Вы находитесь на странице: 1из 80

PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA

TERRA INDGENA DO ESCONDIDO


RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA

Povo Rikbaktsa

Mato Grosso
JUNHO 2014
Projeto Cotriguau Sempre Verde REALIZAO DO TRABALHO E AUTORIA:

Coordenador do projeto: Textos: COMUNIDADE DA ALDEIA BABAUZAL


Renato Aparecido de Farias Comunidade Aldeia Babauzal
POVO INDGENA RIKBAKTSA
Coordenao local: Traduo na lngua Rikbaktsa:
CONTATOS: CACIQUE DOKTA RIKBAKTA
Camila Horiye Rodrigues Nicolau Rikbakta
Organizao do contedo: TEL: (66) 8415-2900
Indigenista: Camila Horiye Rodrigues e ENDEREO: ALDEIA BABAUZAL,
Rodrigo Marcelino Rodrigo Marcelino COTRIGUAU, MT

Apoio Tcnico: Edio Cartogrfica:


Eduardo Ramos Darvim Rodrigo Marcelino ASIRIK ASSOCIAO INDGENA RIKBAKTSA
Suzanne Scaglia
Fotos:
AMOURIK ASSOCIAO DAS MULHERES
Camila Horiye Rodrigues
Rodrigo Marcelino,
INDGENAS RIKBAKTSA
Bruno Simionato Castro
Stphanie Birrer Humberto Rikbakta e
Rosalvo Rikbakta
Equipe do Projeto:
Carolina Jordo, Desenhos:
Suzanne Scaglia Comunidade da Aldeia Babauzal
Sandra Regina Gomes
Elisangela Sodr Diagramao
Bruno Simionato Castro IrisDesign
Vincius Silgueiro www.irisdesign.com.br
Andrs Pasquis Apoio:
Vilmar Andreta
Vando Telles

4 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


meu povo canoeiro, porque que est aqui?
meu povo canoeiro, porque que est aqui?

Estou aqui contente, foi aqui que eu nasci


Estou aqui contente, foi aqui que eu nasci

Primeiro tudo era mato, hoje no existe mais


Primeiro tudo era mato, hoje no existe mais

Nossos peixes to acabando, nossa caa t indo embora


Nossos peixes to acabando, nossa caa t indo embora

O Brasil que era nosso, hoje est to dividido


O Brasil que era nosso, hoje est to dividido

Vamos defender a Terra que nossa me querida


Vamos defender a Terra que nossa me querida

| 5
6 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
SUMRIO
ICV e o Projeto Cotriguau Sempre Verde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Apresentao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
O povo Rikbaktsa e sua histria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
O QUE O PLANO DE GESTO E COMO O PLANO FOI FEITO?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Territrio Escondido. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Etnomapeamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Modo de uso dos recursos naturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Informaes importantes sobre as plantas, sobre seus usos e manejo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Atividades mais importantes em cada ms do ano: Calendrio da Escondido. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Etnozoneamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
REGRAS para o uso do territrio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
O QUE NO PODE FALTAR NA VIDA DOS RIKBAKTSA?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
A Comunidade Boa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Entendendo cada tema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Organizao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Educao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Comunicao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Sade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Cultura e Lazer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Proteo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Alimentos e Ambiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Prioridades. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

| 7
8 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
ICV E O PROJETO COTRIGUAU SEMPRE VERDE

Instituto Centro de Vida (ICV) uma tamento e, tambm, da degradao flores- lho de imerso para compreender os hbi-
Organizao da Sociedade Civil de Interes- tal, com a preservao dos recursos natu- tos, estabelecer laos de confiana, conhecer
se Pblico (OSCIP), autnoma, apartidria e rais. Isso porque a regio noroeste do Mato o manejo dos recursos naturais, caminhos
sem fins lucrativos, fundada em 1991, decre- Grosso representa o ltimo grande macio antigos, malocas antigas, entre outras. Essa
tada de utilidade pblica em Mato Grosso florestal do estado. vivncia foi importante na determinao e
pela lei estadual n 6.752/96. Nosso traba- construo conjunta das atividades realiza-
lho consiste em construir solues compar- O foco do trabalho foi a construo do
das pelo Projeto. Para a elaborao do Plano
tilhadas de sustentabilidade. Fazemos isso Plano de Gesto Ambiental e Territorial da
de Gesto foram utilizados diversos mto-
com base em estudos e anlises, bem como Terra Indgena do Escondido, relacionado
dos participativos de diagnstico e avalia-
em experincias prticas no campo, sempre Poltica Nacional de Gesto Ambiental e Ter-
ritorial em Terras Indgenas - PNGATI. Aps o, como o etnomapeamento e avaliao
buscando a participao efetiva e ativa dos
quase dois anos de dilogo, a Associao In- ecolgica, e instrumentos de planejamento,
atores locais nesse processo. Nossa misso
construir solues compartilhadas para a dgena Rikbaktsa ASIRIK aceitou participar como o etnozoneamento.
sustentabilidade do uso da terra e dos recur- do projeto, desde que pudesse fazer uma
Dessa relao de confiana foi fortale-
sos naturais. gesto compartilhada com o ICV. A Funai Re-
cida a relao de amizade e de comprome-
gional Noroeste passou a ser uma parceira e
O ICV iniciou os trabalhos na Terra foi construdo um planejamento de ativida- timento mtuo na realizao das atividades
Indgena Escondido em 2012, atravs do des centradas na TI Escondido com a ASIRIK, promovidas pelo Projeto. Um resultado para
Cotriguau Sempre Verde (CSV), que um a qual ficou responsvel por acompanhar o alm do Plano de Gesto foi o fortalecimen-
projeto desenvolvido por diferentes grupos trabalho, participar das oficinas e gerar in- to da comunidade tanto dentro do prprio
da sociedade e prefeitura, com apoio do formaes para as aldeias das outras duas povo, como com outros setores do munic-
ICV e organizaes parceiras, no municpio terras indgenas (Japura e Erikbaktsa). pio de Cotriguau. Essa nova situao deve-
de Cotriguau, no noroeste do Mato Gros- r garantir tanto a implementao do Plano
so. O trabalho est pautado em aes que O Projeto CSV garantiu uma pessoa como a participao efetiva e ativa do povo
conciliem o desenvolvimento econmico da envolvida direta e permanentemente com Rikbaktsa no objetivo geral do projeto.
produo agropecuria, florestal e de base as famlias da TI Escondido que ficou alguns
familiar com a contnua reduo do desma- dias morando com as famlias em um traba- Equipe ICV

| 9
10 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
Apresentao
O povo indgena Rikbaktsa preza a unio os moradores mais velhos aqui desta rea,
e organizao para proteger suas terras e sua vrias famlias vieram e foram embora para
cultura para o bem estar do seu povo. Sua or- a Terra Indgena Erikbaktsa, hoje a comuni-
ganizao baseada em Cls que so a base dade tem o orgulho e respeito pelo cacique
do sistema de governana e poltica, e do sis- por ser um lutador e no desistir dessa rea.
tema de parentes e matrimnio. Os Cls so:
Arara Amarela, Arara Vermelha, Arara Cabeu- Os primeiros contatos com o ICV fo-
da, Jenipapo, Figueira, Macuquinho, e Ona Ja- ram em 2009 com a negociao do projeto
guatirica. Sua organizao se auto determina, com a etnia Rikbaktsa, aps vrias reuni-
onde o casamento permitido somente com es a comunidade aceita o ICV para tra-
os membros de outros Cls. Os primeiros con- balhar na rea indgena do Escondido. As
tatos foram com os caadores e seringueiros, etapas iniciais do trabalho especfico foi s
e o contato oficial foi com a misso no ano de em 2012 onde fizemos juntamente com o
1957, onde vrios jovens Rikbaktsa foram le- ICV o mapeamento territorial da nossa ter-
vados pelos padres para estudar e conhecer o ra. H 2 anos tivemos vrias atividades na
mundo dos no ndios. Antes da integrao da
comunidade resgatando o conhecimento
poltica social dos no ndios, o povo Rikbaktsa
dos mais velhos tendo o ICV como parceiro
teve muitos conflitos com outros povos ind-
incentivando a comunidade em vrios traba-
genas, seringueiros e outros. O resultado do
lhos, enfim, em 2014 conclumos o trabalho
contato foi a reduo do povo Rikbaktsa.
tendo uma oficina na aldeia Babauzal onde
Apesar dos impactos, ainda mantem foi apresentado a importncia do trabalho
seus costumes, sua lngua e vrios aspectos do ICV e da comunidade para outros caciques
de sua cultura. A conquista da demarcao e lideranas, s ento que vimos a importncia
da Terra Indgena Escondido ocorreu no ano do trabalho do ICV na comunidade.
de 1998(decreto 1.075), desde ento vieram
vrias pessoas para ocupar est rea. O pri- Acreditamos que conhecemos mais a
meiro morador foi o cacique Dokta que che- nossa terra e esperamos trabalhar de acor-
gou aqui em 08 de maio de 1998. Logo em do as regras que fizemos para ser executada
seguida vieram a famlia do Incio onde so nessa rea da Escondido!

| 11
O povo Rikbaktsa e sua histria
Antes era tudo um povo s, um dia Teve um pessoal que resistiu da remoo
uma pessoa estava num esconderijo em e ficou no Escondido Velho, e tambm em
cima de uma rvore para caar gavio real outras regies onde moravam: Arinos, Rio do
branco, mas resolveu caar um macaco bran- Sangue e Aripuan. No Arinos tinha o pos-
co porque tinha muito, mas os macacos no to Santa Rosa, que era tipo uma misso. No
gostaram e atacaram ele, ento os macacos Barranco era o posto Santo Incio. Ns nunca
dividiram o homem e jogaram os pedaos e deixamos de ocupar as reas. O pessoal vinha
cada pedao dele virou um povo diferente. para tirar ponta de flecha e marcar presena.

1967: Houve abertura de uma pista de avio


no Escondido Velho. Chama de Escondido
porque de difcil de acesso. Quem cuidava
na poca eram os pastores protestantes, fi-
Histria do contato cava l e cuidava das crianas.
A partir dos anos 1930: contato e con- 1971: Demarcao da primeira Terra Indgena
flitos com os seringueiros que estavam che- Erikbaktsa. Todo mundo saiu do Tiariti, fechou.
gando na regio
8 de maio de 1985: Houve uma reunio e
1957: primeiro contato de pacificao com logo fomos ocupar a rea de Japura. A de-
o Padre Joo marcao da rea foi no mesmo ano. Acon-
teceram muitos confrontos com pistoleiros e
1958: segundo contato de pacificao com a polcia.
1961: todo mundo foi removido para rea do 1998: Demarcao da TI Escondido, com
Tiariti. Na poca no tinha nenhuma rea de- muitas ameaas at 1999, mas no houve
marcada. Antigamente o povo ficava um pou- conflito, foi mais tranquilo do que a demar-
co aqui e se mudava, no tinha um territrio cao das duas primeiras terras. Quando saiu
fixo. J tivemos at a cabeceira do Papagaio do o decreto, j foi consolidada a rea, diferente
Aripuan, brigavam com os Cinta Larga e ou- do Japura onde teve muita demora e onde o
tras etnias. Nunca desistimos da briga, por isso pessoal entrou 2 vezes na justia para impedir
que somos um povo guerreiro. e o processo foi bem complicado.

12 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


2000: Trabalho com o PNUD sobre a cas-
tanha e a borracha. Foi um diagnstico e
mapeamento do castanhal e seringal.

2005: chegada do projeto Pacto das guas


que trabalhou nas trs reas. Nunca foi um
recurso especfico, exclusivo dos Rikbakt-
sa, estava passando pelo Sindicato dos
Trabalhadores Rurais de Aripuan. Traba-
lhou a questo da subsistncia do povo Ri-
kbaktsa, focando mais na comercializao
da castanha.

2009: Primeiras rodadas de conversas com o


ICV e 2010 primeira discusso em Cotrigua-
No comeo da TI s estava a famlia do Ca-
u. Passou trs anos e meio namorando,
cique Dokta, que abriu o lugar. J no tinha
mas no era um namoro muito amigvel.
mais ningum na Escondido Velho. Em 99
chegou mais famlias (Masi, Incio, Raimun- 2011: mudana da diretoria da ASIRIK.
do, Vicente). Algumas famlias foram embo- Jaime entrou na presidncia e teve novas
ra depois de alguns anos devido s dificul- conversas com o ICV.
dades. O pessoal ficou desanimado por falta
de assistncia e retornaram. S tinha uma Junho de 2012: comeou o trabalho com
viatura velha que quebrava, a FUNAI estava Rodrigo na aldeia. A associao junto da
distante e no tinha estrutura. E tambm comunidade deu uma carta de anuncia
tudo depende da pessoa gostar. Tem gente para o ICV e assumiu a responsabilidade
que falou que no se adaptou bem aqui e de fazer a articulao para ver se poderia
quis voltar para outra terra de novo. desenvolver um bom trabalho.

O POVO RIKBAKTSA E SUA HISTRIA | 13


O QUE O PLANO DE GESTO
E COMO O PLANO FOI FEITO?
O plano de gesto um documento que moradia, nosso lugar. Esperamos que venha
ajuda a comunidade a pensar sobre como est mais gente para ajudar a fazer o plano aconte-
hoje (os problemas e as coisas boas), como cer. O Plano de Gesto Territorial da TI do Es-
queremos que a comunidade seja no futuro condido foi feito para 20 anos.
(para ficar melhor de se viver) e como orga-
nizar as aes que precisam ser feitas para al- Para construir o plano foram realizadas:
canar as coisas para que a comunidade fique reunies na comunidade, oficina de conheci-
melhor. O plano serve para melhorar a vida da mento bsico de etnocartografia e GPS; oficina
comunidade e exige a participao de todo de mapeamento colaborativo; expedio pelo
mundo. O plano, fomos fazendo e aprenden- rio para validar e mapear as reas; intercmbio
do, coisa de branco, difcil de entender. em Cacoal em Rondnia, visitando os Zors e
o centro de formao Suru, fizemos discus-
Temos duas associaes hoje que pre- so sobre a castanha, seringa. Vimos o jeito
cisam ter argumentos e organizao. A FUNAI deles se organizar na associao; oficina de
sempre fala do plano, qualquer coisa que qui- avaliao ecolgica onde a gente levantou as
ser fazer hoje se no tiver o plano voc no plantas e os animais importantes para a co-
pode cobrar o parceiro. Agora com o plano, munidade; oficina de calendrio ecolgico;
no tem por onde correr. O plano um argu- oficina de etnozoneamento; oficina de cons-
mento muito forte que temos agora e espera- truo do plano de gesto.
mos que seja feito tambm nas duas outras
reas para ficar bem organizado. Tambm A gente tambm fez contatos e fomos
importante os jovens comearem a participar, no Assentamento. Teve o curso de formao
que so eles que vo ficar na frente no futu- do Programa Florestabilidade para os profes-
ro e vo ter de se organizar. Se no houver o sores. O Raimundo se tornou conselheiro titu-
plano e tudo mundo no falar a mesma lngua, lar no Conselho Municipal de Meio Ambiente
vamos ficar para trs. O plano oferece aos go- para poder acompanhar as discusses e se co-
vernos (do municpio, do estado e do pas) um locar no conselho. Apesar de no terem mui-
guia para apoiar o povo Rikbaktsa e respeitar to conhecimento do povo Rikbaktsa a gente
suas condies para a integrao com a reali- sempre coloca o ponto de vista da gente nos
dade no municpio de Cotriguau. Aqui nossa espaos onde participamos.

14 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Territrio Escondido
A Terra Indgena do Escondido tem Os Rikbaktsa esto tambm em ou-
165 mil hectares e est no municpio de Co- tras duas reas: Terra Indgena Japura que
triguau, h 45 km da cidade e h 250 km da tem 152 mil hectares e est no municpio
FUNAI regional em Juna. A TI Escondido faz de Juara; e Terra Indgena Erikbaktsa que
divisa com o Assentamento Nova Cotrigua- tem 80 mil hectares e est no municpio
u, fazendas de gado e de manejo florestal. de Brsnorte.

TERRITRIO ESCONDIDO | 15
16 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
As hidreltricas no Juruena

Existem cinco pontos do rio Juruena muitos impactos sobre a vida daqueles que
que foram identificados por ter potencial vivem e dependem do Juruena e que habi-
para produo de energia hidreltrica. O go- tam a regio h muitos anos. No h dinhei-
verno prev a construo de grandes usinas ro que compense a perda do modo de vida e
hidreltricas com reservatrios a fio dgua. da cultura das pessoas atingidas.
Trs tem impactos diretos nas Terras Ind-
genas Erikbaktsa, Japura e Escondido. Uma Diante disso, a comunidade se com-
delas est prevista no limite da rea da TI Es- prometeu em ter o mximo de informaes
condido, na barra do Igarap Santarm com possveis e de se juntar com todas as outras
o rio Juruena, com potencial de produo pessoas que forem impactadas: outras et-
de 1248 MW. O reservatrio vai ser o maior nias para cima e abaixo do Juruena, ribeiri-
alagamento do rio Juruena, com 1.029 Km2, nhos e pescadores para ter fora na hora na
atingindo cerca de 20% da TI Escondido. luta pelos seus direitos.

As outras duas impactam a rea do


Parque Nacional do Juruena, uma no Salto
Augusto (1461 MW) e outra no So Simo
(3509 MW), que s funcionaro a barragem
da barra do Igarap Santarm.

Os impactos de longo prazo so enor-


Ns temos medo se ficar sem peixe, os peixe
mes, pressionando a migrao e as condi-
no aguenta, vai morrer tudo, as rvores
es de reproduo dos peixes, causando
vo cair e apodrecer dentro da gua e a
eroso, desmatamento e extino de es-
gua fica muito amarga, peixe morre tudo.
pcies de fauna, inclusive daquelas usadas
No queremos hidreltrica na nossa terra
como caa pelos indgenas. Alm de outros
Cacique Dokta Rikbakta

AS HIDRELTRICAS NO JURUENA | 17
Etnomapeamento
As informaes do mapa so do povo cemitrio, os recursos naturais importantes
Rikbaktsa. O mapa foi construdo a partir do como castanhais, patuazais, lugares bom de
conhecimento das pessoas, principalmente colher ponta de flecha, de pesca, locais onde
do Cacique Dokta, Inacio, Salvador e Capa- existem riscos de invaso, entre outras coi-
drasto que deram muitas informaes sobre sas, como podemos ver no mapa na prxima
os lugares que conhecem. Depois a gente pgina. Foi a partir desse mapa que inicia-
foi nos locais e marcamos os pontos com mos toda a discusso sobre o planejamento
GPS, como nos lugares onde j teve aldeia, e uso do territrio.

18 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


ETNOMAPEAMENTO | 19
20 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
Modo de uso dos recursos naturais
Para fazer o levantamento das plantas
importantes para os Rikbaktsa, andamos no
entorno da aldeia nas reas onde coletamos
os recursos que so as mais usadas pela co-
munidade por ser perto da aldeia e ter re-
cursos importantes. Coletamos informaes
sobre as plantas usadas pela comunidade
para alimento, remdio, artesanato, pesca e
madeira. Foi feito o registro de 150 plantas.

Plantas usadas como remdio


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Babaiuky No conhece Planta toda Coceira brava Passar o leite no lugar afetado
Uihyk No conhece Folha e galho Tirar preguia Fazer banho com as folhas e galhos
Isapikita Cip de Fogo Folha nova Problema de bexiga Esmagar a folha e beber com gua
Imts No conhece Folha Falta de apetite Passar a folha na boca
Eotiokt No conhece Casca Cura da malria Tomar ch da casca e depois fazer banho
Mywoik No conhece Folha Cura furnculo Fazer o ch e lavar a pele com a folha
Utupykza No conhece Casca Diarreia Coletar e fazer ch com a casca
Bazareza No conhece Casca Cura medo e loucura Fazer banho com a casca
Ini Moreira branca Leite Dor de dente Passar o leite na boca
Okto No conhece Raiz Infeco no rim Coletar e fazer ch com a raiz
Atazaritsa No conhece Folha Tosse (pulmo) Mastigar a folha
Ki Kaik Cana do brejo Folha e galho Pedra de rim Coletar e fazer ch com as folhas e galhos
Mdu No conhece Raiz Fraqueza Coletar e fazer ch com as razes
Mypysik No conhece Raz Frieira Tira a casca e passa o caule no local

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 21


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Mapetsa (rvore) Raspar a casca para esfregar na barriga e
Amescla Casca Diarreia
Zadaitsa (fruto) fazer o ch para beber
Coletar e tomar um pouco diluda em
Muhuiwy Copaba leo Bronquite e cicatrizante
gua; Passar no local para cicatrizar
Raspa a casca e toma banho ou passa no
Wuipipik Escorrega macaco Casca Quem pega muita gripe
corpo
Zayta Biniwy No conhece Casca Dor de estmago Coletar e fazer ch da raspa da casca
Boa para derrame
Charatcha No conhece Raiz No informado
(quando entorta a boca)
Desliga a mulher (seca o Tomar o ch uma vez aps parto, e passar
Pikdauk Pata de vaca Galha da folha
tero) 3 anos sem relaes sexuais
Pozoky Bacur Casca Sapinho (feridas na boca) Passar o leite da casca na ferida

Kik kaek Cana brava Folha e Caule Dor de parto Coletar e fazer ch com as folhas e caule
Raspar o caule e a raiz e passar no lugar
Mysakaewy Caxeta Caule e Raiz Micose
afetado
Habok Habok No conhece Folha Preguia e cansao Ferver as folhas e tomar banho

Paitsapu Paha No conhece Caule Doideira Raspar o caule e passar no corpo

Myzik Pinuh Unha de gato Leite Picada de aranha Coletar e passar no local

Patazai Tsakir No conhece Caule Trata Caxumba Raspar o caule e passar no local inchado

Mydedewy Vassourinha Folha Dor de cabea Fazer o ch para beber e lavar o rosto
Doenas da pele,
Paraputsa No conhece Raiz Ch, ferver bastante
gonorreia, ulcera

22 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Bekrezatsa Taboquinha Folha Dor na bacia Ch para beber e passar no lugar

Ramuarik No conhece Raspa da raiz Dor na bexiga Ch


Pra no tropear; e cura
Pikupy Pata de anta Broto da folha Passar nas pernas
toro do joelho
Passar na barriga da mulher grvida / em
Pikupy Pata de anta Envira Contra dor
parto
Tukuky No conhece Folha Sonfero para crianas Passar na sobrancelha das crianas
Combate veneno de cobra
Wuizaho Kutats No conhece Casca Raspa e passar o leite no local
verde (cobra papagaio)
Tsoktsai No conhece Raiz Cimbra raspar a casca e esfregar no local

Jsaunikia No conhece Folha Falta de apetite Esfregar as folhas nas mos e na boca
Falta de apetite quando
No conhece Jambo Folha Esfregar no estmago
est com malria
Ramede Estseurik No conhece Folha Dor-de-cabea Esmagar a folha num copo e lavar o rosto
Jsaunihikia
No conhece Folha Tosse Fazer o ch e tomar
Hohohotsa Ukyzy
Fazer o ch e tomar. Se for feito com as
Ajuda a engravidar e folhas de cima da planta para nascer
Zomomoik Sazo No conhece Folha
escolher o sexo da criana menino, se for com as folhas de baixo
para nascer menina
quando a pessoa est com
Waitsa No conhece Folha fazer o ch para beber e levar o rosto
medo, sem ar e dura

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 23


Nome em Parte da
Nome na lngua Pra que serve Modo de uso
portugus planta usada
quando a pessoa est
Zipipi Ukyry No conhece Folha fazer o ch para beber e levar o rosto
com medo, sem ar e dura
Fraqueza, palidez
Umuza No conhece Folha Fazer banho morno
e preguia
Jhata Wokota No conhece Caule Diarreia Raspar o caule e fazer ch

Witsik Tsikdaba No conhece Raiz Clica Raspar a raz e esfrega na barriga


Engordar quando
Madua No conhece Raiz Raspar a raz e fazer ch
est com malria
Okoro Ukyru No conhece Folha facilita o parto fazer o ch e beber
Quando a pessoa Mornar as folhas, tomar um pouco
Myhakyiwyza No conhece Folha
est ficando louca e lavar as mos e rosto
Dor nos olhos, gonorreia,
Tut No conhece Folha infeco no tero e Fazer ch com umas 20 folhas e tomar um copo
controla a menstruao
Apohek Ukyry Remdio de Jacar Folha Desnutrio infantil fazer banho quente com as folhas

Kyshahok No conhece Folha Insnia e sonambulismo fazer banho quente com as folhas

Hoktsin No conhece Casca Tosse Raspar a casca e esfregar no peito


Tontura tipo bbado,
Tokahi Tsak Cip Folha Mornar as folhas e lavar o rosto
vendo vaga-lume
Simapo Hata No conhece Casca Dor de ouvido Fazer ch para beber e lavar o ouvido
Cortar a hemorragia da
Edikbara Poro No conhece Folha e Galho Fazer ch e beber
infeco no tero
Ozopyhyk No conhece Folha facilita o parto fazer o ch e beber

24 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso

Merikau No conhece Casca Reumatismo raspar a casca e esfregar no local


Ajuda a criana a Retirar a envira e amarrar na perna
Uhok No conhece Envira
comear a andar da criana para deixar ela mais leve
Sukpiak No conhece Raiz e casca Reumatismo Raspar a raz ou casca e esfregar no local
Memria fraca
Boeha No conhece Raiz e P do Caule Raspar e esfregar na cabea
(miolo mole)
Mypysik Amargoso Casca Frieira (ri-ri) raspar a casca e esfregar no local
Soko Worik No conhece Batata da Raiz Soluo Raspar a batata e esfregar no estmago
Diarreia com
Utupykza No conhece Casca Raspar a casca e tomar com gua quente ou fria
hemorragia
Mushupozohui No conhece Folha Vmito com sangue fazer o ch e beber
Tsuhuk Ip Amarelo Casca Febre amarela fazer o ch e beber
Dar um pique na casca,
Mypydadatsa No conhece Leite Rachadura de p
coletar o leite e passar na rachadura
Wyshiha No conhece Folha Vmito Fazer ch com 2 folhas e beber
Reumatismo e dor
Wabusha No conhece Casca raspar a casca e esfregar no local
nas pernas
Wabusha No conhece Casca Leishmaniose Retirar o sumo da casca e pingar na ferida
Witsik No conhece Folha Engordar fazer banho quente com as folhas
Ini Tsapudod No conhece Casca Secar ferida Raspar a casca e passar na ferida
Mordida de cobra
Pepezotsa No conhece Casca Raspar a casca e passar na mordida
que anda em rvore
Mabrok No conhece Leite Rachadura no p Passar o leite na rachadura
Brarak No conhece Raiz Solta o intestino Raspa a raiz e faz ch
Proteger o O extrato usado para combater
Rapatatiri No conhece
cultivo de milho o corozinho que ataca a plantao de milho
Tira a habilidade do caador se encostar
Tadapowpowkara No conhece Planta de poder
nela no momento da caada

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 25


26 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
Plantas usadas como alimento

Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Uihyk No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Okto No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Tsaziyktsa Piva Fruto Alimento coletar, comer e fazer chicha
Bamy Hyiri No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Nimyditsa Mapati Fruto Alimento Coletar e comer
Mypysik No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Waiak Cacau (Cacau do Mato) Fruto Alimento coletar, comer e fazer chicha
Wohori,
Aa solteiro Fruto Alimento Coletar e comer
Wahori Nury
Bamy No conhece Fruto Alimento e chicha coletar, comer e fazer chicha
Peky Silveira Fruto Alimento Coletar e comer
Mapetsa (rvore)
Amescla Fruto Alimento Coletar e comer
Zadaitsa (fruto)
Sokohek Cupu (Cupuau do Mato) Fruto Alimento coletar, comer e fazer chicha
Aboik Laranja do mato Fruto Alimento Coletar e comer
Uktsata(palmeira)
Patu Fruto Alimento Coletar e comer
Uktsatatsa (fruto)
Pyty Pequi do mato Fruto Alimento Coletar e comer
Utu No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Pozoky Bacur Fruto Alimento Coletar e comer
Pitsi Castanheira Fruto Alimento Coletar e comer
Myzik Pinuh Unha de gato Fruto Alimento Coletar e comer

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 27


Nome na Nome em Parte da
Pra que serve Modo de uso
lngua portugus planta usada
Alimento e bom para
Haharik Roncador Fruto Coletar e comer
peixes nas APPS
Ramuarik No conhece Raiz Alimento Coletar e comer
Secar, queimar, utilizar a cinza num caldeiro e deixar ferver
Zikadiwy Caximbeiro Caule Faz sal por 5x. Depois coar para retirar a cinza, colocar para ferver
novamente e assim o sal ir acumular no fundo
Bitsitsik Imbirici Fruto Alimento Coletar e comer
Cacau Nariz-de-
Awitsunu Fruto Alimento Coletar e comer
Quati
Utupyk Amora-do-Mato Fruto Alimento Coletar e comer
Nimyditsa No conhece Fruto Alimento Coletar e comer
Coletar e fazer chicha da polpa,
Abanatsa Babau Fruto Alimento
comer corozinho, comer a castanha
Ezikba Seriva Fruto Alimento Coletar, cozinhar e comer

28 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 29
Plantas usadas como artesanato ou utenslios

Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Embaba (Embaba Envira; corda do arco
Tuwahok Envira Retirar ,torcer e secar
Formigueirinha) e costura do cesto
Tsaziyktsa Piva Semente Artesanato Coletar e esculpir desenho pra fazer colar

Papaiziktsa No conhece Semente Artesanato Coletar e fazer colar

Tap Seringueira Semente Artesanato Coletar e fazer colar

Tap Seringueira Ltex Borracha e pintura Para pintura misturada ao urucum

Puzawy No conhece Caule Pilo e buzina Coletar e esculpir para fazer o pilo e a buzina
Wohori, Wahori
Aa solteiro Fruto Artesanato Coletar e fazer colar
Nury
Wohori, Wahori Vestimento para
Aa solteiro Folha Coletar e fazer a vestimenta
Nury festa
Tapar racha de
Peky Silveira Ltex Misturar com cera de abelha
canoa; e faz pintura
Wan Pachiba barriguda Fruto Artesanato coletar e fazer colar
Cupu (Cupuau do
Sokohek Envira Artesanato Coletar e usar
Mato)
Abat Caju do Mato Casca Canoa Coletar e fazer canoa

30 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso

Jzariktsa Tucum Fruto Artesanato Coletar e fazer colar


Jzariktsa Tucum Caule Borduna Coletar e fazer borduna
Jzariktsa Tucum Folha Chiri Coletar e fazer o shiri
Artesanato (mala para
Tsanipe P de mala Envira Derrubar a rvore e tirar a embira
guardas penas)
Wuibebe Guarant Caule Cabo de machado Cortar e usar
artesanato- amarra
Wytyk Ziwy No conhece Cip Coletar e usar
palhas
amarrar as palhas na
Bebe Cip Caule Cortar e usar
construo das casas
Biktso No conhece Caule Pilo Coletar e esculpir pilo
Figueira do mato
Umaha Catana Prensar a borracha Cortar e usar para prensar a borracha
(Figueira Branca)
Aimy Zikadiwy P de Embira Envira Envira Coletar e usar
Batsitsa Orelha de macaco Madeira Telhado Coletar e fazer a tabuinha
Rikarika Peroba mica Caule Faz canoa Coletar e esculpir para fazer canoa
Zikadiwy Caximbeiro Envira Envira Coletar e usar
Tekoik No conhece Casca Fazer peneira Retirar a casquinha e tranar a malha da peneira
Fazer o arquinho do Retirar a casquinha e tranar a malha
Tekoik No conhece Casca
cocar do arquinho no tamanho da cabea

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 31


Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Esfregar na corda do arco
Okyij No conhece Folha Pintura
e de outros utenslios
Warakt Zayta Taboca Jurupar Caule Fazer ponta de flecha e lana Cortar no tamanho certo e talhar
Cortar, abrir no meio, fazer um
Warakt Zayta Taboca Jurupar Caule Fazer fogo furo pequeno, colocar um galho
fino no furo e girar at acender
Pintar folha do buriti
Mabrok No conhece Leite Misturar o leite com cinzas e pintar
e enfeite de brao
Pintura da corda do arco
Wistsunu Cola Roxa Broto da folha Quebrar a ponta do broto e esfregar
e da costura da flecha
Jzarik No conhece Envira Carregar shiri Retirar a envira da casca e usar
Fazer ponta de flecha de 3 pontas
pra caar peixe e passarinho e
Zobohotsa Sirivinha p do caule Cortar e usar
fazer arco pequeno para criana
matar peixinho
Fazer pulseira e desenho
Coleta e faz a pulseira
Abanatsa Babau Fruto esculpido na casca do fruto
e desenho esculpido
(peixe, tartaruga)
Broto: cobertura de casa
e tranado na palha para
usar nas costas em dia de festa. Coleta e usa o broto
Abanatsa Babau Folha
Folhas novas so usadas para para fazer o artesanato
enfeitar as pontas das flautas
em dia de festa. Fazer shiri.
Ezikba Seriva Caule Fazer arco Coletar e esculpir para fazer arco

32 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 33
Plantas que usa a madeira

Parte da
Nome na lngua Nome em portugus Pra que serve Modo de uso
planta usada
Bamy Hyiri No conhece Caule Construo Coletar e usar
Wohori, Wahori Nury Aa solteiro Caule Ripa de construo Coletar, fazer as ripas e usar
Hhhts Itaba Caule Construo Coletar e usar
Bamy No conhece Caule Construo Coletar e usar
Madaij Garapeira Caule Construo Coletar e usar
wuitsiba Pachiba sete pernas Caule Construo Ripa e barrote
Jkyri Pequiarana Caule Construo Coletar e usar
Uktsata (palmeira)
Patu Folha Construo Coletar e usar
Uktsatatsa (fruto)
Mysakaewy Caxeta Caule Construo Coletar e usar
Wuibebe Guarant Caule Lenha Cortar e usar
Tsuhuk Ip-Amarelo Caule Construo Coletar e usar

34 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Plantas usadas para pesca

Nome na lngua Nome em portugus Parte da planta usada Pra que serve Modo de uso
Bater o cip e colocar na gua
Sazy Cip Timb Caule Pesca
at os peixes ficarem na superfcie
Batsitsa Orelha de macaco Casca Pesca Igual o timb

MODO DE USO DOS RECURSOS NATURAIS | 35


36 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA
Informaes importantes sobre as plantas,
sobre seus usos e manejo
Para as espcies mais importantes para Aripuan ezektsaktsa sihumo Quando ela floresce, seca e morre. Al-
a comunidade indgena da Aldeia Babauzal tahanamy mynazuk nikinaha, guns macacos gostam de roer ela pra
foi feito um registro sobre sua situao atual, o nabytikae Cotriguau comer o cor de dentro e ela acaba se-
manejo e importncia de manter as prticas e ezektsaktsa batu. cando e morrendo tambm. Ento, a
modo de vida tradicional Rikbaktsa. touceira demora de 2 a 3 anos para re-
2 ou 3 katsa myhumu ka batu pykyhy
tsiwewyhuk jatubatu zyba mypazik brotar e precisa esperar at 5 anos pra
1) Paxiba (Wuitsiba) ukazawytsa ziknasiwe kinaha. ela ficar boa pra uso;
Precisa acompanhar sempre o desen-
Era muito usada para fazer parede e Situao: Jwatsahi mytupe volvimento das tabocas nos locais de
telhado de casas, mas hoje no usam buruktu bubatu, batu pykyhy coleta e variar o local de coleta alter-
mais porque usa tbuas de madeira; myhyizikwytsa byi poitsik ja hawa. nando ano a ano;
Pessoal de Aripuan usa bastante para Na regio da aldeia tem muito. a re-
fazer artesanato, mas o pessoal de Co- gio que mais tem, e praticamente a
triguau no; 2) Taboca Jurupar (Zayta)
nica regio que ainda tem, conside-
Com 2 ou 3 ps fazem um bom telhado, Muito importante para comunidade; rando todo territrio Rikbaktsa. Existe
e os bichos no atacam a sua madeira; Usam principalmente pra fazer ponta em alguns lugares: Crrego das T-
Ainda tem bastante na rea perto da
de flecha; buas, Perto da Cabeceira do crrego
aldeia ento no precisa se preocupar
sempre utilizada em pequena quan- das Pedras, perto do Centro de Apoio,
muito por enquanto.
tidade (2 ou 3 p por coleta). Quem crrego de jacar, crrego das pontas
usa mais o pessoal das aldeias de e no Bananal fora da rea da TI. A ta-
Wuitsiba cima que descem pra Aldeia Babauzal boca Jurupar encontrada em outros
Tapara ka wuitsibakta Rikbaktatu, buscar jurupar todo ano; locais perto de crregos, mas que fi-
myt tapara nimysik bahyk ze, S aproveitamos o gomo (gomo ou es- cam bem longe da aldeia uns 2 dias de
nitubaka Nahaze o utakta wuitsiba pao entre ns) do p se ele for grande caminhada no mato;
murik niy tahi, wuitsibakta tapara (tamanho bom pra ponta de flecha). Na coleta desse ser feito o manejo:
ka mukara wytsa zirnasipopoko O local e altura do corte importante, Cortar na altura rente ao solo ou bem
nuha, zohani zeka batu hawatohi pois foi observado que algumas que rente ao n do gomo, deixando a ta-
ziky abaka batu hui tsa popohatsa haviam sido cortadas num ponto mui- boca tapada para no juntar gua e
humo zyba mynakanah. to alto estavam morrendo; apodrecer;

INFORMAES IMPORTANTES SOBRE AS PLANTAS, SOBRE SEUS USOS E MANEJO | 37


Zayta Mysiparik naha zekaia hawa, 5) Embaba (Tuwahok)
mystupeburuktu sihatatsa buruktu
Zaytatsaktsa katsa mypokzitsi hitsa. mysiwe naha zekaia hawa. Usada para tirar embira. As
Ihitsitsi buk tu buku hat hikae melhores embiras so encontradas
Myboto Saytsa tanur saytsa nas embabas nativas;
aha zayta zyba isay hudet. maha zekaia ba zikbibi naha.
Tem bastante nas derrubadas
Wastuhu zyba siwehuk tsa, antigas capoeira e tambm
pykyhy simywihitsatu batu pykyhi 3) Guarant (Wuibebe) em clareira natural.
ziksipoponaha, nabytikataba zyba No derrubada;
sidyhy kytsa zihaboktsa taba ka batu, Tuwahok
iwatsahi omoere zyba nabytikabo Boa para lenha, mas s so utilizadas
taha zaytatsa nasiwekenaha. as que caem de forma natural; Mypaky tsizire wasani ehuykty
feita a retirada de lascas da catana, hysyk iwaze inury tyzyba pp
Mysiwe naha zeheno Jekyitsitsi maha tuwahok zyba mypaky
somente as lascas mais retas so
buruk bukukby maha mysiwe tsiry tsihukzahain izyhy
usadas pra fazer cabo de machado;
naha zekeno pykytu maha iwazeka baboka ba ibo zikumunaha.
mokbaba naha, mektsaktsa batu
Watokt buzuka batu
simyweziu, iwazeka mokababa naha. Wuibebe ihokzaha Jtokto buk iwa.
Mytahasarik naha zeka muhapaba Batu iwehuk myizobete zika, wasani
naha, mokbaba naha wuinuputsa muhpaze zyba piwezonaha, Jekpetsa
mynaseyse naha zeha mopyk naha mywywyk zowytsa ze wasani
mokbaba naha zeka ba aiydy taha taparaka katsa batu mywedohuk.
ty saka zikaha, mytsy hytsawa
motyk tseheze mysiwezo naha
ba astsabutu zyba zikaha. 4) Ip
Naby tykataba zyba sidyhy. Madeira dura, difcil de trabalhar,
Sidyhy taba baka ba ziksinynaha, por isso pouco utilizada;
zihaba ka batu temetsa zyba,
Sidyhy taba kena batu itsiba watu Zikbateo (roxo) Tsuhuk (amarelo)
zikaha taha zyhy buk zyba sisopyk
stupe buka batu erykzyba, petok Hui ipokoso miok byita
punahaze siba pumanaha. nana byi humo ka batu.

38 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Jurupar
Zayta

A histria de jurupar antigamente Os Rikbaktsa decidiram e foram


Taparaka zaytatsa wawa sisowy para aldeia de biditsa
Quem era dono de jurupar era Biditsa NIahatsahi siba nitoknaha
Biditsa hi zaytatsa ziknasiperykynaha sihudik hudikwybo
Os Biditsa era um povo Passaram vrios dias para chegar
Bidtsa hi miktsatu onde biditsa moravam
Os Rikbaktsa para adquirir o Ezedyk baha zukunaha ze
jurupar tinha que pedir pra eles biditsa bo zumunaha
Rikbaktsa zaytatsa ziknasitsihikinaha Quando chegaram perto se organizaram
ze sibo zukzuk ziknakanaha ze o Sibo zumunaha ze itahak watahaka naha
katsa mybo batu tsisay pyrytsa Para ver como iam fazer
ty zyba nyny ziknakanaha para comear a luta
Eles s davam s as pontas curtas Hawa as tsimaha nikanaha iwazeka
Sisay pyrytsaty zyba nyny ziknakanaha asahi momopyknaha niaha
Toda vez que os Rikbaktsa buscavam Ento se dividiram em trs grupos grandes
as pontas de jurupar, era assim Niahatsahi nawa tsimaha niaha
Iwadyba ziknakanaha biditsa Rikbaktsa bo O primeiro grupo eram os mais
Quando os Rikbaktsa enjoaram deles jovens de 10 a 18 na frente
Rikbaktsa siakza ziakzanaha ze Tapara jabytsa sihaze baba
Tentaram ou resolveram acabar com eles O segundo grupo os adultos
O Hawa as tsimaha niaha de 19 a 40 anos
sibo niwotsokonaha Iwaha bete kytsa siypyktsa
asahi sihuhuktsa

JURUPAR | 39
O terceiro grupo os mais velhos
Zihawytsa sitsaikbatsa babatsa
Ser que nos vamos acabar? Porque
Disseram Rikbaktsa est pronto para
viram que os Rikbaktsa tinha mais
comear invadir a aldeia dos Biditsa
O katsahi kok tsinopyk naha niaha
Ze nawa tupaja myhaze
E comearam a luta dos
E sendo assim foram adiante
Rikbaktsa e Biditsa
Niahatsahi ibo zumukunaha
Jwatsa hi ykbata ykbatsa niaha
Comeram chegar e gritaram
Rikbaktsaktsa aba zyba
dando sinal de guerra
Ento a guerra terminou e os
Atsoko kaka niahaz hokbowyty
Rikbaktsa venceram os Biditsa porque
byu hik niaha
os Rikbaktsa eram numerosos
E foi entrando e cada um dos
Niahatsa hi Rikbaktsaktsa aba
Rikbaktsa foi pegando um a um
zyba tsahi biditsa nisepyk kiknaha
Paku paku paku iwatsatu
nabaze aze ahabyitsa
py nasiaksebanaha
No sobrou um biditsa
Cada um dos Rikbaktsa tinha seu
daquele dia em diante
parceiro mas os biditsa sobraram ainda
Nabaze stuba re ahabyitsa
Jwatsahi Rikbaktsa nasiak sebanaha
nesepykbabanaha
biditsaktsaktsa abazuba
Quando terminou tudo os Rikbaktsa
Chegaram mais, segundo grupo
voltaram para a aldeia
de Rikbaktsa tambm no era
Jwa niahanahaze ziksizonaha
suficiente, ainda sobraram Biditsa
nesepykarenaha
Jwaze mektsatu izumunaha iwazekino
Com a vitria os Rikbaktsa ficaram livres
batu panytu biditsaktsa abazyba
das pontas, j no pediam pra ningum
Chegaram mais o terceiro grupo
Jwa niahaze hi katsa mywaha
de Rikbaktsa esses tinha mais era
zaytatsa tsiksiaksenaha
mais nmeros passou de Biditsa
Com isso fazemos as pontas de
Jwaze zihawytsa babatsa
flechas e pontas de lana e usamos
zukzuk niaha asaktsa abadyba
tambm para cortar carne
biditsaktsa jobohatu panytu
Jwatsahi myraytatsa kay tsa ziyriknaha
Ento da biditsa ficaram
tanor tsa say iwaz mydoho zyzyk my iwa
com medo e disseram
Tambm serve para acender fogo
Jwaze kaka niaha o jo katsa
Myizo pokmy aha.
hi kok tsimupyknaha

40 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


6) P de Mala (Tsanipe) Buburu sak buruka bubatu itsipa 8) Copaba (Morowa)
sak buruk kino niwatihi, tserok zotsa
Usada para retirar embira grande; Pouco usada, mas a comunidade
seozytyktsa ah aba iziktsa wasak bo
A madeira no utilizada, mas acha que tem grande potencial
ba zikumo naha wastu hanizyba.
necessrio derrubar a rvore para explorao sustentvel;
para conseguir tirar a embira Mytsaty tsikykanaha iriktsa Comunidade deseja comear
do tamanho que precisa; mysipaziknaha iwazeka mahakzanaha. o manejo para retirada
S o Cacique Dokta e o Paj Incio do leo de copaba;
usam bastante ela, principalmente 7) Caxeta (Mykaewy) Falta assistncia tcnica especfica
pra fazer mala e guardar artesanato; para realizar este manejo e
Madeira macia, muito usada ferramentas (trado) para iniciar
Tem muita, principalmente nas
hoje em dia para fazer tbua e a produo com qualidade;
beiras de rios e crregos, mas
tabuinha para cobertura de casas;
a regenerao bem difcil (foi O leo retirado na poca da seca,
observado que difcil encontrar Encontrada em grande quantidade, para a rvore no apodrecer.
mudinha pequena dela no mato). nasce fcil, cresce rpido e
produz bastante semente;
Precisa trabalhar o manejo dessa Muhoiwy
planta, pois muitos so derrubados, Fazer plantios desta espcie em
mas no nasce com facilidade. reas mais perto da aldeia. Taparaka muhuiwykta batu
myspihikwy iwatsatu abaktsa
kytsamytsaty mykanaha
Tsanipe Mysakaewy myzisahawy huak.
Tsanipek ta inur mytsanipe Ikazikbyitatu masitsa ykaparawy
katsa tahariktsa paiknaha
morik nanabyi humo ka batu aboka mypariktsa bete ze wasani.
iwaze sioke ytsik tatsutsu.
mytsanipe zybata isoporo ziba Mubaranaha iziktsa
tsitsitsuhuk mutsakyi naha. Batu zik aty tahi nawa ba
myzipabaiknaha ba pyk zikaha
maha ziky batu sizarakwyky
Ty kaere zyba Dokta watsu ahatsa atsoko mytahaypyknaha.
batu atsawy tahi ty zikaha.
tsanipe myriwihikinaha. Tttby Myhozik hudikwy buruk
maha iwaze hikymy nahaze Sipokoso ytsika umueze zyba
myboto saza ibo pipoponaha. mysiparik naha zeka wasani. muhuiwytsa mysiza raknaha.

JURUPAR | 41
9) Chimbua (Batsitsa) Pyty
Muito usada para fazer cavaco Existe a necessidade de
Pytykta myzisahawy ziu piou naha.
e cobrir as casas (telhado); pesquisar mais sobre o cip;
Jziktsa mypykatsa maziknaha Em geral difcil de ser encontrada.
A casca utilizada para ezok ta batu tsimyktsik kaeta.
pescar peixinho; Quando for coletar, melhor cortar os
cips mais velhos e deixar os mais
Quando realizado o manejo da novos para crescerem. Mas se s
casca, retirada s a metade da encontram um cip, cortam assim
casca da rvore para no morrer; 11) Peroba-Mica (Zikazika)
mesmo, porque difcil de achar;
Cresce rpido, com 20 Muito utilizada antigamente
Cortar o cip mais alto para rebrotar.
anos j d pra usar. para fazer canoa. Atualmente
no se usa mais;
Batsitsa A madeira ruim de trabalhar Sazy
porque tem espinho e d coceira.
Batsitakta mypariktsa ze wasani Sazy ka tsihokzahaena wotokto
mysipikzanaha iwaze. Zikazika Jakparawy amytsihi izyhy baezeka
ba iho zikumunaha petok sary
Mysipoponaha astatu sary piknutsa Taparaka mytsahatsa
sary baba iwaze sazyra aha.
mysikanaha ze Jhuy ty zyha ziknasibikinaha aba ka batu.
tototo pok iwaze pihik bo tyktso Ihakata tu izaktsa mysipariknaha
Jopa tsimyktsikaeta bato zihikwyziu.
bobobo by maha itsik sopohumo zeka wasani isa bio boani isopy
piknutsa mynapoknaha. iziktsamynatsu nahaze sihakzahaitsa.
Mysipaik naha zeka sehuyk tydyba Mytsaty mahazeka paiki
paitsik zyba bakbak by maha 12) Cip Timb (Sazy) hawawyia usa.
atsoko mytahaypyk naha. encontrada em capoeira e mata
Tsihakzahaena pikare naha zeia
baixa, muito difcil de ser achada
hawa isopyk tozekaia ba zikwotsuk
10) Pequi-do-Mato (Pyty) em mata limpa (mata alta);
batu tsihokdahaina mekyka posok.
utilizada s a fruta como alimento; O cip produz frutos, ento
possvel coletar a semente para
A madeira ruim de trabalhar plantar. Porm, esse fruto d bem
porque tem espinho e d coceira. alto e quando ele cai, difcil
de achar a semente no cho;

42 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


13) Seringueira (Tanpo) mysipokritsi naha umoe zedyba
myseokhaehae naha hyitsik zeka
O ltex usado para diversos usos batu imysapy mutsapikbaik zyba.
(Ex: na mistura de fazer tinta);
Bubatu iakazawa aba tohoy
Atualmente tiramos pouco ltex;
pykyknahatsa aha.
Se sangrar ela muito alto tem
perigo de embixar;
14) Sirivinha (Zuobohotsa)
A regenerao boa, rpida;
Sempre cortar as mais velhas e
No pode cortar muito e tem que cortar
deixar as mais jovens para o futuro;
do jeito certo: corta s de um lado, e vai
cortando as outras vezes, uma embaixo No tem muito, e as que existem
da outra at ficar muito rente ao solo. esto longe da aldeia.
Depois comea a cortar do outro lado;
A poca certa de cortar na seca
Zuobohotsa
(maio a agosto) quando cai a flor. No Myserok naha sihatsa
cortar na poca da chuva, porque seroktsa mymerehe.
lava o leite e d bixeira na rvore;
Tem bastante seringa na 15) Itaba (Hahahtsa)
rea prxima da aldeia. A madeira usada para fazer
lasca e fazer casas;
Tanpo As rvores que estavam perto da aldeia
Nanabyi humo natawihi tsitsitsuhuk j esto acabando, agora a itaba s
mytsakyky naha mytsuzawy encontrada em reas mais distantes;
mutsakyky naha iwa. Apenas a madeira das rvores de
tronco reto aproveitada, as tortas
Poetsi poetsi zyba maha.
podem servir para coletar fruto
Tapbaba mysihaehae naha zeka e semente (de maio a junho);
iabobyitsaty maha iwazeka muhapa. Se plantar na roa ou na clareira, ela
Mysipaik naha zeha batu pyk zikaha cresce mais rpido do que no mato.

JURUPAR | 43
Hahahtsa 17) Garapeira (Madai)
Hahahtsa myparik uzuktsa ze wasani. Madeira muito dura de trabalhar,
preferimos usar madeiras mais
Kytsa tapara natsary kynahatsaktsa
nisepyk naha eryk tsa zyba macias para fazer as casas;
nitare naha, myditsa botsa A comunidade quer proteger, muito
ukarawy tsa nasitsihi kiknaha. cobiada pelos madeireiros.
Seok ziutsa ty zyba maha serok sapy
byitsakta batu asahi tahanahaze Madai
siriktsa nasebyk naha umoe eze. Hui imiokbyitsa wahoro
Watok buruk mysiparik nahaze uzuktsa ze wasani.
atso mytahaypyknaha.
Ipiak mymihi tsyrywy ze
wasani bipyritsa pokzitsihi.
16) Piquirana (Ikyri)
A madeira boa para cerca e 18) Figueira Branca (Umaha)
palanque, mas muito usada;
Madeira muito dura de trabalhar A catana cortada e usada para
"no brao" para fazer casa; fazer artesanato de festa;

Proteger ela, pois tem sido Mesmo depois de cortada a catana


muito usada por outras aldeias a rvore difcil de secar ou morrer,
e cobiada pelos madeireiros depois cortada a catana fecha rpido. 19) Babau (Abanatsa)
Ikyri Umaha Muito usada para fazer bolsa,
cobrir casas, fazer artesanatos,
Cerca tsa humo ze wasani. Umahakta nanabyi humo mymyzowy enfeites de festa e rituais;
Hui ba aikdy bibibi ziky isaytsik humo mymyhyi kywy naha
O manejo correto dela muito
wywytyka ba aikdy zikaha. tsitsiby maha ze muhyikipypyk baik.
importante: sempre coletar o broto
Iwatsahi katsa sebete hybyi tsinaka Pikae kae naha zikino batu da folha mais comprida e com muito
naha tahaporitsikinaha bipyiritsa awatohiziky muk sutsukbaik cuidado para no machucar o broto
ykparawytsa sepakritsi hitsa. zyba ba zikara. mais novo que ser usado no futuro;

44 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Abanatsa Difcil de fazer a muda crescer;

Abanatsaktsa nanabyi humo siwihihuk


O bom Patu reconhecido pela Babau
casca quando a casca machia bom. Abanatsa
peryk humo tunihi humo myparik
humo atsikara humo sitsik humo.
Utchaytsa Babau valorizado pela
Mysitsunu kakae naha zikino pyky tu comunidade pela utilidade
Katsa myhumo sitsihik haetsa Abanatsa katsa my humo sizihik hukaitsa
maha pykytu aha byizeka aba itsunu
sitsi mykparawy mysiparik nahaze
mozoekita pikare nahaze mur.
ba aikdy taha ty suk zikaha Primeiro a gente usa a palha para fazer casa.
Pykytu maha iokboa iokboa mysiwebakanaha. Sisapytsaktsa Tapara sipa ty myparik muzukninaha
zyba tsimaha nabytykae ziktsa ba sehuy hude sisapybyitsaktsa
humo mymysipihik naha. sehuyk miok byitsa batu ziksiwenaha E com palha tambm usamos para
mynastete naha zyba. fazer esconderijo. Fazemos xiris
20) Cajuzinho do mato (Arabata) para carregar caas e redes.
22) Aa (Wohar) Jap humo kino mytsipy humo wasani
Usado para fazer canoa, colher o myskisok myperyk iwaze mywakyiwytsa aha
fruto pra comer e fazer isca pra pegar Tem pouco perto da aldeia;
peixe (principalmente o Matrinch). Quando a rvore derrubada
para uso de sua madeira, Tambm usado para fazer esteiras para
escolhida pela grossura do p; colocar a caa quando cozido ou babatas.
Arabata Quando os frutos forem colhidos, Mydisahawy sukpesok humo
depois de feito o suco, lanar as kino natawihiki misisanahze
Mysaraha bete ihuy piboknaha. sementes nas reas prximas da ibete zododo by mysopyk
aldeia para ajudar a nascer mais.
Iha peruknaha pikmutsa ykparawy.
Ihumo modika myridonaha. A fruta usamos para se alimentar
Wohari Sihatsa humo kino siriktsa natahaboko
21) Patu (Utchaytsa) Myhudik hudikwyezeka naha sinuputsa kino mydisawytsa
siwastuhutsatu.
Muito usada, principalmente a
coleta dos frutos para alimentao; Waharikta ipa ty myparik Da fruta tambm usamos a farinha
mozokninaha ezok ta myparik para fazer mingau doce, mingau
Demora mais ou menos 13 anos ukarawytsa bete mysipoponaha
para ficar grande. J foi muito com sal e beiju para comer.
mytsipyry aha. Mydisahawy ziutu jupa humo zaraty
derrubada dentro da rea da aldeia;
Sihatsa mysitsikikunaha tumyty iwaze atsikara ty iwaze isisihihaty
A coleta difcil, tem que tirar s iwaze siriktsa apeho myspap iwa tsinakanaha de niwadyba
o cacho, sem derrubar o p; naha jwaze posoknaha.

JURUPAR | 45
23) Caximbeiro 24) Seriva ( Jdikba)
(Zikadiwy (cachimbo grande) e A madeira usada para fazer arco,
Aimy (cachimbo pequeno) a fruta utilizada na alimentao;
No muito encontrada na
Usado para retirar embira; mata virgem, e sim em morros,
derrubadas antigas (roados)
Antigamente era usada para fazer sal; e reas prximas da aldeia;
Tem que tomar muito cuidado Cacique plantou perto da aldeia e Caximbeiro
para ela no embixar: no pode nasceu bem, 11 anos de idade e j Zikadiwy e Aimy
machucar muito na hora de retirar tem algumas boas pra fazer o arco;
a embira, no pode escorrer gua A fruta produz mais leo e de mais Do caximbeiro a gente utiliza tambm
na hora de tirar a embira, no pode qualidade do que a pupunha;
Aimy humo kino nata wihikinaha
tirar na lua nova, no pode tirar Depois de 5 anos do plantio,
uma faixa muito larga de embira; j possvel coletar os frutos. Para tirar embira para carregar lenha
Com 15 anos pode-se retirar
Quando for retirada para usar a madeira para fazer arco. Jnury ka myizosikwy mysikihis pi bte
no momento da caa, no tem
importncia se for na lua nova. A comunidade acha que seria bom No muito utilizado mas
plantar mais serivas perto da aldeia,
Mas se for para usar na casa, no trazendo muda do mato ou plantando usamos para fazer o sal da cinza
retirar a embira na lua nova. com sementes. As outras reas dele depois de queimado.
tambm fazer mudas para plantar l. Pykyhy imuspihik byitatu
jawatatu muhapaze pipoknahaze
Zikadiwy e Aimy jupa myporo pipenaha
Jdikba
Zikadiwykta myzikpidiwy ze Primeiro queima a rvore seca e depois
Jdikbakta mypaky bete nata biki
wasani mywanu myskihispi aha. jha ka mydisahawy ziu pitsiknaha. usa a cinza. Pe a cinza na gua e mistura,
depois coa e pe para ferver muito, tem
Inu pesysyk naha ze pykytu maha jdyhyi zeka batu ihokdaha itokto, que secar da j se torna um sal escuro.
iwazeka muhapa inu baba ty hara iwa iakparawy myhudikhudikwy Tapara piwedonaha ihaparata iwaze
zyba maha ezok pihikywy naha wa zihaho ka batu idikba nury jupa myzisiknaha patutu atsoko pihik
zeka wuinuputsa myriaksenaha ky idikba za zyba abanatsa. bo pitt naha iwaze pitsi s naha
iwaze muhpa bozoe muraha iwaza kokdik maha pihaperynaha
Koso taba zyba idikaba nury pitsehenaha atsoko por mozik
zeka batu zinu sysyk naha. pipaiknaha ze batu pyk ziky atsoko
tasok mekyka tsitutaenapisanahaze Usamos o sal para colocar no mingau
Myskihi spi bete zyba zeka mytaypyk ze mypaky bete piwenaha. da castanha com macaco, caldo de
maha, myparik ziwyze zise bozoe
Katsa taparik jdikba mywatu peixe e todo tipo de mingau.
murahaze batu zesysyk naha. Poro k azaro bo dyba ziknaka naha
iriktsaty isakae ty iwa.
mutsawy yrykwydybaha.

46 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


25) Castanheira (Pitsi) Pitsi Pitsi ibuduaka hazabiktsa ywy idaba
pyka makuarakta ywy tapara ka katsa
Hoje pouco coletada pela Jatu ka batu pyky pitsityte kino pitsi tuta humo mydisahawy
comunidade da aldeia, mas tem katsakatsa pitsiki ka natihi tsatu tsa ziksikyky naha myzika iwa.
muito potencial para desenvolver taparaka batu pykyhy ipopohok
a atividade. - A regio possui ziknamyi kahaka naha ze zyba Naby tykaeriktsa katsa zihaboktsa
muita castanheira, longe e perto zikariuhakak naha, zaro bete. tuk tsimypamy kyso naha nikanaha
da aldeia. Longe o acesso difcil, kytsa pitsa myripopoko nahatsa
Jatu batu bipyritsa bo tsinamysapy
no tem estrada. Perto conseguem nahaze wypitsi zitetekiknaha britsa. istupe buruk ky ka myzepyk
coletar h uns 8 km da aldeia; zepykynaha tsahi nikanaha naby
Pitsi kosoeze tsimurukunaha tikaeze murukunaha nasekpawyky
O pessoal das aldeias de cima tsatuistupe bukto iwaze enyka aha naha wastuhani zyba ar ar naka
coletam bastante. Em 2011 eryka batu ipopohok pipoponahaze naha eryktsatu teba na kanaha. Kytsa
coletaram 12 mil kg, em 2012 kino batu a atsautohize ziknaha eryktsatu zuk zuk naha zeka ipopohok
coletaram 7 mil kg, mas possvel bato hawatohi bato hawatohi baty ziripoponaha iwaze hi patutu
coletar de 10 a 15 mil kg por ano; zikaha eryk baty zyba 8km wahaty mynawats naha iwazeka wasani.
A produo varia de ano para ano; zyba. Kytsa zihaik nytsa zy 2011 eze
zitetekiknaha byitsa 2012 eze kino
Hoje em dia, procuram derrubar niwatihi mywatu tetekiba maha zeka
26) Cip Titica (Bebe)
reas para fazer roa onde 10, 15 tonelada z abo pumunaha. Retiram os cips mais velhos para
no tem castanheiras; a planta no secar e continuar
Iwaha tu dek batu ta hyitsak eze soltando "cordinhas".
Foi iniciado o plantio perto da tsihaena usta eze nata. Zudyba
aldeia, mas tem que ser na poca isopyk ba izezebaha ziktahara. Primeiro deve puxar o cip para
certa para no apodrecer. A tcnica arrebentar em cima e s depois cortar
Iwatsahi pitsi bu ahabara zyba em baixo. Se no fizer assim estraga
de plantio segundo Cacique - mytsohuk nataweke katsa niwatsahi a planta, caso cip no arrebente
abrir uma cova e plantar a castanha wastuhu nataparikik japura erektsa l em cima, no d para usar.
junto do lixo (cinza e casca de ba pitsikoso ezektsa iparikha
castanha) que sobra nas casas; niubara pipariknaha ze kino tetete
A comunidade quer saber mais by ty hatot hatot by naha ze Bebe
informao sobre enxertia, trazer wasani iwazehi ykpyrity ibo ttt Tykdiwy ka isapeporitsa ezyty
parceiros que trabalham com enxertia by maha anah humo hi myripo. zyba zeka tapakytyka hytohito
para falar sobre isso na aldeia; Pitsi pipopo naha zekino ehuak maha iwaze batu zikykba
mywahoro ziwy ze wasani satsa
Durante a coleta depois de abrir amybatbutu pipapa naha isapa
tsunu bo piponaha petsey ty kino ba mysihae hae naha ze wasani.
o ourio, no pode jogar e bat-
lo contra a rvore. Nem bater ba zikaha iwazeka batu zikatahara Tapara myritsawak naha ze iobo
ourio em cima de ourio, seno mytasarik zito iwaha tu mynahba. hi tapara myritsu wak naha
no ano seguinte d castanha, Wytyk isehetatsa kino iwaze tykbo iwa mahazeka
ou a castanha fica pequena; niwatihi myrihabyi baik. batu hawatohi zikykba iwa.

JURUPAR | 47
O valor da castanha
para o Povo Rikbaktsa
Rikbaktsa pitsi myzipokritsikinaha

Antigamente o povo Rikbaktsa Por isso que nos Rikbaktsa valorizamos


no comia castanha muito a castanha porque com a
Taparaka katsaktsa pitsi batu mywah castanha fazemos mingau
Jwatsahi katsa pitsi natapokritsiki
Todos viam castanha mas
pitsi tsinamy zarokonaha
no sabiam se era bom para comer
Mywatu pitsi zikrinyky Comemos castanha com carne, mandioca,
nahatsatu batu ibohok banana, car, batata, milho fofo e
tambm fazemos paoca de castanha
Um dia o esquilo resolver comer com carne seca, milho e xicha
castanha para ver se era bom alimento Pitsi ty satsani nataokyky moko nataokyky,
Tohoza tihi o zotsa uta piakpy niy zodo nataokyky wanatsitsa nataokyky
tozekaia mydisahawy ziu niy tumado jktata tumy upai iwa
Ento o esquilo comeu e caiu Usamos a castanha tambm
no cho fingindo que a castanha para fazer lamparina
no era boa para comer Myharikazowy bete pitsi ty
Niytahi tohoza boro wawa atsoko bububy tsepok tsinakanaha
tsehepetok p o batukta niytahi Aproveitamos tambm o leo e o leite
mydisahawy ziubaratu niy da castanha, tambm usamos para fazer
Ento sendo assim ele enganava os outros tatuagem no corpo e na boca da mulher e
sempre que comia castanha ele caia no no peito do homem. A castanha assada
cho somente ele que comia castanha e depois misturada com leite de seringa,
Iwa nikatahi kytsa niknasispihikbataka caroo de babau e fruta de cip amarga.
zikribokoze iwadyba ziknaka Pitsi humo kino zikbutarihi natasukniki
ziknasispihikbataka ata zyba anahi zaro tutawy jytsik aha. Pitsi kino
taparak pitsi zikriboko myzok tsudawy mytsudawy aha bete
wasani mutsakyky nahaze kino nawa
Da um dia os Rikbaktsa resolveram maha pitsity wanar ty abana zikty
comer castanha acharam bom e
iwaze topotsa soporoty maha.
continuaram comendo at hoje
Niahatsahi kytsa o katsa takpy Com o leite do p da castanha
niaha Ziakpy nahaze o mydisaha tambm fazemos veneno
ziu tu niaha aba nakanahaty Pitsi sopor ka mytsihyri horo pityziknaha

48 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Informaes sobre os animais e seus usos

Como
Nome Nome Perodo Distncia Grau de Como Como
na Lingua Tipo de uso Importncia est
Portugus de coleta de acesso ameaa era antes o coletado
agora
Escolhe o
mais gordo,
Alimentao, Colar dos dentes prefere matar a
Igual era
Porco Patahae Artesanato Ano inteiro para enfeite 2-10 km Muito baixa Igual era antes femea, quando
antes
(dente) tradicional o bando estora
no tem escolha,
qualquer um
Diminuiu
Alimentao,
um pouco Mata
Mutum Bayhik Artesanato Ano inteiro 300m - 10km Mdia Tinha muito
perto de qualquer um
(penas e ossos)
casa

Os cls tem o nome


Alimentao,
Julho/ dessas araras e os Diminuiu Mata
Arara vermelha Tikbaktsa Artesanato 300m - 10km Alto Tinha muito
Setembro enfeites so corres- um pouco qualquer um
(penas e ossos)
pondentes as araras

Os cls tem o nome


Alimentao,
Julho/ dessas araras e os Diminuiu Mata
Arara amarela Makyara Artesanato 300m - 10km Alto Tinha muito
Setembro enfeites so corres- um pouco qualquer um
(penas e ossos)
pondentes as araras

Os cls tem o nome


Alimentao,
Arara Julho/ dessas araras e os Diminuiu Mata
Rarobiktsa Artesanato 300m - 10km Alto Tinha muito
Cabeuda Setembro enfeites so corres- um pouco qualquer um
(penas e ossos)
pondentes as araras

Alimentao, quando tem festa Mata qualquer um.


Igual era
Macacos Chiraratsa Artesanato Ano inteiro o alimento 1-10km Baixo Igual era antes Mas Prefere matar a
antes
(dentes) principal fmea

Alimentao,
Diminuiu
Tatu Piu Artesanato Janeiro/Agosto 100m-10km Muito baixa Tinha muito No tem escolha
um pouco
(rabo de tatu)

O VALOR DA CASTANHA PARA O POVO RIKBAKTSA | 49


Nome Nome Perodo Distncia Grau de Como Como Como
Tipo de uso Importncia
Portugus na Lingua de coleta de acesso ameaa era antes est agora o coletado
Diminuiu No tem
Paca Wotk Alimentao Outubro/Julho 2-5 km Baixo Tinha muito
um pouco escolha

Julho/ No tem
Anta Piku Alimentao 3-10 km Muito baixa Igual era antes Igual era antes
Setembro escolha

Quando mata
Alimentao, gavio real
artesanato tem que fazer Tem menos No tem
Gavio real Wohoik Ano inteiro 3-10 km Muito alta Tinha pouco
(penas, unhas festa, faz migal, ainda escolha
e ossos) chicha para
furao de pena

50 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Atividades mais importantes
em cada ms do ano
O calendrio mostra em cada ms quais Paca: junho a setembro, na seca
recursos so mais disponveis de caa, pesca, porque tem mais frutas e barreiros
roa e plantas da floresta. A ideia do calendrio
Anta: mais fcil encontrar no ms de
de mostrar as nossas ocupaes ao longo do
agosto, ta muito quente, gosta de tomar
ano, ver o que estamos fazendo em cada ms, e
banho. No banha em qualquer lugar,
perceber se tem perodos que so mais difceis
tem o seu canto apropriado para banhar.
para conseguir alimentos. Ajuda a pensar quan-
do importante ter alimentos da roa para no Outubro tambm bom, tem barreiros
depender de comprar comida do mercado, que onde a gente encontra a anta.
custa muito dinheiro. No d para ficar depen- Mutum: na seca, junho a setembro
dendo de uma coisa s, quanto mais diversifica-
Macaco: no tem poca, ano todo.
das as fontes de alimentos, melhor. O calendrio
ajuda a pensar o que pode ser feito ou plantado Quati: na poca do ing, em janeiro.
a mais para no correr risco de faltar alimentos. Tem bastante mas raro encontrar.
Jabuti: no tem poca. difcil mas de vez
em quando encontra um, mais fcil em
Caa e Pesca: agosto na seca quando procura gua.
Porco e Caititu: o ano inteiro, mas Jacamim: mais fcil encontrar em agosto
na seca (agosto e setembro) eles setembro. Tem filhote em outubro e novembro
andam mais nos crregos
Gavio real: o preferido do povo, faz
Tatu: melhor poca para caar no seca, a festa. Caa melhor quando tem filhotes
partir de maio- junho-julho- agosto; a partir de
novos, porque a me case no sai de
setembro est com filhote, fica mais magro
perto do ninho, de janeiro a maro.
Arara: mais fcil de achar quando tem
Pesca: de dezembro at abril: Matrinch,
frutas; antigamente ms de maio era o
piaba, piau, trara e pacu pequeno.
tempo delas chegarem. Hoje mais difcil,
mas entre setembro e dezembro tem Agosto e setembro: peixes pequenos:
mais. Papagaio vem junto das araras. lambari, bagre, trairinha, piauzinha.

ATIVIDADES MAIS IMPORTANTES EM CADA MS DO ANO | 51


Calendrio da Escondido

52 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


ATIVIDADES MAIS IMPORTANTES EM CADA MS DO ANO | 53
Coleta:

Ing: janeiro e fevereiro Mel (de mandaguari): setembro a


dezembro. A partir da primeira chuva o
Seriva (pupunha nativa): fevereiro e maro mel doce. Julho e agosto quase no tem.
Pequi: janeiro e fevereiro poca de macaco gordo que d mel bom.

Buriti: abril at julho Tucum: setembro e outubro o


coquinho esta madurando
Patua: d duas vezes no
ano: maio e outubro Amescla: janeiro, o perodo dele curto.

Bacava: 2 vezes no ano, em Bacuri: janeiro


fevereiro e outubro Aa (fruta): comea em abril, maio e junho
Castanha: comea cair em novembro, at Ytu (oxi): fevereiro e maro.
comeo de fevereiro. Coleta praticamente o As crianas adoram.
ano inteiro, mas mais em janeiro at maro
Babau: antigamente aproveitava a
Embaba, Piva, e Cega fruta, hoje so a palha. A fruta cai de
corrente: de junho a julho maro a junho, e de setembro a janeiro.
Para colher a palha, espera que brota
de novo, com a chegada da chuva.

54 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Roa:

No derruba onde tem castanha, frutas. Car e Araruta: plantio em setembro a


A roa fica 2 anos no mesmo lugar, outubro e coleta em junho e julho.
mas se cuidar e limpar bem, fica at
4 anos. Roa e Derrubada a partir de Batata: setembro plantio e coleta
junho, em geral um alqueire ou meio. a partir de maio e at agosto

Arroz de 3 meses e de 4 meses: plantio Mandioca amarela e branca (doces),


entre novembro e janeiro (nas roas desistiram da mandioca brava: setembro
novas), para colher em maio. Nas plantio e coleta a partir de junho
capoeiras, se planta tudo junto. O Banana: da terra, de fritar, ma, roxa,
arroz de trs meses pode plantar em orino, nanica; tem o ano todo para colher.
setembro e colher em dezembro.
Mamo: nasce sozinho.
Milho fofo e milho pipoca, e milho
duro (comprado): antes do arroz: planta Amendoim, 3 tipos: pequeno, grande
entre agosto e outubro, segundo a chuva e grando: plantio em setembro/
(tem de esperar at setembro para outubro e colhe em maio (o pequeno)
poder queimar a roa). Colhe o milho e junho (mdio e grande) , quando
verde j a partir de janeiro, e as espigas as folhas comeam a secar
maduras ficam na roa at maio. Abobora: plantio em setembro, coleta
comea a partir de dezembro.

ATIVIDADES MAIS IMPORTANTES EM CADA MS DO ANO | 55


ETNOZONEAMENTO

56 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Etnozoneamento

Etno significa povo. Foi o Rikbakt-


sa que construiu, por isso o zoneamento
construdo pelo povo. O zoneamento divide
o territrio em regies para planejar onde
acontece cada coisa. Ns aqui temos um
pouco de conhecimento de onde tem caa,
onde se coleta. Isso vai ser bom para quem
no conhece ainda, principalmente para as
novas geraes. muito importante valori-
zar. igual aprender geografia. A gente co-
nhece onde tem os recursos.

O desafio colocar esse material na


mo dos jovens, de usar o material para po-
der mostrar como se usa o territrio e expli-
car para fora como se vive e poder justificar
que tipo de projeto e apoio necessitamos
para poder valorizar e proteger a terra. Fa-
zer o zoneamento como olhar para a casa
e ver onde est cada coisa, o que se faz em
cada lugar. importante tambm conhecer
os recursos para poder preservar toda essa
riqueza para nossas crianas, bisnetos e ga-
rantir que ele vo conhecer tambm a flo-
resta e poder viver igual a gente.

ETNOZONEAMENTO | 57
REA DE USO DA COMUNIDADE
a nossa casa
Onde tem a aldeia Babauzal
U
samos a rea perto da aldeia
diretamente durante todo o ano (roados,
plantio, colheita, caa e coleta)
Usamos tudo que tem em volta,
pode ter todas as atividades
Onde o pessoal ocupa no dia a dia

REA DE OCUPAO
Para definir essas reas usamos as
informaes dos mais velhos
onde tem que abrir novas aldeias
O
nde tem recursos naturais perto para eles
estarem sobrevivendo (castanha, frutas, rio)
F eita para melhorar o monitoramento da
terra indgena, facilita a vigilncia na reserva
Onde o acesso mais fcil
para chegar e sair
A rea de ocupao vai se tornar tambm
rea de uso da comunidade depois da
vinda das novas famlias para morar aqui.

58 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


REA DE SUSTENTO
O
nde a gente faz coleta de castanha,
frutas, buriti, patu, aa, ervas do mato
Onde a gente caa e pesca
Onde tira mel
Onde tira ponta, palha, cip, madeira, sementes

rea que podemos acessar para buscar,
coletar e j conhecemos os lugares onde
tem cada coisa. Temos conhecimento e
facilidade para trabalhar nessa reserva

REA DE VIGILNCIA

rea para vigiar, onde tem os limites
da Terra Indgena Escondido
Tem risco de invaso para extrair minrios,
castanha, caa, pesca, madeiras. Se souberem
que estamos andando nessa rea tem menos
risco, pois veem que estamos protegendo a rea
Onde Kazihi tem acesso facilitado

ETNOZONEAMENTO | 59
REA DE PRESERVAO
No tem acesso ou pouco acesso;
um pedao que no muito explorado
No vai ter ningum agora l,
uma rea para o futuro;
rea de preservar, de reproduo

rea de reserva, pois se alguma vez faltar um
recurso, vamos entrar e achar o recurso l

REGRAS para o uso do territrio


Regras Gerais

N
o caso de algum querer vir comunidade. No pode entrar
morar na TI Escondido: ningum de fora para explorar, pescar,
F alar com cacique e sentar com caar. Isso proibido por lei. Se
a comunidade no rodeio; algum de fora vier, deve avisar antes
o cacique, para comunicar o que veio
O
lhar e respeitar o plano, fazer. O cacique avisa a comunidade;
e saber onde pode e no
pode abrir uma aldeia. proibido Kazihi entrar
na aldeia com arma;
T em que usar o plano, as trs reas
(Escondido, Japuira e Erikbaktsa) T em vezes que existem parcerias
devem conhecer o plano para tudo de organizaes com a FUNAI e
mundo ficar informado, e fazer valer; FUNASA ento a comunidade d
uma carta de anuncia para dizer se
N
o pode trazer Kazihi na TI concorda ou no com a organizao
sem autorizao da FUNAI e da trabalhar com a comunidade.

60 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


REGRAS para a rea de uso da comunidade
Numa distancia de 10 km, T em que pesquisar o lugar certo
s moradores da prpria comunidade para abrir roa: no pode abrir
podem tirar recursos. Quem vem de roa nos lugares onde tem
fora, no pode retirar as coisas de recursos importantes como
perto, deve ir coletar mais longe; castanhas, frutas, madeira.

REGRAS para a rea de sustento


Fazer o manejo das moitas de taboca C
aximbeiro: ter cuidado para Caa:
Jurupar (pontas de flechas): no embixar. No pode machucar E scolher o bicho que vai
T irar s um pouquinho muito na hora de retirar a embira, matar: no matar me com
de cada moita no pode escorrer gua na hora os filhotes; no caar bichos
de tirar a embira, no pode tirar quando tem poucos;
T er alguns cuidados na na lua nova, no pode tirar uma
hora de cortar a taboca : ou faixa muito larga de embira; C
onscientizar os mais jovens
rente terra, ou certinho para eles no matar tudo
no n, para no encher de C
ip Titica (Bebe): Primeiro deve- e desperdiar caa;
gua e criar doenas, que se puxar a corda para arrebentar
em cima e s depois cortar em C
onhecer a poca de
pode acabar com o recurso, reproduo dos bichos e
que tem s nessa terra. baixo. importante fazer assim
para no estragar a planta, se respeitar. No perodo de
R
espeitar a lua certa para tirar a corda no arrebentar l em reproduo no matar: Tatu
cima, no d para usar; outubro at dezembro,
Paca de agosto at
setembro e outros;
N
o pode matar todas as
araras de uma vez seno
elas no passam mais,
ai acaba tudo de vez;

ETNOZONEAMENTO | 61
Porco: respeitar os animais Logo o macho ele traz outra
quando esto com filhotes. fmea para o ninho, se matar o
Filhote pequenininho no macho a fmea pode demorar
se cria sem a me; mais de 5 anos pra voltar.
Mutum e Arara: quando
achar ninho no tirar os Para coletar recursos em volta da
ovos e nem matar a me; aldeia, deve procurar os ancios
Macaco: no matar a me com para saber o jeito certo de fazer a
filhote nas costas seno acaba coleta e no acabar com o recurso
matando o filhote tambm; C
oleta da palha: O manejo
Anta: filhote macho fica com a correto dela muito
me e a fmea fica com o pai. importante. Sempre coletar o
Quando a anta t com filhote broto da folha mais comprida
tem que caar a fmea, porque e com muito cuidado para no
o filhote macho vai embora e danificar o broto mais novo
se cria, o filhote fmea no; que ser usado no futuro;
Gavio real: se tiver com Manejo do cip: coletar
filhote, deve matar s a fmea. s os mais velhos.

REGRAS para a rea de vigilncia


responsabilidade de todos os
Rikbaktsa monitorar e limpar
o picado uma vez por ano;
S e souber de uma invaso
deve avisar a FUNAI;
D
epois de abertas novas aldeias,
responsabilidade tambm
dos novos moradores ajudar
na fiscalizao da rea.

62 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Reunies para
elaborao do
Plano de Gesto

REUNIES PARA ELABORAO DO PLANO DE GESTO | 63


O QUE NO PODE FALTAR NA VIDA DOS RIKBAKTSA?
Para comear a planejar todo mundo pensou e escreveu sobre as coisas que no podem faltar na Vida dos Rikbaktsa.

Comunidade unida coisas que a gente


Frutos perto da aldeia Liberdade compra no mercado
Sade Tranquilidade Aprender mais
Castanhas Livros sobre os remdios
tradicionais- as plantas
Florestas Escola melhor e
maior (sem goteiras, Aprender a lngua e as
Unio msicas tradicionais
Terra menos quente)
Escola na aldeia at Entender mais
Artesanato os costumes e a
o ensino mdio
Alegria organizao tradicional
Conhecer outras
Agua natural aldeias Atividade na
Roa: quando tem muita comunidade para os
Ter mais pessoas jovens ter uma renda e
comida da roa, fortalece a na aldeia para
cultura e d para fazer festa comprar o que precisar
ficar animado (castanha, artesanato)
Cultura Ter aqui e aprender Atividades de lazer
a fazer parte das (futebol e vlei)

Organizao Viatura
Preservar o meio Comunicao:
ambiente telefone, rdio,
Caa e pesca internet
Professor na Estradas para
sala de aula visitar outros
Moradia nossa parentes
Artesanato nosso Educao
Dentista Posto de sade
Enfermeiro com remdios
Ocupao da rea Estudos

64 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Depois a gente juntou essas coisas importantes em sete temas,
assim fica mais fcil pensar em como fazer o planejamento:

Sade
Comunicao
Dentista
Rdio
Posto de sade com remdios
Telefone celular
Enfermeira
Internet
Aprender mais sobre os remdios
Conhecer outras aldeias tradicionais- as plantas
Preservar o meio ambiente
Ervas medicinais
Proteo
Ocupao da rea
Mais pessoas
Moradia Cultura e Lazer
Estradas Atividades de lazer (futebol e vlei)
Viatura Aprender a lngua e as
msicas tradicionais
Artesanato
Alimentos e ambiente
Educao Frutos perto da aldeia
Professor Castanhas
Educao at o ensino Florestas
mdio na aldeia Organizao Caa e Pesca
Estudo Unio Agua natural
Livros Comunidade unida Terra
Escola maior e melhor Roa

Se ns conseguirmos se organizar para manter a cultura, ter sade e ter segurana, ento teremos alegria e tranquilidade.

O QUE NO PODE FALTAR NA VIDA DOS RIKBAKTSA | 65


A Comunidade Boa
O que os grupos apresentaram o Os pais de famlia tambm precisam Entendendo cada tema
que, para os Rikbaktsa da Escondido, no adquirir recursos da prpria rea
pode faltar para se ter uma comunidade para sustentar sua famlia Ns olhamos para cada um desse
boa. o que queremos para o futuro e para Temos que ter mais organizao e sete temas, pensamos e conversamos sobre
chegar l, precisamos de um plano. Primei- responsabilidade para conseguir como est a situao hoje, as coisas boas e
ro temos que entender como est hoje e dai a sustentabilidade. Muitas vezes os problemas; como gostaramos que fosse
traar o caminho, passo a passo, para chegar a gente se esbarra na falta de para a comunidade ficar melhor e o que po-
na comunidade boa de viver que queremos. estrutura e de capacitao continuada demos e devemos fazer para chegar nessa
de qualidade. Precisamos de comunidade boa.
responsabilidade e de se organizar
O que podemos fazer entre as 3 TI para poder ter uma
para ter e no perder renda o ano todo sem depender de
essas 'coisas que no podem fora. O forte seria a castanha e a
seringa, que consegue produzir sem
faltar na vida dos Rikbaktsa'? ter muito cuidado e preocupao.
Depois pode pensar outras
Tem que ter organizao e se coisas que do renda tambm
fortalecer, precisamos ter mais
unio. Trocar mais experincia com Para ter gerao de renda tem
as outras 2 terras. Aqui a gente de ter organizao, pensar em
v que estamos muito isolados. comercializar as castanhas no
Precisamos dar mais fora aqui. No coletivo, sem atravessadores. Para
s pelo mato mas tambm pelo rio, isso, tem que ter uma assessoria boa,
ver quais reas tem de ser vigiadas capacitao e muita responsabilidade
Tem que ter projetos, trabalhar Hoje no se faz nada sem
junto e fazer programao planejamento. Antigamente os
Um grande desafio fazer com que ancios faziam isso, e perdemos o
os jovens possam permanecer nas costume. Hoje os jovens querem
aldeias, com educao e tendo uma liberdade, mas no querem
renda. Para isso, precisa de muita responsabilidade. As facilidades
capacitao para eles viverem da que temos hoje infelizmente esto
prpria terra. Os jovens tambm atrapalhando ns, no sabemos
tem que fazer valer a oportunidade usar a facilidade e muitas vezes
quando aparecer, no jogar fora levamos pelo lado individual.

66 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


ORGANIZAO
Uma comunidade organizada quan- O plano facilita para o pessoal de fora ajudar. Temos dois tipos de organizao hoje;
do todo mundo fala a mesma lngua na hora a do branco e do prprio povo. Hoje a gen-
de se comunicar com a prefeitura e com ou- Futuramente importante ter asso- te est seguindo cada vez mais a organiza-
tras entidades que vem para comunidade, ciao, mas primeiro devemos se capacitar o do branco, que mais cara e que no
como a FUNAI. Se todo mundo fala a mesma em termos de gesto, pois o que acontece d tanto resultado. A organizao da prpria
coisa ento a comunidade forte e unida. muito que s o presidente da associao cultura d mais certo, a gente consegue or-
necessrio ter um plano de gesto da Ter- assume as coisas, enquanto a responsabili- ganizar uma festa sem gastar muito, a gente
ra Indgena para poder cobrar esses apoios. dade de todos. aproveita o que tem.

ORGANIZAO

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

A comunidade precisava se reunir


toda semana para ficar mais
Pouca conversa na comunidade unida e falar a mesma lngua, o
Falta planejar o uso da viatura que quer e o que no quer
Falta organizao para ter mais Ter mais informao sobre o que
participao nos eventos, na acontece em cada comunidade
Quando participamos de coisas
comunidade, e Associao, Precisa planejar e organizar o uso da
fora, repassamos depois para
nas trs Terras Indgenas viatura (uso, custo e manuteno)
o resto da comunidade
Temos pouca comunicao com Precisamos de capacitao para
ASIRIK e AIMURIK, por ficar longe gesto dos eventos e projetos
Falta participao/ Ter uma capacitao sobre formas
aproximao da FUNAI de se organizar, e pensar como se
organizar melhor (papeis das lideranas,
dos caciques, da associao)

A COMUNIDADE BOA | 67
EDUCAO

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa
Precisamos de mais um professor
Precisamos de algum para arrumar
o telhado e as paredes da escola
Precisamos de armrios para livros
Precisamos de uma lousa grande
Precisamos organizar a merenda
da escola. A prefeitura poderia
Tem s um professor (da 1 a 9 serie) comprar os alimentos da roa e frutas
A escola reconhecida e da comunidade para a merenda
A estrutura da escola est velha (envolver nutricionista da CASAI)
registrada desde 2014
No tem aula na lngua materna Precisamos ensinar a lngua
Carteiras novas e materiais todo ano
A merenda vem toda do mercado materna para as crianas e jovens.
Tem merenda
S tem at o ensino fundamental Envolvendo o municpio que pagaria
o ancio para ensinar a lngua
Conseguir computadores e ter
capacitao para usa-los
ACORDO: a comunidade tem que cobrar
a participao e respeito das crianas
na escola. Se as crianas vo sair da
aldeia tem que avisar a professora

68 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


COMUNICAO

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

Pedir a instalao de um
orelho/ telefone rural
Verificar a possibilidade de
uma antena de celular
Procurar parcerias com a
Temos um rdio para comunicar Tem problema para a bateria FUNAI, CASAI, Prefeitura para
com as outras aldeias do rdio segurar a carga
colocar internet na aldeia e ter
Tem um ponto onde paga celular Falta orelho e torre de celular
capacitao para usar e um local
Tem o aparelho do SIVAM (sistema de No tem internet
Ter mais informao sobre o que
monitoramento da Amazonia) na aldeia, Os aparelhos do SIVAM queimaram
acontece em cada comunidade
que tem telefone e internet via satlite no final do ano passado
Aumentar as trocas de
experincias entre as trs terras
indgenas da etnia Rikbaktsa
Procurar tcnico do SIVAM para
consertar os aparelhos

A COMUNIDADE BOA | 69
SADE

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

Temos gua encanada


Temos saneamento
A comunidade se organiza para
cuidar da limpeza e do saneamento
Temos uma agente de sade Seria bom que todo mundo conhecesse
Temos um dentista s uma vez por ano
Ter uma tcnica de enfermagem as plantas medicinais e os usos
Dependemos muito de remdios
aqui por 20 dias por ms (inclusive a agente de sade indgena,
da farmcia e usamos pouco
Temos um postinho de sade e a enfermeira da comunidade
as plantas medicinais
que ser reformado em breve respeitar esse conhecimento)
Temos um ambiente preservado
Ter um agente de saneamento daqui
Temos boa alimentao = boa sade
Equipe de sade (CASAI) vem todo ms

70 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


CULTURA E LAZER

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

Precisamos que todo mundo aprenda e fale


Muitos professores no a lngua materna -> todo mundo ajuda
sabem a lngua Precisamos investir mais nas casas tradicionais,
Pouco intercmbio com outras pois onde tem a cultura tradicional
aldeias da mesma etnia Precisamos ter mais comunicao na comunidade para
As crianas e jovens no conhecem ter mais participao nos servios comunitrios
Caar e pescar juntos (falam) a lngua materna A escola tem que incentivar essa participao
Futebol e vlei no Os jovens no fazem os artesanatos na comunidade e sobre a cultura Rikbaktsa
fim de tarde tradicionais (utenslios, peneira, Professor e pais tem que trabalhar juntos
Trabalho comunitrio flechas, panelas, xiri, flautas) para fazer o ensino da cultura. Ancio
Poucos conhecem as msicas participando na escola para ensinar
Mykyru (casa dos homens): pouca Precisamos conhecer as outras aldeias e
participao dos jovens e adultos ter mais contatos com os parentes
As mulheres no fazem Fazer a festa tradicional
artesanato juntas Escrever as histrias Rikbaktsa para ajudar a aprender
a lngua e a cultura (na comunidade e escola)

A COMUNIDADE BOA | 71
PROTEO

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

Precisamos de combustvel
planejado para fiscalizao e uma
programao para fiscalizao
Ter os equipamentos que precisa
A viatura est velha (placas, GPS, mquinas)
Formao de novos agentes ambientais Os agentes ambientais vem Precisa de uma viatura, ter
Reabertura do picado com sinalizao pouco para a TI Escondido plano de uso e manuteno
Participao no conselho A maior parte da rea no fiscalizada Precisamos manter a reabertura
municipal de meio ambiente No tem moradores no resto do picado da divisa
Continuao do programa da rea (novas famlias) Precisamos ter agentes ambientais
Florestabilidade (educao Manter a reabertura do picado capacitados que sejam da Escondido
para as crianas) No tem recursos (combustvel) Precisa de estrada para acesso as
para a fiscalizao outras aldeias e aos castanhais
Precisamos de rdio amador para
comunicao entre as aldeias
Precisamos de rdio porttil para
comunicao entre os agentes

72 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


ALIMENTOS E AMBIENTE

Ideias para melhorar


Est bom No est to bom
e deixar a comunidade boa

Tem roa (banana, milho, car, arroz) Tem gente que no faz roa e Queremos fazer uma roa comunitria
Todos participam do trabalho da roa depois pede, compra, pega; Ter uma mquina para beneficiar
Terra boa, produtiva Ferramentas e sementes no o arroz e milho da TI Escondido
Nas enchentes, tem peixes chegam no tempo certo (roa) (de tamanho ideal)
Tem muita fruta nativa e so de baixa qualidade Conhecer e ter mais variedades
longe e perto da aldeia Temos que levar o nosso arroz para das sementes tradicionais
Tem muito bichos para caa cidade para descascar e muitas vezes Ter mais organizao e plano
Temos nossas sementes tradicionais trocam ou misturam com outro para venda da castanha
para roa (menos feijo, fava) Tem muita castanha que cai e no Ter acesso para os castanhais
Tem muita castanha para alimentos tem coleta porque no tem acesso Ter um lugar pra guardar as ferramentas
e renda. No podemos reclamar da Tem pouco interesse para da comunidade, e organizao e
castanha, aqui no falta. A castanha coletar seringa regras de uso das ferramentas
praticamente nossa me Falta organizao para Procurar parcerias para
Tem muita Seringa comercializao de seringa trabalhar com seringa

A COMUNIDADE BOA | 73
PRIORIDADES
Depois, ns conversamos sobre todas
as ideias que foram dadas para melhorar e
deixar a comunidade boa e organizamos o
que a comunidade precisa fazer primeiro.
Colocamos em ordem essas ideias, isso
ajuda a colocar o plano em ao.

Ordem
para realizar Alimentos e
Cultura e Lazer Sade Proteo Comunicao Educao Organizao
as ideias Ambiente
do plano
Todos devem
conhecer as plantas
medicinais e os
usos (inclusive a
Precisamos de uma Instalar uma Ensinar a lngua
Fazer festa Fazer roa agente de sade Planejar e organizar
1 - Primeiro viatura e plano de antena para materna para
tradicional comunitria indgena, e a o uso da viatura
uso e manuteno celular na aldeia as crianas
enfermeira da
comunidade, usar
e respeitar esse
conhecimento)
Ter capacitao
Organizao para
Organizar a organizao e pensar
fiscalizao e
Escrever as merenda da escola; como organizar
equipamentos Procurar tcnicos
histrias Rikbaktsa melhor, os papeis das
Ter acesso para necessrios; do SIVAM para Reunir com a
2 - Segundo para ajudar a lideranas, dos caciques
os castanhais consertar os prefeitura para e da associao;
aprender a lngua Precisamos
aparelhos colocar os produtos
e a cultura de estrada de
das nossas roas na Ter mais informao
acesso para as
merenda escolar sobre o que acontece
novas aldeias
em cada comunidade

74 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


Ordem
para realizar Alimentos e
Cultura e Lazer Sade Proteo Comunicao Educao Organizao
as ideias Ambiente
do plano

Professor, pais e Manter picado Ter capacitao para


da divisa; Aumentar gesto de projetos
ancies tem que Ter mais Arrumar o
a troca de e eventos;
trabalhar juntos para organizao e Precisamos ter telhado e
3 - Terceiro experincia
fazer o ensino da plano para venda agentes ambientais as paredes A comunidade precisa se
entre as 3 TIs
cultura participando da castanha capacitados que sejam da escola reunir toda semana para
Rikbaktsa
na escola para ensinar da TI Escondido falar a mesma lngua

Precisamos ter mais Ter mquinas para


comunicao na beneficiamento
comunidade para ter de arroz, milho, Precisamos de
mais participao nos cana e castanha; armrios para
Procurar
servios comunitrios; Ter lugar e Precisamos de rdio parcerias para os livros;
4 - Quarto
A escola tem que regras para as porttil para os agentes colocar internet precisamos
incentivar essa ferramentes; na aldeia de uma lousa
participao na Conhecer e ter grande
comunidade e sobre mais variedades
a cultura Rikbaktsa de sementes

PRIORIDADES | 75
Ordem
para realizar Alimentos e
Cultura e Lazer Sade Proteo Comunicao Educao Organizao
as ideias Ambiente
do plano
Precisamos investir mais
nas casas tradicionais; Procurar
Pedir a Precisamos
Precisamos conhecer parcerias para Precisamos de
5 - Quinto instalao de de mais um
as outras aldeias e trabalhar com radio amador
um orelho professor
ter mais contatos a seringa
com os parentes
Conseguir
computadores
6 - Sexto e capacitao
para saber
us-los

Agora que j foram escolhidas quais aes daro incio ao plano, a comunidade se reunir com a ASIRIK e parceiros para definir para cada
uma dessas aes COMO fazer, QUEM sero os responsveis, QUANDO ser feito e como MONITORAR e ACOMPANHAR a execuo do Plano.

76 | PLANO DE GESTO TERRITORIAL DA TERRA INDGENA DO ESCONDIDO | RIKBAKTSA KATSA MAHUDIHUDIWA


PRIORIDADES | 77

Вам также может понравиться