_
Rb, N m! o! OS# c c bOl@ lu_ mr ap dfl tq^ c bOl@
lu_ ObL@H A ObL@H o! OS# c OS# M c bOl@ lu_ an^ c bOl@
lu_ dfl TU lb^ kY! Q@ hb o kyV_ c bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_
ObL@H SY* lk Ol, M c bOl@ lu_ g* an^ c bOl@ lu_ ObL@H g*
hV dfl c bOl@ lu_ v, mdUH yU N N k_ m! k [49] c
bOl@ lu_ Od@ OS# M c bOl@ lu_ N d^ hU tbY dfl hrU* lu_
o ObL@H dfl hU OjY! mnVU o OjY! bOl@ lu_ m^ t c bOl@ lu_
mr Od@ gL! kb k_ w_Ot@ ObL@H hU_ gRnH Ob@LH c bOl@ lu_ tbY
dfl hrU* lu_ ObL@H SY* lk Ol brU_ m! M c bOl@ lu_ OS# o! OS#
c c bOl@ lu_ v Rk c bOl@ lu_ c N m! N tlV^ OS#
c bOl@ lu_ b_ g v mr S! ObL@H Od@ dfl S! w_g Oy S_
mtH bl ObL@H c bOl@ lu_ kY! rm^ aOh@ ObL@H kY! On@ k, N
m! [50] kcV_ OS# N tH tB_ lkU ^ aOh@ On@ k OS# c
bOl@ lu_, n m! t dfl hr rmfl rm^ kY! RtU aOh@ N m! N
tlV^ m krH mt_ mH dfl c bOl@ lu_ ObL@H cU dfl tq^ N m!
N tlV^ j N kcV_ OS# N tH tB_ RtU aOh@ ObL@H Od@ OS#
g S_ bLH cY S_ Rd c bOl@ lu_ N Od@ kr, N m! gnV
aOh@ b_ ab^H Rd Od* Ob@ RtU aOh@ N m! rmfl rm^ aOh@
ObL@H tbY On@, N m! aOh@ On@ mtH tS^, N m! N tlV^ OS#
212 Majid Yunos

N tH tB_ OS# N kcV_ kLU ur! N N Od@ w_Rk_ OkL@ OS# g,

N m! N tH tB_ [51] OS# N kcV_ w_ N tlV^ TV krH mt_
mH c bOl@ lu_ dfl tq^ N tlV^ k_ N kcV_ OS# N tH tB_
aY, N m! N kcV_ OS# N tH tB_ aY ObL@H Q@ mQ@ Ol g
ObL@H N kcV_ OS# N tH tB_ Q@ mQ@ tbL tq^ ObL@H l tm_
dl* aY_ tS^ m! dl* tY N kcV_ OS# N tH tB_ m_ir kY! w_
l m^, N m! N kcV_ OS# N mtH tB_ Q@ mQ@ pV l
an_ Oy@ ObL@H j kU krH h_ l tm_ tS^ w_j m_tlV^ h
tbL tq^ kU N m! N tlV^ tl mt_ gL! b^ ! [52] OH
krH N hdH OB! dl* tS^ N m! N tlV^ kL Rd tm_ dl* aY_
tS^ tV OkL@ krH N, hOjY! OS# N tlV^ kL Rd tm_ dl* aY_
tS^ N N tlV^ hV dfl c b_Ol@ lu_ pV J k_ N tlV^,
N m! N kcV_ OS# N tH tB_ Od@ w_Rk dfl aK OS# c bOl@
lu_ o, t On@ mtH tT^ N m! N kcV_ OS# N tH tB_ aK
OS# c bOl@ lu_ l N tlV^ l tm_ dl* aY_ tS^ w_j, N
kcV_ OS# N tH tB_ w_g c bOl@ lu_ l N tlV^ Q@ l
krH tm_ dl* aY_ tS^ [53] ObL@H N tlV^ hV k_ k_ c bOl@
lu_ pV J k zU br_U m! zU SUb^ Rd zU tm_ dl* aY_ tS^ tV
OkL@ krH N w_j, krH N N N k_cV_ OS# N tH tB_ w_l
tm_ dl* aY_ tS^ m^ ObL@H N kcV_ OS# N tH tB_ OS# c
bOl@ lu_ l N tlV^ m^ Q@ l krH N, N m! c bOl@
lu_ mr cOm@H cY RkU! N tlV^ Od@ N, ObL@H OH v S_ bLH
ab RkU! N tlV^ mT* ObL@H N tlV^ lV v Od@ dfl Oq@ cY
N OS# S_ Op@ tRz hl_ Rt_ ObL@H dfl OH N tlV^ o N m! [54]
c bOl@ lu_ hY_ lT o hV yH aY_ l^j! o mzU* Od* dfl Od@ hY_
brU_ m! c bOl@ lu_ w_ gnV aOh@ w_g_l aOh@ ObL@H v
mr S! v, hl N kcV_ OS# n tH tB_ S_ gH tY hY_ dm ad
S_ gH tY Rt_ K dfl c bOl@ lu_, N m! aOh@ mr t S!
ObL@H c bOl@ lu_ mr aK OS# Ow bY_ N l N tlV^ Q@
hb dfl TU o tbL tq^ ObL@H l krH tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H
zU hV k_ k_ dhL pV J k zU ObL@H zU SUb^ Rd zU tm_ dl*
tT^ aY_ tT^ LU! D^ w_j, dhL [55] l^j! dfl hU_ OH zU SUb^
Rd zU tm_ tT^ o Ot dfl A kcV_ OS# A tH tB_ aK v
m^ N m! Ow bY_ N aK OS# w_Ot@ ObL@H w_Ot@ N e N kcV_
 Dalukal Cei Balaok La-u 213

OS# N tH tB_ OS# c bOl@ lu_ tqfl, w_Ot@ OS# Ow bY_ tqfl c
bOl@ lu_ l dhL dfl hU_ OH zU kL Rd zU tm_ tS^ o
dhL Ot dfl A kcV_ OS# A tH tB_ v OS# dhL m^, c
bOl@ lu_ S_ gH OS# w_Ot@ S_ gH Od@ pY_ Ow bY_ OS# w_Ot@ N
l^j! S_ gH tqfl c bOl@ lu_ ObL@H S_ gH Rt_ Od@ hY_ k_ N tlV^,
N m! w_Ot@ OS# Ow bY_ N [56] tqfl N kcV_ OS# N tH tB_, N
m! dV_ ur! N N S_ gH pY_ k_ N tlV^ S_ gH tY Rt_ hY_ an^
l k_ c bOl@ lu_ Od@ jV_ S_ Rd S_ j S_ gH tY Rt_ OS# K
dfl c bOl@ lu_ S_ gH hY_ S_ gH v OS# Ow bY_ OS# w_Ot@ N,
l dV_ ur! dhL Od@ w_Rk_ OkL@ OS# zU ObL@H dV_ ur! dhL w_ zU
TV krH mt_ mH N k_ dV_ dhL aY ObL@H dV_ ur! dhL Rb k_ zU
v pj ObL@H zU Q@ hb dfl TU o tbL tq^ zU ObL@H l krH
tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H zU Od@ Om# krH N aOh@ Od@ RkH V
ObL@H zU Om# OH krH N [57] hdH OB! dl* aY_ tS^ ObL@H zU
Od@ Om# dV_ ur! dhL dfl hU_ TU l k zU kY! SUb^ Rd tm_ tS^ o
m_yH dV_ ur! dhL ObL@H TU l k_ zU kY! SUb^ Rd tm_ tS^ N dV_
ur! dhL OT@ v j, N m! zU Om# OH krH N hdH OB! dl*
aY_ tS^ ObL@H zU SUb^ Rd zU tm_ dl* tS^ dfl hmU_ kY! OH o
N m! dV_ ur! dhL V On@ aK OS# c bOl@ lu_ zU j, N m!
Ow bY_ OS# w_Ot@ N v OS# c bOl@ lu_ l ar nfl an
jV Od@ hY_ Oc@ Rt_ jV khL v an OS# m_tlV^ dfl tVH Rt_ o
ar nfl [58] an Od@ v k_ Ow OjY! dfl an S_ TU nfl b
khL v m_tlV^ yU N j OpYH k_ Ow Om# OH rU an l^j!
yU Ow OH rU_ m_tlV^ k m^, Ow bY_ OS# w_Ot@ v OS# c
bOl@ lu_ yU N g* g* hY_, N m! c bOl@ lu_ v OS# Ow
bY_ OS# w_Ot@ N l hbY TU hl bl hl abflH SuH ab^H
SA dhL N m! dhL TU S_ ! j hl ar nfl dhL Od@ OS#
Ow tnfl j, c bOl@ lu_ g* g* hY_, c bOl@ lu_ hd RkU! m!
k N tlV^ b_ l^T k_ c bOl@ lu_ p [59] Oq@ rOl! S_ Rd N
tlV^ g gL g OkL@ hd RkU! m! k gL! kb p Oq@ rOl! S_
Rd c bOl@ lu_ ObL@H S_ Rd N tlV^ b_ lT rH r OS# g c
bOl@ lu_ hr hl ml* hl l^j! hY_ p dl* cY ^H j hY_ dfl hU_
Rb k_ OH o, g g m^ v_ ur! S_ Ob@H ng T l^j! hY_ dm
N tlV^, hl N kcV_ OS# N tH tB_ Od* dfl Od@ psY_ K dfl c
214 Majid Yunos

bOl@ lu_ myH Ow_ sl lT On@ k_ c bOl@ lu_ hV l^j! K&

OkL@ myH Ow_ jlU aY_ On@ k_ c bOl@ lu_ mzU* l^j! K& OkL@,
ml* hl l^j! dV_ ur! N N c^H hl_ Rb k_ c bOl@ lu_ ! j [60]
OS# Od@ ^H w_mOy c bOl@ lu_ OS# b_ c bOl@ lu_ w_Rk_ OkL@
l^j! o kLH dfl c bOl@ lu_ hY_ SA N tlV^ o r, hl N tlV^
N t dfl k N tlV^ kL Rd tm_ aY_ tT^ ObL@H N tlV^ zU
m hU_ krH mt_ mH N ObL@H N tlV^ cU dfl tq^ ObL@H aY_ tS^
LU! dfl hU_ Rt_ o, mdUH yU N krH mt_ mH N gRnH brU_ m! N
tlV^ cU krH N ObL@H N tlV^ gRnH N m! N tlV^ OyV Rd
OjY! an kM ObL@H lV tm_ dl* ab s_rl! ObL@H N tlV^ Od@
dl* N m! md_ hr md_ r^y Op@H [61] ab s_rl! N OS# N
tlV^ tbY r^y Op@H ab s_rl! N OS# N tlV^ Ot TU N
m! t gH tT^, ObL@H ab s_rl! N T mr j dfl tpY RkU!
ur! m Rk! aORm@, N m! N tlV^ tbY dfl ab s_rl! N ObL@H
N tlV^ tOg Oq@ kY! On@ S! N m! dfl TU lb^ ng wl Od@
p hl o N tlV^ Od* dfl Od@ hY_ SA c bOl@ lu_ N m!
N tlV^ lV tm_ Od@ dl* ab s_rl! ObL@H Od@ dl* ab s_rl!
v, N tlV^ SA c bOl@ lu_ ObL@H Od* dfl Od@ hY_ dfl dl*
ab [62] s_rl! ! S_ bl S_ mtH N m! OH S_ ur! o! S_ ur!
mU mr m Rk! aORm@, N N tlV^ lV tm_ Od@ dl* ab
s_rl! ObL@H N tlV^ hY_ yU r nH kM, N m! o! OS# mU N
mh^ ObL@H o! OS# mU N V On@ aY dfl OH an kM o OH
S_ Ob@H ab s_rl! O lifl ObL@H mh^ kM Od@ dl*, br_U m! o!
OS# mU N dfl hr dfl OjY! m Rk! o V_ ab N On@ S! V_
On@ t S! ObL@H mU N b_ ab N On@ c dfl dl* ck p
l^kU S!, o! SU mU N kOT@ p Ol Od* dfl On@ dVH m Rk! w_bL
m^ OS# m [63] UH w_bL ! m^, N m! o! N On@ m UH mU
N On@ w_bL Rk! lV S! Od@ jV_, N m! N tlV^ tbY dfl ab
s_rl! N mr Rc! lT aY_ hl_ w_n! ah mn! dfl rfl mt_ aY_ c
tUH w_YH t N ObL@H c dfl dl* S! mU N ObL@H tlV^ lV
tm_ Od@ dl* ab N v, t o! SU mU N v mr S! OH
lT bUH dfl sl hl_ c^H bUH dfl OhV ah mn! dfl rfl mt_ bUH c
p N, N m! o! SU mU N lw_ tY ObL@H kY! hV, brU_ m! mU
N G o! N v hV _ k_ ur! Q@ inY dfl dl* lT N, brU_
 Dalukal Cei Balaok La-u 215

m! o! N l^w_ tY Ol o! N dfl p! o o! N [64] at k ObL@H o!

N hV o! N hV S_ w_bH ObL@H o! N z* aY dfl OH U
hg o, N m! o! hV ab^H dV_ w_q^ ObL@H dfl OH hb o brU_
m! o! N j mU N hV, dV_ o! mU N hV dfl OH hb o,
N m! dV_ o! mU N hV j, N m! d hr d o! SU mU N
On@ RtUH N m! d hr d N tlV^ N tbY dfl ab N
mr Rc! lT N r rOl ! yU N Ol brU_ m! o! SU mU N Rk
aY N m! OH N tlV^ tbY dfl ab s_rl! N ObL@H Od@ bUH
l^T N brU_ m! o! SU mU w_lV mr ap dfl tq^ Od@, o! SU
mU N A tbV Ow_ c Oq@ P_ ObL@H tqfl l [65] Oc@
h T bUH l^S bUH ah c^H hl_ bUH dfl h w_Y aY_ bUH c tUH
dfl w_tfl ObL@H c dfl dl* S! o! m! OdH tnfl M, N m! N tlV^
v g* g* hY_ l o! OS# mU OdV dhL M Or# dhL dfl h_U
RbU hg ObL@H kY! Q@ k_ o! OS# mU z tk_ o dhL tn lT
Q@ ah w_Y aY_ c^H hl_ OpYH k_ o! OS# mU M m! m UH
ObL@H o! OS## mU hV, N m! o! OS# mU N OH N tlV^ N SY*
b^N Ol ObL@H N tlV^ N cU dfl tq^ S_ Ob@H krH mt_ mH hdH
SY* Ol OS# v azU mH azU w_rY b tq^ b tOkV N
m! o! OS# mU N sn! l md Ow [66] alVHtal_ Rb M k_ o!
OS# mU N, brU_ m! o! OS# mU N tqfl N tlV^ l Oc@ Q@
hb ObL@H OjY! l^T OjY! ah rOl_ y nfl, N N tlV^ Od* dfl
Od@ hY_ brU_ m! o! OS# mU N tqfl N tlV^ l hb k ObL@H
Oc@ hY_ Ol, N m! N tlV^ ! v l dhL SA Ol, N m!
o! SU mU N tqfl N tlV^ l Oc@ hA T, N m! N tlV^
v l dhL SA sH SA C, brU_ m! o! OS# mU N
v l yH yU N j lV k_ o! Q@ l^TU C k_ Od* d* dr_ ur!
mr C RbH ObL@H ur! w_Rk_ OkL@ k_ Oc@ OjY!, N m! o! N Q@
l^TU! C, brU_ m! d* dr_ aOd@H ay w_Rk_ [67] OkL@ N m! N
tlV^ Od tY dfl ur! hr hl jV_ ur! N N tlV^ hY_, hOjY! OS#
N tlV^ hY_ Ol N kyV_ hd M hd am_ OS# SA w_S!
brU_ m! N tqfl o! OS# mU N l dfl ng nfl hU_ w_Ot@ r o!, N
m! o! OS# mU N l hU_, N m! N tlV^ tqfl l w_Ot@ N hU_
an r, o! SU mU N l w_Ot@ N hU_ kLU ur! an kUM S_ ur!
an w_Ot@ aQ@ N tlV^ N K! c bOl@ lu_ ObL@H c bOl@ lu_
216 Majid Yunos

b_ ^ aOh@ On@ k ObL@H N tlV^? tbL tq^ l krH mt_

mH c ObL@ lu_ tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H N tlV^ N dm krH
Ol ObL@H N tlV^ kL Rd tm_ [68] tS^ aY_ tT^ LU! m D^
w_j Od@ v N tH tB_ OS# N kcV_ m^, N m! N tV^ tqfl
l c bOl@ lu_ Ok@ Od@ t N OS# w_Ot@ h kY! kUM w_j, o!
OS# mU N l c bOl@ lu_ Od* dfl Od@ hY_ hr l j! hY_ ml* l
j! hY_ Ot TU mnfl Od* dfl Od@ hY_, lH pbH o! OS# mU N ObL@H
N tlV^ hY_ hdU y N l, brU_ m! o! OS# mU N tqfl
N tlV^ l hb k o! bU t aQ@ c bOl@ lu_ ObL@H
Oc@ hY_, N tlV^ l o! ur! hY_ SA hdY N dhL
ORd Ol, o! OS# mU N dfl TU l tOc@ N N tlV^ hdY c
bOl@ lu_ o, o! OS# [69] mU Od* dfl A tbV l tOc@ Ow
alVHtal_ Rb k_ o! OS# mU N, o! SU mU N dfl TU tOc@ N
N tlV^ an w_Ot@ o, N m! N tlV^ v OS# mU OS# o!L
N w_ mU N On@ bL kbV mr k_ N tlV^ mzfl S_ OS# wlH
k_ mU N On@ w_bL, N m! mU N On@ bL kbV mr k_ N
tlV^ mzfl, br_U m! N tlV^ mzfl hU_ S_ OS# dlH N ObL@H N
tlV^ Rb k_ mU N On@ w_bL, ObL@H N tlV^ TV krH mt_ mH dfl
tq^ N tlV^ Rb k_ mU N cU ObL@H N tlV^ kk OS# mU N
w_ mU N jV On@ w_bL p hl jV On@ tm_ dl* mD^ w_Ot@
[70] ObL@H mU e w_bL brU_ m! mU N p! kD_ tOc@ N ObL@H
mU N b_ dlH N On@ w_bL p mD^ w_Ot@, brU_ m! w_ORn# i
w_ORn# hnU e tqfl l T b_ hg w_bL, N m! mU N l
dhL b_ dlH, brU_ m! w_ORn# i w_ORn# hnU On@ w_TU OS# w_Ot@
N m! w_Ot@ w_ w_ORn# i w_ORn# hnU e mU N b_ dlH
mr k_ w_Ot@ bL brU_ m! w_ORn# i w_ORn# hnU e mU N mr,
brU_ m! w_Ot@ w_ mU N m dlH N k_ w_Ot@ aY, br_U m!
mU N m dlH N k_ w_Ot@ aY, w_Ot@ OH dlH N Ow_
bq_ RdH tq^ N tlV^ mzfl Ol ObL@H w_Ot@ [71] Oh@ aY_ mt_ ObL@H
w_Ot@ e Ow bY_ OS# N kcV_ N tH tB_ OS# c bOl@ lu_ mr
aY dlH mU N, brU_ m! ab^H Rd Od* ur! N mr aY ObL@H
OH dlH N RdH tq^ N tlV^ mzfl Ol brU_ m! Ow bY_ hY_ OS#
c bOl@ lu_ hY_ yH N kcV_ OS# tH tB_ l^j! hY_ r, brU_ m!
w_Ot@ tqfl mU N l T mzfl dlH nfl, mU N v l
 Dalukal Cei Balaok La-u 217

tOc@ dhL m^, w_Ot@ tqfl l tOc@ tOgL@H dfl P^ h l

tOc@ hb, brU_ m! mU N v l dfl tOgL@H dfl P^
Rp dhL o tOc@ dhL OdV m^, t dfl k N dhL OS#
w_S! dhL On@ m Rk! ObL@H mh^ s kM hY_ dl* ab [72]
s_rl! brU_ m! dV_ hdY w_S! dhL m ab N b_ mr S! brU_
m! tOc@ dhL tbY dfl dl* ab s_rl! N mr Od@ OS#
hdY w_S! dhL ObL@H Or# hdY w_S! dhL, mU N OS# w_Ot@
yU ObL@H w_ mU N c dlH p mD^ w_Ot@ k_ w_ORn#
i w_ORn# hnU K^ ObL@H w_Ot@ w_ mU N v On@ S! ObL@H b_
tOc@ mU N mr k_ w_Ot@ aY k_ m! w_Ot@ w_Oy dlH mU
N, brU_ m! mU N kY! t_lb w_Ot@ ObL@H mU N On@ S!, N
m! c bOl@ lu_ Om# OH krH mt_ mH mU N cU dfl tq^ mU
N brU_ m! c bOl@ lu_ w_ mU N Rb krH N [73] k_ c
bOl@ lu_ aY brU_ m! c bOl@ lu_ Rk kUrH mt_ mH N, ObL@H
c bOl@ lu_ b_ krH N On@ k_ N kcV_ OS# N tH tB_ Rk, brU_
m! dV_ ur! N Rk l bY krH c bOl@ lu_ brU_ m! c bOl@
lu_ tV OkL@ mU N On@ p S! mU N, brU_ m! mU N b_ c
bOl@ lu_ On@ m! j kY! t S! mU N brU_ m! N tlV^ OM#
OH c bOl@ lu_ ObL@H N tlV^ tm_ dl* S! mU N ObL@H Od@
dl*, N m! mU N mr t S! ObL@H mU N e N tlV^ l
Oc@ l tbY M k_ c aY N m! N tlV^ N l c hl
kY! aY dhL ObL@H tm_ dl* S! M aY hl tbY n dhL dfl
tbY o, N m! c bOl@ lu_ Rk s N tlV^ [74] brU_ m! c
bOl@ lu_ lkU dfl mU N w_ mU N b_ c bOl@ lu_ tm_ S!
On@ aY, brU_ m! mU N b_ c bOl@ lu_ tm_ On@ aY c bOl@
lu_ On@ t ObL@H N tlV^ kL Rd dfl Oq@ P_ c bOl@ lu_ ObL@H N
tlV^ hY_ ObL@H N tlV^ aK v OS# c bOl@ lu_ ab^H Ob@H
w_nV RkU! N tH tB_ OS# N kcV_ Q@ l krH N tm_ tS^
ObL@H N tlV^ hV dfl c bOl@ lu_ pV J brU_ m! N tlV^
kL Rd tm_ tS^ tV OkL@ krH N N tlV^ ab^H Ob@H w_nV
brU_ m! c bOl@ lu_ j! hY_ yH N tlV^ j! hY_, brU_ m! mU
N lV k_ c bOl@ lu_ OS# N tlV^ Od@ [75] hY_ OS# g zU
dl* S! N ObL@H mU N tbY M Od@ p l^q^ ObL@H mU N
OS# o! Od@ sn! OS# Od@ p! N tlV^ OS# c bOl@ lu_, N
218 Majid Yunos

m! N tlV^ OS# c bOl@ lu_ hY_ Oc@ pV OS# g ObL@H N

tlV^ OS# c bOl@ lu_ tbY mr OS# dV_ o! mU o! N ab^H
Ob@H w_nV ObL@H c bOl@ lu_ b_ o! OS# mU N OS# N tlV^ mr
S! c bOl@ lu_, N m! c N b_ N tlV^ mr t S! ObL@H c
bOl@ lu_ tm_ mD^ w_TU OS# w_Ot@, N m! w_Ot@ OS# Ow bY_ V
tbY mr kV dfl tOkV N tlV^ ObL@H w_Ot@ OS# Ow bY_ N hY_
Og@ gLH, hl N tH tB_ OS# N kcV_ l^j! hY_ m! g* hY_ g*
hV dfl [76] N tlV^, N m! ab^H Rd w_ORn# i w_ORn# hnU OS#
ab^H Rd m^ v_ ad sA ur! mr A dfl N tlV^ dfl Rg ng
mr A, brU_ m! N tlV^ ab^H Ob@H w_nV RkU! rUH r^ dfl
dl* aY_ tT^ hb l^j! N tlV^ ab^H, brU_ m! w_ORn# i
w_ORn# hnU m^v_ ad sA ur! hl l^j! Oh@ aY_ mt_ k_ N tlV^
j, brU_ m! w_Ot@ Ok@H S_ b^NH w_l Rb k_ o! OS# mU N by
a Q@ o! SU mU N, ObL@H w_Ot@ Rb dlH RkU! N tlV^ mzfl N k_
mU N, ObL@H w_Ot@ Rb k_ o! OS# mU N S_ rtUH rdH pd OS# S_
rtUH Oj ObL@H t w_Ot@ lV^ r c bOl@ l^u_ [77] tOg r jY!
w_Ot@ myH hd c bOl@ lu_ lV^ r N an c bOl@ lu_
tOg r jY! w_Ot@ v --

Dalukal Cei Balaok La-u

 Dalukal Cei Balaok La-u 219

Ni dalukal ka Cei Balaok La-u mada tak di kal nan sa ong sa tacaow kathaot
ra-mbah min. Nan mng dua ong tacaow nan nao mk njuh ba lasei nan sa ciet aia
nan sa kadaoh tra amara sa mbaik pajieng ngaok radaih, blaoh truak nao mk njuh
pak ngaok ralong. Nao tel ngaok ralong ong tacaow huak mbeng blaoh nao mk
njuh tel krh pa-ndiak mahu aia nan mng tacaow nan nao duah ia ma-nyum nao
mboh aia tamuh di krh tali bak sa tali [2], baruw tacaow nan ma-nyum blaoh nyu
manei. Nan mng nyu wek marai akhan saong ong nan baruw mng ong nan pa-
ndar tacaow nan ba nao pataow aia nan ka ong nan kieng ma-nyum. Nan mng
tacaow nan ba pataow nao mboh aia di tali nan thu wek abih. Baruw mng ong nan
tangi tacaow nan lac habar lac blaoh mboh dom nm bathah di tali ni blaoh o mboh
aia o. Baruw mng tacaow nan lac wek lac mng karani dahlak mboh aia thraiy tali
dahlak ma-nyum thrup mahu blaoh dahlak manei bak drei bak jan habar kac arak ni
blaoh aia thu abih caik. Ong nan mahu aia di thau [3] labik kieng ngap habar o, nan
mng ong nan pa-ndar tacaow nan rawak njuh marai pajieng blaoh truak radaih nao
sang. Baruw mng tacaow nan daok di sang yaom tajuh harei gan blaoh matian je.
Nan mng dom po ganuer lang saom praong anaih dalam palei mk ong saong muk
nan. Lac habar tacaow ong su muk nan tian blaoh o mboh pasang o. Nan meng ong
saong muk lac dahlak lakau ndem wek saong po ganuer lang saom halei tacaow
dahlak mng anaih nde ni di hu thau ndem pakr klao saong thei o tacaow dahlak
tak di kal nyu tuei ong nyu nao mk njuh pak ngaok [4] ralong blaoh tacaow dahlak
mahu aia blaoh nyu nao duah aia ma-nyum nyu nao mboh aia tamuk di krh tali
blaoh nyu ma-nyum saong nyu manei blaoh nyu marai akhan saong ong nyu blaoh
ong nyu pa-ndar nyu ba ong nyu nao ma-nyum. Nan mng nyu ba nao ma-nyum
mboh aia di tali nan thu wek abih blaoh dua ong tacaow pajieng njuh wek marai
sang je. Mada tacaow dahlak matian kayua ma-nyum aia di tali nan min. Nan lang
saom po ganuer urang di mk ong saong muk tra o. Baruw mng tacaow nan
matian dalapan balan ndih di apuei ank lakei wil jieng [5] blaok la-u mada harei
mada praong tel tijuh balan thau ndem bak taom thun thau nduec ma-in rah takai
glai bak klau thun thau gleng pabaiy. Nan nyu mai mng gleng pabaiy nyu pa-ndar
maik nyu pa-apah nyu di patao ka nyu kieng gleng kubaw patao nan mng maik
nyu lac wek, lac h ta-ngin takai o hu dom di galung nao galung mai yau nan, gleng
pabaiy tok klau drei pabaiy min maik daok ka-uk huec nda ka lahik min blaoh ank
pa-ndar maik pa-apah ank di patao ka ank kieng gleng kubaw patao habar kac
kieng [6] klah di lahik. Kubaw urang ral yau nan. Maik nyu di pa-apah nyu o nyu di
peng o sa dua nyu pa-ndar maik nyu nao puec saong patao bi hu ka nyu je. Nan
meng maik nyu ciip nao puec saong patao ka nyu je. Baruw mng maik nyu nao
puec saong patao. Maik nyu nao tel pabah mbeng jang patao blaoh athau graoh.
Nan mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi. Lac thei marai blaoh athau
graoh. Nan mng maik Balaok La-u lac dahlak min. Baruw pa-nraong iw pa-nraong
220 Majid Yunos

hanuk tangi lac mai hatao bien ni. Nan mng maik Balaok La-u lac dahlak marai
puec saong [7] po ganreh patrai mada ank dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak
mai puec pa-apah nyu di po ganreh patrai ka nyu kieng gleng kubaw po ganreh
patrai baruw mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk tam nao pathau patao. Lac kana
dhul palak takai mah ganreh patrai mada panuec maik Balaok La-u marai puec
kubaw po ganreh patrai ka ank nyu gleng. Nan mng patao pa-ndar pa-nraong iw
pa-nraong hanuk ew Balaok La-u saong maik ja Balaok La-u marai. Baruw mng pa-
nraong iw pa-nraong hanuk ew maik Balaok La-u saong Balaok La-u marai [8]
baruw mng maik Balaok La-u ja Balaok La-u marai. Nan mng tangi lac maik ja
Balaok La-u ba ja Balaok La-u mai hatao. Nan meng maik Balaok La-u lac kana dhul
palak takai mah po mada ank dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak marai pa-apah
nyu ka nyu kieng gleng kubaw po nan mng patao nan lac wek lac kubaw kau klau
pluh urang baol blaoh gleng di kajap o di klah di lahik o. Kubaw tel klau ratuh
taman, blaoh ja Balaok La-u gleng habar kieng ka kajap. Baruw mng patao ew ja
balaok la-u marai tangi lac kubaw kau tel klau ratuh taman [9] h gleng di kajap o
nda nan mng ja Balaok La-u lac dahlak gleng kajap min. Baruw mng patao lac wek
saong maik ja Balaok La-u lac yah yau nan je ja Balaok La-u luai ka nyu daok wek
pak ni paguh mng pag ka nyu nao gleng kabaw. Maik Balaok La-u wek nao sang
baik. nan mng maik Balaok La-u wek nao sang. Ja Balaok La-u daok wek saong
patao tel hadah mng pag dom baol patao peh kabaw ka ja Balaok La-u nao gleng
peh kabaw tabiak di war blaoh urang pok ja Balaok La-u crong ngaok raong kabaw
blaoh urang tiap kabaw paralao nao ka nyu gleng [10] pak ngaok ralong dom baol
patao tiap kabaw palao tel ngaok ralong ka ja Balaok La-u blaoh wek marai sang
blaoh nyu ndem saong gep nyu rah jalan mai lac dom pa-naok drei blaoh tiap
kabaw paralao nao ka Balaok La-u gleng nan ngap yau drei tiap kabaw nao palahik
thaoh dom urang nan nyu daok ndem saong gep nyu lac ja Balaok La-u gleng
kabaw nan di klah di lahik o. Nan mng tel jala praong kanai taluic ank patao ba
lasei nao ka Balaok La-u nao mboh dom kabaw daok mbeng gul gep blaoh di mboh
Balaok La-u o. Nan mng nai taluic ew. Lac [11] Balaok La-u nao hatao balaoh o
mboh o ya ni laiy. Nan mng Blaok La-u lac po blaoh Balaok La-u galung mai taom
nai taluic blaoh mk lasei nao huak nan mng nai taluic wek marai sang. tel bier
harei Balaok La-u tiap kabaw marai sang blaoh Balaok La-u sait tagok daok ngaok
raong kabaw blaoh tiap kabaw marai sang kabaw mboh abih di hu lahik sa drei halei
o tal abih nan mng patao nit dalam hatai sanng lac manuis urang patao sa dapuel
blaoh gleng kubaw nan di kajap o blaoh arak ni ja Balaok La-u tangin o hu yah takai
lijang o hu blaoh [12] nyu gleng kabaw nan kajap caik mada dalam rup nyu habar e.
Nan mng harei hadei pa-ndar ja Balaok La-u ba gam amra blaoh yah mboh haraik
nan ruic haraik blaoh gawang wak di tak kabaw nan ba marai sang hai paga drei
tayah paje ruic pataom sa harei sa dang jang hu sa harei 2 dang jang hu min mada
 Dalukal Cei Balaok La-u 221

harei mada drei ruic pataom patao kakei saong ja Balaok La-u yau nan, tel tuk harei
urang peh kabaw ka Balaok La-u nao gleng nan urang pok ja Balaok La-u craong
ngaok raong kabaw saong mk amra crong ngaok raong kabaw saong Balaok La-u
blaoh urang tiap kabaw [13] paralao nao ka Balaok La-u gleng je. nan mng di harei
nan nai taluic ba lathei nao ka ja Balaok La-u blaoh nai taluic nao tel ca-maoh nyu
gleng kabaw nan blaoh nai taluic krak kieng gleng ba-ndi baniai Balaok La-u ruic
haraik habar nda tangin o hu takai o hu. Nan mng nai taluic nao mboh Balaok La-u
creng manuis urang baol bhap rabuw taman kuec ratuh hu madhir riya pabaiy
pabuei manuk kanjaok athau graoh hamu saong sep rabap mari hagar ceng adaoh
pamre ja Balaok La-u lakei kumei asit praong dam dara manng nao duah ruic [14]
haraik mng nng urang gleng kabaw. Nan mng nai taluic krak maong mboh bak
mata bak adung thau ka Balaok La-u ganreh blaoh nai taluic caik dalam tian di
ndem tabiak ka urang thau o. Nan mng nai taluic ew ngap mng ngap duah nyu.
Nai taluic ew, lac mai mk lathei huak le ai Balaok La-u ley. Nan mng Balaok La-u
pa-ndar dom manuis urang baol bhap luak tam tanh riya abih. Nan mng Balaok
La-u galung mai taom nai taluic bloah mk lathei nao huak. Nan mng nai taluic
wek marai sang blaoh patao tangi lac ma-taluic ba lathei sa mbeng ni habar blaoh
jala l [15] Nan mng nai taluic lac dahlak nao war glai jalan min po. Nan nai taluic
puec pagat patao min nai taluic daok jala lo nan kayua daok krak aiek ba-ndi baniai
Balaok La-u min. Nan mng tel bier harei Blaok La-u tiap kabaw marai sang Balaok
La-u creng wek nyu ew dom baol bhap manuis urang tagok mng ala tanh riya
marai malieng kan nyu manng nao gawang haraik blaoh wak di dak kabaw
manng nao tiap kabaw marai pataom gep manng urang daok mng lieng kan
nyu. Nan mng dom baol [16] bhap gawang haraih blaoh wak di dak kabaw wak di
grep drei kabaw blaoh nyu tiap kabaw paralao Blaok La-u marai mng th jalan
blaoh Balaok La-u pa-ndar dom manuis urang luak tam tanh riya wek abih. Nan
mng Blaok La-u tiap kabaw marai tel sang nan patao dom di daok mayaom saong
abih sa nagar lakei ngan kamei dam ngan dara asit praong mayaom Blaok La-u.
Patao ew dom baol marai hadei wak haraik di dak kabaw nan ndang tajuh palei
baol nan mng wak haraik [17]di dak kabaw blaoh abih. Wak haraik di grep drei
kabaw blaoh pataom ndang sa pluh radaih haraik. Nan mng tel harei hadei Blaok
La-u nao gleng kubaw blaoh nai taluic ba lathei wek sa mbeng tra blaoh nai taluic
krak aiek. Nan mboh Blaok La-u creng wek sa mbeng tra, nan nai taluic mboh
manuis urang lakei kamei dam dara bak mblang bak katang rabuw rabuw taman
taman. Daok malieng kan Blaok La-u. Abih athur biep di glai kruk rasa liman kaok
rimaong caguw saong abih mata cim di glai tiaong bayen amrak cagur mbaic katruw
caraw tawait di dan didan [18] lok ni marai kaong Blaok La-u makr di thuw labik
kiang pagap o. hamu saong sap rabap mari ceng hagar sarunai adaoh pamre Blaok
Li-u. Manuk kanjaok athuw graoh ngap yau palei nagar urang pak nan. Nai taluic
222 Majid Yunos

ndik ngaok kuyau blaoh nai taluic daok maong. Nai taluic di hu brei rup nai taluic
ka Blaok La-u mboh o. Nai taluic jaoh hala kayau jam rup wek. Nai taluic maong
mboh Blaok La-u kieng gleng. Mayah nai taluic o ndik kayau blaoh maong o nan nai
taluic maong di mboh Blaok La-u kieng gleng o. Nan mng nai taluic ndik ngaok
kayau blaoh nai taluic daok gleng mboh Blaok La-u [19] tabiak di harum la-u siam
likei di thau labik kieng pagap o. Ganuh Blaok La-u tanyrak hadah siam lakei yau
purami sa klam blaoh dom baol bhap daok ataong hagar ataong ceng uak rabap
ayuk mari adaoh pamre blaoh kaong Blaok La-u taom dar rup Blaok La-u. Halei
Blaok La-u nan nyu daok tapak krh. Nan mng nai taluic maong mboh yau nan
blaoh nai taluic pakhap dalam hatai di ndem tabiak o. Nan mng Blaok La-u krung
tuk bak jala bien nan seng nai taluic ba lathei marai. Nan mng Blaok La-u pa-ndar
dom baol bhap luak tama [20] tanh riya wek abih Blaok La-u nan di ka tama harum
la-u wek o. Nan nai taluic maong mboh siam likei ndei nai taluic khap di thau labik
kieng ngap habar o. Nan mng nai taluic mboh l paje blaoh nai taluic trun mng
ngaok kuyau marai blaoh nai taluic ngap mng ngap ew. Nai taluic lac ai Blaok La-u
ley mai mk lathei nao huak. Nan mng Blaok La-u pleng kadeng plang kadang luak
tam blaok la-u wek nan mng Blaok La-u lakau marai taom nai taluic blaoh mak
lathei. Nan mng Blaok La-u ndem saong nai taluic lac nai juai ew dahlak blaoh ew
ai juai nai dahlak nan [21] ank baol ank bhap. Nai ew dahlak yau mng dahlau
baik ew ban ja Blaok La-u nan baik. Nan mng nai taluic ndem wek lac mng dahlau
nan dahlak di ka ra-ndap saong ai Blaok La-u o hajieng saong dahlak ew paja pa-ong
ai, tel arak ni ai gleng kabaw ka dahlak tok sa drei ai blaoh sa dapuel kabaw dahlak
blaoh ai ruic haraik ka dahlak. Mng dahlau manuis urang dahlak sa dapuel blaoh
gleng kabaw blaoh di hu ruic haraik ba ka dahlak o tel arak ni sa drei ai blaoh gleng
sa dapuel kabaw blaoh ai ruic gam haraik kac. Dahlak mboh ai ciip ra-mbah ra-
mbp blaoh [22] gleng kabaw jua sa drei ai di ngaok ralong blaoh dahlak ba lathei
mai ka ai sa drei dahlak. Blaoh dahlak mai mboh ai Blaok La-u daok gleng kabaw jua
sa drei ai di ngaok ralong. Dahlak sanng pa-anit ai Blaok La-u hen di ai sa tian
saong dahlak. Nan mng ai Balaok La-u lac wek lac dahlak di theu o yah nai kieng
ew ban jang dahlak o khin lac habar mayah nai kieng ew dahlak blaoh nai ew ai
lijang dahlak o khin lac habar o rei. Nan mng nai taluic wek marai sang dalam tian
nai taluic khap di ai Balaok La-u di theu labik kieng ngap habar o. Nan mng nai
[23] taluic marai tel sang nan aia harei gleh mng tel sang. Baruw mng patao tangi,
lac ma-taluic ba lathei sa mbeng ni habar blaoh suai l tel bier harei mng mai tel
sang. Lijang nai taluic puec pagat patao lac nao war glai jalan nan rei. Nan mng
patao ew math tabha saong makacua marai pa-ndar lac harei hadei nan math
tabha saong makacua dua urang h ba lathei nao ka Balaok La-u. Nan mng
makacua saong math tabha dua urang nyu lac di ba lathei ka Balaok La-u o luai ka
mataluic ba lathei ka Balaok La-u baik. Math tabha saong makacua dua urang nyu
 Dalukal Cei Balaok La-u 223

lac nyu limuk di Balaok La-u l. [24] Tangin o hu takai o hu dom di galung nao
galung mai tablaoh nyu ba lathei nao blaoh Balaok La-u galung mai mk lathei
blaoh katuak dahlak blaoh dahlak bruh haok lathei abih blaoh aek ja Balaok La-u je.
Njep saong rek ralo pak ngaok ralong njep saong ja Balaok La-u glung mai blaoh
magei rek nan tablaoh dahlak lac rimaong blaoh dahlak nduec haok lathei abih je.
Luai ka mataluic ba lathei baik mataluic nan nyu hu ra-ndap saong ja Balaok La-u
paje. Math tabha saong makacua ndem wek saong patao yau nan mng patao
ndem wek lac yah [25] yau nan je blaoh luai ka mataluic ba lathei ka Balaok La-u.
Nan mng nai taluic on tabuen dalam hatai lac hu ka nyu kieng ba lathei ka ai
Balaok La-u wek. Nan mng ai Balaok La-u daok pak ngaok ralong creng baol bhap
manuis urang wek. Blaoh tel bier harei hajan saong rabuk sup glai sup klaow. Nan
mng ai Balaok La-u pa-ndar dom baol bhap manuis urang nyu gawang haraik blaoh
wak di dak kabaw blaoh tiap kabaw paralao ai Balaok La-u marai sang. paralao
math adhua ka jaik kieng tel sang nan mng ai Balaok La-u pa-ndar dom baol luak
tam [26] tanh riya wek abih. Nan mng ai Balaok La-u tiap kabaw marai sang tiap
kabaw marai tel sang nan ai Blaok La-u luai kabaw nan daok deng di mblang ka
urang wak haraik di dak kabaw nan blaoh ai Balaok La-u nduec tam ging
maghang apuei nan mng nai th tabha saong nai kacua dua urang nai nan daok
tank dalam ging. Nan mng ai Balaok La-u daok maghang apuei blaoh dua urang
nai nan puec jhak ka ai Balaok La-u lac maghang apuei d nan baik nao aiek kabaw
baik tok lanng ka kau kieng tuh aia bu. Nan mng Balaok La-u ngap ma ngap glung
gaok baoh patih nai [27] kacua blaoh nai kacua puec jhak nai kacua lac ja Balaok
La-u ni awak awar hareh tablaoh nyu glung mai gaok pha kau kac. Nan mng ai
Balaok La-u lakau nao blaoh ngap mng ngap di theu o gaok takai nai th tabha
blaoh nai th tabha puec jhak, lac Balaok La-u ni nyu glung mai pajaik drei tok ba-
ndao nyu min hagaik kac. Luai ka nyu maghang nyu baik ai kacua yah tiap nyu lo
kaow nyu nao, nyu di nao tra o paje kan. Nan mng dua urang nai nan luai ka ai
Balaok La-u daok maghang apuei tak nan je. Nai taluic daok dalam sang blaoh mahit
nai th tabha [28] saong nai kacua puec jhak ka ai Balaok La-u nan nai taluic dom di
daok ganaong di nai kacua saong nai th tabha. Nan mng tel harei hadei ai Balaok
La-u nao gleng kabaw wek nan patao kakei saong ai Balaok La-u lac haraik nan ral
paj arak ni luai ruic haraik nan yah nao mboh paga tak paga baik tak pataom sa
mbaik dua mbaik pa-mbuk tak nan pieh ka patao pa-ndar urang nao pajieng. Halei
tian patao nan thau ka ai Balaok La-u ganreh paje nan mng harei hadei ai Balaok
La-u nao gleng kabaw wek. nan nai taluic ba lathei wek nan nai taluic cih hala sa
[29] tanyrak hala ba nao ka ai Blaok La-u nan mng nai taluic ba lathei nao majaik
kieng tel ca-moah ai Balaok La-u gleng kabaw nan blaoh mahit sap urang tak paga
bak mng ngaok ralong sang mahit sap urang ndem pakr klao bak mng ngaok
ralong. Blaoh nai taluic nao tel ca-maoh nan dhit sap urang ndem mboh dom nam
224 Majid Yunos

tak paga mboh paga urang pa-mbuk tak nan ja. Saong mboh ai Balaok La-u daok
gleng kabaw tak nan je. Nan mng nai taluic brei ciet lathei saong brei tanyrak hala
ka ai Balaok La-u. Nan mng ai Balaok La-u talaih tanyrak hala [30] nan mboh hala
cih nan mng ai Balaok La-u lac hala thei cih yau ni nai nan mng nai taluic lac wek
dahlak min cih ka ai mbeng yaom hala dahlak cih di tangin dahlak pieh hadei ai
Balaok La-u nao kheng kamei pak halei nan ai hadar dahlak hai mng ai juai akhan
saong urang juai lac dahlak cih hala ka ai juai. Nan mng ai Balaok La-u lac dahlak
ndua en nai di abih o blaoh dahlak si ndem panuec ni tabiak wek. Nan mng nai
taluic tangi ai Balaok La-u lac ai tak paga habien kac blaoh ral l ya ni. Nan mng ai
Balaok La-u [31] lac dahlak tak mng pag. Nan mng nai taluic lac k ai Balaok La-
u tak sa mbaik paga ka dahlak aiek. Nan mng ai Balaok La-u lac dahlak liman di
drei lo di mboh prn kieng tak o. Nan mng nai taluic klao blaoh nai taluic wek nao
sang je. Nan mng ai Balaok La-u creng baol bhap wek dom baol nan tak paga sa
harei nan ndang sa ratuh radaih nan mng tel bier harei ai Balaok La-u tiap kubaw
marai sang nan mng ai Balaok La-u ndem saong patao lac paga dahlak tak blaoh
paje po anyim radaih nao pajieng baik. Nan mng [32] patao lac radaih drei macai
min tel hadah mng pag patao pa-ndar manuis urang truak radaih nao pajieng tok
dua thruh radaih. Nan mng dom baol truak radaih nao tel ca-maoh ai Balaok La-u
tak paga nan blaoh mboh paga ai Balaok La-u tak blaoh pa-mbuk pak nan ndang sa
ratuh radaih, nan mng pajieng mai sang blaoh dom baol nan akhan saong patao
lac paga ralo lo adei sa-ai dahlak pajieng di abih o patao tangi lac daok ha dom nan
mng dom baol nan lac daok ndang sa ratuh [33] radaih. Nan mng patao nduec
harak taka radaih di grep palei bi bak sa ratuh thruh radaih ba marai blaoh pajieng
paga nan mng abih, abih sa nagar asit praong lakei kumei dom daok panksa ka ai
Balaok La-u lac tangin o hu takai o hu blaoh tak paga ruic haraik habar kac blaoh
ganreh lo ya nan. Urang daok panksa lac ai Balaok La-u ganreh je baruw mng ruic
haraik tak paga ralo ya nan. Dom haraik saong paga urang pajieng marai leh bak
mblang bak katang thei nao gan mblang patao blaoh maong mboh [paga] saong
haraik nan dom di [34] ma-yaom ai Balaok La-u. Nan mng ai Balaok La-u daok
gleng kubaw ka patao yaom sa math balan nan mng ai Balaok La-u wek nao pak
sang maik nyu blaoh nyu pa-ndar maik nyu marai puec nai taluic ank patao ka nyu
nan mng maik nyu di khin nao puac o maik nyu ndem wek lac h tangin jang o hu
mayah takai lijang o hu mayah likei rup ank lijang jhak lakei lo. Blaoh ank pa-ndar
maik nao puec nai taluic ka ank. Maik di khin nao puec o. Nan mng ai Balaok La-u
di peng o sa dua nyu pa-ndar maik nyu nao puec nai taluic bi hu ka nyu je. Nan
mng maik [35] nyu di khin nao puec o. Nan mng ai Balaok La-u ndem wek saong
maik nyu lac maik nao puec saong patao baik di hu habar o. Gaik di dahlak ce. Nan
mng maik nyu ciip nao puec ka nyu je, maik ai Balaok La-u nao tel pabah mbeng
jang patao blaoh atheu graoh nan mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi lac
 Dalukal Cei Balaok La-u 225

thei marai blaoh athau graoh. Nan mng maik ai Balaok La-u lac dahlak min. Pa-
nraong iw pa-nraong hanuk tangi maik ai Balaok La-u lac mai hatao bien ni. Nan
mng maik ai Balaok La-u lac dahalk marai mada hu panuec min. Nan mng pa-
nraong iw pa-nraong [36] hanuk tangi lac panuec hagaik maik ai Balaok La-u lac
ank dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak mai puec nai taluic ka nyu blaoh dahlak
di khin marai puec o. Nyu pa-ndar sa dua dahlak marai puec saong patao bi hu ka
nyu je. Dahlak ciip alah di nyu blaoh dahlak marai je. Nan mng pa-nraong iw pa-
nraong hanuk tam pathau patao nan mng patao ew maik ai Balaok La-u nao tangi.
Nan mng maik ai Balaok La-u ndem wek lac mada panuec ank dahlak ja Balaok
La-u pa-ndar dahlak marai puec ank po ka nyu blaoh dahlak di khin marai puec o
blaoh nyu di [37] peng o nyu pa-ndar sa dua dahlak marai puec bi hu ka nyu je.
Dahlak ciip di hu saong nyu o arak ni dahlak marai akhan saong po je. Nan mng
patao ndem wek lac panuec yau nan arak ni drei anit min ja Balaok La-u nan halei
klau urang ank nan di thau labik ka magait halei anit Balaok La-u rei ya ni. Nan
mng patao ew nai kacua saong nai th tabha saong nai taluic klau urang nai nan
marai blaoh tangi lac arak ni klau urang h anit Balaok La-u rei. Yah thei anit je
blaoh raong ba Balaok La-u. Nan mng nai kacua saong nai th tabha ndem wek lac
dahlak di khieng o khieng habar kac tangin o hu yah takai [38] lijang o hu khieng
blaoh khieng ngap hagaik jieng. Nan mng patao ew sa drei nai taluic tra marai
tangi, lac mataluic kaow h raong ba Balaok La-u rei. Nan mng nai taluic ndem wek
lac halei tian dahlak nan dahlak anit min. Arak ni po pa-ndar dahlak khieng ai
Balaok La-u min. Mayah po pa-ndar dahlak khieng Cru khieng Raglai jang dahlak
khieng rei. Nan mng patao ndem wek saong maik ai Balaok La-u lac arak ni
mataluic ciip raong ba Balaok La-u min. Arak ni cang tuk siam harei ta-nyruah ligaih
di but anak ni blaoh pa-ndih padaok dua urang nyu. Arak ni maik Balaok La-u wek
nao [39] sang blaoh ndem wek saong muk nyu saong ong nyu baik. Nan mng
maik ai Balaok La-u wek marai sang je. Nan mng patao pa-nduec harak nao di
garep palei di garep nagar akhan lac tel harei but nan patao pa-ndih ank matuw
da-a marai ma-nyum alak. Nan mng patao pa-ndar pa-nraong jabaol nao amal
patiap rasa njruah tapai amrak bithar mng athur biet di glai ba marai pieh mbeng
ma-nyum nai taluic saong cei Balaok La-u. Nan mng tel harei but nan mng di grep
palei di grep nagar marai cruh patao. Ba dom athur biet di glai rasa ngan njruah
tapai ngan amrak di rim mata ni ngan baoh kayau di glai dom baoh [40] urang
mbeng hu ngan baoh urang pala di palei di rim rim mata ni urang ba marai cruh
patao dom baol di grep palei di grep nagar marai daong patao. Manuis juak rek
matai juak glai libuh rabuw rabuw taman taman likei kumei dam dara ndem puec
pakr klao buai baiy di thau libik kieng pagap o. Di hu thei tel o. Mbeng ma-nyum
sa ratuh harei malam. Nan mng bak klau harei malam patao ew nai taluic ndem lac
klau harei klau malam mani Balaok La-u ndem habar saong h hai lac ba-ndi baniai
226 Majid Yunos

nyu habar saong h. H nao ndem wek saong maik h pa-abih ndem adar juai
ndem kheng juai. Nan mng nai taluic wek nao ndem wek saong po [41] bia abih
panuec kadha ndem lac cei Balaok La-u ndem puec ndih daok saong dahlak ngap
yau abih urang min. Nan mng po bia nan tangi nai taluic lac habar kac blaoh lac
yau abih urang, nan mng nai taluic ndem lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u
patih mbeng hen di dahlak caik. Blaoh cuk gam krah mata mah blaoh siam likei
hen di gaik. Nan mng po bia nan akhan wek saong patao. nan mng nai kacua nai
th tabha nan daok krak peng mahit po bia nan daok akhan saong patao lac nai
taluic ndem lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam lakei lo. Nan mng nai
kacua saong nai th tabha dua urang nyu [42] di malam nan ba gep nao krak aiek
cei Balaok La-u saong nai taluic. nan mng nai th tabha saong nai kacua krak mboh
cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam likei ganuh tabiak di rup hadah yau puri
sa klam tuah lap bhap gap kr di thau labik kieng pagap o siam likei di hu thei tel o.
Baruw mng nai kacua saong nai th tabha khap di cei Balaok La-u di thau labik
kieng ngap habar o. Dua urang nan dom di daok daman nai th tabha saong nai
kacua biai gep lac arak ni ma taluic khieng ka nyu paje blaoh dua urang drei ngap
habar kac ya ni. Dua urang nyu lac thau yaom ka cei Balaok La-u ganreh baik drei
khieng ka drei ce ah. Batuah mataluic hareh. [43] dalam tian nai kacua saong nai
th tabha kieng ngap habar kieng ka hu cei Balaok La-u ka nyu khieng wek. Nan
mbeng manyum bak sa ratuh harei malam nan mng dom mik wa adei sa-ai urang
lakau drei di patao blaoh wek nao sang. Tel urang nao sang jua nan mng nai taluic
ndem saong cei Balaok La-u lac urang nao sang jua abih paje arak ni juai daok
dalam harum la-u tra juai tabiak nao aiep kabaw thuei mblang ka urang mboh hai.
Nan mng cei Balaok La-u di tabiak di harum o. Cei Balaok La-u cang krh malam
jua urang nan mng cei Balaok La-u tabiak di harum la-u. Krh malam cei Balaok La-
u tabiak di harum la-u blaoh ndih saong nai taluic tel [44] hadah nan mng cei
Balaok La-u tam harum wek ralo mbeng yau nan lo nan mng nai taluic mk
harum la-u nan padep di cei Balaok La-u dhit. Nan mng cei Balaok La-u ndih tel
hadah mng hadah marai nao tapak harum la-u blaoh di mboh harum la-u o. Nan
mng cei Balaok La-u tam dalam ciew ndih blaoh tangi nai taluic lac nai taluic hu
mk harum nan padep rei. Nan mng nai taluic lac thaoh min nan mng cei Balaok
La-u daok ndih dalam ciew ndih nan je. Cei Blaok La-u di ndem puec saong nai
taluic o dom daok ndih blaoh kamraw je. Cei Balaok La-u ra-ndap daok dalam
harum la-u tel di hu [45] harum la-u o nan cei Balaok La-u la-an dom di daok
kamraw. Halei nai taluic dom di mk palidu saong sakalat blaoh pa-matham cei
Balaok La-u. tel lima nam harei nan mng cei Balaok La-u ra-ndap nan mng klah di
la-an. Nan mng nai taluic akhan tapak lac harum nan nai taluic mk ba nao dar dhit
paje nan mng cei Balaok La-u klao paluic je. Nai taluic lac daok dalam harum la-u
ai kacua saong ai th tabha khang di klao lo lac ai tangin o hu takai o hu hajieng
 Dalukal Cei Balaok La-u 227

saong dahlak mk harum la-u nan padep caik. Nan mng dua urang nyu klao saong
gep nyu wek je nan mng nai th tabha saong nai kacua nao ma-in pak [46] aduk
nai taluic blaoh mboh cei Balaok La-u. Nan mng nai kacua saong nai th tabha
khap di cei Balaok La-u thau labik kieng ngap habar o abih prn abih yawa dom di
daok damn saong thuak yawa. Dua urang nan dol tian di daok puec klao saong cei
Balaok La-u nan je. Nan mng tel cei Balaok La-u tabiak nao aiek kabaw nan mng
gep gan mik wa pala palei urang mboh. Abih drei mik wa urang aen tabuen ka nai
taluic siam wak lo kieng gaok cei Balaok La-u. Nan mng urang mbait mahit nao di
grep palei di grep nagar lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam lakei lo. Nan
mng urang ngap ahar [47] marai rawang nai taluic saong cei Balaok La-u di grep
palei di grep nagar asit praong lakei kumei dam ngan dara marai rawang cei Balaok
La-u blaoh kieng aiek cei Balaok La-u. Nan mng mik wa adei sa-ai urang marai
mboh cei Balaok La-u siam likei di thau labik kieng pagap tra o, nan mng mik wa
urang di grap nagar blaoh thau ka cei Balaok La-u ganreh. Nan mng cei Balaok La-
u ba nai taluic nao raweng maik cei Balaok La-u nan mng cei Balaok La-u nao tel
sang maik Balaok La-u blaoh maik cei Balaok La-u di thau krn cei Balaok La-u tra
o. Tel cei Balaok La-u pa-ndar nai taluic peh ciet [48] ahar blaoh mk ahar buh di
dalam lathuer blaoh pok nao ka maik cei Balaok La-u nan mng maik cei Balaok La-
u thau lac ka cei Balaok la-u nan ank po dbata brei. nan mng ong saong cek cei
Balaok La-u marai apan di tangin cei Balaok La-u blaoh aen blaoh ong saong cek
saong maik cei Balaok La-u anit cei Balaok La-u di thau labik kieng ngap habar o
kayua cei Balaok La-u tabiak di harum la-u blaoh siam lakei lo. Maik cei Balaok La-u
gam anit cei Balaok La-u blaoh gam huec di cei Balaok La-u wek. Maduh yau nan
nan ka mng kal [49]cei Balaok La-u daok saong maik cei Balaok La-u nan di hu
tabiak di harum la-u o. Blaoh di hu jieng manuis o jieng balaok la-u min tel cei
Balaok La-u marai daok gleng kabaw ka patao blaoh hu ganreh blaoh cei Balaok La-
u tabiak di harum la-u blaoh siam lakei lo baruw mng maik cei Balaok La-u saong
ong saong cek cei Balaok La-u war krn cei Balaok La-u caik nan mng nai taluic
saong cei Balaok La-u ba gep wek marai sang blaoh daok di sang pagap yaom sa
math balan blaoh cei blaok la-u kieng ramik ahaok blaoh nao kak. Nan mng nai
[50] kacua saong nai th tabha lakau ndik ahaok nao kak saong cei Balaok La-u.
Nan mng tel di harei rami ramik kieng trun ahaok nan mng nai taluic mk karah
mata mah di cei Balaok La-u blaoh cuk di tangin nan mng nai taluic jak nai kacua
saong nai th tabha trun ahaok blaoh daok saong gep sa blah ciew sa drei cei
Balaok La-u nan daok karei. Nan mng ganuer ahaok ba abih drei dom boal trun
ahaok nan mng rami ramik ahaok blaoh tabiak nao. Nan mng ahaok nao math
tasik. Nan mng nai taluic saong nai th tabha saong nai kacua klau urang nai nan
daok ndem pakr klao saong gep. Nan mng nai th tabha [51] saong nai kacua pa-
ndar nai taluic thuak krah mata mah cei Balaok La-u di tangin nai taluic ka nai kacua
228 Majid Yunos

saong nai th tabha aiek. Nan mng nai kacua saong nai th tabha aiek blaoh ngap
mng ngap lue gep blaoh nai kacua saong nai th tabha ngap mng ngap tablait
tangin blaoh laik tam dalam aia tasik mng dalam tian nai kacua saong nai th
tabha ma-irat kieng palaik min. Nan mng nai kacua saong nai th tabha ngap mng
ngap puec lac ana yaow blaoh je kau karah h laik tam tasik paje mataluic hey
tablait tangin kau nan mng nai taluic talak mata gleng bi ndang [52] mboh karah
nan hadah bhong dalam tasik nan mng nai taluic klak drei tama dalam aia tasik
tuei klaon karah nan. Hajieng saong nai taluic klak drei tama dalam aia tasik nan nai
taluic huec di cei Balaok La-u puec jhak ka nai taluic. Nan mng nai kacua nai th
tabha daok pakrap di akhan saong cei Balaok La-u o. Tel nao math tathik nan
mng nai kacua saong nai th tabha akhan saong cei Balaok La-u lac nai taluic laik
tama dalam aia tasik paje. Nai kacua saong nai th tabha ndem pagat cei Balaok La-u
lac nai taluic ngap laik karah tama dalam aia tasik [53] blaoh nai taluic huec ka-nda
ka cei Balaok La-u puec jhak ka nyu baruw mng nyu subik drei nyu tama dalam aia
tasik tuei klaon karah nan paje. Karah nan nan nai kacua saong nai th tabha palaik
tama dalam aia tasik min blaoh nai kacua saong nai th tabha ndem saong cei
Balaok La-u lac nai taluic min ngap laik karah nan. Nan mng cei Balaok La-u marai
ca-maoh ciew krung nai taluic daok nan, blaoh mboh wek sa blah aban krung nai
taluic matham blaoh nai taluic luai wek daok di ngaok ciew nan saong sa paok
tanyrak hala tra blaoh di mboh nai taluic o nan mng [54] cei Balaok La-u hia lathei
o huak yah aia lijang o ma-nyum dom di daok hia baruw mng cei Balaok La-u pa-
ndar ganuer ahaok pagalac ahaok blaoh wek marai sang wek. Halei nai kacua saong
nai th tabha sa gah tian hia damn adei sa gah tian tra khap di cei Balaok La-u. Nan
mng ahaok marai tel sang blaoh cei Balaok La-u marai akhan saong po bia nan lac
nai taluic ngap habar di thau o tablait tangin blaoh laik karah tama dalam aia tasik
blaoh nyu huec ka-nda ka dahlak puec jhak ka nyu blaoh nyu subik drei nyu tama
dalam tathik aia tathik mblung dhit paje. Dahlak [55] lijang di hu mboh nyu subik
drei nyu tama tathik o tok di ai kacua saong ai th tabha akhan wek min nan mng
po bia nan akhan saong patao blaoh patao nan ew nai kacua saong nai th tabha
saong cei Balaok La-u tangi. Patao saong po bia tangi cei Balaok La-u ndem lac di hu
mboh nyu klak drei nyu tama tasik o dahlak tok di ai kacua saong ai th tabha
ndem wek saong dahlak min. Cei Balaok La-u sa gah ndem saong patao sa gah daok
hia po bia saong patao nan lijang sa gah tangi cei Balaok La-u blaoh sa gah tra daok
hia ka nai taluic. Nan mng patao saong po bia nan [56] tangi nai kacua saong nai
th tabha. Nan mng dua urang nai nan sa gah hia ka nai taluic sa gah tian tra hia
anit lac ka cei Balaok La-u daok jua sa drei sa jan sa gah tian tra saong khap di cei
Balaok La-u sa gah hia sa gah ndem wek saong po bia saong patao nan. Lac dua
urang daok ndem pakr klao saong nyu blaoh dua urang dahlak pa-ndar nyu thuak
karah mata mah nan ka dua dahlak aiek blaoh dua urang dahlak brei ka nyu wek
 Dalukal Cei Balaok La-u 229

paje blaoh nyu ngap habar di thau o tablait tangin nyu blaoh laik karah tama dalam
aia tasik blaoh nyu daok maong karah nan ahaok daok krh nduec blaoh nyu
maong mboh karah nan [57] hadah bhong dalam aia tasik blaoh nyu daok maong
dua urang dahlak di hu thau lac ka nyu kieng subik drei tama tasik o mayah dua
urang dahlak blaoh thau lac ka nyu kieng subik drei tama tasik nan dua urang
dahlak thaow wek je. Nan mng nyu maong mboh karah nan hadah bhong dalam
aia tasik blaoh nyu subik drei nyu tama dalam tasik di hamu kieng mboh o nan
mng dua urang dahlak nduec nao akhan saong cei Balaok La-u nyu je. Nan mng
po bia saong patao nan ndem wek saong cei Balaok La-u lac arak ni ank juai daok
hia caok tra juai kahlaom wak ank saong mataluic di tuah tra o arak ni [58] ank
daok wek ka po jiong di ank sa thun ni baik kahlaom wak mataluic yau nan je pieh
ka po maong mboh rup ank lijang yau po mboh rup mataluic kac min. po bia
saong patao ndem wek saong cei Balaok La-u yau nan gam ndem gam hia. Nan
mng cei Balaok La-u ndem wek saong po bia saong patao nan lac habien thun
halei balan halei abih sa-uh abih sa-aen dahlak nan mng dahlak thau sa mbeng je
halei arak ni dahlak daok saong po tak ni je. Cei Balaok La-u gam ndem gam hia.
Cei Balaok La-u hadar krung mng kal nai taluic ba lithei ka cei Balaok La-u pak [59]
ngaok ralong sa drei nai taluic gan glai gan klaow hadar krung mng kal gleng
kabaw pak ngaok ralong sa drei cei Balaok La-u blaoh sa drei nai taluic ba lathei ra-
mbah ra-mbp saong gep cei Balaok La-u harei halei malam halei lijang hia pak
dalam ciew ndih je hia di hu brei ka mboh o. Gep gan mik wa urang sa baoh nagar
thei lijang hia damn nai taluic. Halei nai kacua saong nai th tabha dom di daok
pasia khap di cei Balaok La-u mayah pok salaw lathei nao ka cei Balaok La-u huak
lijang khim klao. Malam halei lijang dua urang nai nan cih hala brei ka cei Balaok La-
u mbeng je [60] saong daok ndih pa-mayok cei Balaok La-u saong ndem pakr klao
lijang o klah di cei Balaok La-u hia sa-aen nai taluic rei. Halei nai taluic nan tak di kal
nai taluic klak drei tama aia tathik blaoh nai taluic nyuk mak hu karah mata mah
nan blaoh nai taluic cuk di tangin blaoh aia tasik mblung di hu tra o. Maduh yau
nan karah mata mah nan ganreh baruw mng nai taluic cuk karah nan blaoh nai
taluic ganreh nan mng nai taluic yu drei jieng anak kamar blaoh luak tama dalam
abaw saralang blaoh nai taluic daok dalam nan mng mada riyak paoh [61] abaw
saralang nan saong nai taluic tabiak riyak paoh abaw saralang nan saong nai taluic
taom thun nan mng tel gah tathik. Blaoh abaw saralang nan thek marai jai di
tapien krung urang mak krang amraow. Nan mng nai taluic tabiak di abaw saralang
nan blaoh nai taluic tagok ngaok kieng nao sang nan mng di thau labik nagar palei
daok pak halei o nai taluic dom di daok hia sa-aen cei Balaok La-u nan mng nai
taluic luak tama daok dalam abaw saralang blaoh daok dalam abaw saralang wek.
Nai taluic sa-aen cei Balaok La-u blaoh dom di daok hia di dalam abaw [62] saralang
ndang sa balan sa math nan mng mboh sa urang ong sa urang muk marai mak
230 Majid Yunos

krang amraow. Nan mng nai taluic luak tama daok dalam abaw saralang blaoh nai
taluic hia yau ra naih kamar. Nan mng ong saong muk nan mahit blaoh ong saong
muk nan nduec nao aiek di mboh ank kamar o mboh sa baoh abaw saralang nde
la-i blaoh mahit kamar daok dalam. Baruw mng ong saong muk nan di harei nan di
jieng mak krang o ndua abaw nan nao tel sang blaoh muk nan ba abaw nan nao
caik di dalam cakak pak likuk sang. Ong su muk nan kathaot pa-ndap lo dom di nao
duah mak krang pablei min saong mak [63] njuh pablei mbeng min. Nan mng ong
nan nao mak njuh muk nan nao pablei krang luai sang daok jua. Nan mng nai
taluic tabiak di abaw saralang nan marai crang lathei aia hala panang ahar manang
di rim mata aia caik tuh pa-mbiah tak nan blaoh caik di dalam sang muk nan blaoh
nai taluic luak tama daok dalam abaw nan wek. Tel ong su muk nan wek marai sang
mboh lathei buh di salaw hala cih buh di huep ahar mng nang di rim mata buh
caik pak nan. Nan mng ong su muk nan lapa tian blaoh kieng huak. Baruw mng
muk nan ghak ong nan wek huec nda ka urang ngap i-niai di dalam lathei nan.
Baruw mng ong lipa tian lo ong nan di pang o ong nan [64] atak kal blaoh ong nan
huak ong nan huak sa pabah blaoh ong nan njak nym aiek di mboh mbuw hagaik
o. Nan mng ong huak abih dua pangin blaoh di mboh habar o baruw mng ong
nan jak muk nan huak. Dua ong muk nan huak di mboh habar o. Nan mng dua
ong muk nan huak je. Nan mng dak harei dak ong su muk nan nao truh nan mng
dak harei dak nai taluic nan tabiak di abaw nan marai crang lathei nan rei ral
mbeng yau nan l baruw mng ong su muk nan krak aiek nan mng mboh nai
taluic tabiak di abaw saralang nan blaoh daok buh lithei nan baruw mng ong su
muk paluai marai apan di tangin daok. Ong su muk nan aen tabuen pok caik ngaok
pha blaoh tangi lac [65] caow hai thei buh lithei buh ahar cih hala buh di hep pa-
ndiak aia buh caik tuh di patit blaoh caik di dalam sang ong mng dh tani mai. Nan
mng nai taluic ndem wek gam ndem gam hia ndem lac ong saong muk duen
dahlak mai raong dahlak dihu bruk hagaik blaoh kieng ngap ka ong saong muk nye
taka o dahlak tank lathei ngap ahar pa-ndiak aia cih hala pieh ka ong saong muk
mai mng mak njuh blaoh ong saong muk huak. Nan mng ong saong muk nan
mboh nai taluic nan siam binai l blaoh nai taluic nan cuk di tangin sa baoh karah
mata mah hadah siam l saong wak anyuk mah anyuk pariak bak tangin bak takuai
nan mng ong saong muk nan sanng lac mada po [66] aluah-tak-ala brei mai ka
ong saong muk nan. Baruw mng ong saong muk nan tangi nai taluic lac caow ngap
habar blaoh jieng lithei jieng ahar ralo ya ni. Nan nai taluic dom di daok hia baruw
mng ong saong muk nan tangi nai taluic lac habar kac blaoh caow hia l. Nan
mng nai taluic ndang wek lac dahlak su-aen l. Nan mng ong su muk nan tangi
nai taluic lac caow su-aen thei. Nan mng nai taluic ndem wek lac dahlak su-aen seh
su-aen chai. baruw mng ong saong muk nan ndem wek lac yah yau nan je luai ka
ong ngap lithung chai ka dom dam dara urang marai chai brah blaoh urang ndem
 Dalukal Cei Balaok La-u 231

pakr klao ka coaw jiong. Nan mng ong nan ngap lithung chai. Baruw mng dam
dara adaoh ayeng pakr [67] klao nan mng nai taluic dol tian di harei halei jua
urang nan nai taluic hia. Hajieng saong nai taluic hia l nan kayua hadar maik hadar
ama saong su-aen pasang baruw mng nai tangi ong saong muk nan lac di nagar ni
hu patao rei ong. Nan mng ong saong muk nan lac hu. Nan mng nai taluic tangi
lac patao nan hu ank rei. Ong su muk nan lac patao nan hu klau urang ank kumei
sa urang ank patao angan nai taluic nan kieng cei Balaok La-u blaoh cei Balaok La-
u ba ndik ahaok nao kak blaoh nai taluic tablait tangin laik karah mata mah cei
Balaok La-u tama dalam aia tasik blaoh nai taluic nan daman karah l blaoh nai
taluic klak drei tama [68] tasik aia tathik mblung matai dhit paje daok wek nai th
tabha saong nai kacua min. Nan mng nai taluic tangi lac cei Balaok La-u kaow daok
tak nan saong patao hai kieng kumei paje. Ong saong muk nan lac cei Balaok La-u
dom di daok hia harei lei jang hia malam lei jang hia taom thun mang ni dom di
daok hia. Leh pabah ong saong muk nan ndem blaoh nai taluic hia haduk nde yak
nde laik. Baruw mng ong saong muk nan tangi nai taluic lac habar kac ong ndem
buw tel angan cei Balaok La-u blaoh caow hia. Nai taluic lac ong ndem njep urang
hia su-aen hadiip nan dahlak druai l. Ong saong muk nan di thau lac tacaow nan
nai taluic hadiip cei Balaok La-u o. Ong saong [69] muk dom di aen tabuen lac
tacaow po aluah-ta-ala brei ka ong saong muk nan. Ong su muk nan di thau tacaow
nan nai taluic ank patao o. Nan mng nai taluic ndem wek saong muk saong ong
nan pa-ndar muk nan nao blei kabuak marai ka nai taluic ma-nyim sa saong dalah
ka muk nan nao pablei. Nan mng muk nan nao blei kabuak marai ka nai taluic ma-
nyim. Baruw mng nai taluic brei ka muk nan nao pablei. Blaoh nai taluic thuak
karah mata mah di tangin nai taluic brei ka muk nan cuk blaoh nai taluic kakei
saong muk nan pa-ndar muk nan juai nao pablei pak halei juai nao tama dalam
madhir patao [70] blaoh muk ew pablei baruw mng muk nan peng kadha tacaow
nan blaoh muk nan ba dalah nan nao pablei pak madhir patao. Baruw mng pa-
nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi lac thei ba hagaik pablei. Nan mng muk nan
lac dahlak ba dalah. Baruw mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk nao pathau saong
patao nan mng patao pa-ndar pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew muk nan ba dalah
marai ka patao blei baruw mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew muk nan marai.
Baruw mng patao pa-ndar muk nan mak dalah nan ka patao aiek. Bruw mng muk
nan mk dalah nan ka patao aiek. patao mboh dalah nan pok bingu dreh tangin nai
taluic ma-nyim l blaoh patao [71] haok aia mata blaoh patao ew po bia saong nai
kacua nai th tabha saong cei Balaok La-u marai aiek dalah muk nan. Baruw mng
abih drei dom urang nan marai aiek blaoh mboh dalah nan dreh tangin nai taluic
ma-nyim l bruw mng po bia hia saong cei Balaok La-u hia yah nai kacua saong nai
th tabha lijang hia rei. Baruw mng patao tangi muk nan lac thei ma-nyim dalah ni.
Muk nan ndem wek lac tacaow dahlak min. Patao tangi lac tacaow taglaoh di phik
232 Majid Yunos

hai lac tacaow habar. Baruw mng muk nan ndem wek lac di njep tacaow di phik
prn dahlak o tacaow dahlak duan min. Tak kal nan dahlak saong pasang dahlak
nao mak krang blaoh mahit sap kamar hia dalam abaw [72] saralang baruw mng
dua hadiip pasang dahlak mak abaw nan ba marai sang baruw mng tacaow dahlak
tabiak di dalam abaw saralang nan marai daok saong hadiip pasang dahlak blaoh
raong hadiip pasang dahlak. Muk nan ndem saong patao yau nan blaoh pa-ndar
muk nan caik dalah pak madhir patao ka pa-nraong iw pa-nraong hanuk khik blaoh
patao pa-ndar muk nan wek nao sang blaoh ba tacaow muk nan marai ka patao aiek
ka mng patao payaom dalah muk nan. Baruw mng muk nan kieng talabat patao
blaoh muk nan nao sang. Nan mng cei Balaok La-u maong mboh karah mata mah
muk nan cuk di tangin muk nan baruw mng cei Balaok La-u pa-ndar muk nan brei
karah nan ka cei Balaok La-u aiek baruw mng cei Balaok La-u ba karah nan nao ka
nai kacua saong nai th tabha krn. Baruw mng dua urang nai krn lac biak karah
cei Balaok La-u bruw mng cei Balaok La-u tuai klaon muk nan nao pak sang muk
nan. Baruw mng muk nan ba cei Balaok La-u nao mng jaik kieng tel sang muk
nan baruw mng nai taluic maong mboh cei Balaok La-u blaoh nai taluic tama
dalam sang muk nan blaoh daok dalam. Nan mng muk nan marai tel sang blaoh
muk nan ew nai taluic lac caow ley tabiak mai ka cei aiek nan mng nai taluic nan
lac cei halei kieng aiek dahlak blaoh tama dalam sang mai aiek halei tabiak nan
dahlak di tabiak o. Nan mng cei Balaok La-u krn sep nai taluic [74] baruw mng
cei Balaok La-u lakau di muk pa-ndar muk nan ba cei Balaok La-u tama sang nao
aiek. Baruw mng muk nan ba cei Balaok La-u tama nao aiek cei Balaok La-u nao tel
blaoh nai taluic klak drei di ngaok pha cei Balaok La-u blaoh nai taluic hia blaoh nai
taluic akhan wek saong cei Balaok La-u abih baoh panuec krung nai th tabha saong
nai kacua ngap laik karah nan tama tasik blaoh nai taluic huec di cei Balaok La-u
puec jhak baruw mng nai taluic klak drei tama tasik tuei klaon karah nan nai taluic
ndem abih baoh panuec baruw mng cei Balaok La-u jang hia yah nai taluic jang
hia. Baruw mng muk nan luei ka cei Balaok La-u saong nai taluic daok [75] hia
saong gep nyu dalam sang nan blaoh muk nan tabiak mai daok pak lingiw blaoh
muk nan saong ong nan daok sanng saong daok peng nai taluic ndem saong cei
Balaok La-u. Nan mng nai taluic saong cei Balaok La-u hia caok ndem puec saong
gep blaoh nai taluic saong cei Balaok La-u tabiak marai ndem saong dua ong muk
nan abih baoh panuec blaoh cei Balaok La-u ba ong saong muk nan saong nai taluic
marai sang cei Balaok La-u. Nan mng cei nan ba nai taluic marai tel sang blaoh cei
Balaok La-u tama madhir pathau saong patao. Nan mng patao saong po bia nduec
tabiak marai kuer di takuai nai taluic blaoh patao saong po bia nan hia nde gaok
nde glah. Halei nai th tabha saong nai kacua lijang hia mng gam hia gam huec di
[76] nai taluic. Nan mng abih drei pa-nraong iw pa-nraong hanuk saong abih drei
mik wa adei sa-ai urang marai aen di nai taluic di grep nagar marai aen. Baruw mng
 Dalukal Cei Balaok La-u 233

nai taluic ndem abih baoh panuec krung ru-mbah ri-mbp di dalam aia tathik habar
lijang nai taluic ndem abih. Baruw mng pa-nraong iw pa-nraong hanuk mik wa
adei sa-ai urang halei lijang haok ia mata ka nai taluic je. Bruw mng patao kaoh sa
binah palei brei ka ong saong muk nan bayar en ngai ong su muk nan. Blaoh patao
brei dalah krung nai taluic manyim nan ka muk nan. Blaoh patao brei ka ong saong
muk nan sa ratuh radaih padai saong sa ratuh jien blaoh tel patao luic rai cei Balaok
La-u [77] tagok rai jieng patao mayah hadei cei Balaok La-u luic rai nan ank Balaok
La-u tagok rai jieng patao wek.
 Ariya Cam-Bini
Hoa +atimah*

Ariya Cam-Bini nan sa baoh ariya mayut (th! tnh y"u. Ariya
ni hu 118 kanaing ariya (cu th!.
Ariya ni ac (co the ngap jieng dalam abad (the k%y XIX. Kayua
mboh ndong dom akhar panuec hu maluk gem baoh panuec Yuen:
r)u (ruw rU{cu 22...}; kh% (kh OK_ {cu 82};
l^ang xom (lang saom l!! Os {cu 91-92, 94...};
fang (ndang ! {cu 100...}; lo (laow Ol@ {cu 114}

Ariya ni hu pawah ngap jieng rilo baoh tapuk karei di gap, dom
kanaing-kanaing ariya (nhng cu th! dalam sa baoh sa baoh (mi
tapuk nan mboh oh dreh yau gap tra. Pieh pakhik ramik wek nm
krung ariya ni, saong pieh akhan wek ka abih grep drei, khaol dahlak
tok ruah pilih mk sa baoh dalam nyu ba tabiak pieh ka urang thau.
Tapuk ariya ni krung mang Thanh Phan palei Balap (Ph!c Nh!n,
taong tama dalam computer tuei danak dak (theo th t_, theo m so:
TP., N41.
Jang yuw abih ariya Cam bikan, ariya ni oh mada angan urang
panh tuak (tac gi%a. Min, ariya ni nan sa baoh ariya hu rilo urang thau
hamiit tel dalam bhap paran Cam drei.
Ariya Cam-Bani ndom bino (noi, k%" l_ai ka sa urang kamei
Cam Cuh khap di sa urang likei Cam Bini. Mayut ini, mayut biak
klaoh hatai, blaoh mai dua urang oh hu pataom saong gap. Am saong
amaik kamei nan klah anh, ngap ka dua urang hajieng ra-mbi ra-
mbp ka thar bi thar (khng noi het f_!c. Urang kamei nan klaoh
hatai ranam saong uranam (ng^!i y"u th!ng. Hajieng am amaik
nyu ataong nyu harei malam, min hatai nyu oh mada war subharriya
(ch)ong, v_!, ng^!i b_an f^!i. Kayua am amaik ataong saong ngap di

* Hoa +atimah l thnh vi"n nghi"n cu c%ua Ch!ng Trnh Th" Gi!i
M Lai-Th" Gi!i Fng D!ng.
236 Hoa +atimah

nyu ra-mbah lo ndei, prn yawa nyu abih di drei blaoh nyu matai.
Urang likei anit lo ka adei, tian nyu that saong kamei, nyu nao likau
mk atau ba mai ngap, ndam cuh. Apuei ghueh glaong tagok taom
hader, abih urang palei mai daok padeng pa-ndang (nhn, xem. Likei
nan nao yeng taom hader apuei, maong rup athaik kamei nyu apuei
daok mbeng, nyu caik wek sa kabon ariya, blaoh nyu kadau tam
dalam apuei, halar matai saong subharriya sa subik.
Mang ariya ni, mboh di gruk panh cuak (vi_"c sang tac ngap di
angaok dua urang (tr"n hai nhn v_t likei Bini saong kamei Cam hu
tawak pagem (co li"n quan dalam adat ca-mbac Cam Cuh saong Cam
Bini. Mayut dua urang ni di klah anh kayua amaik saong am. Ini,
ukan (khng ph%ai mai mang adat ca-mbac saong agama Cam oh brei
ka dua urang khing gep, kayua hu mboh jreh rei, di nagar Pandarang-
Campa , dalam adat ca-mbat Campa, anak Cam saong anak Cam,
anak Bini saong anak Bini jang ngap klah anh dreh yau nan rei. Jhak
saong siam ngap yau sibar (du the n^ao, ariya ni jang hu brei ka
urang thau lac: Dom dam dara Cam (Cam Cuh, Cam Bini... oh mada
ka-ndah gap di adat ca-mbat saong di agama. Min ka-ndah biak nao
(th_t ra mai mang dom urang sanng kahria oh njap libik, kayua yau
nan, dalam sastera Cam (V&n H_oc Ch&m jang hu ew lac:

Cam saong Bini hake kan,

Hamu sa karan, aia sa balaok.
c* OS# b^nfl hOk k,
hmU_ S_ kr, aY_ S_ bOl@,,

Cam saong Bini hu min,

Thei lac onkhin, duis-sak nyu ndoa.
c* OS# b^nfl hU m^,
T l oK^, dV^s zU_ V_,,

a_rfly_ c* bflnfl*
 Ariya Cam-Bini 237

1 nfl a_rfly_ A v,
pnH b_ tbY, pYH k_ r_ p!!,,
1. Ni ariya ai wak,
panh ba tabiak, pieh ka ra peng,,

2 myU RdH yU nfl a hl!,

kU Q ObL@H pd!, Od* ay_M,,
2. mayut dreh yau ni aey haleng,
kau ngap blaoh padeng, dom ayaman,,

3 an^ OS# rN* OkL@H Rp,

hOk dm, !! OS# aQV,,
3. anit saong ranam klaoh prn,
hak daman, mbeng saong anguei,,

4 kU hV _ k c O* cV,
kL kU mtV, lV w_rH,,
4. kau huec nda ka cei ndom ca-mbuai,
klak kau matuei, luai para-mbah,,

5 kU o_ kL N aH,
kU hV dfl gH, am OS# am_,,
5. kau o klak nai ah,
kau huec di gah, amaik saong ama,,

6 c l tY kU ORp# k_ h_,
am OS# am_, kU V_ S_ gH,,
6. cei ley tian kau praong ka h,
amaik saong ama, kau ndua sa gah,,

7 c l kU bY yU nfl b aH,
T Rd rH, o_ b^ pyU,,
7. cei ley kau biai yau ni baik ah,
then drei ra-mbah, o bik payau,,
238 Hoa +atimah

8 ad l am am_ o_ TU,
kU cY^ V_ mlU, g g r OkL@,,
8. adei ley amaik ama o thau,
kau ciip ndua maluw, gep gan ra klao,,

9 g g r_ O* Ot t,
kU jV al_ tk, tm_ bflnfl,,
9. gep gan ra ndom tok tai,
kau juak ala takai, tama Bini,,

10 S! SV c^H in_g^r,
Ot d kj!, Ow g S_ gH,,
10. sang suer cih inagiray,
taom der kajang, pok gar sa gah,,

11 myH l mt kU kLH,
On@ aK^rH, Ot v SU kU,,
11. mayah lac matai kau klah,
nao akhirah, taom wek su kau,,

12 yH pDfl b kLU b pLUH,

Rd a kU bUH, pK k_ Ow,,
12. yah padhi bak klau bak pluh,
drep ar kau buh, pakhat ka po,,

13 an^ OS# rN* ORp# Ol_,

l^kU D dfl Ow, Ot S_ an^H,,
13. anit saong ranam praong lo,
likau dher di po, taom sa anih,,

14 bY tY dhL OkL@H c^H,

jY! S_ an^H, OkL# TU k_ Ow,,
14. biak tian dahlak klaoh cih,
 Ariya Cam-Bini 239

jieng sa anih, klaong thau ka po,,

15 pOnV O* tk^ jY! rOl_,

kj kOr_, OkL# hl tp,,
15. panuec ndom takik jieng ralo,
kajap karo, klaong halar tapak,,

16 dhL O* in_ p! bY,

am_ mh^, e m tzfl,,
16. dahlak ndom in peng biak,
ama mahit, ew mai tanyi,,

17 kU mh^ dfl ur! O* yU nfl,

l h_ K dfl, l^k bflnfl,,
17. kau mahit di urang ndom yau ni,
lac h khap di, likei Bini,,

18 Op@H Ot# dhL cY^ r,

Oj@H g hv, cY^ dfl p^,,
18. paoh taong dahlak ciip rei,
jaoh gai hawei, ciip di pa-ndik,,

19 lOQ ^H hOl ObL@H p^,

mdH m gn^, Oc@ rU dfl tY,,
19. la-ngaom ndih halw blaoh pik,
madeh mai ganik, caok ruw di tian,,

20 N jH kU rU dfl tY,
RbU RkU kU BY, Q v ab^H,,
20. nan jeh kau ruw di tian,
bruk krung kau bhian, ngap war abih,,

21 tm_ S! kU bH Oc ^H,
hd m ab^H, ObL@H k cNU,,
240 Hoa +atimah

21. tama sang kau bah cw ndih,

hader mai abih, blaoh kaik canuw,,

22 v! RgU sn! ObL@H rU,

hd m! Od*, dfl ht rk,,
22. wang gruk sanng blaoh ruw,
hader mang dom, di hatai rakak,,

23 SUA Ol_ oH TU K^ Q,
kU t PU Rh, Q T pyV_,,
23. su-aen lo oh thau khing ngap,
kau tak phun hrak, ngap thaik payua,,

24 Rk tU in_ ^H jV_,
kU lV_ ^ pg_, ObL@H On@ r^v!,,
24. krak tuk in ndih jua,
kau lua ndik paga, blaoh nao riweng,,

25 kU On@ OH c ^H jV_,
tO@H aY_ mt_, dV^s dfl hg,,
25. kau nao mboh cei ndih jua,
tanjaoh aia mata, duissak di hagait,,

26 tm_ gL! adU c ^H,

kU Ow aOk@ al^H, ORc OQ@ P_,,
26. tama gleng aduk cei ndih,
kau pok akaok alih, crong ngaok pha,,

27 kU kV tkV ObL@H hY_,

tO@H aY_ mt_, kU pc,,
27. kau kuer takuai blaoh hia,
tanjaoh aia mata, kau njep pacei,,

28 kU a dfl aY_ lflS,

 Ariya Cam-Bini 241

kU kL Od* hr, tY d l^w_,,

28. kau aek di aia lisei,
kau klak dom harei, tian dak lipa,,

29 sn! Rg g^Ol# Rg DV_,

sn! k_ Br^y_, c Od@ hk^,,
29. sanng grep gilaong grep dhua,
sanng ka bharriya, cei daok hakik,,

30 S_ ! c hk^ rV,
r rU dhL, Oy cOY,,
30. sa mbeng cei hakik ruak,
raiy rup dahlak, yaom nde ca-nding,,

31 gV b_ l^S m hV,
hd m tTV, Rs aY_ mt_,,
31. guen ba lisei mai huak,
hader mai tathuak, sraiy aia mata,,

32 v! RgU dhL Od@ hY_,

VH Ol_ g^l_, o_ RdH ur!,,
32. wang gruk dahlak daok hia,
mbuah lo gila, o dreh urang,,

33 kU Ow O pt kM!,
S_ j* ah, l^u_ kM!,,
33. kau pok mbon patei kamang,
sa jam ahar, li-u kamang,,

34 dhL O ab^H Rg y!,

tMY_ dfl L!, S_ Rd pb,,
34. dahlak mbon abih grep yang,
tamia di mblang, sa drei pabaiy,,
242 Hoa +atimah

35 uk OkL# O k_ RT,
S_ Rd pb, pK k_ Ow,,
35. ukan klaong mbon ka thraiy,
sa drei pabaiy, pakhat ka po,,

36 S^b K^ kj kOr_,
l^kU ayUH dfl Ow, Rd o_ dm,,
36. siber khing kajap karo,
likau ayuh di po, drep o damn,,

37 mh^ l c hU_ Rp,

N m! l^n!, ad On@ rv!,,
37. mahit lac cei hu prn,
nan mang linng, adei nao raweng,,

38 bH ! in_ cU t,
dV^s hg, ObLH m S_ Rd,,
38. bah mbeng in cuk taik,
duissak hagait, blaoh mai sa drei,,

39 hd RkU pnV c kk,

hjY! M S_ Rd, tU RkH ml*,,
39. hader krung panuec cei kakei,
hajieng mai sa drei, tuk krh malam,,

40 l^kU Rd dfl c On@ S!,

l^OM# Od@ tRg!, dfl RkH jl,,
40. likau drei di cei nao sang,
limaong daok tagrang, di krh jalan,,

41 dhL Od r^OM# OV On@,

dhL dV a, aV aY_ mt_,,
41. dahlak dw rimaong nduoc nao,
dahlak duei aw, uak aia mata,,
 Ariya Cam-Bini 243

42 pl OkL@ dhL Od@ hY_,

r^OM# M tPY_, Ok OH sgL!,,
42. palaik klaon dahlak daok hia,
rimaong mai taphia, k mboh sagleng,,

43 N m! in_ pH !!,
dhL Od@ g^!, ObL@H lV_ tm_,,
43. nan mang in peh mbeng,
dahlak daok gi-ndeng, blaoh lua tama,,

44 tm_ o_ k_ t dU,
in_ ptU, hV _ mdH,,
44. tama o ka tel duk,
in patuk, huec nda madeh,,

45 ap dfl p!! dV pH,

am_ aM mdH, e M tzfl,,
45. apan di pa-mbeng duei peh,
ama amaik madeh, ew mai tanyi,,

46 On@ Ot@ M ObY nfl,

dhL NH srfl, l On@ mi^,,
46. nao tao mai bin ni,
dahlak naih sari, lac nao ma-ik,,

47 ml ^H sn! Or# P^,

kU kL VH l^Q^, o_ dV pOt ,,
47. malam ndih sanng raong phik,
kau klaik mbuah li-ngik, o duei pataom,,

48 kU VH k Ol_ k_ Os ,
zU Od@ pOr#, kU dfl in_,,
48. kau mbuah kar lo ka saom,
244 Hoa +atimah

nyu daok paraong, kau di in,,

49 kU VH Ol_ dfl h_,

hV o_ tm_, ^H j! o_ v,,
49. kau mbuah lo di h,
huak o tama, ndih jang o wer,,

50 kU Rk tU in_ v jV_,
a Br^y_, M ObL@H tm_,,
50. kau krak tuk in wer jua,
aey bharriya, mai blaoh tama,,

51 pbH ! kp^ dV_ gH,

v c rH, cY^ dfl mt,,
51. pabah mbeng kapik dua gah,
wey cei ra-mbah, ciip di matai,,

52 yH l pc Sfl M,
cY^ dfl mt, ^H S_ lb!,,
52. yah lac pacei si mai,
ciip di matai, ndih sa labang,,

53 kU hl T cY^ mt,
hl k_ SN, tY kU o_ kL,,
53. kau halar then ciip matai,
halei ka sanai, tian kau o klak,,

54 kU cY^ dfl in_ b c,

kU cY^ dfl hv, in_ Op@H Ot#,,
54. kau ciip di in baik cei,
kau ciip di hawei, in paoh taong,,

55 l^m_ hv Oj@H Or#,

in_ kU Ot#, g^r dfl g!,,
 Ariya Cam-Bini 245

55. lima mbaik hawei jaoh raong,

in kau taong, girak di geng,,

56 ObL@H N e pl M,
g ur! d, an^ tV l^kU,,
56. blaoh nan ew palei mai,
gep urang dai, anit tuei likau,,

57 in_ Q K^ w_mlU,
S_ ! dhL l^kU, O* tp,,
57. in ngap khing pa-maluw,
sa mbeng dahlak likau, ndom tapak,,

58 cN U in_ kU yV,
ObL@H m g^r, dfl g! ctU,,
58. canak mbuk in kau yuak,
blaoh mk girak, di geng catul,,

59 hO@H dfl hv cd,

hO@H dfl hr, M tV tkV,,
59. ha-ndaoh di hawei cadaik,
ha-ndaoh di haraik, mai tuak takuai,,

60 g^r ObL@H in_ o_ lV,

am_ aM l, rH T dhL,,
60. girak blaoh in o luai,
ama amaik ley, ra-mbah then dahlak,,

61 TH am_ On@ hV,

am_ l kU t, K^ w_mt,,
61. thah ndaw ama nao huak,
ama lac kau tak, khing pamatai,,

62 N jH ur! OV M,
246 Hoa +atimah

mbLH m g, kL lV S_ gH,,
62. nan jeh urang nduoc mai,
mablah mak gai, klak luai sa gah,,

63 rH T dhL Ol_ aH,

aM am_ w_clH, kU c dfl c,,
63. rambah then dahlak lo ah,
amaik ama pacalah, kau caik di cei,,

64 N jH zU e Rg Rd,
a K dfl Rd, in_ TV ab^H,,
64. nan jeh nyu ew grep drei,
aw khan di drei, in thuak abih,,

65 mt kU hl cY^ ^H,
hl k_ l^p^H, kU j! o_ kL,,
65. matai kau halar ciip ndih,
halei ka lipih, kau jang o klak,,

66 mt N kU OgY t,
tY j! o_ kL, v Ow l^Q^,,
66. matai nai kau giem tanjak,
tian jang o klak, wey po lingik,,

67 t TU ht lV P^,
Ot# v p^, pV v mlU,,
67. tel thun hatai luak phik,
taong wer pandik, puec wer maluw,,

68 sn! M ab^H Rg DV_,

! aY_ mt_, Oc@ e l^Q^,,
68. sanng mai abih grep dhua,
mbeng aia mata, caok ew lingik,,
 Ariya Cam-Bini 247

69 in_ dhL m g,
yH c OkL@H ht, M p in_,,
69. in dahlak mak gai,
yah cei klaoh hatai, mai pan in,,

70 in_ l L a k_,
kU C ^ pg_, ObL@H tm_ pkLH,,
70. in laik mblaik n ka,
kau chait ndik paga, blaoh tama paklah,,

71 tlH ObL@H kU Rb K ,
pkLH N c, kU cY^ al_,,
71. talaih blaoh kau brei khan mbaik,
paklah nai caik, kau ciip ala,,

72 nfl jH mt v c,
mt dfl hv, in_ aOt#,,
72. ni jeh matai wey cei,
matai di hawei, in ataong,,

73 l^m_ hv Oj@H Or#,

hO@H g Oj#, Op@H g ki^,,
73. lima mbaik hawei jaoh raong,
ha-ndaoh ger jaong, paoh gan ka-ing,,

74 Op@H m^ kU v! sn!,
g ki^, kj mt,,
74. paoh min kau wer sanng,
njep gan ka-ing, kajaik matai,,

75 pcH P^ p^ ht,
hO@H dfl g, Oj dfl aOk@,,
75. pacah phik pa-ndik hatai,
ha-ndaoh di gai, jk di akaok,,
248 Hoa +atimah

76 in_ OS# am_ hY_ Oc@,

rv dfl aOk@, OH Od* drH,,
76. in saong ama hia caok,
rawek di akaok, mboh dom darah,,

77 v gL dhL v v_,
OH Br^y_, OkL# p hl,,
77. wer glai dahlak wey wa,
mboh bharriya, klaong pak halei,,

78 kU OH S_ ur! km,
oH hU a dfl Rd, hY_ On@ p OQ@,,
78. kau mboh sa urang kamei,
oh hu aw di drei, hia nao pak ngaok,,

79 kU On@ OH N Od@ hY_,

dfl al_ PU hr_, t t r^H,,
79. kau nao mboh nai daok hia,
di ala phun hara, tat tey ri-mbah,,

80 K dfl ki^ S_ bLH,

a t prH, j! yU o_ hU,,
80. khan mbaik di ka-ing sa blah,
aw taik parah, jang yau o hu,,

81 ur nfl kU cY^ OS# h_,

a j! o_ hU, in_ pOr#,,
81. urak ni kau ciip saong h,
aw jang o hu, in paraong,,

82 jOm@ k kU pH dfl Or#,

c l L OM#, T OK_ r^H,,
82. jamaok kaik kau pah di raong,
 Ariya Cam-Bini 249

cei ley mblak maong, then kho ri-mbah,,

83 kU bY yU nfl b aH,
k_ T Rd r^H, Od* TU m! nfl,,
83. kau biai yau ni baik ah,
ka then drei ri-mbah, daom thun mang ni,,

84 wlH c* S_ gH bflnfl,
Ok BY yU nfl, t t S_ Rd,,
84. palah Cam sa gah Bini,
k bhian yau ni, tat tey sa drei,,

85 dhL bY yU nfl b c,
On@ dVH hd, dH tY l^w_,,
85. dahlak biai yau ni baik cei,
nao duah hadai, deh tian lipa,,

86 sn! M dfl Rg aDV_,

tO@H aY_ mt_, dfl PU hb,,
86. sanng mai di grep adhua,
tanjaoh aia mata, di phun habei,,

87 hOk kU BY nfl r,
kl hb, ! tV rH,,
87. hak kau bhian ni rei,
kalei habei, mbeng tuei ra-mbah,,

88 kU d VH dfl T o_ aH,
k_ T r^H, m! Od@ dfl gL,,
88. kau dak mbuah di thei o ah,
ka then ri-mbah, mang daok di glai,,

89 hOk k dhL hU BY,

g g ur!, TU c dfl kU,,
250 Hoa +atimah

89. hak kan dahlak hu bhian,

gep gan urang, thur caik di kau,,

90 N ObL@H sn! M rU,

hd k_ r^bU, TU o_ v,,
90. nan blaoh sanng mai ruw,
hader ka ribuw, thun o wer,,

91 kU VH Ol_ dfl tY l! Os ,
in_ kU g^On#, ObL@H tY hb,,
91. kau mbuah lo di tian lang saom,
in kau ginaong, blaoh tian habak,,

92 l!! Os ur! k bY,

v! m dhL, dfl S! in_,,
92. lang saom urang kan biak,
wang mak dahlak, di sang in,,

93 N jH pc kU hY_,
v Br^y_, hl cY^ mt,,
93. nan jeh pacei kau hia,
wey bharriya, halar ciip matai,,

94 l! Os ur! OV M,
Op@H w_mt, p aRM,,
94. lang saom urang nduoc mai,
paoh pamatai, pa-ndem a-mraik,,

95 p s_r_ aRM ! bY,

in_ Ot# dhL, ml* hr,,
95. pa-ndem sara a-mraik ndang biak,
in taong dahlak, malam harei,,

96 am_ Ot# ObL@H tzfl v r,

 Ariya Cam-Bini 251

in_ m hv, M S_ gl,,

96. ama taong blaoh tanyi wek rei,
in mak hawei, mai sa galem,,

97 am_ Ot# in_ pV kL,

h_ bY mr, J p s_r_,,
97. ama taong in puec klak,
h biak marak, jhak pa-ndem sara,,

98 N jH rU jY! l^k_,
rv hY_, ObL@H e l^q^,,
98. nan jeh rup jieng lika,
rawek njep hia, blaoh ew lingik,,

99 tOg d! dhL p^,

m j^H a c^, aV aY_ mt_,,
99. tagok deng dahlak pa-ndik,
mak jih aw cik, uak aia mata,,

100 thU rU dhL bY !,

g g ur!, j! o_ an^,,
100. tahu rup dahlak biak ndang,
gep gan urang, jang o anit,,

101 l^k_ OS# thU o_ D^,

l! Os o_ an^, Rd k K^ Od@,,
101. lika saong tahu o dhit,
lang saom o anit, drei kan khing daok,,

102 am_ dfl Ob OH O@,

Ot# RtUH tOl@, rU kU ab^H,,
102. ama di bl mboh mbaok,
taong truh talaok, rup kau abih,,
252 Hoa +atimah

103 tm_ S! dhL K^ ^H,

rU Ol_ l^p^H, dfl rY& hr,,
103. tama sang dahlak khing ndih,
ruw lo lipih, di riim harei,,

104 nfl jH cn_U hv,

an^ rU pc, r rU dhL,,
104. ni jeh canu hawei,
anit rup pacei, raiy rup dahlak,,

105 myH l l^w_ K^ hV,

yH l hk, o_ b pq^,,
105. mayah lac lipa khing huak,
yah lac hakak, o bak pangin,,

106 yH On@ hp c rY!,

yH l hjY!, ! OS# aQV,,
106. yah nao hapak cei rieng,
yah lac hajieng, mbeng saong anguei,,

107 yH l l^q^ K^ dV,

hjY! Od@ mtV, l! Os o_ an^,,
107. yah lac lingik khing duei,
hajieng daok matuei, lang saom o anit,,

108 mt SN kU cUH D^,

yV_ tY kU an^, cV jY! a_rfly_,,
108. matai sanai kau cuh dhit,
yua tian kau anit, cuak jieng ariya,,

109 pjH N pjH cY& h!,

kU Q cUH a, r Oc hg,,
109. pajaih nai pajaih ciim heng,
kau ngap cuh aem, rep cng hagar,,
 Ariya Cam-Bini 253

110 pjH cUH mrU pt,

r Oc hg, S! SV ptH,,
110. pajaih cuh marup pater,
rep cng hagar, sang suer pataih,,

111 cUH N Om# bY l^gH,

S! SV ptH, Rj OB kU l,,
111. cuh nai maong biak ligaih,
sang suer pataih, jrai bhong kau laik,,

112 pp Ob# pOa@ b^k,

cOk M pj, OZ aY_ mr,,
112. papan baong pa-aok bikaik,
cakong mai pajaik, nyaom aia marat,,

113 hl_ c jg w ,
cOk M pj, ObL@H bUH l^Om@,,
113. hala car jagak pak mbaik,
cakong mai pajaik, blaoh buh limaow,,

114 cUH a aM o_ Ol@,

cY& h! l^Om@, On@ b_ jl,,
114. cuh aem amaik o laow,
ciim heng limaow, nao ba jalan,,

115 * cUH kN bY !,
bsH rl!, bUH t kb,,
115. ndam cuh kanai biak ndang,
basaih ralang, buh tal kabaw,,

116 cOk Ob# kN b_ On@,

dhL O@H dfl a, ObL@H tV hd,,
116. cakong baong kanai ba nao,
254 Hoa +atimah

dahlak ndaoh di aw, blaoh tuei hadei,,

117 hl_ c cUH kN kU hY_,

kU kL a_rfly_, ObL@H C tm_,,
117. hala car cuh kanai kau hia,
kau klak ariya, blaoh chait tama,,

118 apV ! ab^H g dV_,

a Br^y_, OkL@H ht OS# g,,,
118. apuei mbeng abih gem dua,
aey bharriya, klaoh hatai saong gep,,,
 Etienne Aymonier
Chuy"n gia f^u ti"n v^" lch s%
v n^"n v&n minh Champa

Po Dharma

Sinh ngy 2 thang 1 n&m 1844 t_ai Le Chatelard, mi^"n nam

C_ng Ho Phap, ng Etienne +ranois Aymonier b f_ng vi"n qun
dch v ph_uc v_u cho trung fon 54 vo ngy 3 thang 7 n&m 1862. Sau
fo ng ta f_!c ttuy%"n c% vo Saint Cyr, m_t tr^!ng qun s_ n%i ti"ng
c%ua Phap. Sau khi tt nghi_"p, ng ta f_!c th&ng chc Chu%n Uy ph_uc
v_u cho trung fon 2 Thu%y Qun L_uc Chi"n c%ua qun f_i vi"n chinh
Phap %! Fng D!ng, v f% b_ %! Saigon vo ngy 19 thang 10 n&m
1869. F l m_t nh qun s_ chuy"n nghi_"p, Aymonier khng thich
cho l&m vai tr th_u f_ng c%ua mnh trong ngh^" qun f_i %! Fng
D!ng. Ly lch c%ua ng ta f_!c ghi nh_n vo ngy 7 thang 11 n&m
1870 hi_"n cn lu tr t_ai Aix en Provence f chng minh r r_"t fi^"u
ny.

S_ nghi_"p qun s_ v cng trnh nghi"n cu

N&m 1870, luc fo ng ta vo kho%ang 26 tu%i, Aymonier f_!c

b% nhi_"m f%" fi^"u hnh cng vi_"c hnh chanh fa ph!ng %! Tr Vinh.
Sau fo f_!c b% nhi_"m v!i chc v_u Ph_u Ta cho J. Moura, quan ton
quy^"n Phap Thu_c %! v!ng quc Kampuchea v cng l m_t nh
chinh tr rt chu tm v^" vi_"c nghi"n cu khoa h_oc c%ua x Kampuchea
ny. N&m 1874, Aymonier tr%! l_ai H Ti"n f%" f%am trach vn f^" bi"n
gi!i trong khu v_c ny. Cng nh^! s_ thng sut ti"ng Kampuchea, ng
ta tr%! thnh gi%ang vi"n d_ay ti"ng Kampuchea trong tr^!ng b% tuc dnh
cho cng chc cao cp Phap t_ai fng D!ng vo n&m 1875. Cng vo
n&m 1875, ng ta ki"m c%a chc t%ng th ky Phap Thu_c %! v!ng quc
ny. T^ ngy 8 thang 7 n&m 1875 f"n ngy 2 thang 7 n&m 1876, l_!i
d_ung ngy ngh%i h b"n Phap, ng ta hon thnh hai cun sach mang
ch%u f^" Khai Ni_"m V^" Kampuchea xut b%an vo n&m 1875 v Fa D
Kampuchea xut b%an vo n&m 1876.
258 Po Dharma

Tr%! v^" Saigon vo ngy 2 thang 8 n&m 1876, ng ta f_!c b%

nhi_"m v!i chc v_u Ph_u Ta Ton Quy^"n Phap %! Kampuchea. Ngy 9
thang 1 n&m 1878, ng tr%! thnh giam fc tr^!ng quc gia hnh chanh
b% tuc Phap. Ngy 6 thang 1 n&m 1879, ng l ng^!i thay m_&t Quan
Ton Quy^"n Phap %! Kampuchea.
Ngy 20 thang 5 n&m 1881, ng ta v^" ngh%i h b"n Phap. Trong
th^!i gian ny, ng ta th^!ng l"n di"n fn h_i th%ao khoa h_oc f%" trnh
by v^" nhng t li_"u qui gia v^" bia fa m ng ta f tm thy f^u ti"n %!
Fng D!ng. ^Ngoi ra, ng ta cng y"u c^u chinh quy^"n Phap n"n
ti"p t_uc phat tri%"n m_anh m cng vi_"c nghi"n cu ny. N&m 1882, ng
ta f_!c b% nhi_"m f%" fi^"u hnh ch!ng trnh kh%ao sat khoa h_oc t^
thang 3 n&m 1882 f"n thang 6 n&m 1883 t_ai Kampuchea, v t^ thang 7
n&m 1883 f"n thang 9 n&m 1884 t_ai L^ao v Thai Lan; cui cng t^
thang 12 n&m 1884 f"n thang 7 n&m 1885 t_ai khu v_c Champa.
Trong sut 42 thang tr^!i, ng ta sng hon ton trong r^ng su
n!c f_c f%" kh%ao sat ton di_"n nhng di tich lch s%, ghi chep ton b_
nhng g co li"n quan f"n nhn ch%ung h_oc, x h_i h_oc hay l ghi chu
nhng bi"n c chinh tr trong khu v_c ny. M_t thi d_u fi%"n hnh, ch%i
trong vng 7 thang %! Champa, Aymonier f ghi chep 14 t__p s% tay c%ua
mnh.
Tr%! v)e Phap ngh%i h trong m_t th^!i gian, Aymonier tr%! l_ai Fng
D!ng gi chc quan ton quy^"n t%inh Bnh Thu_n vo ngy 13 thang
3 n&m 1886. V^a m!i nh_m chc, ng ta ph%ai f!ng f^u chng l_ai
Phong Tro C^n V!ng f chi"m c t%inh Bnh Thu_n. Chinh v th",
cng tac nghi"n cu khoa h_oc Champa c%ua ng ta b fnh tr_". L m_t
nh qun s_, m_&t d qun linh c%ua ng ta th_t it %oi, nhng co s_ h% tr_!
nhn dn Champa th^!i fo, Aymonier f fanh fu%i tn qun C^n
V!ng v lm ch%u tnh hnh T%inh Bnh Thu_n vo thang 8 n&m 1886.
Ti"c thay, vo ma xun n&m 1887, ng ta l_ai lm bnh n_&ng, n"n ph%ai
l"n f^!ng f%" f_!c fi^"u tr trong nh th!ng %! H^ng Kng, sau fo ng
ta sang Phap vnh vi"n vo ngy 27 thang 7 n&m 1887.
Hai n&m sau, ng ta f_!c b% nhi_"m f%" gi chc F_ai Di_"n Trung
K^y v B&c K^y trong cu_c tri%"n lm quc t" %! Paris vo n&m 1889. Sau
fo, ng ta tr%! thnh giam fc tr^!ng hnh chanh Phap Thu_c. L_!i
d_ung c! h_i ny, ng ta t_p trung tt c%a t li_"u f thu th_p f%" gop
ph^n vo vi_"c nghi"n cu khoa h_oc c%ua mnh. Trong sut th^!i gian
 Etienne Aymonier 259

ny, ng ta dnh m_oi n% l_c f%" nghi"n cu v^" dn t_c Ch&m v v!ng
quc Champa. Cng trnh nghi"n cu f^u ti"n fo l V&n Ph_am Ch&m
xut b%an vo n&m 1889. Fy l cun sach f^u ti"n v^" ngn ng Ch&m
vn cn lu hnh cho f"n hm nay. Hai n&m sau, ng ta xut b%an hai
bi khoa h_oc nhan f^" Ng^!i Ch&m v^a tn giao . Fy l bi f^u ti"n v^"
t% chc x h_i v tn giao ng^!i Ch&m v nht l nhng d bi_"t tin
ng!ng gia hai c_ng f^ng Ch&m Ahier v Ch&m Awal trong khu v_c
Phanrang v Phanri. Cng vo n&m 1891, ng ta hon thnh cun sach
M%! f^u nghi"n cu v^" bia fa b^&ng ti"ng Ch&m xut b%an b%!i Journal
Asiatique. Qua cun sach ny, ng ta f chng minh s! kh%!i v^" n^"n
t%ang lch s% Champa v nht l trnh by khai quat v^" ti"ng Ch&m c%
kh&c tr"n bia fa. Trong nhng n&m sau, ng ti"p t_uc nghi"n cu nhng
b%an v&n bia fa Champa f_!c su t_p b%!i quan ton quy^"n Phap %!
Qung Nam t"n l C. Paris. N&m 1906, ng ta v A. Cabaton xut b%an
cun t_ fi%"n Ch&m-Phap. Fy l m_t cun t_ fi%"n co m_t gia tr khoa
h_oc f tr%! thnh m_t kim ch%i nam cho nhng nh nghi"n cu v^"
Champa cho t!i hm nay.
Qua bi gi!i thi_"u ny, Aymonier f gop ph^n to tac trong cng
trnh nghi"n cu khoa h_oc %! Fng D!ng. ng ta l nh ti"n phong
f^u ti"n nghi"n cu v^" Kampuchea v Champa. Cng trnh m khng
ai qu"n f_!c fo l ng l ng^!i sang l_p vi"n ch!ng trnh nghi"n cu
v&n bia Kampuchea v Champa, m_t t li_"u v^a qui gia, v^a c! b%an
trong cng tac tm hi%"u n^"n t%ang lch s% v n^"n v&n minh Fng
D!ng.
Cho f"n hm nay, tt c%a nhng nh nghi"n cu v^" Fng Nam A
f^"u bi"t v^" t li_"u khoa h_oc c%ua Aymonier. Nhng nh nghi"n cu v^"
Ch&m vn coi hai cun sach V&n Ph_am Ch&m v T_ Fi%"n Ch&m-Phap
l t li_"u c! b%an trong cng trnh nghi"n cu v^" v!ng quc Champa.
Ri"ng v^" dn t_c Ch&m, ng ta vn l m_t fa con trong f_ai gia fnh
ng^!i Ch&m hm nay, v d sao fi na ng ta cng l cha ru_t c%ua ng
B Thu_n %! Phan Ri, m_t trong nhng tri thc t"n tu%i %! lng Ch&m.
Aymonier f ch"t, nhng t"n tu%i ng ta vn cn sng trong v&n
ch!ng Ch&m, nht l qua bi th! nhan f^" Po Prang m tri thc Ch&m
ai cng f^"u bi"t f"n.

Nghi"n cu khoa h_oc f xut b%an

260 Po Dharma

1881 Recherches et Mlanges sur les Chams et les Khmers, Saigon

(Imprimerie du Gouvernement) 1881, 2 Fascicules (34 v 22
trang). Bi ny cng f&ng trong t_ap chi Excursions et
Reconnaissances IV-10 (1881), trang. 167-186.
(Nghi"n cu v kh%ao sat v^" ng^!i Ch&m v Khmer. Fy l bi
nghi"n cu khoa h_oc f^u ti"n c%ua Aymonier v^" Kampuchea.
Ph^n th hai, ng ta nghi"n cu v^" m_t bia fa ti"ng Ch&m %!
Dambang Dek, thu_c t%inh Kompong Siem %! Kampuchea, v^a
nht l nghi"n cu v^" ch vi"t v ti"ng noi Ch&m.

1885 Les Chams, trong Revue d'Ethnographie IV (1885), trang:

158-160.
(Ng^!i Ch&m. Bi nghi"n cu rt l s! l_!c.

1885 Lettre de M. Aymonier au Gouverneur de la Cochinchine sur

son voyage au Binh-thun, trong Excursions et
Reconnaissances IX-22 (1885), trang: 247-254.
(Th c%ua ng Aymonier g%!i cho Quan Ton Quy^"n Phap %!
Fng D!ng li"n quan f"n cu_c vi"ng th&m c%ua ng ta %! t%inh
Bnh Thu_n. Fy l t li_"u f^u ti"n noi v^" bi"n gi!i c%ua khu
v_c Panduranga.

1886 Notes sur l'Annam : I . Le Binh-thun; II . Le Khanh-hoa,

trong Excursions et Reconnaissances IX-24 (1885), trang:
199-340; XI-26 (1886), trang: 179-208; XII-27 (1886), trang:
5-20.
(Chu thich v^" Annam: I. T%inh Bnh Thu_n, II. T%inh Khanh
Ha. Fy l b%an t^!ng trnh v^" cng trnh kh%ao sat trong hai
khu v_c c%ua Champa. Trong bi ny, tac gi%a kh%ao t%a nhng s_
ki_"n fa d, nhn ch%ung v nht l nhng di tich lch s% trong
hai t%inh ny.

1890 Lgendes historiques des Chams, trong Excursions et

Reconnaissances XIV-32 (1890), trang: 145-206.
 Etienne Aymonier 261

(Truy^"n thuy"t lch s% Ch&m. D_a tr"n bi nghi"n cu nhan f^"

''Bi"n ni"n s% Ch&m (sakaray dak rai patao cam'' f&ng vo n&m
1889, tac gi%a cho r^&ng nhng t li_"u lch s% Ch&m vi"t tr"n giy
khng co gia tr lch s%, v no khng ph h_!p v!i nhng d ki_"n
m bia fa hay t li_"u Vi_"t Nam cung cp. Quan fi%"m ny f b
bac b%o trong cac bi nghi"n cu c%ua ng E.M. Durand, P-B La-
font v Po Dharma.

1891 Les Tchames et leurs religions, trong Revue d'Histoire des Re-
ligions XXIV (1891), trang: 187-237 et 261-315.
(Ng^!i Ch&m v Tn Giao c%ua h_o. Fy l bi nghi"n cu s!
l_!c f^u ti"n v^" tn giao v t% chc x h_i c%ua ng^!i Ch&m.

1891 Premire tude sur les inscriptions tchames, trong Journal

Asiatique XVII-1 (1891), trang: 5-86.
(Nghi"n cu f^u ti"n v^" v&n bia Ch&m. Fy l bi ti"p ni v!i
nhng cng trnh nghi"n cu v^" bia fa Champa m ng A.
Bergaigne f f&ng trong t_ap chi Journal Asiatique vo n&m
1888. Trong bi ny, ng Aymonier ch%i phn tich v dch thu_t
nhng v&n bia b^&ng ti"ng Ch&m. Qua bi ny, ng ta f phat
h_oa s! l_!c v^" n^"n t%ang lch s% Champa v trnh by s! l_!c v^"
ngu^n gc ti"ng Ch&m c%.

1893 The History of Tcampa (The Cyamba of Marco Polo, now

Annam or Cochinchina), trong Imperial and Asiatic Quarterly
Review VI (1893), trang: 140-148 v 365-381.
(Lch s% Champa. Champa qua cai nhn c%ua Marco Polo, hm
nay l An Nam

1895 Note sur les dcouvertes de M. C. Paris Qu-my, Phu kieu,

Khuong-my, trong Bulletin de Gographie Historique et
Descriptive 1895, trang: 437.
(Chu thich nhng phat hi_"n m!i c%ua ng M. C. Paris %! khu v_c
Qua M, Phu Ki_"u v Kh!ng M.
262 Po Dharma

1896 Notes sur les dcouvertes de M. C. Paris Dng-duong, trong

Bulletin de Gographie Historique et Descriptive 1896, trang:
329-330.
(Chu thich v^" nhng phat hi_"n m!i c%ua M. C. Paris %! F^ng
D!ng.

1896 Note sur les recherches de M. C. Paris dans la province de

Quang-nam, trong Bulletin de Gographie Historique et
Descriptive 1896, trang: 362-364.
(Chu thich v^" nhng phat hi_"n m!i c%ua M. C. Paris %! Qu%ang
Nam.

1896 Rapport sommaire de M. Aymonier sur les inscriptions du

Tcampa, dcouvertes et estampes par les soins de M. Camille
Paris, trong Journal Asiatique VII (1896), trang: 146-151.
(Bi t^!ng trnh v^" v&n bia Champa do ng M. Camille Paris f
phat hi_"n. Fo l v&n bia tm thy %! F^ng D!ng, Gi"ng S!n,
Kh!ng M v H Lm.

1896 Note sur les dcouvertes de M.C. Paris dans la province de

Quang-nam. Inscriptions dcouvertes par M.C. Paris au
Tcampa, trong Bulletin de Gographie Historique et
Descriptive 1896, trang: 92-95.
(Ghi chu v^" s_ phat hi_"n bia fa Champa c%ua ng M. C. Paris
trong t%inh Qu%ang Nam

1897 Note sur les derniers envois de M.C. Paris, charg d'une
mission en Annam, trong Bulletin de Gographie Historique et
Descriptive 1897, trang: 389-390.
(Chu thich v^" nhng t li_"u cui cng c%ua M. C. Paris, f_&c trach
cng v_u %! Annam.

1898 Rapport sur le dernier mmoire de M. C. Paris, trong Bulletin

de Gographie Historique et Descriptive 1898, trang: 247-249.
(Bi t^!ng trnh v^" ky s_ c%ua M. C. Paris.
 Etienne Aymonier 263

1898 Communication sur les dcouvertes pigraphiques de M. C.

Paris, trong Journal Asiatique XII (1898), trang: 359-360.
(Bao cao khoa h_oc v^" hai bia fa H Trung v Ph L!ng do ng
M. C Paris phat hi_"n.

1899 Communication sur une inscription chame trouve par le P.

Durand prs du village de Kon-tra, trong Journal Asiatique XIV
(1899), trang: 544-545.
(Bao cao khoa h_oc v^" m_t bia fa tm thy %! lng Kon Tra do
ng P. Durand phat hi_"n. G. Cds cho r^&ng v&n bia ny vi"t
vo th" k%y th 14.

1889 Grammaire de la langue chame, Saigon (Imprimerie

Coloniale), 1889, 92 pages. Bi ny cng f&ng trong Excursions
et Reconnaissances XIV-31 (1889), trang: 5-92.
(V&n ph_am Ch&m. Fy l bi nghi"n cu f^u ti"n v^" v&n ph_am
Ch&m.

1906 Dictionnaire Cam-Franais, Paris (Public. EFEO VII) 1906,

633 trang (vi"t chung v!i A. Cabaton).
(T_ Fi%"n Ch&m-Phap. Fy l cun t_ fi%"n khoa h_oc f^u ti"n
v^" ti"ng Ch&m. T_ fi%"n ny d_a tr"n t_ li_"u vi"t b^&ng ti"ng
Ch&m ch khng ph%ai d_a tr"n ti"ng noi ph% thng.

1911 L'inscription came de Po Sah, trong Bulletin de la Commission

Archologique de l'Indochine 1911, trang: 13-19.
(Chu thich v^" bia fa Po Sah
 Trung Quc
F_ai Vi_"t
H N_i

Lao

Honh S!n Bi"n gi!i phia b&c Champa

Bi"n gi!i 1069

Hu"
Bi"n gi!i 1306

C
Thai Lan
H
Bnh F_inh
Bi"n gi!i 1471
A Bi"n gi!i 1611
Nha Trang

Cao Mi"n M
Cam Ranh Bi"n gi!i 1653

P
Phan Rang

A
Phan Thi"t
Saigon

1658 Bi"n gi!i phia nam Champa

Po Dharma 1999

Ban o Champa trong qua trnh lch s

Trung Quc
F_ai Vi_"t

H N_i

Lao
 Bnh F_inh
Pleiku

Harek Kah
Harek Dhei

Aia Ru

KAMPUCHEA

Banmethuot

Aia Trang
Thanh F_ia KAUTHARA
Dalat

G
Kam Ranh

AN
UR Panrang

ND Kraong

PA


Parik

Pajai

Malithit

Baigaor
(Saigon

Bal Lai
Bal Sri Banay
Bal Batthinng
Bal Hangaow
Ban o tieu vng quoc Panduranga Bal Pandarang

Po Dharma 1999
 Champaka
OrH dVH skr OS% vrI c:_
Nghi"n cu l_ich s% v n^"n v&n minh Champa

Quy Che Champaka

Champaka is a Journal published by the International O==ice o=
Campa (Ioc-Campa.
Articles in Champaka do not represent the views o= the Editorial
Committee. The Editor is responsible =or the =inal selection o= the content o=
Champaka and reserves the right to reject any material deemed inappropriate
=or publication. Responsibility =or opinions expressed and =or the accuracy o=
=acts published in articles rests solely with the individual authors.
Contributions are invited =rom all scholars in any research
institutions and specialists on Campa Studies. All contributions should be
submitted in duplicate to

Champaka 1999. Cover: Michelia Champaca Linn

Champaka l m_t t_p san f_!c n hnh b%!i International O==ice o=

Campa (Ioc-Campa.
Nhng bi ti%"u lu_n trong t_p san ny khng ti"u bi%"u quan fi%"m
hay l_p tr^!ng c%ua Ban Bi"n So_an Champaka. Ng_!c l_ai, Ban Bi"n So_an ch_iu
trach nhi_"m v^" s_ tuy%"n l_a nhng bi ti%"u lu_n f%" f&ng trong t_ap san v co
quy^"n t^ chi nhng bi no khng ph h_!p v!i ch%u tr!ng c%ua Champaka.
Mi tac gi%a ch_iu trach nhi_"m hon ton v^" quan fi%"m cng nh mc f_ chinh
xac trong n_i dung c%ua bi mnh.
Champaka s%&n sng fon nh_n nhng bi fong gop c%ua nhng nh
nghi"n cu xut thn t^ bt c vi_"n no hay nhng chuy"n gia v^" Campa h_oc.
Xin tac gi%%a g%!i bi nghi"n cu c%ua mnh f"n:
 INTERNATIONAL OFFICE OF CAMPA
(IOC-CAMPA)
Nonprofit Corporation # 1621909
Po Box 1952
San Jose, Cali=ornia, 95109, USA
Tel: (408) 229 96 28. Email: ioccampa@yahoo. com

Aims and Purposes

Article 1.
The name of this organization is the INTERNATIONAL OFFICE OF CAMPA, Inc.,
initialized or abbreviated as IOC-CAMPA.

Article 2.
The aims and purposes of the organization are to serve the best interests of the
people of the late Kingdom of Campa who have been resettled in the United States of
America and overseas, regardless of their ethnic orign and / or their religious inclinations or
afficliations. Toward this end, the organization shall:
Promote unity through mutual assistance among its members;
Preserve and enrich their culture and traditions;
Support scientific research on their languages, customs, history, anthropoly, etc.
any work related to their peoples and traditions.

Article 3.
The activities of IOC-CAMPA are mainly to develop social works for the benefit of
its members, to organize cultural and artistic exhibitions related to the civilization of
Campa, and to publish a bulletin of studies on Campa culture and traditions.