Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
,~,
-
J.
r,
/ '
0 ODIO A DEMOCRACIA
Jacques Ranciere
TRADU<;:AO
M anana Echalar
IJ! .II
u1....1 t6o/itl fratunill
.411!1
~
MCDiaTHCQUC
MaisondeFrance
REruBLIQUE FRAN<;AISE
E.src livro atendc i'is nonnas do acordo onogdfico vigor dcsdc janciro de 2009.
c111
Democracia, repc1blica, rcpresentas:ao 67
l
I' edii;-5.o: setcn1bro de 2014
:\s j/Hl11d(~-' t!coles s5n estabelccinlentos dL' ensino supcri(>r, de grande pres-
tlgio, que rccruta1n scus alunus c1n concursos aha1nentc con1pctiti\'os c nas
qu~lis estudou geralinentt: a elite polftica L' econ6111ica da Frans-a. (N. E.)
0 6 ll [ 0 A ll E ;..1 0 c It ,\ <: ! ,\ 9
artificial. Einl1til procurar o que une acontecin1entos de natureza conhcceu duas grandes forn1as hist6ricas. l-Iouve a arte dos le-
tao distinta. Centcnas de fil6sofos ou soci6logos, cientistas polfti- gisladores aristocratas c doutos, quc quiscran1 con1por con1 a
cos ou psicanalistas, jor1~alistas ou c.scritores j5 forneceran1 arcs- de111ocracia, considerada un1 fato inconturnJ.vel. A rcda~au da
posta en1 livros c n1ais livros, artigos e 111ais artigos, prog~a111~1.s e Constituis:ao dos Estaclos Unidos Co exen1plo cl5ssico desse tra-
n1ais progra111as de telcvisao. Segundo eles, todos esses .sinton1as balho de con1posi~ao de fors:as e equ1l1Drio dos 111et~niSn1os ins-
traduzen1 u111 n1c.sn10 n1al; todosesscs efeitos tC.111 UJ11a Unica titi...1cionais 9e~'tinado a tirar do. fat~ den1ocr<i1-ico o. n1elhor que
causa. Ela se chan1a den1ocracia, isto C, o reino dos descjos ili111ita- Se po.dia .tirar dClc, n~as ao.n1esn10 ten1po contC-lo cstritan1cnte
dos dos indivfduos da soc)cdade de nias~a n1oderna. para pres.ervar clois hens con~ide'.ados sinlH1in1os: ~) governo dos
E. f>f~Ci'S6..;rcr11c1.l1 o i..JLIC t{)r.na ~:ssa aCL;sa~U() .sipgu.l.ar: I~ 6.hvi.n n1elh:or.~s-e a Ctcfes~.1.da <)rde111 prop~lerai:.i_a .. NarUra1i~1e,ntc o ~\1-
que o 6dio a den1ocracia nJ.o e novidaclc. l~ tio v-el ho quantO .a cesso dcssa crfti~a ~n1 ato afi1~1~n\:O\.t:o.Sucess~ d~.s~u C~ntra;io ..
clernocracia, e por un1a razJ:o n1uito sin1ples: a pr6pria palavra C 0 joven1 ..t\1arx nao tevc nenhun1a dificuldade para .dcsvendar o
a express5o de un1 6dio. Foi pri111ciro uni insulto inventado na reino da propriedade no fundan1cnto da constituis:ao rcpubli.ca-
Grecia Antiga por aquclcs quc vian1 a rufna de toda orden1 leglti- na. Os legisladores republicanos nao fizeran1 ncnhun1 1nistCrio
n1a no inon1inivel governo da n.1ultid5.o. Conti11uou coniu sin6- disso. 1'.1as ele souhe estabelecer un1 padrao de pcnsan1ento que
nin10 de abon1ina~ao para todos os que acreditavan1 qu.e o poder ainda nao sc csgotou: as leis c as institui~Oes cla den1ocracia for-
cabia de dircito aos quc a elc eran1 destinados por nascin1cntn 111al sao as aparCncias por trfi.s das quais e os instrun1entos con1
nu cleitos por suas con1pctCncias. Ainda hojc cS un1a ahon1ina- o:-. quais se cxerce o })Oder cla classe hurguesa. t\ luta contra essas
s:ao para aqueles que fazen1 da lei divina revelacla o l111ico fun- aparencias tornou-se en tao a via para u1i1a den1ocracia "real",
dan1ento lcgftin10 da organizas:iio cla._.;; co1nunidades hun1anas. un1a dcn1ocracia en1 quc a liherdadc e a igualdadc nao scrian1
A violCncia dcsse t-idio C atual, nao h;l dl1vida. No entanto, nao 6 111ais representadas nas institui~.Ocs da lei c do Estado, 111as sc-
cle 0 objeto dcstc livro, pclo sin1plcs fato de quc nao ten ho nada rian1 encarnadas nas pr6prias forn1as da vida 111aterial e da expe-
cn1 con1un1 con1 aqucles que o proferen1, portanto, nao ten ho rif'.ncia sensfvel.
nada que discutir con1 cles. 0 novo 6dio a de111ocracia que c 0 objero dt'ste livro nao per-
Ao lado desse t)dio a den1ocracia, a hist6ria conheceu as for- tcnce propria111cntc a ncnhun1 desscs 111ndelos, e111bora con1-
n1as de sua crftica. 1\ critica rcconhece sua cxistl:ncia, con1 u hinc elen1c11tos to111ados de uns c de outTOS. Seus porta-vozcs
prop<Ssito de estabeleccr seus lin1itcs. A crftica da den1ocracia habitan1 todos OS pafses quc se declara111 nao apenas Estados
(l 61110 A l1E1'.10CllACIA INTRUl!U~~:\o
"' "
den1ocrii.ticus, n1as den1ocracias tout court. Nenhun1 reivindica <)dio J. dcnlOCracia podL Ser fl!Slll1lido ent5:o Clll llllla leSL sinl-
urna democracia n1ais real. Ao contr5.rio, todos dizen1 que cla j5 pJes: st> cxiste un1a den1ocracia hoa, a que reprin1e a c~1tistrofe da
e real den1ais. Nenhun1 SC queixa das institui~~ocs que dizen1 en- civiliza~'~O den1ocritica. 1\s pr6xin1as pJ.ginas procura111 analisar
carnar o podcr do povo nen1 prop6e n1edidas para rcstringir esse a forn1;1yao L csclarecer as i111plica~~Oes c~ess;:~ tcse. Nao sc trata
poder. A. n1ec5.nica das in.stitui~f>es gue encantou os conten1por5.- apcnas. de descrevcr un1a forn1a da id~qlogia conten1pC>r5.nea .
. .ncos .de 1'0"ontesqu!eu, Madison ou, "rocqueville nao lhes interessa. Inforn1a-nos tan1b6n1 sobre o estado do nosso 111undo e o que
12 do.p<._1vo e de seus costu1~1es que eles sc queixan.1, nao das insti- se entendc por .polltica. 1\ssin1, pode nos ajudar a.co111prLL'llder
tui~Oes de seu poder. Par~t ele~, a dcn1ocracia 115.0 C u111a forn1a de de 111odo l~()sitivo .o esc5..ndalo contido na palavra dcn1ocracia c
: }il).vrn6 .C(? :ro~1: p.ido: n~as. ~11:1:a .~.r.isc. da ~i\'.i.lt~~tS:.~.o q u.~ afet-i.t <1-so- .... .-.... --ericonttar o carite.r inciSivo dc.. sua ideia:
Cie"d~de e 0 EstadO at"ravCs dela. I)af o' vaivC111 que, a prin1eir~l vista,
pode parecer estranho. Os n1csn1os criticos quc nao se cansan1
de denLp1ciar essa 1\n1Crica dcn1ocr<ltica da qua! viria todo o n1al
do respeito das difcrens:as, do dircito da5 n1inorias e da ajjin11atiw.~
action [a~ao afir111ativa] que i11ina 11osso universalisn.10 republicano
sao os prin1eiros a aplaudir quando cssa n1esn1a An1erica t-rata de
cspalhar sua den1ncracia pelo 111undo atravCs da fors-a das arn1as.
Na rcalidadc, o discurso duplo sobre a dcn1ocracla nJ'o e
novo. N6s nos acostun1a111os a ouvir que a dcn1ocracia era o
pior dos gOvernos, con1 exccs:ao de todos os outros. Maso novo
sentin1cnto antidcn1ocratico traz un1a vers5:o 111ais perturhado-
ra da f6rn1ula. l) governo den1ocr<ltico, diz, e 111au quanclo se
dcixa corron1per pela sociedade dcn1ocr:itica que quer que to-
dos sejan1 iguais e que todas as diferens:as sejan1 respcitadas. En1
C(l11lpensas:fio, C bo111 quando 111obi\iza OS indivlduos ap5tiCOS da
socicdade ch~nl'Clcr{itica para a cncrgia da gucrra LI11 dcfLsa dos
valorcs da civilizas:ao, aqucles da luta das civiliza~Ocs. 0 novo
DA DEMOCRACIA VITORIOSA
A DEMOCRACIA CRIMINOSA
I.
I
II
de fora pela fors-a das arn1as. Ela triunfava, por conseguinte, sc parafraseian1 as an5lises aprescntadas trinta anos atr5.s, na c:onfe-
soubCssen1os consideri-la de un1 ponto de vista realista, sepa- rCncia Trilateral, para den1onstrar n que- era chan1ada ent:io de
por ele n1esn10. !\1aS a lis:ao d~da aos idealistas nos ob~igava a A den1ocracia ergue-se no r<i.stro dos cxCrcitos nortc-an1erica-
ser realista.s ao extrcrpo. A de111ocracia triunf~va, n.1as _era nc- nos, apesar daqueles idealistas que protestan1 en1. non1e do direito.
cesS3.rio ter en1 n1ente tu do que seu triunfo significava: .levar a dos povos sle dispor de si me$111os. l~rinta anos atris, o relat6rio.
de-n1ocrac~a a outro J)OV01~5:(1 ~ leVar apenas os hc.neffcios do acusava o n1esn10 tipo de idealistas, us \'al1H'.-orie11tcd i11tcllcct11als lin-
_Estadl) ~(H~stit.ucio1~~I, t:!eis:Oes c in1prcnsa livrcs. I~ levar tan1- telectuais orientados por valoresj;c.1uc alin1entavan1 un1a cultura
de oposi~ao e __ defe11dia.i11 .un1 cx~csso de: aJ.ivid~v]c; _de1i1ocrJ..tic.a,
bern.a bagun~a.. .. -_:
de Saddan1 1-Iussc.in. Ele disse, eJ11 sfntese, que havfan1os levado a ' political A dcn1ocracia ergue-se, n1as a desorden1 ergue-sc con1
liberdade aos iraquianos. Ora, a liberdade e tan1ben1 a liberdadc cla: os saqueadorcs de Bagdi, que se aproveita111 da nova liberdade
de errar. A declafas:ao nao e apenas un1 gracejo de circunst3.n- den1ocritica para aumentar seu ben1 en1 detrin1ento da proprie-
cia. Faz parte de un1a 16gica que podc ser reconstitufda a partir dade con1un1, len1bran1, de sua 111ancira uni tanto prin1itiva, u1;1
de seus n1en1bros isolados: a den1ocracia, por 115.0 ser o idflio do dos grandes argun1entos que havia trinta anos propunhan1 a "cri-
governo do povo por ele n1esn10, por ser a desorde1l1 das pai- sc" da den1ocracia: a den1ocracia, dizian1 os relatores, significa o
xOcs J.vidas de satisfas:ao, podc c at6 devc ser trazida de fora pelas aun1ento irresistfvel de de111anclas quc pressiona os govcrnos, acar-
arn1as de un1a superpotCncia, entendendo-se por superpotCncia reta o dcclfnio da autoridade e torna os indivfduos e us grupos re-
115.0 sin1plesn1entc un1 Estado quc dispOe de. un1a fors:a n1ilitar heldes ;:l disciplina e aos sacriffcios cxigidos pclo interesse con1un1.
Assi111, os argun~entos quc apuian1 as can1panh~L"> 111ilitares des- cena politica, desvii-las para a busca da prosperidade 111atcrial,
tinadas ao avanyo n1undial da den1ocracia re,clan1 o paradoxo da felicidade privada e dos la~~os de sociedadc. lnfclizn1ente, a so-
que o uso n1ais con1.un1 dLssa .palavra cncerra hoje. A den1ocra- lu~~Jn boa j{i revelava o reversf>: din1inuir as energias pollticas ex-
cia parcce ter dois adversar.ios: l)e uni !ado, opCie-se a un1 inin1igt? cessivas. favorecer a busca da felicidad.c individual-e das relas-Ocs
claran1cnte identiftcado, o go.vcrno do arhitr.:iriu, o governo s~111 suciais era favorece~ ~ ,:itahdade de un1a ~'rda privad~1 e dti fori11as
li111ites gue deno1ninan1os, co11forme <:1 epoca, tirania, ditadura.ou de intc_r"~~~ao. soci_al "-que acarrct<iv;;i.111 un1~ n1ultipliC.as:J.o ._de -as-
totalitarisn10. J\1as essa oposis:ao evidente csconde outra, n1ais inti- pira~~6es e den.1andas. E es_tas, C .claro, tinhan1 Ln11 efei~o duplo:
n1a. 0 hon1 gnverno den1ocriticuc.aquele capaz de contrnlar un1 I tnrnava111 os cidadaos indiferentes. ao ~Jeni pl1blico ~ n1inava111 a
n1al .Cfll.C.;-;e ch<in1asin1ples1.nen~i vida~leri~oc~;lti~a. autr~ridad~ .d~ gove.rnos .inti1i1ad_os. a respl'.'1c.~~ a ~~sa..~spiral de
,~ den10.nstras:ao que se fa_zia en1 ,rhe Crisis of I)eniocra~y lA .crise
I' _tjen1ii.ndas que e1nanavan1 da Sociedade.
da de111ocracia] C a seguintc: o que provoca a crise do govcrno () enfrentaq1cnto da vitalidadc den1ocr<ltica assun~ia assin1 a
dcmocr<itico nada n1ais {:_ que a intensidadc da vida ch_. 111ocr5tica. forn1a de uni douhle bind [duplo vinculo] sin1ples de resun1ir:. ou
Mas essa intensidade e a an1eas:a subsequentc se apresentavan1 a vida den1ocr;ltica significava un1a an1pla IJarticipas:ao popular
con.1 u111 duplo aspecto. l)e u111 lado, a "vida den1ocritica" iden- na discussao dos neg6cios pUblicos, e isso eraruK11, ou significava
tificava-se coin o princfpio an<irquico, que afirn1ava o poder s.io un1a forn1a de vida social que direcionava as energias para as sa-
povo, do qua) os Estaclos LJnidos, assin1 con10 outros EstJdos oci- risfas-Oes individuais. e isso tan1hCn1 era ruin1. 1\ boa den1ocracia
clentais, conhccLrJ111 as conscquCncias extren1as nus anos 19(10 dc,eria scr cnrft'o un1a forn1a de govcrno e ch. vida social capaz
e 1970: un1a contcstas:ao n1ilitante per111ancnte. que intcrvinha de controlar o du11lo exccsso de atividade coletiva ou de retras:ao
err1 todos os aspectos da atividade dos Estaclos e desafiaya todos indi,idual inerente a vida den1ocrfitica.
os principios do hon1 governo (a Jutoridadcs dos poderes pl1bli- Esta Ca forn1a con1un1 con1 que os espccialistas enuncian1 o
cos, o saber dos especialistas e o SlH'oir-fi1irc dos prag111;\ticos). paradoxo den1ocr5tico: a den1ocracia, con10 forn1a de vida po-
O ren1Cdio para esse cxcesso de vitalidade (', sen1 dU.Yida, co- lftica e social, C o reino do excesso. Esse excesso significa a rufna
3
nhecido desde Pisistrato, sc. acreditarn1os cn1 Arist6telcs . Consistc do go,erno den1ocratico e, portanto, deve ser reprin1ido por ele.
en1 nrientar para outros fins as cnergias fcbris que sc ativan1 na Essa quadratura do clrculn estin1ulou no passado a cngenhosida-
de dos artist as das constit uis:Oes. i\1as LSSe ti po de a rte C pouco
A rist6teles, A ronstituipT(, de 1\ /1'1ws (San l'au lo, H ucitec, 1995), cap. XV I. apreciadu hoje Lill dia. Os governantcs passan1 bastante ben1
,, 0 {1 n 1o A Il E 1\1 (l c RA c 1 .\ ll:\ fll:MOCK.\CI:\ \'ITORJOSA .~ lll:l".IOCR.\CIA CRIMI NOS;\ ,.,
seni cle. O fato de as den1ocracias seren1 "ingovern,lveis" prova pacffica do cunflito israelo-palestino. Ora, essa paz s6 podia sig-
superabundante111ente a neccssidade de serem governadas e, para nificar urna coisa: a destrui~~ao de Israel. As den1ocracias curo-
clcs, e legitin1a~~ao suficientc do cuidado que ton1an1 justan1cnte peias propu11han1 sua paz para resolver n prohlc111a israe!ensc.
eni governfi-lqs. Mas as virtudes dq en1pirisn10 governan_1ental l\.1as a paz de111ocriitica europeia nao era nada n1ais qu.e c; resul-
s6 conseguei11 con\;~ncer os que gove~nan1. Os _i1.1.teleCt..uais prc- -I tado do extern1inio dos judcus da Europa. A Europa uriida na
cisam de outra moeda, sobrenido do lado de ca do Atlantico e . paz e na den1ocracia tornou-se possfvel depois de 1945 por u11ia
principal 9 1ente n.a J~ran~a, ondc eles estao n1uito pr6Xi111~s do
pode~ ~ ao .1~1esri1_0 t_en1po s~o exch~1_fd~s dC seu e~cr~.fC_io._ U1~1 l.1a-
. ia.doxoe~;1 pf ficci, p~tr4~ elc~, ri.a_l.l:P~)~-~-~e~.tr~t~"<:h~_- _01_11_. arm_as __da .._. _. _
I~ (u1ica raz5.o: o. territ6rio europcu, en1 virtude do sucesso do gc-
. n.ocfdio nazista, estava li_vre do l1nic~ povo que criava ohstficuic>s
. J. reaJizas:ao de s.eu SOnhO-, 0Li seja, OS j ud_e(_r~~:f\"l::~i.."ffbf}3- seni.fron- ..
.bricolagen1 g0Yernarr1ental. \Tee~1. nele. ~ cO.nsequ~.Ilcia ?e u.11-1 vf- tefras e, na \'Crdade, a dissolu~ao da polftica, que estfi. sen1pre
cio original, de un1a perversao no pr6prio an1ago da "civilizayao, I ;:ls voltas con1 totalidadcs lin1itadas, na socicdadc cujo princfpi<:1
cujo princfpio.se cn1penhan1 enl perscguir. Para eles, trat~-sc de: C, ao contrJ.rio, a ilin1itayao. A clen1ocracia 111oderna significa
desatar 0 equfvoco do non1e, d~ fazer de "den1ocracia" 115:0 i11ais a destruiyao do lin1ite politico pela lei de ilin1itayao pr{>pria da
0 110111 e coniun1 de un1 n1al e do ben1 que cr-cura, n1as apenas o sociedade n1oderna. A vontade de passar por cin1a de qualguer
non1c do 111al que nos corron1pe. lin1ile C servida e ao 111esn10 tempo ernblcn1atizacla pela inven-
Enquanto os exCrcitos norte-an1ericanos trabalhavan1 para a s:J:o 111odcrna por excelencia: a tCcnica. Ela culn1ina hoje con1
expans5-o cleniocrJ.tica no Jraquc, era lan~ado na Fran)~a un1 livro a vontade de sc livrar, pelas tecnicas da 111anipulayao genetica
que discutia a deniocracia no Oricnte i\1Cdio soh un1a nova luz. e da insen1inas:ao artificial, das pr6prias leis da divisao sexual,
J nti tulava-se Les penchants crin1inrls de l 'Europe din1ocratiqt1e [As tendCn- da reproduy5o scxuada c da filiay5o. A dcn1ocracia europeia e
cias crinlinosas da Europa den1ocr3.ticaj*. 0 autor, Jean-Claude o n1udo de sociedade que carrcga essa vontach~. Para chcgar a
J\itilner, desenvolvia, por un1a anCtlise sutil e rigorosa, un1a tesc scus fins, ela prccisava se livrar, scgundo l\1ilner, do povo cujo
tao simples quanta radical. 0 crin1e presente da dcn1ocracia pr6prio princfpio de cxistencia e0 da filiayao e da tra11sn1issao,
europeia era pedir a paz no Oriente MC.dio, isto f:., un1a solus-.Jo o povo que carrcga o non1e que significa esse princfpio, ou scja, o
povo que carrega o non1e de judcu_ Foi prccisan1cnte isso, diz
Jean-Claude t-.,tilner, l.t~s pnrchants crimiur.ls de /'[11rop1~ 1fomocratiq11c (l'aris, ele, que o gcnt.icidio lhe rcndeu por n1eio de un1a invcn~~ao ho-
Verdier, 2003). (N. E.) 1nogCnea con1 o princlpio da socicdade dcrnocr5tica, a inven~ao
tCcnica da c5.n1ara de gas. 1\ Europa de111ocr;itica, conclui, nasceu no111e de j udeu e ode den1ocracia; a segunda di,ide es.sa oposiS"ao
do genocfdio, e d{t COlltinuidade ;1_ tarefa quercndo Sl~h111cter 0 entre duas hun1anidades: uma hun1anidade fie! an princfpio da
Est ado j_udcu 1.s cnndi~~Oes de sua paz, que s5~".l as C(n1di_\-Oes d~) filia_s-5o e da transn1issao, c un1a hun1anidadc quc se esqueccu
exteri11lnio dos judeus. de~se princfpio c. persegue Lin1 id~al c~e autoengendran1ento
I-Li v;irias n1aneiras de se considc.rar essa arg,u_n1enta~~ao. Po- que e t~111bC111 uf11 ic,eal de auto_destr~1iyJ:o. Judeu e den1ocracia
dcn1os COntr~pof a sl1a radica}idade aS raz6eS do Sel1SO COITIUITI e .eStao en1 opci_s.is:ao radical. Essa t~se 1i13rCa a re\~iravolta daquilo
da precis5:0.l.1ist6rica, por cxcn1plo, perguntando sc Q rcgin1e na- quc, na epoca da Guerra do~ Seis l)ia"s Ol~ do Sinai, ~~inda cstru-
zista pode scr. tao f~ciln1~nte co_nsidcrado un1 agen~c ~l(~ triu1ifo . tu_rava a ~Jerce1J~~~o do_n1i_nan~~ da .de1nocrac.ia. Nac1uelc_ te_n.~_po, .
.. ....... .... .. .~-~~ ~~pe_u. da de1~1c~Cr~;~lit, s~d_~,'a-po r .P i~1a -~~ rti~11an ha da ra~LJ;l1. ol1 l~rae.J. era ei1al~e~i9~'.:P~~ Ser_.u.111-a.dC_1nqcra.~ia: ..Entendi~-se por
por uiila telc?logia provid_encial da hist6ria. lnversan1ente, po- dcrnocrac.ia u1~1a" soci~d~de governa9a. po.r uni Estado que .as~.
dcn1os anali.sar a cocrCncia interna dessa argun1enta~ao a partir scgurava a liberdade dos indivfduos ca participa_\.ao da n1aio-
do cerne do pensan1ento do au tor, ou seja. un1a teoria do non1e, ria na vida pU.lJlica. As declaras-6e.s dos direitos hun1anos re-
articulada con1 a triplicidade lacaniana d1..: sin1b6lico, do in1agi- prcsentavan1 a carta 111agna dessa relayao de equilfbrio entre a
n<irio e do real Ton1arei aqui un1a terceira via: considcrar o nU-
1.
fon;:a reconhecida da coletividade ea libcrdade assegurada dos
cleo da argun1cntas:5o 113.0 de acordo corn sua cxtravagii.ncia aos indivfduos. 0 contr<irio da den1ocracia chan1ava-se cntao to- -
of hos do SLl1SO CO!lllllll OU SCU pcrtcncin1ento 5_ re.de COllCLituaJ talitarisn10. A linguagen1 don1inantc de11on1inava totalit5.rios
do pc.nsan1cnto de uni au tor, n1as do ponto de vista da paisagen1 os Estados que, en1 non1e da for~a da coletividade, ncgavan~
co111un1 quc essa argun1entas:ao singular nos pern1ite reconsti- ao n1es1110 tempo os direitos dos indivfduos e as forn1as cons-
tuir, daquilo quc ela nos dcixa entrever do deslocan1ento que a titucionais da expressao coleti.va: cleiy6cs livres, liberdadc de
p:ilavra "dcn1ocracia" solrcu, cn1 duas dC'.cadas, na npiniao intc- cxpress;lo e de associa~~ao. 0 non1e de totalitarisn10 pretendia
lectual don1inante. significar o pr6prio princfpio dessa dupla ncgayao. O Estado to-
No livro de i\1ilncr, esse de~locan1ento se resun1c pcla con- tal era o Estado gue suprimia a clualidade do Estaclo e da socie-
juns:ao de duas teses. A prin1eira opOc de n1ancira radical o dade, estendendo sua esfera de exercfcio a totalidade da vida de
un1a culetividadL. Nazisn10 e cnn1unisn10 cran1 vistos con10 os
lte.1111.::to a ohra lllCStra de Jean-Claud<-'. }..'lilncr, Ch rwmes imlistilllo~ (Rio de dois paradign1as desse totalitarisn10, fundan1entados en1 dois
Janeiro, Co111panhia de Freud, 2007). conceitos quc pretendian1 transccndcr a separa~ao cntrc Estado
22 o <'> t> In A II I: .\\ n C R AC I 1\ llA llEMOC1l.\C[1\ VITt'l!{/(lS.\ A llEMOCll:\Ci.>..
CRIMINUSA
'l
e sociedadc: ras:a e classe. 0 Estado 11azista era considcrado de da den1ocracia" ainda pod~ opor, a tftulo de "choque <las civili-
acordo con1 o ponto de vista que Lle pr<Sprio havia afirn1ado, o zas:-Oes", a den1ocracia ocidental e crista a un1 Isla sin6nin1o de
do Estado fundatTlentado na ras:a. () genocldio judLu era e1_1- <)ricntc despOtico.'i. J.:I. o pensador francCs do crin1c den 1 ocr~iti
. tend id a porrcrnto con10; realiz:<lS:5<? da vontade dcclarada por co rlrop6c un1a versao radicaliza~la da guerra das civilizas:-6cs,
esse Estado de suprin1ir un~a ra~~~ degenerada c portadora de opondo den1ocracia, cristianisn10 e ~sl.1 a excesao judaica.
degeneras:fio. Portanto, nun1a prin1eira an3li.se, }ioden1os identificar o prin-
a hv~o de J\1ilner oferece acxat.a inv~rsao dessa cren\a do- cfpio do novo cliscurso anticlcn1ocr5.tico. O retrato quc cle faz
n1inante ei11 ten1poS passados: .agora a vi_rtude de l~rael ~ sJgn_ifi- da dcn1ocracia ten1 tra~~os que eran1.at~ihuldos -:ntiga.n1c.11tc ao
c.ar. o c;:orltrari0 :c!o:pfi.ii.ciPiO ct"en~clc;at~c~; ~l_conc~it.O de_t9t~li tota_li_taris.n19: ..1.~1~ .p~ssitassi_1npor .l1111 p~ocesso dedesfigura~a~:.
tarisn10 dci~ou deter valia, o .regi~1~ nazista e .su~ polltica r~cial co1110 se, tendo se tornado inlltil o .conceito de totalitarisn1o,
}Jerderan1 ~oda cspecificidade. Existe un1a razao n1uito sin1ples n1oldado pclas neccssidades da Guerra Fria, seus tra~~os pudes-
para isso: as propriedades que eran1 at~ibufdas ;:fo totalitarisn10, sen1 scr dccon1postos e recon1postos para refazer o retrato da-
concebido co1110 u111 Estado ciuc:. devorava a sociedade, torna- quilo que sc supunha ser seu contrJ.rio, a den1ocracia. Poclcn1 os
ra111-se sin1plesn1ente ~s propriedades da den1ocracia, concebi- acon1panhar as etapas dessc processo de desfigura~ao e reconi-
da co1no un1a socieclade que devora o Estado. Sc J-litler, cuja posis:ao. Con1es--ou na virada dos anos 1980, con1 un1a priniei-
preocupa~5o principal 115.0 era a expans5o da den1ocracia, pocle ra operas:Jo que punha en1 quest5o a oposis:Jo dos dois ternios.
ser visto (01110 0 agente providencial dcssa expans5o, e porque 0 can1po era o da revisao da heran_s:a revolucion~lria da deniocra-
os antide111ocratas de hoje chan1an1 de den1ocracia a 111cs111a cia. Enfatizou-sc justan1entc o papel da obra de. Frans:ois Furet,
coisa que os partid5.rios da ''den1ocracia liberal" do passado I'enser la RCvol11tio11 Fransaise*, }Jublicad.'.l en1 1978. t-...'fas pouco sc dc-
chan1avan1 de totalitarisn10: a n1csn1a coisa 1.s avessas. <) que preenc.h~u do duplo n1t)bil da opera..;ao que ele efetuava. llecon-
era denunciado antigan1entc con10 princfpin cstatal da totalida- duzir o 'J'"error para o Centro da revolu_\.ao den1ncr5tica era, no
de fecl1ada e denunciado hoje COI110 princfpio social da ilin1itas-5o. nfvel n1ais visfvel, ron1per a oposi_s:ao quc a opini3.o doniinante
O princfpio cha111ado c.icmocracia torna-se o principio abrangente
cla n1odernidadc ton1.:tda con10 u111a totalidade hist6rica c n1un- ' Sa111uel 1'. Huntington, 0 chm111e das ci\ilizafiil's ca n.'.composifii da orilem mundial
(Rio de Janeiro, ()bjetiva, 1997).
dial, ~l qua\ sc:. op6e apenas o non1e judcu con10 princlpio da tradi-
l~ran~'ols 1-"uret, l'1~11sar Cl Rnolufi"io Frunce.~11 (Rio de Janeiro, l'az l' '!Crra, 1989).
yao htu11ana prcservada. () pensador norte-an1cricano da "crisc (N.1'.)
ll,\ llE.\1<lCR.\CI.\ \'ITOltlOS1\ .\ llEMOCKACIA CRIMINO.SA
24 o {11J1n A nEMUCRACJ,\ 25
havia estruturado. Totalitaris1110 e dc111ocracia, ensinava Furet, prin1eira nictade do sCculo XIX, consagrada no fin1 cio n1esnio
nao sao duas verdades opostas. 0 reino do terror stalinista foi sCculo pcla joven1 ciencia sociolOgica, essa leitura predoniinan-
antecipado no rcino do terror revolL.1cion3.rio. ()ra, o terror re- te se enuncia da scguinte n1aneira: a revolu~io ea conscc.1uencia
volucionirio nao foi un1a escurr.eg~~dela da revolus:J:o, era con- do pe11san1e11to das Luzes e de scu princfpio pritneiro, a Joutri-
substancial a Sell projetO, Ullla 11C!=eSsidade inerente i. pr6pria na "pr.c;tcstante", que eJe~a ~ jUlgan1ento dos ;nd1v1CIU:os isolados;
e111 vez das estr.utt1ras e d~s crens:a"' Coletivas. bcsfazendo as vet has.
essencia da revolus:ao den1ocr<itica.
Deduzir o terror stalinista do terror rcvnlucion5rio francCs solidaried~des quc 111onarquia, nohrcz.a .L lgrcj'.1 havia1n tecido,_ a
n~o era en1 si un1a coisa nova. Essa a_1lilise podi~L s17 integrar a rcvoluy5o protes_tanle dissolvcu o las:O social e ~iton1izou os indi-
~poSiiao clissica en:tre den1ocr~lc.ia 11a~lan1_enf~r e liber-~tl; fL; 1~da~. .\-~du~s. ? '"f~rro_r ~:.a. cons_cc]uCncia.rigorosa ~ic"ssa di~so_l_us:aO. ~-.d~.
voi1tade _de rCcriar, I)clo _artiffCio d~ leis e d~:~ in~;tit~~~5~~, ~~~ 1 ~ 1a~0 :
me11tada na restri~ao do Estado ena defesa das liberd.ades indivi-
.
fundan1ento de scu raciocfnio, ou seja, a tese de Augustin Cochin o prin1eiro alvo da crftica n1arxista, .e o desn1oronan1ento dos
sohre o papel das "sociedades de pensamento" quc dcran1 origcn1 regin1es construfdos sabre a pretensao de prornovcr un1a ''de-
a H.evolus:ao Francesa7 . Augustin Cochin, COI110 suhlinhou r:urt.:l, 111ocracia real" parecia ser a rcvanche. 1V1as, por trfi.s da saudas:ao
ii.it~ era apen~L<.; un1 n'.onarquista partid~irio _da As:ao Francesa, n1as, obrigat/>ria aos vituriosos direitos hun1anos ea den1ucr~cia recu-
tan1ben1, un1 espfrito e~tucJ.do na ciCncia sociol6gica durkhein~ia- perada, o quc acontecia era o inverso. Un1a vez que o conceito. de
-~a. Era, n"a_.verdade, .o ~xato legatirio: d~ssa c.ritica da ;evoluiao totalitar~sn10 nJ.o tinha n1ais uso, a oposis:J.o de un1a boa den10"'"
"i_ndi\~idu3lista_" ,_ tr:ansn1itida pela contrarrevolus:ao aq pens~~n1en craci~i dos direitos hun1anos e das lihcrdades individuais ~1. 1113
to "libe~~d" Ca sociOlogia republicana, que~ Ofundan1ento rc~l das den1ocracia igualitii.ria e coletivista tan1bCn1 sc tornou obsoleta.
. dt::I1.U~C.ias do. f'f9t<ilitarisn10." re\,olt_1cion~rio. 0 )iber"al_iSJi:10 .exi- A cr~tica dos direitos _hu_n1a1~.o_s. r~cuperoui111~~~~-~~~~~~<':'..1.~-~~.. tqdo~.
bido peJa intelligentsia francesa, desde OS ano~ .J98Q, e U;,.,a doutrina ds s~~s di~eilO~.-i;Odi~~sc -~nu1~~i~~r a ~-ll~n~ira de Hannah Are~d;:
de base du pl a. Por.tris da revcrencia as luzcs ea tradis:ao_ anglo- 6S direitos hun1anos SJ:o uma iJusJ:o, porquc SJ:O OS direitOS do
-an1ericana da den1ocracia liberal e dos dircitos do indivfduo, re- hon1en1 nu, dcsprovido de direitos. 55.o os direitos ilus6rios dos
conheccn1os a denl111cia absolutan1ei1te francesa da rcvolus:ao ho111ens c1ue fora111 expulsos de suas casas, dt.: sua terra e de qual-
individualista ro111pendo o corpb social. quer cidadania por regin1es tir5.nicos. Co11hecen1os a sin1patia
0 duplo n16hil da revolus:ao per111ite compreender a forn1a- que e..;;sa an3.li.se ten1 angariado en1 te111pos recentes. J)e un1 I ado,
yao do antiden1ocratisn10 conten1porftneo. Pern1ite con1preen- dJ. un1 apoio oportuno ~ls can1panhas hun1anit5.ria.s e libertado-
der a inversan do discurso sohre a den1ocracia consecutiva ao ras.de Estadns qul'., e111 non1e da den1ocracia n1ilitante e n1ilitar,
desn1orona111ento do in1perio soviCtico. l)c un1 !ado, a qucda defendern os direitos desses scn1-direitos. J)e outro, inspirou a
dessc in1perio foi saudada, por un1 perfodo bastantc breve, con10 anilise de C;iorgio Agarnhen, que transforn1a o "estado de exce-
a \'it6ria da de111ocracia sabre o totalitarisn10, a vit6ria das libcr- s:J:o" no contel1dn real de nossa dcn1ocracia 8 . Ivlas cssa crftica
dades individuais sabre a opressao do Estado, sin1holizada por lan1hCn1 pode SC cnunciar ;J 111aneira daquele n1arxisn10 que a
a(.1ueles direitos hu111anos rcivindicados pclos dissidentes sovie- queda do in1pCrio soYietico e o enfraqueci111ento dos 111ovin1en-
ticos ou pelos opcririos polonescs. Esses direitos "for111ais" foran1 tos de en1an~ipa~ao no Ocidente disponibilizavam de novo para
Ver <:-;iorgio Again hen, 11011111 sacer: v pmfor sol!(!rww ea vida nuu / (2. ed., Belo
Augustin Cochin, I.es soci1:1is de f"'llSt~e ct la dCmocralie mod<'rire (l'aris, Copernic, Horizonte, UFtvH..--;, 20 I0) e Jacques Rancil'.re, "\\/hoist he Subject of the Rights
1978). or
1.1an?", South Atlantic Quarterly, v. 103, n. 2-3, 2004. .
(_) 6 J) 10 A [l EM () c R Ac' A 11.-\ l,E1'10CR.-\t.:IA vtTORtO~A A 11i:~1nCRACIA CRJ~tlNOSA
quaJqucr USO: OS dircitos do h0111Cl11 s5o OS dircitos dos indiv)- cstabclcccn1 cntn..'. un1 prcstador de servi~-us c scu clicnte. () h.on1c1n
duos egoistas da sociedade burguesa. den1ocr<ltico sc in1pacienta diante de qualquer con1pctCnci;1, inclusive
a do 111Cdico ou do ~clvogado, que p6c cn1 qucst5.o sua pr6pria sohe-
A qucst5:o ~ saber qucn1 sJo esscs indivfduos egofstas. !\~arx
r~1nia. As rc_la~-Cics quc clc n1ant('.111 con1 os nutros perclen1 scu hori-
entcndia quc cran1 os dctcntores dos 111eios de produs:ao, ou.seja,
zontc P?iftico nu n1etatlsico. rl~~las as pr5ticas profi~sionais tendcn1 a
a classe don1inantc, da qual o Estado dos dircitos hun1a.nos era sc ba1~alizar. -J. () 111Cdic(i torna-sc poucn a pouco un1 assida-r-1a-,-1o~d-a______
[
o in.strun1ento ..A. sabedoria conten1por~nea vC as coisas de ou- Pre\ide11c_ia Social; o padre, u111 assistente sOcial e un1 distribuidor de.
tro 1nodo. E, de fato, basta un1a sCric de lnfin1os dcslocan1entos sacra;11cntos (... ]. I~ (_Ille a din1t..'.ns5.o do sagraclo - d:~ cre11_s-a religios~:
para dar aos individuos cgoistas un1a feis:ao con1plctan1cnte di~ da vida ccla 111nrlc, dos valorcs hu111anista_s uu polft!cos - se eilfra-
ferente. En1 pri111eiro lu_g_ar,. substit uan1qs ..')~~-~t.i.~~is!.~~9~..~goistaS" quecct_1. A.s 1irofiss9es. ljllC insti tuia11_1. un1a for.n1a, n1esn10 qt1c incii~cta
~n1 :n1C1desta, aOS. vitlOres c'Olc;ii\os: sao_ afelada; pc.IO cSgutan1e1i.to d~l
.~-or ".,;co~1~~~1~i(f~res .ivid(_'Js;.;o c{ue .nfi~ d~,~eri cau:~ar estr~nh~~a.
transcendencia colcti\a, scja rcligioSa, _seja politica. 9
Identifiqucmos esscs consun1idorcs ividns a t11na cspfcie social .
hist6rica, o "hon1en1 den1ocr5tico". Len1brcn1os por fin1 quc a
Essa longa deplorayao procura dcscrever o cStado de nosso
den1ocracia e. o regin1e da igualdade e poden1os concluir: os in-
n1undo tal con10 o 111oldou o hon1en1 den1ocr<itico en1 suas
clivfduos egofstas sao os hon1ens den1ocr{iticos. Ea generalizas:ao
divcrsas figuras: consun1idor indiferente de n1edicamentoS ou
~das relas:Oes 111ercantis, cujo en1blen1a sao os direitos do hon1cn1,
sacran1c1-1tos; sindicalista quc tenta tirar cada vez 111ais do Es-
nao C nada n1ais quc a realizay5o da cxigCncia febril de igualdade
tado-providCncia; reprLsentanre de n1inoria l:tnica que e.xigL o
que ator111cnta os indivfduos den1ocriticos e arrufna a husca do
rccunheci111e11to de sua identidadc; fen1inista quc 111ilita a favor
ben1 con1un1 cncarnada no Estado.
das cotas; aluno c1uc considera a escola un1 supern1ercado onde
Escuten1os, por cxen1plo, a n1l1sica dessas frases quc descre-
o cliente C qucn1 n1anda. tvlas seguran1ente a n1Usica dessas fra-
ven1 o triste estado en1 ciue nos coloca o rcino daquilo que a
ses quc afirn1an1 descrever nnsso 111undo cotidiano nun1a era de
autora chan1a de dc111ocracia pro\ide11ci'l11:
hipcr111crcados c reality shows \'en1 de n1ais longc. Essa "descri~5o"
do nosso cotidia110 ji foi feita, tale qual, ha 150 anos, nas paginas
As relas:Ocs cntrc o niedico e o pacicntc, o advogado e o clientc, o padre
e o crcntc, 0 professor e o aluno, o trabalhador co assistido an1oldan1- do /\1arrifesto Cou11111ista:
-sc cada vcz rnais ao n1odclo das rcla~-i'ics contratuais cntrc indivkluns
l)o1ninitjllC Schnappcr, I.a dJm1>Crilli1 prmidt'./1/iellc (l'aris, c;alli1nard, 2002),
iguais, ao 111odelo das rc\a~Ocs fundan1cn1aln1cntc iguali1arias c1uc sc
p. Hi9-70.
o On10 A DE.\10CR/,,.C1A [lA llE~\OCH.AClA \'JT()RJOSA A DEJ\lOCllACIA CH.l~IJ~OSA
"
(a burg~csia] afogou os fcr\'ores sagrados da cxalta\-ao rcligiosa, do A partir dal, e possfvel transfnr111ar 0 reino da explora~an CI11
entusiasn10 ca\'alheiresco, do sentin1entalisn10 pequcno-burguC.s reino da igualdade e identificar sen1 nenhun1a ceri1116nia a igual-
nas ~\guas geladas do c3lculo cgofsta. Fez <la dignidade pessnal un1
dade den1ocr5tica con1 a ''troca igual" da prestas:ao n1ercantil.
.sin1plcs valor de troca; .suhstituiu as nun1crosas libcrdadcs, conquis-
(> texto revistn e corrigido de Marx diz, e111 re.Sun10: a igualdadc
tadas duran1cnte, por u111a l1nic~1 lihcrdadc _scn1 cscrUpulos: a do
dos dircitos hun1anos traduz a "igualdadc".da rela~:ao de explnr~
. c.oi~1Crcio. [Ela] dcspojou de sua aur~ola.toda.S as atividades ate en-
tao rep~tadas c91110 dig,ias e encar.<idas c~n1 .piedoso respeito. F~z yao que e 0 ideal consun1a~o dos son hos do h6n1en~ demo~r{ltico.
d~l n"iCdico, _do ju rista, do saccrdote, do _l""H)eta, do s5hio sc_l1s_ser:'ido- A equa~~ao den1ocracia = ilin1ita_1;ao = sociedade quc sustcn-
res assala_ri<idos. ~. ta a den(1ncia dos "crin1es" da den1ucracia pressup6c, portanto,
. . un1a.ope.~asao tripla: en1 p~_i_1}~.~i.r<?_}_1:1_g~lXJ r~duZir a ~ienio.~~-aci~1
A" _de~cris:ao dos:.fc11ari.1ehc)s. e~a ~~eSri1<i. O:ciuca s6.Ci61~ga c"or1- : ~~- Liina fo~~~~~ ..de S~~i~~h~de; en1 segundo luga.r, ider;tificar -~SSa
ten1por<lnea oferece" de 110\'0 nao sao fatcis, n1as uma interpreta- forn1a de socicdadc con1 o reino do individuo igualitii.rio, suhsu-:
s;ao. O conjunto ~lesses fatos ten1 para cla un1a l1nica causa, a n1indo ncsse conccito todo tipo de propriedades distintas, dcsde
in1paciencia do hon1en1 den1ocr3.tico, que tr~1ta qualquer relas:ao o grande consun10 ate as reivindicas:Ocs dos direitos das 111ino-
por un1 s6 e n1esn10 modelo: ~'as relayOes Junda1nentaltne11te i3uali- rias, passando pclas lutas sindicais; e, e111 terceiro lugar, atribuir
tcirias que se estahclecem entre un1 prestador de servis:os e seu :l "sociedadc individualista de 111assa", assi1n identificada COI11 a
cliente" 10
O texto original dizia que a burguesia "substituiu as de111ocracia, a busca de un1 crcscin1ento indef1nido, incrcnte
nun1erosas liberdadcs, conquistadas duran1ente, por u111a Unica a 16gica da econon1ia capitalista.
liberdade ser11 escrl1pulos: a do co111Crcio''; a l1nica igualdade () rebaixan1ento do politico, do sociol6gico e do econ6111ico a
que ela conhece C a igualdade 111ercantil, que repousa sabre a un1 Unico piano referc-se de bon1 grado a aniilise tocquevilleana da
exploras:ao cfnica e brutal, sobre a desigualdade funda111ental de111ocracia con10 igualdade de condi_1;0es. f\.1as cssa n.:lerCncia supOc
da relas-.ao entre o "prestador" do scrvis-o trabalho e o "cliente" un1a reintcrprctas:ao 111uito si111plista de A denwcracia tui A111Crica*.
que con1pra sua forya de trabalho. 0 texto 111odificado substi- "rocquevillc ente11dia por ''igualdade de co11dis:6es" o h.111 das an-
tuiu "burguesia" por outro sujeito, "o hon1en1 democritico". tigas socicdades divididas em ordens, e nao o reino de un1 indivf-
duo 5vido por consun1ir cada vcz 111ais. Ea questao da den1ocracia
Karl tvtax c Friedrich Engels, /\.1anijsto Com1mist11 (Sao Paulo, Boiteni.po,
1998), p. 42. (N. E.)
l)o111inique Sch napper, I.a dJmorrnlie prol'id1111idle, cit., p. 169-70. (;rifo 111eu. 2. ed., San l'aulo, f"..1artins Fontes, 2005. (N. E.)
0 {lf)IU A [lEMOCRAC].\ D ,\ ll E :0.1 U C R .\ C 1 ,\ \' I T 0 I{ I 0 S A f. ll E M 0 C I{ A C I ,\ C I{ I :0.1 I N O S A .II
era para ele, en1 prin1eiro lugar, a das forn1as ins tit ucionais ade- resun1en1 hastante ben1 seu contel1do. Era a epoca en1 que
quadas para regular essa nova configura~_ao. Para transfor111ar con1es~avan1 a ser divulgadas na Frans:a as an~Uises pessin1istas
rrucqueville no profeta do despotisn10 den1ocr3:tico e 110 pensa- vincfas de alC111-n1ar: as dos au tores do relat6rio da Cun1issao
dor da sociedade de consun10, e necessJ..rio rcduzir scus dois ~rril:).teral ou de snci6logos con10 Christopher Lasch e l)aniel
calha111as:os a dois ou tres parJ.grafos de uni Unico capftuJo do Bell. Este ldti_1i10 pl'ls en1 que~t5u o div{ncio c11t1c a.S_csfcras da
segundo, en1 gue ele. trata do risco de un1 novo d~spotisn10. econon1ia, da pplftic~e da cultu."ra. Con1 o desenvo1'.rin1e11to
E ainda se ten1 de csqueccr que Tocqucvi Ile te111i;l o pod er abso- do consun10 de n1assa, es ta ldti~11a era _don1i1~~da po~ uni va_lor
lu to de un1 scnhor que dispuscsse de t~n1 Estado centralizado Su pren1t'.l, a '' reali%as:ao peSsoal " .. EssL hcdon isn1_0. ~:0111pia.-con1
soJJre:~1_11_a n1assa ..~~C~politiz.ada,.e-nao _es~a. ~i.rania. d~t:OIJ\~:i~P ~1c:- ;~. t1~aSli~~~o .p~1i'.itan-a c1uc s~st'eatoq cqnju1_1ta-111entc o. avanf.O da -
111ocritica con1 que 111artela111 nossos ou:ridos. A redus:ao cle Sua . indlistri; Capi t~lista e d<; i"g.ualdade. _po"If tic a: 6,~ ~-~~etf t~s _i~~~s:
anfilise da den1ocracia a crftica da sociedadc deconsun10 passou tTitos quc nascian1 dessa cul.tura entravan1 e1n conflito dire-
por a lgu111as ctapas 1ntcrprctat1vas 1 eg1ac
pnv1 Ias " . '1 as c, resu Ita- 1\
1
tn co111 as cxigCncias do csforfo_produtivo, con10 os sacriffcios
do, sobretudo, de todo uni processo de elin1inas-ao da figura po- requeridos pelo intcresse con1un1 da na~ao den1ocrJ.tica 12 . As
lftica da den1ocracia, que sc realizou n1ediante un1 acerto entre anJ.lises dL Lipovetsky e alguns outros pretendian1 contradizs-r
descris:ao sociol6gica e julgan1ento hlos6fico. essc pessin1isn10. Segundo elcs, nJ:o havia por que ten1er uni di-
1\s eta pas dessc processo poden1 ser discernidas con1 hastan- Y6rcio cntrc as forn1as do consun10 de n1assa, hascadas na hus-
te clareza. l)e un1 lado, os anos 1980 assistiran1 ao desenvolvi- ca do prazcr pessoal, e as i nstit uiS'.Oes da dcn1ocracia, fund ad as na
111ento de certa literatura sociol6gica na Fran~a, escrita en1 geral rcgra co1i-1un1. !Vluito pelo contr5.rio, o pr6prio cresci111ento do
por hl6sofos, quc saudava a alians:-a selada cntre a socicdade dc- narcisisn10 consun1idor pun ha a satisfas:ao pessoal ea regra co-
111ocr3.tica e scu Estado pelas novas forn1as de consun10 e con1- lctiva c111 pcrfeita harn1011ia. Ele produzia un1a adLsfl:o n1ais estri-
portan1ento individuais. Os livros c artigos de Gilles Lipovctsky ta, un1a adesao cxistcncial dos indivfduos a un1a den1ocracia vivi-
da nao 111ais apenas con10 un1a questao de forn1as institucionais
11 Sobre as vias di\'ersas e is vezes tortuosas que le\aran1 ao neotocque\illis-
1110 conte1npor:lneo c, en1 particular, sohre a recon\'ersao da intcrpreta.s-ao
12
l)aniel Hell, Tlr(~ (~11/turul (.'011tmdir111m.'i of Capita!i.mr (No\'a York, Basic Bnoks,
cat6lica tradicionalista de 'JOcgucvillc cn1 snciologia p6s-n1oderna da "socicda- 1976). I~ prccis() notar que a exigCncia de un1 retorno aos valnres puritanos
dc de consun10', \'Cr Serge Audicr, Ton1w'1'i/le rt'.ln 1//\'(!: f1C11ew et enjeux du rc1wu1'~~w1 ainda era artic:ulada en1 J)aniel Hell a unia preocupa~-a(1 de justl~-a social c1ue
/ocqunillien Jransais (Paris, Vrin, 2004). dcsapareceu naqueles que retnn1ar;u11 sua prohle1n:'itica na Frans-a.
ll A D I'. :\I ! ) C R ,-\ C I ,-\ \" I T (t R I 0 S A A_ D E ,\I 0 C K A C I .<\ C R I /'.\ I N o :; ,-\
.H (_) f) \l l 0 A II E ;.,1 0 c R 1\ c I .\ 15
coercitivas, n1as con10 "u111a segunda naturcza, un1 a111bicnte, do consu111idur narcisista suprin1ia a oposi~ao entre a igualdade
un1 n1eio an1bicnte". Segundo Lipovetsky: represcntada ea igualdade ausente. Afirn1ava a positividade desse
"processo de personaliza~~ao'' que Haudrillard analisuu con10 uni
A 111cdida quc o narcisisn10 crcscc, a lcgitin1idadc dc111~cr:ltica cngodo. l~ra11sforn1ando o consun1idor alienado de antigan1e.nte
\'Cn.ce, ainda quc no niodo e,ool. -<).i 1egin1f:!:; de.n1ocr5ticns, con1 scu --HO narciso q~1e hrinca livren1cnte con1 ns ohjetos e os signos do
plu ralisn10 d~ partidos, suiis clei~Oes, scu ~lireito i inforn1as:a?, tCn1: uriivers0 ni.ercantil, idcntificava de n1aneira positiva de111ocracia
parentesc<_:> .t:ida \'ez ri1ais. estreito com a sociedade personalizada.
e consui110: Con1 isso, oferecia con1placenten1ent~ essa den10-
do si:lf-scnice.' do. tcstc c da lihcrdade Con1hinat6ria.[ .... } Aqucles
craCia ''rcahilitada" a un1a crftica 111ais radical. 1lefutar a discor-
_i11esn1os quc s6 s~ intcrC_ssan1 pcla din1cn.S~i"o. pri\'.ada da v~la _pC.r-.
rt1<i.ne~en1 prcsoS _aO funcio11an1enio Qen.1o~r<iti.c:o er~~- -s~ci~dadcs . d~ncia "e1_1t~e individualisn1q de_ 111~.s~ c_g9verno den_1?~.~~~-i-~.c?..~.~-~.
.por l~~o; criado~ pclo process~ de persoi~aliziya9.-u . . . den101istr~r uii.1. n1alililiilO maiS ~)rof~11dt). EraeSt3.helccer pOsiti-
vamente que a de1nocracia nao era nada n1ais do que o reino do
h1~L'> reabilitar "o individualisn10 dc111ocratico" contra as crfticas consun1idor narcisista, que varia suas escolhas eleitorais ta! qua!
vinda.s da An1C.rica era rcalizar, na verdadc, "un1a opcra)~ao dupla. Por varia scus prazeres fntin1os. Aos alegres soci6logos p6s-111odernos
um lado, entcrrar un1a crftica anterior da socicdade de c.onsun10, a respondiarn OS austeros fil6sofos a n1oda antiga. Len1brava111 que
que predon1inava 11os anos 1960-1970, quando as an5lises pessin1is- a polftica, :01110 a defi11ian1 os antigos, era a artc de viver junto ea
tas ou crfticas da ''era da opulCncia" fcitas por Frank Galbraith busca do ben1 con1un1, que o pr6prio princfpio dessa bu.sea e dessa
ou l)avid llicsn1an eran1 radicalizada.s por Jean Baudrillard nun1 arte era a distins:ao clara cntre a esfera dos ncg6cios con1uns co
n1odo n1arxista. J)audrillard denunciava as ilus5es de un1a "pcr- rcino cgolsta e n1csquin ho da vida privada c dos intercsses don1Cs-
sonalizayao" inteiran1ente subn1etida is exigencias 111ercantis e via ticos. 0 retrato ,;sociol6gico" da alcgre den1ocracia p6s-n1oderna
nas pron1essas do consun10 a falsa igualdade que n1ascarava "a de- assinalava a rufna da polltica, subjugada dali en1 diantc a un1a for-
n1ocracia a11se11te ea igualdadc inencontTavel" 14 A nuva sociologia n1a de socicdadc govcrnada pela L1nica lei da individualidade con-
su111idora. Por outro !ado, contra isso, era prcciso recuperar, con1
13 c;i!\es Lipovetsky, L'ere du vide: essuis sur l'imfividualisme co11/('1t1porain (Paris, Arist6teles, Flannah 1\rendt e Leo Strauss, o sentido puro de un1a
Gallitnard, 1983), p. 145~6. \Ed. bras.: A era do vazi11: e11saios s11/1rc o indi\idualismo polftica dcsin1pcdida da.-; expectativas do consun1idor den1ocr5.ti-
contemp11r1im'o, Harueri, 1v1annle, 2009.J co. Na pr<itica, o indivfduo consun1idor encontrou n1uito natu-
11 Jc;1n Haudrillard, l.a soci1:1,! de consommii1ior1: ses mytlies, ses stri1c1rirl'S (l'aris, S.<._--;.l'.I'.,
1970). p. 88. [Ed. pnrt.: A sociedade de nmsumo, 2. c<l., Lisboa, Edi~-t'ics 70, 2010.J raln1ente sua identifica~~ao na figura do a.'>salariado que defendc de
I
O 61110 .\ \lE:>.tUCRACIA IJ .-\ IJ E :>.! 0 CR .-\CI A \'ITU I\ I 0 S 1\ .\ I> E :>.! 0 CR .\CI A CR I M I N (l SA
\7
111 ancira egufsta privilegios arcaicos. Sc111 dlivida ainda tcn1os na tese sociol{>gica apoia\a-se nos trahalhos de Bourdieu e Passeron,
n1em6ria a onda liter3.ria que rebentou no n1on1ento das greves e isto C, na cvidencias;:J.o das desigualdades sociais ocultas nas for-
111 anilesta~6t:s do outono de 1995 para recordar a esses privilegia- n1as aparenten1cnte neutras da transn1issfio cscnlar do saber. Ela
dos a conscil-.ncia du viver junto ca gl6ria da vida pl1hlica, ~JUC clcs propunha tornar a escola 111_ais igual, tirando-a da fortaleza en1
desonravan1 con1 seus interesses egofstas. Contudo, n1ais do C]Lie c1ue ha\ia se refugiado para Se protegCr da sociedade_: 1i1udan- - - - - - - -
esses U~OS circunstanciais, O que co11ta ea idcnti~ca~ao solidan1en- do as for111as da s~~_icdade escolar e adaptand_o .o conteUd~.do
lC estabclecida entrc o hon1en1 den1ocr<itico e o indivlduo con- cnsino oferecido aos alunos n1ais carentes de hcrans-a cultuf-al.
surnidor. O conflito dos sociOlogos p6s-n1odernos e dos fi\6sofos t\ chan1ada tese re1:Jublica1~a dcfendia o opusto: aproxin1ar a cs-
a.~1oda antiga estabcicceu ess~)dentifica~:.i:O Se!1~ .. !!.~!1~:1:~1-~~~~l ~~~fi.- _. . c.<?la.~i.asOcjed~d~ era torr1.<1-:la.. n1~is. h~n1(~gi:nea co:ru a .ciesigu~d
c~td~ci~, sob~~tudl~ p~rque os ~1n~;go1~isl~~-~p~nas apresentava1i1_, .. dade socizil: A escola trabalhava pela lguakhde na es.trita medida:
11 ~ 111 dueto hen1 regrado por un1a revista ironican1cnte inritulada CllJ que, ahrigada pclos 111uros quc a separavan1 da sociL_dade, po-
l.e DilJa; [O debate], as duas faces da n1csn1a 111oeda, a n1esn1a equa- dia Se dedicar a tarefa que Jhe ~ra pr6pria: distrihuir igualn1ente
~~ao Iida en1 dois scntidos opostos. a todos, scn1 consider_ar origen1 ou destinas-ao social, o universal
Assin1 se realizou, nun1 prin1eiro mon1ento, a redu~ao da dos saberes, utilizando para esse fin1 de igualdade a forn1a dare-
den19cracia a un1 estado de sociedade. IZcsta con1prcender o layao necessaria1~1ente desigual entrc o que sabe e o quc aprende.
scg:undo n10111ento do processn, o que fez da den1ocracia assin1 Era preciso rcafirn1ar essa voca~~ao, historican1entc cncarnada na
definida nii.o n1ais apena.s uni estado social quc invadiu inck~vi escola rcpuhlicana de Jules Ferry.
dan1ente a esfera polltica, n1as un1a cat5strofc antropol6gica, Q debatL parecia rererir-Se, portanto, J.s for111as da cfesigual-
uma autodestruic;ao cl.a hun1anidade. Esse passo a n1ais passou dadc e aos n1cios da igualdade. Contudo, os tern1os eran1 ex-
por outro acerto l'.ntre filosofia e sociologia, n1enos pacllico cn1 tren1an1ente an1bfguos. (1_ue u porta-handeira dcssa tend.Cncia
seu dcsenrolar, n1as que concluziu ao n1esn1n resultado. () palco tenha sido o livro J)e l'1~colc [l)a escola], de Jean-Claude 1'.1ilner,
foi a discussao sabre a escola. 0 contexto inicial da discussao dizia n1ostra essa an1biguidadc. l1 livro de 11ilner dizia coisa n1uito
respeito a questao do fracasso escolar, isto e, 0 fracasso da ins- diferente do que se queria ler nele na Cpoca. Ele sc _prcocupava
tituis-ao escolar en1 dar chances iguais J.s crians-.as oriundas das 111uito pouco en1 p6r o universal a servi~n da igualdade. Estava
c)aSSt.'S lll<liS 111odcstaS. rrratava-se de saber, portanto, COl110 SC
devia entender a igualdade na escola ou pela escola. A chan1ada Jean-Claude lv1ilner, f)e I'1:c11lc (l'aris, Scuil, 1984). (N. E.)
(_) 6 J) I () A p E :-.1 (I c R .-\ c [ .-\ llA DEMOCRACIA \'ITORIOSA A IlEMtlCRACl1\ CRIMI NOS.-\ \9
111 uito 111 ais preocupado co111 a rela~~ao entrc. saberes, lihcrdades consun1idor en1briagado de igualdadc, cuja carta n1agna eran1 os
e elites. E, 111 uito n1ais do que en1 Jules Ferry, inspirava-se cn1 H. .enan direitos hun1anos. A escola, con10 se diria en1 breve, sofria de u111
c en1 sua visao das elites Cultas responsJ.veis pelas liberdades nun1 (1nico n1al, a lgualdadc, encarnada naqucle n1esn10 que ela tinha
pals an1ea~ado p"clo Lil~spotis1110.inercntc ao catolicisn10
15
A opo- de cnsinar. E o quc era alcanyado pcla autoridade do professor
siyao da do~trina republicana a_doutrina "socio~Ogica_".cr , nao era n,1aiSo universarcIO sabe~, n~as a pr6pria desigualdade,
verdade, a opq_si~ao de un1a sociologia a _o_utra. M~. b conceito toniada cOn10 n1anifestas:ao de um_a "t:ranscendCncia":
de ''elitisn10 repuhlic~no" pcrn1ite ocult~; o cqu~vo_co. 0 r\Ucleo
duro da tcsc foi cnc(~berto pela sin1ples dif~rCnya cntrc o u1~i Nao _ha _111als lugar pa~a ncnhum tipo de transccndCncia, Co indivf-
. \~C[~3:1 ~epublic~no_ .c ~l:'i j1a.r.t:ic~i\a.ri~lac~~s e d~.s.i~uald_a9es. so~i~lis: . --~:'? q_uc e.et:-igic_k! en: vaJor_ahso_1i..1to_C, SC algu111a COiSa dc.sagr_<~<.tQ
0 debat~parecia referir-sc ao cjue opoiler plililico podia e devia . perSi_ste_, e_, iinda <i: sariti'~Cas:ITO do lndl\~fdUo, pO~. l1~eiO. dos d"i~eit~s
hum~nas c da den1ocracia [... J Eis,-portanto, por quc a autoridade do
fazer para ren1ediar por s_eus prOprios 111eios as de_sigualdades so-
professor cst;i arruinada; por cssa priorizas-ao da igualdadc, clc nao
ciais. Muito rapidan1cnte, porCn1, a pcrspectiva se.corrigiu e a
e n1ais do .C!LIC lllll trabaJhador COillllill, que SC CllCO!ltra diantc de
paisage111 se alterou. No decorrer das denl1ncias do aun1ento ine-
llSUirios e e_ levado a discutir de iguaJ para iguaJ COl11 O aluno, quc
xoravel da falta de cultura, ligado a explosao da cultura de super- acaba por se instalar con10 juiz de seu niestre. 16
111ercado, a _raiz do n1al foi identificada: era, e claro, 0 individualisn10
den1ocrfitico. O ini111igo quc a escola republicana cnfrentava n3o 0 111cstrc rcpublicano, aquclc quc transn1ite ~ls aln1as virgens o
era 111 ais a soci:Clade desigual, da qua I ela tin ha de afastar o aluno, sal~r universal que torna igual, transforn1a-se sin1ples111c11te no re-
111 as, sin1, o pr6prio aluno, que havia se tornado o rcpresentantc presentante de un1a hun1anidade adulta en1 via de L'Xtin~ao cn1 pro-
por excelencia do hon1en1 den1ocrJ.tico, o ser in1aturo, o joven1 vcito do reino generalizado da in1aturidade, a l1ltin1a testen1unha da
Civilizayfio, opondo Clll \'J:O ~L"> "sutilezas" e as ''cn111pJexidadcs" de
L~ A tcsc de Kenan e resu1nida Clll Oeuvres compktt'.S." la r1iforme i11tdfoct11ellc cl
. \,
i111berbe quc exige contra PlatJ.o ou Kant o direito a sua pnSpria quc inventa un1a agressao racista, en1 razao de uni cul to das viti-
opiniao" e0 reprcsentante da espiral incxor5vcl da den1ocracia n1as "insepar5vcl do desenvolvin1Lnto do individualisn10 den10-
cn1briagada de consun10 e o testen1unho do fin~ da cultura, a 115:0 crfitico" 21 1\s denl1ncias inccssantcs do desn1oronan1cnto den1ocrfi-
scr que isso scja o tornar-se cultura de qua~qu"cr coisa. do "hipcr- lico d(> todo pc.nsan1cnto e toda cultura nfi.o tC111 apenas a
111ercado dos estilos de vida", da "club-111editerranea~J.o do n1un- .vantagen1 de provar a contrario a inesti111<ivel altitude do.pensa-
17 mento ea insondavel profundidadeda cultura daqueles quc as
clo*" e da "entrada de toda a existencia na esfera do c9nsw110" .
I~ inl1til entrar nos dctalhes da inesgotivcl literal ura quc nos adver- fazcn1...:.... un1a den1onstr<~s:ao _qu~ ;:Is vczes te1;11 dificuldadc de se.
tc, j5 hfi algu111 te111po, sernana ap{ls se111ana, c!as .n(lvas n1;_u1ifCst~t rcalizar por via dire.ta. Pern1itcn.1 1i1aisprofunda;11.cnte sitt~ar todo
~Oes do "e:lnhalO <la den1ocracici;''ou_do--'!ve1).eno. da fr~1_tcn1ich1c~e" ~; 1
fcn6111en<:) .e~ll l1~~1 l11iic;o c 111~sn10 plano,:atr~bui1ldq t~J.d6s a i,.;_111.:i..
perola..~ de ~lunos, teste111unhando os efeitos dcvastadores da igual- l'lnica e 111esn1a cau-?a~ Na verd~~de,_a fatal equivalencla :'de-~ioc~!t-.
dade dos usufirios, ou 111anifesta\Oe~ altern1undialistas de jovens tica" de todas as COisaS 6, enl prin1eiro lugar, 0 produto de Ulll
11
iletrados "cnlhriagados de generosidadc prin1avcril" ' , realit)' slwws n1l'.todo que conhecc apenas un1a linica explica~ao para todo e
apresentando o testt:n1unho assustador de uni totalitarisn10 que qualqucr fen6n1cno - n1ovin1ento social, conflitn rcli2;ioso ou ra-
Hitler 11ao poderia in1aginar 20 ou a fabulas-.ao de un1a joven1 cial, efeito de n1oda, campanha publicitJ.ria ou outro. Assin1, a ..
adolescente quL se recusa a tirar o vCu en1 non1c da religiao dos
Rcfcrl':ncia a Club lv!CditerranCc, 1nais conhccida con1n Club tv1cd, corpnra- pais, o aluno que opOe as razOes do Corao as da ciCncia nu aquclc
~ao de origc1n frances;1 que ten1 hoteis L' rc.10rlscsp;dhados pclo 1nundu. (N. E.) que agride fisican1cnte o prnfl.ssor e os co\L'.gas judeus verJ:o sua
17 I'ara un1 dcscnvolvi1ncnto dcsses tc111as, o lei tor curioso podcr<i sc re111e-
atitude ser colocada na conta do indivfduo den1ocrfitico, desfiliado
tcr as nbras co111pletas de Alain Finkielkraut, en1 especial L'impaifait d11 present
(l'aris, (;al1i111ard, 2002), ou, n1ais econon1ica111cnte, 3. cntrevista do n1csn10
e scparado de toda transcendencia. Ea figura do consun1idor
autor coin .h1arcel Gauchct, "t'-.1alaise dans la dl:1nocratic: l'l-colc, la culture, den1ocr3.tico en1hriagado de igualdade poderJ. sc identificar, con-
\'individualis1nc", f.e l)Cbat, n. 51, st:t.-(Hlt. 1988. l'ara u111a vcrs:io 1nais dcscn- lor111L o hun1or c as neccssidadcs da causa, con1 o assalariado
lada, 110 cstilo neocat6lico p1111k, ver as ohras cutnpletas de !vtauricc l)antcc.
18 Alain Finkielkraut, L'imparfuit du pnisent, cit., p. 164.
19
Ibidem, p. 200.
21
Lucien Karpik, ''l~tre \'iClin1e, c't~sl chercher un responsable", entrevista a
1o Jean-Jacques l)e\four, "Loft Story: une n1achinc totalitairc'', f.1~ 1Vfm11fo, 19 Cl-cilt: Prieur, /.e ldomle, 22-23 ago. 2004. Sabe1nos da in1portf1ncia que a dcnl1 n-
1naio 200 I. Snbre n 111csn10 tc1n:i - e 110 n1csn1n tnn1 -. ver l)an1ie11 Le <..""; uay, cia da tirania dcn1t1cr:ltica pratic:ida pel:is vltin1as tcn1 na opinian du1ninante.
f.'enrpin tie la 11;11:-n:a/itt;: nm11m1Jt 11ccroi1rc le "kmps d1~ r1n't'i/J1 lw11wi11 il1spimilife" (l'aris, Sohre esst: tc1na, vc.:r en1 especial (~illes \Vil\ia111 (;oldnagel, Les martyrocratl's:
l'rcsscs de la Renaissance, 200)). dt!ri1J'S ct impostures dt' /'i(/t!oloHi(~ 1'icti111aire (l'aris, l'lon. 2004).
I
O {> n Io A !l EMO CR AC I A llA IJEMOCRACIA \'l'l"OllltlS.-\ .\ llE~10CllACl/1 Cll!MINOSA
reivindicativo, con1 o descn1prcgado que ocupa os escrit6rios da n1csn10 prOprio a lOgica do capital 22
. Marca assirn o arremate da
AgC~cia Nacional para o E111prego ou co111 o in1igrante ilegal con- releitura francesa do double. bind den1ocr<itico. A teoria do double
finado nas zonas de espera dos aeroportos. Nao C de adn1irar que hind opunha o bo111 governo den1ocr5tico ao duplo excesso da
. os rCprescnta1;t~cs da paixao con~un1idora quc excita1:1 o n1aior vida polltica den1ocritica e do individualisn10 de n1assa. A rc-
furor en1 ~1ossos ide6logos sejan1 e11~ ge~al aqueles cuja capacidadc leitura fr~nccsa st~prin1e a tensao dos contr<irios. A vida den10-
de consun1ir ea n1ais li1~1i~ada. A de~t1ncia do "indi\ idualisrno de-1
cr5tica torna-se a yida apolitica do consun1idor indiferente de
n1ocritico" cobrc~ con1 pou.co csfor~o: .duas teses: a clissica dos n1ercadorias, direitos das n1inori.as, indl1stria cultural e bchCs
favorecid()s ( os pohrcs c1ue"ren1 Sen1pre niais) ea das elitt:S fefi11adas produzidos en1 lahorat6rio. Ela se idcntifica pura c sin1ph.~s
.(h~i: in~ivlc~~?~ cte_1~la~s, gent~.~-lCn1ai~ ~~ivindic;lnd~. 91)~~~,~J~~i? d~. _J1J.c.n.te.. c?.D!. ~ ... ~Q.ci~.dade... n1Qde.r?a)'., qtle.. eta .transfOrm.aito
individualidade), 0 discurso intelectua] don1ii1ante" 1:ine-se a.~:si_n1 mesni.o ten1po ein u1i1a configurayao antropol<)gica ho1nogenea.
~o pensan1ento das elites censitirias e cultas do seculo XIX: a indi- Vale notar que o denunciante 111ais radical do crin1e den1ocri-
vidualidade e un1a coisa boa para a.<; elites; torna-se llll1 dcsastre . tico era, vintc anos atr5s, o porta-bandcira da cscola republica-
para a civilizay5.o sea ela todos tC111 accsso. na c laica. Na realidade, foi en1 torno da qucstio da educayao
E assi111 que toda a politic a e creditada a urn a antropologta que o sentido de algun1as palavras - repUblica, de1nocracia,
gue conhece apenas un1a l'inica oposiyao: entre uma hun1ani- igualdade, sociedade- mudou. No passado, tratava-sc da igual-
dadc adulla, fie! 5. tradi~ITO que a institui COl110 ta!, e Ullla pue- dadc pr6pria a cscola rcpuhlicana e de sua rclaS'ao con1 a dl'si-
ril, cujo son ho de se cngendrar con10 nova conduz a autodes- gualdade sociaL l-loje, trata-sc apenas do processo de transn1is-
trui~~ao. 12 esse dcslocan1ento que Li~s penchants cri111i1Jels de l'Europc sao quc deve ser salvo da tendencia a autodestruiyao contida na
dti111ocratiq11e registra con1 n1ais clegJ.ncia conceitual. 0 ten1a da sociedade den1ocr5tica. Tratava-se no passado de transn1itir o
"sociedade ilin1itada" resun1e en1 pnucas palavras a abundantc universal do saber c scu podcr de igualdadc. () que se trata de
literatura que junta na fi.gura do "hon1en1 dcn1ocritico" o con- transn1itir hoje, c gue 0 110111<: judeu resun1c en1 1'.1ilner, e
sun1idor de hiper111ercado, a adolesce11te que se recusa a tirar o
veu e o casal hon1ossexual gue quer ter filhos. Resume, sohre- l)esse pon10 de vis la, o lei tor tirara proveito da leit u ra de Le salaire de/ 'JdCal:
la thi!orie des clas.\l'S ct de la culture au XX e si1\cfe (Paris, Seu ii, 1997), en1 quc o n1csn10
tudo, a dupJa n1etan1orfose CJLIC atribuill aO IllCSlllO tCl11J10 a_
Jean-Claude lv1ilncr analisa, nos tcrinos 111arxistas do dcstino infeliz de tuna
dc111ocracia a for111a de hon1ogcncidade social antes in1putada "burgucsia assalariada" gue se torna i11C11il para a expansao capitalista, os pro-
ao totalitarisn10 e o n1ovin1ento ilin1itado de crescin1entq de si cessos atribuldos agui ao desenvolvi1ncnto fatal da ili111itas-ao de1nocritica.
4'1 o 6 n 1o A ll E ~1 oc ll .\ c 1 ,\ [l .\ [) r \ I n c H. :\ c I,-\ \'IT n H. J ()st\ ,\ ]l E ~1 () c I\,-\ c I 1\ c It IM IN {ls:\
sin1ples111ente o princlpio do nascin1ento, o princfpio da divi- incontest~lvel: ilustrando a l6gica das unidadcs e das totalidades
s5.o sexual e da filias:an. desenvolvida pelo au tor de Les pc~1clia11ts cri111i11cls de !'Europe d1!1110-
0 pai de fan1flia que subn1ete os filhos ao "estudo farisai- crali1111t', rorncce llllla flgura concreta a "transcendl;ncia", tao
co" podc ent5o assun1ir o lugar do professor repuhlicano, que estr;111 han1cnte reivin~licada pelos novoS" c~cfensores da csc_o-
subtrai a crian~a da reprodus:ao fan1iliar de certa orden1 social. la rcpublicana e laica. 1\ aflis-ao dos ii1divlduos dcn1ocr5ticos,_
E o bon1 gover1io, quc se op6c a corrups:ao democrJ.tica, nao d-iz, C a dos hon1ens que }Jerderan1 a 111~dida peia.. qua! o LJ.i-i-i
prCcisa n1ais 111anter, por equfvoco, o non1e de den1ocracia. pode se conciliar cnn1 o ri1ldtiplo l' os uns poden1 Sl' unir en1
~o p~t~sado._ cha111ava-sc repl1blica. ~as repl1hli~a nao C origi- uni todos. Essa n1edida nJ:o.pode sefundan1cnta1_- en1 1ll'nh.un1~'t
. nal~1erite. o-nc~n1e -do- govef i10 da let, .. do. povo ou- d_es.eus-re..:. C011,e11~ao.i1~n~a1~~n1as son1~n~e -n..O_ ~-id_a_do do p.~sl.~1r ct.i-
11resentantes. H.epU.blica e, dcsde Platao, o non1e do govcrno vino, que cuida de todas as suas ovelhas e de cada un1a dclas.
que garante a reprodus'.ao do rebanho hun1ano. protegendo- Este SC l11anifestou por un1a for~a que raltara scn1pre a palavra
-u contra o incha~o de scus apetites por hens individuais ou den1ncr{1tica, a for~~a da Vnz, cujo in1pactn, na noite de fogl.),
podcr colctivo. f~ por isso que o bo111 governo podc adotar foi scntido por todos os hebreus, cnquanto era dado ao pastor
outro 11on1e, que atravcssa de maneira furtiva, 111as decisiva, hun1ano, }\1oisC:s, o cui"dado exclusivo de ouvir e explicitar suas
a den1onstra~ao do crin1e dcn1ocr5.tico: ele recupera hoje o palavras e organizar seu povo scgundo o ensina111ento t-ransn1i-
non1e (Ille tinha antes quc o 110111c dcn1ocracia cruzasse seu tido por el:is.
can1inho. Ele se cha111a governo pastoral. 0 crin1c den1ocr~iti 1\ partir cL.1.I, tudo pode ser explicado de n1ancira sin1ples,
co encontra sua origen1, entao, nun1a cena prin1itiva, o csque- pc.los n1ales prOprios ao "hon1cn1 de111ocr<.l.tico" e pela divisJo
23
cin1ento do pastor . sin1ples entrc un1a hun1aniclade fie! ou Jnfiel 3. lei da filia~ao.
Foi o que cxplicitou poucn antes un1 livro intitulado Le 111e11r1re A ofensa ~ls leis da filia~5o L:., en1 prin1ciro lugar, u111a ofensa ao
d11 paste11r [O ass:1ssinato do pastc)r1H Essa obra tcn1 un1 n1Crito vfnculo da ovelha con1 Sl'U pai <.:pastor divino. No lugar da \'oz,
diz Benny Levy, os inodernos colocaran1 o ho111cn1-deus ou o
B Jean-Claude tvlilner, l.1s penchants crimmels de /'Europe dimocra1ique, cit., p. 32. povo-rei, l'Sse hon1en1 indctcr111inado dos direitos hun1anos
Agrade~-n a Jean-Claude l'vlilncr as respostas is ohscrva~fies que lhe dirigi
que o te6ricn da dc.n1ocracia C:laude Lefort transforn1ou c111
sohrc as tescs dessc livrn.
21 Henny J.e,y, l.1~ meurtfl' ilu pastern: critiqm~ de fo 1'isim1 politiqm du nwmlt~ (l'<lris, ocupantc de un1 lugar vazio. No lugar da "\'oz-para-}\ loisl-s" 1
(;rasset-Verdicr, 2002). csta un1 "hnn1en1-deus-n1or10" quc nos guverna. E cstc s()
.i6 n 61110 A I>EMOClt,,\CI:\
pode governar fazendo-se fiador dos "pec1uenos prazeres" que A POLITIC<\ OU 0 PASTOR PERDIDO
pagan1 nossa grande aAis-ao ~c Orfaos condcnados a vagar pelo
in1p6rio dn vazio, o quc significa indiferentcn1ente o reinn da
den1ocracia, do iodi\:fduo oU do co1isu.n10 2."i.
le-sc claran1cntc nos textos de Platao: no Politico", quc cvoca a separas:ao polftica, cla1r1ando o retorno, do fundo da allis;J:o, para
era e1n quc o pastnr divino gnvcrnava diretan1cnte o rehanhn 0 pastor esquecido. NesSL Caso, poclcn1os dar fin1 rapidan1ente a
hun1ano; no quarto livro das Le1s ", en1 que e evocado 111ais un1a di~cuss5o. J\11.as tan1b~n1 pode111os cunsiderar as cnisas 110 ~entidu
vez o rcino feliz do deus Cronos, qu.e sahia que nenhun1 hon1cn1 contr5ri~), perguntar por que o retorno para o 'pastor perdido.
p~de ct~n1ai1dar os outros sen1 se_cn~her de desn1cdida c injustis:a acaba por se in1por con10 co.11scquencia Ltl~in_1a dc . certa analise
C respdndeu ao pi-oble1na d~u1do COI~lOChefes as trihos hun1anas da den1ocracia coino sqciedade dos indivfduo.s consun1idnres.
111en1b1~0S da riL)~a superior dos ilai11wnes. Mas Plata(_~, cnnten1po- Nessc caso, procurarcn1os n5o o que a polltica recha~'.a, n1as, ao
!frn.<::~) acontragosto dcsses hc)n1c11s quc afir111avan1 (jllC o poder contr~irio, o 'lLie da polftica C rcchas.~ado pcla anJ.lisc quc torna a
: p.e~te1~cc ~o po\'?;_.c .nao t~n~o: ouix.a c_o_i~a ~l__ lh~s -~J_P_~r .'-1. _1iau_~~r .... :...... d_elTtacraci_a. ~ estad? {~C d~_~n1edi~l~ C_ ~flis:ao.do qual S{S UIJ1 ~{euS.
um .''c~1idado de si'' irlcapaz d~ \;enccr a dist5.ncia dos uns aO to- podc nos sa_lvar. Consideraren10s o te~io plat6nico de .un1 angl.1-
dos; teria relerenclado o adeus, rclegando o rcino de Cronos c o Jo dilcrentc, portanto: 1150 0 <tdLUS ao pastor, pr011Ul1Ciado por
Jl~L<;tor divino ;l era das f{ibu!as, ainda quc ten ha tido de dislar~~ar Platao no Poli'tico, n1as, ao contr~lrio, sua prescrva)~ao nost5lgica,
sua ausCncia co111 outra f<lbula, a de un1a "repltblica'' fundada sua presen_\'.a obstinada no fin1ago da Rep1ihlica, na qual ele serve
11a "bela n1e11tira" de que o deus, para garantir a boa ordcm da de referencia ao esbo_\'.o da nposis:J:o entre o hon1 governo e 0
con1unidacle, tcria posto ouru na al111a dos govcrnantcs, prata na governo dcn1ocr5tico.
dos gucrreiros c ferro na dos artes5os. l'latao raz duas crfticas a den1ucracia que, a pri111eira vista, pa-
l)even1os conceder ao represCntantc de l)eus: C vcrdacle quc a rcce1n sc opor, n1as articulan1-se estritan1ente un1a a outra. l)e
polftica se define na scparas:ao do n1odelo do pastor alin1entando u111 lado, a dcn1ocracia C: o reino da lei abstrata, oposta ~1 solici-
scu rebanho. 1~~u11ben1 e verdade que podcn1os recusar essa se- tude do 111t:dico ou do pastor. A virtudc do pastor ou do n1Cdico
para~ao, exigir para o pastor divinn e para ns pastorcs hun1anos cxprcssa-sc de duas n1anciras: a ciGncia de an1hos op()c-se, cn1
quc interpreta111 sua voz o govLrno de seu povo. A csse pre~o, pri111eiro lugar, ao apetitc do tirano, pois sc excrcL para o L111ico
a de111ocracia e apcnas "o i111perio do nada", a figura Ldtin1a da proveito daqueles que cles cuidam; n1as opOc-se tan1bCn1 as leis
da cidade dcrnocr5tica, porquc sc adapt a ao caso apresentado por
cada ovelha ou cacL:i pacicntc. As leis da de111ocracia, ao contrJ.-
E1n l)idfo8os: 0 /w111111t'k, liJ(Lm, Sojista, J'ci/[tico (2. ed., S.'.io !'au lo, A hril Cull ural,
198.l, Colc~ao ()s l'cnsadorcs). (N. E.) rio, prctendcn1 valcr para todos us casos. Sao con1n receitas que
Pia tao, .t\s lei's (2. ed., SJo l'aulo, Edipro, 2010). (N. E.) uni n1edico que esti prestcs a viajar deixa de un1a vez por todas,
_'j(l () () ll I (_) A ll !' ;.,1 0 (~ R ,-\ C I 1\
i\ I' 0 I. i T I C .\ 0 lJ 0 I' A .S TO R I' I: R [) I ]l o
scja (iual for a doen\~a quc sc deva tratar. l\1as essa universalidade parecen1 governados e os governados, governantes; as n1ulhcrcs
da lei e un1_a aparencia cnganosa. Na in1utabilidade da lei, nao silo iguais aos hon1ens; o pai sc habitua a tratar o filho de igual
e0 universal da idcia quc.; u hon1en1 dcn1ocrJ.tico honra, n1as 0
para igual; o n1cteco e o cstrangeiro tornan1-se iguais ao cidad:lo;
inst~u_n1ent'o de scl1 h_el-prazcr. En1 linguage1n 1noderna, d_ire- . o professor ten1e e hajula alunos que, de sua parte, zon1ba111 dch.~;
nios que, sob u Cidadao universal da. con_stitl1is:J:~ den1ocr.:_1t1c~, as jovens se igu~tlan1 _aos_ velhos e os velhos in1itan1 os jovens; os
d~veinos reconhecer o hon1Cn1 real, ist~ e, aindivfduo egofsta da pr<)prios anin1ais sao livr.es ens cavalos e os burros, conscientes
sc"!ciedade den1ncr;ltica. de sua liberdade e dignidade, at ropelarn aqueles c1ue nao !hes dao
Essc e0 pontn csst:ncia\. PliLt5:o fo"i 0 prin1ciro a invcqtar ~sse passagen1 na rua 1
.. n1odo. d"e. :lei"tu ra_s?~iQl{lgi~a qu.e i).fdcla1~1an1q~ -pr/lp~i~ da ~ra .. . . Con1.o. se. ve,. ~ao.faita nada.a .recensao dos.111ales a .que o
mod~rna, a interpretaya() que persegue par baixo das apaf~nciaS t~iunfo da igualdad<7 den10Criitica equivale na aurora do tcrceiro
da deniocracia polltica u111a realidade inversa: a realidade de tun n1ilenio: rcino do bazar e de suas n1crcadorias baralhadas, igual-
cstado de socie.dadt: Clll (jllC e_ 0 ho111e111privado, egofsta, quc go- . dade entre professor e aluno, den1iss5:0 da autoridade, cul to da
verna. Para elc, a lei dcn1ocritica C apcnas o hel-prazer do povo, juventude, paridade entre hon1ens e 111ulhcres, direitos das 111i-
a expressao da libcrdade de indivlduos que ren1 COIT10 Unica lei as norias, das crians:ali e dos anin1ais. A longa deplora~ao dos 1nale-
varias:Oes de seu hun1or c de seu prazer, indiferentes a qualquer ffcios do individualisn1ode n1assa na era dos hipern1crcados c dJ
ordeni coletiva. Sendo assin1, a palavra den1ocracia nao significa telefonia n16vcl apenas acrcscenta acesst)rios n1odernos a f5hula
sin1plesn1cnte un1a rorn1a ruin1 de. governo e de vida polltica, plat6nica do inch.H11~iv~I asno de111ocr;:itico.
111 as, proprian1ente, uni estilo de vida que sc op6c a c1ualquer Poden1os rir, n1as poden1os sobrctudo nos espantar disso.
govcrno ordcnado da con1unidade. A dc.n1ocracia, diz Platao Nao so1nos continuan1ente len1brados de que vivcn1os na era
no livro \'Ill da Rcp1ihlica, e uni regin1e politico quc nao e rcgin1e da tecnica, dos Estados n1odcrnos, das cidades tentaculares e do
politico. Nao pnssui un1a constitui~5o, porque ten1 todas. I~ un1a n1ercado n1undial, que nao ten1 n1ais nada aver con1 os vilarejos
fcira de constirui~6es, un1a fantasia de arlequin1 tal qual apreciam gregos que foran1 o local da inven~ao da'den1ocracia? A conclu-
os honiens cujo grande neg6cio eo consun10 dos prazeres e dos sao a qual chcgan1os assin1 e que a dcn1ocracia e llllla f{)r111a
direitos. l\1as ela n.'.lo e s<..l 0 rt:ino dos individuns quc fazenl tu~lo a
seu hcJ-prazer. 1\ den1ocracia C proprialllL'lllC a invers5o de todas
lden1, I.a Rip11Miqu1', VIII, 562d-563d. [Ed. bras.: A Rt'piiblica, Sao l'aulo, Pers-
as rela~~Oes que. estruturan1 a socicdade hun1ana: os governantes pcctiva, 2006.J
\} {11J10 A llEi\lilCK,\Cl,'\ .\ I' n I. i TIC.'\ U lJ o I',\ ST 0 K I' ER JI I IJ U
"
polltica de outra era que nao pode convir a nossa, salvo a custa de os governadns, os jovens con10 os velhos, os escra\Tos con10 os
sCrias n1udanS'.as c, cn1 particular, de un1 rebaixan1cnto da utopia nicstrcs, os alunos con10 os proll:ssnres,_ os anirnais con10 scus
do pod er do povo. _tvlas SC a de111ocracia l'. CSSa Coisa do passacfo, dunos. Esta tudo de cabes:a para haixu, sen1 dl1vida. Mas essa de-
con10 con1preender quc a descris-ao da aldcia dcn1ocratica, ela- sorden1 tranquiliza. Se todas a.s relas-ties sJ.o in\erli~l_as ao 111es1T1o
borada l1i 2.500 a nos i)Or un1 ini111igo da den1ocracia, possa valer tenipo, parcce que todas sao da n1esn1a natur~za, que todas essas
para o retrato fiel do hon1en1 den1ocrJ.tico na era do consun10 invers6es traduzen1 un1a n1esn1a re~ 1 iravolta da ~rden1 n~~t~1;al
de 1i1~lssae da rede planctJ.ria? 1\ den1ocracia grL'.ga, segundo nos portanto cssa orden1 cxistc ea relayao polftica tan1bCn1 perten-.
:dizcn1, ~ra apropr_iada a u111a lorn1a de soc~cc\ade quc nao tcn1 ce a es~a natureza. ll retrato divcrtido da desorden1 da socicda-
1-T1als nad~ a ver cOn1 a nossa. Ivlas isso-e ~;1ra-.i16s n1ost~ar I_<.)gO dt!. e -dO honlen1 d~n1oc;r~~icOs. e: u1.11~i ..n1aneirj de pCr as cois~s.
. . . . - . - -
en1 seguida que a sociedadc a qua! ela era apropriada te111 exata- novan1ente en1 orden1. Se a den1ocracia invertc a reh;~ao entre
mente os 111esn1ns tra~ns que a nossa. Con10 con1precnder essa gi.)vcrnante c governado, assin1 con10 invcrte todas as outras re-
rcla~ao paradoxal de un1a dilcrenya radical e un1a pcrfeita se- la~Oes, garante a contrario c1ue essa relayao scja hon1ogenea con1 as
melhan~a? Para explicJ.-la, apresento a seguinte hip6tese: o re- outra.."> e exista entrc o governante e o governado uni principio
trato sen1pre apropriado do hon1en1 den1ocr3.tico e produto de de. distinyao tao certo quanta ~l rclay5o entrc aquelc que cngen-
un1a operas:ao, a6 n1es1110 ten1po inaugural e indcfinidan1ente dra e aquele que C engcndra<.lo, aqucle que ven1 antes e aquclc
rcnovada, que ~.risa conjurar un1a in1propriedadc quc diz res- quc vcn1 dcpnis: un1 princfpio que garantc a continuidadc entre
peito ao pr6priu princlpio da polltica. t\ sociologia divertida de a orden1 da socicdade ea orden1 do governo, porque garantc so-
uni povo de consuiT1idores displicentes, de ruas atravancadas e brctudo a continuidade entre a ordcn1 da C<.H1vcn~ao hun1ana e
papt'.is sociais invcrtidos conjura o prcsscntin1cnto de uni n1al :i da naturcza.
n1ais prolundo: que a inon1in:lvcl clen1ocracia scja nao a lor111a C:han1Ln1os esse princfpin de arkl11'.. Con10 lcn1hrou llannah
de sociedade relrat~iria ao hon1 gnvLrno e adaptada an n1au, n1as Arendt, cssa palavra .significa, en1 grego, tanto con1e~~o quanto
0 pr6prio princfpio da polltica, o princfpio quc instaura a polfti- con1ando. Ela conclui logican1ente que, para os gregos, signifi-
ca, fundan1entando o ''bon1" governo c111 sua pr6pria ausCncia ca a unidade de an1bus. A arklu! C o con1ando do que con1e_~a, do
de fundan1cntn. quc \'e111 pri111ciro. (: a antccipas:ao do direitn de con1andar nu
Para con1prcendcr isso, rcton1en1os a list a das reviravoltas que ato do co111c~~o e a \'Crificas-5o do podcr de co1ne~~ar no excrcfcio
111anifestan1 a desn1edida dctl'lOCr<ltica: OS govcrnantes sao COl110 do con1ando. 1\ssin1 sc define o ideal de uni governo quc seja a
0 {11J\() A [lEMUCK.,O,(:lA A 1'01.fTJCA OlJ 0 lASTOK l'EKlllllO
"
rcalizas--ao do princfpio pelo qual o poder de governar con1eS'a, tern10, co11clui que esse poder s(l pode ser entendido de nianeira
de un1 governo que scja a exihis~~o en1 ato da legitin1idade de adequada se for identificado con1 a virtude dos que sabeni.
seu princlpio. Sao apropria_dos para govern~~r aquelcs que tCn1 as E esse e prccisan1ente o sexto tltulo rccenseado: o poder quc
disposiy6es que OS tornan1 apropiiados a Css~ papel. e sao apr_o- c_un1pre a lei da natureza,
~+-~~~~~~~~
e claro, a autoridacie da"s sJ:bios sabre os
priadOs para seren1 governa.dos ac1ueles que ren1 as d~sposiyOes.. ign?rantes. To(_fos es~es .tftulos preenche_m as _duas .condis:Oes re-
cOmplen1entares cl as pri1i1eiras. querjdas: primt:.iro, d-efine1n ui11a _hierarquia de 11qsiyOes; segun-
t aqui que a dcn1ocraci~ cr.ia confu~5.0, OU 111elhor, {:, aCjlli que . do, defi.nc11i-na en1 continuidadc co.111 a natureza - por inte;niC-.
ct~ a _revela .. Eo que 1110.stra, no_ tcrcein_) liv~o .da."' l,ei_i;,2, t_1111_a. lista_ d_io'dasrela_c;OeS fai11iliar~s e s~1clai~ n.o caso.dos pri1neiros, direta
q~e faZ e.C6a lisra d~ls i~las-.5~s 1latUi~is pCr~t1fba_dJ.s.que ajifesenra, ii~. c;~o: ~~s_.d9i~~iti~1~~: Os p.(i_1~~i~O~.fu1~da11~e.nt.~1:i1 .a .orden1
na Rep1iblica, o retrato do home:n1 den1ocritico. Estando ad111itido d;,cidadc r;a lei da filiascao. Os segundos cxigem para essa or-
que e1~ toda cidadc hi governantes e govcrnados, hon1ens quc dcm uni princlpio superior: governa nao aqu~le que nasceu antes
exercen1 a arkhC e hon1ens que ohedccen1 a seu poder, o atenierise ou n1elhor, n1as sin1plesn1entc aquelc que C n1elhor. I~ aqui, coni
dcclica-se a recensear os tltulos para ocupar un1a posis:ao ou outra efeito, que a p~lftica c~mC~a, quando o princfpio do governo s~
tanto nas cidades quanto nas casas. Esses tltulos sao sete. Quatro separa da fi.lia~ao, n1as apela ao mesn10 te1npo a natureza, quando
se aprescntan1 con10 <:liferen~as que dizen1 respeito ao nascin1en- 1nvoca un1a natureza que nao se confunde con1 a sin1ples rclas:ao
to: naturaln1entc con1andan1 aqueles que nasccran1 antes ou con1 o p~1i da triho ou o pai divino.
111elhor. Essc e0 poder dos pais sohrc OS filhos, dos velhos sobre Aqui con1es:a a polftica. !vlas C aqui tan1bCrn que ela encontra,
os jovens, dos n1estres sobre os escravos ou das pcssoas ben1-11as- no can1inho que procura separar a excelencia prOpria do direi-
cidas sobre os sen1-nada. Seguen1-se dois outrns princfpios quc se to de nascin1ento, uni objet<..1 est ran ho, uni s6tinio t"ftu lo para
valen1 da naturcza, sc 115.u do nascin1ento. En1 prin1ciro lugar, a "lei Ocupar OS Jugares de superior C cfe inferior, Ul11 tituio c1ue nJo ('.
da natu reza" celehrada pur Pfndaro, o poclt.:r dos n1ais fortes sabre titulo e que, no entanto, con10 diz o ateniense, considera1nos 0
os n1cnos fortes. Decerto csse tftulo se presta a controvCrsias: con10 n1ais justo: o titulo de autoridade "an1ado dos deuses", a escolha
definir o n1ais forte? G,ir3ias*, quc 111ostra toda a indctern1inas-ao do do deus acaso, 0 sorteio, que e 0 proccdin1ento den1ocr5.tico pelo
qua! uni povo de iguais decide a distribui~-ao dos lugares.
0 esc5.ndalo reside nisso: un1 esc5.ndalo para as pcssoas de ben1,
iden1, Les l.ms. Ill, 690a.690c. lEd. bras.: 1\s l~is, cit.]
Sao Paulo, Pcrspectiva, 2011. (N. E.) que nao flOdcn.i adn1itir quc seu nascin1ento, sua ancianidade ou
5(i (l 6JJJ() A llEM(lC;ltACIA ,-\ l'OLITIC:\ Ol! (l f'.\.STOlt l'ERlllPo
17
sua ciencia tenha de sc inclinar diantc da lei da sorte; un1 escin- De111ocracia qucr dizer. cn1 prin1eiro lugar, o segui11te: uni
dalo tan1bC1n para os ho111ens de l)eus, que aceita111 que sejan1os "govcrno" anarquico, funda111cntado en1 nada 111ais do que na
den1ocratas, desdc que rcconhe~~an1os que tiven1os de 111al'ar un1 ausCncia d~ qualquer tftulo para govcrnar. iv1a.s h~i varias 111aneiras.
________pai ou Uni pa~tor _para isso e, portanto, son1os infinitan1ente cul- de tratar esse paradoxo. Poden1os sin1plcs111ente excluir l:) ti tu lo.
pados, en~ dfvi_da lnexpi3:vel con1 _essc pai .. Ora, o 'setin10 tltu- den1ocrJtico, ji que se trata da contradiyao de qu~lque~ lftulo
lo" mostra que nao ha nec~ssidade de- sacriffcios ou sacrilegios para governar. TanibCn1 podcn1os ncgar que o acaso.seja.o princf-
para TOtnper c.01i1 o pOder da filia~a~. Basta un1 lance de c'ados. pio da den1ocracia, scparar den1ocrac_ia e sorteio. Assin1 fazen1 os
() eSCftl]daJ_l; C si111plesn1t.;nte 0 seglii1:ite: entre OS t\tult)S para 111odcrnos, especialist:~s; con10 vin10~, cn1 jogar altcrnadan1ente
."gO\~~~iia-r_; .exi~te _l1ri1. q~r~_queb~a _a_ ~l~~_r_et~t~, l.11,11 .cp"'1<_re(~_1_t~ a -~-i. . ~on1.a.diler:cnsa Oll c_qi11 as~rrielha.r:s:a do~ te1_11:p 9 s. O so_rteio;-se-
111~s~10. c) sCtftn0-tftulo ea allse_ncia de i:ftulo. Essa ea cnnfusao g~1ndo el~s, convi1_1ha aos ten1pos anti gos e aos.vila~~jos eConon1i-
n1ais profunda cxprcssa pcla palavra den1ocracia. Nao se trata de can1cntc pouco desenvolvidos. Con10-nossas socicdades 111oder-
fera rugindo, as110 orgulhoso ou indivfduo guiado por seus ca- 11as, feita.s de tantas engrcnagens delicadan1ente encaixadas,
prichos. Esta claro que essa.s in1agcns sao 111anciras de esconder o podcrian1 scr governada..'i por hon1ens cscolhidos por sortcio, ig-
fun3o clo problen1a. A den1ocracia nao e o capricho <las crianyas, norando a ciC:ncia <lesses fr<igeis equilfbrios~ Encontran1os para a
dos escravos ou dos anin1ais. I~ o bel-prazer do deus, o deus do dcn1ocracia princfpios e n1eios n1ais a1Jropriados: a re1)rcsentas-ao
acaso, de un1a natureza quc arrufna a si n1csn1a cun10 princlpio do povo soherano por scus eleitos, a sin1biose cntre a elite dos elci-
de legitin1idade. A desn1edida den1ocr~itica 115:0 tl'.111 nada a ver tos do povo ea elite daquelcs que nossa.." escolas forn1aran1 no
co111 un1a loucura consu111ista qualquer. Esin1plesn1ente a perda conhecin1ento do funcionan1ento das sociedades.
da n1edida con1 a qual a natureza regia o artiflcio co111unitflrio l\1as a diferens~a dos ten1pos e das escalas nao C. o fundo do prn-
atravCs das relay6es de autoridadc que estruturan1 o corpo so- blen1~r'. Sc para nossas ''den1ocracias" o sorteio parece contr5rio
cial. O csc5.ndalo Co de un1 ti tu lo para governar cnn1pletan1cntc
A den1onstra_s-ao foi dad a lltiando, sob t1n1 dos governos socialist as. surgiu
distinto de qualquer analogia con1 aqueles que ordenan1 as rela- a ideia de sortear os n1en1bros das con1iss6es universit:irias cncarregadas dos
y6es sociais, de qualquer analogia entre a convenyao hun1ana c processos seletivos. Nenhun1 argun1en10 pritic'"l sc opunha a cssa niedida. l)e
fa10. a populas-J.o era li1nitada e co1nposla por definis-ao de indi\'fduos de igual
a orden1 da natureza. Eode un1a superioridadc que nao se fun-
capacidade cie111ffic:i. U1na l1ni,:a c1in1petl'11cia f{1i questionada: a co1npe1encia
dan1cnta cn1 ncnhun1 outro princfpio a!Cn1 da pn)pria ausl-ncia n5o igu:dit:.iria, a habilidade de 1nanohrar a servi~o dos grupos de press5o.
de superioridade. En1 outras palavras, a tentativa nao foi longe.
5S O 6lll0 A llEMOCRACJ,\ ,-\ I' 0 I. fT 1C A O U 0 I' A .S To R I' ER ll Ill\) 59
a qualquer principio sCrio de sclc~ao dos governantes, C porque que en1 Atenas era considerado a111ado dos dcuses e sun1an1ente
esquecen1os o que den1ocracia qucria dizer e que tipo de "nature- justo. Mas n1anten1 na lista esse tftulo que nao e tftulo. Nao e sc1
za" o sorteio quer.ia contrariar. Se, ao contririn, a questao da partc porquc l'. un1 atenicnse que faz o recenscan1cnto c nao pode excluir
c1ue lhe cabe <;011tinuou viva na rcflexao sobre as ins~ituls-Ocs repu- da pcsquisa o princfpio que regula a organizas:ao de sua cidade.
blicanas e den1qcr<iticas da epoca de Platao a de ~llont~squieu, se 1-IJ. d~1aS raz6es 111ais p1ofu11cl~s p~na isso. A prin1eira eque o proce=-
repUblica"> aristocr<iticas .e pe11sadores pouco pre.ocuj1ados con1 a di1_nent_o dep1ocrJ.'tico do:sortei6 ~stJ. de aCordo c9n1 o princfpio do
igualdade o adn1itiran1, C porque o sorteio era o ren1Cdio para uni pod~r dos sJ.bios en1 lll~l pont~) essenc.ial: 0 bon1 governo e0 gover-
n1aJ bcn1 lllais serit? Cao ITle~lllO t~111po ben1 n1ais prov:ivel do que . nc> daciueles quc n.ITc) desej~n1 gov~-rnar. Sc ha un1a catcgoria quc
<)go-...'.erno dOs -ihc~111l1ete11tes:-.o gover.rl~. c,le.c::rta C_o.n1pe-t~nc:la, .. ~~ye S~r. c_xclfc~~ ~a list_a d?sque_~~<?~ptQS ;:t_gO\'.C~nar, ea ~OS _quc
o dos homens capazes de tomar o poder pela intriga. A partir in trig am para obter o poder. "Alias, sabemCis pelo Co~glas gue, aos
daf, o sorteio foi objeto de u111 formidavel trabalho de csquec_i- olho~ daqueles, o fil6sofo tc.111 exatan1cnte os vfciO~ que ele aponta
111ento". Opon1os con1 n1uita naturalidade a justis-a da rcpresen- nos denJocratas. Elc encarna a invers5o de todas as relay6es naturais
tas:ao ea con1petCncia dos governantes a sua arbitrariedade e aos de autoridade; ele e o vel ho que ba11ca a crians:a e ensina ao~ jovens
riscos mortais da incompetCncia. Mas o sorteio ntinca favoreccu a desprezar pais e educadores, o hon1ev1 que ron1pe com todas as
mais os incon1petentes do que os con1pctentes. Se ele se tornou tradis:Oes que as pessoas ben1-na..~cida'> da cidade, e por isso chania-
in1pcns5vel para n6s, e porquc estan1os habituados a considerar das a dirigi-la, transn1iten1 de geras:5o en1 geras:ao. O fil6sofo-rei
absolutan1ente natural un1a idcia que co111 certeza nao era natu- tc111 ao n1enos un1 ponto e111 con1un1 con1 o povo-rei: e necessfirio
ral para Platao e n1uito n1enos para os constituintes franceses ou que o acaso divino o fas:a rei, sern ciuc ele o ten ha desejado.
norte-an1ericanos de dais sCculos atr<is: que o prini.eiro tftulo que Nao existe governo j us to sc111 participas:ao do acaso, is toe, scn1
sclecione aqucles que sao dignos de ocupar o poder seja o faro de participas:ao daquilo que contradiz a idcntifica~~ao do exerclcio do
naturais e sociais, ncn1 o lugar tnn1ado pelos prufissionais da in- territoriais- geografica111ente separados. (----:0111 i.'ISO, ele de.struiu o
triga? Mas quando o fil6sofo se faz essa pergunta, para quc a fa~a, e podcr indistinto dos aristocratas-proprietirios-herdeiros do deus do
necess;irio que a dcn1ocracia - sen1 tcr de n1atar ncnhun1 rei ne111 lugar. I~ cxata111ente essa dissociayao que a palavr'a den1ocracia sig-
nenhun1 pastor - j;i tcnh'a propostu a 111ais l6gica ea 111ais intolc- njJica. 0 crftico das "tendl!ncias crin1i11osas" da den1oc_racia ten1
. f;ive\ das respostaS: a COndi~50 para quc Ulll govcrno seja polftiCO razao en1 un1 pontn: a den1ocracia Signilica un1a ruptura na or-
e que seja fundan1enta.do .na ausencia de tftulo para governar. d-en1 da filiayaC:. Ele s6 esquece que. e j usiap1ente es~a rup~qra que
Essa ea segunda razao por que Pia tao 1:ao podc e1in1inar n sor- rea'liza, da n1aneira 111ais literal, o .quc elt: pcde: un1a heterotopia.
teio de sua lista. 0 "tftulo que nao ~ tltulo" pruduz un1 cfeito rc- cstrutu_ral do princfpio do governo c du princlpio da s?ciedadc:<>.
rroativo sabre os Olitrns:.un1a dl1vida sabre 0 tipo_.cje legitin1idade . ~ den1oc_ra~i~l !i~o. ~a.'_' i_lin1it~1yao "__n1o~lerr~~! (Ille, des.t.rl.1i ~ia a
hc-
. ~~eel~~ .C-stabel~ce~--C~1~1 ~~rt~;~ ~j~ ~itul~~ gen~h~~s pa~~go- tefOtopia .necess~ii-ia 3- p.Olitic-a:. -AO cont.ririo, c a- fcj;~a ft.:1nd~d~ra
vernar, j;i que defincn1 u111a hierarquia natural cntrc govern antes clessa h.eterotopi~1. a _lin1ita~-:ao prin1eira do podcr das forn1as de
_e gov_ernados. llesta saber quc govcrno ao certo eles fundan1en- autoridadc que rcgen1 o corpo social.
tii.1n. Poden1os adn1itir que os ben1-nascidos se diferencian1 dos Pois, supondo-se quc os tftulos para govcrnar n5o st:jan1 de
111al-na.<;cidos e chan1ar seu governo de aristocracia. Mas Plata.a fato contest<ivcis, 0 proble111a e saber qua! go\rerno da con1unida-
sabe muito ben1 o que j\rist6telcs enunciarJ. na I'olitica*: aqueles cle se pode deduzir delt:s. 0 poder dos inais velhos sabre ns 111ais
que sITo chan1ados de "n1elhores" nas cidades sao si111plesn1entc jovcns rein a nas fan1flias, e podcn1os in1aginar un1 governo da ci-
os 111ais ricos, ea aristo"cracia nunca C n1ais do quc un1a oligarquia, dadc scgu ndo scu lll(H_lelo. Ele C dcvida111cnte qua Ii ficado quando
un1 governo da riqucza. Na verdadc, a polftica con1es:a ondc se cha111ado de gcrontocracia. 0 podcr dos sfi.bios sabre os ionoran-
'
n1exe con1 o nascin1ento, onde a fors:a dos bcn1-nascidos - que t"es reina con1 todo o direiro nas escolas, c poden1os instituir, a
se valia de un1 deus fundador de tribo - C declarada por aquilo sua in1agcn1, u111 podcr cha111ado tccnocracia ou cpistcn1ocracia.
que e: a for~a dos proprict5rios. E foi o que trouxe a ton a a refor- Estabclecc-sc assi111 un1a lista dos go\ernos fundan1e11tados en1
n1a de Cliste11es, que instituiu a den1ocracia ateniense. Cllstenes u111 tltulo para governar. Un1 L1nico governo faltar<i a lista, pre-
recompOs as tribos de Arenas, agrupando de n1aneira artificial, cisan1ente o governo politico. Se politico quer dizer algun1a coisa,
por U111 proccdin1ento nao natural, den1os - isto C, divis5es quer dizcr algun1a coisa quc se acrcscenta a todos os governos
2. ed. rev., Sao Paulo, Edi pro, 2009. (N. E.) Jean-Claude t\'lil ner, I.es penchants crimi11ds de l't:riropi~ dhnoc:ratiqw cit., p. 81.
62 O 6 ll IO \ ll I: ,\\ 0 C: R ,\CI ;\
A I' 0 I. fT I C A o U () I' A ST 0 R I' 1~ R ]I [ ll II ,,
da patcrnidade, da idade, da rit1ueza, c_ia fors:a ou da ciencia c1ue ignorantes, e J.1feciso algo lllais, Ul11 tftulo suplen1entar, Ulll tftuln
prevalecen1 nas fan1flias, nas tribos, nas oficinas ou nas escolas con1un1 aos que possuen1 todos esses tltu los, 111as tan1h6n1 aos que
e prop0en1 seus n1odelos para a edifica~'.ao de f{)rn1as n1ais an1- ns possucn1 c aos quc nao os possuc111. Ora, o Unico tftulo quc
plas c con1plexas de con1unidadcs hu111anas. I~ 11ccess<irio algo a res ta e o tftulo anftr.quico, o tftulo pr6prio dos quc nao tCn1 nen1
n1ais, Ul11 podcr CfUL' venha_d~) ceu; diz Plat an. M~~s do cCu se111- tf tu lo p4l a govcrnar nen1 i-1~ra: ser govern-ados.
pre_ vier.an1 apcnas do is tip<?s d~ _gover110: o govcrno dos te_n~pos ~~ isso, s_obretudo;-"que _den1ocracia quer dizer. 1\ dcmocracia
n1fticos, o reino dire.to do pastor divino apascentando (~ rcba- nITo 6 u1~1 tipo d_e ~onstituis:5.o.nen1 un1a forn1a de sociedade. O po-
. nho hu1nan<.~, ou dos dai111011es i.11cun1hidos p<'>r Cro1ios dL dirigii der do povo 1_15.0 Coda P?P~ila~ao reunida, de sua n1aioria ou das
aS trib6si e_u gov~!n~l ~lq acaso d~vino, b: ~9r~<;io d~)~ g~)vern~n~~.s.. classes Jab~i-ic_l~~- E.s~rp..pl~s~11en.te o .poder pr6prio dac1ueles que
ou seja, a de1110craci~.- 0 .fil6sofo quer suprinlir- ~ d~Sori:len1 de- nab .ten:1 ~1~is ~"fti.ilo .Par3. .goVern".ir dd qt;e .par~ sei- g~verna~i~s.
n 1 ocri.tica para fundar a verdadeira polltica, n1as s6 podC faze-lo E nao poden1os. nos livrar d~ss~ podcr dcnuncianch.1 a tirania das
con1 base ncssa pr6pria dcsorden1, que cortou o vfnculo entrc n1aioria.s, a estupidez dos anin1ais ou a frivolidade dos indivfduos
os chefes das tribos da cidade e os dai111011cs que servian1 a Cronos. consun1idores. Porque entJ.o .scria necesstrio nos livrar111os da
Esse e o fundo do problema. HJ. un1a orden1 natural das coisas pr6pria polftica. _f:sta s6 existe se houver un1 tltulo suplen1entar
scgundo a qual os homens a.grupados sao govern ados por aqueles aos que funcionan1 habitualn1entc nas rclas:Oes sociais. <? esc5.nda-
que possue111 os tltulos para govcrna-Ios. 1\ hist6ria conheceu dois lo da dc111ocracia, e do sorteio que constitui sua essl!ncia, (: revelar
grandes tftuJos para governar OS hon1ens: Ulll quc SC deve J. fiJia- que esse tftulo s6 pode ser a ausCncia de tftulo, o governo das so-
s:J.o hun1ana ou divina, ou seja, a superioridade no nascin1ento; e cicdades s6 pode repousar, en1 Ultin1a instJ.ncia, en1 sua pr6pria
outro que se deve aorganizas:J.o das arividades produtoras e repro- contingCncia. 1-IJ. pessoas que governa111 porciue sao as Illa.is ve !has,
dutora.s da sociedade, ou scja, o poder da riqueza. As sociedades as n1ais ben1-na.scidas, as n1ais ricas ou as n1ais .sftbia.s. I-la n1odelos
sJ.o habitualn1ente govcrnada.s por un1a co111bina~~ao dcssas duas de governo e pr5.tica.s de autoridadc baseados en1 tal ou ta! distri-
potencias, as quais fors:a e ciencia, en1 prupor~~Oes dive.rsas, dao re- bui~ao de lugares e COITIJJetCncias. Essa ea 16gica que propus pen-
fors:o. Mas se os 1nais velhos devem governar nao s6 os jovens, sar sob o ter1110 de polfcia6 Masse o poder dos n1ais velhos dcvc
nias tan1b6111 os s5bios e os ignorantes, se os sftbios dcve111 govcrnar
nJ.o s6 OS ignoranteS, lll<L<\ OS riCOS C OS pobrcs, SC dcVClll SC fazer
Ver Jacl}Ues Ra11ciere, 0 d1!_1e111e11dirr11'1110: p(J/(tica 1 jifw;oji11 (San Paulo, Editora
obedecer pclos que detCn1 a for~a e con1precndidos pelos que s5o 34, 1996) e Aux hords du politique (Paris, Folio C;allin1ard, 2004).
() 6n1n ,\ Jl!;.\IOCR.\C[,\
i\ I' t) I. f TIC A () lJ n l' .\ ST! l R I' 1' 1{ ll I IJ ! l
'"
ser n1ais do quc un1a gernntocracia e o poder dos ricus n1ais du que con1anda e o que e con1andado. Os que se achan1 espertos e
que un1a plutocracia, se os ignorantes dcven1 con1prcender que rea)istas sc111pre poden1 dizer quc a iguaJdade C apenas 0 doce SO-
eles cleVClll obcdecer 3.s ordens dos sJbios, Sl'.Ll poder dL.VC repousar nho angelical du_s i111becis e das aln1as sensfveis. lnfelizn1ente para
. sabre uni tftulo suplen1entar, o poder dos que nao tCn1 nenhun1a eles, ela C un1a n. ~alidade atestada incessantcn1ente e por toda a
_______l_J_ro_p-ricdade que Os. prCdisponha n1a1s a governar do quc. a ser go-
parte. Nao existe servi\'.o que se execute, n.'.io existe saher_q~1e ~e
vernados. Ele: deve ~e tornar um poder polltico .. E up1 poder polf- transq1ita, n3.o existe au tOridade ciuc st; cstahclc~a scn1 quc. o 111.es-
.tico significa; en1 Ultin1a inst5.ncia, "C.l poder dos que nan tf:n1 raza_o tre ten ha de falar, por 111cnos quc seja, "de igual para igual" con1
natural para governar sohre os que ;15.o tCn1 razan natural para scr aquclc que ele con1anda ou i1'1strui. 1\ socieci"ade n5o igualitiria s(l
go\'.er,~aLios~_E.n: U~tin1~_Lanil_i~c:? ~.l.. P?d~: do;, n;t:_~ho_r_es_s?. !~~~t~-~e _pod~. f u ncionar-g.ra9~ a _~1 ~~~a 111 u_ l.ti t~1de. d~ i-e la\'O~s. i~ uali tiri~s.
-i~glti~1ar -pel~ poder dos igu;is_ - - Eesse i1~trican1ento de ~gualdad~ con1 desiguiddade q-ue o escfin-
Esse eo par:adoxo quc Platao cncontra i10 governo do acaso e dalo den1ocr3tico n1anifcsta para fazcr dele o pr6prio fundan1entn
qu~. no entanto, e111 sua rec.usa furiosa ou divertida da den1ncra- do podcr COl1llll11. Nao e s6, COlllO se diz de bon1 gradn, c1ue a
cia, deve levar e;11 con.ta, fazcndo do governante uni ho111en1 sen1 igualdade da lei existe para corrigir ou atenuar a desigualdade de
propriec3:ade, quc apen<:L5 u111 feliz acaso chan1ou a essc lugar. Eo natureza. I~ quc a pr6pria "natureza" se desdohra, a desigualdadc
que Hobbes, R.ousscau e todos os pensadores ~i1odernos do con- de natureza se exercc apenas pressupondo un1a igualdade sie na-
trato e da sobcrania encontran1 atravCs das quest()cs do consenti- turcza quc a auxilic e contradiga: i111posslvel, a n5o scr que os alu-
n1cnto c da lcgitin1i(lade. A igualdade nao C un1a fic~:J:o. Ao con- nos con1preendan1 os professores e os ignorantes obc~des:an1 ao
tririo, todo superior a sente con10 a n:1ais banal das rcalidades. governo dos s3.bios. Poden1os dizer quc hi soldados e policiais
Nao existe mestre que nJ.o cochile e nao sc arrisquc assin1 a dcixar para isso. ~'las ainda C necessfirio quc estes con1preendan1 as or-
o escravo escapar; nJ:n cxisrc hon1en1 que nao scja capaz de n1atar dens dos silhios co interesse de ohedeccr a eles e assin1 pur diante.
outro hon1en1; nao existe for~a que sc in1ponha sen1 ter de se h..:- I~ isso que a polftica requcr c a de1T1ocracia !he dJ. Para lJUe
gitiI11ar, sen1 ter de reconhecer un1a igualdade irrcdutfvel, para haja polftica, e necess;lrio Ulll tftuio de exce~:ao, Ulll tftuJo que Se
que a desigualdade possa funcionar. Ja quc a obcdiencia deve pas- acrescente ii.queles pclos quais as sociedades pequenas e grandes
sar por un1 princfpio de lcgitin1idade, ji que dcve haver leis que sc s5o "norn1al111ente" regidas e que, cn1 ldti111a anfilise, rt:duzen1-sc
in1ponhan1 enquanto leis c institui.\Oes que encarnen1 n con1un1 ao nascin1cnto ea riqucza. A riqut:za Yisa seu crescin1ento indefi-
da con1unidade, o con1ando dcve supor un1a igualdade cntre o nido, n1as nao ten1 o poder de excech:r a si n1esn1a. () nascin1ento
: 1;
I,,
,,
66 0 {i ll 1 0 ,\ ll E ~I 0 C ll :\ (: l ,-\
aspira a exceder-sc, 111as s6 pnde fazC-lo pulando da tilia~ao hu- DEMOCRACIA, REl'UBUCA,
111ana para a filiayao divina. Ele fundan1e.nta o governo dos pasto-
RE I' R ESE NTAC~AO
res, que rc.:sqlve o prnhlen1a, n1as ~I custa da supn.:ssao da polltica.
ll.esta a exces:ao ordi11Jria, 0 poder do povo, que nao e0 da l)opu-
la~ao ou de sua 111ai~)ria, n1as o poder .de qualquer u1_11,_ a indife-
ren~a das capacidades para o~upar as posi~6es de governaptc ede
govcrnado. 0 governo prllftiCo ten1 assin1 uni fundan1entn. !vlas
essc fundan1cnto o t_ransforn1a igual111.~ntc en1 un1a contradi~5.o:
. a J?olftica -~-o fun~~un_<:;i1to dq. pt)de~. de. go_vf:rn~_1r__en1 .sua ~1us~n..::
cia de funda111ento. 0 governo dos Estados e 1eiltin10 apcnas na
n1edida en1 que e polftico-. I~ politico apcnas na 111cdida Clll que
repousa sobrc sua pr6pria ausCncia de fundan1ento. I~ isso quc a
den1ocracia exatan1ente entendida con10 ''lei da sorte" qucr dizer.
As queixas usuais sobre a den1ocracia ingovern:ivel equivalen1, en1
Ul tin1a instfincia, a isto: a den1ocracia nao C nen1 un1a ;;ociedadc a
govcrnar nen1 un1 governo da sociedade, 111as C proprian1entc cssc 0 csc5ndalo de111ocr5tico consiste sin1plesn1cnte cn1 revclar 0 se-
ingovern~lvel sobre o qua! todo governo dc.:ve, cn1 ldtin1a an~ilise, guintc: 115:0 havcr;i jan1ais, co111 o non1e de polftica, uni JJrincf1_)io
descohrir-se fundan1entado. uno <la con1unidade que lcgitin1e a as:ao dos governantes a partir
das leis inercntes ao agrupan1ento das con1unidadcs hun 1anas.
llousscau tcn1 razao ao dcnunciar o clrculo viciosu de 1-Johhes
quc prctLnde pruvar a insociahilidadc natural dos hon1ens alegan-
do intrigas de cortc c 111aledict?ncia de sal6es. Contudo, descre-
vendo a natureza a partir da sociedade, Hobbes tan1hC111 n1ostra
que l- inl1til procurar a origcn1 da con1unidacle polltica cn1 un1a
virtudc inata de sociahilidade. Sc a husca da origen1 n1istura se111
nenhun1a dificuldade 0 antes e 0 dcpois, e porque ela ven1 se111pre
68 o {) n 1 u A n 1: ~' o c R .... c 1 A llE.\li)CRACIA, REl'(JllLIC:\, llEl'RFSENTA~~.\u
depois. A lllosofia que procura o princfpio do bo111 governo nu tao convincentc quanta gostaria. No infcio.do sCculo XIX, os re-
as raz6es pelas quais os ho111ens fundan1 governos ven1 dcpois da prcscntantes francescs n5n via111 dificuldade cn1 reunir na scde
den1ocracia, que por sua vez vcn1 dcpois, interro111pcndo a ll~)gica do cant5o a totalidadc dos clcitores. Bastava quc o nl1111cro de
tradi~ional scgundo a qual. as co111unidadcs sao gnvernadas por eleitorcs fosse pequeno, coisa que sc obtinha con1 fatilidade, re-
aqueles que tCn1 tf tu lo pa~a e~ercer sua. <~u torlc~ac{c sob re aqueles servando o dircito de elcger os representantes aos n1elhores da
que saO p~edispostos a Subn1et.er-se a ela. nas:ao, isto e, aos que podian1 pagar un1 ccnso de trczcntos fran-
Send(~ assir11, a palavra den1ocracia nao slesigna propria1~1c;n-. cos. "A e~eis:an direta", dizia Bcnjan1in Constant, ''constitui o
te i1en1 un1a forn1a de scH:iCdadc nen1 l1111a. fo.rn1a de _governo. Unico vcrdadeiro govcrno rcpresentativo" 1 E, cn1 1963, J-lannah
A. ''"soci~dade de~1o~r5tica "_ C. _ap~a..~_.~uri~a. pi.nt-~1ra. Lu~tasi?s.i, r\rcndt ainda viaa.i.Jorn1a revolu~ion5.ria-d-0s-e-onsel110~ o verda-
destinada. -a s.uste11tar t.a1-~~ ..tat pri~~cfpio." -~o: b_o1~ .g.ov~i~~): -As dciro poder do po\'o, na qual sc constitufa a Unica. elite polftica
sociedades, tanto no prescntc quanta no passado, sJ.o organiza- eferiva, a elite autossclccionada no tcrrit6rio daquelcs que \'L sen-
das pelo jogo das oligarquias. E n5o existe gover1~0 den~ocra~ico ten1 fclizes en1 se preocupar con1 a coisa pl1blica 2
proprian1entc dito. OS governos se exerccn1 sen1pre da n1inoria En1 outras palavras, a reprcsentas:ao nunca foi uni sisten1a
sabre a n1aioria. Portanto, o "poder-do povo" C necessarian1ente inventado para arnenizar o i111pacto do crcscin1ento das popula-
heterot6pico 3. SOCicdade nJ:o igualitaria, a'iSin1 COl110 ao govcrno yOes. Nao e un1a forn1a de adaptay5o da den1ocracia aos ten1pos
oligfirquico. Elc e o que desvia o governo dcle n1esn10, dcsviando a 111odernos e aos vastos espas:os. I~. de plcno direito, un1a for111a
socicdadc dela n1esn1a. Portanto, C igualn1cnte o quc separa o cxer- oligJ:rquica, un1a reprcsentas:.:Lo das 111inorias que ten1 tftulo para
cfcio do govcrno da represcnta_s-ao da sociedadc. sc ocupar dos ncg6cios con1uns. Na histOria da rcpresentas:ao,
De n1odo geral, sin1plifica-se a questao, reduzindo-a a oposi- sao sen1pre os estados, as ordcns e as possess5es quc s5o repre-
~ao entre den1ocracia direta e den1ocracia rcprcscntativa. Entao, scntados cn1 prin1ciro lugar, scja pnrque sc considera seu tftulo
pode-se rccorrcr sin1plesn1ente a difcrcn~a dos tcn1pos ea oposi- para exercer o poder, scja porque un1 j)Oder soberano lhcs da voz
i;ao entre realidade c utopia. A den1ocracia dircta, diz-se, era adc- consultiva. E a cleiyao nao e en1 si tuna forn1a den1ocratica pela
quada para, as cidadcs gregas anti gas ou os cant6es suf~~os da ldade
MCdia, onde toda a populas:ao de hon1ens livres cahia cn1 un1a Cit ado e1n l'ierrc Rosan\'allon, l.e sucri~ du cil!l)'t'll: liistoire du suj]"ru,<V rminrsd ~~II
(l'aris, c;.t1Jin1ard, 1992), P 281.
fr<WCI'
l1nica pras:a. 1\ nossas vastas naS'.Oes e sociedades n1odcrnas so-
Hannah Arendt', Lssai SIU la rt!volution (Paris, c;.t1li1nard, 1985, Coles:ao Tel),
n1cntc a den1ocracia re.prcscntativa conv&n1. 0 argun1ento nao C p. 414. [Ed. bras.: Sol.ire u rcw1lufiia, Sao l'aulo, Co1npa11hia das Letras, 2011.]
70 0 6n10 \ DE\!(lCRACI.\ JlEMOCllACI,-\, REl'Lilll.lCA, J<ErRESl:NTA<;.'.\o
qual 0 povo raz ouvir sua \'OZ. Ela e originaln1ente a expressao da efetividade de un1a den1ocracia real.\ f: tao falso identificar
de un1 consentin1ento que uni poder superior pedc e quc sO e de den1ocracia c representa~:ao quanto fazer de un1a a refuta~ao
fato conscntin1cnto na n1edida en1 c1uc e unfi11in1e\. 1\ evidCncia da outra.i l)cn1ocracia quer dizcr prccisan1entc o seguinte: as
clue assi111ila a de111ocracia ~1 f1.)r111.;i d~ governo represe~1tativo, forn1as jurfdi~o-polfticas .das C(lllStitui\Oes e das leis de Est~iclo
resultantc da eleis:ao, e recente na hist6ria. A rerlrescntas:ao e, nao repousa111 Jan1ais Sohre uni.a l1i1ica e n1esn1a f6gica. O que
en1 stia orige1n, o exato oposto da den1ocracia. Ninguen1 igno..., chan1a1i1Qs de "d.en1ocraci3 representativa" (e seria n1ais exato.
rava isso nos ten1pns das revolu~Ocs norte-an1ericana e francesa. .cha~11ar de ~istCn1a parlan1Lnt.ar ou, con10 fa; llayn1ond Arc~n.
Os.-Pai'.s Fun.dadore~ e n1L~itos de seus seguidnrcs lrancescS vian1 "regi111e cons_tifucional pluralista") e un.1a for1~1a n1ista: u111a
-l~Cla j US-ta;~eiitc ~- nief~ d~ a-eJJte extrcer "cie.frit(r,_ en1: _l1C_H1l.i::_ do forr1l~1 de f u1lcio11~u11e11tO-~i(1Esiado; fundan1entada i1-iiCi~l1rien
. . . . . . . -
povo, o poder que ela e obrigada a rcco~1hecer a elc, n1as ele 113.0 te no -pri~,iiegi~~ CL1:s e-1i~e~ ;, .~at~r~~is'.' .e.dcsvi~~ci~ .a.as po~1~0~ cte ~~1a.
saheri~l cxercer sen1 arruinar o pr6prio princfpiu do govcrno~. funs:ao pclas lutas dcn1ocrit!cas. A hist<Sria sangrenta d~lS lutas
Os discfpulos de llousseau, de sua partc, so1T1entc a adn1itcn1 re- pela reforn1a clcitoral na Grfi.-Hretanha C, ~em cll1vida, o n1elhor
pudiando o que a palavra significa, ou seja, a reprcsentas-ao dos excn1plo, con1placenten1ente eclipsado pelo idflio de un1a tra-
interesses particulares. A vontade geral n5o se divide e os dcpu- di\3-0 inglesa da denlOracia "liberal".() sufr{igio universal nJ:o
tados represcntan1 apenaS a nas-.5o Cill geraJ. llojc, aden1ocracia e en1 ahsoluto un1a consequCncia natural da den1ocracia. 1\~de
rcprcsentativa" podc pareccr uni pleonasn10, n1as foi prin1cirn n1ocracia nao ten1 cnnscquCncia natural precisan1cnte porque ~
c' '
uni oxin1oro. a divisJ:o da ''natureza'', o elo ron1pido entre propricdades natu-
lsso n5o quer dizer que seja necessir10 opor as virtudes da rais e forn1as de governo. 0 sufr3gio universal C un1a forn1a n1is-
dcn1ocracia direta as n1edia~6cs e aos desvios da rer1resenta~ao, ta, nascida da oligarquia, desviada pclo con1batc dcn1ocr<ltico c
ou apclar das aparencias n1entirosas da den1ocracia forn1al diantc perpet uan1cntc reconquistada peLt oligarquia, que suhn1ete seus
candidatos e as vezes suas decisOes a escolha do corpo cleitoral,
A esse respeito, Yer Pierre Kosanvallon, I.e sacre du citoyen, cit., e Bernard sen1 nunca poder excluir o risco de que o corpo eleitoral se con1-
h1anin, Pri11cip1~s du 3m11er11emt'rrl repri5entatif, cit. portc con10 un1a popula~ao de sorteio.
A de111ncracia, diz John Ada111s, nITo signilica nada n1ais do que "a no~Jo
A den1ncracia nunca sc identifica con1 un1a forn1a jurfdico-
de utn po\'O que n:io te1n g1-ivernu ne11hu111". <-:.:itadn pur Hertlinde Lanie\,
le mot "democracy" l'I st111 liistoirl' aux I~1a1s-l}11is d1 1780 11 1856 (Saint-Etienne, l'resses -politica. lsso nan quer dizcr c1uc lhc seja indiferente. lsso qucr
11 de l'Univer.site de Saint-l~tienne, 1995), p. 65. dizer que o podcr do po,o esta sen1pre aqul-111 e alCn1 dessas
li.\,
"ll'j
1l
:,,_.
:!'i:
I
r
ll E M Cl C R .-\ C I /\ , R I; I' \.J I\ I. I C /\ , R E I' R E S E :-.; TA s; ;\ o 7l
0 (JDl<l;... DEMOCR/\CI/\
social, do pl1blic(~) e do privado, c1ue e, na realidade, llllla aposta dos que. deten1 OS poderes i1i1ancntes a socicdade. E0 in1pCrio da
polftica de igualdade ou dcsigualdade. A discussan sobre os sali- lei de crcscin1ento da riqueza. ([uantn a esfera pl1hlica assin1 pre-
rios foi pri111eirn L_1n1a discussao para desprivatizar a rcla~Jn sa- lensan1e11te purificada dos interesses privados, ela C ta1nhl:111 un1a
larial, aflr111ar que esta nil<) Cra nen1 un1a rcla_~ao de un1 scnhor esfera pl1blica lin1itada, privatizada, rescrvada ao jogo das institui-
con1 un1 servo nen1 uni sin1ples contrato f!rn1ado caso a c~lsO s-Oes e ao n1onopOl"io dos q11e as f.J?en1 tj,acjonar .. Essas duas es[~-
entre d<;iis indivfduos privados, .n1as u1!-1a questao pl1blica_, qu~ .. ras_ sao sep_aradas ern"1)rincfpio ape_nas para ser n1ais ben1 ullidas
diz respcito a un1a coletividade e, por conscguinte, dcpcndc das sob a lei ~)iig3.1:quic~t. Os Pais FundadOrcs noite-an1ericano~qu os
forn1as da as-ITo colt.:tiva, d~t discussao pl1blic~i.e da 1l()rn1a legiS- partid3.rios franCeses_ d~> 1~cg.in1e .c.cns!t~rio. nan .vira111 11Cnhun1a
lativ~l._ ~J '.'.dir.ci.to.ao.traba)ho:", reiv~ndi~.<~dc; .i1c.-:lqs- ii1qvi1~1e_nt<Ys 1:i1alf\.'.ia cn1 id~nqficar c0111 a figura <lo l)ropriet~rio a-dohon1en1
o~~~-~3.r.io~ do sec~1lo x1X,_ sig;,ifica~ ~n1 pri~1eirb lt.1g~i-, -c; seguin:.. : pliblico c.ap~~~ de -s~ ~rg_~1er ~cin1~"_dOs.inlefes~~~--~~~Sq~1in1~os da.
te: nao a den1anda de assistCncia. de un1 "Estado-providC.ncia", a vida econ6111ica c. social. 0 111ovin1entb den1ocr<itico C aSsi1n un1
qual se quis assi111il5.-lo, n1as, sohretudo, a cnnstituis:ao do traha- duplo n1ovin1ento_de transgressao ~los lin1itcs, un1 n1ovin1ento
lho co1110 estrutura da vida coletiva arrancada do reino l1nico para estendcr a igualdade do hon1en1 pl1blico a outros do111inios
do direito dos intercsses priv~idos e in1pondo li111itcs ao processo da Yid.a COllllllll C, Clll particul_ar, a todos CJUC SJ:O ~0\'Cfnados pela
naturaln1ente ili111itado do crescin1ento da riqueza. ilin1ita~-ao capitalista da riqueza, un1 n1ovin1cnto tan1hCn1 para
Pois, un1a vcz quc sai da indistinyao prin1itiva, a don1inas:ao reafirn1ar o pertenci111ento dessa esfcra pl1hlica incessante111entc
sc exercc n1cdiante un1a lt1gica da distribui~ao das esferas quc (-_ privatizada a todos e qualqucr uni_
ela pr6pria de dupla co111petCncia. l)e uni lado, prctende separar Foi assin1 que a dualidade tao con1entada do hon1en1 e do ci-
o do111fnio da coisa plihlica dos intcresses privados da socicdade. dad5o p6de entrar no jogo. Essa dualidade foi denunciada pe-
Nesse scntido, declara que, n1csn10 nnd1.: 6 reconhecida, a igualda- los crfticos, dL Burke a Aga111ben, passando por !vlarx e J-lannah
de dos "hon1cns" e dos ''cidadaos" concerne apcnas a rela~~ao des- Arendt, en1 non1e de u111a l<\gica sin1ples: sea polftica prccisa de
tes co111 a esfera jurfdico-polftica constitufda e que, n1es1110 ondc dois princfpios, e n5o un1 s6, C por causa de u111 vfcio ou en1-
O povo i: Soberano, son1ente O e_ na as:5o de SCUS representanteS e huste. Uni dos dois de\'e ser ilusOrio, se na:o os dois. Os direitos
de seus govcrnantes. Ela faz a distins:ao do pl1blicn que pcrtcnce dos hon1ens s.'.lo vazios ou tautol6gicos, dizen1 Burke c l-lann.:d1
a todos e do privado cn1 quc reina a lihcrdadc de cada uni. Mas Arendt'. C>u ent5o s5o os dirLitns dn hon1Ln1 nu. i\1as o hon1cn1
cssa liberdade de cada lllll ea lihcrdade - isl'o e, a don1ina~~ao - nu, o hD111cn1 SL!l1 pertencin1ento a un1a con1unidade naciona}
76 0 c) JI I 0 \ ll E ,\\ 0 C ll .\ C l .\ lll:.\IOClt.\Cl.\, REl'liBl.ICA. REl'RESE!'.;T,\<_:;:\O 77
constitufda, nao tcn1 nenhun1 direito. Os dircitos hun1anos sao passiVOS. () opcr5rio OU 0 trabalhador COlllO Sujcito polftico C 0
entao os direitos vazios dos quc nao ten1 nenhum direito. Ou que se sl'.para da atrihuiyao ao n1undo privado, nao polftico, que
en tao sao os dircitos dos hon1cns que pertenccn1 a un1a con1uni- esses tern1os in1plica111. Existen1 sujeitns polfticos no intcrvalo
dade nacional. Eles san entao sin1plcsn1entc o~ dircitos dos cida- entre difercntcs non1es de sujeitos. l--fon1c111 e cidad5.o sffo al guns
daos dessa .n~yfto, os clircitos dos qOc tC-111 direitos, por~anto pura desses non1es, non1es do con1un1, cujas extensao e con1r)rcensao
taL~t?Iogia. J\ilarx, ao colltr<irio_, ve nos.direitos d6cida_dao .a cons.,. sao_ igualincnte litigiosas e, por cssc n1otivo, prestan1-se a uni~
tit~i~3.o de un1a ~sfera ideal Cuja r_calidad.c consiste .nos dircitos Suplen1entas-:J.o polftica, a uni excrcfcio quc vcrifica a quais sujei~
do hon1C1n, quc nao e o. ho111cn1-nu, n1~~s o hon1en1 .proprictirio tos esses 110111cs se aplican1 ca fnr_\:a quc contCn1.
._que in_1p.Oe.a l_ei_.de.se_u~ interesscs; a le_i _d.~--~-~qu_e~~,"_So~) a 1ji~sCa1~a Foi assin1 qut;.a ~iual_i~i~~dt; do hon1en1 _e .~~?.-~i.9.a.0~.<?.P.c?de~ ~er\. ir
do direi"to igual de toclos. ;)_ c0~1st~-~~ITo ere Sujeilos1~~liticos q~;e,~6en1 cn1"ccna e .en1 ~au
Essas dt~as posiy6es coinciden~ en1 u111 I~onto ess.e.11Ci.al: a von- sa a dupla IOgica da don1ina\~ao, a que separa o hon1cn1 p(1hlico_
tade, herdcira de Platao, de reduzir a dfade hon1en1 c cidadao do indivfduo privado para n1clhor assegurar, nas duas esfcras, a
ao par ilusao e realidade, a prcocupas:ao de quc o politic~) tenha n1es1T1a don1inas-ao~ Para que deixe de sc idcntificar con1 a oposi-
un1 l1nico e s6 princlpio. 0 que an1bas rec.,sa111 e que 0 un1 da _s:ao da realidade e da ilusao, essa dualidade dcve ser diYidida no-
polftica exista apenas pelo suplen1ento an<'irquico expresso pela van1cntc. A16gica policial de scparas:ao das csfcras, a a_s:ao polftica
paJavra dc111ocracia. C:oncorda-se de honl grado COl11 1-fannah op6e ent5o outro uso do n1esn10 texto jurfdico, outra encenay5o
Arendt que () hon1en1 nu nao tenl direito quc !he pcrtcn_\:a. (lllC da dualidacle entrc o hon1cn1 pl1blico e o privado. Ela suhverte a
nao e uni sujeito polftico. ~1as 0 cidadao dos textos constitucio- distribui~J:o dos tern1os e dos lugares, jogando o hon1en1 contra
nais nao e n1ais sujeito polftico do que ele. Os sujeitos polfticos o cidadao e o cidadao contra o hon1en1. Con10 non1e pnlftico, o
nao se identihcan1 nen1 con1 "hon1ens" ou agrupan1cntos de po- cidad5o op6c a regra cla igualclacle lixada pela lei e por scu prin-
pulas:Oes ncn1 con1 identidades delinidas por textos constitucio- cipio ~)s desigua(dades C}LIC caracterizan1 OS "hon1cns'', isto e, OS
nais. Eles se deJinen1 sen1pre por uni intervalo cntre identidades, indivfduos privados, subn1etidos aos poderes do 11ascin1ento e da
seja111 essas identidades detern1inadas pelas relay6es sociais ou riqucza. E, ao contr<irio, a referCncia ao "hon1en1" op6e a igual
pelas catcgorias jurfdicas. 0 "cidadao" dos clubes rcvolucion5- capacidaclc de tndos a todas as privatiza_s:Oes cla cidadania: as que
rios e aquele quc nao rcconhcce a oposis-:5.o constitucional dos excluen1 da cidadania tal ou tal partc da pnpulaS'5o ou as que ex-
cidadaos ativos (isto C, capazes de pa gar o censo) e dos cidadJ.os clue111 tal ou tal don1lnio da vida coletiva do rcino da igualdade
1.
() 6 ll I (l A 1) E :>.t (_) <:: R .-\ c I A JI E .\! 0 C K ,\ C l ,-\ , R E I' (r II I. I C .\ , R E I' R E S E ,.,. T ,\ ~ A0 79
cidada. Cada un1 desses tern1os cun1pre entao, polen1ican1entc, nua delas e. polftica. t\ igualdade da sentens:a de n10rtc anula a
o papel do universal que se op6e ao particular. Ea oposis-.ao da c.vidCncia da distin~ao entre vida don1Cstica e vida polftica. Por-
"vida nua" a existCncia polftica C ela prt'lpria politiztivel. tanto, as n1u l heres poden1 reivindicar Sl'US dircitos de 111u I heres
Eo lJUC n1ostra o fan1oso silngisn10 intr~Jduzido l)()f Olyn1pc e cidadas. uni direito idl:ntico quc, no entanto, son1cntc sc afir-
de c;ouges no Artigo 10 de sua "l)eclaras:ao dos direitos da lllU- 111a i1a fo~n1a dt~ sup.len1e1ito.
lher e da cidada'': ''a n1ulhcr ten1 o direito de subir J.o caclafalso~ l~~zeiido isso, el as refutari1 a den1o_nstras:ao de Hurke 6u l-la~1nah
n1as cla deve igualn1ente tcr o direito de subir ~I. tribuna". Esse 1\rendt. SL'gundo eles, OU OS direitos hun1anos san OS direiyos do
raciocfnio C bizarran1ente inserido no n1eio do enunciach~ do di- cidad5o, isto l'., us direitos daqueles qut: tCn1 dircitos, o quc l'.
reito de .opi_ni5.o.: 9.as. rnulheres, c_a!.~.~~-1-~---~~~--~l.?.~. l1~i~1e"ns ("N~n- _. ~1n_1a ta.utol9g_ia:.0L~ o_s c~i~ei~os do ci~~1f]aq_sao o~ dircitos buina~
g~~-~~~ dev~ ~~~ n1~l~st;do.iJor s~1is opiniOes, 1nCsn10 .que Sejan1 hos. J\;l~s, un1a vez ~iLi~-O hOn1~111 ~1u. n5o t-;11 direitos, sJ:o .e1l'~ffo:
de princfpio; f... ] contanto que suas n1anifestas:Oes n5o pertur- ns direitos dos que nJ:o tl:n1 nenhu111 direito, 0 quc e lll1l absuf-
ben1 a orden1 pl1blica estahelecicla pela lei")". Jvl.as essa n1esn1a do. C>ra, entre as.supnstas pin~~as dessa ten~!Z l6gica, Olyn1pc.:; de
bizarrice n1arca a tors:5.o da rela~-ao entre vida c cidadania quc c;ouges c seus con1panheiros inseren1 un1a terceira possibilida-
fundan1enta a reivindica\:ao de uni perte11cin1ento das n1ulhcres dc: OS "direitOS da llllllher e da cidaJa" sJ.o OS direitos daqueJas
a esfera da opiniao polltica. Elas fora111 exclufdas do beneficio dos que nJ.o tCn1 Os direitos quc eJas tCn1 e CJUC ten1 ns dircilOS quc
direitos do cidadao c.:111 non1e da divisao entrc a esfera pl1blica ea elas n5u tl'.111. Elas sao arhi1rarian1cntc privadas dos dircitos llue a
esfera privada. Pertenccndo ~I. vida don1estica, portanto ao n1un- dcclara_\5o at'rihui sen1 distin_\5o aos n1c111bros da na~~ao francesa
do da particularidade, clas sao estranhas ao universal da esfera c da espC.cic hun1ana . .i\1as elas exercen1 ta111ben1, por sua as:-ao, o
cidada. Olyn1pe de (-;ouges invcrte o argun1ento, apoiando-sc direito do(a)s cidad5o(5)s quc a lei I hes recusa. Elas den1onstran1
na tcse que transforn1a a punis-ao no "direito" do culpado: se desse n1odo que tCn1, sin1, cs~.;;es direitos quc lhes sao negados.
as n1ulheres tCn1 "o dircito de subir ao cadafalsu", sc un1 poder "l"'er" L' ''nao ter" sao l"l'flllOS que SC desdobran1. Ea polftica ca
revolucionirio podc cnndeni-las a ele, e porque a pr 5pria vida
1
operas:J:o desse desdobran1ento. A n1os:a negra que, nu111 dia de
dezcrnbro de 1955 cn1 .i\1ontgon1ery, no Alahan1a, decidiu per-
n1anccer no lugar c111 que cstava no {\nihus - lugar que n5o era
()]yinpe dt: Cnugt:.s, "l)t:claras-ITo do.s direito.s da 1nulht:r e da cidada ...
/ntertliisis. trad. Sehinn Jn.se A.ss111ann, Flnriant1pnlis, \'. 4, n. I, jan.-jun. 2007. n dcla -, dccidiu con1 csse n1esn10 gcsto quc tin ha con10 cidada
p. 3. (N. E.) dos Estados LJnidos 0 direito quc ela nao tin ha CO!llO 111oradora
0 (J()[O A [lEMOCllAC[,.\. II E ,\[ i\ C R AC I :\ , R E I' l) II I. IC,\, I\ J: I' R ES I: :-, T .-\ ~ ,\ O SI
de u~11 Estado quc proibia aqucle lugar a qualque.r indivfduo que Cllnlirn1a aperlas o que pressup6c: a separa_s:ao cntre os que sao
tivesse n1ais do que 1/16 de sangue "n5.o caucasiano" 5. E os ne- ou nJ.o sao "destinados" a se ocupar con1 a vida pl1blica e con1 a
gros de 1vlontgon1ery quc, diante dcssc conflito cntre u111a pes- distribui_s:J.o dn pl1hlico e do privadu. l'ortantu, o processo den10-
soa privada e u111a cn1presa ~le transportes, decidira111 hoicotar. crJ.tico de\e constanten1ente trazer de v9l-ta ao jogo o universal
aen1p1esd agil<t~litican1cnte, pondq e111 cen~lupla rela- en1 un1a forn1a polen1ica. 0 processo "den1ocr~ltico e0 processo
.s:ao de exclusao e ii1clusao insL~rita ~,~ d_ualidadc do scr hun1ano clesse perpetuo p6r em jogo, dessa inven~ao de formas de subjc-
e do cidadao. tiva~ao c de casos de verifica~ao que contrari~~n1 a pc~pCtua pri-
l~_i~~<?__~lu~ in1plica o pr<~cesso ~ien:ocritico: a a~~ao de sujcitos vatiza~~ao.da vida pl1hlica. A dc111ocracia_signif~ca, nesse sentidn,
que, _trabalhand~) nci i1~ter:v.~t(? _d_as'_ideqtidac:les, reconfiguran1_ ~l~ a_ in1p_.t~1.-e':a.da polftica_, -~~~jei_s:ao da PFet_e1,.sao (~O~ gover_1los de
distribuiscoes do privad~ :~ d~pliblico, do uni;~rs;d e do pariii:u~ e1icarn~i."r.un1 JjfiilC.fp"iOuno davida pl1blica c, co11.1 iss~,-Circu~1S_:
lar. A de111ocracia 115.0 pode jan1~is.se identificar con1 a sin1ples crever a cnn1preensao e a extensao deSsa vida _pl1blica. Se c~istc
do1ninayao do universal sobre o particular. Pois, segundo a 16- Ulll.J. ''ilin1itas:Jo" pr6pria <l de111ocracia, C niSSO CJlll: c)a reside:
gica da policia, n universal e continuai11ente privatizado, cnnti- nao na n1ultiplica~ao exponencial das nccessidades ou dos dese-
11ua111ente reduzido a u111a divisao do poder cntre nascimcnto, jos que en1anan1 dos indivfduos, 1nas no n1ovi1nento que dcsloca
riqueza e "con1petCncia" que atua tanto no Estado quanto na cnntinuan1ente os lin1ites do pl1blico c do privado, du pulftico e
sociedade. Essa privatizas-ao sc efctua cnn1un1cntc en1 nnn1e da do social.
purcza da vida pl1hlica, que c oposta as particularidades da vida I~ CSSL dt:slocan1ento inercnte a pr6pria polftica que a chan1a-
privada ou do n1undo social. Mas essa pretensa purcza do polf- da ideologia rcpublicana recusa. Esta cxigc a estrita deli111itas=ao
tico e apenas a de u111a distrihuis:ao dos tern1os, de lllll dado es- das esferas do politico e do social c identitica a repl1hlic.:1 con1 o
tado da"> rclas:Ocs entre as forn1as sociais do poder da riqucza e as rcino da lei, indiferentc'a todas as particularidadcs. Foi assi111 quc
furn1as de privatiza~ao estatal do poder de todos. 0 argun1entu ela argun1entou sua discussao sohrc a rcfor111a escolar nos anos
1980. Propagou a sin1ples doutrina de un1a escola republicana c
' 3 Sabre as legislas~6cs raciais dos Estados sulinos, reni.eto a J'auli ~1urray laica, que distribui a todos o mesn10 saber sen1 considerar dife-
(org.), Stat1~s I.aws on Rar1'. and Color (Athens, lJniversity of (;enrgia l'rcss, 1997).
rcn_s:as sociais. Estaheleceu co1110 dogn1a republicano a scparayao
A os quc erguetn a llualquer prop6sito n espantalhn do "con1unitaris1110", cssa
leitura poder:i dar u1na no~.'.in uni. pnuco 1nais precisa do que pnde signiilcar a cntre a instrus-ao, isto l:, a transn1issao dos saberes, quc C assunto
prole~-ao de un1a idcntidade cntnunit<iria, Cstritarnente entendida. pl1blico, ea educas-ao, que C privado. Entao atribuiu con10 causa
0 {i [)I () A fl E :-1(_)1: R .-\ c I .-\ ll E ,\I 0 c rt A c r .-\ , ll E I' 1J I\ l [ c A 1 R E I' R E s E N T :\ ~; .~ n
da "crise da cscola" a invasao da instituis-J.u escolar pela sociedade A. tradi~Jo rcpublicana, nesse sentidO, nao re111011ta nen1 a Rousseau
e acusou os soci6logos de teren1 se transforn1ado nos instru- ncn1 a :rvtaquiavcl. H.en1onta proprian1ente a politeia platOnica. Ora,
n1entos dLssa invasao, propondu rLforn1as que consagravan1 a CSl.1 e () rein<) da igualdade pela lei, da igualdadc ''aritn1Ctica"
n.'.io
confusao cntrc a educasao ea instius:ao. A rcpl1hlica assi111 cn- cntrt; .unidades equivalentes. E o reino da igualdadc gcon~et-rica,
tcndida pareceu sc colocar, pnr.tanto, co1110 o rcino da igualdadc que col"oca os que vale_nl n1ais- ac:i111a des que ~alen1-n1enos. Seu
encarnado na ncutralidadc da in.Stituis:ao est~tal, indiferente is princfpi_o nao ea _lei escrita e s~_n1~lhante para"todos, n1as a educa- ..
diferens:as sociais. Pode causar cspanto que o principal teL'lrico s:5t') quc dot a cada pessoa e cad a classe da virtudc pr6pria a seu _lugar
dessa escola laica e repuhlicana aprcsen~e hoje, con10 l1nico nhs- ea su~1 fun~~ao. 1\ repl1hlica_assin1 entCndida ~1-50 op6~sua unidadc
.-. -taculo ao suicidio da hu111anidade
- ......... .... ....... .. .. . dCn1ocr;itica,
. - a .lei . . . filia~ao
. da - . ~1. c.l!ver~idade sociolOgic~t: l'ois <1: sociologi~L ~ao ea crO_nica _d_a Giver.:.
-~~~c-ar-~ad~~-no. ~J{ii que iricita os fi_lh~~ a esit;dar os -lextos s~g;a<l<-;s . .s-id"ad~ S(~~i;:~i.- A~ c~~trari~, e a vis~~ do c.oi-f_JO sbc_ia1 hc;~11(;g~1~eo, _.
de u1na religiao. l\1as o aparente paradoxo n1ostra ju_stan1entc o que op6e SCLI princlpio vital interno a abstras:ao da lei. H. eplihlicc:i" l'
equlvoco que cstava cscondido na rcferl'.ncia sin1plcs a un1a tra- sociologia sao, nesse sentic!o, os dois non1cs c}e un1 n1csn10 proj~to:
diyITo republicana da separas:ao cntre Estado e socicdade. restaurar para a!Cn1 do esgaryan1ento den1ocratico un1a orden1
A palavra repUhlica nao pode significar sin1plesn1entc u rc1no poll ti ca que seja hon1ogenea con1 o modo de vida de un1!!. socieda-
da lei igual para todos. R.epUhlica e un1 tern10 a111bfguo, pcrseguido de. I~ exatan1entc o quc Plat5o prop5e, isto e, un1a con1unidade
pcla tens5o in1plicada pela vontade de incluir nas forn1as instituf- cujas leis nao seja111 f6rn1ulas n1ortas, n1as a pr6pria respira~~Jo da
das do politico o excesso da p11Utica. lncluir esse excesso quer dizer duas sociedadc: ns cunsclhos dados pclos sahios en n1ovin1ento interio-
coisas contradit6rias: recnnhecC-lo, estabelecendo-n nos textos e rizado dcsde o nascin1cnto pelos corpos dos cidadaos, expresso pe-
nas for1nas da institui~ao con1unit<iria, n1as tan1ben1 suprin1i-lo, los coros dans:antes da cidade. Foi o que propfls a ciCncia sociol6gica
identificando as leis do Estado con1 os costun1cs de un1a socicdade. n1oderna ap6s a H. e,olus-:ao Francesa: ren1ediar o esgar~an1cnto
l)c uni !ado, a replihlica 111odcrna idcntifica-sc con1 o rcino de un1a "protestantc", individualista, do tecido sncial antigo, organizado
lei que en1ana de urna vontadc popular que inclui o excesso do pelo poder do nascin1ento; opor a dispersJ:o den1ocr<itica a recons-
dfinios. Mas, de outro, a inclusao dcssc excesso exige un1 princlpio tituis:5o de u1r1 corpo social be111 distribuldo en1 sua.s fun~5es e hie-
regulador: a repl1blica precisa nao son1ente das leis, n1as ta1T1bCn1 rarc1uias naturais c unido por crens:as con1uns.
dos costun1cs rcpuhlicanos. A rcpl1hlica e u111 regin1e de hon1ogc- l'ortanto, a idcia repuhlicana nao pudc ser dcfinicla con10 lin1i-
ncidade entre as instit'uis-Ocs do Esrado e os costun1es da socicdade. tas<lo da socicdade pelo Estado. l111plica sen1pre o trabalho de un1a
o {J()l(l ~ llE:O.\OCR.\CIA Jl E :-.1 (_} c R .... c I A ' R E r 1) fl I. I c .\ ' R E I' R E s E :-. r A <_:;: A 0
educ.as-an quc harn1onize ou rearn1onize as leis e os costun1es, o l~ por isso tan1ben1 C1u~ a escola re1;ublicana se divide de ime-
sisten1a das forn1as institucionai.s e a disposi,\5.0 do corpo social. diato e111 duas vis6es opostas. 0 progra111a de Jules Ferry repousa
1-l{t duas 1r1aneiras de pensar essa educa~~ao. Alguns j5 a veen1 en1 sobrc un1a cqua_s:ao postulada cntrc a unidadc da ciCncia l'. a da
. ~ls-ao no corpo social, do qual e preciso a pen as cxtrai-h~: a l6gica do vontadc popular. ldcntificando repl1blica e den1ocracia con10 .
nascin1ento e da riqueza. j)roduz uni a elite d~cs "capacidades" quc un1a or.den1 social e politica indivisivcl, Ferry reivindica, e.111
ten1 tenip<? e i:i1eio? de sc escfarecer _e iii.1pOr a 111oderayao 1:"epu.- nome de .Condorcet e da revoluyao, uni ensi1~0 que seja ho1no-
blicana a anarqu_ia dcn1ocf<itica. I~ .o pensan1ento don1ina~1tc dos gCnco do n1ais- alto ao n1ais baixo grau. Sua vontade de suprin1ir
Pais Fundadores i1orte-an1cricanns. P~tra outros_; o pr6prio s~st~n1a a.s barrcira.'i cntrc prin15.rio, secundJ.rio e superior e sua defesa de
: da~ .Capacida.des est~ desfci~o .e ti ciCncia deve .r~co11s.tl~~1i_f ~ har-. ui11_a ~scola aberta par.a ci. cxtt:s~9r, na qual a ii~stx_~~S:.~9. ~?.~~-i~<1:.re-.
ln911ia-entre Est.ado e sociedade: E~~~'--~~e11S~ln~ehto fu~d:i~1~~~0t; pbU~~-~obr.e ~ ci;~;~rsfi~) da~,~ii~~~-~-das.~oi;~~": e nao sohie a ausle--
a e1np;eitada edL_1cativa na Terceira Rej)L1blica francesa. 1'.1as essa ri'dade das regras da gran15tica, e de um ensino n1odcrno que dC
en1preitada nunca se reduziu ao sin1ples n1odelo prnjetado pelos as 111esn1as oportunidades que o ensino clfissico soarian1 111uito
"republicanos" do nos.so ten1po. Ele foi un1 con1bate e111 duas fre11- n1al aos ouvidos de 111uitos de nossos ''rcpublicanos" 6 En1 todo
tes. Quis arrancar as elites e o povo do podcr da Igrtja Cat6lica e da caso, suscitan1 aepoca a hostilidade dos que veem nisso a inva.;;ao
111onarquia a que aquela servia. Contuclo, esse progran1a na(_) ten1 da rc!Jltblica pela den1ocracia. Estes 111ilitan1 por un1 ensinn que
nada aver con1 o projcto de un1a separas:5o cntre Estado c socie- separa claran1ente as duas fun_s:Ocs da escola pl1blica: transn1itir
clade, instrus-ao c educas:J.o. Na verdade, a repl1blica nascente suhs-
crcveu o progran1a sociol6gico: refazer uni tecido social hon10- Ver Discours et opinions <fo)ulcs Ferr)', editadas por l'aul Robiquet (l'aris, Arn1and
C(llin, 1893-1~98), cu jos tn1nns III e IV saa dedicados is leis escolares. FerdinJ.nd
geneo que suceda, para a!Cn1 do esgars:an1ento revoluciontirio e
Buisson, crn sua intcrven.,-ao na CCrh11011ie de Ia Sorlumne I'll /'lwmwur de Jufrs Firr)'
den1ocr3tico, ao antigo tccido da 111onarquia c da religiao. Por isso (20 dCremlnt' J!.J06) (i'aris, Vcuvc l)rc\'ct ct Fils, 1907), cnfatiza a radicalldadc
0 entrelas:an1ento da instrus:5o e da educas:ao e t5o fundan1ental. pcdag6gica dn n1ndcradn Ferry, citando cn1 especial sua dcclaraS"ao nci cun-
gn.:s:;o pedagc'igicn de 19 de abril de 1881: '"l)e hoje en1 diante. entrc o ensino
As frascs quc introduzcn1 os alunos da escola prin1iria no n1undo
secund:.iria e a ensina prin1:irio, nao hi 1nais abis1no intransponi\'el, ne1n
da leitura c da escrita deve1n ser indissoci<iveis das virtudes 111orais quanto ao pcssaal ncn1 quanta aos 1netodos". Issa ser:i le1nbrado durante a
qul'. fixan1 seu uso. E, na outra ponta da cadeia, cspera-sc que os c~1n1panha d1)S repuhlicanos" d(is anos 1980, que denunciava111 a pcnctras-ITn
d()s profcssorcs prin1:lrios co1no .. profcssorcs de cnsino geral" nos gin(isios e
cxe111plos dados pnr un1a literal'ura latina livrc das vas sutilezas
deploravan1, sen1 se dar ao trabalho de cxa111inar a rcalidadc rnaterial de suas
lllol6gicas passe111 suas virtudcs a elite dirigcnte. cornpctCncias, a .. pri1nariza~aa" do cnsino sccund:irio.
.S6 0 61JJI) ;, DE~IOCllACI.\
I J E ~1 U C I{ ,\ \~ I ,\ I\ E I' t) II l. I C .\ , It E I' R E S E N T ,\ ~; ;\ o
ao povo 0 que lhe e Utile forn1ar un1a elite capaz de SC elevar aci- n1aneira difcrente dos hon1ens, e a parte, c para profis.s6es diferen-
7
111a do utilitarisn10 a que estJo fadadns os hon1ens do povo Para tes? \lan1os junt:i-los no n1csn10 rcgin1e e no n1csn10 caldo cicntffico
cles, a distribui~ao de uni saber deve scr sen1pre, ao n1csn10 ten1- hist6rico l' gcogr:ilico, nos 111csn1os cxcrcfcios gcnn1Ctricos; van 1ns
. 110, a in1prcgnas~ao de uni "n1eio" e de uni "corpo" c1ue os tOrne abrir a todos .ca todas igualn1c1~tc todas as carreiras. j ... ] O indivfduo
anCinin10, inscx_ual, sCn1 anceslrai?, sen1 tradi~-ao, scn1 n 1cio, sen 1 vfn-
apropriados a sua dcstinas-ao social. C> n1al absoluto ea Confusao culo de nenl.iun1a csp6cic: cis - con10 'faine previu - o.h~n1_e_1_n_d_a_______
.cios meios. Ora, a raiz dessa confusJ.o est<i em uni vfcio que te11~
falsa d~n10C.racia, aquelc que vOta e c.uja \c-.).z corita cqi11 () um, quer sc
dois non1es eci~ivalentcs: igualitaris1110 ou i11divid11alis1110. A "fa Isa de- chan1c 'fhicrs, c:a111hctta, 'rainc, Pastcu;, CJUCr SC chatnc \fachcr.
n1ocracia", a den1ocracia "individualista", conduz a civilizas-ao,_ () indivfduo acahar:'i sozinho c_on1 scu cu, 110.lugar dt: todos os "c~pf-
segundo el cs, a uma avalanche de males. q1,1.e.i\l.fr~d)'.ouUlee des- ritos .co_l_ctivos", '~-~) l ~1g~r de _t_odo~ os.rrieios pror~ssic~nais c1ue criaran 1,
creve en1 1910, ;1a qua.I o .ieitor d~s j~rrlais dos. prin.1eiros ~nos ~ltr;i~'es dos lerniJos," 6~ iJ.~tis Jf.. solidarjedadc ~ pre~ef-va)-ao da; tra-.
dis:Ocs da honra con1un1. Scr5 n triunfo do individualiS~;10 ato111ist<~.
do sCculo XXf reconhecer<i sen1 ncnhun1a dificuldadc o~ efeito~
isto l!, da for!o;a, dn nl1111crn c da astlu..:ia.~
catastr6flcos de ~1aio de 1968, da libera~-5.o sexual e do reino do
consun10 de n1assa:
Con10 a aton1iza~ao dos indivlduos acaba significando o triun-
0 individualisn10 absoluto, cL1jos princfpios os pr6prios socialistas ado- fo do nUn1cl-o c da fors:a, pode ser al go ohscuro para o lei tor. h.1as
tan1 C0111 frequCncia, gostaria C]llC OS fi\hos [... 1nfio fosscn1 Cl11 ahso\uto esse e pre0isan1entc o grandc subterfl1gio c1uc o rccurso ao con-
solid:'irins con1 suas fan11\i:L'i, (Ille fossc1n cada un1 con10 un1 indi\'lcluo ccito de "individualis1110" introduz. 0 fato de o individualisnio
X, [... ] calllo clo cl:u, capaz de fazer qualquer coisa, nao tendo outras encontrar ta! dcsfavor en1 pessoas que, por outro lado, dcclaran 1
rcgras a\en1 dos acasos de scus gostos. ~IU<lo que podc unir os hon1ens sua profunda repulsa pelo coleti\isn10 e pclo totalitarisn10 e Lllll
entn.: elcs parecc uma corrcnte ,..;crvil ade1nocracia indi\'idualista.
enign1a frlcil de resolver. Nao Ca coletividade en~ geral quc 0 crl-
tico do ''inclividualisn10 den1ocritico" dcfcncle con1 tanta paix5.o.
Ela cCH11C)-a a sc rcvoltar atl: cuntra a difcrcn~a dos scxos c as obri-
ga~~Ocs quc cssa difercn~-a acarrcta: por quc educar as n1ulherc.s ch:
I~ certa coleti\'idade, a coletividade ben1 hicrarquizada dos corpos,
Ver Alfred FouillCc, I.cs Ctudes c/assiqucs t't lu dt:mocrutie (Paris, Arn1and Cnlin, Respeclivanlente, ns S( 1hreno1nes de dnis e~tadi~ta.\ c d< ii~- pens-adores fran-
1898). l'ara avaliar a i1nport.'.i.ncia da figura de FouillCe na Cpnca, deven1ns h:n1- ceses, seguidos por urn de orige111 popular. (N. E.)
hrar <.\lH.~ sua csposa {:_ autura do b1'.S/-s1//crda literatur:t pcdag/igica ri:puhlicana, 8
Alfred FouillCe, l.11 dtmocratic poliliqui d 5,1ciule e11 France (l'aris. Ft:lix Alcan,
I.1 tour di France de deu.1.: cnfa111s (l'aris, Vcuvi: EugCnl~ lh:lin el Fils, 1884). 1910), p. \3\-2.
ii ;
I .
L.
' '
''I
1''
I1 I,
!
SS o 6111n A DE:'<t(i1::RACIA
[l i; ~In CR AC l ,\ , R El' (1 II I. JC.\ R EI' R ESE:-.; TA~;;\ (l
Estado. Ela estfi sen1pre aquCn1 e all'.111 dessas forn1as. 1\quen1, gastos con1 can1panha e cont:role da ingcr(ncia das potencias
con10 fundan1ento igualitfirio neccss5rio e neccssarian1ente econt1111icas nos prnccssos elcitnrais. Essas regras nau tCn 1
esquccido do Estado olig5rquico. Alen1, con1n atividade pl1- nada de extravagantc e, nu passado, 111uitns pcnsadorcs nu_
. blica q\.1.c_ contraria a ten~encia de todo Estac_lo de n1onopo- legisladores, j)ouco inclinados ao an1or irrenclido pclo povo,
lizai e despolitizar a l'.Sfera c~H11l1n1. Todo l.:stado e oligirquico. exan1inaran1-n~1s atent"an1cnte cnrno n1cios para garantir o
0 teOrico da op'-?sis:ao entre de111ocracia c:totalit<_Irismo coii- equilfl'.rio .dos. pqderes, dissociar a represcnta.\'.fl:o da vontade
corda sen1 ncnbun1a d_ificulct'ade: '.Nao.sc pode concchcr re-. . gcral da representa\~ao dos i.ntcrcsses particulares c evitar o
1
gin1e que, e111 algun1 sentido, nao seja olig5.1_c1"t.1ico" rvlas a quc consideraran1 o pior dos governos: o govcrno dos que
"t)lig~r~l~ri~ ~a. :t de11.1l:c;r~1cia ~11.ais :ou 1i~cf?O~ _cSp_a~o.; 4_-~<1'.s_.?i1~ an~an1 c> .Po?.cr e sao hibcis en1 se .as~enhorar dcl~ .. Con tu-..
menos invadi~ia por sua atividade. NCss~ se_ni:idCl, as _f~rn1as. do, basta -~nun.1er3-los hoje J~ara prOvocar riso. E con1 toda
<;onstitucionais c as pr5ticas dos governos oligfirquicos po:- razao, pois 0 que cha111an1us de den1ocracia e lllll funciona~
den1 scr dcnon1inadas n1ais ou n1cnns dcn1ocrfiticas. ~ron1a n1ento cstatal c govcrnan1ental quc e o exato contrario: elei-
-se usualn1entc a existCncia de uni sistCn1a representativo tos cternos, que acun1ulan1 ou alterna111 funy5es n1unicipais,
con10 criteria pertincnte de den1ocracia. l\1as esse s.istc.111a estaduais, legislativas ou n1inisteriais, e veen1 a populas-ao
e ele pr6prio un1 con1pron1isso inst5.ve1, un1a resultante de con10 o elo f~1ndan1ental da representaS'.ao dos interesses lo-
for~as contri.rias. Ele tendc para a dcn1ocracia na 111edida cn1 cais; govcrnos que fazen1 elcs n1esn1os as leis; represent antes
que se aproxin1a clo poder de qualc1uer uni. l)esse ponto de do povo n1acis-an1entc for111ados en1 ccrta escola cle ad111inis-
vista, pode111os cnun1erar as rcgras que definen1 o 111fnin10 tra~~ao; n1inistros ou assessores de n1inistros realocados e111
nccessirio para uni sisten1a represcntativo se declarar dcn10- en1presas pU.hlicas ou sen1ipl1blicas; partidos financiados por
crfitico: 1T1andatos cleitorais curtos, nao acun1ul5veis, nao fraudes nos contratos pl1blicos; en1prcs5rios investindn u111a
renov5.veis; n1onop<Slio dos reprcscntantcs do povo sobrc a quantidadc colossal de dinheiro en1 busca de un1 111andato;
clabora~ao das leis; proibi~ao de que funcionfirios do Estado donas de i111perio.s 111idi3.tico.s privados apoderando-se do
represcntem o povo; redu~ao ao 1nfnin10 de campanhas e impirio das n1fdias pU.blicas por n1eio de suas funs-:Ocs pl1bli~
cas. En1 rcsun10: aprnprias:au da coisa pl1hlica por u111a s6lida
nao tenhan1 o que ccnsurar a esse siste111a de preda~:ao da paJa,ra an1hlgua. Essas lihcrdadcs nao sau d:ldivas dos oligarcas.
coisa e do hen1 pUhlicos. l)e fa to, essas forn1as cic hiperconsu- f.oran1 conqui.stadas pela as:ao dcn1ocritica e sua efl'tividade so-
1110 dos en1prcgos pl1hlicos nan dizcn1 respeito ~1 den1ocracia. 111cnte l: 1nantida pnr 111cio dCssa :t\~ao. ()s "direitns do hon1en1 e
Os n1ales de quc sc>fren1 nossas ''den1ocracias" est.5.o ligados do cidadao" s5o os dir.citns d~1quch.:s que os tornan1 reais.
en1 pr_i111eiro lugar ao apetitc insaci[ivcl dos oligarcas. ()s esplritos ~ti_n1ist<is deduze111 dis~<:> que o Estado qligarqui- - - - - - -
Naq \Ci-ve111os en1 den1ocracias. ~atnpouco yive111os e1n can1- co de direito rc~tliza._esse equilibria ben1-succdi_do dos co.ntf<irios
pos, con10 g~Lranten1 _certos autores que nos veen1 subn1etidos pnr onde, segundo 1\ris16teles, os n1aus govcrnos se apr0xi111an1
a ~ei de exces:5o do governo biopolltico. \Tiven1os Lill Estados de do in1possfvel hon1 govcrnu. Lln1a "den1ocracia" st:1:ia, en1 resu-
di_r~itO__ olig!irqLI_i~qs, _i_~_to ~, __t;111:1~;tado_s e1_1_1 __q.ue. o ptider-da oliga_r-. - llJ()1 .~1~11~t oli_garquia _que ..di.. J_ d~!11<.,1Craci~' t;spas-o s_uiicie.ntG. para
q~ici ~ li1nitado pelo duplo reconhecin1ento da soberania popular alirTienrar ~-~1a.PaixJ.rl. O~ es1~frito~-ri1eJ~u_1~6lic-os in~'e.rten~ o argu-:.
e das libcrclades individuais. Conheccn1os ben1 as vantagens dcssc n1ento. () guvcrno pacffico da oligarquia clesvia as paix0es clLn10-
tipo de Estado, assin1 co1110 seus lin1ites. As elei_s:Ocs sfio livres. En1 cr;1ticas para os prazcrcs privados c as torn a insensfveis ao bcn1 co-
essencia, assegura111 a reprodus-5.o, COI11 Jegendas intl'rcan1hi;1veis, n1un1. B~1sta ver o quc ven1 acontecendo na Frans:a, dizen1. l"'e111os
do n1esn10 pessoal don1inante, 111as as urnas 115.0 sao fraudadas un1a constituis-5o ad111iraveln1entc feita para que nosso pafs seja
e qualquer uni pode se certifi.car disso scn1 arriscar a vida. /\ ad- bcn1 govern ado'.? fique feliz cn1 sC-lo: u chan1adn sistcn1a n1ajori-
111inistras:au nao l: corron1pida, exceto na quest5o dos contratos tJ.rio elin1ina os partidus cxt-rt:n1os L dJ. aos "partidos de govLrno"
plil.)licos, cn1 (_!LIL' ela sc. confun(le con1 os intercsses dos partidos 0 111Ci0 de governar Clll aJ ternflllCia; desse lllOdu, per111itL J. 111aio-
don1inantes. As liherdadcs dos indivfduos sao respeitadas, a custa ria- isto (,a n1inoria n1ais ft) rte- governar sen1 oposis:ao durante
de not.iveis exce~Ocs en1 tudo quc diga respcito a prote\~ao das cinco anos e ton1ar, para a garantia da estahilidadc, todas as n1c-
fronteiras c ;l segurans:a do territ6rio. A in1prensa C livre: quen1 didas quc, para o ben1 con1un1, o in1previsto das circunst5.ncias c
quiser fundar uni jornal ou un1a cn1issora de tclevis5o con1 ca- a previsao de longo praL.o exigenL l)e uni \ado. cssa altern5.ncia
pacidade para atingir o conj unto da popula~ao, sem a ajuda das satisfaz o gosto den1ocratico pela n1udans:a. l)e outro, con10 os
potencias financeiras, teri sCrias dificuldades, n1as nao seri pre- 111cmhros desses partidos de governo estudaran1 a 111es1na coisa
so. Os direitos de associayao, reuni5.o e n1anifesras-5o pern1iten1 nas n1cs111as cscolas dt: onde saL'lll ta111hl:n1 t.ls cspecialistas cn1
a organiza\~ao (It~ un1a vida den1ocr;1tica, isto C, un1a vida polftica gestao da cnisa con1un1, tenden1 a adotar as n1csn1as solus:5Ls
independcnte da esfcra estatal. Pcrn1itir C evidentcn1entc un1a quc E1zen1 a ciCncia dos espccialistas prin1ar sobre as paixfies da
0 1:"1 ll IO .\ [) E ,\I 0 C R .\CI .\
97
l)(i
I.
JOO .\S 11.,\ztii:s tii: u.\\ t'11i10 IOI
entao entre dois sisten1as de razOes opostas: cla C legitin1ada, de a questao ao refcrendo, o voto deveria ser entendido segundo o
u111 lado, pela virtudc da cscolha popular e, de outro, pcla ca- sentido prin1itivo de "clei~~ao" no Ocidente: un1a aprovas-ao dada
pacidade dos governantcs de escolhcr as solu~~ClcS certas para os pclo pnvo reunido ans que s5.o qualificados para guii-lo. E cle
problen1as das S~1cicdades. Ora, as_solu~Oes certas sao r~conheci dcvl'.ria fazcr isso, sobretudo, pnrque a clitc dos cspecialistas de
das pelo r~tto de que nao precisan1 s~r eScolhidas, pois_ de~orren1 Estadoalir1nava11~ u~1a.nin1e111ente que a questao nao tinha ca-
do ~onheci111ei1to do estado. objetivo das coisas, que e as~unto bin1ento, hastava scguir .a 16gica dos acordos ji existent es e en1
para (l saber espccialista, c 1_1a_o para a esColha p_opula~. C011for111idade COl11 OS intereSSeS de fOdos. 1\ principal surprcsa
J5 passni..I o ten.1po, pur.tanto, en1 c1uc a divisa0 dQ po~'c) erasu- cl~) referendo foi a scguinte: un1a 111aioria de votantcs considerou,
. .
ficiCntCn1ci1teativti ea ciCqCia.era su.ficien~en1.cnt_c n)odest~.p<i_r~ aO. _c~~n:it:.rario_,, q~1~ a ..ques.t~o. e:r.1. p.er.~ineq~e . dtzi.a re.spe~to. nao a:
. - . . .
qu~ os ~r~ncfp~o~ .c)p?stos p~ese.rvass~n1 ~ua cOcxl~(e~~i~: 1-IOje,
'
11
r !
ro-1 () 6 ll I () A fl E ~1 0 c R Ac I -~
,\~ ll..\Z5ES Ill: U~I C~l[)JO 10,5
antiden1ocr~itico. Esse furore particularn1entc intenso na Fran~a, a f"orn1as:ao do consenso intelectual don1inante. E o fazen1 sen1
onde existe un1 partido intelLctual declaradn con10 tal, cujo lugar ncnhun1a dificuldadc, porque nao ren1 nada que rencgar de sua
na n1kfia !he di un1 podcr dcscon hecido en1 ou tros pafsL:s na inter- cit~ncia nu de suas convic~~Ocs prngressistas. l)e fato, a ideia-fors:a
preta~aocotidiana dos fen()n1enos conten1p~ri1ieos e na forn1a~ao do consenso C ciuc o n1ovin1ento econ6111ico n1undial atcsta un1a
da opiniJ:o do111inante. Sahen1os cun1n csse pod~r . sc afirn1ou ap6~ - necessidade h1stor1ca a quc Geve111os nb~ adaptar e que so111en-
1968, quando os meio~ dirigentes da opiniao, a\>.alados por um mo- ~e .Os represent.:in_tes. de .i1:1teresses. ~~caico.s e ideologias obsoletas
vin1entn cu ja con1preens5.o dcsafiava os inst run1entos intelectuais pod6n1.n~gar .. Ora, es.sa e tan1bC111 a i_deia .que fu11dan1enta sua
de que disptii1han1, iniciara111 un1a husca fchril por intC:rpretes do C<.H1vicy5o e sua c!Cncia": Ac.reditan1 no.prqgn:sso. ~ri11han1 fe no
!
I ............. -que estava _~cont~ce1~do__ n; 1iovi~taC~e desconceryante doS_ t~lJlp<)s e . 1~16vin1ento da hist0l-ia ql~artcJp dte. i~va\'.a tl re~'OJy.s:ao sOcialis-..
nas p~Qfundezas obscu ras da sociecf;_~(te< .A cl~egad.a Lios s~>~i~iist~s. ta 111.und.ial. Co~1ti1~~.i~i:_a t~/ f~ ~~le_~g~~~ ql1~ I~~,~-~~ tri~~nfo::
ao poder cn1 t-981 aun1entou n1ais ainda o peso dcsses in_terpretes n1undial do n1ercado. Nao e culpa ~lcles se a hist6ria SC enga-.
na for111as:ao da opini5o, sen1 yue o nl1111ero de lugares disponlveis nou. Assin1, poden1 reaplicar tranquilan1ente as C<~ndis-Ocs atuais
fosse suficiente para satisfazcr as an1biyOes de uns, se111 que outTos as lis:Oes que aprenderan1 no passado. Provar que o n1ovin1ento
vissern se traduzir e111 n1edidas concretas o interesse que os gover- cfas COiSaS e-racional, 0 progrcsso e progressista e s6 OS atrasados
nantes 111anifestavan1 por suas tescs. l)esd_e entJ.o, esse partido se se op6en1 a ele, e n1ostrar en1 outra pcrspectiva que a n1archa
instalou ncssa pusi~~ao, integrado ii gest5o da opiniao don1inante para frente do progrcsso rcpele continuan1cntc para o passado
e onipresente nas n1ldias, 111as sen1 influCncia .sobre a" decis6es do.<.; os retardatJ.rios que atrasan1 a 111archa para frcnte, esses princf-
go\"ernantcs, cclebrado por suas contribui~Ocs, hun1ilhado en1 pios b5sicos da explica_s:3:o hist6rica n1arxista aplican1-se 3.s n1il
suas an1bis-Oes, sejan1 elas nobres ou baixas. n1aravilhas as dificuldades da '"n1oderniza_\'.ao". Eles lcgitin1aran1
1\lguns sc acon1odan1 a cssa funs-ao supletiva. llegularn1cntc o apoio de un1a an1pla fra~~an da opini5o intclectual an governo
cha111ados a explicar a opini5o pl1hlica o c1ue cstJ. acontecendo e o JuppC durante as gre,es do outono de 1995 c, dcsde entao, nun-
que se deve pensar a respeito, el es oferecc111 o apoio de sua ciencia ca deixaran1 de ajudar na denl1ncia dos privilegios arcaicos que
.i atrasan1 a incvitJ.vcl n1odernizas:ao que nao para de produzir no-
Sohre o surgin1ento dessa figura e sua n.ovidade ern rela~::io :I flgura tra-
vos arcalsn1os. C> pn")prio cnnceito-rci quc anin1a cssa denl1ncia,
dicional do intelectual porta-\'OZ do uni\'ersal e dos opri1nidos, \'Cr l)aniclle
e Jacques RanciCre, "La ]('.gende des intellecllu.:ls'", cn1 JaCl\llt:S RanciCre, /.1.1 o populisn10, foi en1prestado do arsenal leninista. Elc pern1ite
schies d11 p1~upl1 (P.nurg-cn-Bressc, Horlieu, 2003). intcrpretar qualquer 111ovin1ento de luta contra a despolitiza_s:io
110 O {J11J(I .\ l>E.\!1lCH;\(:lA
'"
113.0 sati.sfazen1 scu apetite~ E preci.so levar a 16gica ao extren10. in1hecil de pipoca, realit_y show, sajC sex rscxo seguro], prcvidencia
Nao s6 OS vfcios do sisten1a san OS vfcic!S dos indivfduos cuja vida e social, direito ~l diferensa e ilusOes anticapitalistas ou altern1un-
regida por ele, con10 os n1~~iorcS culpados, os representantes dialistas. Con1 eles, ns denunciantcs ten1 aquilo de que precisan1:
exen1plares do vicio, .s'Jo os qu~ queren1 n1uda~ esse sistc111a, os. o c~ilpado ahsoluto de u1~1 n1al irren1edi5vel. Nao un1 pequeno
quc propaga111 a ilusJ.o de sua .possivt:I tr;:u{sforn1a~:ao, para ir ain- c~lpa0o, n1as un~_gran~e culpado, que causa nao s6.oi111perio do
da fnais longe nesse vicio. ci-consun1idor de~~l)CrJ.tico. i11Saciavel . n1ercado ao qual .os de1~uncianteS se acon1odan1, n1as a rufna da
por exccl~ncia Co que se opOe ao rcino das oligar~1uias financ~iras civilizas:ao c da hL11T1ai1id~tdc.
e estatais. l_Zecon!1ece111os ai o grande argu111ento da reinterprcta- JnSt~la-se en~ao ?- reino dos _1Jraguejac~ore~ .c1ue 111isturan1 as
.y~~l de-1'.1ai(:). de.68,. ~n~~nit:an1enter~petido. po.r _his~~-ri~tdor~-~-~Q_; .~10~'.~.;; _for1~U-S _.da.:pwbl~.cid_ide_ da._111ercadori;1 e.-as -~1anifestas:Oes
ci6logos e ilustrado pelos ron1ancistas de sucesso: o i:i1ovi111ento (lqs que se. c;p6cn1. aSll~~s. leis." a tibi-eZa do "respeit~"> da ciiferen_s:a"
de 1968 fof apenas uni n1ovin1ento da juventudc sedenta de libe- e as novas forn1as do odio racial, o fa11atisn10 religioso ca perda do
ras:ao sexual c novas n1aneira.s de vivcr. Con10, por definis-ao, a sagrado. Qualquer coisa e s~u cnntrfirio tnrnan1-se a n1anifcstas:ao
juventudc e 0 desejo de liberdade nao .sahcn1 nen1 0 que queren1 fatal dcsse indivfduo den1oc.rJ.tico que conduz a hun1anidade a
11en1 o que fazen1, elcs produziran1 o contr3.rio do que declara- un1a perda quc os praguejadores larnentan1, n1as lan1cntarian1
van1, n1as a verdadc do cr-1c perseguian1: a rcnova_s:J:o do capitalis- n1ais ainda nao ter de lan1entar. l)essc indivfduo- n1alCfico de-
.,I 1110 ea dcstrui.s:ao de todas as estruturas, fan1iliarcs, escolares ou n1011stra-se ao 111esn10 te111po que cle cnterra a civiliza~-ao das
uu tras, que se upun han1 ao reino ilin1itado do n1crcado, penelran- Luzcs c tern1ina sua ohra de rnorte, C con1unit5ri.o e sen1 con1u-
do cada vez 111ais fundo na espinha e no cnra~ao dos indivlcluos. nidade, pcrdeu o sentido dos valores fan1iliares co de sua trans-
l~squecida toda polltica, a palavra dc111ocracia torna-se cntao o grcssJ:o, o scntido do sagrado co do sacri!Cgio. ()s ,el hos te111as
LUfen1iSll10 C)LIC dcsigna Ull1 siste111a de do111inas~:JO CJLIC l13:0 Se cdillcantes sJ:o rcpintados con1 as cores sulfurosas do inferno e
qucr n1ais chan1ar pclo 11on1c e ao n1es1110 tcn1pu o non1e do da blasfen1ia - 0 hon1en1 nao pode prescindir de l)eus, libcrdadc
sujeito diab6lico quc ton1a o lugar dessc non1e obliterado: u111 nao e pern1issao, a paz a111olece 0 car<iter, 0 descjo de justi~a con-
sujeito con1p6sito, en1 quc o individuo quc sofre csse sistcn1a duz ao terror. Uns reclan1an1 o rctorno dos valorcs cristJ:os cn1
de don1ina~~ao c aquelc quc o denuncia se n1isturan1. I~ con1 us 1101llC de Sade; outros llllCll1 Nietzsche, LCnn l~lny L' c-;uy l)ehord
tra(OS con1hinados de uni e de outro que a po!Cn1ica desenha para defender de 1~1odo p1111k as posi_s:Ocs dus evangelistas norte-
'I
l"'.\ o retrato falado do hnn1en1 den1ocr~ltico: joven1 consun1idor -an1cricanos; os adoradores de Celine postan1-se na prin1eira fila
1!
I
,;
' '
'" 0 61)[(1 A llE.\lllCllAClA
'"
"'
(ls que sonhan1 con1 un1 govcrno restaurado das elites sob a transfor111;:i-las en1 "fen6111enos de sociedade", ao 111esn10 ten1po
prote~ao de u111a transcendencia recuperada acon1odan1-se ao que nega as forn1as de dnn1inayao quc estruturan1 a sociedadc.
todo do estado de coisas existcntc nas "den1ocracias". E cnn10 Elc n1ascara a don1inas~ao das oligarquias estatais identificando
clegcn1 con1~_> a1~'o principal os "hon1enzinhos" c!ue Contesta111 a den1_ocracia con1 un1a fo~n1a de sociedade e a das oligarguias
esse estado de coisas, suas in1preca\~6es contra a deca~lCi1cia aca- ccon6n1icas ass11111lando seu i1111JCrio aos a1)etit~S dos "indivl-
ban1 se juntando is adn1oes.ta~6es dos progress_ista~.para apoiar . duos c~e1~iocr<l.ti~os". A5;si1~1, po.de atribui~circu. nspectan1Lnte os
os oligarcas gestores que tCn1 de se haver con1 os .hun1ores re- fen6111enos de <\gravan1en_to da dcsigl1aldade ao triunfo funesto
calcitrantes desscs 'hon1enzinhos que obstruen1 n ca111inhu do e irrcvcrslvel da "iguald_adc _de co1idiS'.6es" t' c)fcrccer a e1.11preita-
.. f)rog~eSSO; C~)ll~t~. ~lS h~. r:r9~ ~- .~>S.. c~LV_~d OS .~)~1.s~1.ufa111. as . r.u~LS Jl <-~ _ _da_ oHgS.r(iui"ca. seu -pot~to .de ho1~ra_._ideo_l~gf;o: e. nec;:cssftri_o__lu ta;
. . - . .
cidade den1ocrJ.tica de Platao. Por 111ais r3.dical que queira ser cOntra a den1ocraci~1, pOrqu~ -~.de~1~c:raci~ c. O ~otalit:arisn10.
seu disscnso, por n1afs apocallptico que seja scu discu rso, os pr~t f\1as a COnfusiJO 115:0 C apcnas lll11 USO ilcgJtil110 de paJavras
guejadorcs ohedcCLl11 J. lbgica da orde111 COllSLllSUai: a que faz que basta corrigir. Se as palavras serven1 para cor1:fundir as coi-
do significante den1ocracia un1a nos-ao indistinta, que unL en1 sas. e porque a batalha a respeito das palavras e indiSsoci<ivel <la
um U11ico todo uni tipo de orden1 estatal e un1a forn1a de vida batalha a respeito das coisas. A pala"ra den1ocracia nao foi in-
social, un1 conj unto de n1aneiras de sere un1 ~istcn1a de valo- ventada por un1 acadC111ico preocupado en1 distinguir por 111cio
res, arriscando-se a levar ao ponto extren10 a an1hiva!Cncia quc de critCrios objetivos as fnrn1as de governos e os tipos de socie-
nutrc o discurso of1cial, apoiar, en1 non1t: da civilizas:ao dt:n10- dadcs. Ao contr<l.rio, foi invcntada co1110 tern10 de indistins-:ao,
crJ.tica, as can1panhas n1ilitarLs da plutocracia e\angelista l'., ao para afirn1ar que o pod.er de un1a assen1blcia de hon1ens iguais
n1es1110 ten1po, denunciar con1 cla a corrups-.J.o dc1nocrJ.tica da s6 podia scr a confusao de un1a l'urha inforn1e c harulhenta,
civilizas-.ao. O discurso antiden1ocr<l.ticn dos intelectuais de hojc quc equivalia dcnt-ro da orde111 social ao que Co caos dentro da
arre111ata o csquecin1cnto consensual da dcn1ocracia pclo qua] urdcn1 da natureza. Entender o que den1ocracia significa e en-
trabalhan1 a oligarquia estatal ea econ6111ica. tender a batalha que se trava 11essa palavra: nao sin1plesn1ente
En1 certo scntido, portanto, o novo 6dio a dcn1ocracia Cape- o ton1 de raiva ou dcsprezo que pnde afetJ.-la, n1as, n1ais pro-
nas un1a das forn1as da confusao que afeta o tern10. Ele duplica a fundan1ente, ns dcslncan1cntos Las invLrs6Ls de scntido que ela
confusao consensual. fazendo da palavra "dcn1ocracia" uni opL- autoriza ou quc podL:n1os nos autorizar a seu rcspcito. Quan-
rador ideol6gico que despolitiza as quLst6cs da vida pl1blica para do nossos intelcctuais, diantc das n1anifcsta~6es da crcscentc
I.
I
.
' ' 11S 0 61l!O A Dl::-OIOCR ... CIA
AS llAZfiES Ill: U!'.1 /1Jll~l JJl)
_Vcrs5o francesa do HiH llr11r/ll'r, r1~ality slrow criado na Jlolanda t~rn 1999. t\ pri-
Para u1n ho1n florilCgio dcsscs tc1nas, \'er llippolytc l'aine, \Iii er opinions di~
1'
111c1ra tc111porada foi ao ar dl' _26 de ahril a 5 de jullio de 2001. (N. r.)
Frh/Cric Thomas Grai11dor91 (2. ed., l'aris, Hachl'.t tl'. et Cit\ 1867). Sohre a "de111ocra- 7
cia na literatura", ver a crltica a A1adam1 Rtll'llf)' por Annand de l'ontn1artin, en1 Ver Ulrich Beck. Ot>mocracy wi1/r,1ut Enemies (Can1hridge, Polity Press, 1998), e
l'ascal Hruckne.r. Ia 1m!/".. ,,,o/,el/'t'mocrat1q11c:
commcnr 1'ilre sans enncmis/ (Paris, SL'.uil,
/'lou1elll's causeries du samrdi (l'aris, t-.. 1ichel LCvy l:rercs, 1860).
1
1992).
1\S R,\Z()JOS DI: !l~1 61110 Ill
120 ti t'llllO A llE.\lOClt.\CI.\
_.,
n~enlc: o con ju1iro da_s rel.as:Oes igualit<iriaS ciue. se i:r~~an1 aqui e
ag~ra por n1eio de atos singulares e prec~lrios. A de1l1ocracia esti
. '
' .nua e111 ~ua relas:ao co1_11 o poder da riqueza. assin1 con10 con1 n
I
pcider <la filia~aci_<.JL1d1oje v_em auxilia-lo ou desafia-lo. Ela nao sc
, . r~111a~~enr~-e~~~- rl~~1~u1l1;:~ _tiatureza-d~ ColsaS ~-~-io ~ gaf;:intlda-
por nenhun1a forn1a lnstitucional. Nao C tra:t.ida por ncnhun1a
. necessidadc hisl{lrica e n5o traz ncnhun1a. Est<l cntreguc apcnas
a const5.ncia de seus pr6prios atos. A coisa tc111 por que susci-
tar niedo e. portanto, 6dio, entre os que est3.o acostun1ados a
exercer o niagisterio do pcnsa1nento. Mas, entre os que sabe111
partilhar co111 qualqucr un1 o poder igual da intcligCncia, podc
suscitar, ao contr<lrio, coragen1 e, portanto, felicidade. Nascido cn11\rgcl e111 1940, Jacciucs Ranci~rc.C. un1dos111ais iniportan-
tes fil6so(os da atualidade. Forn1ado nos densos anos 1960 en1 Paris
estudou filosofia na l~cole Norn1ale SupCrieure. Eni 1969, passou a J~~
cionar no Centre Universiraire Experin1cntal de \'inccnncs, quc se tor-
Ilaria, cn1 1971, a Univcrsiclade de l'aris \'Ill, onde pernianeccu atC sc
apo.sentar, cn1 2000, coin o tltulo de professor ernl:-rito. Ao !ado de pen-
sadorcs con10 Alain Badiou, Etienne Balibar c Pierre 1'.1acherey, Ranciere
.I foi uni dos discfpulos de dcstaquc do fil6sofo n1arxista Louis Althusscr.
'
E1n 1965, tornou-se rnundialn1entc conhecido quando colahorou coni 0
vol u n1c scn1i 11 al I.ire 'l.e Capital", organ izado por A I th u.sser. No pro jeto,
Ver Michael Hardt t..' Antonin Negri, l1npJrio (9. ed., Rinde Jant:iro, Reen rd,
2010) e /\.111/tidifo: ffW'rra e democracia na rra d(i impt:rio (Rio de Janeiro, Record, 2005).
que visava estabcleccr novas bases para u 111 n1arxisn10 cicntffico,
R.anciCre a.ssinou a prin1eira sc~ao, sobre o conceito de crltica ca crftica
ji
,! A
" 12.J o 6n10 11EMOCR/\CI.\ S()l\JlE 0 AlJTUR
'"
rI da econon1ia polltica do jo\'cn1 Ivlarx dos J\1anusrritos ero11iimico-filostificos da prcssuposis:5o da igualdadc. Para elc, a igualdade ten1 de ser ponto de
de Althusserj, artigo de 1969, R.anciE:rc insistia (1ue, 4uando a "Jura d.c clas~cs ea_ r~c.upcra~ao _hjst6rica da exper!enci~ das classes trabalhacioras francc:-
I explodiu abertan1ente nas uni\'ersidaciCs", o guc viu con10 Lln1a ii1assiva
revolta idcol6gica cxpunha claran1entc os lin1itcs do ailhusscrianis1110 -
sa~ do conturhadn sCc_u.lo XIX e.das lu~as polfticas n1argin;~liza~las pcla
histuring1_-afia ofici:d. I~ o caso.dcseu segt_1ndo li\'rO, La Paro/~ ou 1 ~it~re: 1830~
cujo nl1cleo cstaria cn1 .sua ~rinccp)~o de:.: i<.Jcologia. Para clc, "t\lthusscr lcS51, publ_i~;1do Ct~l 1976, e de sua te.Sc.<lc do_ut~)rado, ~.a Jor111atim1 de la pen.\t~e
.; .. dc:..:fi~1eii funs:aod~f id.Col<'.>gi~1 don1in~~1te c.t-~11.1~ a .fu l1~~q (_1<1 ~l_leologi~L: p<_Lra -.~)//vrifre c_i1.France: le prolitairc. el soi1 doqbfe,.defendida:en.1 1980,-cta,n1hCin Je Seu-
pensar urna fun_s::ao gera_I <la idcologia. postula ado1i1ina:s:ao de 111na idco~o aCla1nadO A 110ite da~.proietlirios_' arq1~1\:0sd;-~~~lio ~i,i~ui~o (198~_.. l;~1hlic~ci<; n~ ..
r I
gia con10 don1ina_s::ao da idcologia", de 111odo que a "funs-5.o geral da idco- Brasil cm 1988). ,
logia se cntendcrii con10 excrcida e111 heneflcio da don1ina~-ao dl.'. classe; a RanciCre e 1~1uitas vezcs conhc~ido por posis-Ocs rcn1otas no interior
funs:fio subversiva seri conliada ao outro da ideologia, a cif~ncia". do pcnsa111cnto contcn1por{u1co frances; atualincnte, sua produ~ao te6-
Essa ruptura C tc1na de La Leson d'Alth11sser [A li~-ao de Althusser], pri-
if'' meiro livro autoral de Ranciere, publicado en1 1974. Tras:ando un1a anJ.li-
rica abrange grande varicdade de assuntos, con10 pcdagogia, historio-
grafia, filosofia, cincn1a, estCtica e artc conte1npo;:inca, c n5o e diffcil en-
I se hist6rica da csqucrda franccsa da dCcada de 1960 c seu rescaldo nos a nos contri-lo situado en1 pontns distintos con10 fil6sofo, crltico literirio,
I
1970, o livro critica a censu ra fci ta por 1\I thusser aos lcvantcs est udantis de te6rico da arte c n1arxis1-a. Aclcrnais, a radicalidade da forn1a pcla qua!
n1aio de 1968. Filiado ao Partido Con1uni~.1ta Frances, 1\ It husser rcjeitava as RanciCn: cnrnprcc11de a igualdade no 111undo <las idci~L<; sc rcflete na liber-
inspiras-Oes n1aoistas que in1pulsionavan1 esscs evcntos e relativizava seu dade con1 a c1ual justap6e obras de au tores con10 PlatJ:o, 1\rist6tclcs e
ii questionan1ento das hicrarquias c das cstruturas de podcr no interior das Gilles l)eleuzc con1 as de outrns relativarnentc desconhecidos, co111o
universidadcs. En1 scu livro, H. anciCre relaciona essa postura ao rcfluxo Joseph Jacototy e c;ahriel ("";auny.
Ii revisionista ciue sc seguiu ao fracasso dL~ n1aio de 1968. Sua ohra n1ais rcccntc discute as interfaces cntrc cstCtica c polltica
Ao clitisn10 intclectual do antigo 1ncstre, H.anciCre contrapunha a prncurandn rcpcnsar, entrc outras coisas, os parJ.n1etros da crftica artfsti-
autonon1ia das rcvolta<; popularcs que havian1 ton1ado as rua<;. Para cle, ca para alen1 de sua tendencia dcsn1istificadora, que tcria o equivoco de
os trabalhadorcs serian1 perfeitan1cntc capazes de con1preender sua pr<J- situar o crltico e1n un1a posis-ao de autoridade cn1 rclas-:io a scu objcto.
pria oprcssao c de sc cn1ancipar scn1 tcre111 de scr conduzidos pnr tuna En1 /\istlwsis, Schics d11 r~4imc e.\tfo!tiquc de /'art, de 2011, H.anciere husca rcin1a-
instJ.ncia intclcctual ou partid:tria superior. l.ln1a das principais idci<1s po- gi11ar a cxpcriCncia cstCtica con10 uni proccsso fundan1cntaln1ente de-
llticas de R.anciCre e, j ustan1entc, a de quc LI n1a polftic a den1ocriitica SU rge n1ocriitico, accssl\"el a todos.
II ~
I
I
I;
OUTROS TfTULOS DA BOITEMPO EDITORIAL
.KARL MARx
I
iblJ OUTROS TiTULOS
I Qll COLEc;:AO ESTADO DE SiTIO Est ado e farrna po!fticrt
I Siio JJa.u!o:
Au.IN BADIOU
11 fundariio do .universalismo
ALYSSON LEANDRO MASCARO
Ditadura: o que reslrl dr1 transirii.o Dernocracia contra capita!is1no: a renovardo do 1nateria!isrno histdrico
Mn:roN PINHEIRO (oRc.) ELLEN MEIKSINS Wooo
O novo tempo do mundo, e outros estudos sabre a era da emergencia Detnocracia corintiana: ti utopirt ern jogo
p AULO ARANTES R1CAnoo Go1z1 E S6cRATES BRASILEIRO
(COl.E(:Ao l'ALILICEIA)