Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
persona humana
2014
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
RICARDO P. PALACIO
2014
1
RICARDO P. PALACIO
Presidente:
Dr. D. Jos Mara de Miguel Gonzlez
Director:
Dr. D. Jess Garca Rojo
Censor:
Dr. D. Santiago del Cura Elena
Vocales:
Dr. D. Ildefonso Murillo Murillo
Dr. D. Demetrio Snchez Ramiro
2
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
ISBN 978-987-33-4707-8
3
RICARDO P. PALACIO
PRLOGO
4
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
5
RICARDO P. PALACIO
S IGLAS Y ABREVIATURAS
6
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Cor Corinthios
In Heb Toms de Aquino, Super Epistolam ad Hebraeos
In Ioan Toms de Aquino, Super Evangelium S. Ioannis
In I Sent Toms de Aquino, Scriptum super libros Sententiarum
(comentario de las Sentencias de Pedro Lombardo)
In Metaph Toms de Aquino, Sententia libri Metaphysicae
(comentario a la Metafsica de Aristteles)
a. Artculo
Ad Respuesta a objecin
ag. Argumento, objecin
c Corpus
Cap. Captulo
d. Distincin
lect. Lectio
lib. Liber
prol. Prologus
q. Quaestio
qla. Quaestiuncula
7
RICARDO P. PALACIO
8
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
9
RICARDO P. PALACIO
INTRODUCCIN
10
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1Segn santo Toms ratio partis contrariatur rationi personae (In III Sent d. 5, a.3, ad
2); tambin: Homo non ordinatur ad communitatem politicam secundum se totum et
11
RICARDO P. PALACIO
secundum omnia sua (STh I-II, 21, 4, ad 3). Ambos textos son citados en la encclica
Caritas in veritate.
2 Carta encclica de Benedicto XVI, del 29 de junio de 2009, Caritas in veritate,53.
3 Cf. Constitucin pastoral Gaudium et spes. Concilio Ecumnico Vaticano II.
todo lo expuesto es evidente que la ciudad es una institucin natural, y que el hombre
es un animal hecho por naturaleza para vivir en una ciudad ( )
(Aristteles, Poltica, E. Garca Fernndez P. Lpez Barja (eds.), Madrid 2005, Bk
1253a, 99). El fin de la institucin estatal no es la formacin de una super-estructura
aniquiladora de la individualidad sino el resguardo y garanta para que sus miembros
puedan alcanzar el debido fin conforme a su naturaleza, esto es, la prosecucin de la
virtud. Santo Toms, comentando el texto del Estagirita afirma que: Necesse est totum
esse prius parte, ordine scilicet natuare et perfectionis. Sed hoc intelligendum est de
12
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
parte materiae, non de parte speciei, ut ostenditur in septimo Metaphysicae (). Sed
singuli homines comparantur ad totam civitatem, sicut partes hominis ad hominem.
Quia sicut manus aut pes non potest esse sine homine, ita nec unus homo est per se
sibi sufficiens ad vivendem separatus a civitate () in omnibus hominibus est quidam
naturalis impetus ad communitatem civitatis sicut et ad virtutes. Sed tamen, sicut
virtutes acquiruntur per exercitum humanum, ut dicitur in secundo Ethicorum, ita
civitates sunt institutae humana industria (Sententia libri Politicorum, lect. I, nn.38-
40). Obsrvese que santo Toms reserva la categora de referencia de la parte al todo en
el orden material. Por eso sostiene que el orden de los hombres singulares se refiere
como las partes corporales del hombre al hombre como totalidad. Aristteles en el lib.
III, caps. 1-3 de la Poltica trata de la relacin entre las virtudes particulares y las
virtudes propias del ciudadano. Santo Toms, de acuerdo al texto citado, ubica la
relacin entre el hombre y la sociedad en un plano superior al concebido por
Aristteles.
5 La historia vivida por el hombre, especialmente en el siglo XX, ha llevado a la
13
RICARDO P. PALACIO
7 Ibid.,53.
8 De unione animae ad corpus apud antiquos duplex fuit opinio. Una quod anima
unitur corpori sicut ens completum enti completo, ut esset in corpore sicut nauta in
navi: unde, sicut dicit Gregorius Nyssenus, Plato posuit quod homo non est aliquid
constitutum ex corpore et anima, sed est anima corpore induta: et secundum hoc tota
personalitas hominis consisteret in anima, adeo quod anima separata posset dici homo
vere, ut dicit Hugo de s. Victore: et secundum hanc opinionem esset verum quod
Magister dicit, quod anima est persona quando est separata. Sed haec opinio non
potest stare: quia sic corpus animae accidentaliter adveniret: unde hoc nomen homo,
de cujus intellectu est anima et corpus, non significaret unum per se, sed per accidens;
et ita non esset in genere substantiae. Alia est opinio Aristotelis quam omnes moderni
sequuntur, quod anima unitur corpori sicut forma materiae: unde anima est pars
humanae naturae, et non natura quaedam per se: et quia ratio partis contrariatur
rationi personae, ut dictum est, ideo anima separata non potest dici persona: quia
quamvis separata non sit pars actu, tamen habet naturam ut sit pars (In III Sent. d.5,
q.3, a.2).
9 Concepcin asumida de Aristteles por santo Toms y que, de acuerdo a como se ver
en el transcurso de este trabajo, ser perfeccionada por el Anglico. Cf. Sententia super
De Anima, lib. II, lect. 1, nn.211-234.
10 CV, 53.
14
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
demeriti, inquantum ordinatur ad alterum. Sed non omnes actus humani ordinantur
ad Deum. Ergo non omnes actus boni vel mali habent rationem meriti vel demeriti apud
Deum (STh I-II, 21, 4, ag.3).
15
RICARDO P. PALACIO
corpus (STh I-II, 21, 4). La persona humana, a causa de tener a Dios
como su fin ltimo a quien se dirige libremente conforme a su
naturaleza espiritual, goza de un peculiar status ontolgico. Su
ordenacin al Creador es ontolgicamente necesaria a la vez que libre
en virtud de su autodominio, aspecto en donde radica el sentido del
mrito o demrito. Debido a su ser espiritual no puede ser reducida a
otros, como si ellos fuesen una totalidad que le reclamasen el ser del
que ella misma no es absolutamente duea, y menos lo es el todo. Este
es el sentido de la afirmacin de Benedicto XVI de que las relaciones
interpersonales que nacen conforme a la naturaleza, como es el caso de
la familia humana, o las relaciones que tienen a la gran familia eclesial
por sujeto, son relaciones profundamente humanas, porque
transparentan el ser mismo de la persona, abrindola a un horizonte de
auto-comprensin dialogal que le permite descubrirse y descubrirle al
otro la vocacin divina que lo constituye como persona.
14CV, 54.
15Ibid.,55. Cf. C. Arboleda Mora, Para una hermenutica de la Caritas in veritate,
Cuestiones teolgicas 36 (2009) 327-348.
16
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
17
RICARDO P. PALACIO
19 Nam et Pater pater est, et Filius filius est. Sed in his nominibus ac rebus nihil in se
novum, nihil diversum, nihilque peregrinum est. Tenet enim naturae veritas
proprietatem; ut quod ex Deo est, Deus sit, et nec deminutio sit nativitas, nec
diversitas: dum et Filius non in naturam externam ac dissimilem patri Deo subsistit,
nec Pater alienum quid sit a se nativitati Unigeniti acquirens, sed universa potius quae
sua sunt sine damno impertinentis indulsit (San Hilario de Poitiers, La Trinidad, ed.
bilinge a cargo de L. Ladaria, (B.A.C., 481) Madrid 1986, lib. VII, n.39, 352).
18
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
20 C. Fabro ha sido uno de los mayores defensores, dentro de los pensadores del siglo
XX, acerca de la doctrina de la distincin real entre la essentia y el actus essendi. La
cuestin ha sido diversamente interpretada de acuerdo a la comprensin que se tenga
de la nocin de esse por participacin. Oportunamente se har referencia a la cuestin
con mayor detenimiento. Cf. C. Fabro, Opere complete. La nozione metafsica di
participazione secondo San Tommaso dAquino, Segni 2005, vol. III; J. M. Barrio
Maestre, La distincin real entre esencia y acto de ser en Toms de Aquino, Folia
Humanstica 32 (1994) 321-331; Id. La nocin tomista de esse ut actus essentiae,
Ibid., 163-172.
21 Actus autem est duplex: primus, et secundus. Actus quidem primus est forma et
integritas rei; actus autem secundus est operatio (STh I, 48, 5).
19
RICARDO P. PALACIO
estudia la Trinidad inmanente. A partir de la mitad del libro VIII introduce la bsqueda
de la imagen de la Trinidad en el hombre. El punto a partir del cual ubica este tema es
el anlisis del conocimiento, la fe y la caridad: Quamobrem quoniam Trinitatis
aeternitatem, et aequalitatem et unitatem, quantum datur, intelligere cupimus, prius
autem quam intelligamus credere debemus, vigilandumque nobis est, ne ficta sit fides
nostra: eadem quippe Trinitate fruendum est, ut beate vivamus; si autem falsum de illa
crediderimus, inanis erit spes, et non casta charitas: quomodo igitur eam Trinitatem
quam non novimus, credendo diligimus? (De Trinitate, VIII, 5, 8). Una vez establecido el
camino, que luego reasumir san Anselmo con su credo ut intelligam, el doctor de
Hipona se pregunta por las analogas que se pueden establecer para un conocimiento
mejor de la Trinidad divina: An vero diligimus, non quod omnis trinitas, sed quod
Trinitas Deus? Hoc ergo diligimus in Trinitate, quod Deus est: sed Deum nullum alium
vidimus, aut novimus; quia unus est Deus, ille solus quem nondum vidimus, et
credendo diligimus. Sed ex qua rerum notarum similitudine vel comparatione
credamus, quo etiam nondum notum Deum diligamus, hoc quaeritur (Ibid.). Agustn
seala la primaca del amor, puesto que la base del credo ut intelligam es la caridad que
gua y anima a la fe, y despus establece una primera trinidad que encuentra en el acto
del amor: Ecce ego qui hoc quaero, cum aliquid amo tria sunt: ego, et quod amo, et
ipse amor (Ibid., IX, 2, 2). Esto le permite descubrir la primera imagen trinitaria en el
hombre: Sicut autem duo quaedam sunt, mens et amor eius, cum se amat; ita
quaedam duo sunt, mens et notitia eius, cum se novit. Igitur ipsa mens et amor et
notitia eius, tria quaedam sunt, et haec tria unum sunt; et cum perfecta sunt, aequalia
sunt (Ibid., 4, 4). San Agustn encuentra que la imagen que refleja mejor a la Trinidad
increada est en las tres facultades del alma: la memoria, la inteligencia y la voluntad.
Son tres facultades distintas pero a la vez mutuamente relacionadas y tambin en
unidad de esencia ya que son facultades de la misma alma: Haec igitur tria, memoria,
intelligentia, voluntas, quoniam non sunt tres vitae, sed una vita; nec tres mentes, sed
una mens: consquenter utique nec tres substantiae sunt, sed una substantia (Ibid., X,
11,18). De las dos imgenes mencionadas solo esta ltima puede considerarse la
realizacin consecuente de la expresin de Gn 1,26. Cf. L. Arias, O.S.A., Introduccin,
en: Obras de San Agustn, (B.A.C., 39) Madrid 1968, ed. bilinge a cargo de Id., vol. V,
3-109, en especial el cap. 5 dedicado a la Imagen de la Trinidad en el hombre, 51-93.
20
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
21
RICARDO P. PALACIO
22
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Dios, Uno y Trino: unidad viviente en la comunin del Padre, del Hijo y
del Espritu Santo.27
23
RICARDO P. PALACIO
Filosfico, 39/2 (2006) 371-399. E. Alarcn refiere que durante el siglo XX se han
acrecentado los estudios referentes a las investigaciones histricas sobre santo Toms
entre cuyos autores cita a Walz, Chenu, Weisheipl y Torrell. Respecto a la cronologa del
corpus tomstico refiere que el mtodo de estudio de las fuentes ha sido suficientemente
explorado y que, de alguna manera, por ese camino ya no es posible seguir avanzando.
A lo ms que se ha llegado es a la ubicacin cronlogica entre los trminos a quo y ante
quem de las obras. Por el contrario, el estudio estadstico de la evolucin del lxico
tomista, a travs de la utilizacin de la computacin y del Index Thomisticus, es el
camino futuro para lograr un conocimiento ms certero acerca de la cronologa de las
obras de santo Toms. Cf. R. Busa, S.J., Thesaurus. Vocum et ubicationum in Thomae
Aquinatis Textibus et Hypertextibus ex CD-Rom reperiendarum, Thomistica 1997; E.
Alarcn, Evolucin lxica y cronologa del corpus tomista, (dissertatio doctoralis:
Universidad de Navarra) Pamplona 1998; Id., El Proyecto Corpus Thomisticum:
descripcin y perspectivas, Anuario Filosfico 35/3 (2002) 791-801. Para la cronologa
de las obras de santo Toms, en este trabajo, se utilizarn las obras de: J. Weisheipl,
O.P., Toms de Aquino. Vida, obras y doctrina, Pamplona 1994; J-P. Torrell, Iniciacin a
Toms de Aquino: su persona y su obra, Pamplona 2002; I. T. Eschmann, O.P., A
catalogue of St. Thomas works: bibliographical notes, en E. Gilson, The Christian
philosophy of St. Thomas Aquinas, New York 1956, 381-439.
24
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
32 Hay que evitar a toda costa tomar la Summa en manera lineal y abstracta, y
quedarse en una lectura esttica y aislada de las distintas partes, es necesario en
cambio, permanecer siempre sensible a las relaciones incesantes y mltiples que se
establecen entre ellas (A. Patfoort, Tommaso dAquino. Introduzione a una teologa,
Gnova 1988, 55. Citado por A. Ramos, El mtodo teolgico de Toms de Aquino en el
tratado de la Trinidad, en: www.hottopos.com/videtur30/alejandro.htm).
33 En el desarrollo de la investigacin estudiaremos detalladamente esta definicin de
Boecio.
34 Ms adelante abordaremos sintticamente el pensamiento de tres autores que
comienzos del siglo XX con motivo de la renovacin de los estudios tomistas iniciados a
25
RICARDO P. PALACIO
partir de la encclica de Len XIII Aeterni Patris (1879), a la cual le siguieron: el Motu
proprio Doctoris Angelici (1914) de Po X; el Motu proprio Non multo post (1914) de
Benedicto XV; y la encclica Studiorum ducem (1923) de Pio XI. El Concilio Vaticano II se
refiere al estudio de las obras de santo Toms en el decreto Optatam totius, 16 y en la
declaracin Gravissimum educationis, 10. Uno de los mayores expositores de la doctrina
del actus essendi es C. Fabro a quien seguiremos, entre otros, en este trabajo. Este
autor afirma sobre el actus essendi lo siguiente: Le descrizioni tomiste dellatto di
essere hanno per un valore tutto particolare, per leccezionale importanza che dnno
allatto di essere nei confronti dellessenza, e che non potranno esser afferrate in tutta la
loro portata metafisica se non da chi ammette tutti gli sviluppi che quella nozione ha
provocati nella sintesi tomista. Lesse, come atto di essere, non soltanto il fatto di
esistere, o id per quod aliquid constituitur extra suas causas: ci piuttosto leffetto
esterno dellatto di essere, ma secondo S. Tommaso latto di essere di natura pi
profonda. Esso anzitutto ci per cui (quo) ogni formalit pu essere indicata come
reale, cio distinta, non solo nozionalmente, da ogni altra, ma separata realmente in
natura, latto dellessenza: Alio modo, osserva lAngelico, esse dicitur actus entis in
quantum est ens, idest quo aliquid denominatur ens actu in rerum natura; et sic esse
non attribuitur nisi rebus ipsis quae decem generibus continentur (Quodl IX, q.II, a.3).
E altrove precisando: Esse est actualitas omnis formae vel naturae, non enim bonitas
et humanitas significamus in actu, nisi prout significamus eam esse (STh I, 3, 4);
Omnis res est per hoc quod habet esse (SCG I, cap. 22; Quodl II, 3, ad 2). Lesse quindi
ci che vi di pi intimo in ogni cosa: Inter omnia, esse est illud quod immediatius et
intimius convenit rebus, ut dicitur in libro De Causis (Q. De Anima, a. 9). Esse est illud
quod est magis intimum cuilibet et profundius inest, cum sit formale respectu omnium
quae in re sunt (STh I, 8, 1). LEsse il complemento di ogni forma: Dico quod esse
substantiale rei non est accidens, sed actualitas cuiuslibet formae existentis, sive sine
materia sive cum materia. Et quia esse est complementum omnium, inde est quod
proprius effectus Dei est esse (Quodl XII, 5). la forma di tutte le forme, e latto di tutti
gli atti: Ipsum esse est complementum substantiae existentis, unumquodque enim
actu est per quod habet esse. (SCG II, cap. 53). ci che vi di pi formale: Illud
autem quod est maxime formale omnium, est ipsum esse (STh I, 7, 1). Nihil est
formalius aut simplicius quam esse (SCG I, cap. 23). Esse est magis intimum cuilibet
rei quam ea per quae esse determinatur unde et remanet illis remotis (In II Sent dist.1,
q.1, a.4; P. VI, 389 b; cfr. STh I, 105, 5) (C. Fabro, Opere Complete. La nozione
metafisica...,88).
26
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
36 FR, 66. Cf. A. Lobato, O.P., La Encclica Fides et Ratio y el futuro de la teologa,
Rivista Teologica di Lugano (1999/1) 115-137.
37 Juan Pablo II refiere la necesidad de la filosofa del ser para una adecuada realizacin
27
RICARDO P. PALACIO
razones que an no se han podido explicar suficientemente (K. Rahner, El Dios Trino
como principio y fundamento trascendente de la historia de la salvacin, en: J. Feiner
M. Lhrer (eds.), Mysterium salutis. Manual de teologa como historia de la salvacin,
Madrid 1977, 2 ed. vol. II, 274). Rahner plantea este problema en el cap. Problemas en
torno a la relacin entre los tratados De Deo uno y De Deo trino, 274-279. Rahner cita,
no obstante, la tesis de C. Strter, S.J., quien sostena una evolucin en el pensamiento
de Toms de manera que en la Summa el tratado sobre la essentia divina corresponde
a todo el misterio de la Trinidad como tal (Ibid., 275). Cf. C. Strter, S.J., Le point de
dpart du trait thomiste de la Trinit, Revue des Sciences Ecclsiastiques 14 (1962)
71-87; K. Kilby, Aquinas, the Trinity and the Limits of Understanding, International
Journal of Systematic Theology 7/4 (2005) 414-427. G. Emery responde a dicha
dicotoma en estos trminos: Debe observarse, ante todo, que santo Toms no anuncia
un tratado De Deo uno, y luego un tratado De Deo trino, sino una sola consideratio de
Deo que examina en primer lugar lo que corresponde a la esencia divina y, despus, lo
que respecta a la distincin de las personas. La formulacin sugiere claramente que se
trata de dos aspectos de una misma realidad (G. Emery, O.P., La teologa trinitaria de
santo Toms de Aquino, Salamanca 2008, 64).
39 Como seala S. Fuster la divisin del tratado sobre Dios considerado en su unidad y
28
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Cristo revel que el Dios uno tiene tres Personas. La nica esencia divina
existe en forma de triple personalidad. Para entender la triple
personalidad divina, es importante no entender la unidad de la esencia
de Dios y la trinidad de las personas divinas como dos estratos de Dios
separados entre s, aunque estrechamente yuxtapuestos, pero,
justamente por ello, paralelos o coordinados. El Dios uno es tripersonal y
la Trinidad es un solo Dios. Unidad y Trinidad se compenetran de la
forma ms ntima posible.40
sino un ser de naturaleza personal. Y ms an, que en tal naturaleza divina son Tres
las realidades personales. A este Misterio aplica su razn teolgica (A. Aranda Lomea,
Santo Toms, telogo trinitario, Scripta Theologica (1974/6) 273-297, aqu p. 281).
40 M. Schmaus, Teologa dogmtica. La Trinidad de Dios, Madrid 1963, vol. I, 205.
41 Consideratio autem de Deo tripartita erit. Primo namque considerabimus ea quae ad
29
RICARDO P. PALACIO
43 Deus, cuius essentia est esse. He aqu el secreto de Toms de Aquino. l no concibe
la ousa divina como una forma que limite una materia o como una esencia que limite el
existir, sino como ese existir puro e infinito, don y amor para todos los que de l
participan (J. M. Rovira Belloso, Naturaleza, en: en: X. Pikaza N. Silanes (dirs.),
Diccionario Teolgico, 961). Cf. De ente et essentia, cap. 4. Tambin S. Fuster Perell
expresa, respecto a la organizacin del tratado sobre la unidad de la Trinidad en la STh,
lo siguiente: Ahora bien, sera un error pensar que divide el tema de Dios en dos
tratados como si se dieran dos objetos distintos. Lo que hace es contemplar el mismo v
nico objeto de estudio desde dos ngulos de visin diferentes. No se plantean dos
conceptos de Dios -de los cuales uno sera filosfico y otro teolgico-, sino un anlisis
del nico Dios-de-la-fe, si bien enfocado a travs de dos lentes. Porque el Dios en quien
se cree -que es Padre, Hijo y Espritu- es tambin creador y providente y todopoderoso.
Al bucear en su misterio, la razn descubre cierto nmero de verdades que, siendo
propuestas por la fe, resultan, a la vez asequibles filosficamente. No hay, pues, un
tratado filosfico. Se trata de estudiar el misterio de Dios que, guiados por la fe,
sabemos ser Uno-y-Trino. Al conocimiento de la unidad divina, el creyente puede llegar
tambin rastreando las huellas y vestigios del Creador. Pero alcanzar la tri-personalidad
divina es algo que trasciende por completo la capacidad natural de la mente. Siendo
as, el orden lgico aconseja comenzar por el estudio de Dios-uno, donde concurren
revelacin y razn, para remontarse luego a la contemplacin del misterio escondido,
ante el cual la razn enmudece. As, pues, la enseanza de Dios-uno viene a ser como
un prembulo al Dios-trino (STh I, 2, 2, ad 1; I, 39, 7) y en la estructura mental del
Santo no es una Teodicea sino una funcin sapiencial de la Teologa (STh I, 1, 6) (S.
Fuster Perell, O.P., La naturaleza divina, en: Suma de Teologa, Madrid 2001, 4 ed.
vol. I, 101-102).
44 Cf. M. Gonzlez, El estado de situacin de los estudios trinitarios en el umbral del
30
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
misterio trinitario a partir de las divinas personas, como la tradicin griega; o, por el
contrario, de la esencia divina, como la tradicin latina, responde as: Para Lafont esto
no es posible sino aceptando la paradjica ley de reduplicacin del lenguaje (Peut-on
connatre Dieu en Jsus-Christ?, 115.126-139. 160-161.200 ss.), segn la cual es
imposible decir el misterio trinitario con una sola formulacin y acercamiento, sino que
es necesario recurrir a una alternancia constante entre el registro econmico y el
inmanente. Una sistemtica trinitaria que decida partir de las personas divinas deber,
en otro momento, invertir la perspectiva y partir de la esencia divina y viceversa (). En
el conocimiento de la Trinidad una y la unidad trina (san Agustn, Confesiones VII, 12)
no es posible quedarse unilateralmente en uno de los polos (R. Ferrara, El misterio de
Dios. Correspondencias y paradojas, Salamanca 2005, 464).
47 G. Emery, La teologa Trinitaria, 59.
48 Emery sostiene que la teologa trinitaria del Comentario a las Sentencias de Pedro
Lombardo est construida sobre las procesiones ms que sobre las relaciones. Adems
la processio constituye tambin la base para la comprensin de la procesin de la
creacin. En segundo lugar, respetando el orden de la cronologa, se encuentra Suma
contra los Gentiles. All, el Anglico, sigue un orden ms cercano al de la Summa
Theologiae ya que expone primero aquello que sobre Dios se puede alcanzar por la luz
natural de la razn (libros I, II y III), para luego, en el lib. IV, abordar el tratado
trinitario juntamente con la cristologa y la escatologa. Esta ordenacin no obedece a
31
RICARDO P. PALACIO
una diferenciacin nacida desde la misma concepcin de Dios sino debido a la ndole
propia del conocimiento humano que conoce, necesariamente, a travs de la
composicin y divisin. En el Compendium Theologiae el lib. I tiene una primera parte
en donde estudia la divinidad en cuanto a su unidad y Trinidad. Esto se lleva a cabo a
travs de tres tratados: 1. La unidad de la esencia divina, 2. La Trinidad de personas, 3.
Las obras de Dios (creacin y gobierno del mundo). En la segunda parte trata sobre la
humanidad de Cristo. En el De Potentia se destaca el estudio de las nociones de
processio, relatio y persona. Este profundo anlisis ser el antecedente inmediato al
desarrollo de la STh. Cf. G. Emery, La teologa Trinitaria, 59-79, que corresponde al
cap. denominado Estructura del tratado de Dios Trinidad.
49 G. Emery, O.P., Trinity in Aquinas, Naples 2006, 2 ed., 272. En el cap. VII que lleva
por ttulo Biblical exegesis and the speculative doctrine of the Trinity in St. Thomas
Aquinass commentary on St. John, Emery efecta un anlisis global de la teologa
trinitaria del Anglico en Super Evangelium S. Ioannis. An cuando hay temas que no
son objeto de especial anlisis en el comentario, como el trmino persona, el cual s es
minuciosamente estudiado tanto en el De Potentia como en la STh, no obstante la
teologa Trinitaria del Super Ioannis permite observar: as regards the essential
elements of Trinitarian theology, the commentary on St. John shows in a brilliant way
that St. Thomas does not separate biblical Trinitarian theology and speculative
Trinitarian theology: it is the same theology, that is to say the same teaching of Holy
Scripture reflected on and expounded, which one can find in the biblical commentary
and in the theological synthesis of the Summa (G. Emery, O.P., Trinity in Aquinas,
284-285).
50 Mediante lapprofondimento della categora di relazione resulta pi semplice seguire
gli esiti speculativi del Tommaso maturo e cogliere la implicazioni che determinano in
modo nuovo anche lanalogia della processioni con le quali apre la tratazione della
Summa (F. Franco, La comunione delle persone nella riflessione Trinitaria della
Summa Theologiae, Ricerche Teologiche 8 (1997) 271-301, aqu p. 272).
51 El punto central del sistema tomista es la idea de Dios. El conocimiento de un Dios
32
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
participacin del ente creado del Ipsum esse increado52. A su vez, tal
participacin se realiza de acuerdo a las procesiones trinitarias lo cual
permite comprender que Toms no concibe ningn emanacionismo
plotiniano a partir del Uno53. En la persona humana se revela, como en
ninguna otra criatura, de qu manera tal participacin se efecta
anlogamente con las relaciones subsistentes que son las divinas
personas.
Deo secundum suum esse (). Sed tamen divinae Personae secundum rationem suae
processionis habent causalitatem respectu creationis rerum (STh I, 45, 6).
54 La composicin de la Summa Theologiae en tres partes es la siguiente: la primera
parte considera a Dios y las criaturas en cuanto hechas por Dios. La segunda parte
trata del regreso del hombre a Dios, su ltimo fin y beatitud. Este regreso se realiza por
los actos que cumple el hombre a la luz de la fe y con la ayuda de la gracia. La tercera
parte es la exposicin del camino particular por el que la humanidad culpable debe
alcanzar a Dios, a saber, pasando por Cristo. Este esquema es sencillo, y ha sido
interpretado por M.-D. Chenu como anlogo al exitus y al reditus del neoplatonismo.
Pero A. Hayen objet que el esquema base de la Suma teolgica es ms bien bblico que
neoplatnico. La Biblia nos propone las materias en este orden: Dios, la creacin, el
hombre que, a pesar de todos los privilegios recibidos, incurre en el pecado y encuentra
33
RICARDO P. PALACIO
creaturarum a Deo (cf. q.2 introd.). Erit autem haec consideratio tripartita, ut primo
consideretur de productione creaturarum; secundo, de earum distinctione (q.47); tertio,
de conservatione et gubernatione (q.103). Circa primum tria sunt consideranda, primo
quidem, quae sit prima causa entium; secundo, de modo procedendi creaturarum a
prima causa (q.45); tertio vero, de principio durationis rerum (q.46) (STh I, 44, prol.).
34
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
56 Cf. G. Emery, Trinity, Church, and the human person. Thomistic essays, Naples 2007,
115-153.
57 El prof. E. Forment Giralt dedica su obra Ser y Persona a demostrar, siguiendo a J.
35
RICARDO P. PALACIO
siendo la persona un cierto ente sustancial, su constitutivo formal ser tambin su esse
propio. De manera que la esencia sustancial individual es el constitutivo material de la
persona, y su esse el constitutivo formal, y ambos forman el constitutivo total de la
persona. Igualmente, como el supuesto es tambin un ente sustancial, el constitutivo
formal del supuesto ser, como el de la persona, el esse propio (E. Forment Giralt, Ser
y Persona, Barcelona 1983, 2 ed., 49-50).
58 Estos conceptos suponen el principio teolgico-trinitario enunciado por el Concilio IV
una essentia, una natura, una divinitas, una immensitas una aeternitas, omniaque
sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio (DH, 1330).
61 G. Chesterton en su obra denominada, simplemente, Santo Toms de Aquino, refiere
que, de habrsele tenido que asignar a santo Toms un nombre de manera semejante al
que adoptaban los religiosos al hacer su profesin solemne, a l podra caberle el de
Toms del Creador. La razn que esgrime es que hay una postura positiva de su
mente llena y embebida como de una luz solar con el calor que emana de las maravillas
del mundo creado. Para Chesterton santo Toms es el mstico capaz de profundizar
tanto en la realidad creada que llega a descubrir las huellas misteriosas del Creador en
36
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
37
RICARDO P. PALACIO
Del texto del P. Elders podemos concluir que, para santo Toms,
la creacin del hombre ad imaginem Trinitatis no es algo
inmediatamente discernible ya que, de lo contrario, el conocimiento de
la Trinidad sera accesible a la sola luz natural de la razn. En segundo
lugar, si el hombre ha sido creado ad imaginem no constituye esto el
ser solo ad imaginem Filii, imagen perfecta del Padre, sino ad imaginem
totius Trinitatis. Detengmonos, en consonancia con el P. Elders, en
este punto. Continuando con el estudio de la STh I, 93, 6 explica que:
64 L. Elders, Conversaciones teolgicas con Santo Toms de Aquino, San Rafael 2008,
226-227.
65 L. Elders, Conversaciones teolgicas, 228. El P. Elders se refiere al siguiente texto
38
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
66 Distinctio divinarum personarum non est nisi secundum originem, vel potius
secundum relationes originis. Non autem est idem modus originis in omnibus, sed
modus originis uniuscuiusque est secundum convenientiam suae naturae, aliter enim
producuntur animata, aliter inanimata; aliter animalia, atque aliter plantae. Unde
manifestum est quod distinctio divinarum personarum est secundum quod divinae
naturae convenit. Unde esse ad imaginem Dei secundum imitationem divinae naturae,
non excludit hoc quod est esse ad imaginem Dei secundum repraesentationem trium
personarum; sed magis unum ad alterum sequitur. Sic igitur dicendum est in homine
esse imaginem Dei et quantum ad naturam divinam, et quantum ad Trinitatem
personarum, nam et in ipso Deo in tribus personis una existit natura ( STh I, 93, 5,
cursiva nuestra).
39
RICARDO P. PALACIO
fines y de las leyes, que est tras y sobre el mundo de las apariencias. Es
la conviccin de la realidad y de la cognoscibilidad de un orden
suprasensible, la decidida adhesin a la posibilidad y realidad de la
metafsica. La segunda conviccin en que se apoya el sistema tomista es
la de que por encima y ms all del horizonte de lo suprasensible, de lo
metafsico abierto al pensamiento natural, se extiende todava el
horizonte de los misterios cristianos revelados por Dios, que ya desde
aqu abajo se abre al espritu humano iluminado por la luz de la fe. 67
Santo Toms es muy cuidadoso en discernir la diferencia entre el
mbito filosfico del teolgico. No obstante, el primero, como expresin
del orden creado, se ubica en perfecta armona, inter-relacional y de
subordinacin a la vez, por el cual el pensamiento, como apertura al
esse, presta el servicio a la verdad revelada68. En esta investigacin
40
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
earlier claim that we should not study Aquinas philosophy as a pure philosophy but as
a Christian Philosophy, and thereby take into account certain positive influences that it
received from Thomass religious faith. In later writings Gilson emphasized the point
that Tomass original philosophical thought is contained in his theological writings, not
in his philosophical opuscula and commentaries. Because it is found in theological
writings, it has been transformed into theology and falls under the formal object of
theology, and should not attempt to extract it from its theological home so as to present
it as a pure philosophy. By doing this we will thereby gain knowledge of all the
philosophy his theology contains (J. Wippel, The metaphysical thought of Thomas
Aquinas. From finite being to Increated Being, New York 2000, XVII). Ms all de estas
divergencias, no obstante, creemos que en lo concerniente a la elaboracin del Ipsum
esse subsistens o el actus essendi de la criatura como participacin del Acto puro de
ser son hallazgos que Toms bebi de la fuente bblica. Cf. O. Derisi, El fundamento de
la metafsica tomista: el esse e intelligere divino, fundamento y causa de todo ser y
entender participados, Sapientia 35 (1980) 9-26; Id., La existencia o esse
imparticipado divino, causa de todo ser participado, Sapientia 31 (1976) 10-120.
69 Para santo Toms lo propio de los diversos objetos materiales que puede abarcar la
teologa es su vinculacin final con Dios, aspecto que constituye el objeto formal de esta
ciencia: sacra doctrina non determinat de Deo et de creaturis ex aequo: sed de Deo
principaliter, et de creaturis secundum quod referuntur ad Deum, ut ad principium vel
finem (STh I, 1, 3, ad 1).
70 K. Hemmerle, Tras las huellas de Dios. Ontologa trinitaria y unidad relacional. Y, Lo
41
RICARDO P. PALACIO
concrecin y plenitud ltima del esse, de manera que en esta referencia todo problema
puede tener su sentido definitivo y el propio locus theoreticus (C. Fabro, Santo Toms
frente al desafo del pensamiento moderno, en: C. Fabro - F. Ocariz - C. Vansteenkiste
- A. Livi (eds.), Las razones del tomismo, Pamplona 1980, 42). Respecto a la relacin
entre el pensamiento de Hemmerle y von Balthasar, cf. M. Schulz, La cuestin del ser y
la Trinidad, Teologa y Vida, 50 (2009) 165-184.
72 Cf. B. Forte, Prospettive di ontologa trinitaria, PATH 5 (2006) 485-499; P. Coda,
42
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
La palabra de Dios es por s misma poder para hacer que lo que es otra
cosa, sea. Sin embargo, cuando esta palabra entra bajo las condiciones
de lo que es otra cosa, cuando se enajena a s misma en la palabra
humana, entonces adquiere la fisonoma de la impotencia: llega a poder
entenderse errneamente y a poder ser objeto de abuso. Pero en dicha
impotencia esa palabra adquiere algo aadido: se convierte en realidad
en el medium de lo que es otro, ms an, llega a ser realidad de lo que es
su otro. Precisamente en este proceso, que significa a la vez enajenacin
y elevacin, acontece la revelacin. 75
74 Ibid., 28.
75 Ibid., 31.
76 Ibid., 33.
43
RICARDO P. PALACIO
77 Ibid., 33.
78 Hemmerle distingue un doble a priori metodolgico de la relacin palabra humana-
palabra divina: En la revelacin y en la teologa reina un doble a priori: el a priori de lo
divino para lo humano y el a priori de lo humano para lo divino. Pero tambin este
ltimo a priori es un a priori divino, un a priori de lo alto; pues tiene la razn de su
posibilidad en la condescendencia, en la libertad incomprensible del Dios que se revela
y concede graciosamente. Precisamente esa posibilidad queda atestiguada en la
necesidad de un enfoque tambin antropolgico de la revelacin y de la teologa, que
supera el enfoque meramente antropolgico de ambas (Ibid., 32).
79 Al respecto tambin se han realizado investigaciones, dentro del pensamiento
tomista, indagando sobre la relacin entre el amor y el ser. Cf. J. R. Mendez, El amor
fundamento de la participacin metafsica. Hermenutica de la Summa contra gentiles,
Buenos Aires 1990.
44
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
45
RICARDO P. PALACIO
forma tal que lo propio de cada uno se entiende y existe desde lo comn
y en vinculacin con el todo:
46
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
47
RICARDO P. PALACIO
fuera de s a travs del acto expresivo del verbo. Ahora bien, el salir
fuera de s es la perfeccin del ser, por lo cual se constata que, en su
transcurrir, el amor torna al ser perfeccionndolo. Hemmerle concibe
as una oposicin entre el pensamiento relacional (primaca del verbo) y
la doctrina de la sustancia (primaca del sustantivo).89
Hemmerle concibe el darse como el puro comienzo de los dos
momentos que conjugan y armonizan a los polos de la analogia entis
con la libertad y la necesidad90. Hemmerle indaga las huellas de la
Trinidad en la creacin. Para ello formula dos caractersticas de la
Trinidad: la libertad y la necesidad. Vistas desde cierta perspectiva
pareceran excluirse. No obstante, Hemmerle considera que existe una
mutua inter-relacin entre ellas a partir del concepto del darse como
comienzo absoluto:
48
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
93 Ibid., 74-75.
94 Ibid., 74.
49
RICARDO P. PALACIO
50
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
principios por ella misma, no obstante los recibe de una ciencia superior anlogamente
a otras ciencias: Et hoc modo sacra doctrina est scientia: quia procedit ex principiis
notis lumine superioris scientiae, quae scilicet est scientia Dei et beatorum. Unde sicut
msica credit principia tradita sibi an arithmetico, ita doctrina sacra credit principia
revelata sibi a Deo (STh I, 1, 2).
97 Est enim unitas potentiae et habitus consideranda secundum obiectum, non quidem
revelata, secundum dictum est (a.1 ad 2), omnia quaecumque sunt divinitus revelabilia,
communicant in una ratione formali obiecti huius scientae. Et ideo comprehenduntur
sub sacra doctrina sicut sub scientia una (STh I, 1, 3).
99 La objecin que plantea santo Toms dice as: De acuerdo a Aristteles (cf. Post
Analit. cap. 27, 257 (42), S.Tho. lect. 41, 362) la unidad de la ciencia se deriva de la
unidad del gnero de su sujeto. Como Dios y las criaturas corresponden a diversos
gneros, luego la teologa no es una sola ciencia (STh I, 1, 3, ag.1). En la respuesta
expresa que la unidad de la teologa est dada conforme al principio quo bajo el que se
estudian las cosas. En el comentario mencionado de Aristteles, santo Toms dice que:
scientia dicitur una, ex hoc quod est unius generis subiecti. Cuis ratio est, quia
processus scientiae cuiuslibet est quasi qudam motus rationis. Cuiuslibet autem
motus unitas ex termino principaliter consideratur, ut patet in V Physicorum, et ideo
oportet quod unitas scientiae consideretur ex fine sive ex termino scientiae (In Post
Analit. lib. I, lect. 41, 362, 7). Como vemos la unidad le concierne a la teologa de
acuerdo a su fin o trmino, es decir, Dios.
100 secundum quod referuntur ad Deum, ut ad principium vel finem (STh I, 1, 3, ad
1).
51
RICARDO P. PALACIO
communiter cadunt sub una potentia vel habitu superiori: quia superior potentia vel
habitus respicit obiectum sub universaliori ratione formali (STh I, 3, 1, ad 2).
103 Et ideo aliter dicendum est quod, sicut homo cognoscit diversis viribus cognitivis
O.P., en: Suma de Teologa, Madrid 2001, 4 ed., vol. I, nota k, 88. El autor explica que
la diferencia entre revelado y revelable es que el segundo agrega al primero una
condicin de necesidad, es decir, que si no fuese revelado no habra posibilidad de ser
conocido. Con el trmino revelado, por el contrario, no es excluyente para su
conocimiento el que no sea revelado, es decir, que tambin puede ser conocido por la
luz natural de la razn.
105 ut sic sacra doctrina sit velut quaedam impressio divinae scientiae, quae est una
52
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
causae primae in sapientia sua creantis et reparantis et glorificantis sua causata (B.
Alberti Magni, Summa Theologiae, pars prima, en: Opera omnia, cura ac labore Steph.
Caes. Aug. Borgnet, Parisiis 1895, vol. XXXI, prol., 2).
106 C. Vansteenkiste entiende que la relacin entre la filosofa y la teologa, en santo
antes de dejar Pars durante su primera regencia en la Universidad (1259). Es una obra
inconclusa que llega hasta el cap. II de la obra de Boecio (el comentario de Toms
finaliza en la lect. II, q. 2 a.4). Weisheipl refiere que la ubicacin cronolgica se debe,
sobre todo, a J-D. Chenu que descubri que Annibaldo de Annibaldi utiliz este
trabajo en su breve comentario sobre las Sentencias, que l ense con el maestro
Toms, es decir, bajo su direccin. Annibaldo ley las Sentencias probablemente en
1258-1260, y termin de escribir su comentario poco despus. Eschmann y Chenu
fechan este comenario de Annibaldo en 1260-1261. Por lo tanto, la exposicin de Toms
del De Trinitate de Boecio estaba terminada para 1258 o en 1260 como muy tarde (J.
Weisheipl, O.P., Toms de Aquino, 171).
108 Ratio scientiae consistat in hoc quod ex aliquibus notis alia necessario
concludantur, hoc autem de divinis contingat, constat quod de divinis potest esse
scientia. Sed divinorum notitia dupliciter potest aestimari (In Boetii De Trinitate, Proem.
q. II, a.2).
109 Uno modo ex parte nostra, et sic nobis cognoscibilia non sunt nisi per res creatas,
quarum cognitionem a sensu accipimus. Alio modo ex natura ipsorum, et sic ipsa sunt
ex seipsis maxime cognoscibilia, et quamvis secundum modum suum non
53
RICARDO P. PALACIO
santo Toms entiende que la ciencia tiene dos principios. Uno, el que
nace de la capacidad humana de conocimiento a travs de los sentidos,
y que llega al conocimiento de lo divino por modo inductivo o tambin
resolutivo. Este conocimiento corresponde a la filosofa primera,
teologa natural o metafsica110. El segundo conocimiento es el
especfico de la teologa revelada y es segn el modo de las mismas
cosas divinas, como las mismas cosas divinas por s mismas se captan;
lo cual para nosotros, perfectamente, es imposible en el estado de
camino111. El conocimiento de la realidad divina, en s mismo, no es
alcanzable a partir del modo natural del conocer, tal como ocurra con
la filosofa primera. Por ello santo Toms considera que a esta ciencia
nicamente puede llegarse por participacin con la ciencia divina a
travs de la fe:
capiantur, quae quidem perfecte in statu viae nobis est impossibilis (In Boetii De
Trinitate, Proem. q. II, a.2).
112 sed fit nobis in statu viae quaedam illius cognitionis participatio et assimilatio ad
cognitionem divinam, in quantum per fidem nobis infusam inhaeremus ipsi primae
veritati propter se ipsam. Et sicut Deus ex hoc, quod cognoscit se, cognoscit alia modo
suo, id est simplici intuitu, non discurrendo, ita nos ex his, quae per fidem capimus
primae veritati adhaerendo, venimus in cognitionem aliorum secundum modum
nostrum discurrendo de principiis ad conclusiones, ut sic ipsa, quae fide tenemus, sint
nobis quasi principia in hac scientia et alia sint quasi conclusiones. Ex quo patet quod
haec scientia est altior illa scientia divina, quam philosophi tradiderunt, cum ex
altioribus procedat principiis (Ibid.). La fe, () tiene, dentro de su condicin terrena,
un contenido representativo que le es inmanente; se enuncia en un conjunto de
proposiciones predicativas, de frmulas dogmticas, que la Iglesia, maestra terrena y
pedagoga de esta revelacin, proclama y define. Estas frmulas no son el objeto
terminal de la fe; pero la intencin de la fe anima estas frmulas, y, a travs de ellas,
54
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
abre el alma a Dios. As, pues, es una luz, homognea con la realidad divina (M. R.
Chenu, O.P., Es ciencia la teologa?, Andorra 1959, 37).
113 San Tommaso distingue due procedimenti raziocinativi: quello risolutivo e quello
perficiunt; unde et lumen fidei, quod nobis gratis infunditur, non destruit lumen
naturalis rationis divinitus nobis inditum (Ibid.).
55
RICARDO P. PALACIO
117 in imperfectis inveniatur aliqua imitatio perfectorum, in ipsis, quae per naturalem
rationem cognoscuntur, sunt quaedam similitudines eorum quae per fidem sunt
tradita (Ibid.).
118 Ibid.
119 praecedentes Patres fuerunt instructi in communi de omnipotentia unius Dei, sed
Moyses postea plenius fuit instructus de simplicitate divinae essentiae, cum dictum est
ei, Ex 3,14 Ego sum qui sum (STh II-II, 174, 6).
120 Postmodum vero, tempore gratiae, ab ipso filio Dei revelatum est mysterium
Trinitatis, secundum illud Mat 28,19, euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos in
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti (Ibid.).
56
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
121 No obstante, la aclaracin realizada por santo Toms acerca de la revelacin de las
verdades que pueden alcanzarse por la luz natural de la razn: Necessarium fuit ad
humanam salutem, esse doctrinam quandam secundum revelationem divinam, praeter
philosophicas disciplinas, quae ratione humana investigantur. Primo quidem, quia
homo ordinatur ad Deum sicut ad quendam finem qui comprehensionem rationis
exceditAd ea etiam quae de Deo ratione humana investigari possunt, necessarium
fuit hominem instrui revelatione divina. Quia veritas de Deo, per rationem investigata, a
paucis, et per longum tempus, et cum admixtione multorum errorum, homini
proveniret, a cuius tamen veritatis cognitione dependet tota hominis salus, quae in Deo
est. Ut igitur salus hominibus et convenientius et certius proveniat, necessarium fuit
quod de divinis per divinam revelationem instruantur. Necessarium igitur fuit, praeter
philosophicas disciplinas, quae per rationem investigantur, sacram doctrinam per
revelationem haberi (STh I, 1, 1).
122 nomen significatur a Iudaeis per hoc nomen Adonai, propter venerationem illius
57
RICARDO P. PALACIO
agentis non secundum eandem rationem, sed deficienter (STh I, 13, 5).
127 Quia secundum hoc, ex creaturis nihil posset cognosci de Deo, nec demonstrari
(Ibid.).
58
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
llevan a santo Toms a excluir dichos trminos y afirmar que solo los
trminos anlogos pueden emplearse en filosofa y teologa128. Ahora
bien, el Anglico distingue dos clases de analoga. La primera,
corresponde a la proporcin existente entre muchas cosas y una (multa
habent proportionem ad unum), siendo diferentes la relacin que tienen
aqullas con sta. Esta analoga recibe el nombre de analoga de
proporcin externa y se define de la siguiente manera:
Pues no podemos nombrar a Dios sino a partir de las criaturas, como fue
dicho (a.1). Y as, todo lo que se dice de Dios y de las criaturas, se dice
segn que existe algn orden de las criaturas a Dios, como al principio y
causa, en la cual preexisten excelentemente todas las perfecciones de las
cosas.131
128 E. Gilson afirma que lo que santo Toms exige a la nocin de analoga es que
permita al metafsico, o al telogo que utiliza la metafsica, hablar de Dios sin caer
continuamente en el puro equvoco, y, en consecuencia, en el sofisma (Id., El Tomismo.
Introduccin a la filosofa de Santo Toms de Aquino, Pamplona 2002, 4 ed., 129). Para
Gilson la doctrina sobre la analoga ha sido objeto de tan variadas interpretaciones en
el campo tomista a causa de no haber visto con la suficiente claridad que su mbito
especfico no es el del concepto quiditativo sino el del juicio. l define a la analoga
como una relacin de proporcin: Para evitar el equvoco puro se precisa, pues,
apoyarse en la relacin que religa todo efecto a su causa, el nico nexo que permite
ascender, sin error posible, de la criatura al Creador. Esta relacin es lo que santo
Toms denomina analoga, es decir, proporcin (Ibid., 129).
129 Nellanaloga multorum ad unum ci sono cose completamente diverse e non hanno
nulla in comune tranne una relazione a un'origine o a una causa, oppure il fatto di
riferirsi allo stesso soggetto. I contenuti nozionali del termine analogo appartengono
solo a ci che il punto di riferimento, ma sono del tutto estrinseci rispetto agli altri
analogati, sebbene il fatto di riferirsi sia sempre presente (B. Mondin, La Metafisica,
407).
130 E. Gilson, El Tomismo, 129.
131 Non enim possumus nominare Deum nisi ex creaturis, ut supra (a.1) dictum est. Et
sic, quidquid dicitur de Deo et creaturis, dicitur secundum quod est aliquis ordo
59
RICARDO P. PALACIO
secundum eandem rationem generis et speciei: sed secundum analogiam tantum; prout
scilicet Deus est ens per essentiam, et alia per participationem (STh I, 4, 3, ad 3). Cf.
C. Fabro, Opere Complete. La nozione metafsica di partecipazione secondo S. Tommaso
dAquino, Segni 2005, vol. 3, 83-118.
134 La analoga no es otra cosa ms que el estatuto del lenguaje del ser, cuando se
considera a este ltimo como acto del ente, a la vez adecuado al ente y desbordndolo
por todas partes. La palabra ser (y con ella la palabra ente) dice a la vez propiedad y
diversidad por un lado, generalidad y unidad por otro. Por eso resulta tan delicado su
manejo; su sentido inmediato brota de la evidencia del ente, pero apunta tambin en
direccin hacia todo lo que tiene o puede tener nombre de ser o ente, de manera que no
es tan evidente que el ente sobre el cual y en el cual se capta el ser sea el que verifica
ms la realidad de esa palabra (G. Lafont, Dieu, le temps et ltre, Paris 1986, trad.
espaola A. Ortz Garca, Id. Dios, el tiempo y el ser, Salamanca 1991, 313).
60
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
61
RICARDO P. PALACIO
Communio dedic al tema. Primero el artculo de: W. Norris Clarke, Person, Being and
St. Thomas. The perfection of being -and therefore of the person- is essentially dyadic,
62
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
naturally into action for two reasons: (1) because it is poor, i.e., lacking the fullness of
existence, and so strives to enrich itself as much as its nature allows from the richness
of those around it; but (2) even more profoundly because it is rich, endowed with its
own richness of existence, however slight this may be, which it tends naturally to
communicate and share with others (W. Norris Clarke, Person and being, 10).
63
RICARDO P. PALACIO
relaciones de las criaturas son concebidas por Clarke de esta forma: In a creature it
may well be accidental which particular other being it will be related to here and now.
But being related in some way to the world around it, as well as to its various sources,
will flow from its very nature both as existent being and as material. Within the divine
being, the relations of procession between the three Persons are not accidental but
constitutive of the very nature of the divine substance. Substantiality and relationality
are here equally primordial and necessary dimensions of being itself at this highest
intensity (Ibid., 15). No queda del todo claro la diferencia que concibe Clarke entre la
relacionalidad creada y la increada ms an cuando niega a esta ltima el carcter de
accidental.
64
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
relationships with the beings around it -within its horizon of action, we might say- and
that these relationships involve interactive relationships of communicating and
receiving, it also follows that real beings, or order, or systems of interaction (Ibid., 22).
145 Esta definicin de persona ser estudiada, en la presente investigacin, en el cap. 3.
146 The advantage of working from this second definition, where the emphasis is on the
act of existence as central rather than the nature, is this: if all the perfection of being a
person comes to it from its act of existence, proportioned of course to its nature, then
we can transfer all the attributes characteristic of existence itself over into the person
as such, where they will be found at enhanced degrees of intensity (Ibid., 29-30).
147 Ibid., 64.
65
RICARDO P. PALACIO
perfection and then later receive it, but always possesses it in act. And if we add that B
receives X in equal fullness to As possession of it, then no potency is involved at all
(Ibid., 85).
152 Santo Toms concibe a las sustancias inmateriales subsistentes, o ngeles, como
66
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
67
RICARDO P. PALACIO
155 Esse or first act grounds the substance or substantial nature of the person: makes
the substance be in itself (D. Schindler, Norris Clarke on person, being, and St.
Thomas, Communio 19 (1992) 581).
156 This first act is nonetheless not complete until it flows over into agere or second
act, which grounds the substances relation to others. That is, relation is properly
anchored in agere and not esse, although esse is intrinsically ordered toward agere
(Ibid., 581).
157 Finally, receptivity is the necessary complement to self-communicativity, and is to
68
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
69
RICARDO P. PALACIO
160 Clearly, the human persons relation to God is constitutive in a way that its relation
to other human person is not, and the sense of this ever-greater difference, once again,
must be worked out carefully. My assumption has been that a constitutive relation from
and toward God (Esse) establishes in the creature -in some significant sense: in
principle- an intrinsic relation also from and toward all that participates in Esse. The
constitutive relation from and for God, in others words, inscribes in the creature
something like a trascendental movement from and for all that is created by Esse, in
and through Jesus Christ (Ibid., 588).
161 W. Norris Clarke, Response to David Schindlers comments, Communio 20/3 (1993)
593-598.
70
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
162 Schindler is worried that, in rooting the relationality of the human person in action
(agere), which is the "second act" of a being, rather than in the very act of existence
(esse), I am not going deep enough but am stopping at the level of the accidental, the
secondary (since action in creatures is an accident following upon existence, but is
distinct from it and secondary to it). Hence he is concerned that I am not really justified
in making the claim, as I certainly do, that relationality should be considered an equally
primordial dimension of reality as substantiality itself. As a result, he believes I am
holding that the esse of a created being grounds only its in-itself-ness, or
substantiality, whereas action, by itself as an accident, grounds the relationality. This
is not at all my position. I hold that the relationality dimension of any real being, its
dynamic tendency toward self-communicative action, is rooted in the very substantial
act of esse itself; it is "expansive" by its very nature as act of existence, not by
something secondary or distinct from it. The secondary act, the concrete particular
action, does not originate this dynamic tendency on its own; it is rather the expression
of the self-communicating dynamism already in the grounding act of esse itself (Ibid.,
593).
71
RICARDO P. PALACIO
como santo Toms sin ambigedad alguna ensea, esta accin puede ser
idntica con su esencia, pero no en criatura alguna, ni an en los
ngeles. Seguramente el prof. Schindler no querr sostener lo opuesto.
De esta manera la tendencia dinmica real hacia la relacionalidad
pertenece al esse sustancial mismo, el cual en este sentido funda ambos,
la mismidad de la criatura y su dinamismo relacional; pero la expresin
de este dinamismo innato en las actuales relaciones particulares est
fundado en las acciones particulares contingentemente puestas con
respecto a los otros seres contingentes. 163
163 But we still must distinguish in a creature its actual relations to other beings from
its substantial esse, because any actualized real relation demands that the other end of
the relation also be real, and such real relations in a contingent world to other
contingent beings must be themselves contingent. If these real relations were identical
with the substance, they would have to be always, immutably, and necessarily present
wherever the substance itself were. But this cannot be true in a contingent, changing
world. Only in God, as St. Thomas unambiguously teaches, can his actions be identical
with his essence, not in any creature, even angels. Surely Prof. Schindler would not
want to hold the opposite. Thus the radical dynamic tendency toward relationality
belongs to the substantial esse itself, which in this sense grounds both the in-itself of
the creature and its relational dynamism; but the expression of this innate dynamism
in actual particular relations is rooted in particular actions contingently posited with
respect to other contingent beings (Ibid., 593).
72
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
164 Relationality is indeed a dimension of our being equally primordial with our
substantiality, but the most primordial aspect of it is the foundational relation of
receptivity in our very being as a whole from Another, from God. Thus rather than the
dyadic structure of being that I was proposing, being in itself and being turned toward
others, it is more accurate to propose a triadic structure: being from another, being in
oneself, being turned toward others (neatly summed up in latin: esse ab, esse in, esse
ad). And I agree with Schindler that the awareness of this primordial receptive
relationship should mark our whole personal psychological self-understanding and
spirituality. All our maturing self-possession and generous self-giving are themselves
empowered in us as part of the gift we have received (Ibid., 595-596).
165 a receptivity which is not just imperfection but in a mysterious way is an image of
receptivity as pure perfection of being as exemplified in the Son as the second Person of
the Trinity (Ibid., 595).
166 I linked the image of God in us with the generous self-communicative love which is
the very nature of the divine being, a perfection which we share in our own limited way.
I think this remains certainly true (Ibid., 596).
73
RICARDO P. PALACIO
167 But Schindler wishes to go further and suggests that the very receptivity of our
being from God is also and even more primordially a positive image of the status of the
Second Person, the Son or Word of the Father, within the divine being itself. For the
very being of the Son is possessed totally as a gift, as received from the Father,
responded to by an eternal looking back toward the Father with welcoming gratitude.
The Second Person, in his distinctive personality, can be said to be Subsistent
Receptivity, Subsistent Gratitude. And this stance is a purely positive perfection of
being itself, inseparable from what it means to be in its fullness, without a shadow of
inferiority or imperfection within it. It is this aspect of the divine being, its receptive and
grateful dimension, that we imitate most characteristically in our own created being,
despite its imperfection. And that is why we are said in Scripture to be formed to the
image of Christ; it is in Christ and in being conformed to him that we are images, sons
and daughters, of the Father like him Our whole spirituality should reflect this, and so
always bear the mark of something like childlikeness, with its apparent emptiness or
poverty of total loving dependence on its parent. Hence a certain contemplative
attitude of first looking back gratefully toward our Source should be the primal moment
of our religious relation to God, preceding and grounding all our going out from self in
active self-communication (Ibid., 596-597).
168 S. Long, Divine and creaturely receptivity: the search for a middle term,
Communio 21 (1994) 151-161. Cf. K. S. Long, Personal receptivity and act: a thomistic
critique, The Thomist 61 (1997) 1-28; K. Schmitz, Created receptivity and the
philosophy of the concrete, The Thomist 61 (1997), 339-372; S. Long, Reply, The
Thomist 61 (1997), 373-376.
74
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
169 Self-donation would be incomplete without welcoming receptivity on the other side
of the personal relation. And this belongs to the very perfection of the love relationship
itself. We have too long been accustomed to regard receptivity as passivity, associating
it with the inferior status of potentiality as poverty which is completed by actuality as
the perfecting principle (W. Norris Clarke, S.J., Person, being and St. Thomas,
Communio 19 (1992) 612). Es interesante observar que el artculo de Clarke lleva por
subttulo: The perfection of being -and therefore of the person- is essentially dyadic,
culminating in communion. En nuestra investigacin veremos que el concepto de
communio ms que una deduccin trascendental del ente tiene su significado ms pleno
a partir de la comunicacin de las naturalezas en la persona de Jesucristo.
170 But the higher up one moves into the realm of spirit and person, the fullness of
being as such, the more this passivity turns into and active, welcoming receptivity
that is mark of the perfection not the imperfection, of interpersonal relations (W.
Norris Clarke, S.J., Person, being and St. Thomas, 612).
75
RICARDO P. PALACIO
La intuicin de que las criaturas son receptivas del ser, y por lo tanto,
como radicalmente dependientes de Dios, es genuinamente una nocin
tomista (). Ms an, en la medida como el trmino receptividad
pertenece a la participacin creaturalmente del ser a travs de la
creacin, simultneamente denota tanto un lmite como una perfeccin.
En este sentido, debido a que la receptividad es definida por la esencia
de la criatura -el modo en el que el ser es recibido- la cual es una
perfeccin trascendental que es un modo intrnseco de ser y un principio
limitante del esse, en este sentido el trmino receptividad es
desemejante a su uso en la Segunda Persona de la Trinidad, cuya
esencia (y tambin sustancia) es una y la misma que la del Padre.171
Un aspecto que Long quiere dejar en claro, el cual constituye una
de sus mayores discrepancias con Clarke, es que el concepto de
receptividad no puede ser atribuido de la misma manera a Dios y a las
criaturas; y en segundo lugar, que la receptividad creada del ser implica
tanto una imperfeccin, en cuanto es propia de una potencia que
recibe, como una perfeccin, ya que a travs de ella el ser se
actualiza172. Long analiza el concepto de receptividad en cuanto a su
vinculacin a la realidad potencial del ser que recibe desde otro. La
receptividad se refiere a la perfeccin en cuanto an no alcanzada: el
sentido de receptividad, en juego aqu, est tomado de una perfeccin
an no poseda173. Long considera que, en la concepcin de Clarke
acerca de la receptividad, no puede darse un paso al plano
trascendental de perfeccin sin considerar el aspecto sobrenatural:
171 The insight that creatures are receptive of being, and hence radically dependent
upon God, is quint-essentially a Thomistic notion (). Yet insofar as the term
receptivity pertains to the creaturely participation of being through creation, it
simultaneously denote both a limit and a perfection. For, in this sense, "receptivity" is
defined by creaturely essence -the mode in which being is received- which is a
transcendental perfection that is an intrinsic mode of being and a principle limiting
esse, in this sense the term receptivity is dissimilar to its use of the second Person of
the Trinity, whose essence (and also substance) is one and the same with that of the
Father (S. Long, Divine and creaturely receptivity, 153-154).
172 En este sentido, Long es muy claro respecto a que la receptividad en las criaturas es
possessed (Ibid.).
76
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
174 Unfortunately, Clarke does not sufficiently establish analogical community with
respect to a properly defined receptivity. Put simply, the proprium of the putative
analogy is unclear. The requisite clarity may be found in the twofold consideration a) of
the qualifications incumbent upon any use of the notion of receptivity vis a vis the
divine nature, and b) the nature and role of transcendental perfections in the analogous
penetration of divine mysteries (Ibid., 155).
175 Is it necessary that the self-diffusiveness of the divine goodness manifest itself in
some finite universe, although any particular one would have to be freely chosen? (W.
Norris Clarke, S.J., Person, being and St. Thomas, 616).
176 St. Thomas would say No. I think one should say Yes, with some reservations
(Ibid.). El texto donde Clarke argumenta en favor de su respuesta positiva, con algunas
reservas, es el siguiente: Given an infinitely good and loving personal being, it seems to
me one can say it is inevitable that it will pour over in some way to share its goodness
outside itself, though one cannot predict just how. This inevitability, or necessity, if
you will, is not any external compulsion or blind metaphysical force, but the very logic,
the special logic, of a loving nature, that it will spontaneously pour over to share its
goodness in some way, if it can, with a spontaneity that is at once lucidly and
consciously free, uncompelled by anything but love, yet inevitable, out of character for
it not to happen: Thus in the case of God, as Hegel and others have well said, in a
certain sense freedom and necessity come together in a transcendent synthesis, proper
only to the nature of love. Even on our own human level, in fact, if we know a habitually
generous, loving and compassionate person, we can predict with practical certainty that
if someone needy comes his way and he is able to help without obstacles or conflicting
demands, he will certainly do so, though freely. The rationality of love is a unique kind
77
RICARDO P. PALACIO
of rationality transcending the limits of logic (though not contradicting them) (Ibid.,
616).
177 While we conceive God in relation to the creature as cause of the creature, this
78
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
G. Blair, en un breve artculo que lleva por ttulo Acerca del esse
y la relacin180, pone objeciones tambin a algunos aspectos del
pensamiento de Clarke. El autor brinda un anlisis similar al efectuado
por Long aunque pone el acento en la relacionalidad y no en la
receptividad. Cuatro son los puntos que critica Blair del pensamiento
178 Divine receptivity is wholly other, and such receiving we lack proper knowledge (S.
Long, Divine and creaturely receptivity, 159).
179 Whence do we gain a positive notion of the divine receptivity -or a creaturely notion
of receptivity- that may serve as middle term uniting God and creature under this novel
ratio of receptivity? The positive character of the Sons receptivity of divine nature is
ineffably shrouded in the divine mystery itself, and is available only to deific knowledge.
Where is the middle term available to cognition that ground the analogy? (Ibid., 159).
180 G. Blair, On esse and relation, Communio 23 (1994) 162-164.
79
RICARDO P. PALACIO
181 First of all, arguing from something we know of the Trinity to something about esse
as such is at best dangerous (Ibid., 162).
182 The relationship among the persons of the Trinity is more analogous to intellectual
80
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
81
RICARDO P. PALACIO
a finite universe. But, as St. Thomas himself points out in the De Potentia, quite
independently of creation there is already an infinitely perfect self-communication
within the very nature of God in the dynamic (though eternal and always complete)
procession of the divine Personswherein the identical divine nature is first
communicated by the Father to the Son, then by both to the Holy Spirit. Once this has
been accomplished, as it has been for all eternity, then any further communication of
the divine goodness to finite creatures is an act of purely gratuitous freedom. This
solution, of course, was not open to Plotinus nor other neo-platonic proponents of
necessary emanation (Norris Clarke, Response to Blairs comments, Communio 21
(1994) 170).
185 I believe that the highest activity, which is the Trinitarian activity of the three
persons in the one God, in fact involves both immanent and transitive activity (each
person goes out of himself to the other: God is not a mono-unity but a tri-unity). It is
difficult for me to see how Prof. Blair's presupposition, which re-quires being to become
more exclusively immanent in its activity the higher its stage -thus in the highest case
excluding self-communication altogether- can remain open finally to the reality of God
as a Trinity. To be sure, the sense of one divine Person's going out of himself to another
82
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
divine Person is infinitely different from a human person's going out of himself to
another person -because the former going out remains within the unity of the one God-
, but this does not mean that the notion of going out of oneself cannot thereby be truly
affirmed of God, that is, as necessary to secure the simultaneous distinctness proper to
each person. There is no good reason why this infinite difference of God which is
simultaneous with genuine likeness to us cannot be under-stood in terms of analogy,
as we outlined its meaning above (D. Schindler, The person: philosophy, theology, and
receptivity, Communio 21 (1994) 187).
186 H. Rombach, Strukturontologie, Friburgo/Mnich 1971. Cf. H. Rombach, Substanz,
System, Struktur. Die Ontologie des Funktionalismus und der philosophische Hintergrund
der modernen Wissenschaft, Friburgo - Mnich 1965/66.
187 H. Rombach, El hombre humanizado. Antropologa estructural, Barcelona 2004.
188 Como uno de los autores que ha empleado la ontologa estructural podemos
83
RICARDO P. PALACIO
84
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
85
RICARDO P. PALACIO
86
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Al nivel del nuevo hombre entra en vigor una nueva relacin con la
realidad. Brevemente, esta relacin se caracteriza por el hecho de que las
cosas no se convierten, en cuanto facticidades extrahumanas e
infrahumanas, en simples objetos o materiales para propsitos,
producciones y acciones humanas. Ms bien se encuentran en una
hermandad ontolgica y, por lo tanto, tienen en cierto sentido una
subjetividad que las induce a atraerse, a llamarse y a responderse ().
En un encuentro concreativo sucede mucho ms de lo que podra hacer el
hombre solo (). El hombre no slo es creativo sino concreativo, y este
es el concepto fundamental de la hermtica. 201
87
RICARDO P. PALACIO
Este texto nos revela los tres aspectos centrales del pensamiento
estructural. Rombach entiende a la estructura como el todo en donde
las partes poseen idemidad en tanto y en cuanto no se distingan del
todo. ste, a su vez, presenta un dinamismo intrnseco y evolutivo que
lo hace trascenderse a s mismo. La hermtica se ofrece como la
posibilidad para el surgimiento del hombre nuevo cuya caracterstica
ser la de dilucidar al todo en cada parte descubriendo su idemidad en
la estructura del todo.
88
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
203 Cf. W. Norris Clarke, S.J., The creative retrieval of Saint Thomas Aquinas. Essays in
Thomistic philosophy, new and old, New York 2009.
204 Uno de los problemas que se encuentran en el planteamiento de Clarke es su
89
RICARDO P. PALACIO
90
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
91
RICARDO P. PALACIO
92
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
PRIMERA PARTE
LA TEOLOGA TRINITARIA
DE SANTO TOMS DE AQUINO
93
RICARDO P. PALACIO
94
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
CAPTULO 1
LAS PROCESIONES DIVINAS
1. LA PROCESSIO PERSONARUM 2. DIOS COMO ACTO PURO DE SER 3. EL
ACTO PURO DE SER COMO PRINCIPIO DE COMUNICACIN DEL SER 4. L AS
PROCESIONES TRINITARIAS: LA FORMULACIN DEL PROCEDENS AB ALIO .
1. LA PROCESSIO PERSONARUM
95
RICARDO P. PALACIO
considerare de his quae pertinent ad trinitatem Personarum in divinis (cf. q.2 introd.)
(STh I, 27, prol.).
211 Et quia personae divinae secundum relationes originis distinguuntur, secundum
96
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
213 Creare est proprie causare sive producere esse rerum. Cum autem omne agens agat
sibi simile, principium actionis considerari potest ex actionis effectu, ignis enim est qui
generat ignem. Et ideo creare convenit Deo secundum suum esse, quod est eius
essentia, quae est communis tribus personis. Unde creare non est proprium alicui
personae, sed commune toti Trinitati. Sed tamen divinae personae secundum rationem
suae processionis habent causalitatem respectu creationis rerum (STh I, 45, 6).
214 Creemos que este artculo (q.27, 1), constituye en realidad la introduccin a todo el
estudio sobre la Trinidad; hace luz, con la mayor amplitud posible, en torno a la nocin
en la que apoya toda la construccin de la Suma: la procesin. La cuestin consiste por
tanto en saber, como punto de partida, si se da procesin en Dios (G. Lafont,
Estructuras y mtodo en la Suma Teolgica de Santo Toms de Aquino, Madrid 1964,
75).
97
RICARDO P. PALACIO
215 Adems de DPo y la STh tambin estudia las procesiones divinas en In I Sent dist. 3
a.1; SCG IV, 10-11.
216 El conjunto de temas tratados en el De Potentia tiene que ver bsicamente con la
omnipotencia divina en la creacin y gobierno del mundo, de gran inters para los
averrostas, y con la procesin del Espritu Santo, del Padre y del Hijo, cuestin capital
para los griegos. Muchos de los puntos aqu desarrollados ya haban sido discutidos en
la Suma contra gentiles. Pero en el De Potentia, el enfoque y la sencillez de expresin
indican un desarrollo del pensamiento. Este desarrollo se encuentra a mitad de camino
entre la SCG y la primera parte de la Summa theologiae. De hecho, De Potentia es
cronolgica y especulativamente el precedente inmediato de la primera parte de la
Summa (J. Weisheipl, Toms de Aquino, 237). Tambin es cierto que en el DPo Toms
efecta anlisis ms pormenorizados que en la STh, habida cuenta del carcter
pedaggico de este ltimo texto (cf. STh I, 1 prol.). En cuanto a la fecha de redaccin se
ubica en Roma entre 1265-1266 en el primer ao de docencia de Toms en el studium
de Santa Sabina.
217 La teologa de santo Toms emplea toda la terminologa que le puede aportar la
98
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
218 Et quia processiones personarum aeternae, sunt causa et ratio totius productionis
creaturarum (In I Sent. d.14, q.1, a.1), citado por: G. Emery, O.P., Trinity, Church, and
the human person. Thomistic essays, Naples 2007, 122.
219 El ttulo de la q.1 es De potentia Dei absolute, el a.1: Utrum in Deo sit potentia.
220 Deo autem convenit esse actum purum et primum; unde ipsi convenit maxime
tres momentos: via causalitatis, via remotionis et via eminentiae: Unde cognoscimus de
ipso habitudinem ipsius ad creaturas, quod scilicet omnium est causa; et differentiam
creaturarum ab ipso, quod scilicet ipse non est aliquid eorum quae ab eo causantur; et
quod haec non removentur ab eo propter eius defectum, sed quia superexcedit (STh I,
12, 12). Cf. J-P. Torrel, La teologa catlica, Salamanca 2010, 68.
99
RICARDO P. PALACIO
222 Ponimus ergo in Deo substantiam et esse, sed substantiam ratione subsistentiae
non ratione substandi; esse vero ratione simplicitatis et complementi, non ratione
inhaerentiae, qua alteri inhaeret (DPo 1, 1).
223 La plena identificacin entre la simplicidad de la sustancia divina (aunque Dios no
intelligere est operatio intellectus, et potest esse sine motu (In II Sent d.12, q.1, a.5,
expos).
226 Potentiam vero attribuimus ratione eius quod permanet et quod est principium
eius, non ratione eius quod per operationem completur (DPo 1, 1).
227 Utrum potentia Dei sit infinita (DPo 1, 2).
228 Cf. O. Derisi, La existencia o esse imparticipado divino, causa de todo ser
100
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Pero el mismo acto divino no es finito por algn agente (ex aliquo agente),
porque no es por otro (non est ab alio), sino que es por s mismo (a se
ipso); ni es finito por otro recipiente (ex aliquo recipiente), porque ninguna
229 Sed de infinitate eius potentiae specialiter sciendum est, quod cum potentia activa
sequatur actum, quantitas potentiae sequitur quantitatem actus; unumquodque enim
tantum abundat in virtute agendi quantum est in actu. Deus autem est actus infinitus,
quod patet ex hoc quod actus non finitur nisi dupliciter. Uno modo ex parte agentis;
sicut ex voluntate artificis recipit quantitatem et terminum pulchritudo domus. Alio
modo ex parte recipientis; sicut calor in lignis terminatur et quantitatem recipit
secundum dispositionem lignorum (DPo 1, 2).
230 Ibid.
101
RICARDO P. PALACIO
Se debe saber que cada uno que existe en potencia y en acto, deviene en
acto por lo que participa de un acto superior. De acuerdo a esto alguien
se hace mximamente en acto por lo que participa por semejanza del
acto primero y puro. Pero el acto primero es el ser subsistente por s; por
lo cual cada uno recibe la integridad (completionem) por esto que
participa en el ser; luego el ser es la perfeccin de toda forma, porque se
perfecciona por esto que tiene ser, y tiene ser en tanto est en acto: y as
ninguna forma existe sino por el ser.232
En este texto santo Toms seala la esencial vinculacin entre la
actualidad de un ente y su recepcin del esse. En relacin con la
anterior cita se observa la diferencia con el Ipsum esse subsistens cuya
esencia no consiste en tener el ser de una determinada manera sino
que es la misma plenitud y perfeccin del ser en cuanto acto puro, a
partir del cual los entes creados llegan a su propia actualidad conforme
a la recepcin de su esencia. Por esto, tambin en DPo 1, 1 afirma que
se aplica a Dios el ser y la subsistencia no en razn de ser substrato
sino por su simplicidad y perfeccin ltima de ser.
231 Ipse autem divinus actus non finitur ex aliquo agente, quia non est ab alio, sed est
a se ipso ; neque finitur ex alio recipiente, quia cum nihil potentiae passivae ei
admisceatur, ipse est actus purus non receptus in aliquo; est enim Deus ipsum esse
suum in nullo receptum (Ibid.).
232 Sciendum ergo, quod unumquodque quod est in potentia et in actu, fit actu per hoc
quod participat actum superiorem. Per hoc autem aliquid maxime fit actu quod
participat per similitudinem primum et purum actum. Primus autem actus est esse
subsistens per se; unde completionem unumquodque recipit per hoc quod participat
esse; unde esse est complementum omnis formae, quia per hoc completur quod habet
esse, et habet esse cum est actu: et sic nulla forma est nisi per esse (Quodl XII, q.5
a.1). En el texto contina exponiendo la doctrina del ser como acto y ltima perfeccin
del ente creado : Et sic dico quod esse substantiale rei non est accidens, sed actualitas
cuiuslibet formae existentis, sive sine materia sive cum materia. Et quia esse est
complementum omnium, inde est quod proprius effectus Dei est esse, et nulla causa
dat esse nisi in quantum participat operationem divinam; et sic proprie loquendo, non
est accidens. Et quod Hilarius dicit, dico quod accidens dicitur large omne quod non est
pars essentiae; et sic est esse in rebus creatis, quia in solo Deo esse est eius
essentia (Ibid.).
102
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
103
RICARDO P. PALACIO
238 Natura cuislibet actus est, quod seipsum communicet quantum possibile est (DPo
2, 1). En este ltimo pasaje, Toms invoca el principio de la comunicacin del acto
para entender por qu hay una potencia generativa en Dios mismo, es decir, para
fundamentar la misma procesin inmanente de las personas divinas (Trinidad) y no
solo la procesin exterior de las criaturas (creacin) (R. Ferrara, El misterio de Dios.
Correspondencias y paradojas, Salamanca 2005, 98).
239 Unde unumquodque agens agit secundum quod in actu est (DPo 2, 1).
240 Agere vero nihil aliud est quam communicare illud per quod agens est actu,
el ser en donde aquella aparece como la razn propia por la que el ente es tal, mientras
que el ser es el verbo propio que confiere actualidad a la existencia: Deinde quia ad
ipsam etiam formam comparatur ipsum esse ut actus. Per hoc enim in compositis ex
materia et forma dicitur forma esse principium essendi, quia est complementum
substantiae, cuius actus est ipsum esse: sicut diaphanum est aeri principium lucendi
quia facit eum proprium subiectum luminis (SCG II, 54 n.1291).
242 Natura autem divina maxime et purissime actus est. Unde et ipsa seipsam
104
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
que se dona y no solo una energa que se despliega (J. de Finance, tre et agir dans la
philosophie de S. Thomas, Roma 1965, 65.67, citado por R. Ferrara, El misterio de
Dios, 98).
243 Sed fides Catholica etiam alium modum communicationis ipsius ponit, prout
divinas personas desde la razn sin contar con la revelacin divina. Respondiendo
negativamente dice que Per rationem igitur naturalem cognosci possunt de Deo ea
quae pertinent ad unitatem essentiae, non autem ea quae pertinent ad distinctionem
Personarum (STh I, 32, 1).
245 W. Norris Clarke, conforme a lo analizado en la Introduccin, centra su ontologa en
este principio de Toms junto con el consiguiente tema de la recepcin del ser y la
relacin existente entre comunicante y comunicado. Toms presenta la comunicacin
del ser en acto distinguiendo entre accin inmanente y trascendente, con lo cual se
evita, en el caso del Acto puro de ser, que la creacin, en cuanto accin ad extra, sea
necesaria. Cf. J. Goyette, W. Norris Clarke, The One and the Many: a contemporary
thomistic metaphysics, The Thomist 67 (2003) 490-493.
105
RICARDO P. PALACIO
Pero conviene advertir sobre esto que la naturaleza divina difiere de las
formas materiales en dos cosas: Primero, por esto que las formas
materiales no son subsistentes; por lo cual la humanidad en el hombre
no es lo mismo que el hombre que subsiste; pero la deidad es lo mismo
que Dios, por lo cual la misma naturaleza divina es subsistente.
Segundo, ninguna forma o naturaleza creada es su ser (esse); pero el
mismo ser de Dios (ipsum esse Dei) es su naturaleza y quididad; y as es
que el propio nombre del mismo es: Qui est, como aparece en Ex 3,14,
porque as se denomina casi como su propia forma.246
246 El esquema corresponde al siguiente texto de DPo: Oportet autem circa hoc
advertere, quod natura divina a formis materialibus in duobus differt: primo quidem
per hoc quod formae materiales non sunt subsistentes; unde humanitas in homine non
est idem quod homo qui subsistit: deitas autem est idem quod Deus; unde ipsa natura
divina est subsistens. Aliud est quod nulla forma vel natura creata est suum esse; sed
ipsum esse Dei est eius natura et quidditas; et inde est quod proprium nomen ipsius
est: qui est, ut patet Exod. 3, 14, quia sic denominatur quasi a propria sua forma (DPo
2, 1).
247 Verbi gratia esse significat aliquid completum et simplex sed non subsistens;
substantia autem aliquid subsistens significat sed alii subiectum. Ponimus ergo in Deo
substantiam et esse, sed substantiam ratione subsistentiae non ratione substandi ;
esse vero ratione simplicitatis et complementi, non ratione inhaerentiae, qua alteri
inhaeret (DPo 1, 1).
248 Esta subsistencia no es, como a menudo se ha interpretado, una unidad construida
106
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Dennehy, Maritains theory of subsistence: the basis of his existentialism, The Thomist
39 (1975) 542-574.
249 Sed contra est quod Hilarius dicit in VII De Trinitate, esse non est accidens in Deo,
sed subsistens veritas. Id ergo quod subsistit in Deo, est suum esse (STh I, 3, 4, sc).
250 B. Mondin, La Metafisica di San Tommaso..., 213.
251 Forma ergo in istis inferioribus, quia per se non subsistit, oportet quod in eo cui
communicatur, sit aliquid aliud per quod forma vel natura subsistentiam recipiat: et
haec est materia, quae subsistit formis materialibus et naturis (DPo 2, 1). En el caso
del alma humana, forma subsistente, el principio tambin se aplica ya que la
subsistencia le adviene al alma al informar el cuerpo y no antes.
252 Quia vero natura materialis vel forma, non est suum esse, recipit esse per hoc quod
in alio suscipitur; unde secundum quod in diversis est, de necessitate habet diversum
esse: unde humanitas non est una in Socrate et Platone secundum esse, quamvis sit
una secundum propriam rationem (Ibid.).
107
RICARDO P. PALACIO
253 In communicatione vero qua divina natura communicatur, quia ipsa est per se
subsistens, non requiritur aliquid materiale per quod subsistentiam recipiat; unde non
recipitur in aliquo quasi in materia, ut sic genitus, ex materia et forma inveniatur
compositus. Et quia iterum ipsa essentia est suum esse, non accipit esse per supposita
in quibus est: unde per unum et idem esse est in communicante et in eo qui
communicatur; et sic manet eadem secundum numerum in utroque (Ibid.).
254 Deus simul dans esse, producit id quod esse recipit: et sic non oportet quod agat ex
108
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
255 Convengamos en denominar esencial toda ontologa, o doctrina del ser, para la
cual la nocin de sustancia y la nocin de ser se equivalen entre s. En tal caso habr
que decir que, en una ontologa esencial, el elemento que termina la constitucin de la
sustancia es el elemento ltimo de lo real, lo cual no puede suceder en una ontologa
existencial, en la que el ente se define en funcin de la existencia. Desde este segundo
punto de vista, la forma no aparece ms que como un quo est secundario, subordinado
al quo est primero que es el acto mismo de existir (E. Gilson, El Tomismo, 178). La
concepcin de Gilson sobre el actus essendi como principio de actualidad de todo ente
tiene una base conceptual en DPo 2, 1. C. Fabro se ubica en la misma concepcin que
Gilson sobre el actus essendi: Lesse, come atto di essere, non soltanto il fatto di
esistere, o id per quod aliquid constituitur extra suas causas: ci piuttosto leffetto
esterno dellatto di essere, ma secondo S. Tommaso latto di essere di natura pi
profonda. Esso anzitutto ci per cui (quo) ogni formalit pu essere indicata come
reale, cio distinta, non solo nozionalmente, da ogni altra, ma separata realmente in
natura, latto dellessenza: Alio modo, osserva lAngelico, esse dicitur actus entis in
quantum est ens, idest quo aliquid denominatur ens actu in rerum natura; et sic esse
non attribuitur nisi rebus ipsis quae decem generibus continentur (Quodl IX, q. II, a.
3). E altrove precisando: Esse est actualitas omnis formae vel naturae, non enim
bonitas et humanitas significamus in actu, nisi prout significamus eam esse (STh I, 3,
4); Omnis res est per hoc quod habet esse (SCG I, c. 22; Quodl II, 3 ad 2) (C. Fabro,
Opere Complete, La nozione metafsica di partecipazione secondo San Tommaso
dAquino, Segni 2005, vol. 3, 88).
256 esse vero ratione simplicitatis et complementi (DPo 1, 1).
109
RICARDO P. PALACIO
257 Lelemento capitale che consente il mantenimento del vertiginoso equilibrio del
mistero tra unit e Trinit sta nellaccercamento della realt, e dei caratteri, dei processi
interni alla natura divina che provengono dal dinamismo dellinfinita vitalit di Dio. La
loro realt apertamente dalla Scrittura. San Tommaso cita Gv 8,42 (Ego ex Deo
processi), a riprova che la scienza della teologia dipende intrinsecamente dalla
revelazione, e dunque a dimostrazione che la priorit dellaccostamento ontologico su
quello salvifico si riferisce non gi alla fondazione del mistero, ma solo al suo
approfondimento ( P. Ripa di Meana, Allascolto di un pensiero forte: La dottrina
tomista della Trinit, Salesianum 54 (1992) 9-39, aqu p. 14-15. Cf. W. Kasper, El Dios
de Jesucristo, Salamanca 1990, 315-317.
110
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
258 Si quis autem diligenter consideret, uterque accepit processionem secundum quod
est ad aliquid extra: unde neuter posuit processionem in ipso Deo (STh I, 27, 1).
259 Sed, cum omnis processio sit secundum quod est aliquam actionem, sicut
secundum actionem quae tendit in exteriorem materiam, est aliqua processio ad extra;
ita secundum actionem quae manet in ipso agente, attenditur processio quaedam ad
intra (Ibid.).
260 Dicendum quod cognitio intellectiva in nobis sumit principium a phantasia et
sensu, quae ultra continuum se non extendunt; et inde est quod ex his quae in
continuo inveniuntur, transumimus nomina ad omnia quae capimus intellectu; sicut
patet in nomine distantiae, quae primo invenitur in loco, et exinde transumitur ad
quamcumque formarum differentiam, propter quod omnia contraria, in quocumque sint
genere, dicuntur esse maxime distantia, licet distantia primo inveniatur in ubi, ut
philosophus dicit in X Metaph (DPo 10, 1).
261 aliqua emanatio alicuius ab aliquo (Ibid.).
111
RICARDO P. PALACIO
262 ...in quantum ipsum intelligentem et volentem dicimus, in quo ipsius perfectio
significatur (Ibid.).
263 Secundum ergo utramque operationem Deo processionem attribuimus. Secundum
112
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
de una manera tan considerable como santo Toms: la aplicacin sistemtica de esta
tesis es un rasgo caracterstico de su teologa (G. Emery, La Teologa Trinitaria, 481-
482). San Alberto cita en el sed contra, a su vez, a san Anselmo: Anselmus dicit, quod
processio personarum est causa processionis creaturarum (B. Alberti Magni, I Sent.,
d.20, a.3, sc., en: Opera omnia, cura ac labore Steph. Caes. Aug. Borgnet, Parisiis 1895,
vol. XXV).
265 Con respecto a la correspondencia entre las procesiones inmanentes trinitarias y la
creacin, santo Toms sostiene, entre otros lugares, que processiones Personarum
sunt rationes productionis creaturarum, inquantum includunt essentialia atributa,
quae sunt scientia et voluntas (STh I, 45, 6).
266 El planteamiento tiene implcita la cuestin sobre la relacin entre la Trinidad
praeintelligatur, cum sit eius subiectum; sed in processione quae importat originis
ordinem procedens se habet ad processionem ut terminus (DPo 10, 1, 3).
113
RICARDO P. PALACIO
creationem in esse eductum,- cuius terminus est tota rei substantia,- tunc nullo modo
procedens praeintelligitur processioni, sed e converso; sicut creatura non
praeintelligitur creationi, nec splendor processioni ipsius a sole, nec verbum
processioni eius a dicente; et similiter nec Verbum processioni eius a Patre (Ibid.).
270 Ad quartum dicendum, quod secundum processionem quae importat originis
repleat-, sed postquam iam acceperit non indiget, habet enim quo indigebat. Si ergo
aliquid est quod receptioni non praeexistit, sed semper est in recepisse, hoc nullo modo
est indigens. Filius autem non sic accipit a Patre quasi prius non habens et postea
accipiens; sed quia hoc ipsum quod est, habet a Patre. Unde non sequitur quod sit
indigens (DPo 10, 1, 13).
272 El concepto de aliquid ab aliquo, que realiza formalmente a la procesin, es lo que
114
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
273 Deus eadem virtute qua esse rebus tribuit, eas in esse proprio conservat. Unde non
magis ostendit divinam potentiam productio creaturarum quam earum conservatio (In
II Sent d.15, q.3, a.3, ad 5).
274 Utrum in divinis sit una tantum processio vel plures (DPo 10, 1).
275 sicut natura divina, licet sit communis tribus personis, ordine tamen quodam eis
115
RICARDO P. PALACIO
116
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
279 Unde patet quod ex quo omnia attributa essentialia concurrunt in unam
processionem Filii, non possit processionum differentia inveniri secundum rationes
attributorum diversas; ita quod per unam processionem attendatur communicatio
unius attributi, et per aliam communicatio alterius. Cum autem processionis terminus
sit habere (cum ad hoc procedat persona divina ut habeat quod accipit procedendo)
processiones autem secundum terminos distinguantur, necesse est ut sicut habens
distinguitur in divinis, ita distinguatur et procedens. Habens autem non distinguitur in
divinis ab habente per hoc quod hic habeat haec attributa, ille vero alia; sed per hoc
quod eadem unus habet ab alio. Nam omnia quae habet Pater habet Filius; sed in hoc
distinguitur Filius a Patre, quia Filius habet ea a Patre (Ibid.).
280 G. Greshake, al concluir su estudio sobre la teologa trinitaria de santo Toms,
117
RICARDO P. PALACIO
accipiat, alius illa, sed quia unus eorum ab alio accipit. Quidquid ergo invenitur in
processione divina quod statim in una processione potest intelligi, nulla alia
praeintellecta, unius tantum processionis est; ibi vero statim alia processio inveniri
potest, ubi eadem quae per prima processionem sunt accepta, iterum derivantur in
aliam (DPo 10, 2).
282 Como veremos ms adelante la procesin del Espritu Santo se explicar, primero,
118
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
283 secundum rationem similitudinis in natura eiusdem speciei, sicut homo procedit
ab homine, et equus ab equo (STh I, 27, 2).
284 Procedit enim per modum intelligibilis actionis, quae est operatio vitae, () et a
principio coniuncto, ut supra iam dictum est, et secundum rationem similitudinis, quia
conceptio intellectus est similitudo rei intellectae, et in eadem natura existens, quia in
Deo idem est intelligere et esse, () ut supra ostensum est. Unde processio Verbi in
divinis dicitur generatio, et ipsum Verbum procedens dicitur Filius (Ibid.).
285 Omne genitum accipit esse a generante. Esse ergo cuiuslibet geniti est esse
receptum. Sed nullum esse receptum est per se subsistens. Cum igitur esse divinum sit
esse per se subsistens, ut supra probatum est (q.3 a.4), sequitur quod nullius geniti
esse sit esse divinum. Non est ergo generatio in divinis (STh I, 27, 2, ag 3).
286 Cf. STh I, 3, 4.
119
RICARDO P. PALACIO
287 Non omne acceptum est receptum in aliquo subiecto; alioquin non posset dici quod
tota substantia rei creatae sit accepta a Deo, cum totius substantiae non sit aliquod
subiectum receptivum. Sic igitur id quod est genitum in divinis, accipit esse a
generante, non tanquam illud esse sit receptum in aliqua materia vel subiecto (quod
repugnat subsistentiae divini esse); sed secundum hoc dicitur esse acceptum,
inquantum procedens ab alio habet esse divinum, non quasi aliud ab esse divino
existens. In ipsa enim perfectione divini esse continetur et verbum inteligibiliter
procedens, et principium verbi; sicut et quaecumque ad eius perfectionem pertinent, ut
supra dictum est (q.4 a.2) (STh I, 27, 2, 3, cursiva ma).
288 Como la creacin es un acontecer existencial, puede aparecer lo acontecido de dos
modos: o bien como un ente determinado de tal o cual manera (in quantum est hoc ens,
vel in quantum est tale ens); o bien puede mostrarse en cuanto es ente (ens in quantum
est ens), y no solo en cuanto es de tal o cual tipo. La cosa real es vista entonces no slo
como tal o cual tipo de ente, sino como ente. De aqu se sigue que no slo es preciso
considerar la emanacin de un ente particular producida por otro agente particular,
sino tambin la emanacin de todo el ente producida por la causa universal que es
Dios; y a esta emanacin se le asigna con el nombre de creacin (J. Cruz Cruz,
120
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
concepto de ente (ens) es lo que tiene ser (id quod habet esse), siendo
el id quod, lo que determina que sea tal o cual ente289. El ente creado,
es creado en el mismo momento que tiene el ser (habet esse) o que
recibe el ser. Por tal motivo santo Toms considera que no puede haber
algo previo que reciba el acto creador ya que supondra un receptor
igual a quien confiere el ser. La creacin, desde esta concepcin, es
contemplada como un acto de participacin en la recepcin del acto de
ser.290
Ahora bien, existe una acogida del ser que no es ad extra de Dios
sino en su mismo ser, ad intra. As pues: el ser acogido, en cuanto
procedente de otro (ab alio) tiene el ser divino, no como otro existente
por el ser divino (non quasi aliud ab esse divino existens)291. Es decir,
que el procedente ab alio no es un aliud. La razn por la que el
procedente ab alio no es un aliud es porque tiene el ipsum esse del
procedente. El ser propio de quien procede es el ser ab alio, sin ninguna
determinacin, ya que es quien lo acoge procediendo del procedente.
Teolgicamente considerado el Acto puro de ser es esencialmente
comunicativo lo cual supone un comunicante, de quien procede lo
propio de la comunicacin292. Es decir, aquello por lo que el mismo Acto
todo su valor: hablar de inmutabilidad significa negar en Dios los movimientos que
afectan al ente en cuanto limitado a una forma, a un espacio, a un tiempo, ya que todas
estas limitaciones no tienen sentido en el nivel del acto puro de ser. Pero si, de
diferentes maneras la revelacin (e incluso en algunos terrenos la inteligencia humana)
nos habla de los movimientos de Dios en direccin a los hombres, o del movimiento
interior de la misma vida divina, la teologa sabr utilizar unos trminos que implican
movilidad, sabiendo simplemente que hay que interpretarlos teniendo en cuenta la
simplicidad y perfeccin de Dios, Yo soy. Aqu es donde no puede menos de
representar un papel el principio de analoga (del ser y/o de la fe). Al actuar as, se
confiesa por ese mismo hecho que nuestras palabras ven su sentido verificado con toda
plenitud cuando indican, en Dios, lo que no pueden decir unvocamente (). Parar ser
honestos con nuestros antepasados en teologa, no tendremos que reconocer que ellos
acumularon sobre esta cuestin de la denominacin divina unos tesoros de reflexin de
los que haramos muy mal en privarnos nosotros, aunque deseemos continuarlos y
transponerlos? G. Lafont, Dios, el tiempo y el ser, Salamanca 1991, 321-322. Tambin
E. Gilson realiza una interpretacin del Tetragrmaton de acuerdo a la doctrina del
actus essendi, cf. E. Gilson, Las constantes filosficas, 179-195. En la segunda parte
de este trabajo volveremos sobre el tema.
121
RICARDO P. PALACIO
122
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
CAPTULO 2
123
RICARDO P. PALACIO
non est aliqua realis distinctio bonitatis et potentiae divinae. Ergo neque paternitatis et
filiationis (STh I, 28, 3, ag 2); Cf. DPo 8, 2, 3.
295 potentiam et bonitas non important in suis rationibus aliquam oppositionem,
124
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
298 Quod autem proprie singula in eadem Trinitate dicuntur, nullo modo ad se ipsa,
sed ad invicem, aut ad creaturam dicuntur; et ideo relative, non substantialiter ea dici
manifestum est (San Agustn, Obras de San Agustn, De Trinitate, Madrid 1968, lib. V,
cap. 11, n. 12).
299 El rasgo caracterstico de la investigacin de santo Toms es su inters en precisar
3016, 4203.
301 Una interesante imagen de la Trinidad en el hombre encuentra santo Toms entre
las personas divinas como relaciones subsistentes y la relacin del alma humana a
todas las cosas por su conocimiento: Secundum hanc etiam considerationem ponitur
Trinitatis imago, quia etiam personae divinae distinguuntur secundum quod ad
alterum sunt. Et secundum hoc etiam est quaedam aequalitas notitiae ad mentem, in
quantum se extendit ad omnia ad quae potest se extendere mens (Quodl 7, q.1, a.4).
302 La oposicin entre Creador y criatura es anloga respecto a la distincin esencial
125
RICARDO P. PALACIO
2. EL CONCEPTO DE RELACIN
Con san Agustn, Toms dice que Dios puede ser nombrado por
la criatura con un trmino ex tempore, es decir, atribuido en cuanto a
la relacin con la criatura aunque sin modificacin alguna de la esencia
divina.
En el corpus el Aquinate desarrolla la teora sobre la relacin. El
fundamento es el orden e interrelacin que se observa en la creacin:
las mismas cosas naturales tienen un orden y relacin entre s305.
Como la relacin tiene dos extremos, luego se deducen tres posibles
maneras del ser de la relacin:
1. Relacin de razn por ambos extremos: la relacin de razn es
aquella que se establece en la sola aprehensin intelectual (secundum
apprehensionem rationem tantum). En este caso ambos extremos se
dicen de razn cuando ellos mismos son establecidos por la mente que
126
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
saber, un sujeto real; un motivo real de fundamentar; un trmino real que exista
realmente; y una distincin real entre el fundamento y el trmino. Primera, la exigencia
de un sujeto real se debe a que un accidente real requiere necesariamente un sujeto
real, en el cual radica o inhiere (). La segunda condicin es que en el mismo sujeto
haya algn aspecto o motivo real para que haya referencia, por cuya virtud tenga el
sujeto la relacin (). La tercera condicin es que haya un trmino real, que exista
realmente (). La cuarta condicin es que ambos extremos sean distintos realmente y
esto no slo en cuanto a sus propios aspectos materiales, sino tambin en cuanto a sus
aspectos formales, conforme a los cuales se considera la relacin (J. Cruz Cruz,
Creacin, signo y verdad, 92-93).
127
RICARDO P. PALACIO
309 Aristteles, Metafsica, edicin trilinge a cargo de V. Garca Yebra, Madrid 1970,
lib. V, 15, (Bk 1021a,30-1021b) 273-274.
310 La relacin es mutua cuando por parte de ambos extremos se da recprocamente
una relacin del mismo orden o de la misma entidad (). La relacin es no mutua, por
el contrario, cuando la relacin verdadera y propia est solamente en un extremo -
relacin no mutua es aquella, a la que no le corresponde en el trmino otra relacin
real-, como en la criatura respecto a Dios, o en la ciencia respecto a lo cognoscible (J.
Cruz Cruz, Creacin, signo y verdad, 111).
311 Cum igitur Deus sit extra totum ordinem creaturae, et omnes creaturae ordinentur
128
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
lgica medieval hizo de los nombres o trminos; entre stos haba muchos que
mostraban referencias a otros. De hecho, la tipologa tomasiana de las relaciones parte
de la divisin de los nombres relativos en secundum esse (por su ser) y secundum dici
(por su expresin), segn el empleo que se haca de esta terminologa (J. Cruz Cruz,
Creacin, signo y verdad, 46).
314 Ibid., 50.
315 Santo Toms en el Comentario a las Sentencias dice que cuando se refiere a los
relativos secundum esse no quiere expresar el ser en cuanto al acto de ser sino al ser de
la esencia. Santo Toms atribuye tres significados al trmino ser (esse): la quididad o
naturaleza de una cosa que se expresa a travs de su definicin; segundo, el ser en
cuanto acto primero de la esencia, como el vivir, que es el ser para los vivientes, es el
acto del alma, no el acto segundo que es la operacin, sino el acto primero; y tercero, el
ser en cuanto cpula entre sujeto y predicado y que significa la verdad de la
composicin en las proposiciones. As pues, santo Toms dice que el ser al que se
refieren los relativos secundum esse, es el ser de la esencia de la cosa: Dico igitur,
quod cum dicitur: ad aliquid sunt, quorum esse est ad aliud se habere, intelligitur de
esse quod est quidditas rei, quae definitione significatur; quia ipsa natura relationis per
quam constituitur in tali genere, est ad aliud referri: et non intelligitur de esse quod est
actus essentiae; hoc enim esse habet relatio ex his quae causant ipsam in subjecto
secundum quod esse non refertur ad aliud sed ad subjectum, sicut et quodlibet
accidens (In I Sent d.33, q.1, a.1).
129
RICARDO P. PALACIO
316 Sic igitur et circa nomina divina haec differentia est consideranda. Nam quaedam
significant ipsam habitudinem ad creaturam, ut Dominus. Et huiusmodi non
significant substantiam divinam directe, sed indirecte, inquantum praesupponunt
ipsam, sicut dominium praesupponit potestatem, quae est divina substantia. Quaedam
vero significant directe essentiam divinam, et ex consequenti important habitudinem;
sicut Salvator, Creator, et huiusmodi, significant actionem Dei, quae est eius essentia
(STh I, 13,7,1). Al respecto, tambin hay que tener en cuenta que los relativos
secundum dici, tambin son llamados relativos denominativos: Los nombres relativos
denominativos (secundum dici) son aquellos que han sido impuestos para significar las
realidades mismas a las que acompaan ciertas relaciones: como motor y movido,
origen y originado, principal y secundario, y otros de stas caractersticas; y as las
cosas significadas por esos nombres son relativos denominativos (J. Snchez Sedeo,
La relacin, introduccin, traduccin y notas de J. Cruz Cruz, Pamplona 2005, 99).
317 G. Emery, La Teologa Trinitaria,129.
318 La clasificacin de la relacin entre secundum esse y secundum dici, a su vez admite
una sub-clasificacin de cada una en real y de razn, o ideal. Cf. J. Cruz Cruz,
Creacin, signo y verdad, 51.
130
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Pero esta distincin no puede ser segn algo absoluto: porque todo lo que
se predica in divinis absolutamente, significa la esencia de Dios; por lo
cual se sigue que las divinas personas se distinguiran por la esencia, lo
que constituye la hereja de Arrio. Se observa, pues, que la persona
divina se considera solo por una distincin relativa.322
Sin embargo, esta distincin no puede ser solo de razn: porque las
cosas que se distinguen solo por la razn, nada prohbe que entre s se
prediquen, como decimos ser principio el fin, porque un punto secundum
rem es principio y fin, diferente solo por la razn; y as se seguira que el
Padre es el Hijo y el Hijo, el Padre, porque como los nombres se imponen
319 De his quae relative dicuntur de Deo ab aeterno (DPo 8); In I Sent d. 26, q.2 a.1; d.
33, q.1, a.1; Quodl VI, a.1; SCG IV, 14; DPo 2, 1, ad 3; ad 12; STh I, 28, 1; 2; 29, 4; 39,
1; 40, 1; CTh 53. Los cuatro artculos DPo 8 se denominan de la siguiente manera:
Utrum relationes dictae de Deo ab aeterno, quae importantur his nominibus Pater et
Filius, sint relationes reales, vel rationis tantum (a.1); Utrum relatio in Deo sit eius
substantia (a.2); Utrum relationes constituant et distinguant personas et hypostases
(a.3); Utrum remota relatione secundum intellectum, remaneat hypostasis in divinis
(a.4).
320 Utrum relaciones dictae de Deo ab aeterno, quae importantur his nominibus Pater
esse (Ibid.).
322 Haec autem distinctio non potest esse secundum aliquod absolutum: quia quidquid
131
RICARDO P. PALACIO
para significar las razones de los nombres, se seguira que las personas
in divinis no se distinguiran sino solo segn el nombre lo que constituye
la hereja sabeliana.323
323 Haec tamen distinctio non potest esse rationis tantum: quia ea quae sunt sola
ratione distincta, nihil prohibet de se invicem praedicari, sicut dicimus principium esse
finem, quia punctum unum secundum rem est principium et finis, licet ratione differat;
et ita sequeretur quod Pater est Filius et Filius Pater, quia, cum nomina imponantur ad
significandum rationes nominum, sequeretur quod personae in divinis non
distinguerentur nisi secundum nomina: quod est haeresis Sabelliana (Ibid., 8, 1).
324 Non enim est possibile dicere quod secundum aliquid absolutum divinae personae
ab invicem distinguantur, quia sequeretur quod non esset trium una essentia; quidquid
enim in divinis absolute dicitur, ad unitatem essentiae pertinet. Relinquitur ergo quod
solum relationibus divinae personae ab invicem distinguantur (STh I, 36, 2).
325 Relinquitur ergo quod oportet dicere, relationes in Deo quasdam res esse ().
Sciendum est ergo, quod cum realis relatio intelligi non possit, nisi consequens
quantitatem vel actionem seu passionem, oportet quod aliquo istorum modorum
ponamus in Deo relationem esse (DPo 8, 1).
132
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
326 Haec autem conceptio intellectus in nobis proprie verbum dicitur: hoc enim est
quod verbo exteriori significatur: vox enim exterior neque significat ipsum intellectum,
neque speciem intelligibilem, neque actum intellectus, sed intellectus conceptionem
qua mediante refertur ad rem (DPo 8, 1).
327 Nullus autem percipit se intelligere nisi ex hoc quod aliquid intelligit: quia prius est
verbum non sit extrinsecum ab esse ipsius intellectus, sicut nec ab intelligere.
Huiusmodi autem est intellectus divinus: in Deo enim idem est esse et intelligere.
Oportet ergo quod eius verbum non sit extra essentiam eius, sed ei coessentiale (DPo 8,
1).
133
RICARDO P. PALACIO
Santo Toms sostiene que el verbo mental creado surge por otro
(ab alio exoritur) y representa otra cosa (aliud repraesentat). Es
producido por el intelecto que no se identifica con l, y representa la
cosa exterior conocida. De esta ltima abstrae su forma elaborando la
especie inteligible (specie intelligibilis) que actualiza al entendimiento en
potencia (intellectus possibilis), profirindose el verbo. Este proceso
psicolgico santo Toms lo aplica, en cuanto funcin puramente
intelectual, y por lo tanto inmaterial, como base para comprender lo
que ocurre en la esencia divina cuando no existe potencialidad alguna
sino acto puro de ser. Es decir, unidad esencial entre intelecto y verbo
que surge del mismo intelecto, en tanto accin inmanente, y que no
representa, por lo tanto, nada exterior a s.
El paso siguiente de Toms, finalmente, es llegar al punto
objetivo de la demostracin:
329 Sic ergo in Deo potest inveniri origo alicuius ex aliquo, scilicet verbi et proferentis
verbum, unitate essentiae servata. Ubicumque enim est origo alicuius ab aliquo, ibi
oportet ponere realem relationem vel tantum ex parte eius quod oritur, quando non
accipit eamdem naturam quam habet suum principium, sicut patet in exortu creaturae
a Deo; vel ex parte utriusque, quando scilicet oriens attingit ad naturam sui principii,
sicut patet in hominum generatione, ubi relatio realis est et in patre et in filio. Verbum
autem in divinis est coessentiale suo principio, ut ostensum est. Relinquitur ergo quod
in divinis sit realis relatio et ex parte Verbi et ex parte proferentis Verbum (Ibid.).
134
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
135
RICARDO P. PALACIO
Pero este ser ad aliquid se divide entre aquellos en los que existe
una respectividad en la naturaleza de la cosa, y una respectividad solo
de razn. Respecto a lo primero:
Y en cuanto a lo segundo:
Algunas veces, en cambio, el respecto est significado por las cosas que
se dicen ad aliquid y existe nicamente en la aprehensin de la razn
que dirige uno a otro: y as es la relacin solo de razn, como cuando la
razn compara entre hombre y animal como la especie al gnero. 334
tantum, et non secundum rem. Quod non est in aliis generibus, quia alia genera, ut
quantitas et qualitas, secundum propriam rationem significant aliquid alicui inhaerens.
Ea vero quae dicuntur ad aliquid, significant secundum propriam rationem solum
respectum ad aliud (Ibid.).
333 Qui quidem respectus aliquando est in ipsa natura rerum; utpote quando aliquae
in ipsa apprehensione rationis conferentis unum alteri, et tunc est relatio rationis
136
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
tantum; sicut cum comparat ratio hominem animali, ut speciem ad genus (STh I, 28,
1).
335 Cf. F. Franco, La communione delle persone..., 276-277.
336 Cum autem aliquid procedit a principio eiusdem naturae, necesse est quod ambo,
scilicet procedens et id a quo procedit, in eodem ordine conveniant, et sic oportet quod
habeant reales respectus ad invicem (STh I, 28, 1). Cos, spingendo in profondit
lanalisi, possiamo affermare che poich Dio stesso persona -questa infatti la sua
natura-, la relazionalit al Suo interno propriamente identica a S stesso, pienamente
personale (F. Franco, La communione delle persone..., 278).
337 Cum igitur processiones in divinis sint in identitate naturae, ut ostensum est,
necesse est quod relationes quae secundum processiones divinas accipiuntur, sint
relationes reales (STh I, 28, 1).
338 Utrum relatio in Deo sit eius substancia (DPo 8, 2).
137
RICARDO P. PALACIO
cada persona, (Gilberto Porretano) sostena que las personas divinas no se oponen por
razn de su esencia, que es idntica, sino que se distinguen segn la relacin que l
llamaba extrnseca o fijada desde fuera (extrinsecus affixae). Con el vocablo
extrnseca, Gilberto quera significar que la relacin no pertenece al orden esencial, es
decir, a la unidad divina, sino al orden de la distincin de personas que no afecta a su
unidad esencial. Adems tomaba de Boecio la distincin entre formas abstractas
(aquello por lo que una cosa es tal) y el sujeto concreto (el individuo subsistente que
existe concretamente), afirmando que en Dios hay una distincin anloga: habra una
diferencia entre la persona divina y su propiedad relativa, entre el Padre y la
paternidad, por ejemplo (G. Emery, La teologa trinitaria, 135). Cf. STh I, 28, 2.
138
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
343 Et sicut in rebus creatis oportet quod sit accidens, ita oportet quod sit in Deo
substantia, quia quidquid est in Deo, est eius substantia. Oportet ergo relationes
secundum rem, esse divinam substantiam; quae tamen non habent modum
substantiae, sed habent alium modum praedicandi ab his quae substantialiter
praedicantur in Deo (DPo 8, 2).
344 DPo 8, 2, ag. 13. El texto de san Agustn al que se refiere Toms dice: Sed quia et
Pater non dicitur Pater nisi ex eo quod est ei Filius, et Filius non dicitur nisi ex eo quod
habet Patrem, non secundum substantiam haec dicuntur; quia non quisque eorum ad
se ipsum, sed ad invicem atque ad alterutrum ista dicuntur: neque secundum
accidens, quia et quod dicitur Pater, et quod dicitur Filius, aeternum atque
incommutabile est eis. Quamobrem quamvis diversum sit Patrem esse et Filum esee,
non est tamen diversa substantia: quia hoc non secundum substantiam dicuntur, sed
secundum relativum; quod tamen relativum non est accidens, quia non mutabile (San
Agustn, De Trinitate, lib. V, cap. 5, n.6). En el texto de san Agustn se aprecia la
misma dificultad para predicar en la substancia divina un trmino que de suyo no se
refiere a la substancia, ya que las relaciones personales no tienen como opuesto a la
esencia sino a las otras personas. Esto se manifiesta en referencia al mismo carcter
substancial de las relaciones ya que no son accidentes.
345 Ad decimumtertium dicendum, quod dicuntur relativa de Deo praedicari non
substantialiter, quia non praedicatur per modum existentis in substantia, sed per
modum ad aliud se habentis, non ideo quin illud quod significant, sit substantia (DPo
8, 2, 13).
139
RICARDO P. PALACIO
346 Cf. Aristteles, Categoras, V, 2b. Santo Toms en DPo 9, 2, 6 estudia la sustancia,
de acuerdo a dicha distincin, en relacin a la definicin boeciana de persona.
347 En la STh I, 3, 5 santo Toms se pregunta si Dios existe en algn gnero. La
respuesta no puede ser otra que negativa. En sntesis lo explica as: Algo existe en un
gnero bajo dos razones: simpliciter et proprie y per reductionem. Con respecto a lo
primero, se puede comprender a partir de tres partes. Primero: la especie se constituye
por el gnero y la diferencia, siendo esta ltima la que la ubica en su especie como el
acto con respecto a la potencia. Pero nada se agrega de esta forma, luego no puede
considerarse que Dios exista en un gnero. Segundo: el ser de Dios es su esencia, por
ello si Dios perteneciese a un gnero tal sera ente (ens), en tanto que es, por cuanto el
gnero de una cosa significa su esencia. Pero todo gnero tiene diferencias que se le
agregan a la misma esencia del gnero, lo que no puede ocurrir con el ser, ya que el non
ens no puede constituir una diferencia. Tercero: todos los seres que existen en un
gnero determinado se comunican en el mismo gnero pero difieren en el esse y la
esencia propia de cada uno. Pero en Dios no existe diferencia entre el esse y su esencia.
Por ltimo, tampoco se puede concebir la existencia de Dios en un gnero per
reductionem a un principio porque se reducira al gnero de ese principio, y Dios es el
principio de todo ser.
348 Quod licet relatio sit substantia divina, non tamen significat per modum
140
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
349 Attributa essentialia non solum significant id quod est essentia divina, sed etiam
significant per talem modum, quia significant aliquid ut in Deo existens; et propter hoc
differentia, quae esset secundum absoluta, redundaret in diversitatem essentiae (DPo
8, 2, ad 4).
350 Relationes autem divinae, licet significent id quod est divina essentia, non tamen
per modum essentiae, quia non per modum inexistentis, sed per modum se habentis ad
aliud. Unde distinctio quae attenditur secundum relationes in divina, non designat
distinctionem in essentia, sed solum in hoc quod est ad aliud se habere per modum
originis, ut supra expositum est (DPo 8, 2, ad 4, cursiva nuestra). En este sentido hay
que comprender el principio que sostiene la imposibilidad de atribuir lo que es propio
de las personas a la esencia: Adoremus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum,
indistinctam distincte, incomprehensibilem et inenarrabilem substantiam Trinitatis, ubi
etsi admittit numerum ratio personarum, unitas tamen non admittit essentiae, ita
tamen, ut servemus divinae propia naturae, servemus propia unicuique personae, ut
nec personis divinitatis singularitas denegetur nec ad essentiam hoc, quod est
proprium nominum, transferatur (DH 367, c.8).
351 Utrum relatio in Deo sit idem quod sua essentia (STh I, 28, 2).
141
RICARDO P. PALACIO
142
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
356 Quidquid autem in rebus creatis habet esse accidentale, secundum quod
transfertur in Deum, habet esse substantiale : nihil enim est in Deo, ut accidens in
subiecto, sed quidquid est in Deo, est eius essentia (Ibid.).
357 Sic igitur ex ea parte qua relatio in rebus creatis habet esse accidentale in subiecto,
relatio realiter existens in Deo habet esse essentiae divinae, idem omnino ei existens
(Ibid.).
358 In hoc vero quod ad aliquid dicitur, non significatur aliqua habitudo ad essentiam,
sed magis ad suum oppositum. Et sic manifestum est quod relatio realiter existens in
Deo, est idem essentiae secundum rem; et non differt nisi secundum intelligentiae
rationem, prout in relatione importatur respectus ad suum oppositum, qui non
importatur in nomine essentiae. Patet ergo quod in Deo non est aliud esse relationis et
esse essentiae, sed unum et idem (Ibid.).
359 1. En cuanto a su ser, como todos los dems predicados de tipo accidental que
atribuimos a Dios (bueno, sabio, grande, etc.), la relacin no conserva, pues, un modo
143
RICARDO P. PALACIO
de ser accidental sino que, en Dios, reviste el modo de ser substancial de la divinidad.
En Dios, la relacin no es algo inherente, sino que es lo que Dios es (...). 2. Pero en
cuanto a su razn formal (referencia a otro), la relacin ha podido ser aplicada sin
modificacin a Dios, puesto que no implica ninguna imperfeccin. Aqu es donde
interviene la pureza de la relacin, su privilegio en compraracin con los otros
accidentes, pues no mira a la esencia sino a su trmino correlativo (la relacin no
significa una referencia a la esencia, sino a su trmino opuesto). La articulacin del
esse y de la ratio de la relacin es, pues, diferente en Dios y en las criaturas (G. Emery,
La teologa trinitaria..., 141-142).
360 circa hoc sunt duae opiniones: quarum prima est, quod relationes in divinis non
144
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
distinguantur origine, secundum quod significatur cum dicitur, qui est ab alio, et a quo
alius; et quod relatio paternitatis et filiationis secundum intellectum consequatur ad
constitutionem et distinctionem personarum, et quod per eas distinctio et constitutio
hypostasum ostendatur. Ex hoc enim quod dicitur Pater, ostenditur quod sit a quo
alius: per hoc vero quod dicitur Filius, ostenditur quod sit ab alio (Ibid.).
364 Distinctivum enim et constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter. Uno modo
145
RICARDO P. PALACIO
365 Impossibile est ergo dici, quod hypostasis Filii constituatur sua nativitate, nisi in
quantum intelligitur quod nativitas eius terminatur ad aliquid quod formaliter
constituit. Ipsa autem relatio ad quam terminatur nativitas, est filiatio (Ibid.).
366 Paternitas ergo constituendo Patrem, constituit Deum. Et sicut paternitas, licet sit
essentia divina, tamen non est communis sicut essentia, ita Pater licet sit idipsum quod
Deus, non tamen est commune ut Deus, sed proprium. Pater ergo, Deus in quantum
est Deus, est commune habens naturam divinam, et in quantum est Pater, est
proprium ab aliis distinctum. Unde est hypostasis, quae significat subsistens in natura
aliqua, distincta ab aliis. Et per hunc modum paternitas constituendo Patrem,
constituit hypostasim (Ibid.).
367 De acuerdo a F. Franco, quien sigue la opinin del P. Vanier, santo Toms habra
146
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
147
RICARDO P. PALACIO
La respuesta dice:
Las hipstasis, en las realidades inferiores, se distinguen por la esencia;
y as las propiedades que siguen a la esencia, no pueden ser principio de
distincin, sino ms bien signo de distincin. Pero las hipstasis divinas
de ningn modo se distinguen segn la esencia; por lo cual, conviene
que las propiedades sean principio de distincin en ellas. 369
368 Praeterea, hypostases in divinis perfectiores sunt quam in rebus humanis. Sed
apud nos proprietates non constituunt neque distinguunt hypostases, sed sunt signa
distinctionis hypostasum constitutarum. Ergo nec in divinis relationes, quae sunt
proprietates, constituunt hypostases nec distinguunt (DPo 8, 3, ag 6).
369 Ad sextum dicendum, quod in rebus inferioribus hypostases per essentiam
148
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
atributos divinos, que es solo de razn, y la distincin real entre las relaciones, la cual
se fundamenta en los trminos opuestos: potentiam et bonitas non important in suis
rationibus aliquam oppositionem: unde non est similis ratio (STh I, 28, 3, ad 2).
149
RICARDO P. PALACIO
374 Praeterea, prius est intelligere hypostasim generantem quam ipsam generationem,
cum generans intelligatur ut generationis principium, prius autem est intelligere
generationem quam paternitatem: relationes enim ad actiones vel passiones
sequuntur,...Ergo prius est intelligere hypostasim Patris quam paternitatem: ergo non
constituitur paternitate; et eadem ratione nec hypostasis Filii filiatione. (DPo 8, 3, ag.
7).
375 ...quantum ad id quod hypostasis subsistit in se una existens (DPo 8, 3, ad 7).
376 In divinis autem non multiplicantur hypostases nisi per processionem aliarum
subsistentes, hoc tamen faciunt in quantum sunt essentia divina: relatio enim, in
quantum est relatio, non habet quod subsistat vel subsistere faciat; hoc enim solius
substantiae est. Distinguunt vero relationes, in quantum relationes sunt: sic enim
oppositionem habent (Ibid.).
379 Utrum remota relatione secundum intellectum, remaneat hypostasis in divinis
(DPo 8, 4).
150
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
380 In divinis distinctio non potest esse nisi secundum relationes. Sed hypostasis dicit
aliquid distinctum. Ergo remotis relationibus non remanet hypostasis. Cum enim in
divinis non ponantur nisi duo modi praedicandi, scilicet secundum substantiam, et ad
aliquid, remotis relationibus non remanent nisi ea quae ponuntur secundum
substantiam. Haec autem sunt quae pertinent ad essentiam; et sic non remanent
hypostases distinctae (DPo 8, 4, sc).
381 relatio, ut dictum est, distinguit in quantum est relatio; constituit autem
hypostasim in quantum est divina essentia, et utrumque facit in quantum est divina
essentia et relatio (DPo 8, 3, ad 9). La doctrina de las relaciones subsistentes, como
constitutivas de las divinas personas, es la caracterstica propia de la teologa del
Anglico: Los tres elementos de la relacin, aplicada a Dios, deben entenderse en
simplicidad, pureza y unidad. Ello es posible poniendo el acento de la relacin en la
referencia al otro -paternidad, filiacin, espiracin- mientras esa referencia al otro se
identifique, a su vez con cada uno de los sujetos de la relacin: las personas del Padre,
del Hijo y del Espritu que, a su vez, se identifican realmente con la nica esencia
divina, poseda por las tres relaciones subsistentes. Esta es la genialidad de Toms de
Aquino, que lleva a cabo estas dos identidades mayores. En STh I, 28, 2 deja claro que
la relacin realmente existente en Dios es, secundum rem, idntica a la esencia divina.
En la q.29, 4 aborda la identidad entre persona y relacin: El Padre no es un sujeto
previo a la paternidad, sino que es la misma paternidad. Es, todo l, relacin de
151
RICARDO P. PALACIO
paternidad hacia el Hijo. El in se, se identifica con el ad aliquid (J. Rovira Belloso,
Tratado de Dios uno y trino, Salamanca 1998, 611).
382 Pater non habet ab eodem quod sit quis et quod sit Pater, cum etiam Filius sit quis
et non sit Pater. Remoto ergo a Patre quod sit Pater, remanet quod sit quis. Est autem
quis in quantum est hypostasis. Remota ergo paternitate per intellectum, adhuc
remanet hypostasis Patris (DPo 8, 4, ag.2).
383 Pater ab eodem habet quod sit quis et quod sit Pater: ab eodem, inquam, secundum
rem, et non secundum rationem, sed differenti secundum rationem, vel sicut differ
generale a speciali, vel commune a proprio (DPo 8, 4, ad 2).
384 Sicut patet quod homo ad eadem forma substantiali habet quod sit animal et quod
sit homo; non enim sunt unius rei plures formae substantiales secundum rem diversae:
et tamen ab anima, inquantum est anima sensibilis, tantum habet quod sit animal;
152
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
inquantum vero est anima sensibilis et rationalis, habet ab ea quod sit homo. Et
propter hoc et equus est animal, sed non est homo, quia non habet animam sensibilem
eamdem numero quam habet homo: et pro tanto etiam non est idem animal numero.
Similiter dico in proposito, quod Pater habet quod sit quis et quod sit Pater a relatione;
sed quod sit quis, habet a relatione communiter sumpta; quod autem sit hic quis, habet
ab hac relatione quae est paternitas; et propter hoc etiam Filius, in quo est relatio, sed
non haec relatio quae est paternitas, est quis, sed non est hic quis qui est Pater (Ibid.).
385 Ibid.
386 Los dos primeros artculos de la STh I, 28 tratan sobre las relaciones reales y si las
relaciones se identifican con la esencia divina. Ambos fueron tratados en forma paralela
con el desarrollo del DPo 8.
387 De ratione autem relationis est respectus unius ad alterum, secundum quem
153
RICARDO P. PALACIO
390 Cum igitur in Deo realiter sit relatio, ut dictum est (a.1), oportet quod relatio sit ibi
oppositio (Ibid.).
391 Relativa autem oppositio in sui ratione includit distinctionem. Unde oportet quod in
Deo sit realis distinctio, non quidem secundum rem absolutam, quae est essentia, in
qua est summa unitas et simplicitas; sed secundum rem relativam (Ibid.).
392 De donde se infiere que la distincin de razn de las relaciones divinas respecto de
la esencia de Dios, juntamente con la distincin real relativa de las opuestas entre s, es
el nico medio de evitar la contradiccin que se seguira de admitir en el ser divino la
identificacin total de lo absoluto con lo relativo y de lo realmente idntico con lo
realmente opuesto y distinto (M. Cuervo O.P, Tratado de la Santsima Trinidad.
Introducciones, en Santo Toms de Aquino, Suma Teolgica, Madrid 1959, vol. II-III,
68).
393 En esta objecin, Toms recoge uno de los mayores argumentos antitrinitarios, el
154
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
causa sui oppositi. Sed relativa ad invicem opponuntur. Ergo non potest esse relatio
inter creaturam et Deum (DPo 7, 8, ag.4).
398 in aliis oppositis unum dicitur alteri opponi, in quantum ipsum removet: negatio
quae includitur in privatione et altero contrariorum. Hoc autem in relativis non oportet,
155
RICARDO P. PALACIO
creaturam et Deum, non autem alia oppositio -cum ex Deo sit magis creaturarum
positio quam earum remotio-; est tamen aliqua habitudo, creaturarum ad Deum (DPo
7, 8, ad 4).
402 Anima nostra comparatur ad duo: scilicet ad corpus, cui dat esse substantiale, per
quod etiam ipsa est; non enim est aliud animae esse quam hoc quod corpori dat, ut
supra dictum est, d.8, q.5, a.2. Comparatur etiam ad objectum suum, a quo recipit esse
secundum perfectionem secundam, quod est esse accidentale. Et ideo anima
essentialiter est ubi est corpus suum ad quod habet essentialem relationem. Ubi autem
est objectum suum, non est essentialiter, sed solum per quamdam conformitatem:
prout dicitur quod scientia est assimilatio scientis ad rem scitam (In I Sent d.15, q.5,
a.3). Santo Toms resume de esta manera las dos relaciones del alma. Primero, con el
cuerpo con quien tiene una relacin esencial ya que le confiere el esse por el cual existe
el compuesto, y a su vez, ella misma cobra actualidad. Y la segunda relacin, esta vez,
accidental puesto que se ubica en el mbito de la operacin del sujeto. Cf. J. Ferrer
156
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
157
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 3
Con el tratado sobre las personas, santo Toms concluye los tres
pilares sobre los cuales estructura la teologa trinitaria, esto es, las
procesiones, las relaciones y las personas. Nuestro anlisis tiene por
objetivo llegar a la comprensin del concepto de relatio subsistens como
definicin propia de persona divina tal como lo formula el Anglico 403.
El camino recorrido por Toms, hasta llegar a la concepcin de la relatio
subsistens, se desarrolla a travs de la clebre definicin de persona
elaborada por Boecio, la cual dice que la persona es: individua
substantia rationalis naturae. Santo Toms no asume del todo dicha
definicin para la comprensin de las divinas personas, an cuando en
la STh I, 29, 1 la menciona para referirse a la persona404. Por tal razn,
creemos conveniente exponer -antes de tratar de la definicin sobre la
persona elaborada por Toms-, el pensamiento de Boecio, por lo menos
en cuanto a los elementos bsicos que nos permitan comprender el
de Boecio) con la significacin especial de la persona en Dios (la persona como relacin
subsistente) (G. Emery, La Teologa Trinitaria de Santo Toms de Aquino, Salamanca
2008, 176). Con respecto a la valoracin del puesto que la definicin de Boecio tuvo
para santo Toms se puede considerar lo expresado por E. Forment: Si santo Toms
asumi la definicin de Boecio fue para expresar la denotacin del ser propio personal,
una participacin en el nivel propio del espritu, que se manifiesta en la racionalidad,
que a su vez fundamenta la libertad libre. Tambin el Aquinate defini a la persona, con
trminos parecidos pero ms exactos, del siguiente modo: Persona es el subsistente
distinto en la naturaleza racional (DPo 9, 4) (Id., Personalismo y Tomismo:
convergencias y divergencias, en: J. M. Burgos, J.L. Caas, U. Ferrer (eds.), Hacia una
definicin de la filosofa personalista, Madrid 2006, 82). Como veremos en este trabajo
dicha definicin del DPo 9, 4 constituye uno de los elementos que permiten descubrir la
analoga de la persona humana con las personas divinas. Esto se observa no solo en
cuanto a la subsistencia sino tambin a la relacin como aspecto esencial de las divinas
personas y analogado principal en referencia a la individuacin de la persona humana.
Cf. C. de Belloy, Personne divine, personne humaine selon Thomas d'Aquin:
l'irrductible analogie, Les tudes Philosophiques 81 (2007) 163-182 ; G. Canobbio,
Considerazioni sull'uso del concetto di persona in dottrina trinitaria, en : A. Russo -
G. Coffele (eds.), Divinarum rerum notitia. La Teologia tra filosofia e storia, Roma 2001,
109-143 ; U. Degl'Innocenti, Il problema della persona nel pensiero di S. Tommaso,
Roma 1967 ; O. Derisi, Esencia y vida de la persona humana, Buenos Aires 1979.
158
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
405 Boecio, cuyo nombre era Ancius Manlius Torquatus Severinus Boetius (ca. 480-
524/5) fue cnsul en Roma y estuvo al servicio de Teodorico, rey de los ostrogodos. Fue
acusado de traicin y brujera. Encarcelado en Pava, primero; luego de dos aos,
ejecutado. Es usual considerarlo como un neoplatnico cristiano, pero sera mejor
llamarlo un filsofo eclctico () Boecio poda ver con cierta perspectiva toda la
tradicin filosfica griega y helenstico-romana y una buena parte de la tradicin
cristiana; una y otra se le aparecan como bien arraigadas en el tiempo y difcilmente
eliminables. Pero al mismo tiempo () posea conciencia de que toda su estructura se
hallaba amenazada y de que viva al final de unos tiempos y en el comienzo de otros.
Por este motivo, Boecio ha sido llamado el ltimo romano y el primer escolstico (J.
Ferrater Mora, Diccionario de Filosofa, Madrid 1986, 357-358). En esta parte, dedicada
a estudiar el pensamiento de Boecio, seguir el trabajo de M. Lluch-Baixauli, La
Teologa de Boecio, en la transicin del mundo clsico al mundo medieval, Pamplona
1990.
159
RICARDO P. PALACIO
Diversum est esse et id quod est: ipsum enim esse nondum est; at vero quod est,
accepta essendi forma, est atque consistit. 3. Quod est, participare aliquo potest ; sed
ipsum esse, nullo modo aliqua participat : fit enim participatio cum aliquid iam est ; est
autem aliquid, cum esse susceperit. 4. Id quod est, habere aliquid praeterquam ipsum
est, potest ; ipsum vero esse, nihil aliud praeter se habet admixtum. 5. Diversum est,
tantum esse aliquid, et esse aliquid in eo quod est : illic enim accidens, hic substantia
significatur. 6. Omne quod est, participat eo quod est esse, ut sit ; alio vero participat,
ut aliquid sit : ac per hoc id quod est, participat eo quod est esse, ut sit ; est vero, ut
participet alio qualibet. 7. Omne simplex, esse suum, et id quod est, unum habet. 8.
Omni compositio aliud est esse, aliud ipsum est. 9. Omnis diversitas discors, similitudo
vero appetenda est ; et quod appetit aliud, tale ipsum esse substantialiter ostenditur,
quale est illud hoc ipsum quod appetit (Boecio, Quomodo Substantiae, PL 64, 1311B-
D).
408 Boecio, Quomodo Substantiae, PL 64, 1311D-1312A.
160
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
hacia el bien. Luego, surge la pregunta, si lo que es, es bueno por ser, y
si adems tiende a la bondad, entonces dicha bondad es sustancial o
participadamente? Ahora bien, si las cosas son buenas
sustancialmente, cmo se diferencian del bien per se que es Dios?
Boecio establece una distincin entre lo que existe por participacin o
sustancialmente. Si el bien es participado, luego no es sustancial en las
cosas que existen. Y si es sustancial, entonces se identifica con el bien
per se, o sumo bien, que es Dios. Lo cual no puede afirmarse. As,
tampoco puede sostenerse la bondad de las cosas que existen. Como
afirma Lluch-Baixauli: El problema que pretenda solucionar era, en
definitiva, cmo se pueden distinguir las cosas de Dios, siendo bueno
Dios y buenas las cosas409.
El principio filosfico para la comprensin de su opsculo, se
encuentra en la distincin entre id quod est y esse. No obstante, hay
que advertir que tal distincin no se debe identificar con la de esencia y
esse, o como sostiene santo Toms, essentia y actus essendi410. Sin
embargo, la formulacin boeciana significa una de las bases para la
posterior profundizacin medieval en dicho binomio411.
Como solucin, a la pregunta formulada, Boecio propone
efectuar una distincin mental entre la existencia de los seres
Parece que para l, la existencia no sera ms que un accidente. Pero de esta distincin
aviceniana, Maimnides, Averroes y Santo Toms afirmaron la distincin real de
esencia y existencia, mientras que Duns Scoto defendi la identidad real entre ambas
(M., Lluch-Baixauli, La teologa, 122). Manser afirma que Ms bien sucede que hay
en su teora algo, de lo cual poda y tena que seguirse la distincin real entre esencia y
existencia. En su suppositum creatural y realmente existente, que l llama quod est,
tenemos una mera participacin en el ser mismo, el cual, tambin segn l, slo en
Dios est verdaderamente realizado. Toda participacin, como su nombre lo indica,
impone al participante una limitacin. Donde quiera que hay una limitacin, hay
tambin un limitante y un limitado, que, como acto y potencia, son realmente
diversosPor consiguiente, ya en Boecio tenemos virtualmente el motivo fundamental
de que ningn suppositum creatural -quod est- pueda identificarse realmente con el ser,
en cuanto tal, y tenga que ser necesariamente compuesto en su participacin, y sta en
su composicin de esencia y existencia (G. Manser, La esencia del tomismo..., 560-
561).
161
RICARDO P. PALACIO
412 Hoc igitur paulisper amoto, ponamus omnia esse, quae sunt, bona; atque ea
consideremus quemadmodum bona esse possent, si a primo bono minime defluxissent.
Hic intueor in eis aliud esse quod bona sunt, aliud quod sunt (Boecio, Quomodo
Substantiae, PL 64, 1312C).
413 El opsculo fue comentado por santo Toms asignndosele el nombre de Expositio in
162
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
eius substantia, aliud rotunditas, aliud color, aliud bonitas (In De Hebd lect. IV, n.60).
Santo Toms sintetiza la cuestin tratada por Boecio en los siguientes trminos: Ya
que todos los seres son buenos, hay que determinar el modo de esta bondad, es decir,
cmo son buenos los seres. Ahora bien, un predicado puede ser atribuido a un sujeto
de dos maneras, sea sustancialmente, sea por participacin. La cuestin es saber si los
seres son buenos por esencia o por participacin (In De Hebd Lec. III, 42); citado por J.
P. Torrell, Iniciacin a Toms de Aquino: su persona y su obra, Pamplona 2002, 87.
415 Ponatur enim una eademque substantia bona esse, gravis, alba, rotunda: tunc
aliud esset illa ipsa substantia, aliud eius rotunditas, aliud color, aliud bonitas. Nam si
haec singula idem essent quod ipsa substantia, quod idem esset gravitas quod color,
bonum quod album et quod rotundum: quod fieri natura non sinit (Boecio, Quomodo
Substantiae, PL 64, 1312C-D).
416 Cf. Aristteles, Etica a Nicmaco L. II, cap. 5.
163
RICARDO P. PALACIO
Pues se sigue que, hecha la suposicin acordada, otro sera en las cosas
el mismo ser, y otra algn ser, a saber o lo bueno, o lo blanco, o
cualquier otro que se diga. Y as, de acuerdo a esta posicin, las cosas
seran ciertos bienes, no en cambio, el mismo ser de ellas sera bueno.
Luego, si por algn modo no fueran las cosas por el primer bien, y no
obstante en s fuesen buenas, se sigue que no sera lo mismo en ellas
que sean tales, y que sean buenas; ya que otro sera en estas el ser, y
otro el ser bueno.418
417 Intelligitur enim bonitas uniuscuiusque rei virtus ipsius, per quam perficit
operationem bonam. Nam virtus est quae bonum facit habentem, et opus eius bonum
reddit (In De Hebd Lect. IV, 60).
418 Relinquitur igitur quod, praemissa suppositione facta, aliud esset in rebus ipsum
esse, et aliud aliquid esse, puta vel bonum, vel album, vel quidquid taliter dicitur. Et
sic, praedicta positione facta, res essent quidem bonae, non tamen ipsum eorum esse
esset bonum. Sic ergo si aliquo modo essent non a primo bono, et tamen in se essent
bona, sequeretur quod non idem esset in eis quod sint talia, et quod sint bona; sed
aliud esset in eis esse, et aliud bonum esse (Ibid.).
419 Quod si nihil omnino aliud essent nisi bona, neque gravia, neque colorata, neque
spatii dimensione distantia*, neque ulla in eis qualitas esset, nisi tantum bona essent,
tunc non res sed rerum viderentur esse principium; nec potius viderentur, sed
viderentur. Unum enim solumque est huiusmodi, quod tantum est bonum, aliudque
nihil sit (Boecio, Quomodo Substantiae, PL 64, 1313A, * distantia: seguimos el texto
de Migne PL ya que In De Hebd. dice distincta).
164
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
420 Quae quoniam non sunt simplicia, esse omnino non poterant nisi ea id quod solum
bonum est, esse voluisset. Idcirco quoniam esse eorum a boni voluntate defluxit, bona
esse dicuntur (Boecio, Quomodo Substantiae, PL 64, 1313A).
421 Una quidem secundum quod dicuntur bona per relationem ad primum bonum ().
Alia vero bonitas consideratur in eis absolute, prout scilicet unumquodque dicitur
bonum, inquantum est perfectum in esse et in operari (In De Hebd IV, 63).
422 Los datos sobre la fecha de composicin del Super Expositio Boetii De Trinitate de
165
RICARDO P. PALACIO
423 Quomodo Deus sit in praedicamentis (Boecio, Quomodo Trinitas unus Deus ac non
tres Dii, Migne PL 64, 1252A). A continuacin Boecio se refiere a los predicamentos:
Decem omnino praedicamenta traduntur quae de rebus omnibus universaliter
praedicantur, id est substantia, qualitas, quantitas, ad aliquid, ubi, quando, habere,
situm esse, facere, pati. Haec igitur talia sunt, qualia subjecta permiserint: nam pars
eorum in reliquarum rerum praedicatione substantia est, pars in accidentium numero
est (Ibid.).
424 Nam cum dicimus Deus, substantiam quidem significare videmur, sed eam, quae
quo praedicatur ipsum sit substantia, ut substantia homo vel Deus. Sed distat,
quoniam homo non integre ipsum homo est, ac per hoc nec substantia. Quod est enim,
aliis debet, quae non sunt homo: Deus vero, hoc ipsum quod est Deus est; nihil enim
aliud est nisi quod est, ac per hoc ipsum Deus est. Rursus, justus, quod est qualitas,
ita dicitur quasi ipse hoc sit de quo praedicatur, id est si dicamus, homo justus, vel
Deus justus, ipsum hominem vel Deum justos esse proponimus; sed differt, quoniam
homo alter, alter est justus; Deus vero, idem ipsum est quod est justum (Boecio,
Quomodo Trinitas, PL 64, 1252C).
166
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
naturalezas, sin confusin, sin cambio, sin divisin, sin separacin (DH 302). En la
nota 1 P. Hnermann menciona lo siguiente: Hay que leer , no
(de dos naturalezas), una variante que se ofrece en ediciones ms antiguas y
menos crticas del texto griego, mientras que todas las traducciones latinas atestiguan
en dos naturalezas (in duabus naturis). La otra variante, por su sabor monofisita, se
opondra precisamente a la intencin del Concilio (Ibid., 163). Con ello sin embargo,
no quedaba suficientemente aclarada la singularidad de la naturaleza humana, sobre
todo por lo que mira al ser personal, como tampoco el obrar humano del Dios-hombre
Jesucristo. De ah que, sobre todo en los crculos monacales del Oriente, se siguiera
combatiendo no slo la carta del papa, sino tambin la declaracin del concilio de
Calcedonia (J. Auer, Jesucristo hijo de Dios e hijo de Mara, Barcelona 1989, IV/1, 295).
428 Cf. J. Koterski, Boethius and the Theological Origins of the Concept of Person,
American Catholic Philosophical Quarterly 78/2 (2004) 203-224; A. Lobato Casado, O.P.,
Le fonti dell'antropologia tomista, en: M. Rossi - T. Rossi (eds.), Persona Humana.
Imago Dei et Christi in Historia, Atti del Congresso Internazionale, Roma 6-8 Settembre
2000, Roma 2002, vol. I, 235-266; M. Ndoncelle, Prosopon et Persona dans lantiquit
classique. Essai de bilan linguistique, Revue des Sciences Religieuses 22 (1948) 277-
299; Id., Les variations de Boce sur la personne, Revue des Sciences Religieuses 29
(1955) 201-238.
167
RICARDO P. PALACIO
429 Natura igitur aut de solis corporibus dici potest, aut de solis substantiis, id est
corporeis atque incorporeis, aut de omnibus rebus quae quocumque modo esse
dicuntur (Boecio, Liber de Persona et duabus naturis contra Eutychen et Nestorium, PL
vol. 64, Col 1341B).
430 Natura est motus principium, secundum se, non per accidens. Quod motus
principium dixi, hoc est, quoniam corpus omne habet proprium motum, ut ignis
sursum, terra deorsum. Item, quod per se principium motus naturam esse proposui et
non per accidens, tale est, quoniam lectum quoque ligneum deorsum ferri necesse est,
sed non deorsum per accidens fertur. Idcirco enim quia lignum est, quod est terra,
pondere et gravitate deducitur ; non quia lectus est, deorsum cadit, sed quia terra est,
id est quia terrae contigit ut lectus esset. Unde fit ut lignum naturaliter esse dicamus,
lectum vero artificialiter (Boecio, Liber de Persona, PL 64, 1342A).
431 Natura est vel quod facere, vel quod pati possit: pati quidem ac facere, ut omnia
168
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
PL 64, 1343A).
169
RICARDO P. PALACIO
singularibus tantum atque in individuis: animalis enim vel generalis hominis nulla
persona est, sed vel Ciceronis vel Platonis vel singulorum individuorum personae
singular nuncupantur (Boecio, Liber de Persona, PL 64, 1343C).
441 Quocirca si persona in solis substantiis est, atque in his rationalibus,
substantiaque omnis natura est, nec in universalibus, sed in individuis constat, reperta
personae est igitur definitio: Persona est naturae rationalis individua substantia
(Boecio, Liber de Persona, PL 64, 1343C-D). Este concepto de persona lleg a
adquirir claridad slo despus de Calcedonia gracias al telogo laico Boecio: Persona est
naturae rationalis individua substantia. Personalidad se entiende, pues, aqu todava
como individualidad, en cuanto realidad definitiva de unicidad insustituible e
impermutable (W. Kasper, Jess, el Cristo, Salamanca 1989, 297).
170
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
442 Boecio explica que el trmino latino persona significa mscara de un actor. Dicha
mscara tena por objeto, adems de representar un personaje, la amplificacin de la
voz. Pero lo que importa aqu es que si el trmino latino persona fue utilizado para
significar la realidad individual de una naturaleza racional, los griegos, en cambio
emplearon el trmino , el cual no tiene nada que ver con el origen de la
palabra latina de persona sino con el de sustancia, siendo este ltimo significado
desconocido para Boecio como para san Agustn (cf. M. Lluch-Baixauli, La teologa,
183-189). Con respecto a san Agustn, Lluch-Baixauli cita De Trinitate lib. 5, cap. 8,
n.10, donde Agustn expresa su desconocimiento acerca de la diferencia entre los
trminos e . En efecto, los griegos utilizaron el trmino para
referirse a la mscara, e , en cambio, para la significacin de la persona. Es
decir, que los griegos emplearon dos palabras para dos usos ( para mscara e
, para persona); mientras los latinos, una palabra para dos usos (persona,
tanto para mscara como para persona).
443 Quocirca cum ipsae subsistentiae in universalibus quidem sint, in particularibus
171
RICARDO P. PALACIO
445 Deus quoque et est et essentia; est enim, et maxime ipse est, a quo omnium
esse proficiscitur. Est , id est subsistencia; subsistit enim nullo indigens, et
, substat enim. Unde etiam dicimus unam esse vel , id est
essentiam vel subsistentiam deitas; sed tres , id est tres substantias. Et
quidem, secundum hunc modum, dixere unam Trinitatis essentiam, tres substantias,
tresque personas. Nisi enim tres in Deo substantias ecclesiasticus loquendi usus
excluderet, videretur idcirco de Deo dici substantia, non quod ipse caeteris rebus quasi
subiectum supponeretur, sed quod dem omnibus uti praeesset, ita etiam quasi
principium subesset rebus, dum eis omnibus , vel subsistere subministrat
(Boecio, Liber de Persona, PL 64, 1345A, B).
446 M. Lluch-Baixauli, La teologa, 178.
447 Boecio, Liber de Persona, PL 64, 1344B. Como el mismo Lluch-Baixauli afirma, no
172
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
448 R. McInerny, Boethius and Saint Thomas Aquinas, Rivista di Filosofia Neo-
scolastica 66 (1974) 219-245.
449 Et primo, secundum considerationem absolutam; et deinde secundum
comparativam considerationem. Oportet autem absolute de personis, primo quidem in
communi considerare; deinde de singulis personis (STh I, 29, prol.)
450 El estudio de las personas divinas en particular se abordar slo desde el punto de
vista de que segn la razn de su procesin las divinas personas tienen causalidad
respecto de la creacin de las cosas (STh I, 45, 6). En este sentido, la comprensin de
cada persona nos permitir fundamentar la tesis de santo Toms enunciada.
173
RICARDO P. PALACIO
2.1. LA SUSTANCIA
comunione delle persone nella riflessione trinitaria della Summa Theologiae, Ricerche
Teologiche (1997) 271-301, esp. el estudio de la persona, 291-299.
455 Substantia enim individuatur per seipsam, sed accidentia individuantur per
subiectum, quod est substantia (STh I, 29, 1). Ahora bien, si la sustancia no est en
otro, debe estar en s; si no es parte o coprincipio, debe ser un todo que no est con
otro, sino que est consigo mismo. El estar consigo mismo se funda en el estar en s. La
ensidad viene, de esta manera, a expresar el constitutivo formal de la sustancialidad.
De forma universal puede, pues, decirse que la sustancia es la cosa a cuya esencia o
174
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
quididad compete existir en s. Con ello hemos logrado la definicin a cuya bsqueda se
orientaba buena parte de nuestra labor (A. Gonzlez Alvarez, Tratado de Metafsica.
Ontologa, Madrid 1967, 289).
456 Sciendum est igitur quod substantia dicitur dupliciter. Uno modo suppositum in
genere substantiae, quod dicitur substantia prima et hypostasis, cuius proprie est
subsistere. Alio modo quod quid est, quod etiam dicitur natura rei. Secundum ergo
Platonis opinionem, cum universalia essent res subsistentes, significabant substantiam
non solum secundo modo, sed primo. Aristoteles vero probat in septimo quod
universalia non subsistunt. Unde sequitur quod universalia non sunt substantiae
primo modo, sed secundo modo tantum. Propter quod dicitur in praedicamentis, quod
secundae substantiae, quae sunt genera et species, non significant hoc aliquid quod est
substantia subsistens, sed significant quale quid, idest naturam quamdam in genere
substantiae (In X Metaphysicae, lect. 3, n.19).
457 ...dividitur substantia in primam et secundam, non est divisio generis in species,-
cum nihil contineatur sub secunda substantia quod non sit in prima,- sed est divisio
generis secundum diversos modos essendi. Nam secunda substantia significat naturam
generis secundum se absolutam; prima vero substantia significat eam ut individualiter
subsistentem. Unde magis est divisio analogi quam generis (DPo 9, 2, ad 6).
458 La sustancia primera es individual; la segunda, es universal. Interesa sealar que
175
RICARDO P. PALACIO
460 In substantia particulari, est tria considerare: quorum unum est natura generis et
speciei in singularibus existens; secundum est modus existendi talis naturae; ()
tertium est principium ex quo causatur talis modus existendi (DPo 9, 2, ad 1).
461 El tema tambin es estudiado en STh I, 29, 1, ad 1. La objecin primera que refiere
santo Toms plantea que lo singular como tal, no puede ser definido a causa de su
misma singularidad como ensea Aristteles: Dicit ergo primo, quod omnis definitio est
quaedam ratio, idest quaedam compositio nominum per rationem ordinata. Unum enim
nomen non potest esse definitio, quia definitio oportet quod distincte notificet principia
rerum quae concurrunt ad essentiam rei constituendam; alias autem definitio non
sufficienter manifestaret essentiam rei. Et propter hoc dicitur In Primo Physicorum,
quod definitio dividit definitum in singulare, idest exprimit distincte singula principia
definiti. Hoc autem non potest fieri nisi per plures dictiones: unde una dictio non potest
esse definitio, sed potest esse manifestativa eo modo, quo nomen minus notum
manifestatur per magis notum (In VII Metaphy lect. 9, 1). Como de acuerdo a la
definicin boeciana la persona es una sustancia individual, luego se podra concluir que
no puede ser definida, por ello no sera apropiada tal definicin.
462 Segn J. Tomarchio el concepto de modus existendi presenta una clave para la
176
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
464 Santo Toms se pregunta en DPo 7, 2 si Dios existe en algn gnero. La respuesta es
negativa. La primera razn se fundamenta en que nihil ponitur in genere secundum
suum esse, sed ratione quidditatis suae; quod ex hoc patet, quia esse uniuscuisque est
ei proprium, et distinctum ab esse cuisuslibet alterius reiDeus autem est ipsum esse,
unde non potest esse genere (Ibid.). El texto nos permite comprender cmo para Toms
el esse, en cuanto actualidad del ente, le es propio a cada cosa y lo que la hace distinta
a las otras.
465 Sicut autem natura in se considerata communis est, ita et modus existendi
naturae; non enim invenitur natura hominis existens in rebus nisi aliquo singulari
individuata: non enim est homo qui non sit aliquis homo (DPo 9, 2, ad 1).
466 Principium talis modis existendi quod est principium individuationis, non est
commune (Ibid.).
177
RICARDO P. PALACIO
individuum in substantiis rationalibus, quae habent dominium sui actus, et non solum
aguntur, sicut alia, sed per se agunt, actiones autem in singularibus sunt. Et ideo
etiam inter ceteras substantias quoddam speciale nomen habent singularia rationalis
naturae. Et hoc nomen est persona (STh I, 29, 1).
469 El concepto de modus existendi es clave en el pensamiento metafsico de santo
178
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
179
RICARDO P. PALACIO
471 DPo 9, 1.
472 Ibid.
473 Huius autem distinctionis ratio est, quia inveniuntur plura subiecta in una natura
convenire, sicut plures homines in una natura hominis. Unde oportuit distingui quod
est unum, ab eo quod multiplicatur: natura enim communis est quam significat
definitio indicans quid est res; unde ipsa natura communis, essentia vel quidditas
dicitur (Ibid.).
474 Substantia vero quae est subiectum, duo habet propria: quorum primum est quod
180
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
475 Patet ergo quod hypostasis et substantia differunt ratione, sed sunt idem re (Ibid.).
476 Comparatur ergo essentia ad substantiam particularem ut pars formalis ipsius, ut
humanitas ad Socratem. Et ideo in rebus, ex materia et forma compositis, essentia non
est omnino idem quod subiectum; unde non praedicatur de subiecto: non enim dicitur
quod Socrates sit una humanitas (Ibid.).
477 In substantiis vero simplicibus, nulla est differentia essentiae et subiecti, cum non
sit in eis materia individualis naturam communem individuans, sed ipsa essentia in eis
est subsistentia. Et hoc patet per Philosophum (in VII Metaph.) et per Avicennam, qui
dicit, in sua Metaphysica, quod quidditas simplicis est ipsum simplex (Ibid.).
181
RICARDO P. PALACIO
478 Persona vero addit supra hypostasim determinatam naturam; nihil enim est aliud
quam hypostasis rationalis naturae (Ibid.).
479 Hoc autem quod est per se agere, excellentiori modo convenit substantiis rationalis
naturae quam aliis. Nam solae substantiae rationales habent dominium sui actus, ita
quod in eis est agere et non agere; aliae vero substantiae magis aguntur quam agant. Et
ideo conveniens fuit ut substantia individua rationalis naturae, speciale nomen
haberet (DPo 9, 1, ad 3).
480 cum dividitur substantia in primam et secundam, non est divisio generis in
species,- cum nihil contineatur sub secunda substantia quod non sit in prima,- sed est
divisio generis secundum diversos modos essendi. Nam secunda substantia significat
naturam generis secundum se absolutam; prima vero substantia significat eam ut
individualiter subsistentem (DP 9, 2, ad 6). Tomarchio tambin observa que el modus
essendi es lo que le permite a Toms reinterpretar la clasificacin aristotlica de la
sustancia en primera y segunda. Cf. J. Tomarchio, Aquinas division of being..., 589.
182
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
481 Sicut ergo hoc nomen hypostasis, secundum graecos, vel substantia prima
secundum latinos, est speciali nomen individui in genere substantiae (DPo 9, 2).
482 Es interesante observar en DPo 9, 1, ad 5 cmo santo Toms entiende que la opinin
Ahora bien, dicho compuesto es propio del individuo; por ello habra que concluir que
es lo mismo la persona, la hipstasis, la esencia y la subsistencia. Cf. DPo 9, 1, ad 6.
484 Santo Toms distingue aqu a la materia, en cuanto individual o comn, de acuerdo
183
RICARDO P. PALACIO
non habet esse nisi in hac materia individuali, et huiusmodi sunt omnia corporalia.
Quaedam vero sunt, quorum naturae sunt per se subsistentes, non in materia aliqua,
quae tamen non sunt suum esse, sed sunt esse habentes, et huiusmodi sunt
substantiae incorporeae, quas angelos dicimus. Solius autem Dei proprius modus
essendi est, ut sit suum esse subsistens (STh I, 12, 4).
184
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
488 A mode of existing is not reducible to essence itself or existence itself, but nor is it a
tertium quid. It is a pure terminus in the order of existence, expressive of the intrinsic
relation between an individual essence and its correlatively and constitutively proper
act of existing. The mode of the being's substance, nature, essence, or form is in
potency what its mode of existing is in act, and in accord with the priority of act over
potency, mode pertains first to the thing's existence and secondarily to its essence. The
mutual accommodation of a being's essence and its existence entailed for its
constitution derives ultimately from the act whereby the creator creates the being, the
entitative composite of essence and existence (J. Tomarchio, Aquinas division of
being..., 596).
489 Toms recoge la tradicin que se remonta a Aristteles y mantiene la sustancia
como la primera de las categoras del ser; pero la nocin de ser queda purificada con el
salto hacia el acto de ser, y por ello la sustancia indica, ms que ser sujeto de
inherencia, el ser en s mismo, la subsistencia, y ms que explicarse solo por las
categoras del ente finito, requeire apelar a los trascendentales. Ser persona implica lo
ms elevado del ente, tanto el acto de ser cuanto los modos perfectos de realizarse.
Toda la metafsica queda condensada en la persona de tal modo que puede ser tanto
una sntesis como una proyeccin de la misma en su desarrollo, tal cual la concibi la
escolstica. Ser persona incluye la perfeccin del existir cuanto del modo de existir. De
ese concepto se sigue la dignidad, tanto por lo que excluye cuanto por lo que incluye
(A. Lobato, O.P., Dignidad y aventura humana, Salamanca Madrid 1997, 105).
185
RICARDO P. PALACIO
490 Persona significat id quod est perfectissimum in tota natura, scilicet subsistens in
rationali natura. Unde, cum omne illud quod est perfectionis, Deo sit attribuendum, eo
quod eius essentia continet in se omnem perfectionem; conveniens est ut hoc nomen
persona de Deo dicatur. Non tamen eodem modo quo dicitur de creaturis, sed
excellentiori modo; sicut et alia nomina quae, creaturis a nobis imposita, Deo
attribuuntur; sicut supra ostensum est, cum de divinis nominibus ageretur (STh I, 29,
3).
491 Persona, sicut dictum est, significat quamdam naturam cum quodam modo
existendi. Natura autem, quam persona in sua significatione includit, est omnium
naturarum dignissima, scilicet natura intellectualis secundum genus suum. Similiter
etiam modus existendi quem importat persona est dignissimus, ut scilicet aliquid sit
per se existens. Cum ergo omne quod est dignissimum in creaturis, Deo sit
attribuendum, convenienter nomen personae Deo attribui potest, sicut et alia nomina
quae proprie dicuntur de Deo (DPo 9, 3).
186
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
187
RICARDO P. PALACIO
494 Non enim esset omnimoda perfectio in divinis , nisi esset ibi processio verbi et
amoris (Ibid.).
495 Santo Toms con su doctrina de la analoga, descart para siempre estos dos
188
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
aliquam dignitatem. Propter quod quidam definiunt personam, dicentes quod persona
est hypostasis proprietate distincta ad dignitatem pertinente. Et quia magnae dignitatis
est in rationali natura subsistere, ideo omne individuum rationalis naturae dicitur
persona, ut dictum est. Sed dignitas divinae naturae excedit omnem dignitatem, et
secundum hoc maxime competit Deo nomen personae (STh I, 29, 3 ad 2). Santo
Toms, al igual que san Agustn, considera que todo concepto para referirse al misterio
trinitatrio es insuficiente (cf. San Agustn, De Trinitate lib. VII, cap. 4, n.7-8). En cuanto
a la discusin contempornea respecto al empleo del trmino persona en la Trinidad, cf.
L. Ladaria, La Trinidad misterio de comunin, Salamanca 2002, 92-133.
498 Praeterea, in Deo nulla est compositio. Sed persona significat aliquid compositum;
singulare enim humanae naturae, quod est persona, est maximae compositionis; partes
etiam definitionis personae demonstrant personam esse compositam. Non est ergo in
Deo persona (DPo 9, 3, ag.4).
499 Santo Toms reconoce, con la mayor parte de los telogos (cf. san Alberto, I Sent
d.25, a.2; san Buenaventura, I Sent d.25, a.2, q.2), que el nombre persona es un
trmino anlogo que se aplica de modo diverso a los hombres, a los ngeles y a Dios.
Como en toda atribucin propia, ante todo hay que considerar la presencia de una
perfeccin en Dios, pero de un modo nico (STh I, 29, 3; cf. In I Sent d.25, q.1, a.2; DPo
9, 3). Esta regla es importante; se aplicar de la misma manera a los otros nombres
propios con los que nombramos a Dios: Padre, Hijo, Espritu, Bondad, Sabidura, Amor,
Viviente, etc. La atribucin de un nombre a Dios por analoga implica que se distingue
la perfeccin considerada (por ejemplo: la sabidura) y el modo de existencia de esa
perfeccin (la manera de ser sabio) (G. Emery, La teologa trinitaria, 159).
500 Ad quartum dicendum quod accidit personae, in quantum huiusmodi, quod sit
189
RICARDO P. PALACIO
502 Unde remanet ibi sola compositio individuae substantiae, is est hypostasis ad
naturam; quae duo, in substantiis inmaterialibus, secundum rem, sunt idem omnino
(Ibid.).
503 En la objecin plantea la imposibilidad de atribuir el concepto de persona a Dios: In
Deo nulla est materia. Principium autem individuationis materia est. Cum ergo persona
sit substantia individua, non potest Deo convenire (DPo 9, 3 ag. 5).
504 Rebus materialibus, in quibus formae non sunt per se subsistentes, sed materiae
su composicin por las cuales son portadoras del acto de ser y no se identifican con el
ser subsistente per se: Est autem multiplex modus essendi rerum. Quaedam enim
sunt, quorum natura non habet esse nisi in hac materia individuali: et huiusmodi sunt
omnia corporalia. Quaedam vero sunt, quorum naturae sunt per se subsistentes, non
190
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
in materia aliqua, quae tamen non sunt suum esse, sed sunt esse habentes: et
huiusmodi sunt substantiae incorporae, quas angelos dicimus (STh I, 12, 4).
506 In substantiis enim ex materia et forma compositis tria invenimus, scilicet
materiam et formam et ipsum esse. Cuius quidem principium est forma ; nam materia
ex hoc quod recipit formam, participat esse. Sic igitur esse consequitur ipsam formam
(In De Anima, q. un., 6). Santo Toms, en una clara superacin del pensamiento
aristotlico, incorpora al ipsum esse el cual no puede identificrselo con la forma ya que
ella misma se encuentra en potencia con respecto a aqul. Al respecto hay que observar
que para Toms el actus essendi propio de la persona humana es recibido en el alma
para que ella actualice al cuerpo.
507 Sed compositum ex hac materia et ex hac forma, habet rationem hypostasis et
personae, anima enim et caro et os sunt de ratione hominis, sed haec anima et haec
caro et hoc os sunt de ratione huius hominis. Et ideo hypostasis et persona addunt
supra rationem essentiae principia individualia; neque sunt idem cum essentia in
compositis ex materia et forma (STh I, 29, 2, ad 3).
508 En la Summa presenta una objecin concerniente a un texto de Boecio en donde se
191
RICARDO P. PALACIO
hypostasim attribuit materiae, et usiosim, sive subsistentiam, formae, quia materia est
principium substandi, et forma est principium subsistendi (STh I, 29, 2, ad 5).
509 Cf. H. Schmidbaur, Personarum Trinitas. Die trinitarische Gotteslehre des heiligen
tanto que ellos slo se distinguen en Dios segn la razn y no secundum rem. En
definitiva, los distintos atributos terminan reducindose en la esencia divina con la cual
se identifican realmente, distinguindose slo secundum rationem. Para quien ha
meditado sobre el orden de las cuestiones del tratado de Dios en la Suma Teolgica de
santo Toms, le resulta bastante fcil, siguiendo exactamente este orden, deducir todos
los atributos del Ser en s subsistente (R. Garrigou-Lagrange, O.P., Dios, su existencia
y su naturaleza, Madrid 1980, 2 ed., vol. II, 34). A continuacin el P. Garrigou
Lagrange se detiene a exponer la mencionada deduccin de los distintos atributos a
partir de la nocin de Ipsum esse subsistens. Los nombres relativos, por el contrario,
an cuando se identifican con la esencia divina, no se resuelven en una unidad
indiferenciada de personas. Cada persona es precisamente en tanto relacionada con
otra, por ello son relativos opuestos aunque no contradictorios.
192
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
511 Circa significationem huius nominis persona in divinis, difficultatem ingerit quod
pluraliter de tribus praedicatur, praeter naturam essentialium nominum; neque etiam
ad aliquid dicitur, sicut nomina quae relationem significant (STh I, 29, 4).
512 Aunque no es intencin de este trabajo realizar una exposicin de la teologa
quam significat nomen, secundum philosophum. Id autem cui attribuitur nomen, si sit
recte sumptum sub re significata per nomen, sicut determinatum sub indeterminato,
dicitur supponi per nomen; si autem non sit recte sumptum sub re nominis, dicitur
copulari per nomen; sicut hoc nomen animal significat substantiam animatam
sensibilem, et album significat colorem disgregativum visus: homo vero recte sumitur
sub ratione animalis, sicut determinatum sub indeterminato. Est enim homo
substantia animata sensibilis tali anima, scilicet rationali; sub albo vero, quod est extra
essentiam eius, non directe sumitur. Unde homo supponitur nomine animalis,
copulatur vero nomine albi (DPo 9, 4).
193
RICARDO P. PALACIO
514 Nam ratio quam nomen significat est definitio rei (In IV Metaph. lect. 16 n.4).
515 Ibid.
516 Con respecto al tema del concepto de significacin: In significatione nominum, aliud
principaliter impositum, quod est ratio nominis; sicut hoc nomen homo significat
aliquid compositum ex corpore et anima rationali (Ibid.).
194
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
520 Materialiter vero significatur per nomen, illud in quo talis ratio salvatur; sicut hoc
nomen homo significat aliquid habens cor et cerebrum et huiusmodi partes, sine
quibus non potest esse corpus animatum anima rationali (Ibid.).
521 Unde aliud est quaerere de significatione animalis, et aliud est quaerere de
significatione animalis quod est homo. Similiter aliud est quaerere de significatione
huius nominis persona in communi, et aliud de significatione personae divinae (STh I,
29, 4).
522 Es interesante observar que tanto el concepto de significacin formal como el de
195
RICARDO P. PALACIO
523 Secundum hoc ergo dicendum est, quod hoc nomen persona communiter sumpta
nihil aliud significat quam substantiam individuam rationalis naturae. Et quia sub
substantia individua rationalis naturae continetur substantia individua,- id est
incommunicabilis et ab aliis distincta, tam Dei quam hominis quam etiam Angeli,-
oportet quod persona divina significet subsistens distinctum in natura divina, sicut
persona humana significat subsistens distinctum in natura humana; et haec est
formalis significatio tam personae divinae quam personae humanae (DPo, 9, 4). Con
respecto a la esencia divina entendida como forma expresa que In divinis autem
essentia divina significatur per modum formae (STh I, 39, 3).
524 Hoc nomen persona communiter sumpta nihil aliud significat quam substantiam
196
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
526 persona divina significet subsistens distinctum in natura divina, sicut persona
humana significat subsistens distinctum in natura humana; et haec est formalis
significatio tam personae divinae quam personae humanae (DPo 9, 4).
527 La sustancia se define a veces como un ser por s. No es falso, pero no es toda la
197
RICARDO P. PALACIO
528 Sed quia distinctum subsistens in natura humana non est nisi aliquid per
individualem materiam individuatum et ab aliis diversum, ideo oportet quod hoc sit
materialiter significatum, cum dicitur persona humana (DPo 9, 4).
529 Sed quia distinctum subsistens in natura humana non est nisi aliquid per
individualem materiam individuatum et ab aliis diversum, ideo oportet quod hoc sit
materialiter significatum, cum dicitur persona humana. Distinctum vero
incommunicabile in natura divina non potest esse nisi relatio, quia omne absolutum est
commune et indistinctum in divinis. Relatio autem in Deo est idem secundum rem
quod eius essentia. Et sicut essentia in Deo idem est et habens esse essentiam, ut
deitas et Deus: ita idem est relatio et quod per relationem refertur. Unde sequitur quod
idem sit relatio et distinctum in natura divina subsistens (Ibid.). La cursiva es ma y
tiene el objetivo de subrayar la comparacin que establece santo Toms.
198
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Pero en Dios las propiedades personales solo tienen que los supuestos de
la naturaleza divina se distinguen entre s, pero no son principios de
subsistencia de la esencia divina; pues la misma esencia divina es
subsistente de por s; por el contrario, las propiedades personales
subsisten por la esencia.533
199
RICARDO P. PALACIO
534 Et ex hoc est etiam quod essentia divina non multiplicatur secundum numerum ex
pluralitate suorum suppositorum, sicut accidit in istis inferioribus. Nam ex eo aliquid
secundum numerum multiplicatur, ex quo subsistentiam habet (Ibid.).
535 Licet autem divina essentia secundum seipsam, ut ita dicam, individuetur,
quantum ad hoc quod est per se subsistere, tamen, ipsa una existente secundum
numerum, sunt in divinis plura supposita ab invicem distincta per relationes
subsistentes (Ibid.).
536 Et sicut essentia in Deo idem est et habens esse essentiam, ut deitas et Deus: ita
idem est relatio et quod per relationem refertur. Unde sequitur quod idem sit relatio et
distinctum in natura divina subsistens (DPo 9, 4).
200
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
537 Distinctio autem in divinis non fit nisi per relationes originis, ut dictum est supra
(q.28, 3). Relatio autem in divinis non est sicut accidens inhaerens subiecto, sed est
ipsa divina essentia: unde est subsistens, sicut essentia divina subsistit (STh I, 29, 4).
In esse, infatti, lessenza coincide con lesistenza in quanto sussistenti. Le relazioni
sono essenziali in quanto sussistenti e personali, in quanto distintive e refernziali delle
singole persone. Pertanto, se si parte dalla personalit distintiva vengono prima la
relazioni, mentre se si parte dalla divinit emerge prioritariamente il carattere di pura e
infinita sussitenza propria di Dios. La relazione prima dal punto di vista della Trinit,
lessenza da quello della vivinit. Non a caso il tema della pluralit delle persone
sviluppato a partire dalle relazioni sussistenti (F. Franco, La communione delle
persone..., 294).
538 DPo 9, 4
539 Santo Toms ya haba tratado en el comentario a las Sentencias la conveniencia o no
201
RICARDO P. PALACIO
540 Patet ergo quod persona, communiter sumpta, significat substantiam individuam
rationalis naturae; persona vero divina, formali significatione, significat distinctum
subsistens in natura divina. Et quia hoc non potest esse nisi relatio vel relativum, ideo
materiali significatione significat relationem vel relativum (DPo 9, 4).
541 Ibid.
542 significat relationem per modum substantiae, non quae est essentia , sed quae
est hypostasis; sicut et relationem significat non ut relationem, sed ut relativum, idest
ut significatur hoc nomine Pater, non ut significatur hoc nomine paternitas (Ibid.).
543 Santo Toms trata esto mismo en el comentario a las Sentencias; cuando se
202
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
ipsum distinctum relatione erit idem secundum rem quod subsistens in essentia vel
natura divina; et hoc significat nomen hypostasis. Unde dico, quod nomen hypostasis
in divinis significat relationem ut distinctam per modum subsistentis in natura divina,
ut dictum est de nomine personae; sed differt, quia hypostasis de ratione sua non
includit determinatam rationem distinctionis, sed nomen personae specialem includit
distinctionis rationem quae ad dignitatem pertinet, prout dicit quid subsistens in
natura nobili, scilicet intellectuali: quamvis hoc idem dicat nomen hypostasis ex usu
Graecorum, ut Boetius dicit, ubi supra. Sed hoc nomen pater ulterius significat
distinctum, exprimendo specialem et determinatam rationem distinctionis ad
nobilitatem pertinentem, scilicet relationem paternitatis. Ex hoc patet quod ista
quatuor se habent consequenter: hypostasis enim dicit subsistens distinctum
quocumque modo. Hypostasis divina dicit subsistens distinctum relatione, quia alia
distinctio non potest esse in divinis. Persona dicit distinctum distinctione relationis ad
dignitatem pertinentis. Pater in divinis dicit subsistens distinctum relatione ad
nobilitatem pertinente, quae est paternitas (In I Sent d.26, q.1, a.1).
544 Hypostasis divina dicit subsistens distinctum relatione, quia alia distinctio non
203
RICARDO P. PALACIO
546 Et quia hoc non potest esse nisi relatio vel relativum, idea materiali significatione
significant relationem vel relativum (Ibid.).
547 persona humana significat subsistens distinctum in natura humana; et haec est
individualem materiam individuatum et ab aliis diversum, ideo oportet quod hoc sit
materialiter significatum, cum dicitur persona humana (Ibid.).
204
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
parte naturae, sed ad significandum rem subsistentem in tali natura (STh I, 30, 4).
205
RICARDO P. PALACIO
552 in divinis personis nihil est considerare nisi essentiam, in qua communicant, et
relaciones, in quibus distinguuntur (STh I, 42, 1, ad 4).
553 En la STh I, 41 santo Toms indaga acerca de la comparacin de las divinas
Dominicanas de Espaa (eds.), Madrid 2001, vol. I, 403, nota 19, atribuye la opinin a
san Buenaventura, In I Sent d.7, q.1.
555 Nam illid proprie dicitur potentia in quocumque agente, quo agens agit (STh I, 41,
5).
556 sicut homo genitus est similis generantis in natura humana, cuius virtute pater
Sic igitur dicendum est quod potentia generandi principaliter significat divinam
essentiam, ut Magister dicit, I Sent dist. 7; non autem tantum relationem (Ibid.).
206
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
559 Licet enim paternitas ut forma Patris significetur, est tamen proprietas personalis,
habens se ad personam Patris, ut forma individualis ad aliquod individuum creatum.
Forma autem individualis, in rebus creatis, constituit personam generantem, non
autem est quo generans generat, alioquin Socrates generaret Socratem. Unde neque
paternitas potest intelligi ut quo Pater generat, sed ut constituens personam
generantis, alioquin Pater generaret Patrem. Sed id quo Pater generat, est natura
divina, in qua sibi Filius assimilatur (Ibid.). Sobre el tema de la potentia generandi, cf.
J. Boyle, St. Thomas and the analogy of potentia generandi, The Thomist 64 (2000),
581-592. El autor estudia la evolucin en el pensamiento de Toms respecto al tema y
distingue tres etapas: He considers the question again a number of times during his
sojourn in Rome antecedent to his return to Paris for his second regency. The principal
texts are three. In the disputed questions De Potentia, Thomas holds the middle
position, but the central features of the analogy are increasingly clarified. In the Roman
Commentary, his second commentary on the first book of Lombards Liber
Sententiarum, Thomas thinks the position that the potentia generandi is purely
essential to be the truer. Having said that, he then qualifies his position. Finally, in the
Summa Theologiae, Thomas explicitly rejects the middle position, takes the essential
position, and again qualifies it. He is never a strict essentialist on this question; he
always qualifies his position. Interestingly, he articulates his final position as a modified
essentialist position and not a modified middle position. Although his final position
might be categorized more easily as a soft middle position, Thomas nonetheless places
himself firmly in the essentialist camp, but with qualifications (Ibid, 584).
207
RICARDO P. PALACIO
560 Santo Toms se plantea este problema tambin en STh I, 39, 1, al tratar sobre la
identidad entre la esencia divina y las personas. La respuesta la establece a partir de la
consideracin de las personas como relaciones subsistentes lo que lleva a distinguir a
las personas entre s: Persona enim, ut dictum est supra (cf. q.29, 4), significat
relationem, prout est subsistens in natura divina. Relatio autem, ad essentiam
comparata, non differt re, sed ratione tantum; comparata autem ad oppositam
relationem, habet, virtute oppositionis, realem distinctionem. Et sic remanet una
essentia, et tres personae (STh I, 39, 1).
208
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
209
RICARDO P. PALACIO
210
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
CAPTULO 4
211
RICARDO P. PALACIO
vel solitarius (STh I, 31, 3, ad 1). Cf. Utrum Trinitas divinarum personarum possit per
naturalem rationem cognosci (STh I, 32, 1).
563 Cf. K. Rahner, El Dios Trino como principio y fundamento trascendente de la
212
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
pregunta acerca de la relacin, conexin y diferenciacin entre los dos tratados De Deo
uno y De Deo trino. Ambos tratados no pueden ser distinguidos tan sencillamente como
suele aceptarse desde que lo hizo as santo Toms y por seguir su ejemplo (Ibid., 291).
Ciertamente que ste no es el lugar para detenernos en un anlisis pormenorizado
sobre la cuestin, pero creo que a travs de este trabajo se puede observar que lo
sostenido por Rahner tiene que ver ms bien con una manualstica de la teologa, al uso
en ese momento histrico, que con el genuino pensamiento del Anglico. Al respecto, T.
Smith sostiene, en su obra dedicada al estudio del mtodo teolgico de la teologa
trinitaria de santo Toms, que no existe una fractura en la prima pars de la STh entre
los tratados 2 al 43, sino un gradual ascenso ya que el ser de Dios es concebido por
Toms en trminos relacionales: Defining the divine Persons as subsistent relations is
to say that the being of God has a particular respect to another that constitutes it ().
The movement of Thomas discussion throughout qq.2-43 concerns first the way in
wich God is one and then the way in wich God is three. The progression in the text is
from unity to distinction, not from essence to supposita (T. Smith, Thomas Aquinas
Trinitarian Theology: a study in theological method, Washington D.C 2003, 58-59).
213
RICARDO P. PALACIO
564 Divina simplicitas hoc requirit, quod in Deo sit idem essentia et suppositum; quod
in substantiis intellectualibus nihil est aliud quam persona. Sed difficultatem videtur
ingerere quod, multiplicatis personis divinis, essentia retinet unitatem (STh I, 39, 1).
565 Gilberto Porretano, obispo de Poitiers (1085-1154) (). Deca igualmente que la
relacin no se significa como los dems accidentes bajo la razn formal de estar
inherente en una cosa (esse in), sino bajo el modo de un ser para otro (esse ad, o ad
aliquid). As pues, en Dios la relacin no se significa bajo el modo de ser la persona,
sino como algo que asiste a la persona (). Gilberto daba al mismo tiempo esta
definicin pseudo-etimolgica de la persona: per se una. Santo Toms la comentar ms
tarde (cf. STh I, 29, 4) (B. Sesbo, El Misterio de la Trinidad. Reflexin especulativa y
elaboracin del lenguaje. El Filioque. Las relaciones trinitarias. (A partir del siglo IV),
en: B. Sesbo J. Wolinski (dir.), El Dios de la Salvacin, Salamanca 1995, 245). Cf.
DH 745, el Snodo de Reims define que: ne aliqua ratio in theologia inter naturam et
personam divideret No trata, especficamente, sobre el modo de concebir la relacin.
Con respecto a la intervencin de Toms en la Summa dice que: Et ideo alii dixerunt
quod hoc nomen persona in divinis significat simul essentiam et relationem (). Quia
persona dicitur quasi per se una: unitas autem pertinet ad essentiam. Quod autem
dicitur per se, implicat relationem oblique: intelligitur enim Pater per se esse, quasi
relatione distinctus a Filio (STh I, 29, 4).
566 Relatio autem in divinis non est sicut accidens inhaerens subiecto, sed est ipsa
divina essentia; unde est subsistens, sicut essentia divina subsistit (Ibid.).
567 STh I, 39, 1.
214
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
568 In divinis autem relaciones sunt subsistentes: et ideo, secundum quod habent
oppositionem ad invicem, possunt distinguere supposita (STh I, 39, 1, ad 1).
569 ...tres personas unius essentiae (STh I, 39, 2, ad 5).
570 ...tres personas ex eadem essentia (Ibid.).
571 Quia in rebus sensibilibus, a quibus intellectus noster scientiam capit, natura
alicuius speciei per materiam individuatur; et sic natura se habet ut forma, individuum
autem ut suppositum formae: a propter hoc etiam in divinis, quantum ad modum
significandi, essentia significatur ut forma trium personarum (STh I, 39, 2).
215
RICARDO P. PALACIO
572 ...quia in divinis, multiplicatis personis, non multiplicatur essentia, dicimus unam
essentiam esse trium personarum; et tres personas unius essentia, ut intelligantur isti
genitivi construi in designatione formae (Ibid.).
573 Quia natura designat principium actus, essentia vero ab essendo dicitur (STh I, 39,
2, ad 3). Vale observar que la formulacin ab essendo es utilizada por santo Toms
nicamente en cinco oportunidades, adems de la presente, en sus obras. Ellas son: In
III Sent d.5, q.3, a.1, ag.3; In De Div. Nom. cap.1, 1; 3; cap. 8,3 (en dos veces). Con
respecto a la traduccin de ab essendo creo que lo ms conveniente es por lo que es.
El concepto de actus essendi se traduce, generalmente, por acto de ser y no acto de
lo siendo ya que el dinamismo del gerundio queda expresado por el trmino acto, es
decir, es el acto por el que el ser en devenir llega a su plenitud entitativa.
574 El Snodo de Reims (1148) tambin seala, al respecto que neve Deus divina
essentia diceretur ex sensu ablativi tantum, sed etiam nominativi (DH 745).
575 Et ideo per hoc quod dicimus tres personas unius essentia, significando essentiam
in habitudine formae, non ostenditur aliud esse essentia quam persona: quod
ostenderetur, si diceremus tres personas ex eadem essentia (STh I, 39, 2, ad 5). Aqu
no hay que interpretar de la misma manera lo que Toms comprende por esencia como
ab essendo, del ablativo que emplea en la respuesta a la 5 objecin: ex eadem essentia.
En el primero, ab essendo, se refiere a la esencia en general como por lo que es esto o
aquello, la esencia que constrie el actus essendi del ente creado de acuerdo a quien lo
recibe. La segunda frmula, ex eadem essentia, hace mencin a la consecuencia del
ablativo referido a la esencia. Por ello que la frmula correcta es que las Personas son
unius essentia.
576 Cf. STh I, 39, 5. Santo Toms responder al problema suscitado por Joaqun de
Fiore con la distincin de los trminos que se utilizan en el lenguaje entre las realidades
significadas (res significatas) del modo de significar (modum significandi).
216
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
esencia no agrega una nueva realidad al ser de las personas. Ellas son
el mismo ser por esencia de las relaciones subsistentes, constitutivos
formales de las divinas personas.
communis tribus personis. Unde creare non est proprium alicui personae, sed
217
RICARDO P. PALACIO
commune toti Trinitati. Sed tamen divinae personae secundum rationem suae
processionis habent causalitatem respectu creationis rerum. Ut enim supra (q.14, a.8;
q.19, a.4) ostensum est, cum de Dei scientia et voluntate ageretur, Deus est causa
rerum per suum intellectum et voluntatem, sicut artifex rerum artificiatarum. (). Et
secundum hoc processiones personarum sunt rationes productionis creaturarum,
inquantum includunt essentialia attributa, quae sunt scientia et voluntas (STh I, 45,
6).
579 Ibid.
580 El P. Cuervo O.P., estructura la STh I, 42 de la siguiente manera: En la primera
parte considera la igualdad de las divinas personas de una manera absoluta y general
(a.1). Y como algunas tienen comunicada de otras su naturaleza, trata despus de su
igualdad en cuanto a la duracin (a.2). Pregunta luego si entre las personas existe
algn orden, con el objeto de excluir toda prioridad y posteridad en las mismas, que
entraan los orgenes creados de las cosas (a.3). Y, por ltimo, siendo generalmente
ms plena la perfeccin en el comunicante que en aquel a quien se comunica, inquiere
si todas las personas tienen la misma plenitud de perfeccin de la naturaleza divina
(a.4). Una vez expuesta la igualdad de perfeccin entre las personas divinas por razn
de su forma o naturaleza, pasa a considerarla en cuanto al modo de su existencia (a.5)
y en cuanto a su potencia y operacin (a.6), quedando expuesta as bajo todos sus
aspectos la cuestin de la igualdad de las divinas personas (M. Cuervo, O.P.,
Introduccin a la cuestin 42. Comparacin de las divinas personas entre s, en:
Suma Teolgica de Santo Toms de Aquino, Madrid 1959, vol. II-III, 372-373).
581 Respecto al tema de las misiones de las divinas personas, cf. G. Jurez, O.P., Dios
218
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
219
RICARDO P. PALACIO
586 Quia inaequalium non potest esse una quantitas numero. Quantitas autem in
divinis non est aliud quam eius essentia. Unde relinquitur quod, si esset aliqua
inaequalitas in divinis personis, quod non esset in eis una essentia, et sic non essent
tres personae unus Deus, quod est impossibile. Oportet igitur aequalitatem ponere in
divinis personis (STh I, 42, 1).
587 Sed alia est quantitas virtutis, quae attenditur secundum perfectionem alicuius
naturae vel formae, quae quidem quantitas designatur secundum quod dicitur aliquid
magis vel minus calidum, inquantum est perfectius vel minus perfectum in caliditate
(STh I, 42, 1, ad 1).
588 Huiusmodi autem quantitas virtualis attenditur primo quidem in radice, idest in
ipsa perfectione formae vel naturae, et sic dicitur magnitudo spiritualis, sicut dicitur
magnus calor propter suam intensionem et perfectionem. (). Secundo autem
attenditur quantitas virtualis in effectibus formae. Primus autem effectus formae est
esse, nam omnis res habet esse secundum suam formam. Secundus autem effectus est
operatio, nam omne agens agit per suam formam. Attenditur igitur quantitas virtualis
et secundum esse, et secundum operationem, secundum esse quidem, inquantum ea
quae sunt perfectioris naturae, sunt maioris durationis; secundum operationem vero,
inquantum ea quae sunt perfectioris naturae, sunt magis potentia ad agendum (Ibid.).
220
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
589 Ibid.
590 aequalitas includit in se similitudinem, et aliquid plus: quia excludit excessum
(STh I, 42, 1, ad 2).
591 Quaecumque enim communicant in una forma, possunt dici similia (Ibid.).
592 Praeterea, in quibuscumque invenitur aequalitas, illa sunt sibi invicem aequalia,
quia aequale dicitur aequali aequale. Sed divinae personae non possunt sibi invicem
dici aequales. Quia, ut Augustinus dicit, VI cap. 10 De Trin., imago, si perfecte implet
illud cuius est imago, ipsa coaequatur ei, non illud imagini suae. Imago autem Patris
est Filius, et sic Pater non est aequalis Filio. Non ergo in divinis personis invenitur
aequalitas (STh I, 42, 1, ag.3).
221
RICARDO P. PALACIO
igualdad se considera tanto del Padre respecto al Hijo como del Hijo
respecto al Padre:
La igualdad o semejanza puede significarse en la divinidad doblemente, a
saber por los nombres o por los verbos. Segn que se significa por los
nombres, se dice una igualdad y semejanza mutua en las personas
divinas; pues el Hijo es igual y semejante al Padre, y a la inversa. Y esto
es as, porque la esencia divina no es mayor en el Padre que en el Hijo;
por lo cual, como el Hijo tiene la magnitud del Padre, que es ser en esto
igual al Padre, as el Padre tiene la magnitud del Hijo, que es ser en esto
igual al Hijo.593
593 Aequalitas vel similitudo dupliciter potest significari in divinis, scilicet per nomina
et per verba. Secundum quidem quod significatur per nomina, mutua aequalitas dicitur
in divinis personis et similitudo, Filius enim est aequalis et similis Patri, et e converso.
Et hoc ideo, quia essentia divina non magis est Patris quam Filii, unde, sicut Filius
habet magnitudinem Patris, quod est esse eum aequalem Patri, ita Pater habet
magnitudinem Filii, quod est esse eum aequalem Filio (STh I, 42, 1, ad 3).
594 Ibid.
595 ...eadem enim est essentia et dignitas Patris et Filii, sed in Patre est secundum
non e converso, quia forma principaliter est in causa, et secundario in causato (STh I,
42, 1, ad 3).
222
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
597 Et licet motus non sit in divinis, est tamen ibi accipere. Quia igitur Filius accipit a
Patre unde est aequalis ei, et non e converso, propter hoc dicimus quod Filius
coaequatur Patri, et non e converso (Ibid.).
598 In divinis personis nihil est considerare nisi essentiam, in qua communicant, et
223
RICARDO P. PALACIO
599 Necesse est dicere filium esse coaeternum patri. Ad cuius evidentiam,
considerandum est quod aliquid ex principio existens posterius esse suo principio,
potest contingere ex duobus, uno modo, ex parte agentis; alio modo, ex parte actionis.
Ex parte agentis quidem, aliter in agentibus voluntariis, aliter in agentibus naturalibus.
In agentibus quidem voluntariis, propter electionem temporis, sicut enim in agentis
voluntarii potestate est eligere formam quam effectui conferat, ut supra (q.41 a.2)
dictum est, ita in eius potestate est eligere tempus in quo effectum producat. In
agentibus autem naturalibus hoc contingit, quia agens aliquod non a principio habet
perfectionem virtutis naturaliter ad agendum, sed ei advenit post aliquod tempus; sicut
homo non a principio generare potest. Ex parte autem actionis, impeditur ne id quod
est a principio simul sit cum suo principio, propter hoc quod actio est successiva.
Unde, dato quod aliquod agens tali actione agere inciperet statim cum est, non statim
eodem instanti esset effectus, sed in instanti ad quod terminatur actio (STh I, 42, 2).
224
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
600 Pater non generat Filium voluntate, sed natura. Et iterum, quod natura Patris ab
aeterno perfecta fuit. Et iterum, quod actio qua Pater producit Filium, non est
successiva, quia sic Filius Dei successive generaretur, et esset eius generatio materialis
et cum motu, quod est impossibile. Relinquitur ergo quod Filius fuit, quandocumque
fuit Pater. Et sic Filius est coaeternus Patri, et similiter Spiritus Sanctus utrique
(Ibid.).
225
RICARDO P. PALACIO
601 In tempore aliud est quod est indivisibile, scilicet instans; et aliud est quod est
durans, scilicet tempus. Sed in aeternitate ipsum nunc indivisibile est semper stans, ut
supra dictum est. Generatio vero Filii non est in nunc temporis, aut in tempore, sed in
aeternitate. Et ideo, ad significandum praesentialitatem et permanentiam aeternitatis,
potest dici quod semper nascitur, ut Origenes dixit. Sed, ut Gregorius et Augustinus
dicunt, melius est quod dicatur semper natus, ut ly semper designet permanentiam
aeternitatis, et ly natus perfectionem geniti (STh I, 42, 2, ad 4).
602 in aeternitate ipsum nunc indivisibile est semper stans (Ibid.).
603 Utrum in divinis personis sit ordo naturae (STh I, 42, 3).
604 Santo Toms, como l mismo refiere, emplea el concepto ordo naturae cuya autora
es de san Agustn: Non enim genitorem ab eo quem genuit, sed genitum a genitore
mitti oportebat: verum haec non est inaequalitas substantiae, sed ordo naturae; non
quod alter prior esset altero, sed quod alter esset ex altero (san Agustn, Contra
Maximinum Haereticum Arianorum Episcopum, PL 42,775). Agustn emplea la expresin
ordo naturae para explicar, a partir de la cosubstancialidad, el ser de quien procede a
partir del ser del procedente.
226
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
605 Ordo semper dicitur per comparationem ad aliquod principium. Unde sicut dicitur
principium multipliciter, scilicet secundum situm, ut punctus, secundum intellectum,
ut principium demonstrationis, et secundum causas singulas; ita etiam dicitur ordo. In
divinis autem dicitur principium secundum originem, absque prioritate, ut supra
dictum est. Unde oportet ibi esse ordinem secundum originem, absque prioritate. Et hic
vocatur ordo naturae, secundum Augustinum, non quo alter sit prius altero, sed quo
alter est ex altero (STh I, 42, 3).
606 Hoc autem nomen alius, masculine sumptum, non importat nisi distinctionem
suppositi. Unde convenienter dicere possumus quod Filius est alius a Patre, quia
scilicet est aliud suppositum divinae naturae, sicut est alia persona, et alia hypostasis
(STh I, 31, 2).
607 Sed Filius non est alienus a Patre, dicit enim Hilarius, in VII De Trin., quod in
divinis personis nihil est diversum, nihil alienum, nihil separabile. Ergo Filius non est
alius a Patre (STh I, 31, 2, ag.3).
227
RICARDO P. PALACIO
608 In Deo autem nulla est differentia habentis et habiti, vel participantis et participati;
immo ipse est et sua natura et suum esse; et ideo nihil alienum vel accidentale potest ei
inesse (DPo 7, 4).
609 Confitemur autem contra diversitatem, unitatem essentiae; contra divisionem,
et ideo praedicat filium similem patri et negat alienum: quia alienum dicitur quod est
extraneum a natura alicuius (In I Sent d.24, q.2, a.1).
611 manifestum est quod relativa sunt simul natura et intellectu, inquantum unum
228
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
612 Ad tertium dicendum, quod in divina generatione non est aliquid additum essentiae
in genito, per quod differat a generante; sed ex hoc ipso quod accipit essentiam a
generante, distinguitur ab eo relatione dantis et accipientis: quae relationes non
differunt ab essentia realiter, sed tantum ratione, ut dictum est, dist. 11, quaest. 1, art.
5. Et ideo non sequitur ibi compositio: quod in aliis esse non potest, quia nulla relatio
est substantia secundum rem in creaturis. Unde oportet quod omne generatum sit
compositum, et sic iterum patet quod generatio in creaturis sine imperfectione esse non
potest (In I Sent d.4, q.1, a.1, ad 3).
613 Santo Toms no utiliza en ninguna de sus obras el trmino circumincessio que
constituye el equivalente latino de perikhresis. Tal como refiere S. del Cura Elena, a
partir de san Juan Damasceno el uso del trmino se va trasladando desde la cristologa
hacia la doctrina trinitaria: para el Damasceno, y desde entonces cada vez con ms
frecuencia, la perikhresis trinitaria goza de una prioridad conceptual y ontolgica
respecto a la cristolgica, e. d., la unidad perikhortica de las dos naturalezas en la
persona de Cristo se fundamenta en la unidad perikhortica de las tres personas que
son inseparables en la unidad de esencia (S. del Cura Elena, Perikhresis, en: X.
Pikaza, O. de M. - N. Silanes, O.SS.T. (eds.), Diccionario Teolgico, El Dios cristiano,
229
RICARDO P. PALACIO
hominibus. Nam in hominibus essentia Socratis non est Socrates, quia Socrates est
quid compositum; sed in divinis essentia est idem personae secundum rem, et sic
essentia Patris est Pater, et essentia Filii, Filius. Ubicumque ergo est essentia Patris, est
ipse Pater; et ubicumque est essentia Filii, est ipse Filius. Essentia autem Patris est in
Filio, et essentia Filii est in Patre. Ergo Filius est in Patre, et Pater in Filio. Et sic
exponit Hilarius (In Ioan. cap. 14 lec. 3).
616 Secundum essentiam enim Pater est in Filio, quia Pater est sua essentia, et
communicat suam essentiam Filio, non per aliquam suam transmutationem, unde
sequitur quod, cum essentia Patris sit in Filio, quod in Filio sit Pater. Et similiter, cum
Filius sit sua essentia, sequitur quod sit in Patre, in quo est eius essentia (STh I, 42,
5).
617 Cf. A. di Maio, Il concetto di comunicazione. Sagio di lessicografia filosofica e teologica
230
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
618 Secundum etiam relationes, manifestum est quod unum oppositorum relative est in
altero secundum intellectum (STh I, 42, 5).
619 Nos apartamos aqu del texto de la STh I, 42, 5 ya que en las Sentencias ofrece una
sicut originans in originato. Sed adhuc magis proprie dicitur in divinis Filius in Patre,
etiam ex parte relationis, quam in humanis; quia Filius ex ipsa relatione est persona
subsistens; sua enim relatio est sua personalitas, quod in aliis rebus non contingit (In
I Sent d.19, q.3, a.2, ad 1).
621 videmus enim in creaturis quod quanto aliquid habet perfectionem naturam,
231
RICARDO P. PALACIO
623 San Hilario de Poitiers, La Trinidad, edicin bilinge, L. Ladaria (ed.), Madrid 1986,
Libro IX, n.48, 479.
624 Sicut eadem essentia quae in Patre est paternitas, in Filio est filiatio; ita eadem est
potentia qua Pater generat, et qua Filius generatur. Unde manifestum est quod
quidquid potest Pater, potest Filius. Non tamen sequitur quod possit generare, sed
mutatur quid in ad aliquid, nam generatio significat relationem in divinis. Habet ergo
Filius eandem omnipotentiam quam Pater, sed cum alia relatione. Quia Pater habet
eam ut dans, et hoc significatur, cum dicitur quod potest generare. Filius autem habet
eam ut accipiens, et hoc significatur, cum dicitur quod potest generari (STh I, 42, 6, ad
3).
232
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
625 In divinis non potest esse distinctio nisi per relationes, nam quaecumque absolute
dicuntur, communia sunt. Si igitur relationes exterius se habeant ad personas, nulla in
ipsis personis distinctio remanebit. Sunt igitur proprietates relativae in personis, ita
tamen quod sunt ipsae personae, et etiam ipsa essentia divina; sicut sapientia et
bonitas dicuntur esse in Deo, et sunt ipse Deus et essentia divina, ut supra ostensum
est (cap. 22-23) (CTh lib. I, cap. 67).
233
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 5
626 Cf. G. Emery, O.P., La teologa trinitaria de santo Toms de Aquino, Salamanca 2008,
475-505; G. Marengo, Trinit e Creazione. Indagine sulla teologa di Tommaso dAquino,
Roma 1990; D. Walker, Trinity and Creation in the Theology of St. Thomas Aquinas,
The Thomist 57 (1993) 443-455.
627 Utrum potentia generandi et potentia creandi sint idem (DPo 2, 6). Cf. In I Sent
234
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
oppositionem relationum, quae reales in Deo sunt; ipsa tamen relatio non est aliud
secundum rem quam ipsa essentia, sed solum ratione differens, nam relatio ad
essentiam oppositionem non habet (DPo 2, 6).
630 Et ideo non est concedendum quod aliquid absolutum in divinis multiplicetur, sicut
quidam dicunt, quod in divinis est duplex esse, essentiale et personale (Ibid.). Cf. G.
Emery, O. P., Essentialisme ou personnalisme dans le trait de Dieu chez saint
Thomas dAquin, Revue Thomiste 98 (1998) 5-38.
631 Omne enim esse in divinis essentiale est, nec persona est nisi per esse essentiae
(DPo 2, 6). Aquinas explains that, in Trinitarian doctrine, persons and essence cannot
differt in fact but only according to our understanding. The persons are distinguished
from each other by relations, yet these relations are not adhering as accidents in the
essence. Also, the simplicity of the divine nature necessitates that there is nothing but
the divine nature in God. Thomas has already established that persons are multiplied
235
RICARDO P. PALACIO
only by relations, and that relations must be subsistent in God because no accidents
can be in the eternal divine simple essence. The divine essence in then neither a merely
abstract unity, as is humanity, nor a unity existing prior (logically or temporally) to the
persons themselves. The persons do not come from the divine essence (T. Smith,
Thomas Aquinas Trinitarian theology. A study in theological method, Washington D.C.
2003, 137-138).
632 In potentia vero, praeter id quod est ipsa potentia, consideratur respectus quidam
vel ordo ad id quod potentiae subiacet (DPo 2, 6). La misma distincin se encuentra en
el estudio de la potencia en Dios en el comentario a las Sentencias: Hic est duplex
quaestio. Prima est de potentia Dei secundum se. Secunda de his quae suae potentiae
subiacent. Circa primum quaeruntur duo: 1 utrum potentia Deo conveniat; 2 utrum in
eo sit una potentia, vel plures (I Sent d.42, q.1, prol.).
633 Santo Toms define a los actus notionales como los actos originarios constituyentes
vel ordo ad id quod potentiae subiacet. Si ergo potentia quae est respectu actus
essentialis, sicut potentia intelligendi vel creandi, comparetur ad potentiam quae est
respectu actus notionalis (cuiusmodi est potentia generandi) secundum id quod est ipsa
potentia, invenitur una et eadem potentia, sicut est unum et idem esse naturae et
personae. Sed tamen utrique potentiae cointelligitur alius et alius respectus, secundum
diversos actus ad quos potentiae dicuntur. Sic ergo potentia generandi et creandi est
una et eadem potentia, si consideretur id quod est potentia; differunt tamen secundum
diversos respectus ad actus diversos (DPo 2, 6). Ancora pi importante per la tesi,
presente soprattuto nelle Quaestiones disputatae de Potentia Dei, dellunit obiettiva di
potentia generandi e potentia creandi. Tale unit sostenuta a partire dalla pura
attualit dellessere divini, caratterizzato dalla tensione a comunicarsi e parteciparsi:
qui il nesso tra lessere trinitario e creatore di Dio appare radicato nel cuore stesso della
236
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
sua costituzzione ontologica (G. Marengo, Latto creatore del Dio Trino, en: A. Scola -
G. Marengo - J. Prades Lpez, La persona umana antropologia teologica, Milano 2006,
71-203, 85).
635 Santo Toms entiende que a los atributos les conviene la razn de potencia en
cuanto exprean un aspecto de la accin de Dios: ita etiam potentia Dei re est una,
sed secundum diversas rationes attributorum pluralitatem rationum accipit: cuilibet
enim attributo convenit ratio potentiae, secundum quod competit esse principium
operationis (In I Sent d. 42 q.1, a.2).
636 creatio nihil est aliud realiter quam relatio quaedam ad Deum cum novitate
237
RICARDO P. PALACIO
637 Sed quia Deus uno actu et se et omnia intelligit, unicum Verbum eius est
expressivum non solum Patris, sed etiam creaturarum (STh I, 34, 3).
638 in Verbo importatur ratio factiva eorum quae Deus facit (Ibid.).
639 A la pregunta: qu es un ente?, santo Toms contesta: es un ser-habiente
(habens esse) (). Es cierto que las dos nociones incluidas en el habens esse pueden
constituir el objeto de una sola aprehensin, pero surge el problema de saber si estos
dos elementos son concebidos como formando uno solo o, al contrario, como distintos.
Enseguida se reconoce el problema metafsico a cuyo propsito se han dividido las
escuelas de la Edad Media: la esencia es realmente distinta del ser actual (existencia)
en el compuesto fsico? Cuando es fiel a su maestro, la escuela tomista afirma la
realidad de la distincin. La misma definicin que acaba de ser recordada es la prueba
de ello: en habens esse, la palabra habens, lo que tiene, representa la esencia; la
palabra esse, o ser actual, representa el ser tomado en su actualidad. La escuela de
Escoto y la de Surez, para no hablar de algunos tomistas ilustres, rechaza esta
distincin. As, mientras que para unos la nocin de ente significa una esencia dotada
de un acto que la hace ser, para otros significa la esencia misma en tanto que pasada
de la potencia al acto por la eficacia de su causa (E. Gilson, Las constantes filosficas
del ser, Pamplona 2005, 23). Sin entrar en polmicas en cuanto a la distincin, si real o
slo de razn, entre esencia y actus essendi, en este trabajo he seguido la
interpretacin del pensamiento de Toms, de acuerdo a la composicin real del entre
238
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
entre esencia y actus essendi. Cf. G. Manser, O.P., La esencia del tomismo, Madrid
1947, 536-609; G. Bontandini, La concezione clasica dell'essere e il contributo del
tomismo, en: Pontificia Accademia Romana di San Tommaso d'Aquino (ed.), Tommaso
d'Aquino nel suo settimo centenario. Atti del Congresso Internazionale (Roma-Napoli,
17-24 aprile 1974) vol. 6, Napoli 1977, 29-34; L. Dewan, St. Thomas, Joseph Owens,
and the Real Distinction between Being and Essence, The Modern Schoolman 61 (1984)
145-156.
239
RICARDO P. PALACIO
aliquid realiter in creatura, et si est, quid sit (DPo 3, 3). Cf. STh I, 45, 3; SCG II, 18; In I
Sent d.40, q.1, a.1, ad 1; In II Sent d.1, q.1, a.2, ad 4-5; G. Torre, Il concetto di
creazione nella Quaestio tertia De potentia Dei di San Tommaso [1], Aquinas 42/1
(1999) 69-111; Id., Il concetto di creazione nella Quaestio tertia De potentia Dei di San
Tommaso, Aquinas 42/2 (1999) 241-286; F. Wilhelmsen, Creation as a Relation in
Saint Thomas Aquinas, The Modern Schoolman 56 (1979) 107-133.
240
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
642 Quidam dixerunt creationem aliquid esse in rerum natura medium inter Creatorem
et creaturam. DPo 3, 3.
643 alii dixerunt, quod ipsa creatio non ponit aliquid realiter ex parte creaturae
(Ibid.).
644 Dicendum quod quidam dixerunt creationem aliquid esse in rerum natura medium
241
RICARDO P. PALACIO
646 Quandoque vero relatio in uno extremorum est res naturae, et in altero est res
rationis tantum. Et hoc contingit quandocumque duo extrema non sunt unius ordinis.
Sicut sensus et scientia referuntur ad sensibile et scibile, quae quidem, inquantum
sunt res quaedam in esse naturali existentes, sunt extra ordinem esse sensibilis et
intelligibilis, et ideo in scientia quidem et sensu est relatio realis, secundum quod
ordinantur ad sciendum vel sentiendum res; sed res ipsae in se consideratae, sunt
extra ordinem huiusmodi. Unde in eis non est aliqua relatio realiter ad scientiam et
sensum; sed secundum rationem tantum, inquantum intellectus apprehendit ea ut
terminos relationum scientiae et sensus. Unde philosophus dicit (In V Metaphys. lect.
20), quod non dicuntur relative eo quod ipsa referantur ad alia, sed quia alia referuntur
ad ipsa (STh I, 13, 7).
647 La misma explicacin realiza Toms en el comentario a las Sentencias: relativorum
invenitur triplex diversitas. Quaedam sunt quorum utrumque importat relationem non
in re existentem sed in ratione tantum; sicut quando ens refertur ad non ens, vel relatio
ad relationem, vel aliquid hujusmodi, ut supra, dist. 26, q 2, a 1, dictum est. Quaedam
vero quorum alterum importat relationem realem, et alterum relationem rationis
tantum, sicut scientia et scibile. Et huiusmodi diversitatis ratio est, quia illud supra
quod fundatur relatio, quandoque invenitur in altero tantum, et quandoque in utroque;
ut patet quod relatio scientiae ad scibile fundatur supra apprehensionem secundum
esse spirituale. Hoc autem esse spirituale in quo fundatur relatio scientiae, est tantum
in sciente et non in scibili, quia ibi est forma rei secundum esse naturale; et ideo relatio
realis est in scientia, non est in scibili (In I Sent d.30, a.3).
242
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
648 Cum igitur Deus sit extra totum ordinem creaturae, et omnes creaturae ordinentur
ad ipsum, et non e converso, manifestum est quod creaturae realiter referuntur ad
ipsum Deum; sed in Deo non est aliqua realis relatio eius ad creaturas, sed secundum
rationem tantum, inquantum creaturae referuntur ad ipsum (STh I, 13, 7). La
expresin Deus sit extra ordinem creaturae tiene que interpretarse dentro del tema
del anlisis de la relacin entre Creador y criatura y no como un alejamiento y
extraamiento del ente creado respecto al Creador. Por el contrario, Toms afirma que
Dios est presente en toda la creacin per essentiam, praesentiam et potentiam (STh
I, 8, 3). Cf. In I Sent. d.37, q.1, a.2; G. Jurez, O. P., Dios Trinidad en todas las
creaturas y en los santos. Estudio histrico-sistemtico de la doctrina del Comentario a
las Sentencias de Santo Toms de Aquino sobre la omnipresencia y la inhabitacin,
Crdoba 2008.
649 Si sumatur active, sic designat Dei actionem, quae est eius essentia, cum relatione
ad creaturam; quae non est realis relatio, sed secundum rationem tantum (DPo 3, 3).
650 Si autem passive accipiatur, () proprie loquendo non sit mutatio, non potest dici
quod sit aliquid in genere passionis, sed est in genere relationis (Ibid.). Santo Toms
explica que la creacin no puede concebirse como una mutacin ya que ella implica que
sea aliquid idem commune utrique mutationis termino (DPo 3, 2). Es decir, que para
concebir a la creacin en trminos de mutacin tendra que haber un ente, sea en
potencia o en acto, que se comporte como sujeto del movimiento o cambio. Por el
contrario, la creacin no supone ningn ente sino el principio absoluto de todo ente. En
este aspecto, santo Toms, a partir de la revelacin, modifica sustancialmente el
pensamiento de Aristteles, quien no conceba a la creacin ex nihilo sino como un
cambio a partir de la materia prima: El dios de Aristteles es sin duda una de las
causas y uno de los principios de las cosas, pero no la causa y el principio nico. Por
faltar la nocin de creacin hay en Aristteles un ser que Dios no explica: el ser de la
materia; la metafsica de Aristteles no puede ordenarse, pues, toda entera a Dios,
porque la materia se opone, como un dato irreductible al mismo Dios, a que la filosofa
primera termine toda en teologa (E. Gilson, El ser y la esencia, Buenos Aires 1951,
80). Cf. S. Sanz Snchez, Metafsica de la creacin y teologa. La racionalidad de la idea
243
RICARDO P. PALACIO
paso de un trmino (ab uno) hacia el otro (in alium); y en segundo lugar,
del agente en el paciente, o del agente en lo hecho. Santo Toms
distingue entre lo que ocurre en el sujeto que se mueve, o cambia, con
respecto al trmino mismo del movimiento:
Pues en el mismo ser movido, lo que se mueve se aleja de un trmino del
movimiento y se acerca al otro; lo que no ocurre con el trmino del
movimiento; como aparece en lo que se mueve de la blancura a la
negrura; porque en el mismo trmino del movimiento ya no se acerca a la
negrura sino que empieza a ser negro. De manera semejante ocurre en el
mismo ser movido el paciente, o lo hecho, que es transmutado por el
agente; pero como est en el trmino del movimiento, no se transmuta
ulteriormente por el agente, sino que lo hecho tiene cierta relacin al
agente, a saber tener el esse por el mismo, y tambin es en cierto modo
semejante a l, como en el trmino de la generacin humana se sigue la
filiacin del nacido.651
alterum; quod non est in termino motus; ut patet in eo quod movetur de albedine in
nigredinem: quia in ipso termino motus iam non accedit in nigredinem, sed incipit esse
nigrum. Similiter dum est in ipso moveri, patiens vel factum transmutatur ab agente;
cum autem est in termino motus, non ulterius transmutatur ab agente, sed
consequitur factum quamdam relationem ad agentem, prout habet esse ab ipso, et
prout est ei simile quoquomodo, sicut in termino generationis humanae consequitur
natus filiationem (DPo 3, 3).
652 Creatio autem, sicut dictum est, non potest accipi ut moveri, quod est ante
terminum motus, sed accipitur ut in facto esse; unde in ipsa creatione non importatur
244
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
aliquis accessus ad esse, nec transmutatio a creante, sed solummodo inceptio essendi,
et relatio ad creatorem a quo esse habet; et sic creatio nihil est aliud realiter quam
relatio quaedam ad Deum cum novitate essendi (Ibid.).
653 illud quod est per alterum, reducitur sicut in causam ad illud quod est per se.
Unde si esset unus calor per se existens, oporteret ipsum esse causam omnium
calidorum, quae per modum participationis calorem habent. Est autem ponere aliquod
ens quod est ipsum suum esse: quod ex hoc probatur, quia oportet esse aliquod
primum ens quod sit actus purus, in quo nulla sit compositio. Unde oportet quod ab
uno illo ente omnia alia sint, quaecumque non sunt suum esse, sed habent esse per
modum participationis (DPo 3, 6). J. Cruz Cruz resume en tres, los aspectos esenciales
de la creacin: el punto de partida, es decir, la nada; el trmino final, la recepcin de
todo el ser por parte de cada ente creado; y la realizacin de la unin de ambos por
parte del Creador causa y fuente de todo ser. El autor subraya el aspecto de
inmediatez que tiene el acto creador, es decir que el ente creado surge inmediatamente
desde el Creador, cf. Id., Creacin, signo y verdad. Metafsica de la relacin en Toms de
Aquino, Pamplona 2006, 143.
654 En la misma encarnacin del Verbo santo Toms admite que existe una nueva
relacin de Dios para con las criaturas, aunque esto no implique mutacin alguna:
Unio autem relatio quaedam est. Relationes autem de novo dictae de Deo in respectu
ad criaturas, non important mutationem ex parte Dei, sed ex parte creaturae novo
modo se habentis ad Deum (In Ioan cap I, lect. 7).
245
RICARDO P. PALACIO
ad quem est tota substantia rei. Id autem quod intelligitur ut terminus a quo, est
simpliciter non ens (STh I, 45, 1, 2).
246
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
247
RICARDO P. PALACIO
248
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
658 Distinctivum enim et constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter. Uno modo
quo distinguitur et constituitur formaliter, sicut homo humanitate, et Socrates
Socrateitate. Alio modo quo distinguitur et constituitur quasi via ad distinctionem et
constitutionem; sicut si diceremus quod Socrates est homo sua generatione, quae est
via ad formam, qua formaliter constituitur (DPo 8, 3).
659 Patet ergo quod origo alicuius non potest intelligi ut constitutiva et distinctiva eius,
II, XII, n.913). Respecto al tema de la relacin de razn de Dios con la creacin: cf. In I
Sent d.26, q.2, a.3, ad 1; d.30, a.1, ad 1-2; a.2, ad 1; a.3; DVe 3, 2, ad 8; q.4, a.5; DPo
7, 10; STh I, 13, 7; q.28, 1, ad 3.
249
RICARDO P. PALACIO
663 Et sic non esset per seipsum necesse-esse (...). Non sunt igitur huiusmodi
relationes secundum rem in Deo (SCG II, cap. 12, n.913).
664 Comparatur igitur Deus ad alia entia sicut scibile ad scientiam nostram, quod eius
sed respectu eorum quae sunt in potentia: quia et eorum scientiam habet, et respectu
eorum dicitur et primum ens et summum bonum (SCG II, cap. 12, n.915).
667 Cuicumque aliquid de novo advenit, necesse est illud mutari, vel per se vel per
accidens. Relationes autem quaedam de novo dicuntur de Deo: sicut quod est Dominus
aut gubernator huius rei quae de novo incipit esse (SCG II, cap. 12, n.916).
250
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
668 Si igitur, praedicaretur aliqua relatio realiter in Deo existens, sequeretur quod
aliquid Deo de novo adveniret, et sic quod mutaretur vel per se vel per accidens. Cuius
contrarium in primo libro (cap. 13), ostensum est (Ibid.).
669 Intellectus enim noster, intelligendo aliquid referri ad alterum, cointelligit
relationem illius ad ipsum: quamvis secundum rem quandoque non referatur (SCG II,
caps. 13-14, n.919).
670 Como creatio passive, el efecto de la creacin abarca toda la creatura con su ser
recibido de Dios ex nihilo, que, por ser recibido de Dios, expresa una relacin a l,
realmente trascendental. Tambin aqu hay que distinguir nuevamente dos elementos:
la esencia del efecto y su origen, o, para hablar con la exactitud de santo Toms, el
trmino ad quem y el trmino a quo del efecto, de lo producido. Con esto podemos
encuadrar ambos elementos en dos cuestiones determinadas: qu se produce en la
creacin y de qu se produce? Ambos, juntos, caracterizarn al efecto de la creacin
como tal efecto (G. Manser, O.P., La esencia del tomismo, 645).
671 Cf. In II Sent d.1, q.1, a.2.
251
RICARDO P. PALACIO
672 et hanc quidem emanationem designamus nomine creationis (STh I, 45, 1).
673 Quod autem procedit secundum emanationem particularem, non praesuponitur
emanationi: sicut, si generatur homo, non fuit prius homo, sed homo fit ex non homine,
et album ex non albo (Ibid.).
674 Unde, si consideretur emanatio totius entis universalis a primo principio,
impossibile est quod aliquod ens praesupponatur huic emanationi. Idem autem est nihil
quod nullum ens (Ibid.).
675 Nobilitas actionis et motus ex terminis consideratur. Nobilior igitur est actio quae
ex bono in bonum est, et ex ente in ens, quam quae est ex nihilo in aliquid (STh I, 45,
1, ag.1).
676 Ad secundum dicendum quod mutationes accipiunt speciem et dignitatem non a
termino a quo, sed a termino ad quem. Tanto ergo perfectior et prior est aliqua mutatio,
quanto terminus ad quem illius mutationis est nobilior et prior; licet terminus a quo,
qui opponitur termino ad quem, sit imperfectior. Sicut generatio simpliciter est nobilior
et prior quam alteratio, propter hoc quod forma substantialis est nobilior quam forma
accidentalis, tamen privatio substantialis formae, quae est terminus a quo in
generatione, est imperfectior quam contrarium, quod est terminus a quo in alteratione.
Et similiter creatio est perfectior et prior quam generatio et alteratio, quia terminus ad
quem est tota substantia rei. Id autem quod intelligitur ut terminus a quo, est
simpliciter non ens (STh I, 45, 1, ad 2).
252
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
677 Et similiter creatio est perfectior et prior quam generatio et alteratio, quia terminus
ad quem est tota substantia rei. Id autem quod intelligitur ut terminus a quo, est
simpliciter non ens (Ibid.).
678 Dios crea de la nada, ex nihilo. Con esto hemos llegado al segundo elemento del
253
RICARDO P. PALACIO
otras cosas que no son Dios no son su esse, sino que participan el esse.
Pues es necesario que todas aquellas cosas que se diversifican segn la
diversa participacin del ser, ya sean ms perfectas o menos perfectas,
sean causadas por un primer ente, que es perfectsimamente.679
679 Si enim aliquid invenitur in aliquo per participationem, necesse est quod causetur
in ipso ab eo cui essentialiter convenit; sicut ferrum fit ignitum ab igne. Ostensum est
autem supra (q.3, a.4), cum de divina simplicitate ageretur, quod Deus est ipsum esse
per se subsistens. Et iterum ostensum est (q.7, a.1, ad 3; a.2) quod esse subsistens
non potest esse nisi unum (). Relinquitur ergo quod omnia alia a Deo non sint suum
esse, sed participant esse. Necesse est igitur omnia quae diversificantur secundum
diversam participationem essendi, ut sint perfectius vel minus perfecte, causari ab uno
primo ente, quod perfectissime est (STh I, 44, 1).
680 Santo Toms estudia la diferencia entre la procesin eterna del Hijo y la procesin
254
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
681 ...exitus enim personarum in unitate essentiae, est causa exitus creaturarum in
essentiae diversitate (In I Sent d.2, q.1, prol.). Cf. G. Emery, O.P., Trinity, Church and
the human person. Thomistic essays, Naples 2007, 122-126.
255
RICARDO P. PALACIO
682 Ad tertium dicendum, quod secundum Basilium, accipere a Patre Filius habet
commune cum omni creatura; sed habere per naturam est sibi proprium; unde
processio Filii a Patre in aliquo convenit cum processione quae est in creaturis,
communitate analogiae, et in aliquo differt. Convenit quidem in respectu originis, qui
est esse ab aliquo; differt autem in hoc quod processio Filii a Patre est per naturam;
aliorum autem per voluntatem. Ex hoc sequitur triplex differentia, ut ex dictis patet.
Prima, quod Filius est consubstantialis Patri; secunda, quod est coaeternus; tertia,
quod esse suum nullo modo dependet ad nihil: et haec sequitur ex prima (In III Sent
d.11, q.1, a.1, ad 3). Cf STh I, 33, 3, ad 2; san Basilio, Hom. 15 De fide, MG 31, 468.
683 Creatio autem, sicut dictum est (a.2), non potest accipi ut moveri, quod est ante
terminum motus, sed accipitur ut in facto esse; unde in ipsa creatione non importatur
aliquis accessus ad esse, nec transmutatio a creante, sed solummodo inceptio essendi,
et relatio ad Creatorem a quo esse habet; et sic creatio nihil est aliud realiter quam
relatio quaedam ad Deum cum novitate essendi (DPo 3, 3).
684 Ibid.
256
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
685 Santo Toms, en el prlogo de la STh I, 29, despus de tratar sobre las procesiones
(q.27) y las relaciones (q.28), se refiere al plan que seguir en lo que respecta a las
divinas personas. Entre la q.29 y la q.32, aborda el estudio de las personas
absolutamente consideradas. A partir de la q.33 y hasta la q.38, indaga sobre las
personas en singular. Nuestro anlisis abarcar, pues, estas ltimas cuestiones.
686 Si es propio del Padre ser principio (a.1); Si el nombre de Padre es nombre propio
de una persona divina (a.2); Si este nombre Padre se dice en la divinidad primero
segn que se toma personalmente; y, por ltimo, Si el ser ingnito es propio del
Padre (a.4).
687 Sic ergo Deus nihil facit nisi per conceptum sui intellectus, qui est sapientia ab
aeterno concepta, scilicet Dei verbum, et Dei Filius; et ideo impossibile est quod aliquid
faciat nisi per Filium (). Et sic patet quod omnia quae Pater facit, facit per ipsum (In
Ioan. cap. 1 lib. 2, citado por G. Emery, La Teologa trinitaria, 476-477).
688 En el prlogo a la q.34, donde inicia su estudio del Hijo, Toms expresa que: Deinde
considerandum est de persona Filii (cf. q.33 introd.). Attribuuntur autem tria nomina
Filio, scilicet Filius, Verbum et Imago. Sed ratio Filii ex ratione Patris consideratur (STh
I, 34, prol.).
257
RICARDO P. PALACIO
689 San Agustn, De Trinitate, lib. IV, cap. 20, ML 42, 908.
690 Unde hoc nomen causa videtur importare diversitatem substantiae, et
dependentiam alicuius ab altero; quam non importat nomen principii (STh I, 33, 1, ad
1).
691 Si igitur donantis auctoritate Pater maior est, numquid per doni confessionem
minor Filius est? Maior itaque donans est; sed minor iam non est, cui unum esse
donatur (san Hilario de Poitiers, La Trinidad..., 487-488).
258
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
692 Id autem per quod distinguitur persona Patris ab omnibus aliis, est paternitas.
Unde proprium nomen personae Patris est hoc nomen Pater, quod significat
paternitatem (STh I, 33, 2).
693 Aristteles, Metafsica lib. VI, cap. 10, n.11 (Bk 1037a9): S. Tho. lect. 10, n.1490.
694 Nomen proprium cuiuslibet personae significat id per quod illa persona distinguitur
ab omnibus aliis. Sect enim de ratione hominis est anima et corpus, ita de intellectu
huius hominis est haec anima et hoc corpus, ut dicitur in Metaphys.; his autem hic
homo ab omnibus aliis distinguitur. Id autem per quod distinguitur persona Patris ab
omnibus aliis, est paternitas. Unde proprium nomen personae Patris est hoc nomen
Pater, quod significat paternitatem (STh I, 33, 2).
695 hoc nomen pater, apud nos, non significant personam, sed relationem personae
259
RICARDO P. PALACIO
genitum vel filius. Sed Verbum divinum est aliquid subsistens in natura divina, unde
proprie, et non metaphorice, dicitur Filius, et eius principium, Pater (STh I, 33, 2, ad
3).
698 Omne quod proprie dicitur in divinis, per prius dicitur de Deo quam de creaturis.
Sed generatio per prius videtur dici de creaturis quam de Deo, verior enim ibi videtur
esse generatio, ubi aliquid procedit ab alio distinctum non secundum relationem
tantum, sed etiam secundum essentiam. Ergo nomen Patris, quod a generatione
sumitur, non videtur esse proprium alicuius divinae personae (STh I, 33, 2, ag.4).
260
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
699 Manifestum est enim quod generatio accipit speciem a termino, qui est forma
generati. Et quanto haec fuerit propinquior formae generantis, tanto verior et perfectior
est generatio; sicut generatio univoca est perfectior quam non univoca, nam de ratione
generantis est, quod generet sibi simile secundum formam (STh I, 33, 2, ad 4).
700 Unde hoc ipsum quod in divinis est distinctio geniti a generante secundum
261
RICARDO P. PALACIO
paternitatis et filiationis invenitur in Deo Patre et Deo Filio, quia Patris et Filii una est
natura et gloria. Sed in creatura filiatio invenitur respectu Dei, non secundum
262
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
perfectam rationem, cum non sit una natura Creatoris et creaturae; sed secundum
aliqualem similitudinem. Quae quanto perfectior fuerit, tanto propinquius acceditur ad
veram filiationis rationem (STh I, 33, 3).
706 Tres autem sunt notiones personales, idest constituentes personas, scilicet
263
RICARDO P. PALACIO
708 Sed communia quae important respectum ad creaturam, per posterius dicuntur
quam propria quae important respectus personales, quia persona procedens in divinis,
procedit ut principium productionis creaturarum. Sicut enim verbum conceptum in
mente artificis, per prius intelligitur procedere ab artifice quam artificiatum, quod
producitur ad similitudinem verbi concepti in mente; ita per prius procedit Filius a
Patre quam creatura, de qua nomen filiationis dicitur secundum quod aliquid participat
de similitudine Filii; ut patet per illud quod dicitur Rm 8, 29: quos praescivit, et
praedestinavit fieri conformes imaginis Filii eius (Ibid.).
709 quia persona procedens in divinis, procedit ut principium productionis
creaturarum (Ibid.).
264
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
710 Accipere dicitur esse commune creaturae et Filio, non secundum univocationem,
sed secundum similitudinem quandam remotam, ratione cuius dicitur primogenitus
creaturae (STh I, 33, 3, ad 2). Cf. In Ep. ad Col., lect. IV, nn.33-37.
711 Esto mismo es lo que expresaba en DPo 2, 1 de acuerdo a lo anteriormente
estudiado, cuando afirmaba que: Natura cuiuslibet actus est, quod seipsum
communicet quantum possibile est. Unde unumquodque agens agit secundum quod in
actu est. Agere vero nihil aliud est quam communicare illud per quod agens est actu,
secundum quod est possibile. Natura autem divina maxime et purissime actus est.
Unde et ipsa seipsam communicat quantum possibile est. Communicat autem se ipsam
per solam similitudinem creaturis, quod omnibus patet; nam quaelibet creatura est ens
secundum similitudinem ad ipsam. Sed fides Catholica etiam alium modum
communicationis ipsius ponit, prout ipsamet communicatur communicatione quasi
naturali: ut sicut ille cui communicatur humanitas, est homo, ita ille cui communicatur
deitas, non solum sit Deo similis, sed vere sit Deus (DPo 2, 1). La comunicacin plena
del Ipsum esse subsistens no puede ser sino en la relacin intrnseca misma del Padre y
del Hijo quien recibe la misma plenitud de ser por la que el Padre subsiste
esencialmente.
712 STh I, 33, 3, ad 2.
265
RICARDO P. PALACIO
tanto que todo su ser depende de otro; y lo que es de otro es por aqul
mismo; y naturalmente precede esto que es l por otro. Y as, supuesto
que el cielo de este modo fuera eterno, por esto tambin es verdadero
decir que es ex nihilo, como prueba Avicena. Pero de ninguna manera el
Hijo tiene orden ad nihil. Pues no tiene orden de tiempo, ya que es
eterno; ni tiene orden de naturaleza, porque su ser es absoluto, no
depende de otro.713
713 In I Sent d.5, q.2, a.2, el ttulo del artculo es: Utrum Filio sit ex nihilo: Differt dicere
aliquid non esse ex aliquo, et aliquid esse ex nihilo. Cum enim dicitur non esse ex
aliquo sicut ex materia, nihil ponitur; et hoc convenit filio Dei. Cum autem dicitur esse
ex nihilo, remanet ordo affirmatus ad nihil. Sed aliquid habet ordinem ad nihil
dupliciter; scilicet ordinem temporis et ordinem naturae. Ordinem temporis ex eo quod
prius fuit non ens, et postea est ens; et hoc nulli aeterno convenit. Ordinem naturae,
quando aliquid habet esse dependens ab alio; hoc enim ex parte sui non habet nisi non
esse, cum totum esse suum ad alterum dependeat; et quod est alicui ex se ipso,
naturaliter praecedit id quod est ei ab altero. Et ideo, supposito quod caelum, et
hujusmodi, fuerit ab aeterno, adhuc tamen est verum dicere quod est ex nihilo, sicut
probat Avicenna. Neutro autem modo filius habet ordinem ad nihil. Non enim habet
ordinem temporis, quia aeternus est; non habet ordinem naturae, quia suum esse est
absolutum, non dependens ab alio (In I Sent d.5, q.2, a.2).
266
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
cierta independencia del ser del Hijo. Cul es, entonces, su ser
procedente y relacional al Padre? Una objecin semejante se plantea en
el primer argumento del artculo714. La respuesta de Toms dice que:
Aunque no sea desde la materia, no se sigue, en cambio, que no sea
desde alguien (de aliquo), porque es desde la sustancia del Padre; si fuese
removida, de esto no se seguira que fuese ex nihilo, como fue dicho;
porque el Padre no es desde alguien, y tambien no es ex nihilo. Pues, es
el mismo el ser del Padre y del Hijo. 715
714 Videtur quod Filius sit ex nihilo. Illud enim dicitur ex nihilo esse quod non est ex
praeiacenti materia. Sed Filius est huiusmodi, quia non est de aliquo sicut de materia.
Ergo et cetera (In I Sent d.5, q.2, a.2, ag.1).
715 Quamvis non sit de materia, non tamen sequitur quod non de aliquo, quia est de
substantia Patris: quo etiam remoto, adhuc non sequeretur quod esset ex nihilo, ut
dictum est: quia Pater non est de aliquo, et tamen non est ex nihilo. Idem autem est
esse Patris et Filii (In I Sent d.5, q.2, a.2 ad.1).
716 In I Sent d.5, q.2, a.2 ag. 2.
717 Filius quamvis totum esse suum habeat ab alio, nihilominus tamen esse suum non
est dependens, quia accipit a Patre idem numero esse quod ipse habet: et ideo non est
267
RICARDO P. PALACIO
dependens esse suum, neque possibile, neque ex nihilo: quod necessario sequeretur, si
aliud in numero esse reciperet (In I Sent d.5, q.2, a.2 ad 2).
718 STh I, 33, 3, ad 2.
719 Sicut in creaturis invenitur principium primum et principium secundum, ita in
personis divinis, in quibus non est prius et posterius, invenitur principium non de
principio, quod est Pater, et principium a principio, quod est Filius. In rebus autem
creatis aliquod principium primum innotescit dupliciter, uno quidem modo, inquantum
268
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
est principium primum per hoc quod habet relationem ad ea quae ab ipso sunt; alio
modo, inquantum est primum principium per hoc quod non est ab alio. Sic igitur et
Pater innotescit quidem paternitate et communi spiratione, per respectum ad personas
ab eo procedentes, inquantum autem est principium non de principio, innotescit per
hoc, quod non est ab alio, quod pertinet ad proprietatem innascibilitatis, quam
significat hoc nomen ingenitus (STh I, 33, 4). Cf. In I Sent d. 13, a.4; d.28, q.1, a.1.
720 Verbi in divinis, si proprie sumatur, est nomen personale, et nullo modo essentiale
(STh I, 34, 1). Cf. In I Sent d.27, q.2, a.2; qla.2; DVe 4, 2; a.4, ad 4; DPo 9, 9, ad 7.
269
RICARDO P. PALACIO
notitia concipientis. Unde verbum, secundum quod proprie dicitur in divinis significat
aliquid ab alio procedens (). Unde oportet quod nomen Verbi, secundum quod proprie
in divinis accipitur, non sumatur essentialiter, sed personaliter tantum (Ibid.).
725 San Anselmo, Monologion, cap. 62; ML 158, 207.
270
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
726 Sed dicere importat principaliter habitudinem ad verbum conceptum: nihil enim est
aliud dicere quam proferre verbum. Sed mediante verbo importat habitudinem ad rem
intellectam, quae in verbo prolato manifestatur intelligenti. Et sic sola persona quae
profert Verbum, est dicens in divinis; cum tamen singular personarum sit intelligens et
intellecta, et per consequens Verbo dicta (STh I, 34, 1, ad 3).
727 Santo Toms trata en la STh I, 14 sobre la ciencia de Dios. En el a.2 estudia el
271
RICARDO P. PALACIO
728 Sic igitur processio Verbi in divinis habet rationem generationis. Procedit enim per
modum intelligibilis actionis, quae est operatio vitae, et a principio coniuncto () et
secundum rationem similitudinis, quia conceptio intellectus est similitudo rei
intellectae, et in eadem natura existens, quia in Deo idem est intelligere et esse (STh I,
27, 2).
729 In Verbo importatur respectus ad creaturam. Deus enim, cognoscendo se, cognoscit
272
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
731 sed hoc nomen Creator, quod de Deo ex tempore dicitur, imponitur ad
significandum actionem divinam, quam consequitur respectus quidam; similiter etiam
hoc nomen Verbum, imponitur ad significandum aliquid absolutum cum aliquo
respectu adiuncto (DVe 4, 5).
732 Aqu puede observarse la profundidad de la cuestin abordada. Si el Hijo es alius ab
Patre, pero no alienus, y si la creacin es hecha a partir del mismo Verbo, entonces ella
tiene que participar del mismo carcter de otredad y no de ajeneidad con respecto al
Padre. Cf. STh I, 31, 2 (texto al que ya se hizo referencia). Tambin esta distincin ser
retomada ms adelante para referirnos al pecado original como extraamiento de la
criatura con respecto al Padre.
733 Ita etiam et hoc nomen verbum habet respectum et ad dicentem, et ad id quod per
verbum dicitur; ad quod quidem potest dici dupliciter. Uno modo secundum
convertentiam nominis; et sic verbum dicitur ad dictum. Alio modo ad rem cui convenit
ratio dicti. Et quia Pater principaliter dicit se, generando Verbum suum, et ex
consequenti dicit creaturas: ideo principaliter, et quasi per se, Verbum refertur ad
Patrem; sed ex consequenti, et quasi per accidens, refertur ad creaturam; accidit enim
Verbo ut per ipsum creatura dicatur (DVe 4, 5).
273
RICARDO P. PALACIO
734 ...sed ex consequenti, et quasi per accidens, refertur ad creaturam; accidit enim
Verbo ut per ipsum creatura dicatur (Ibid.).
735 Omne relativum, vel est relativum secundum esse, vel secundum dici. Sed Verbum
non refertur ad creaturam secundum esse, quia sic dependeret a creatura; nec iterum
secundum dici, quia oportet quod in aliquo casu ad creaturam referatur, quod non
invenitur: maxime enim inveniretur referri per genitivum casum, ut diceretur: Verbum
est creaturae; quod Anselmus in Monolog. (cap. XXXII et XXXIII) negat. Ergo Verbum
non importat relationem ad creaturam (DVe 4, 5, ag.2).
274
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
736 Verbum non dicitur relative ad creaturam secundum rem, quasi relatio ad
creaturam sit in Deo realiter, sed secundum dici dicitur (DVe 4, 5, ad 2). Con respecto
a la distincin de la relacin entre secundum esse y secundum dici fue tratada al
analizar el concepto de relacin.
737 Nec est remotum quin dicatur in aliquo casu; possum enim dicere quod est verbum
sit relatio realis. Quaedam enim sunt relativa secundum esse quae non sunt realia,
sicut dextrum et sinistrum in columna; et quaedam sunt relativa secundum dici, quae
tamen important relationes reales, sicut patet de scientia et sensu. Dicuntur enim
relativa secundum esse, quando nomina sunt imposita ad significandas ipsas
relationes; relativa vero secundum dici, quando nomina sunt imposita ad significandas
qualitates vel aliquid huiusmodi principaliter, ad quae tamen consequuntur relationes.
Nec quantum ad hoc differt, utrum sint relationes reales vel rationis tantum (DPo 7,
10, ad 11). Cf. In I Sent d.30, q.1, a.3.
275
RICARDO P. PALACIO
739 Quaedam vero sunt imposita ad significandas res quas consequuntur quaedam
habitudines, sicut movens et motum, caput et capitatum, et alia huiusmodi, quae
dicuntur relativa secundum dici (STh I, 13, 7, ad 1). En DVe 4, 5, ad 4 distingue, en
cuanto a la habitud del Verbo respecto a la criatura, entre la habitud del Verbo
considerada absolutamente o por su relacin subsistente: ex illa parte qua hoc nomen
Verbum dicit aliquid absolutum, habet habitudinem causalitatis ad creaturam; sed ex
respectu realis originis quem importat, efficitur personale, ex quo ad creaturam
habitudinem non habet (DVe 4, 5, ad 4). Esta cita no constituye una razn opuesta a
la participacin de la criatura en el ser relacional trinitario sino que ms bien se afirma
dicho concepto en tanto que el ser relacional trinitario se considera absolutamente ad
extra en su causalidad con la criatura. Ello no obsta para la comprensin de que la
misma causalidad trinitaria acta secundum esse, es decir, trinitariamente.
740 In I Sent d.30, q.1, a.2.
741 Habitudo autem Dei ad creaturam potest designari dupliciter: vel secundum quod
creatura refertur in ipsum sicut in principium; vel secundum quod creatura refertur in
ipsum ut in terminum (Ibid.).
276
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
742 ...sicut aliquis potest intelligere vel nominare Deum vel paternitatem (Ibid.).
743 ...sicut in creatione rerum est terminatio in similitudinem essentialium
attributorum, et in infusione caritatis est terminatio in similitudinem processionis
personalis spiritus sancti (Ibid.).
744 Vel est terminatio secundum esse; et iste modus est singularis in incarnatione, per
quam humana natura assumpta est ad esse et unitatem divinae personae, non autem
ad unitatem divinae naturae (Ibid.).
745 Ad hoc ergo quod vere aliquid sit imago, requiritur quod ex alio procedat simile ei in
alicui, dicitur forma eius, inquantum habet formam illi similem (STh I, 35, ad 2).
277
RICARDO P. PALACIO
748 (Imago) alicuius dupliciter in aliquo invenitur. Uno modo, in re eiusdem naturae
secundum speciem, ut imago regis invenitur in filio suo. Alio modo, in re alterius
naturae, sicut imago regis invenitur in denario. Primo autem modo, Filius est imago
Patris, secundo autem modo dicitur homo imago Dei. Et ideo ad designandam in
homine imperfectionem imaginis, homo non solum dicitur imago, sed ad imaginem, per
quod motus quidam tendentis in perfectionem designatur. Sed de Filio Dei non potest
dici quod sit ad imaginem, quia est perfecta Patris imago (STh I, 35, 2, ad 3).
749 Utrum sint plures ideae (STh I, 15, 2).
750 Ipse enim essentiam suam perfecte cognoscit, unde cognoscit eam secundum
omnem modum quo cognoscibilis est. Potest autem cognosci non solum secundum
quod in se est, sed secundum quod est participabilis secundum aliquem modum
similitudinis a creaturis. Unaquaeque autem creatura habet propriam speciem,
secundum quod aliquo modo participat divinae essentiae similitudinem. Sic igitur
inquantum Deus cognoscit suam essentiam ut sic imitabilem a tali creatura, cognoscit
eam ut propriam rationem et ideam huius creaturae. Et similiter de aliis. Et sic patet
quod Deus intelligit plures rationes proprias plurium rerum; quae sunt plures ideae
(Ibid.).
278
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
279
RICARDO P. PALACIO
753 Intellectus humanus necesse habet intelligere componendo et dividendo (STh I, 85,
5). Cf. STh I, 16, 2; DVe 1, 3.9; SCG I, cap. 59.
754 Et similiter, cum Spiritus Sanctus sit Deus ut procedens, est in eo bonitas infinita
Quomodo intelligenda sunt quae de Spiritu Sancto dicuntur. Primero, estudia la voluntad
divina, luego el amor en cuanto movimiento y acto de la voluntad; y por ltimo, la
consideracin misma de la persona del Espritu Santo.
280
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
756 Quaelibet autem res ad suam formam naturalem hanc habet habitudinem, ut
quando non habet ipsam, tendat in eam; et quando habet ipsam, quiescat in ea (STh I,
19, 1).
757 Et haec habitudo ad bonum, in rebus carentibus cognitione, vocatur appetitus
quod nescitur, quaero utrum possit; quia si non potest, nemo diligit Deum antequam
sciat. Et quid est Deum scire, nisi eum mente conspicere, firmeque percipere? Non
enim corpus est, ut carneis oculis inquiratur (San Agustn, De Trinitate, VIII, cap. 4,
n.6).
759 Utrum Deus velit alia a se (STh I, 19, 2).
281
RICARDO P. PALACIO
760 Res enim naturalis non solum habet naturalem inclinationem respectu propii boni,
ut acquirat ipsum cum non habet, vel ut quiescat in illo cum habet; sed etiam ut
proprium bonum in alia diffundat, secundum quod possibile est (STh I, 19, 1).
761 Natura cuiuslibet actus est, quod seipsum communicet quantum possibile est.
Unde unumquodque agens agit secundum quod in actu est. Agere vero nihil aliud est
quam communicare illud per quod agens est actu, secundum quod est possibile (DPo
2, 1).
762 Ipsum igitur esse habet rationem boni. Unde sicut impossibile est quod sit aliquid
ens quod non habeat esse, ita necesse est ut omne ens sit bonum ex hoc ipso quod esse
habet; quamvis etiam et in quibusdam entibus multae aliae rationes bonitatis
superaddantur supra suum esse quo subsistunt. Cum autem bonum rationem entis
includat, ut ex praedictis patet, impossibile est aliquid esse bonum quod non sit ens; et
ita relinquitur quod bonum et ens convertantur (DVe 21, 2).
763 sicut omnia participant Dei bonitatem -non eamdem numero, sed per
similitudinem-, ita participant per similitudinem esse Dei. Sed in hoc differt: nam
bonitas importat habitudinem alicuius causae, est enim bonum diffusivum sui;
essentia autem significatur in eo in quo est, ut quiescens (DPo 7, 5, ad 7). En este
texto se establece que las criaturas participan tanto de la bondad como del ser de Dios.
Pero existe una diferencia ya que la bondad importa relacin a alguna causa (bonum
dicitur diffusivum sui esse, eo modo quo finis dicitur movere (STh I, 5, 4, ad 2), es
decir, que el bien tiene el dinamismo propio de aquello hacia lo que se tiende (ya que
tiene razn de causa final). Mientras que la participacin en el ser de Dios se concede
para que la criatura lo posea reposadamente (quiescat). Ahora bien, si bien es cierto que
en el texto Toms separa al bien del ser, con distincin de razn, no hay que olvidar
que tanto uno como el otro se convierten. Cf. DVe 1, 1.
282
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
est quasi finis voluntatis suae; scilicet ipsa bonitas sua, propter quam vult quidquid
aliud a se vult: vult enim creaturas propter suam bonitatem, ut Augustinus dicit; ut
videlicet sua bonitas, quae per essentiam multiplicari non potest, saltem per quamdam
similitudinis participationem diffundatur ad multa (DVe 23, 4).
766 Sed sicut nullus effectus divinus potentiam causae adaequat, ita nihil quod in
Deum sicut in finem ordinatur, est finis adaequatum: nulla enim creatura perfecte Deo
assimilatur; hoc enim est solius Verbi increati (DVe 23, 4).
283
RICARDO P. PALACIO
767 Utrum quidquid Deus vult ex necessitate velit (STh I, 19, 3).
768 Necessarium dicitur aliquid dupliciter: scilicet absolute, et ex suppositione (Ibid.).
Encontramos aqu una de las distinciones formuladas por Toms que, por no
observarse adecuadamente, pueden conducir a equvocos. Tal como sucede en el
pensamiento de Norris Clarke expuesto en la Introduccin. La difusividad del bien
divino no implica una necesidad de la comunicacin del ser a la realidad creada
entitativamente alia a se. La mencionada distincin de Toms pone a resguardo,
diferencindolas esencialmente, la contingencia de la creacin y la comunicacin intra-
Trinitaria de las divinas personas.
769 Unde, cum bonitas Dei sit perfecta, et esse possit sine aliis, cum nihil ei
perfectionis ex aliis accrescat; sequitur quod alia a se eum velle, non sit necessarium
absolute. Et tamen necessarium est ex suppositione, supposito enim quod velit, non
potest non velle, quia non potest voluntas eius mutari (Ibid.).
770 quidquid Deus vult in seipso, de necessitate vult; quidquid autem vult circa
creaturam, non de necestate vult (DVe 23, 4). Deus ex necessitate velit bonitatem
suam, non tamen ex necessitate vult ea quae vult propter bonitatem suam; quia
bonitas eius potest esse sine aliis (STh I, 19, 2, ad 2).
284
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
771 Unde et per modum intelligibilem procedunt ab eo. Et sic, per consequens, per
modum voluntatis, nam inclinatio eius ad agendum quod intellectu conceptum est,
pertinet ad voluntatem. Voluntas igitur Dei est causa rerum (STh I, 19, 4).
772 Nosotros existimos porque Dios es bueno, y en cuanto existimos somos buenos.
An ms, por ser justo El no somos malos impunemente, y en cuanto somos malos, en
tanto tenemos menos ser. (san Agustn, De doctrina christiana I, 32).
773 Bonum est obiectum voluntatis. Pro tanto ergo dicitur, quia Deus bonus est, sumus
(san Agustn, De doctrina christiana I, cap. 32), inquantum sua bonitas est ei ratio
volendi omnia alia (STh I, 19, 4, ad 3).
285
RICARDO P. PALACIO
774 STh I, 20, 1, ag.3. Santo Toms explica que el Pseudo Dionisio atribuye la frase a
Hieroteo puesto que In de Divinis Nominibus as lo dice, cf. In de Div. Nom IV, lect 12,
451-460; SCG I, cap. 91 n.758.
775 Actus amoris simper tendit in duo: scilicet in bonum quod quis vult alicui; et in
eum cui vult bonum. Hoc enim est proprie amare aliquem, velle ei bonum (STh I, 20, 1,
ad 3).
776 In hoc vero quod aliquis amat alium, vult bonum illi. Et sic utitur eo tanquam
seipso, referens bonum ad illum, sicut ad seipsum. Et pro tanto dicitur amor vis
concretiva, quia alium aggregat sibi habens se ad eum sicut ad seipsum (Ibid.).
286
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
777 Nam omnia existentia, inquantum sunt, bona sunt, ipsum enim esse cuiuslibet rei
quoddam bonum est, et similiter quaelibet perfectio ipsius (STh I, 20, 2). Cf. In II Sent
d.26, a.1; III d.32, aa.1-2; DVe 27, 1: SCG I cap. 91; III, cap. 150; De Div Nom cap.4,
lect. 9; De virtute q.2, a.7 ad 2; In Io 5, lect. 3; STh I, 23, 3, ad 1; I-II, 110, 1.
778 Sed amor Dei est infundens et creans bonitatem in rebus (STh I, 20, 2). Por de
pronto el Amor de Dios para con nosotros no podra tener nada de pasivo. Quien es la
plenitud de todo bien no puede indudablemente ser atrado por un bien creado, ser
pasivo bajo el atractivo de este bien nfimo, ser cautivado por l (). Dios no nos ama
porque nos haya encontrado amables, sino que precisamente porque l nos ha amado
somos amables a sus ojos (). El molinismo olvida en parte esta profunda verdad al
sostener que lo mejor que hay en nosotros, el buen uso de nuestra libertad y de la
gracia procede de nosostros solamente y no de Dios. Nosotros por nosotros mismos no
somos ms que nada y pecado (cf. Concilio de Orange, DH 392), todo el bien natural o
sobrenatural que hay en nosotros no nos puede venir ms que de la fuente de todo
bien, de un Amor de benevolencia y de generosidad que nada en nosotros podra atraer
(R. Garrigou-Lagrange, Dios. La naturaleza de Dios. Solucin tomista a las antinomias
agnsticas, Madrid 1980, ed.2, vol. II, 83-84).
287
RICARDO P. PALACIO
779 Videtur quod Deus non omnia amet. Quia, secundum Dionysium, IV cap. De Div.
Nom., amor amantem extra se ponit, et eum quodammodo in amatum transfert.
Inconveniens autem est dicere quod Deus, extra se positus, in alia transferatur. Ergo
inconveniens est dicere quod Deus alia a se amet (STh I, 20, 2, ag.1).
780 Inconveniens autem est dicere quod Deus, extra se positus, in alia transferatur
(Ibid.).
781 amans sic fit extra se in amatum translatus, inquantum vult amato bonum, et
288
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
784 Praeterea, amor Dei est eius essentia. Sed essentia Dei magis et minus non recipit.
Ergo nec amor eius. Non igitur quaedam aliis magis amat (STh I, 20, 2, ag.2).
785 Bonum autem quod Deus creaturae vult, non est divina essentia (STh I, 20, 3, ad
2).
786 R. Garrigou-Lagrange, Dios, 86.
787 Quod autem aliquid sit in voluntate ut amatum in amante, ordinem quendam habet
289
RICARDO P. PALACIO
aa.1-4; DPo 9, 9; 10, 2; STh I, 27, aa.1. 3. 5 ad 2; 32, 1, ag.2, ad 2; 36, 1; 37, 1, ad 2-3;
37, 2, ad 3; CTh caps.45 n.82, 46 n.83, 48 n.85.
788 Necesse est igitur quod amor quo Deus est in voluntate divina ut amatum in
amante, et a Verbo Dei, et a Deo cuius est Verbum, procedat (SCG IV, cap. 19,
n.3564).
789 El Verbo, pues, espira el amor, Verbum espirat amorem. Y este amor que El tiene
para con el Padre es un solo y nico acto indivisible con el amor que el Padre tiene por
El. Este amor no es solamente mutuo sino idntico. Esta amistad inefable de las dos
290
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Sent d.10, a.5; d.33, a.2, ad 1; DPo 9, 9; STh I, 30, 2; 31, 1; CTh caps.50, 56 et 60.
791 SCG IV, cap. 26 nn.3631-3632.
792 Ipsa enim mens, ex hoc quod se actu intelligit, verbum suum concipit in seipsa:
quod nihil aliud est quam ipsa intentio intelligibilis mentis, quae et mens intellecta
dicitur, in mente existens. Quae dum ulterius seipsam amat, seipsam producit in
voluntate ut amatum. Ulterius autem non procedit intra se, sed concluditur circulo,
dum per amorem redit ad ipsam substantiam a qua processio incoeperat per
intentionem intellectam: sed fit processio ad exteriores effectus, dum ex amore sui
procedit ad aliquid faciendum. Et sic tria in mente inveniuntur: mens ipsa, quae est
processionis principium, in sua natura existens; et mens concepta in intellectu; et mens
amata in voluntate. Non tamen haec tria sunt una natura: quia intelligere mentis non
est eius esse, nec eius velle est eius esse aut intelligere. Et propter hoc etiam mens
intellecta et mens amata non sunt personae: cum non sint subsistentes. Mens etiam
ipsa, in sua natura existens, non est persona: cum non sit totum quod subsistit, sed
pars subsistentis, scilicet hominis (SCG IV, cap. 26, n.3631, cursiva ma).
291
RICARDO P. PALACIO
292
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
794 Si quis autem obiiciens dicat quod in Filio, cum sit perfectus Deus, est virtus
intellectiva perfecta, et sic potest producere verbum; et similiter, cum in Spiritu Sancto
sit bonitas infinita, quae est communicationis principium, poterit alteri divinae
personae naturam divinam communicare; considerare debet quod Filius est Deus ut
genitus, non ut generans: unde virtus intellectiva est in eo ut in procedente per modum
verbi, non ut in producente verbum. Et similiter, cum Spiritus Sanctus sit Deus ut
procedens, est in eo bonitas infinita ut in persona accipiente, non ut in communicante
alteri bonitatem infinitam (SCG IV, cap. 26, n.3630).
795 En la teologa de las misiones de las divinas personas santo Toms dice que: per
gratiam gratum facientem tota Trinitas inhabitat mentem (STh I, 43, 5). Pero, si bien
las tres personas divinas habitan en el alma por la gracia, no obstante, nicamente el
Hijo y el Espritu Santo convienen en la razn de ser enviados: Unde, cum tan Filio
quam Spiritui Sancto conveniat et inhabitare per gratiam et ab alio esse, utrique
convenit invisibiliter mitti (Ibid.). El Padre habita en la intimidad del hombre tambin
por la gracia pero no es enviado ya que no ab alio esse: Patri autem licet convenit
inhabitare per gratiam, non tamen sibi convenit ab alio esse; et per consequens nec
mitti (Ibid.). Ahora bien, Toms dice que Gratia gratum faciens disponit animam ad
habendam divinam personam; et significatur hoc, cum dicitur quod Spiritus Sanctus
datur secundum donum gratiae. Sed tamen ipsum donum gratiae est a Spiritu Sancto
(STh I, 43, 3 ad 2). La mision del Espritu, concebida como dadora de la gracia que hace
grato a quien es habitado por ella, la cual a su vez dispone para la inhabitacin de las
divinas personas, nos permite encontrar una analoga entre tal misin, propia del
Espritu, y el esse ab alio, o tambin, como lo expresa Toms en la SCG, el ser persona
accipiente: as como el mismo Espritu procede del Padre y del Hijo, es decir, se recibe
plenamente desde ellos, as tambin, dispone a quien es enviado para recibir a la
communio personarum trinitaria divina.
293
RICARDO P. PALACIO
796 Santo Toms expone all uno de sus principios de su mtodo teolgico, que dice:
Deus in hac vita non potest a nobis videri per suam essentiam; sed cognoscitur a
nobis ex creaturis, secundum habitudinem principii, et per modum excellentiae et
remotionis (STh I, 13, 1). Cf. STh I, 27, 4, ad 3.
797 Unde processio quae non est generatio, remansit sine speciali nomine. Sed potest
294
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
amoris accomodatum est, ex usu Scripturae, hoc nomen Spiritus Sanctus (STh I, 36,
1).
800 ..id per quod illa persona distinguitur ab omnibus aliis (STh I, 33, 2).
801 Oppositae autem relationes originis accipiuntur secundum principium, et
secundum quod est a principio (STh I, 36, 2). Relinquitur igitur unam personam
divinam ab alia distingui nisi oppositione relationis: sic enim Filius a Patre distinguitur
secundum oppositionem relativam Patris et Filii. Non enim in divinis personis alia
oppositio esse potest nisi secundum originem (SCG IV, cap. 24, n.3612e).
295
RICARDO P. PALACIO
que el Espritu Santo procede del Padre por el Hijo (a Patre per Filium),
que es lo mismo.802
802 Quia igitur Filius habet a Patre quod ab eo procedat Spiritus Sanctus, potest dici
quod Pater per Filium spirat Spiritum Sanctum; vel quod Spiritus Sanctus procedat a
Patre per Filium, quod idem est (STh I, 36, 3).
803 praepositio per designat in causali aliquam causam seu principium illius actus
(Ibid.).
804 Quandoque illud causale cui adiungitur haec praepositio per, est causa actionis
instrumental del Hijo. En tal sentido, distingue entre el suppositum agens y la virtus
qua agit. En la procesin del Espritu no cabe diferencia en cuanto a la virtus qua agit,
en tanto es comn a las tres personas por la identidad de esencia; solamente se
observa la distincin del suppositum agens. Cf. STh I, 36, 3 ad 1.
807 Relationes autem diversae non possunt facere distinctionem nisi ratione suae
oppositionis (DPo 10, 4). Luego contina desarrollando el significado del principio:
...diversae enim relationes possunt esse unius ad idem: patet enim quod idem eiusdem
potest esse filius, discipulus, aequalis, et quaecumque aliae relationes quae
oppositionem non includunt (Ibid.). Tambin existe otro principio de la metafsica de
Toms por el cual se comprende que entre los seres inmateriales no puede existir
distincin sino a travs de las relaciones de oposicin, las cuales nicamente son
296
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
prima radice distinctionis earum. Prima autem radix distinctionis Patris et Filii, est ex
paternitate et filiatione (DPo 10, 4). Oportet ergo quod omnis differentia quae est inter
Patrem et Filium, sequatur ex hoc quod ipse est Pater, et ille Filius. Esse autem
principium Spiritus Sancti non convenit Patri in quantum Pater est, ratione
paternitatis: sic enim non refertur nisi ad Filium; unde sequeretur quod Spiritus
Sanctus esset Filius. Similiter autem nec hoc repugnat rationi filiationis, quia,
secundum filiationem, non refertur ad aliud nisi ad Patrem. Non ergo potest esse
differentia inter Patrem et Filium in hoc quod Pater sit principium Spiritus Sancti, non
autem Filius (Ibid.).
809 Utrum Pater et Filius sint unum principium Spiritus Sancti (STh I, 36, 4).
810 Pater et Filius in omnibus unum sunt, in quibus non distinguit inter eos relationis
oppositio (STh I, 36, 4). El concepto fue asumido por el Concilio de Florencia (1439-
1445): omniaque sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio (DH 1330). P.
Hnermann sostiene que lo expresado por santo Toms tendra su origen en san
Anselmo: Sic ergo huius unitatis et huius relationis consequentiae se contemperant,
ut nec pluralitas quae sequitur relationem transeat ad ea in quibus praedictae
simplicitas sonat unitatis, nec unitas cohibeat pluralitatem, ubi eadem relatio
significatur. Quatenus nec unitas amittat aliquando suum consequens, ubi non obviat
aliqua relationis oppositio, nec relatio perdat quod suumm est, nisi ubi obsistit unitas
inseparabilis (San Anselmo, De processione Spiritus Sancti, cap. II).
811 Unde, cum in hoc quod est esse principium Spiritus Sancti, non opponantur
relative, sequitur quod Pater et Filius sunt unum principium Spiritus Sancti (STh I, 36,
4).
812 Manifestum est autemm quod Filius et Spiritus Sanctus convenient in hoc quod est
esse ab alio, quia uterque est a Patre: et secundum hoc Pater convenienter differ ab
utroque, inquantum est innascibilis (SCG IV, cap. 24, n.3614).
297
RICARDO P. PALACIO
esta razn de recepcin del ipsum esse del Padre, no significa que no
exista distincin entre ellos. La fe confiesa que ambos son dos personas
distintas. Por ello se debe encontrar la razn propia de su distincin en
la relacin de oposicin que implica una relacin de origen; luego,
concluye que el Espritu Santo se distingue del Hijo en cuanto
procedente de El.813
813 Quae quidem non possunt esse nisi differentiae eiusdem generis scilicet ad
originem pertinentes, ut unus eorum sit ab alio. Relinquitur igitur quod ad hoc quod
Spiritus Sanctus distinguatur a Filio, necesse est quod sit a Filio (Ibid.).
814 Sic igitur, inquantum in amore vel dilectione non importatur nisi habitudo amantis
298
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
815 Cum ergo dicitur quod Spiritus Sanctus est amor Patris in Filium, vel in quidquam
aliud, non significatur aliquid transiens in alium; sed solum habitudo amoris ad rem
amatam; sicut et in Verbo importatur habitudo Verbi ad rem Verbo expressam (STh I,
37, 1, ad 2). Cf. M. Snchez Sorondo, El Padre y el Hijo se aman a s mismos y a
nosotros por el Espritu Santo, en: V. M. Fernndez - C. M. Galli (eds.), Dios es espritu,
luz y amor. Homenaje a Ricardo Ferrara, Buenos Aires 2005, 321-341.
816 Sic diligere nihil est aliud quam spirare amorem; sicut dicere est producere verbum,
et florere est producere flores. Sicut ergo dicitur arbor florens floribus, ita dicitur Pater
dicens Verbo vel Filio, se et creaturam, et Pater et Filius dicuntur diligentes Spiritu
Sancto, vel amore procedente, et se et nos (STh I, 37, 2). Cf. In I Sent d.32, q.1; DPo 9,
9, ad 13.
817 Cf. SCG IV, cap. 24, n.3630.
818 Cf. SCG IV, cap. 24, n.3614.
819 Cf. STh I, 33, 4.
299
RICARDO P. PALACIO
820 Persona autem divina dicitur esse alicuis, vel secundum originem, sicut Filius est
Patris; vel inquantum ab aliquot habetur (STh I, 38, 1). Cf. In I Sent d.18, a.1.
821 Aliae autem creaturae moveri quidem possunt a divina persona; non tamen sic
quod in potestate earum sit frui divina persona, et uti effectu eius. Ad quod quandoque
pertingit rationalis creatura; ut puta cum sic fit particeps divini Verbi et procedentis
Amoris, ut possit libere Deum vere cognoscere et recte amare. Unde sola creatura
rationalis potest habere divinam personam (STh I, 38, 1).
822 Unde sola creatura rationalis potest habere divinam personam. Sed ad hoc quod sic
eam habeat, non potest propria virtute pervenire, unde oportet quod hoc ei desuper
detur; hoc enim dari nobis dicitur, quod aliunde habemus. Et sic divinae personae
competit dari, et esse donum (Ibid.).
823 Nomen Doni importat distinctionem personalem, secundum quod donum dicitur
300
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
824 Uno modo, per modum identitatis () et sic donum non distinguitur a dante, sed
ab eo cui datur. Et sic dicitur quod Spiritus Sanctus dat se (Ibid.).
825 Alio modo dicitur aliquid esse alicuius ut possessio vel servus, et sic oportet quod
donum essentialiter distinguatur a dante. Et sic donum Dei est aliquid creatum (Ibid.).
826 Tertio modo dicitur hoc esse huius per originem tantum, et sic Filius est Patris, et
Spiritus Sanctus utriusque. Inquantum ergo donum hoc modo dicitur esse dantis, sic
distinguitur a dante personaliter, et est nomen personale (Ibid.).
827 ...damus gratis alicui aliquid, quia volumus ei bonum (STh I, 38, 2). Cf. In I Sent
d.18, a.2.
828 ...amor habet rationem primi doni, per quod omnia dona gratuita donantur (STh I,
38, 2).
301
RICARDO P. PALACIO
829 Sicut Filius, quia procedit per modum Verbi, quod de ratione sua habet quod sit
similitudo sui principii, dicitur proprie Imago, licet etiam Spiritus Sanctus sit similis
Patri; ita etiam Spiritus Sanctus, quia a Patre procedit ut Amor, dicitur proprie Donum,
licet etiam Filius detur. Hoc enim ipsum quod Filius datur, est ex Patris amore,
secundum illud Io. 3, 16: Sic Deus dilexit mundum, ut Filius suum unigenitum daret
(STh I, 38, 2 ad 1).
830 Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis (Io 16, 14, Vg).
302
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
831 Hic ponitur ratio clarificationis, quae est, quia Filius est principium Spiritus sancti.
Omne enim quod est ab alio, manifestat id a quo est: Filius enim manifestat Patrem,
quia est ab ipso. Quia ergo Spiritus sanctus est a Filio, proprium est ut clarificet eum.
Dicit ergo: ideo me clarificabit quia de meo accipiet. Accipere autem hoc non est
intelligendum eo modo quo in creaturis (In Ioan 16, lect. 4).
832 Tria enim sunt in acceptione creaturarum, quorum duo non sunt in divinis (Ibid.).
833 in creaturis aliud est quod accipit, et aliud quod accipitur: quod non est in
divinis, cum personae divinae simplices sint, nec in eis sit aliud et aliud: immo a
quocumque accipit Spiritus Sanctus, accipit totam substantiam suam, similiter et
Filius (Ibid.).
303
RICARDO P. PALACIO
834 Aliud est, quod in creaturis accipiens aliquando fuit non habens id quod accipit,
sicut si materia accipiat formam, vel subiectum accidens: aliquando enim materia fuit
sine tali forma, et subiectum sine tali accidente. Et hoc quidem non est in divinis: quia
Filius ab aeterno est habens quod accipit a Patre, et Spiritus Sanctus quod a Patre et
Filio accipit (Ibid.).
835 Et sic quidquid habet Pater est Filii; quia eamdem sapientiam, eamdem bonitatem
Filius, ergo cum Pater habeat paternitatem, sequitur quod et Filius (Ibid.).
837 Nam Filius habet sicut ab alio accipiens; Pater vero sicut alii dans (Ibid.).
304
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
838 Non ergo est distinctio in eo quod habetur, sed in ordine habendi. Huiusmodi
autem relationis, scilicet paternitas et filiatio, huius ordinis distincionem important:
paternitas enim importat hoc quod est dare alii, filiatio vero accipere ab alio (Ibid.).
839 in qualibet processione seu origine rei creatae dicimus, quod idem sit quo agens
agit, seu dat quod habet, et quod recipiens recipit; sicut ignis generatus recipit formam
ignis, quam ignis generans dat per formam suam (Ibid.).
840 Sed hoc in origine divinarum personarum est quodammodo simile, scilicet quod
idem est quo Pater dat naturam suam Filio, non voluntate, sed natura, idest per
naturam suam (Ibid.).
305
RICARDO P. PALACIO
841 Sed in hoc est dissimile: quia in creaturis non est idem numero, quod
communicatur et quo communicatur, sed specie solum; sed in divinis est eadem natura
numero quam Pater dat Filio, et qua eam dat seu communicat (Ibid.).
842 Sic ergo, si paternitas comparetur ad essentiam Patris, omnia quaecumque habet
Pater, habet Filius, quia paternitas non est alia res ab essentia Patris; sed non eo ordine
habet, ut dictum est (Ibid., cursiva ma).
843 Sed tamen non dicimus quod Pater de substantia sit Filii, vel Pater et Filius de
306
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
844 Non igitur sufficit ad distinctionem Spiritus sancti et Filii dicere quod Filius
procedat per modum intellectus, et Spiritus sanctus per modum voluntatis, nisi cum
hoc dicatur quod Spiritus sanctus sit a Filio (SCG IV, cap. 24 n.3616).
845 Essentia autem est communis Patri et Filio: oportet ergo quod si Pater dat
essentiam Spiritui Sancto, quod et Filius similiter det: et ideo dicit, quia omnia
quaecumque habet Pater, mea sunt (Io 16,15). Et si Spiritus Sanctus accepit a Patre,
accipiet etiam a Filio; et ideo dicit propterea dixi vobis, quia de meo accipiet, et
annuntiabit vobis (Idem), quia secundum quod a me accipit, ita annuntiabit vobis (In
Ioan 16 lect. 4).
846 Sicut ergo Spiritus Sanctus accipit de eo quod est Patris a Patre, ita accipit de eo
307
RICARDO P. PALACIO
847Sicut eadem essentia quae in patre est paternitas, in filio est filiatio; ita eadem est
potentia qua pater generat, et qua filius generatur. Unde manifestum est quod quidquid
potest pater, potest filius. Non tamen sequitur quod possit generare, sed mutatur quid
in ad aliquid, nam generatio significat relationem in divinis. Habet ergo filius eandem
omnipotentiam quam pater, sed cum alia relatione. Quia pater habet eam ut dans, et
hoc significatur, cum dicitur quod potest generare. Filius autem habet eam ut
accipiens, et hoc significatur, cum dicitur quod potest generari (STh I, 42, 6, ad 3).
308
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
848 Sic ergo Spiritui Sancto communicatur quod commune est Patri et Filio (In Ioan
16, lect. 4).
849 Non ergo est distinctio in eo quod habetur, sed in ordine habendi (Ibid.). Dicho
Unde unumquodque agens agit secundum quod in actu est. Agere vero nihil aliud est
quam communicare illud per quod agens est actu, secundum quod est possibile.
Natura autem divina maxime et purissime actus est. Unde et ipsa seipsam communicat
quantum possibile est. Communicat autem se ipsam per solam similitudinem creaturis,
quod omnibus patet; nam quaelibet creatura est ens secundum similitudinem ad
ipsam. Sed fides catholica etiam alium modum communicationis ipsius ponit, prout
ipsamet communicatur communicatione quasi naturali: ut sicut ille cui communicatur
humanitas, est homo, ita ille cui communicatur deitas, non solum sit Deo similis, sed
vere sit Deus (DPo 2, 1).
851 Cf. In Ioan 16, lect. 4.
309
RICARDO P. PALACIO
852 Deus eadem virtute qua esse rebus tribuit, eas in esse proprio conservat. Unde non
magis ostendit divinam potentiam productio creaturarum quam earum conservatio (In
II Sent d.15, q.3, a.3, ad 5).
310
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
SEGUNDA PARTE
EL HOMBRE
AD IMAGINEM TRINITATIS
311
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 6
853 De fine sive termino productionis hominis. Deinde considerandum est de fine sive
termino productionis hominis, prout dicitur factus ad imaginem et similitudinem Dei (cf.
q.90, prol.) (STh I, 93).
854 En las cuestiones siguientes a la 93 abordar la condicin de los primeros padres en
312
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
forma pero no segn la misma razn como ocurre en los agentes no unvocos. Con
respeto a esto ltimo, se distingue entre el agente que causa un efecto de su misma
especie, lo cual produce una semejanza en la forma (el hombre genera un hombre); pero
si el agente no produce un efecto de su misma especie, la semejanza existir solo en el
gnero. Pero si el agente no se contiene en ningn gnero, como ocurre en Dios, el
efecto tendr una analoga con respecto a su causa sicut ipsum esse est commune
omnibus. Et hoc modo illa quae sunt a Deo, assimilantur ei inquantum sunt entia, ut
primo et universali principio totius esse (Ibid.). Cf. G. Lafont, Estructuras y mtodo en
la Suma Teolgica de Santo Toms de Aquino, Madrid 1964, 280-287.
855 E. Reinhardt, La dignidad del hombre en cuanto imagen de Dios. Toms de Aquino
frente a sus fuentes, Pamplona 2005: Reinhardt emplea la q.93 como estructura en
torno a la cual investiga el ser del hombre ad imaginem Trinitatis. G. Carbone O.P,
desarrolla su tesis doctoral del hombre a imagen y semejanza de Dios de acuerdo al
pensamiento del Aquinate en el comentario a las Sentencias: G. Carbone, O.P., Luomo
immagine e somiglianza di Dio. Un studio sullo Scritto sulle Sentenze di San Tommaso
dAquino, Bologna 2003. El autor explica que el objetivo de su eleccin ha sido, primero,
ahondar en un texto que ofrece una mayor riqueza y extensin que lo tratado en la STh;
en segundo lugar, para mostrar que su pensamiento no puede quedar relegado a la
Summa; y por ltimo, la caracterstica de que el comentario a las Sentencias constituye
la primera obra sistemtica de santo Toms.
856 Algunos lugares en donde santo Toms estudia al hombre en cuanto ad imaginem
Trinitatis: In I Sent d.3 q.1 prol; q.3 a.1 ad 4; DVe 10, 3, ad 2; 10, 7; 15, 2, ad 1; De
spiritualibus creaturis 10; De anima 12, 6; Quodlibetal 7, q.1, a.4; SCG IV, II (3474); DPo
10, 1, ad 5.
313
RICARDO P. PALACIO
857 Santo Toms refiere que el origen del trmino vestigium, aplicado a las criaturas en
su relacin de semejanza, tiene su origen en san Agustn (cf. STh I, 45, 7 s.c.). En
efecto, en el texto al que se refiere el Anglico, Agustn dice: Oportet igitur ut
Creatorem, per ea quae facta sunt, intellectum conspicientes (cf. 1Co 13,12), Trinitatem
intelligamus, cuius in criatura, quomodo dignum est, apparet vestigium (De Trinitate,
VI, cap.10, 12). A partir del doctor de Hipona el ser a imagen del hombre qued limitada
a su aspecto intelectual (cf. G. Langemeyer, Imagen y semejanza de Dios, en: W.
Beinert (dir.), Diccionario de Teologa Dogmtica, Barcelona 1990, 347-348). Santo
Toms contina la tradicin inaugurada por san Agustn a travs de la distincin entre
imago y vestigium, reservando a la primera nicamente para las criaturas racionales.
Toms considera que la razn del vestigio consiste en que, en cuanto efecto, representa
solo la causalidad de la causa. La imagen, por el contrario, representa a la causa a
travs de la semejanza de la forma: Nam aliquis effectus repraesentat solam
causalitatem causae, non autem formam eius, sicut fumus repraesentat ignem: et talis
repraesentatio dicitur esse repraesentatio vestigio; vestigium enim demonstrat motum
alicuius transeuntis, sed non qualis sit. Aliquis autem effectus repraesentat causam
quantum ad similitudinem formae eius, sicut ignis generatis ignem generantem, et
statua Mercurio Mercurium: et haec est repraesentatio imagini (STh I, 45, 7). Cf. In I
Sent d.3, q.2, a.2; SCG 4, 26; DPo 9, 9.
314
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
se contina la imagen (Q. 74, ML 40, 85). Por lo cual es evidente que la
semejanza es de razn de la imagen, y que la imagen aade algo sobre la razn
de semejanza, a saber que es expresin de otro (ex alio expressum); pues la
imagen se dice de lo que se obra a imitacin de otro. 858
858 Sicut Agustinus dicit in libro Octoginta trium quaest.: ubi est imago, continuo est et
similitude; sed ubi est similitudo, non continuo est imago (Q. 74). Ex quo patet quod
similitudo est de ratione imaginis, et quod imago aliquid addit supra rationem
similitudinis, scilicet quod sit ex alio expressum: imago enim dicitur ex eo quod agitur
ad imitationem alterius (STh I, 93, 1).
859 nam in perfecta imagine non deest aliquid imagini, quod insit illi de quo expressa
est (Ibid.).
860 Et ideo in homine dicitur esse imago Dei, non tamen perfecta, sed imperfecta. Et
hoc significat Scriptura, cum dicit hominem factum ad imaginem Dei, praepositio enim
ad accessum quendam significat, qui competit rei distanti (Ibid.). Tambin se refiere al
concepto propio del hombre de ser ad imaginem en contraposicin a la Imagen perfecta
que es el Hijo. No obstante la diferencia esencial, el carcter ad imaginem manifiesta al
hombre su propia vocacin a la perfeccin: Ad designandam in homine imperfectionem
imaginis, homo non solum dicitur imago, sed ad imaginem, per quod motus quidem
tendentis in perfectionem designatur. Sed de Filio Dei non potest dici quod sit ad
imaginem, quia est perfecta Patris Imago (STh I, 35, 2, ad 3).
861 STh I, 93, 1, ad 2. Ya se ha dicho que la exgesis de santo Toms parte de la
315
RICARDO P. PALACIO
316
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
864 De imagine Dei loqui dupliciter possumus. Uno modo, quantum ad id in quo primo
consideratur ratio imaginis, quod est intellectualis natura. Et sic imago Dei est magis in
angelis quam sit in hominibus, quia intellectualis natura perfectior est in eis, ut ex
supra dictis patet. Secundo potest considerari imago Dei in homine, quantum ad id in
quo secundario consideratur, prout scilicet in homine invenitur quaedam Dei imitatio,
inquantum scilicet homo est de homine, sicut Deus de Deo; et inquantum anima
hominis est tota in toto corpore eius, et iterum tota in qualibet parte ipsius, sicut Deus
se habet ad mundum. Et secundum haec et similia, magis invenitur Dei imago in
homine quam in angelo (STh I, 93, 3).
865 Es necesario prestar atencin al modo como Toms entiende la unin alma
317
RICARDO P. PALACIO
del cuerpo humano como un vestigio del Creador, no lo degrada a un plano meramente
biolgico o de concrecin de la sustancia intelectual.
866 Sed quantum ad hoc non attenditur per se ratio divinae imaginis in homine, nisi
318
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
870 modus originis uniuscuisque est secundum convenientiam suae naturae: aliter
enim producuntur animata, aliter inanimada; aliter animalia, atque aliter plantae (STh
I, 93, 5).
871 Unde esse ad imitationem Dei secundum imitationem divinae naturae, non excludit
hoc quod est esse ad imaginem Dei secundum repraesentationem trium Personarum;
sed magis unum ad alterum sequitur (Ibid).
872 Tal como se viera anteriormente con respecto a la comparacin con la naturaleza
anglica, ya que existe quaedam Dei imitatio por parte de la naturaleza humana que no
existe respecto a la naturaleza anglica, aun cuando sta sea ms cercana a Dios en
cuanto a la ratio imaginis.
873 Sic igitur dicendum est in homine esse imaginem Dei et quantum ad naturam
319
RICARDO P. PALACIO
hominem taliter, ut sit in eo imago. Alio modo, haec praepositio ad potest designare
causam exemplarem; sicut cum dicitur, iste liber est factus ad illum. Et sic imago Dei
est ipsa essentia divina, quae abusive imago dicitur, secundum quod imago ponitur pro
exemplari (Ibid.).
877 F. Soria Heredia, O.P., Tratado del hombre. Introduccin a las qq. 75-102, en:
Santo Toms de Aquino, Suma de Teologa, Edicin dirigida por los Regentes de
Estudios de las Provincias Dominicanas de Espaa, Madrid 2001, 4 ed., vol. I, 827. Una
comprensin semejante de la interpretacin de Toms acerca del ser ad imaginem Dei
320
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
por parte del hombre, no solo como el trmino de su creacin sino principalmente como
la razn de finalidad de su ser, se puede encontrar en L-M. de Bligneres: Nous lavons
vu, limage de Dieu nest pas seulement la fin ou le terme de la production de lhomme,
elle est aussi le principe de son retour vers Dieu. Son caractre dynamyque senracine
dans sa structure ontologique. En effet, le retour des cratures vers Dieu dveloppe,
sans rupture, ce que contenait et impliquait dj leur procession partir de Dieu (L-M.
de Blignires, La dignit de lhomme image de Dieu, Studi Tomistici, 42 (1991) 199-
220, aqu p. 207).
878 Nam quantum ad similitudinem divinae naturae pertinet, creaturae rationales
321
RICARDO P. PALACIO
amor; sino que aparece en ellas cierto vestigio de estas cosas que se
encuentran en la causa producente. 879
significa una separacin entre el alma y el cuerpo sino ms bien como consecuencia del
tratamiento general del tema de la imagen referido a las criaturas racionales, entre las
cuales, adems del hombre, se encuentran principalmente los ngeles quienes tienen
una mayor semejanza a Dios en cuanto al grado de intelectualidad. Adems, en contra
de un pretendido espiritualismo antropolgico, se encuentran los mismos reproches de
los que fue objeto Toms por adherirse a la doctrina hilemrfica para explicar la
realidad humana. Lafont resume de la siguiente manera la relacin alma-cuerpo en la
antropologa de Toms: Queda as plenamente clara la economa de la antropologa de
santo Toms: el punto central es la nocin de Imagen de Dios, concebida de manera
puramente espiritual (). Pero, puesto que se trata del hombre, hay que tener en
cuenta el cuerpo (). En el estado primitivo de justicia original est bien claro el
carcter instrumental del cuerpo en relacin con las operaciones espirituales que
realizan la Imagen de Dios en el alma (). En el estado de naturaleza cada, que es
tambin la situacin de esperanza que dimana de la Redencin, alma y cuerpo se
hallan en estado de disyuncin (). La instrumentalidad del cuerpo, tanto para
impulsar hacia la vida divina como para expresarla, se convierte en sacramental.
Finalmente, en la Resurreccin se restaura el equilibrio, no slo por la gracia o por el
322
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
sacramento, sino por la gloria. Dios se comunica sin velos. El cuerpo no es ya en modo
alguno el instrumento, sino que viene a ser tambin, mediante el alma, sujeto de la
gloria (G. Lafont, Estructuras y mtodo, 316-317).
881 Anima corpori unita plus assimilatur Deo quam a corpore separata, quia perfectius
habet suam naturam. Intantum enim unumquodque Deo simile est, in quantum
perfectum est, licet non sit unius modi perfectio Dei et perfectio creaturae (DPo 5, 10,
ad 5). Cf. Pieper, J., Muerte e Inmortalidad, Barcelona 1977, 60-61.
882 Cf. DVe 10, 3.
883 Refirindose a la accin del ente en cuanto distinta a su actus essendi se puede
prout scilicet ex notitia quam habemus, cogitando interius verbum formamus, et ex hoc
in amorem prorrumpimus. Sed quia principia actuum sunt habitus et potentiae;
unumquodque autem virtualiter est in suo principio, secundario, et quasi ex
323
RICARDO P. PALACIO
324
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
888 Cf. In I Sent d.3, q.4, a.4; DVe 10, 7. la potencia siempre responde a su acto, no
es casual o potencialmente sino lo que su efecto es en acto. Porque la accin y el efecto
de tales potencias son su complemento natural, su perfeccin o acto que las colma.
Adems las potencias son capacidades activas esencialmente ordenadas a tales actos (y
stos a su vez a tales objetos formales) como especificativos o determinativos suyos.
Luego las potencias estn complementadas y especificadas por sus actos y stos a su
vez por sus objetos formales. Debern ser, pues, de su misma naturaleza. Pero es el
caso que los actos de las potencias de los seres creados -y en nuestro caso, de los seres
vivos-, son siempre modificaciones accidentales de la substancia. Luego tambin las
potencias sern modificaciones accidentales y, consiguientemente, realmente distintas
de la substancia, y tantas sern las potencias o facultades cuantos sean los actos
especficamente diversos entre s, los cuales a su vez sern tales en virtud de la
diversidad de sus objetos formales (O. Derisi, La doctrina de la inteligencia de
Aristteles a Santo Toms, Buenos Aires 1980, 46-47).
889 Attenditur igitur divina imago in homine secundum verbum conceptum de Dei
325
RICARDO P. PALACIO
891 Attenditur igitur divina imago in homine secundum verbum conceptum de Dei
notitia, et amorem exinde derivatum. Et sic imago Dei attenditur in anima secundum
quod fertur, vel nata est ferri in Deum (STh I, 93, 8).
892 Cf. In II Sent d.16, a.4.
893 Unde, sicut bonum alicui rei particulari potest comparari ut praeambulum ad
ipsam, et ut subsequens, prout designat aliquam perfectionem ipsius; ita etiam est de
comparatione similitudinis ad imaginem (STh I, 93, 9).
894 Alio modo potest considerari similitudo, secundum quod significat imaginis
326
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
estudio acerca del problema de la concepcin sobre el estado primigenio del hombre en
la justicia original. Como l sostiene, el primer desarrollo escolstico presentaba
diferencias con respecto a la delimitacin del problema: Los telogos del siglo XII se
haban mantenido todava ms cercanos a los problemas agustinianos y a sus
trminos; sin embargo, se dibujaba ya en ellos una doble lnea de interpretacin: segn
unos, cuya cabeza de fila era san Anselmo, Adn tena que conservar sobre todo la
justicia en que haba sido creado; segn otros, que en esto seguan a Hugo de San
Vctor y a Pedro Lombardo, tena sobre todo que adquirir la justicia, ya que el primer
estado primitivo era concebido ms bien como un estado neutro, simbolizado por el
terra inanis et vacua de que habla el libro del Gnesis (H. de Lubac, S.J., El misterio de
lo sobrenatural, Madrid 1991, 486-487).
897 Los autores franciscanos, inspirndose en Guillermo de Auxerre, se esforzaban por
conciliar los testimonios divergentes de los santos adoptando, por lo menos para el
hombre, una solucin intermedia que distingua dos tiempos en el estado de inocencia.
Lo mismo el dominico Pedro de Tarantasia (hacia 1264-1267), para quien el hombre es
por naturaleza informabilis ad gratiam; Adn no posea esta gracia desde el principio de
su creacin, pero la haba recibido a continuacin, antes del momento de la prueba.
Esta opinin era la de Alejandro de Hales; la de san Buenaventura, quien la adoptaba
como communior et probabilior, la vea exigida por un multiplex ordo, recurra para
fundarla al principio general: Necesse est quod omne quod Deus facit, sit perfectum vel
perfectibile, y se serva para expresarla de la distincin clsica entre imagen y
semejanza (Ibid., 487-488).
327
RICARDO P. PALACIO
328
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
sine gratia non habetur; et plura alia dicuntur, quae non nisi extorte ad virtutes
naturales referri possunt (In II Sent d.29, q.1, a.2) . La segunda opinin era la de
aquellos que afirmaban que exista una distincin en la creacin. As el hombre primero
haba sido creado sin la gracia pero luego, antes del pecado, se le haba otorgado: Alii
vero distinguunt statum innocentiae in duos status: dicunt enim, quod homo in
principio creationis suae sine gratia creatus est in naturalibus tantum; postmodum
vero ante peccatum gratiam consecutus est; et secundum hanc distinctionem varia
dicta sanctorum et doctorum concordare nituntur. Sed istud non videtur convenire
dictis sanctorum et doctorum, qui de statu innocentiae quasi de uno statu non
distincto loquuntur; et ideo haec positio non magnae auctoritatis est (Ibid.). Por ltimo,
cita la opinin de aquellos que, conforme al pensamiento de Agustn, haban sostenido
la creacin de los primeros padres en estado de gracia: homo in principio creationis
suae in gratia creatus est; et haec quidem positio satis congruere videtur opinioni
Augustini, qui ponit res simul tempore perfectas fuisse et creatas, in materia et in
forma. Prima vero opinio magis congruere videtur opinioni aliorum sanctorum, qui
dicunt per successionem temporis res creatas perfectas fuisse. Quae tamen harum
opinionum verior sit, multum efficaci ratione probari non potest, sicut nec aliquid
eorum quae ex voluntate Dei sola dependent. Hoc tamen probabilius est, ut cum homo
creatus fuerit in naturalibus integris, quae otiosa esse non poterant, quod in primo
instanti creationis ad Deum conversus, gratiam consecutus sit; et ideo hanc opinionem
sustinendo dicendum est (Ibid.). Como puede observarse, Toms se inclina por la
ltima opinin aun cuando no con la seguridad que puede observarse en la Summa. Cf.
In II Sent d.20, a.3; De malo q.4, a.2, ad 22.
900 Cf. In II Sent d.26, q.1, a.2; a.4, ad 1; DVe 27, 2, ad 7; SCG III, 150.
329
RICARDO P. PALACIO
901 De gratia Dei quantum ad eius essentiam (STh I-II, 110). Utrum gratia ponit
aliquid in anima (STh I-II, 110, 1).
902 ex amore enim quo aliquis alium gratum habet, procedit quod aliquid ei gratis
impendat (Ibid).
903 Ex secundo autem procedit tertium: quia ex beneficiis gratis exhibitis gratiarum
(Ibid.).
905 Voluntas hominis movetur ex bono praexistente in rebus (Ibid.).
906 Alia autem est dilectio specialis, secundum quam trahit creaturam rationalem
330
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
907 Utrum gratia sit qualitas animae (STh I-II, 110, 2).
908 Multo igitur magis illis quos movet ad consequendum bonum supernaturale
aeternum, infundit aliquas formas seu qualitates supernaturales, secundum quas
suaviter et prompte ab ipso moveantur ad bonum aeternum consequendum. Et sic
donum gratiae qualitas quaedam est (Ibid.).
909 La qualit appartiene alla clase degli accidenti, anche se lo stesso Aristotele dice
che ci possono esse qualit essenziali oltre che accidentali. La qualit assume vari
aspetti, di cui, secondo Aristotele, le principali sono: le disposizioni o abiti, le forme, le
figure, i colori. Mentre la quantit ha come soggeto inmediato la materia, la qualit ha
come soggeto immediato la forma, con la quale spesse volte si identifica (). Secondo
lAngelico, in senso proprio la qualit una disposizione (habitus) o una modalit
(modus) della sostanza. S. Tommaso distingue due generi principali de qualit: la
qualit essenziali, che corrispondono alla differenza specifica, e le qualit accidentali
che vengono ulteriormente subdivide in proprie e meramente accidentali (B. Mondin,
La Metafisica, 268-269). Propria enim qualitas importat quendam modum
substantiae (STh I-II, 49, 2).
331
RICARDO P. PALACIO
910 Gratia, secundum quod est qualitas, dicitur agere in animam non per modum
causae efficientis, sed per modum causae formalis, sicut albedo facit album, et iustitia
iustum (STh I-II, 110, 2, ad 1).
911 Omnis substantia vel est ipsa natura rei cuius est substantia, vel est pars naturae,
secundum quem modum materia vel forma substantia dicitur (STh I-II, 110, 2, ad 2).
912 Et quia gratia est supra naturam humanam, non potest esse quod sit substantia
aut forma substantialis, sed est forma accidentalis ipsius animae. Id enim quod
substantialiter est in Deo, accidentaliter fit in anima participante divinam bonitatem, ut
de scientia patet. Secundum hoc ergo, quia anima imperfecte participat divinam
bonitatem, ipsa participatio divinae bonitatis quae est gratia, imperfectiori modo habet
esse in anima quam anima in seipsa subsistat. Est tamen nobilior quam natura
animae, inquantum est expressio vel participatio divinae bonitatis, non autem quantum
ad modum essendi (STh I-II, 110, 2, ad 2).
913 gratia dicitur creari, ex eo quod homines secundum ipsam creantur, idest in novo
esse constituuntur, ex nihilo, idest non ex meritis (STh I-II, 110, 2, ad 3).
332
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
914 En el comentario a Ef 2,9, santo Toms distingue los dos aspectos fundamentales de
la gracia, es decir, el don procedente de Dios -aunque no explicita su condicin
sobrenatural-, y la misma gratuidad que no reconoce mrito precedente: Duo autem ad
rationem gratiae pertinent, quae etiam iam dicta sunt, quorum primum est ut id quod
est per gratiam, non insit homini per seipsum, vel a seipso, sed ex dono Dei. Et
quantum ad hoc dicit ipsius enim factura sumus, quia scilicet quidquid boni nos
habemus, non est ex nobis ipsis, sed ex Deo faciente (...). Secundo, pertinet ad
rationem gratiae, ut non sit ex operibus praecedentibus, et hoc exprimitur in hoc quod
subdit creati. Est enim creare, aliquid ex nihilo facere, unde quando aliquis iustificatur
sine meritis praecedentibus, dici potest creatus, quasi ex nihilo factus (In II Ep ad Eph,
cap. II, lectio III, n.98-99).
915 De his quae pertinent ad statum primi hominis quantum ad individui
conservationem (STh I, 97). Utrum homo in statu innocentiae esset immortalis (STh I,
97, 1). Cf. In II Sent d.19, q.1, a.2.4; IV, d.44, q.3, a.1, q 2; DVe 24, 9; De malo 5, 5; In
Rom 5 lect. 3; CTh 152.
916 Aliquid potest dici incorruptibile tripliciter. Uno modo, ex parte materiae, eo scilicet
quod vel non habet materiam, sicut Angelus; vel habet materiam quae non est in
potentia nisi ad unam formam, sicut corpus caeleste. Et hoc dicitur secundum
naturam incorruptibile. Alio modo dicitur aliquid incorruptibile ex parte formae, quia
scilicet rei corruptibili per naturam, inhaeret aliqua dispositio per quam totaliter a
corruptione prohibetur. Et hoc dicitur incorruptibile secundum gloriam (). Tertio
333
RICARDO P. PALACIO
modo dicitur aliquid incorruptibile ex parte causae efficientis. Et hoc modo homo in
statu innocentiae fuisset incorruptibilis et immortalis (STh I, 97, 1).
917 San Agustn entiende que la inmortalidad constituye una consecuencia de la
especial condicin en la cual fue creada el alma humana de manera que como
consecuencia de su estado de contemplacin se derivase a su cuerpo tal plenitud,
impidiendo de esta manera su corrupcin: tam potenti natura Deus fecit animam, ut
ex eius beatitudine redundet in corpus plenitudo sanitatis (Id. Epist. 118 cap.3).
918 Non enim corpus eius erat indissolubile per aliquem immortalitatis vigorem in eo
corpus ab omni corruptione praeservare, quandiu ipsa Deo subiecta mansisset (Ibid.).
334
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
diera esta virtud, por la cual el cuerpo poda ser conservado sobre la
naturaleza de la materia corporal.920
920 Quia enim anima rationalis excedit proportionem corporalis materiae, ut supra
dictum est (cf. I,76,1). Conveniens fuit ut in principio ei virtus daretur, per quam
corpus conservare posset supra naturam corporalis materiae (STh I, 97, 1). En la q.76,
1 Toms explica que el alma excede a la materia corporal por su acto propio que es el
conocimiento intelectual: Anima autem humana est ultima in nobilitate formarum.
Unde intantum sua virtute excedit materiam corporalem, quod habet aliquam
operationem et virtutem in qua nullo modo communicat materia corporalis. Et haec
virtus dicitur intellectus (STh I, 76, 1).
921 Videtur autem quod mors non sit ex peccato, sed magis ex natura, utpote
secundum principia intrinseca, et sic mors est ei naturalis. Unde Seneca dicit in libro
de remediis fortuitorum, quod mors natura est hominis, non poena. Alio modo potest
considerari natura hominis secundum quod per divinam providentiam fuit ei per
335
RICARDO P. PALACIO
iustitiam originalem provisum. Quae quidem iustitia erat quaedam rectitudo, ut mens
hominis esset sub Deo, et inferiores vires essent sub mente, et corpus sub anima, et
omnia exteriora sub homine: ita scilicet, quod quamdiu mens hominis Deo subderetur,
vires inferiores subderentur rationi, et corpus animae, indeficienter ab ea vitam
recipiens, et exteriora homini, ut scilicet omnia servirent, et nullum ex eis nocumentum
sentiret (Ibid.).
923 Hoc autem providentia divina disposuit propter dignitatem animae rationalis, quae
cum naturaliter sit incorruptibilis, debebatur sibi incorruptibile corpus. Sed quia
corpus quod est ex contrariis compositum, oportebat esse organum sensus, et tale
corpus secundum naturam suam incorruptibile esse non potest, supplevit potentia
divina quod deerat naturae humanae, dans animae virtutem continendi corpus
incorruptibiliter, sicut faber, si posset, daret ferro, ex quo cultellum fabricat, virtutem
ut rubiginem nullam contraheret. Sic ergo postquam mens hominis per peccatum est a
Deo aversa, amisit virtutem continendi inferiores vires, et etiam corpus et exteriora, et
sic incurrit mortem naturalem a causis intrinsecis, et violentam ab exterioribus
nocumentis (Ibid.).
924 Santo Toms en De veritate 2, 3 trata acerca utrum Deus cognoscat alia a se. En
uno de los argumentos dice que: nihil est in intellectu quod non sit prius in sensu. Sed
in Deo non est ponere sensitivam cognitionem, quia materialis est. Ergo ipse non
intelligit res creatas, cum non sint prius in sensu (DVe 2, 3, ag.19). En la respuesta
explica que: verbum illud est intelligendum de intellectu nostro, qui a rebus scientiam
accipit; gradatim enim res a sua materialitate ad immaterialitatem intellectus
deducitur, scilicet mediante immaterialitate sensus; et ideo oportet ut quod est in
intellectu nostro, prius in sensu fuerit; quod in intellectu divino locum non habet (DVe
2, 3, ad 19). En la antropologa de Toms, como puede observarse, el conocimiento
humano es necesariamente dependiente de los sentidos.
336
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
337
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 7
LA PERSONA HUMANA COMO RELACIN ALMA-ACTUS ESSENDI -
CUERPO
1. EL CONCEPTO DE RELACIN EN LA CRIATURA - 2. LA RELACIN DE
CREACIN COMO RELACIN PREDICAMENTAL FUNDADA EN LA RELACIN
TRASCENDENTAL - 3. L A RELACIN TRASCENDENTAL ALMA -ACTUS
ESSENDI-CUERPO - 4. LA RELACIN TRASCENDENTAL ALMA
SUBSISTENTE-ACTUS ESSENDI-CUERPO COMO IMAGEN DE LAS
RELACIONES SUBSISTENTES TRINITARIAS - 5. E L SER RELACIONAL DE LA
PERSONA HUMANA EN CUANTO CREADA AD IMAGINEM T RINITATIS
338
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
339
RICARDO P. PALACIO
927 Cf. In I Sent d.14, q.1, a.1; SCG II, 11; STh I, 28, 1, ad 3.
928 Quod autem attribuitur alicui ut ab eo in aliud procedens non facit compositionem
cum eo, sicut nec actio cum agente. Et propter hoc etiam probat philosophus V Phys.,
quod in ad aliquid non potest esse motus: quia, sine aliqua mutatione eius quod ad
aliud refertur, potest relatio desinere ex sola mutatione alterius, sicut etiam de actione
patet, quod non est motus secundum actionem nisi metaphorice et improprie; sicut
exiens de otio in actum mutari dicimus, quod non esset si relatio vel actio significaret
aliquid in subiecto manens (DPo 7, 8). Respecto a la cita de la Fsica: ostendit quod
non est motus in genere ad aliquid. In quocumque enim genere est per se motus, nihil
illius generis de novo invenitur in aliquo, absque eius mutatione; sicut novus color non
invenitur in aliquo colorato absque eius alteratione. Sed contingit de novo verum esse
aliquid relative dici ad alterum altero mutato, ipso tamen non mutato. Ergo motus non
est per se in ad aliquid, sed solum per accidens, inquantum scilicet ad aliquam
mutationem consequitur nova relatio; sicut ad mutationem secundum quantitatem
sequitur aequalitas vel inaequalitas, et ex mutatione secundum qualitatem similitudo
vel dissimilitudo (In Physic., lib. 5, lect. 3, n.7).
340
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
929 Ex hoc autem apparet quod non est contra rationem simplicitatis alicuius
multitudo relationum quae est inter ipsum et alia; immo quanto simplicius est tanto
concomitantur ipsum plures relationes. Quanto enim aliquid est simplicius, tanto
virtus (eius) est minus limitata, unde ad plura se extendit sua causalitas. Et ideo in
libro de causis dicitur, quod omnis virtus unita plus est infinita quam virtus
multiplicata. Oportet autem intelligi aliquam relationem inter principium et ea quae a
principio sunt, non solum quidem relationem originis, secundum quod principiata
oriuntur a principio, sed etiam relationem diversitatis: quia oportet effectum a causa
distingui, cum nihil sit causa sui ipsius (DPo 7, 8).
930 DPo 7, 8, ad 1. En esta respuesta el Aquinate establece el fundamento de la relacin
de diversidad: Et sic patet quod non oportet quod Deus et creatura sint simul natura,
cum non sit eadem ratio referendi ex utraque parte. Nihilominus autem non est necesse
in illis etiam relativis quae sunt simul natura, quod subiecta sint naturaliter simul sed
relationes solae (Ibid.). El concepto que fundamenta la relacin de diversidad es la ratio
referendi.
931 Tambin en la respuesta ad 2 establece que puede concebirse una relacin entre
relationes existant inter creaturas et ipsum, secundum quod ipse creaturas producit a
seipso diversas, aliqualiter tamen sibi assimilatas (DPo 7, 8). Este texto tiene la
341
RICARDO P. PALACIO
quod in aliis oppositis unum dicitur alteri opponi, in quantum ipsum removet: negatio
enim removet affirmationem, et secundum hoc ei opponitur (). Non autem est hoc in
relativis. Non enim per hoc opponitur filius patri quod ipsum removeat, sed propter
rationem habitudinis ad ipsum. Et ex hoc causatur secunda differentia, quia in aliis
oppositis semper alterum est imperfectum; quod accidit ratione negationis quae
includitur in privatione et altero contrariorum. Hoc autem in relativis non oportet,
immo utrumque considerari potest ut perfectum, sicut patet maxime in relativis
aequiparantiae, et in relativis originis, ut aequale, simile, pater et filius. Et ideo relatio
342
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
magis potest attribui Deo quam aliae oppositiones. Ratione quidem primae differentiae
potest attendi oppositio relationis inter creaturam et Deum, non autem alia oppositio,-
cum ex Deo sit magis creaturarum positio quam earum remotio; est tamen aliqua
habitudo, creaturarum ad Deum. Ratione vero secundae differentiae est in ipsis divinis
personis (in quibus nihil imperfectum esse potest) oppositio relationi, et non alia, ut
posterius (q.8), apparebit (DPo 7, 8, ad 4).
935 Utrum huiusmodi relationes, quae sunt inter creaturas et Deum, sint realiter in
ipsis creaturis (DPo 7, 9). El realiter al que se refiere Toms no es solo el adverbio
realmente, tal como puede ser traducido. Tanto en el sc. 1, despus de citar a san
Agustn en De Trinitate V, 16 como al comienzo del corpus sostiene que ergo relatio ad
Deum est res aliqua in criatura. Este trmino res tiene un significado especfico en
Toms. En efecto, en De Veritate 1, 1 efecta la clasificacin del ente tal como despus
fue definida como los trascendentales (omne ens est res, unum, aliquid, verum et bonum
convertuntur). Res significa el primer nombre del ente considerado generalmente (la
primera consideracin del ente es especial de acuerdo al modus essendi, y corresponde
a la substantia que refiere al ente en cuanto per se ens), y se diferencia del ente en
cuanto ste dice de suyo referencia al actus essendi (ens sumitur ab actu essendi).
Mientras que res refiere la quididad o esencia del ente (sed nomen rei exprimit
quidditatem sive essentiam entis). As, pues, cuando Toms indaga acerca de si la
relacin de la criatura a Dios es res aliqua lo que dice es si constituye algo esencial en
la misma criatura o es solo un accidente aadido. En definitiva la cuestin trata sobre
si la esencia de la criatura est dada por su relacin al Creador: la relacin con el
343
RICARDO P. PALACIO
praedicamenta, ideo putaverunt quidam eam esse ex secundis intellectibus (DPo 7, 9).
Con respecto al concepto de la relacin como debilioris esse inter omnia praedicamenta,
Emery explica que para Toms la relacin existe no solamente entre las cosas, sino
tambin en las cosas: dotada de una consistencia ontolgica, la relacin cualifica
concretamente la sustancia que la tiene, a la manera de un accidente. Esto distingue
radicalmente la doctrina de santo Toms y la del nominalismo posterior que,
reduciendo la relacin a una comparacin de la mente, har que su uso sea totalmente
oscuro en teologa trinitaria. Para Guillermo de Occam, en el siglo XIV, el predicamento
de la relacin est exclusivamente compuesto de nombres, es decir, de palabras
relativas, y no de cosas existentes fuera de nuestra mente (solo existe la cosa singular,
en su irreductibilidad). Occam descarta decididamente la existencia de relaciones en la
realidad de las cosas, y solo sostiene la existencia de relaciones reales extra-mentales
all donde la fe obliga, o sea, en la doctrina trinitaria; pero entonces, el reconocimiento
de relaciones reales en Dios ya no aprovecha una analoga en nuestro mundo, y se
convierte en poco esclarecedor. Por tanto, para comprender la intencin de santo Toms
hay que tener en cuenta esta realidad concreta de relaciones que existe en la realidad
misma de las cosas fuera de nuestra mente: esa realidad concreta ser absolutamente
decisiva. Tal era la intencin de san Alberto Magno antes de santo Toms (G. Emery,
La Teologa Trinitaria de Santo Toms de Aquino, Salamanca 2008, 129-130).
937 nam ordo qui est partium universi ad invicem, est per ordinem qui est totius
ens rationis dividitur contra ens divisum per decem praedicamenta ut patet V Metaph.
Si autem relatio non esset in rebus extra animam non poneretur ad aliquid unum
genus praedicamenti (Ibid.).
344
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
las partes del ejrcito consiste el bien del ejrcito, pues a este orden
compara el Filsofo el orden del universo. 939
939 Et praeterea perfectio et bonum quae sunt in rebus extra animam, non solum
attenditur secundum aliquid absolute inhaerens rebus, sed etiam secundum ordinem
unius rei ad aliam, sicut etiam in ordine partium exercitus, bonum exercitus consistit:
huic enim ordini comparat Philosophus ordinem universi (Ibid.).
940 Oportet ergo in ipsis rebus ordinem quemdam esse; hic autem ordo relatio
quaedam est. Unde oportet in rebus ipsis relationes quasdam esse, secundum quas
unum ad alterum ordinatur (Ibid.). J. Cruz Cruz observa, en referencia a la
controversia suscitada por el concepto de relacin trascendental y su adecuacin o no
al pensamiento de santo Toms, que a veces el Aquinate, define la relacin por el orden,
y otras veces, el orden es considerado por santo Toms como una relacin (cf. Oportet
ergo in ipsis rebus ordinem quemdam esse; hic autem ordo relatio quaedam est (DPo 7,
9); y por eso Ramrez, en su gran tratado De Ordine ofrece del orden una definicin
esencial que -asumiendo el sentir de santo Toms-, introduce la relacin como gnero y
el orden como una diferencia subordinada (J. Cruz Cruz, Creacin, signo y verdad.
Metafsica de la relacin en Toms de Aquino, Pamplona 2006, 121).
941 per substantiam autem et qualitatem ordinatur aliquid ad seipsum tantum, non
et quod in eis aliqua res sit relatio. Omnes autem creaturae ordinantur ad Deum et
sicut ad principium et sicut ad finem, nam ordo qui est partium universi ad invicem,
est per ordinem qui est totius universi ad Deum; sicut ordo qui est inter partes
345
RICARDO P. PALACIO
exercitus, est propter ordinem exercitus ad ducem, ut patet XII Metaph. (com. 52 et
seq.). Unde oportet quod creaturae realiter referantur ad Deum, et quod ipsa relatio sit
res quaedam in creatura (Ibid.).
943 En el Liber de Causis, Toms comenta el texto que lleva el ttulo de Ostendit
qualiter anima se habeat ad seipsam. All se refiere al orden que una sustancia dice a
s misma como razn de subsistencia en estos trminos: Tertiam propositionem
sumamus XLIII libri eius quae talis est: omne quod ad seipsum conversivum est
authypostaton est, idest per se subsistens. Quod probatur per hoc quod unumquodque
convertitur ad id quod substantificatur. Unde si aliquid ad seipsum convertitur
secundum suum esse, oportet quod in seipso subsistat (Liber De Causis, propositio
XV, lect. XV). Volveremos a referirnos a esta propositio XV al tratar acerca de la relacin
alma-cuerpo. Con respecto a la intencin de Toms en la redaccin de la obra, cf. J-P.
Torrell, Iniciacin a Toms de Aquino: su persona y su obra, Pamplona 2002, 240-242.
944 Praeterea, secundum hoc, creatura refertur ad Deum secundum quod ab ipso
procedit. Sed creatura procedit a Deo secundum ipsam substantiam. Ergo secundum
suam substantiam refertur ad Deum, et non secundum aliquam relationem
supervenientem (DPo 7, 9, ag.4).
346
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
945 Pocos tratadistas dejan de consignar una clasificacin analgica que la distribuira
en dos gneros harto diferentes: la relacin trascendental y la relacin predicamental.
Suele entenderse por relacin trascendental toda referencia u ordenacin incluida en la
esencia de una cosa o de un principio. Por incluirse en su esencia, identificndose con
ella sin residuo, la relacin trascendental es definitoria de lo relativo. Se citan como
ejemplos de relaciones trascendentales las del entendimiento al ser, de la voluntad al
bien y, de una manera general, de la potencia al acto. Segn esto, la relacin
trascendental no designa una realidad distinta de la naturaleza misma de la cosa en
cuestin, sino que expresa su esencia en cuanto referida u ordenada. Sobre la exacta
concepcin de la relacin trascendental discrepan de forma muy variada los autores
(). La relacin predicamental, en cambio, no est incluida en la esencia del sujeto,
sino que se aade a ella como referencia, ordenacin o tensin hacia otro (). Otra
clasificacin de las relaciones, que terminar emparentndose con la relacin
trascendental y la relacin predicamental, es aquella que las distribuye en dos gneros,
con los nombres de relatio secundum dici y relatio secundum esse (A. Gonzlez Alvarez,
Tratado de Metafsica. Ontologa, Madrid 1967, 345).
946 Tal es el caso de A. Krempel quien rechaza esta terminologa en su obra: La doctrine
347
RICARDO P. PALACIO
alio. Ergo in se consideratus non habet esse; et si sibi relinquatur, non esset. Sed haec
est conditio creaturae, secundum quam dicitur vertibilis in nihilum: quia omnia in
nihilum reverterentur, nisi ea manus conditoris teneret. Ergo Filius est creatura (In III
Sent., d.11, q.1, a.1, ag.7). Por lo tanto, como quien recibe el esse lo tiene en tanto no
es propio de l, luego concluye que el Hijo es creado. Por el contrario, en la respuesta
dice as: Ad septimum dicendum, quod sicut creatura non habet esse nisi a Deo, ita
nec Filius habet esse nisi a Patre. Sed in hoc est differentia, quod creatura non est illa
relatio secundum quam dicitur esse a Deo, per quam habet esse; et ideo potest
considerari in se, sine respectu eius ad Deum; et sic invenitur non habens esse. Sed
Filius Dei est ipsa relatio secundum quam habet esse a Patre, et ipsa relatio est ipsum
esse: et ideo non potest Filius considerari sine respectu ad Patrem, ut inveniatur in se
non habens esse, vel potens in nihilum decidere (In III Sent., d.11, q.1, a.1, ad 7). La
diferencia que explica la recepcin analgica del esse entre el Hijo desde el Padre y la
criatura del Creador es que la relacin del Verbo con el Padre es la misma identificacin
real con el ipsum esse. Mientras que la relacin del ente creado es esencialmente
distinta con respecto al Creador ya que la criatura recibe su ser de acuerdo a su
esencia que no se identifica con el ipsum esse. Tambin plantea la misma
interpretacin C. Cardona: Esa efectiva creacin es la causa o fundamento de una
relacin en la criatura. Relacin que la refiere a su Principio a la vez que le indica su
Fin. La criatura no es esa relacin segn la cual se afirma que procede de Dios; y por
eso puede ser considerada en s misma, sin su referencia a Dios. De ah que se pueda
abstraer de esa relacin y de la norma que impone, y se pueda pecar: esa relacin no es
la esencia, es un accidente, necesario en el orden real, y no en el meramente formal o
de las esencias ideales; y que tiene por sujeto al existente, al compuesto de esencia y
acto de ser, como efectivo supuesto subsistente, que es de quien propia y
verdaderamente se predica el ser (C. Cardona, Introduccin a la Quaestio disputata De
malo, Scripta Theologica 6 (1974), 111-143, aqu p. 123).
948 En la disputatio 38 Juan de Santo Toms estudia el tratado de la creacin. En el art.
1 se plantea aquello que la fe ensea acerca del artculo de Dios creador. En el art. 2
divide a la creacin en activa y pasiva (Quid sit creatio ipsa, tam active ex parte Dei,
quam passive ex parte creaturae). La creacin activa es la misma accin creadora de
Dios, mientras que la creacin pasiva es el estudio de la criatura en cuanto constituida
por la accin divina. Este artculo 2 se estructura de la siguiente manera: 1. estudia si
348
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
349
RICARDO P. PALACIO
950 Creationis, secundum quod significatur ut mutatio, creatura est terminus, sed
secundum quod vere est relatio, creatura est eius subiectum, et prius ea in esse, sicut
subiectum accidente. Sed habet quandam rationem prioritatis ex parte obiecti ad quod
dicitur, quod est principium creaturae. Neque tamen oportet quod, quandiu creatura
sit, dicatur creari, quia creatio importat habitudinem creaturae ad Creatorem cum
quadam novitate seu incoeptione (STh I, 45, 3, ad 3).
951 id ex quo acquiritur relatio creationis principaliter est res subsistens, a qua differt
350
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
952 sicut esse ipsum existentiae, et derivatio seu participatio a Deo, quae libera est et
praedicatum contingens ipsius creaturae (Juan de Santo Toms, De Creatione..., disp.
38, 2, 36).
953 id ex quo acquiritur relatio creationis principaliter, est res subsistens, a qua
differt ipsa creationis relatio, quae et ipsa creatura est; et non principaliter, sed quasi
secundario, sicut quid concreatum (DPo 3, 3, ad 7).
351
RICARDO P. PALACIO
954 in se quidem absolutum est, nec totum eius esse est ad alterum, dicitur tamen
seu explicatur per aliud seu per ordinem ad aliud (Juan de Santo Toms, De creatione,
q.38, 2, n.37, 406).
955 Et ideo ista fundamenta, licet accidentaliter superveniant subiecto in quo sunt,
secundum esse a Deo, et sic accidentalis relatio sit respectu essentiae: tamen ipsum
factum esse et ipsa exsistentia relativa secundum dici dicuntur, quatenus creata et
participata a Deo, et sic fundant illam relationem accidentalem (Juan de Santo Toms,
De creatione q. 38, 2 n.38, 406).
352
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
957 quia inseparabilitas non est signum evidens indistinctionis, sed solum
connexionis necessariae (Ibid., n.39, 406).
353
RICARDO P. PALACIO
958et sic creatio nihil est aliud realiter quam relatio quaedam ad Deum cum novitate
essendi (DPo 3, 3).
354
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
959 Para comprender el aprecio que el Doctor Anglico tiene de la realidad personal,
debemos tener presente su metafsica, en la que el ser, entendido como acto de ser
(esse ut actus), constituye la mxima perfeccin. Ahora bien, la persona todava ms
que la naturaleza y que la esencia, mediante el acto de ser que la hace subsistir, se
eleva exactamente al sumo de la perfeccin del ser y de la realidad, y, por lo tanto, del
bien y del valor (Juan Pablo II, Discurso a los participantes en el Congreso Internacional
de la Sociedad Santo Toms de Aquino (SITA), 4 de enero de 1986).
960 De acuerdo a lo sostenido por J. Weisheipl: Podemos estar seguros de que la
cuestin disputada De anima tuvo lugar durante su segunda regencia, puesto que dos
manuscritos de confianza dan a Pars como el origen de la disputa (Klosterneuburg
Stifsbibl 274 y Angers 418). Glorieux argumenta que la cuestin De Anima debe de
haber sido disputada en Pars en el perodo acadmico de primavera (enero a junio de
1269). El De Anima tiene una cuestin nica dividida en veintin artculos, algunos de
ellos bastante largos. Si cada artculo representa una disputa distinta, como afirmaba
Mandonnet, Toms habra sostenido una por semana durante medio ao. Dondaine, tal
como hemos mencionado, considerara esto demasiado frecuente (J. Weisheipl, Toms
de Aquino. Vida, obras y doctrina, Pamplona 1994, 291). Por el contrario, J-P. Torrel
prefiere seguir la opinin de B. Bazn, editor del texto por cuenta de la Comisin
Leonina. Segn este estudioso, la obra debera fecharse durante su estancia en Roma,
es decir, entre los aos 1265-1266, lo cual se corresponde perfectamente con la
sugerencia de Gauthier, de considerar esta cuestin como un ejercicio preparatorio a
la redaccin de las cuestiones 75 a 89 de la Prima Pars, que se remonta tambin a la
misma poca (J-P. Torrel, Iniciacin a Toms de Aquino, 180).
355
RICARDO P. PALACIO
356
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
357
RICARDO P. PALACIO
963 Cf. In II Sent d.1, q.2, a.4; d.17, q.2, a.1; De Unit. Intell. 3; In III De Anima lect. 7;
DSC 2; SCG II, 56-59. 68 ss.; DPo 3, 9.11; STh I, 75, 2; 76, 1.
964 La relacin alma-cuerpo nos lleva a considerar a la persona en cuanto individuo. G.
358
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
965 individuum autem in genere substantiae non solum habet quod per se possit
subsistere, sed quod sit aliquid completum in aliqua specie et genere substantiae (DA
1).
966 Sed haec positio stare non potest nec quantum ad animam vegetabilem, cuius
359
RICARDO P. PALACIO
968 Multo autem minus potest stare quantum ad animam rationalem, cuius
operationes sunt intelligere et abstrahere species, non solum a materia, sed ab
omnibus conditionibus materialibus individuantibus, quod requiritur ad cognitionem
universalis (Ibid.).
969 utpote propriam operationem habens absque corporis communione (Ibid.). Esta
intellectiva habeat esse per se absolutum non dependens a corpore (DA 1).
360
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Dos son los principios de los que parte santo Toms. Primero, la
afirmacin aristotlica de que anima est quodammodo omnia972; y el
segundo, es que si ella es universal frente a todas las cosas, lo es en
virtud de que no tiene nada previo como propio, lo que hara que no
pudiese conocer lo que ya tuviese.
De acuerdo con Aristteles en el tratado De Anima, en una
posicin opuesta a Empdocles y Galeno, se encuentran las opiniones
platnicas. En efecto, teniendo en cuenta que si concebimos al alma en
una condicin reducida a lo corpreo, no habra operaciones propias
inmateriales como el conocer intelectual. Para salvar dicho obstculo la
doctrina platnica conceba:
al alma humana no solo per se subsistente, sino tambin teniendo en
s la naturaleza completa de la especie. Pues pona toda la naturaleza de
la especie en el ser del alma, diciendo que el hombre no es un
compuesto de alma y cuerpo, sino que el alma adviene al cuerpo; ya que
haca una comparacin del alma al cuerpo como del navegante a la nave,
o como de quien se viste a la vestimenta.973
971 Manifestum est enim quod homo per intellectum cognoscere potest naturas
omnium corporum. Quod autem potest cognoscere aliqua, oportet ut nihil eorum
habeat in sua natura, quia illud quod inesset ei naturaliter impediret cognitionem
aliorum (). Si igitur principium intellectuale haberet in se naturam alicuius corporis,
non posset omnia corpora cognoscere. Omne autem corpus habet aliquam naturam
determinatam. Impossibile est igitur quod principium intellectuale sit corpus (STh I,
75, 2).
972 Aristteles, De Anima, III, cap. 8, 1 (Bk 431b21); S. Th., lect. 13,787. Cf. STh I, 14, 1;
completam naturam speciei. Ponebat enim totam naturam speciei in anima esse, dicens
hominem non esse aliquid compositum ex anima et corpore, sed animam corpori
advenientem; ut sit comparatio animae ad corpus sicut nautae ad navem, vel sicuti
induti ad vestem (DA 1).
974 Ibid.
361
RICARDO P. PALACIO
975 Relinquitur igitur quod anima est hoc aliquid, ut per se potens subsistere; non
quasi habens in se completam speciem, sed quasi perficiens speciem humanam ut
forma corporis; et similiter est forma et hoc aliquid (Ibid.).
976 Con respecto a los puntos a y b: In quantum enim habet operationem materialia
transcendentem, esse suum est supra corpus elevatum, non dependens ex ipso; in
quantum vero immaterialem cognitionem ex materiali est nata acquirere, manifestum
est quod complementum suae speciei esse non potest absque corporis unione. Non
362
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
enim aliquid est completum in specie, nisi habeat ea quae requiruntur ad propriam
operationem ipsius speciei (Ibid.).
977 Si igitur anima humana, in quantum unitur corpori ut forma, habet esse elevatum
supra corpus non dependens ab eo, manifestum est quod ipsa est in confinio
corporalium et separatarum substantiarum constituta (Ibid.).
978 DA 1, ag.1.
979 quia illud idem esse quod est animae communicat corpori, ut sit unum esse
363
RICARDO P. PALACIO
Pues como el ser del alma es por Dios como por el principio activo, y en
el cuerpo como en la materia, no en cambio el ser del alma perece
pereciendo el cuerpo; as tampoco la individuacin del alma, aunque
haya alguna relacin al cuerpo, no en cambio perece pereciendo el
cuerpo.984
981 Differentia autem secundum formam facit diversitatem speciei (DA 1, ag.2).
982 Unumquodque secundum idem habet esse et individuationem (DA 1, ad 2).
983 Universalia enim non habent esse in rerum natura ut universalia sunt, sed solum
materia, nec tamen esse animae perit pereunte corpore; ita et individuatio animae, etsi
aliquam relationem habeat ad corpus, non tamen perit corpore pereunte (Ibid.).
985 DA 1, ad 3.
986 non posset esse quod animae separatae constituerent unum gradum entium (DA
1, ad 4).
364
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
987 Nec tamen oportet quod ei adaequetur in virtute essendi: quia anima humana non
est forma a materia totaliter comprehensa; quod patet ex hoc quod aliqua eius operatio
est supra materiam (DA 1, ad 5).
988 Anima humana, cum sit subsistens, composita est ex potentia et actu. Nam ipsa
substantia animae non est suum esse, sed comparatur ad ipsum ut potentia ad actum
(DA 1, ad 6).
989 Nihil subsistens est actus purus nisi Deus. Si igitur anima est hoc aliquid, utpote
per se subsistens, erit in ea aliqua compositio actus et potentiae; et sic non poterit esse
forma, quia potentia non est alicuius actus. Si igitur anima sit hoc aliquid non erit
forma (DA 1, ag.6).
990 Anima humana, cum sit subsistens, composita est ex potentia et actu. Nam ipsa
substantia animae non est suum esse, sed comparatur ad ipsum ut potentia ad actum.
Nec tamen sequitur quod anima non possit esse forma corporis: quia etiam in aliis
formis id quod est ut forma et actus in comparatione ad unum, est ut potentia in
comparatione ad aliud; sicut diaphanum formaliter advenit aeri, quod tamen est
potentia respectu luminis (DA 1, ad 6).
991 Praeterea, esse corporis est esse corruptibile, et ex partibus quantitativis resultans;
esse autem animae est incorruptibile et simplex. Ergo corporis et animae non est unum
esse (DA 1, ag 14).
992 Illud quod proprie corrumpitur, non est forma neque materia, neque ipsum esse,
365
RICARDO P. PALACIO
3.1.2. LA COMPOSICIN DEL ALMA EN CUANTO ESSE ET QUOD EST (DE ANIMA 6)
993 Dicitur autem esse corporis corruptibile, in quantum corpus per corruptionem
deficit ab illo esse quod erat sibi et anima commune, quod remanet in anima
subsistente (Ibid.).
994 Et pro tanto etiam dicitur ex partibus consistens esse corporis, quia ex suis
esse corpus organicum, sicut lumen facit aliquid esse lucidum (DA 1, ad 15).
366
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
367
RICARDO P. PALACIO
998 Si enim anima est composita ex materia et forma, et iterum corpus: utrumque
eorum habebit per se suam unitatem; et ita necessarium erit ponere aliquid tertium
quo uniatur anima corpori (Ibid.).
999 nam potentia et actus non solum in rebus mobilibus, sed etiam in immutabilibus
inveniuntur, et sunt communiora, sicut dicit philosophus in VIII Metaph., cum materia
non sit in rebus immobilibus (Ibid.).
1000 forma tamen in quantum est forma, non indiget materia ad suum esse, cum
ipsam formam consequatur esse; sed indiget materia, cum sit talis forma, quae per se
non subsistit (Ibid.).
368
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1001 Nihil ergo prohibet esse aliquam formam a materia separatam, quae habeat esse,
et esse sit in huiusmodi forma. Ipsa enim essentia formae comparatur ad esse sicut
potentia ad proprium actum (Ibid.).
1002 Ipsa enim essentia formae comparatur ad esse sicut potentia ad proprium actum.
369
RICARDO P. PALACIO
forma, ut probatur in VII Metaphys. Sed actio agentis, scilicet Dei, terminatur ad
animam. Ergo anima est composita ex materia et forma (DA 6, ag.8).
370
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
faciat ipsum ens et unum, ut dicit philosophus in VIII Metaph. Sed anima indiget aliquo
quod faciat ipsam entem et unam, scilicet Deo creante. Ergo anima non est forma
tantum (DA 6, ag.9). En cuanto a la referencia a Aristteles para explicar el ser del
alma en cuanto forma pura sin composicin de materia, lejos de significar un
menoscabo o confusin con la razn teolgica de la creacin, significa una
confrontacin entre la fuente filosfica y la revelacin que aporta el dato de la creacin.
Toms quiere subrayar expresamente la especificidad propia del alma como forma
subsistente en cuanto sujeto de la accin creadora de Dios, superando con esto
cualquier interpretacin meramente naturalista.
1008 Ea quae sunt formae subsistentes, ad hoc quod sint unum et ens, non requirunt
causam formalem, quia ipsae sunt formae; habent tamen causam exteriorem agentem,
quae dat eis esse (DA 6, ad 9).
371
RICARDO P. PALACIO
1009 Agens ad hoc necessarium est ut reducat aliquid de potentia in actum. Sed reduci
de potentia in actum competit solum illis in quibus est materia et forma. Si igitur
anima non sit composita ex materia et forma non indiget causa agente; quod patet esse
falsum (DA 6, ag.10).
1010 facit esse actu quod secundum naturam est in potentia ad esse, et huiusmodi
materia in qua est, scilicet ex corpore; quia perempto corpore cessaret eius individuatio.
Ergo individuatur ex materia ex qua. Habet ergo materiam partem sui (DA 6, ag.13).
1012 DA 6,13. Toms remite al texto De Spiritualibus Creaturis, 2 et 8.
1013 Cf. STh I, 13, 7, ad 1.
1014 Agentis et patientis oportet esse aliquid commune (DA 6, ag.14).
372
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1015 sentire enim, quod est pati quodam, non est animae tantum sed organi animati
(DA 6, ad 14).
1016 Utrum anima humana sit separata secundum esse a corpore (DA 2).
1017 C. Fabro sintetiza el problema de las dos corrientes rabes que subsuman la
373
RICARDO P. PALACIO
Toms parte del siguiente principio: all donde hay algo que
est unas veces en potencia, y otras en acto, conviene que exista algn
principio por el que aquella realidad est en potencia1018. Las dos
funciones que tiene en cuenta Toms son la sensitiva y la intelectiva.
Ahora bien, consecuentemente a su principio de que toda potencia es
especificada por su objeto, afirma que si bien los sentidos se
encuentran en potencia para recibir las species sensibiles de sus
objetos, no obstante ellos estn circunscriptos para recibir la forma a la
cual se encuentran determinados por su rgano corporal1019. All radica
la diferencia especfica con la facultad intelectual, ya que ella,
superando a los rganos corporales, no tiene ninguna limitacin puesto
que su objeto propio no consiste en ningn ente particular como tal:
Pues este intelecto posible es necesario que est en potencia a todas las
cosas que son inteligibles para el hombre, y receptivo de ellas, y en
consecuencia despojado de stas; porque todo lo que es receptivo de
algunos y est en potencia hacia ellos, en cuanto es de s, debe estar
despojado de ellas; como la pupila, que es receptiva de todos los colores,
carece de todo color. Pero la naturaleza del hombre es entender las
formas de todas las cosas sensibles. Conviene al intelecto posible ser
despojado, en cuanto es en s, de todas las formas sensibles y naturales;
y as conviene que no tenga ningn rgano corpreo. 1020
esse aliquod principium per quod res illa sit in potential (DA 2).
1019 Potentia, secundum illud quod est potentia, ordinatur ad actum. Unde oportet
rationem potentiae accipi ex actu ad quem ordinatur: et per consequens oportet quod
ratio potentiae diversificetur, ut diversificatur ratio actus. Ratio autem actus
diversificatur secundum diversam rationem obiecti (STh I, 77, 3).
1020 Hunc igitur intellectum possibilem necesse est esse in potentia ad omnia quae
374
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
sensibilibus formis et naturis; et ita oportet quod non habeat aliquod organum
corporeum (DA 2). Intellectus autem humanus medio modo se habet, non enim est
actus alicuius organi, sed tamen est quaedam virtus animae, quae est forma corporis,
ut ex supra dictis patet (STh I, 76, 1). Et ideo proprium eius est cognoscere formam in
materia quidem corporali individualiter existentem, non tamen prout est in tali materia.
Cognoscere vero id quod est in materia individuali, non prout est in tali materia, est
abstrahere formam a materia individuali, quam repraesentant phantasmata (STh I, 85,
1).
1021 Quia quidditas rei est proprium obiectum intellectus, propter hoc tunc proprie
dicimur aliquid intelligere (STh I, 17, 3, ad 1); 57, 1, ad 2; 67, 3; 85, 5; 85, 8; 88, 3.
Tambin atribuye Toms el objeto del intelecto al ente y lo verdadero: obiectum
intellectus est commune quoddam, scilicet ens et verum, sub quo comprehenditur
etiam ipse actus intelligendi (STh I, 87, 3, ad 1).
1022 philosophorum antiquorum, qui ponebant intellectum non differre a potentiis
sensitivis; vel quicumque alii posuerunt principium quo intelligit homo, esse aliquam
formam vel virtutem permixtam corpori, sicut aliae formae aut virtutes materiales (DA
2).
1023 quaedam substantia secundum esse a corpore separata quae sit in potentia ad
375
RICARDO P. PALACIO
1024 Unde dicendum est quod est quaedam vis, seu potentia animae humanae. Cum
enim anima humana sit quaedam forma unita corpori, ita tamen quod non sit a corpore
totaliter comprehensa quasi ei immersa, sicut aliae formae materiales, sed excedat
capacitatem totius materiae corporalis, quantum ad hoc in quo excedit materiam
corporalem, inest ei potentia ad intelligibilia, quod pertinet ad intellectum possibilem;
secundum vero quod unitur corpori, habet operationes et vires in quibus communicat
ei corpus; sicut sunt vires partis nutritivae et sensitivae. Et sic salvatur natura
intellectus possibilis, quam Aristoteles demonstrat, dum intellectus possibilis non est
potentia fundata in aliquo organo corporali; et tamen eo intelligit homo formaliter, in
quantum fundatur in essentia animae humanae, quae est hominis forma (Ibid.).
1025 Las objeciones y sus correspondientes respuestas no sern analizadas en este
trabajo ya que tienen por principal tema indagar sobre la naturaleza del intelecto
posible como manifestacin especfica de la inmaterialidad del intelecto y, por
consiguiente, del alma humana, tema que excede nuestro cometido.
1026 Utrum intellectivum principium uniatur corpori ut forma (STh I, 76, 1).
376
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1027 La argumentacin que desarrolla Toms se basa en Aristteles, De Anima II, cap
2,12 (Bk 414a12) S.Th., lect. 4 (271).
1028 quia nihil agit nisi secundum quod est actu; unde quo aliquid est actu, eo agit
locum; et similiter quo primo intelligimus. Hoc ergo principium quo primo intelligimus,
sive dicatur intellectus sive anima intellectiva, est forma corporis (Ibid.).
1030 Si quis autem velit dicere animam intellectivam non esse corporis formam, oportet
quod inveniat modum quo ista actio quae est intelligere, sit huius hominis actio,
experitur enim unusquisque seipsum esse qui intelligit (Ibid.).
377
RICARDO P. PALACIO
1031 Relinquitur ergo quod intellectus quo Socrates intelligit, est aliqua pars Socratis
ita quod intellectus aliquo modo corpori Socratis uniatur (Ibid.).
1032 Ex hoc ergo quod species phantasmatum sunt in intellectu possibili, non sequitur
quod Socrates, in quo sunt phantasmata, intelligat; sed quod ipse, vel eius
phantasmata intelligantur (Ibid.). La voz pasiva explica con precisin este carcter
pasivo del sujeto que no entiende l mismo, sino que es entendido (intelligatur) en el
entendimiento posible universal y separado (Averroes). Podemos ver tambin aqu un
antecedente del Espritu absoluto hegeliano que subsume y reduce toda individualidad
en el proceso de su autoconocimiento. Tambin hay que observar que la recurrencia de
Toms a referirse a Scrates pone en evidencia su preocupacin por la referencia a la
persona concreta, no menciona, sin ms, a la categora hombre; por el contrario,
378
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
composita ex materia et forma; si intellectus non sit forma eius, sequitur quod sit
praeter essentiam eius; et sic intellectus comparabitur ad totum Socratem sicut motor
ad motum (Ibid.).
1036 actio partis attribuatur toti, ut actio oculi homini; nunquam tamen attribuitur
alii parti, nisi forte per accidens; non enim dicimus quod manus videat, porpter hoc
quod oculus videt (Ibid.).
379
RICARDO P. PALACIO
1037 Cf. STh I, 76, 1; SCG II, cap. 73, n.4; De Spirit. Creat. a.2; De Unitate Intell. cap.3; In
II De Anima lect. 7, n.20; CTh lib. I, cap. 85. Toms atribuye a Aristteles dicho
concepto. No obstante, la peculiridad, para decirlo en trminos contemporneos,
personalista, no fue resuelta por el mismo Aristteles: Approfondito nella sua funzione
costitutiva della verit dallidelismo platonico, lintelletto viene da Aristotele riferito
intrinsecamente allesperienza sensibile nelle sue sintesi rappresentativa (:
De Anima, III, 3,428a 1; Ibid., 7,431a17): ma Aristotele lasci insoluto il problema della
individualit personale dellintelletto (C. Fabro, LAnima, 61). Creo que dicho
concepto, expresado por Toms, revela ms bien su precomprensin personalista
cristiana.
380
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1038 Sapiens tamen artifex in dispositione partium non considerat solum bonum huius
partis aut illius, sed multo magis bonum totius (). Ita etiam Deus secundum suam
sapientiam non omnia produxit aequalia, sic enim imperfectum esset universum, cui
multi gradus entium deessent (DA 7).
1039 oportet quod omnis differentia qua angeli ab invicem distinguuntur, vel etiam ab
381
RICARDO P. PALACIO
1042Unde quanto aliqua substantia immaterialis fuerit primo agenti propinquior, tanto
in sua natura simplici perfectiorem habet bonitatem suam et minus indiget
inhaerentibus formis ad sui completionem (Ibid.).
382
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1043 unde in sui natura non habet perfectiones intelligibiles, sed est in potentia ad
intelligibilia, sicut materia prima ad formas sensibiles. Unde ad propriam operationem
indiget ut fiat in actu formarum intelligibilium, acquirendo eas per sensitivas potentias
a rebus exterioribus; et cum operatio sensus sit per organum corporale, ex ipsa
conditione suae naturae competit ei quod corpori uniatur, et quod sit pars speciei
humanae, non habens in se speciem completam (Ibid.).
1044 ex habitudine materiae ad formam attenditur natura formae (DA 7, 19).
1045 Cf. STh I, 76, 1; I-II, 85, 6; 94, 3; DA 2; et al.
1046 Tambin en De spiritualibus creaturis menciona la comunicacin del ser del alma al
cuerpo: et ideo anima humana quae est infima in ordine substantiarum spiritualium,
383
RICARDO P. PALACIO
ese suum communicare potest corpori humano, quod est dignissimum, ut fiat ex anima
et corpore unum sicut forma et materia (DSC 2).
384
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
3.2. EL ALMA EN CUANTO A SU UNIN CON EL CUERPO (DE ANIMA 8-11. 14)1047
3.2.1. LA UNIN CON EL CUERPO (DE ANIMA 8)
385
RICARDO P. PALACIO
el alma se une. Por lo que In II de Anima (lib. III, com. 36) se dice que el
alma no solo es motor y forma del cuerpo, sino tambin fin.1048
1048 Cum materia sit propter formam, et non e converso, ex parte animae oportet
accipere rationem, quale debeat esse corpus cui unitur. Unde in II De anima (3,36),
dicitur quod anima non solum est corporis forma et motor, sed etiam finis (DA 8).
1049 Unde et animam humanam necesse est corpori uniri (Ibid.). Con respecto a esta
cuestin, L. Elders dice lo siguiente: Nos queda todava por explicar por qu una
sustancia espiritual como nuestra alma humana se une a la materia y adopta un modo
de ser corporal y orgnico (). Hasta donde yo tengo noticia, santo Toms es el nico
que nos ha indicado la solucin a esta dificultad. Razona de la manera siguiente: lo
espiritual y lo inmaterial es ms importante que lo corporal. Por eso la unin del alma
con el cuerpo debe ser til al alma, es decir, servir a su operacin propia, el
pensamiento. Como el alma humana est en el grado ms bajo de los seres espirituales
y no posee un tesoro de ciencia y conceptos infusos () debe adquirir este conocimiento
a partir de las cosas materiales individuales. Ahora bien, la naturaleza da a todos los
seres lo que necesitan para su gnero de vida y as da al alma las potencias del
conocimiento sensitivo. Estas, pues, no ejercen su operacin sin rganos corporales (L.
Elders, Conversaciones filosficas con Santo Toms de Aquino, San Rafael 2009, 224).
1050 necessarium est quod corpus, cui anima rationalis unitur, tale sit ut possit esse
386
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1051 Cum autem intelligere non sit actus corporis nec alicuius virtutis corporeae, ut
infra (75, 2) patebit, habere corpus unitum non est de ratione substantiae intellectualis
inquantum huiusmodi, sed accidit alicui substantiae intellectuali propter aliquid aliud;
sicut humanae animae competit uniri corpori, quia est imperfecta et in potentia
existens in genere intellectualium substantiarum, non habens in sui natura
plenitudinem scientiae, sed acquirens eam per sensus corporeos a sensibilibus rebus
(STh I, 51, 1).
1052 Cf. STh I, 91, 3. El artculo se enmarca dentro del estudio de la produccin del
subraya el hecho de la causa final como sustento para determinar el orden inter-
relacional de los entes, y con ello su diferencia. El hombre tiene, de esta manera, una
perfeccin secundum quid derivada de la finalidad intrnseca de su composicin alma
intelectual-cuerpo en vista a su vinculacin intencional con el universo sensible: Et
dicit quod etiam naturalis demonstrat aliquando aliquid esse, quia dignius est quod sic
sit; sicut si demonstret quod dentes anteriores sunt acuti, quia melius est sic esse ad
387
RICARDO P. PALACIO
dividendum cibum, et natura facit quod melius est. Non tamen facit quod melius est
simpliciter, sed quod melius est secundum quod competit substantiae uniuscuiusque:
alioquin cuilibet animali daret animam rationalem, quae est melior quam anima
irrationalis (In II Phy, lect. XI, n.9).
1054 Sic igitur Deus unicuique rei naturali dedit optimam dispositionem, non quidem
simpliciter, sed secundum ordinem ad proprium finem. Et hoc est quod philosophus
dicit, in II Physic., et quia dignius est sic, non tamen simpliciter, sed ad uniuscuiusque
substantiam. Finis autem proximus humani corporis est anima rationalis et
operationes ipsius, materia enim est propter formam, et instrumenta propter actiones
agentis. Dico ergo quod Deus instituit corpus humanum in optima dispositione
secundum convenientiam ad talem formam et ad tales operationes. Et si aliquis
defectus in dispositione humani corporis esse videtur, considerandum est quod talis
defectus sequitur ex necessitate materiae, ad ea quae requiruntur in corpore ut sit
debita proportio ipsius ad animam et ad animae operationes (STh I, 91, 3).
1055 La maravillosa unidad del cuerpo y el alma no es una unidad cualquiera. Proviene
de la posesin del cuerpo por el alma, de la asuncin eminente, perfeccionante, que las
potencias de la forma espiritual realizan de las potencias corpreas. Unidad que
trasciende la animalidad transformndola desde dentro (). La unin hilemrfica y la
asuncin de lo material por lo espiritual no es, sin embargo, perfecta. Hay una tensin
ntima en el ser humano. Un conflicto entre Espritu y Vida (A. Pithod, El alma y su
cuerpo. La teora de la asuncin eminente de las formas, Studi Tomistici 42 (1991), 72-
80, aqu p. 74)
388
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
de las cuales tal materia se elige para tal forma; y algunas son que se
siguen por necesidad de la materia, y no por eleccin del agente. 1056
1056 Sed tamen considerandum est quod in his quae sunt ex materia, sunt quaedam
dispositiones in ipsa materia, propter quas talis materia eligitur ad hanc formam; et
sunt aliquae quae consequuntur ex necessitate materiae, et non ex electione agentis
(DA 8).
1057 Sic igitur et in corpore humano contingit: quod enim taliter sit commixtum et
389
RICARDO P. PALACIO
lapides et metalla, magis durabilia sunt, quia minor est in eis harmonia, unde non ita
de facili solvuntur; eorum enim quae subtiliter proportionantur facile solvitur
harmonia (DA 8, 11).
1061 Ratio harmoniae magis convenit qualitatibus corporis qauam animae (SCG II, 64,
n.1424).
390
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
pues otra alma tendra huesos y carnes y nervios, como sea de acuerdo a
la diversa proporcin de los compuestos.1062
1062 Harmonia dicitur dupliciter: uno modo, ipsa compositio; alio modo, ratio
compositionis. Anima autem non est compositio: quia oporteret quod unaquaeque pars
animae esset compositio aliquarum partium corporis; quod non est assignare. Similiter
non est ratio compositionis: quia, cum in diversis partibus corporis sint diversae
rationes seu proportiones compositionis, singulae partes corporis haberent singulas
animas; aliam enim animam haberet os et caro et nervus, cum sint secundum diversam
proportionem composita (SCG II, 64 n.1425).
1063 DA 8, 11.
1064 Santo Toms entiende que la muerte no fue una consecuencia directamente
querida en el acto mismo del pecado original sino un correlato adveniente no buscado
(cf. STh I, 85, 5). Este tema ser posteriormente investigado cuando abordemos el
pecado original.
1065 Sciendum tamen est, quod in remedium horum defectuum Deus homini in sua
institutione contulit auxilium iustitiae originalis, per quam corpus esset omnino
subditum animae, quamdiu anima Deo subderetur; ita quod nec mors nec aliqua
passio vel defectus homini accideret, nisi prius anima separaretur a Deo. Sed per
peccatum anima recedente a Deo, homo privatus est hoc beneficio; et subiacet
defectibus secundum quod natura materiae requirit (DA 8).
391
RICARDO P. PALACIO
392
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1068 Ad sextum dicendum quod corpus Adae fuit proportionatum humanae animae, ut
dictum est, non solum secundum quod requirit natura, sed secundum quod contulit
gratia; qua quidem gratia privamur, natura manente eadem (DA 8, 6).
1069 Nobilissimo motori debentur instrumenta optime disposita et obedientia ad
igitur anima rationalis alicui simplici corpori uniri utpote igni vel aeri, vel alicui
huiusmodi (DA 8, ag.12).
393
RICARDO P. PALACIO
1072 Corpus hominis non potuit esse corpus simplex () quia in elemento sunt
contraria in actu. Corpus autem humanum oportet esee reductum ad medium (DA 8,
ad 12).
1073 Cum igitur corpus cui anima rationalis unitur debeat esse optime dispositum ad
omni genere coloris; et similiter est in auditu et in olfato. Hoc autem in tactu accidere
non potest. Nam tactus est cognoscitivus eorum ex quibus necesse est componi corpus
animali, scilicet caloris et frigoris, humidi et sicci; unde impossibile est quod organum
tactus omnino sit denudatum a genere sui sensibilis, sed oportet quod sit reductum ad
medium, sic enim est in potentia ad contraria. Corpus ergo cui anima rationalis unitur,
cum debeat esse convenientissimum ad sensum tactus, oportet quod sit maxime
reductum ad medium per aequalitatem complexionis (Ibid.).
394
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1075 sensus tactus est unus genere, sed dividitur in multos sensus secundum
speciem; et propter hoc est diversarum contrarietatum. Qui tamen non separantur ab
invicem secundum organum, sed per totum corpus se concomitantur (STh I, 78, 3, ad
3).
1076 in elemento sunt contraria in actu. Corpus autem humanum oportet esse
quanto fuerit perfectior. Et ideo requirit corpus organicum quod sit dissimilium
partium (DA 8, ad 14).
395
RICARDO P. PALACIO
1078 Inter omnia, esse est illud quod immediatius et intimius convenit rebus (DA 9).
Sin entrar en el tema filosfico especfico del actus essendi en la metafsica de santo
Toms, creo conveniente citar lo dicho por L. Elders sobre el tema: Desde los aos
treinta del siglo veinte estall un debate muy animado respecto al sentido del acto de
ser en las obras del Aquinate. Podra pensarse que no se puede decir mucho sobre este
tema, puesto que ser (esse) es precisamente ser real o estar presente. Sin embargo,
algunos autores afirmabam que Toms haba elaborado una comprensin enteramente
nueva del ser, diferente de lo que todos los dems filsofos haban enseado. Adems,
hubo incluso quienes sostuvieron que la escuela tomstica, en particular los grandes
comentadores Cayetano y Ferrariensis, no haban comprendido esta visin nueva del
acto de ser y que sus comentarios estaban infectados por el formalismo. E. Gilson y C.
Fabro se empearon mucho en poner de relieve las insuficiencias de la gran tradicin
tomista y en presentar su nueva interpretacin (L. Elders, Conversaciones filosficas,
171).
1079 Est autem hoc proprium formae substantialis quod det materiae esse simpliciter;
ipsa enim est per quam res est hoc ipsum quod est (DA 9).
1080 Non autem per formas accidentales habet esse simpliciter, sed esse secundum
quid: puta esse magnum, vel coloratum, vel aliquid tale (Ibid.).
396
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1081 Oportet igitur dicere, quod eadem numero forma sit per quam res habet quod sit
substantia, et quod sit in ultima specie specialissima, et in omnibus intermediis
generibus (Ibid.).
1082 Primero Toms establece en SCG II, cap. 71, la unin sin mediacin entre el alma y
397
RICARDO P. PALACIO
talis formae, hoc modo possunt dici mediae inter animam et corpus (SCG II, cap. 71
n.1481c).
1083 Oportet intelligere diversitatem formarum naturalium, secundum quas
constituitur materia in diversis speciebus, ex hoc quod una addit perfectionem super
aliam, ut puta quod una forma constituit in esse corporali tantum (). Alia autem
perfectior forma constituit materiam in esse corporali, et ulterius dat ei esse vitale. Et
ulterius alia forma dat ei et esse corporale et esse vitale, et super hoc addit ei esse
sensitivum; et sic est in aliis. Oportet ergo intelligere quod forma perfectior secundum
quod simul cum materia compositum constituit in perfectione inferioris gradus,
intelligatur ut materiale respectu ulterioris perfectionis, et sic ulterius procedendo (DA
9).
398
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1084 et sic quodammodo una et eadem forma, secundum quod constituit materiam in
actu inferioris gradus, est media inter materiam et seipsam, secundum quod constituit
eam in actu superioris gradus (Ibid.).
1085 Praeterea, cum formae substantiales non generentur, eo quod solum compositum
generatur, ut probat philosophus, non possunt deduci in esse nisi per creationem. Sed
natura creata disponit materiam ad formam. Ergo ministerio aliquid operatur ad
creationem; et sic communicari potest creaturae, quod habeat in creatione
ministerium (DPo 3, 4, ag.7).
1086 Forma potest considerari dupliciter: uno modo secundum quod est in potentia; et
sic a Deo materia concreatur, nulla disponentis naturae actione interveniente. Alio
modo secundum quod est in actu; et sic non creatur, sed de potentia materiae educitur
per agens naturale; unde non oportet quod natura aliquid agat dispositive ad hoc quod
aliquid creetur (DPo 3, 4, ad 7).
399
RICARDO P. PALACIO
1087 Quia tamen aliqua forma naturalis est quae per creationem in esse producitur,
scilicet anima rationalis, cuius materiam natura disponit; ideo sciendum est, quod cum
creationis opus materiam tollat, dupliciter aliquid creari dicitur. Nam quaedam
creantur nulla materia praesupposita, nec ex qua nec in qua, sicut Angeli et corpora
caelestia; et ad horum creationem natura nihil operari potest dispositive. Quaedam vero
creantur, etsi non praesupposita materia ex qua sint, praesupposita tamen materia in
qua sint, ut animae humanae. Ex parte ergo illa qua habent materiam in qua, natura
potest dispositive operari; non tamen quod ad ipsam substantiam creati, naturae actio
se extendat (Ibid.).
1088 Nam substantia secundum illum inferiorem gradum perfectionis necesse est quod
habeat quaedam accidentia propria quae necesse est ei inesse (DA 9).
1089 Et ulterius ex quo materia intelligitur constituta in esse quodam substantiali,
animada en un grado inferior y la ltima perfeccin que ser propia de dicha forma:
dispositiones accidentales quae faciunt materiam propriam ad aliquam formam, non
sunt mediae totaliter inter formam et materiam; sed inter formam secundum quod dat
ultimam perfectionem, et materiam secundum quod iam est perfecta perfectione
inferiores gradus (DA 9, ad 5).
400
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
que la materia fuese una realidad previa a la misma forma. Por lo tanto
afirma que:
Pero de este modo las disposiciones se preentienden a la forma como
conducidas por el agente en la materia (ut inductae ab agente in
materiam), a saber son ciertos accidentes impropios de la forma
(accidentia impropria formae), los cuales no son causados en la materia
sino por la misma forma. Por lo cual no se preentienden en la materia a
la forma como disposiciones, sino que la forma se preentiende a ellos,
como la causa a los efectos. 1091
materiae corporalis et ideo non potest educi in actum de potentia materiae per aliquem
motum vel mutationem, sicut aliae formae quae sunt immersae materiae (DA 2, ad 12).
401
RICARDO P. PALACIO
1095 Toms finaliza esta parte del corpus sealando la identidad del alma subsistente en
cada uno de los grados a travs de los cuales el cuerpo se va disponiendo al mismo
tiempo que es informado por el alma: Sed oportet quod materia secundum quod
intelligitur ut recipiens ab ipsa anima rationali perfectiones inferiores gradus, puta quo
sit corpus et animatum corpus et animal, intelligatur, simul cum dispositionibus
convenientibus, quod sit materia propria ad animam rationalem, secundum quod dat
ultimam perfectionem (DA 9). As, pues, el alma no tiene mediacin de ninguna
realidad a no ser la misma forma que va informamdo al cuerpo para que gradual y
orgnicamente sea apto para recibir a la forma cada vez ms perfectamente: Sic igitur
anima, secundum quod est forma dans esse, non habet aliquid aliud medium inter se
et materiam primam (DA 9).
1096 Ibid.
1097 Al respecto hay que observar que santo Toms refiere que en contraposicin a estos
accidentes impropios de la forma, existen en el alma los accidentes propios que son sus
potencias (cf. DA 9 ad 5).
1098 La tercera parte del corpus del a.9 trata sobre la operacin del alma considerada en
cuanto a su unin con el cuerpo. No analizaremos esta parte ya que los aspectos que
tienen que ver directamente con nuestra investigacin fueron analizados
precedentemente y esta parte no constituye propiamente nuestro objeto.
1099 La posicin platnica que rechaza santo Toms ha tenido diversos continuadores a
lo largo de la historia, quienes adoptaron una posicin similar a aquella por diversas
razones. Uno de sus mayores exponentes en la poca moderna fue R. Descartes quien
entenda al hombre como la resultante de dos realidades ajenas entre s, esto es, la res
cogitans, referida al alma, y la res extensa, denominacin con la cual comprenda al
cuerpo humano. No es nuestro cometido efectuar una polmica con tal posicin, slo es
mi inters sealar que la posicin de Toms encuentra una reafirmacin en la ciencia
emprica contempornea para la cual el hombre constituye, antes que un agregado
yuxtapuesto, ms bien, un organismo psico-somtico comprendido como una totalidad.
A. Gonzlez Alvarez pone como antecedente del pensamiento cartesiano a la metafsica
de Surez: Con la apelacin de Surez a un modo de unin implcito en el compuesto
se abre un proceso histrico que, mezclado a otros intereses, romper el dualismo
sustancial para recorrer todos los caminos del monismo o avanzar hacia las
concepciones trialistas de la esencia. Tiene ello particular repercusin en el dominio
antropolgico (A. Gonzlez Alvarez, Tratado de metafsica, 260).
402
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1100 Cum enim corpus hominis, aut cuiuslibet alterius animalis, sit quoddam totum
naturale, dicetur unum ex eo quod unam formam habeat qua perficitur non solum
secundum aggregationem aut compositionem, ut accidit in domo, et in aliis huiusmodi
(DA 10).
1101 Forma sit aliquid eius cui dat esse: nam forma et materia sunt principia
sobre lo que pensaban los antiguos acerca del alma (cf. lib.I). Comenzando de nuevo
desde el principio de la cuestin, procuremos determinar cul es la naturaleza del alma
y cul es su ms comn definicin (). Y porque el cuerpo natural es un cuerpo
perteneciente a una determinada especie, a saber dotado de vida, el cuerpo no puede
ser alma; porque el cuerpo no es una de las cosas que se atribuyen al sujeto, sino que
constituye al sujeto y a la materia. Por consiguiente el alma es una sustancia, en
cuanto forma del cuerpo natural que tiene vida en potencia. Pero la sustancia es un
403
RICARDO P. PALACIO
acto. Luego el alma es el acto de un cuerpo de esta clase (). As pues, si se debe decir
que hay algo comn, a toda alma, ser el ser el acto primero del cuerpo natural
orgnico (Aristteles, De Anima, lib. II, cap.1).
1103 Uni autem formae non competit totalitas numeri nec magnitudinis, nisi forte per
404
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1104 Relinquitur igitur quod in anima hominis et cuiuslibet animalis perfecti, non
potest accipi totalitas nisi secundum perfectionem speciei, et secundum potentiam seu
virtutem. Dicimus ergo quod, cum perfectio speciei pertineat ad animam secundum
suam essentiam, anima autem secundum suam essentiam est forma corporis et prout
est forma corporis est in qualibet parte corporis, ut ostensum est, relinquitur quod
anima tota sit in qualibet parte corporis secundum totalitatem perfectionis speciei. Si
autem accipiatur totalitas quantum ad virtutem et potestatem, sic non est tota in
qualibet parte corporis, nec etiam tota in toto, si loquamur de anima hominis (Ibid.).
1105 Ostensum est enim ex superioribus quaestionibus quod anima humana, quia
405
RICARDO P. PALACIO
1109 Quia anima requirit diversitatem in partibus, non eodem modo comparatur ad
totum et ad partes: sed ad totum quidem primo et per se, sicut ad proprium et
proportionatum perfectibile; ad partes autem per posterius, secundum quod habent
ordinem ad totum (Ibid.).
1110 Un argumento semejante considera en DA 10, ad 1 en donde parte del principio de
11). Cf. SCG II, 58; DPo 3, 9, ad 9; DSC 3; Quodl. 11, q.5; STh I, 76, 3; CTh 90-92.
1112 E. Forment brinda tres caractersticas especficas del alma humana: Por estar
destinada a ser forma del cuerpo, el alma humana constituye la unidad del compuesto.
El alma comunica al cuerpo su unidad, precisamente porque es su forma, que es
siempre el principio de unidad del compuesto, lo que da la cohesin interna ().
Tambin se advierte por su segunda caracterstica esencial, el dar el ser al cuerpo. Esta
otra peculiaridad, propia del alma, muestra la profunda unidad del hombre (). Por
ltimo, el alma humana, tiene otra caracterstica esencial, que la distingue de las otras
formas, es tambin individual, porque tiene que informar a un determinado cuerpo (E.
Forment, Id a Toms. Principios fundamentales del pensamiento de santo Toms,
Pamplona 1998, 125-128).
1113 Para mantener la unidad de cuerpo y alma enseada en la Revelacin, el
Magisterio adopta la definicin del alma humana como forma substantialis (cf. Concilio
de Vienne y Quinto de Letrn). Aqu el Magisterio se ha basado en la antropologa
tomista que, recurriendo a la filosofa de Aristteles, ve el cuerpo y el alma como los
principios materiales y espirituales de un nico ser humano. Podemos notar que este
planteamiento no es incompatible con los ms recientes descubrimientos cientficos
(Comisin Teolgica Internacional, Comunin y servicio: La persona humana creada a
imagen de Dios, Madrid 2009, 27).
406
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1114 Quia ex diversis actu existentibus non fit aliquid unum per se. Quia si de aliquo
subiecto praedicentur aliqua secundum diversas formas per se, unum illorum
praedicatur de altero per accidens (DA 11).
1115 Utrum praeter animam intellectivam sint in homine aliae animae per essentiam
407
RICARDO P. PALACIO
1119 Et non potest dici quod uniantur per corporis unitatem: quia magis anima continet
corpus, et facit ipsum esse unum, quam e converso (Ibid.).
1120 anima intellectiva virtute continet id quod sensitiva habet, et adhuc amplius;
potest seorsum ratio considerare quod pertinet ad virtutem sensitivae, quasi quoddam
imperfectum et materiale. Et quia hoc invenit commune homini et aliis animalibus, ex
hoc rationem generis format. Id vero in quo anima intellectiva sensitiva excedit, accipit
quasi formale et completivum, et ex eo format differentiam hominis (STh I, 76, 3, ad 4).
408
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Scrates es hombre y por otra animal sino que es por una y la misma
(per unam et eandem).1121
1121 Sic igitur anima intellectiva continet in sua virtute quidquid habet anima sensitiva
brutorum, et nutritiva plantarum. Sicut ergo superficies quae habet figuram
pentagonam, non per aliam figuram est tetragona, et per aliam pentagona; quia
superflueret figura tetragona, ex quo in pentagona continetur; ita nec per aliam
animam Socrates est homo, et per aliam animal, sed per unam et eandem (STh I, 76,
3).
1122 Relinquitur ergo quod in homine sit tantum una anima secundum substantiam,
quae est rationalis, sensibilis et vegetabilis. Et hoc consequens est ei, quod in
praecedentibus ostendimus de ordine formarum substantialium: scilicet quod nulla
forma substantialis unitur materiae mediante alia forma substantiali; sed forma
perfectior dat materiae quidquid dabat forma inferior, et adhuc amplius. Unde anima
rationalis dat corpori humano quidquid dat anima sensibilis brutis, vegetabilis plantis,
et ulterius aliquid; et propter hoc ipsa est in homine et vegetabilis et sensibilis et
rationalis (DA 11).
1123 Con respecto al tema sobre la historia de las condenas de algunas tesis de Toms,
409
RICARDO P. PALACIO
1124 Quod oportuit ad perfectionem universi aliquas criaturas intellectuales esse (SCG
II, cap. 46).
1125 Tunc enim effectus maxime perfectus est quando in suum redit principium (SCG
410
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1128 Quod non est idem componi ex substantia et esse, et materia et forma (SCG II,
cap. 54)
1129 La concepcin de que el actus purus essendi no es equivalente a inmovilismo
411
RICARDO P. PALACIO
1131 Quia materia non est ipsa substantia rei () sed materia est pars substantiae
(SCG II, cap. 54 n.1288).
1132 ipsum esse non est proprius actus materiae, sed substantiae totius (SCG II, cap.
54 n.1289).
1133 ipsum esse non est proprius actus materiae, sed substantiae totius. Eius enim
actus est esse de quo possumus dicere quod sit. Esse autem non dicitur de materia,
sed de toto. Unde materia non potest dici quod est, sed ipsa substantia est id quod est
(Ibid.).
1134 ...nec forma est ipsum esse, sed se habent secundum ordinem: comparatur enim
forma ad ipsum esse sicut lux ad lucere, vel albedo ad album esse (SCG II, cap. 54
n.1290).
412
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1135 Deinde quia ad ipsam etiam formam comparatur ipsum esse ut actus. Per hoc
enim in compositis ex materia et forma dicitur forma esse principium essendi, quia est
complementum substantiae, cuius actus est ipsum esse: sicut diaphanum est aeri
principium lucendi quia facit eum proprium subiectum luminis (SCG II, cap. 54
n.1291).
1136 Unde in compositis ex materia et forma nec materia nec forma potest dici ipsum
quod est, nec etiam ipsum esse. Forma tamen potest dici quo est, secundum quod est
essendi principium; ipsa autem tota substantia est ipsum quod est; et ipsum esse est
quo substantia denominatur ens (SCG II, cap. 54 n.1292).
413
RICARDO P. PALACIO
1137 In substantiis autem compositis ex materia et forma est duplex compositio actus et
potentiae: prima quidem ipsius substantiae, quae componitur ex materia et forma;
secunda vero ex ipsa substantia iam composita et esse, quae etiam potest dici ex quod
est et esse; vel ex quod est et quo est (SCG II, cap. 54 n.1295).
1138 En analoga de la processio personarum trinitaria con el acto creador Toms refiere
que: Cum vero id quod procedit, non est compositum, sed forma tantum, vel etiam per
creationem in esse eductum,- cuius terminus est tota rei substantia,- tunc nullo modo
procedens praeintelligitur processioni, sed e converso; sicut creatura non
praeintelligitur creationi, nec splendor processioni ipsius a sole, nec verbum
processioni eius a dicente; et similiter nec Verbum processioni eius a Patre (DPo 10, 1,
ad 3).
1139 El P. D. Bez O.P, en el comentario a la STh I, 76, 1, en donde estudia si el
414
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
ad 5 afirma santo Toms que existen dos dificultades: la primera, que el mismo ser del
alma racional es el ser del compuesto, lo cual no sucede en otras formas. La segunda,
que el alma racional es incorruptible, mientras que las otras formas son corruptibles.
Luego de constatar estas dificultades, que nos sirven para ver cmo entiende l las dos
diferencias sealadas en el hombre con respecto a las dems criaturas, explica lo
siguiente: en primer lugar en esto se diferencia el alma intelectiva por s subsistente
y el ngel, como es patente por lo dicho (q.75, 7): el ngel puesto que es sustancia
completa en su especie, no puede comunicar a otro su subsistencia, porque ya tiene la
esencia completa, a la que delimita y actualiza (). En segundo lugar, se debe advertir
que el alma intelectiva por una parte es forma de la materia, y por otra no es educida de
la potencia de la materia, como son educidas otras formas de grado inferior. De lo cual
se sigue que en ciertas condiciones conviene con otras formas mientras que en otras
cosas difiere mximamente de ellas (D. Baez, O.P., Tratado sobre el hombre (I).
Comentario a la Suma Teolgica, I, 75-77, Pamplona 2007, 183). Por ltimo, Bez
termina con dos conclusiones: Primera conclusin. En todo compuesto sustancial es
uno y el mismo el ser del compuesto y de la forma (). Segunda conclusin. Solo en el
hombre este ser, primero y esencialmente conviene al alma, y despus se comunica al
compuesto mismo () el alma tiene un ser subsistente, y para comunicar ese ser recibe
el cuerpo, y de esta manera se hace un nico ser del alma y del cuerpo (Ibid., 184).
1140 ...nulla forma vel natura creata est suum esse; sed ipsum esse Dei est eius natura
et quidditas; et inde est quod proprium nomen ipsius est: qui est, ut patet Ex 3, 14,
quia sic denominatur quasi a propria sua forma (DPo 2, 1).
1141 Forma ergo in istis inferioribus, quia per se non subsistit, oportet quod in eo cui
communicatur, sit aliquid aliud per quod forma vel natura subsistentiam recipiat: et
haec est materia, quae subsistit formis materialibus et naturis. Quia vero natura
materialis vel forma, non est suum esse, recipit esse per hoc quod in alio suscipitur;
unde secundum quod in diversis est, de necessitate habet diversum esse: unde
humanitas non est una in Socrate et Platone secundum esse, quamvis sit una
secundum propriam rationem (Ibid.).
415
RICARDO P. PALACIO
1142 En relacin a que el alma sea recibida en el cuerpo, al informarlo, hay que tener en
cuenta que dicha expresin hace alusin a un concepto analgico respecto a la relacin
materia-forma en general. En efecto, para santo Toms el cuerpo no contiene al alma
como un recipiente sino ms bien al contrario, es la misma alma quien al comunicarle
su ser lo contiene: anima est in corpore ut continens, et non ut contenta. Et similiter
angelus dicitur esse in loco corporeo (STh I, 52, 2).
1143 Debemos distinguir dos funciones primigenias de la forma. En el mbito de la
entidad de los entes finitos inscritos en el orden universal, la forma recibe el ser de la
existencia. En la lnea de la esencia de los entes limitados en la duracin y
singularizados en el seno de un mismo grado de perfeccin especfica, la forma da el ser
a la materia (A. Gonzlez lvarez, Tratado de Metafsica, 258). El autor emplea en vez
del concepto actus essendi, el de existencia. No obstante el significado que le confiere el
autor, aqu, es el mismo.
1144 anima illud esse in quo ipsa subsistit, comunicat materiae corporali, ex qua
anima intellective fit unum, ita quod illud esse quod est totius composite, est etiam
ipsius animae. Quod non accidit in aliis formis quae non sunt subsistentes (STh I, 76,
1, ad 5).
416
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1145 id quod per se consequitur ad aliquid, non potest removeri ab eo (DA 14). Cf. L.
Iammarrone, Laffermazione razionale dellinmortalit dellanima umana nel pensiero di
S. Tommaso, Studi Tomistici 42 (1991) 7-21.
1146 Corrumpuntur igitur composita ex materia et forma per hoc quod amittunt
formam ad quam consequitur esse. Ipsa autem forma per se corrumpi non potest, sed
per accidens corrupto composito corrumpitur, in quantum deficit esse compositi quod
est per formam; si forma sit talis quae non sit habens esse, sed sit solum quo
compositum est (DA 14). La afirmacin de que el alma humana tiene ser por s (esse
per se) se nos revela de un alcance insospechado. En efecto, porque el alma humana
tiene per se el acto de ser, puede obrar per se, ya que el obrar sigue al ser, y el modo de
obrar al modo de ser. Pero obrar per se es ser dueos de nuestro actuar: ser libres. De
este modo, la libertad se nos presenta, no tanto como una propiedad de la voluntad,
sino ms bien como caracterstica originalsima del hombre en su totalidad, esto es, de
la persona humana, y en cuanto fundada en el modo en que el ser pertenece al espritu
humano. La persona no solo tiene libertad: es libre (I. Guiu Andreu, Metafsica del
alma humana, Studi Tomistici 42 (1991), 51-64, aqu p. 64).
417
RICARDO P. PALACIO
Luego, si existe alguna forma que tiene el ser (habens esse), es necesario
que esa forma sea incorruptible. Pues no se separa el ser de alguien que
tiene el ser (habente esse), a no ser que se separe la forma de l; por lo
cual, si lo que tiene el ser (habet esse), es la misma forma, es imposible
que el ser se separe de ella.1147
1147 Si ergo sit aliqua forma quae sit habens esse, necesse est illam formam
incorruptibilem esse. Non enim separatur esse ab aliquo habente esse, nisi per hoc
quod separatur forma ab eo; unde si id quod habet esse, sit ipsa forma, impossibile est
quod esse separetur ab eo (DA 14). Tambin se refiere Toms a la especificidad del
alma humana, y con ella de la persona, ya que su forma subsistente la aleja
radicalmente de cualquier semejanza con otras formas naturales: anima non est
composita ex aliquibus quae sint partes quidditatis ipsius, sicut nec quaelibet alia
forma; sed quia anima est forma absoluta, non dependens a materia, quod convenit sibi
propter assimilationem et propinquitatem ad Deum, ipsa habet esse per se, quod non
habent aliae formae corporales. Unde in anima invenitur compositio esse et quod est, et
non in aliis formis: quia ipsum esse non est formarum corporalium absolute, sicut
eorum quae sunt, sed compositi (In I Sent d.8, q.5, a.2, ad 1). Hay que tener en cuenta
que el concepto del alma como forma absoluta hace referencia, ms que a su
independencia del cuerpo, a su condicin de no estar compuesta intrnsecamente de
materia y forma. Cf. STh I, 75, 5.
418
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1148 Alejandro de Afrodisia (Caria, Asia Menor, s. II-III). Alejandro ocup de 198 a 211,
en la poca de Septimio Severo, la ctedra peripattica en Atenas (). Los comentarios
de Alejandro de Afrodisia a Aristteles han sido tan influyentes hasta la poca del
Renacimiento, que han dado origen a toda una direccin -la llamada direccin
alejandrina- dentro del aristotelismo (). La famosa doctrina de la unidad del
entendimiento, tan influyente en varias direcciones del pensamiento medieval
(especialmente en la averrosta), se halla ya -bien que en un sentido distinto al de
Averres, quien consideraba tal unidad como el aspecto que ofrece el entendimiento a la
razn- en Alejandro de Afrodisia, para quien el alma individual se halla enteramente en
el estado pasivo (J. Ferrater Mora, Diccionario de Filosofa, Madrid 1986, vol. 1, 90).
1149 Si enim animae humanae multiplicantur secundum multiplicationem corporum,
ut supra ostensum est, destructis ergo corporibus, non possunt animae in sua
multitudine remanere. Unde oportet alterum duorum sequi: aut quod totaliter anima
humana esse desinat; aut quod remaneat una tantum. Quod videtur esse secundum
opinionem illorum qui ponunt esse incorruptibile solum illud quod est unum in
omnibus hominibus: sive hoc sit intellectus agens tantum, ut Alexander dicit; sive cum
agente etiam possibilis, ut dicit Averroes (SCG II, cap. 80 n.1614).
1150 Ac primo sciendum est quod quaecumque oportet esse invicem coaptata et
419
RICARDO P. PALACIO
Por lo cual se sigue que, ciertamente se multiplican las almas segn que
se multiplican los cuerpos, pero no en cambio la multiplicacin de los
cuerpos es causa de la multiplicacin de las almas. Y as, no conviene
que destruidos los cuerpos, cese la pluralidad de las almas.1152
1151 Si igitur esse formae dependet a materia, multiplicatio ipsius a materia dependet,
et similiter unitas. Si autem non, erit quidem necessarium multiplicari formam
secundum multiplicationem materiae, idest simul cum materia, et proportionem ipsius:
non autem ita quod dependeat unitas vel multitudo ipsius formae a materia (Ibid.).
1152 Ostensum est autem quod anima humana est forma secundum suum esse a
materia non dependens. Unde sequitur quod multiplicantur quidem animae secundum
quod multiplicantur corpora, non tamen multiplicatio corporum erit causa
multiplicationis animarum. Et ideo non oportet quod, destructis corporibus, cesset
pluralitas animarum (Ibid.).
420
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1153 Non enim quaelibet formarum diversitas facit diversitatem secundum speciem, sed
solum illa quae est secundum principia formalia, vel secundum diversam rationem
formae; constat enim quod alia est essentia formae huius ignis et illius, nec tamen est
alius ignis neque alia forma secundum speciem. Multitudo igitur animarum a
corporibus separatarum consequitur quidem diversitatem formarum secundum
substantiam, quia alia est substantia huius animae et illius: non tamen ista diversitas
procedit ex diversitate principiorum essentialium ipsius animae, nec est secundum
diversam rationem animae; sed est secundum diversam commensurationem animarum
ad corpora; haec enim anima est commensurata huic corpori et non illi, illa autem alii,
et sic de omnibus. Huiusmodi autem commensurationes remanent in animabus etiam
pereuntibus corporibus; sicut et ipsae earum substantiae manent, quasi a corporibus
secundum esse non dependentes. Sunt enim animae secundum substantias suas
formae corporum; alias accidentaliter corpori unirentur, et sic ex anima et corpore non
fieret unum per se, sed unum per accidens. Inquantum autem formae sunt, oportet eas
esse corporibus commensuratas. Unde patet quod ipsae diversae commensurationes
manent in animabus separatis; et per consequens pluralitas (SCG II, cap. 80 n.1621).
421
RICARDO P. PALACIO
1154 Cf. DA 6.
422
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
423
RICARDO P. PALACIO
propio y un pronombre. Los nombres se nos imponen, los pronombres nos los damos:
Yo-t: nosotros. La persona resiste a todo intento de universalizar y definir. Con todo,
no solo se ha intentado una cierta definicin genrica de lo que no tiene gnero, sino
que hasta se busca un principio constitutivo de la misma, bien en el acto de ser que es
siempre concreto, bien en la terminacin de la lnea de la esencia que debe ser de un
modo propio, bien en la referencia que una esencia dice a su propio acto. En estas
sutiles cuestiones no podr llegarse a un acuerdo, por la cantidad de presupuestos que
implican (A. Lobato, O.P., Dignidad y aventura humana, Salamanca Madrid 1997,
108).
1156 L. Elders expresa con claridad este concepto de relacin ntima entre la essentia-
424
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
425
RICARDO P. PALACIO
suarezian position on being and the real distinction: an analytic and comparative
study, The Thomist 34 (1970) 289-305.
1158 Oportet igitur quod ipsum esse comparetur ad essentiam quae est aliud ab ipso,
subsistentia. Unde in eis non differt suppositum et natura. Et sic, cum Deus non sit
compositus ex materia et forma, ut ostensum est, oportet quod Deus sit sua deitas, sua
vita, et quidquid aliud sic de Deo praedicatur (STh I, 3, 3).
426
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1160 Esse est actualitas omnis fomae vel naturae (STh I, 3, 4).
1161 Illud quod habet esse et non est esse, est ens per participationem (Ibid.).
1162 Es lcito realizar tal anlisis de la realidad creada a partir del ipsum esse divino ya
que como sostiene santo Toms la criatura puede decirse semejante a su Creador en
tanto participa de su mismo esse: Non dicitur esse similitudo creaturae ad Deum
propter communicantiam in forma secundum eandem rationem generis et speciei: sed
secundum analogiam tantum; prout scilicet Deus est ens per essentiam, et alia per
participationem (STh I, 4, 3, ad 3).
427
RICARDO P. PALACIO
428
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
429
RICARDO P. PALACIO
metafsica del ente creado. Pero, esta relacin est sujeta a la relacin
de dependencia creacional que es categorial, la cual sustenta a aqulla.
Toms refiere sobre el concepto de relacin secundum dici que
corresponde a aquellas cosas a las que se sigue cierta disposicin
(habitudo). O tambin, como sostiene Pealver Simo, en referencia a la
analoga entre la esencia-actus essendi con la potencia-acto:
La relacin trascendental es un esse ad que es real. Es un ser que tiene
el esse prestado por otro ser. Por ello tal esse, al ser radicalmente
dependiente del otro, es todo l un esse ad. As, la potencia no es esse
sino posse (poder) y si es algo y no nada qu otra cosa puede ser sino
pura dependencia de su acto, pura relacin al acto, relacin real y no de
sola razn? De idntica manera, el ente finito tiene un ser
categorialmente autnomo, pero en su razn de esse es tambin un ser
relativo al ser-acto puro.1163
430
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1165 Essentia proprie est id quod significatur per definitionem. Definitio autem
complectitur principia speciei, non autem principia individualia. Unde in rebus
compositis ex materia et forma, essentia significat non solum formam, nec solum
materiam, sed compositum ex materia et forma communi, prout sunt principia speciei.
Sed compositum ex hac materia et ex hac forma, habet rationem hypostasis et
personae, anima enim et caro et os sunt de ratione hominis, sed haec anima et haec
caro et hoc os sunt de ratione huius hominis. Et ideo hypostasis et persona addunt
supra rationem essentiae principia individualia; neque sunt idem cum essentia in
compositis ex materia et forma (STh I, 29, 2, ad 3).
1166 DP 2,1.
431
RICARDO P. PALACIO
1167 Forma ergo in istis inferioribus, quia per se non subsistit, oportet quod in eo cui
communicatur, sit aliquid aliud per quod forma vel natura subsistentiam recipiat: et
haec est materia, quae subsistit formis materialibus et naturis. Quia vero natura
materialis vel forma, non est suum esse, recipit esse per hoc quod in alio suscipitur;
unde secundum quod in diversis est, de necessitate habet diversum esse: unde
humanitas non est una in Socrate et Platone secundum esse, quamvis sit una
secundum propriam rationem (Ibid.).
1168 In communicatione vero qua divina natura communicatur, quia ipsa est per se
subsistens, non requiritur aliquid materiale per quod subsistentiam recipiat; unde non
recipitur in aliquo quasi in materia, ut sic genitus, ex materia et forma inveniatur
compositus. Et quia iterum ipsa essentia est suum esse, non accipit esse per supposita
in quibus est: unde per unum et idem esse est in communicante et in eo qui
communicatur; et sic manet eadem secundum numerum in utroque (Ibid.).
432
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1169Non omne acceptum est receptum in aliquo suiecto; alioquin non posset dici quod
tota substantia rei creatae sit acepta a Deo, cum totius substantiae non sit aliquod
subiectum receptivum. Sic igitur id quod est genitum in divinis, accipit esse a
generante, non tanquam illud esse sit receptum in aliqua materia vel subiecto (quod
repugnat subsistentiae divini esse); sed secundum hoc dicitur esse acceptum,
inquantum procedens ab alio habet esse divinum, non quasi aliud ab esse divino
existens. In ipsa enim perfectione divini esse continetur et verbum inteligibiliter
procedens, et principium verbi; sicut et quaecumque ad eius perfectionem pertinent, ut
supra dictum est (q.4 a.2) (STh I, 27, 2, ad 3).
433
RICARDO P. PALACIO
434
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
negacin de la persona: The way of thinking about man underlying both systems may
be defined as impersonalistic or antipersonalistic, inasmuch as the distinctive trait of
the personalistic approach is the conviction that the ability of participation is
appropriate to the person (Ibid., 332). Tambin haba sealado a dichas ideologas
como negadoras del ser de la persona uno de los primeros expositores del personalismo,
cf. E. Mounier, Manifiesto al servicio del personalismo, en Id.,: El personalismo.
Antologa esencial, Salamanca 2002, 373-405.
435
RICARDO P. PALACIO
436
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1171 Deum nominare non possumus nisi ex creaturis, (cf. q.13,1). Et quia in creaturis
communicatio naturae non est nisi per generationem, processio in divinis non habet
proprium vel speciale nomen nisi generationis. Unde processio quae non est generatio,
remansit sine speciali nomine. Sed potest nominari spiratio, quia est processio spiritus
(STh I, 27, 4, ad 3).
1172 Santo Toms siempre tiene presente el ordo divinae naturae trinitario a la hora de
437
RICARDO P. PALACIO
438
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
439
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 8
EL PECADO ORIGINAL
1173 quod ratio subdebatur Deo, rationi vero inferiores vires, et animae corpus (STh
I, 95, 1).
440
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
441
RICARDO P. PALACIO
1175 Le cuadran, pues, a la muerte con todo rigor los apelativos de privacin, defecto,
mal (cf. STh III, 50, 6; I, 48, 2, ad 1; SCG II, 25). En cuanto tal, la muerte no otorga al
ser que muere ninguna perfeccin; es ella misma su corrupcin. El ser no se realiza en
la muerte, sino que naufraga. Utilizando el rigor tcnico, es necesario decir que,
precisamente porque es mal, la muerte es non ens, y, por tanto, no posee ni causa
formal, ni causa final, ni causa eficiente, sino meramente deficiente, es decir,
inquantum agens est deficientis virtutis (SCG III, 10). La muerte ha de entenderse
como pasin en el ms estricto sentido. Por ella el alma humana es privada de algo que
le compete esencialmente: animar (L. Mateo Seco, Muerte y pecado original en la
doctrina de Santo Toms de Aquino, en: J. J. Rodrguez Rosado; P. Rodrguez Garca
(eds.), Veritas et sapientia, VII centenario de Santo Toms de Aquino, Pamplona 1975,
280.
1176 Nuestro cometido no se ubica desde el punto de vista de la teologa moral sino
dogmtica. Este planteamiento nos lleva a la raz del pecado y las consecuencias
antropolgicas experimentadas por el hombre. De esta manera nuestra metodologa
recorta, de alguna manera, al pecado original de su consideracin ms amplia que lo
ubica en el contexto del pecado en general. Lafont estudia al pecado original siguiendo
el esquema de la Summa y por ello se remite a su encuadre moral. Es interesante la
comparacin que efecta del tema del pecado comparando distintas obras del Aquinate.
Con respecto al De malo dice que: el problema suscitado es el del mal en general y,
en consecuencia, del pecado, sobre el cual el Anglico realiza una elaboracin
escolstica completa; despus de la cuestin acerca del mal en general, viene un
estudio tambin general del pecado: naturaleza, elementos, grados, efectos y, como
prolongacin, elabora detalladamente las causas del pecado: Dios, el diablo, la malicia
misma del hombre? A estos datos, que pueden ser considerados como genricos, sigue
la consideracin de las especies principales del pecado: el pecado original, el pecado
venial y el pecado mortal, al cual se pueden unir las explicaciones que siguen sobre los
pecados capitales. Todo procede como si, libre de tener que encuadrar en un ms
amplio conjunto este problema del pecado, el Doctor Anglico se esforzara por
presentarle conforme a cuadros lgicos consistentes en s mismos (G. Lafont,
Estructuras y mtodo en la Suma Teolgica de Santo Toms de Aquino, Madrid 1964,
239).
442
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1177 Otra importante serie de cuestiones, De malo, parecen haber sido disputadas en
Roma durante el ao acadmico 1266-67 o en Pars, en el ao acadmico 1269-70 ().
Los partidarios de cada una de estas opiniones argumentan su punto de vista en
relacin a la Summa Theologiae. Mandonnet mantena que el De malo fue disputado en
Italia entre 1263-1268 y terminado en gran parte antes de la primera parte de la
Summa (1267-1268), y finalmente completado antes que la segunda parte (1269-1270).
Odn Lottin argumenta enrgicamente que el De malo fue escrito despus de la primera
parte y antes de la segunda de la Summa. El problema en admitir esto es que la
mayora de los autores sostienen que la prima secundae fue comenzada en Viterbo
inmediatamente despus de concluir la primera parte de la Summa (J. Weisheipl,
Toms de Aquino. Vida, obras y doctrina, Pamplona 1994, 250). Por otra parte J-P.
Torrell afirma que podemos pensar con razn que la pertenencia de las cuestiones
De potentia, De anima, De spiritualibus creaturis al perodo de Roma, constituye un
indicio suplementario que se aade a los ya numerosos que nos orientan, para las
cuestiones De malo, hacia el perodo de la segunda enseanza parisina (). La cuestin
ahora es saber si se trata ms bien de principios o de finales de ste perodo. Glorieux,
que crea que deba situar en Pars la disputa De anima, la fechaba entre enero y junio
de 1269, y el De virtutibus con sus 36 artculos al principio del curso escolar 1269-70.
De este modo, se obligaba a situar las cuestiones 1-5 De malo en la primavera de 1270
hasta la Pascua de 1272. No queda ms que la De unione Verbi Incarnati, que se sita
en mayo de 1272, antes de su regreso a Italia. Dado que ahora conocemos la difusin
manuscrita del De malo (alrededor de 1270), parece ms indicado situar las disputas,
que preceden a la redaccin y publicacin, al principio de este segundo perodo
parisino (J. P. Torrell, Iniciacin a Toms de Aquino: su persona y su obra, Pamplona
2002, 222-223). De cualquier manera, Torrell destaca que como resultado de la
investigacin cronolgica es necesario comprender en paralelo a la Summa con distintas
cuestiones y comentarios a Aristteles: La cronologa aqu propuesta presenta, entre
otras, la ventaja, hace tiempo constatada por Glorieux (y ms recientemente por
Gauthier bajo otra forma), de hacer caminar al unsono distintas disputas y
comentarios aristotlicos con la redaccin de la Summa Theologiae (Ibid., 223).
1178 Las Quaestiones Disputatae De malo estn compuestas por 16 cuestiones
diferenciadas, en primer lugar, por la consideracin del mal en general (q.1), y las 15
cuestiones siguientes en donde Toms estudia el mal en particular. All estudia al
pecado en s mismo (q.2), en cuanto a sus causas (q.3, aa 1-15; y q.4, aa. 1,6,7 y 8); en
cuanto a su especie (pecado original q.4, 2, 3-5; pecado venial y mortal qq.5-15), y por
ltimo, al demonio (q.16). C. Carmona, en su estudio introductorio sobre De malo,
considera que la metodologa apropiada para el conocimiento sobre el mal es la
ubicacin del tema en forma posterior al conocimiento de Dios en cuanto sumo bien y
causa de todas las cosas. Esto, tal como lo efecta Toms, posibilita una adecuada
comprensin sobre el mal desde el marco y trasfondo que es el ser sobre el cual opera
de manera privativa: Por eso, para reconocer el mal moral -y para discernir as entre el
bien y el verdadero mal- es necesario haber llegado antes a algn conocimiento de Dios,
infinita y absolutamente bueno, de donde se toma la medida o proporcin que hace
bueno un acto humano o la desproporcin que lo hace malo. Y esto ya en el comienzo
de la vida moral, cuando el nio despierta a la responsabilidad. Paralelamente, el
estudio metafsico del mal (que apenas tiene algo que ver con el equvoco problema del
mal metafsico) es posterior al estudio del conocimiento de Dios; y su tratamiento
teolgico es posterior al tratado De Deo. De ah que la Quaestiones disputatae De malo
sea una de las obras ms tardas -y ms profundas- de la actividad especulativa de
santo Toms (C. Cardona, Introduccin a la Quaestio disputata De malo, Scripta
443
RICARDO P. PALACIO
est quaedam persona singularis, alio modo secundum quod est pars alicuius collegii, et
utroque modo ad eum potest aliquis actus pertinere (DM 4, 1).
444
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1182 ...peccatum originale in isto homine vel in illo nihil est aliud quam id quod ad
ipsum pervenit per originem ex peccato primi parentis (DM 4, 2).
1183 Sicut peccatum in manu aut in oculo nihil aliud est quam id quod pervenit ad
manum vel ad oculum ex motione primi principii peccantis, quod est voluntas; licet ex
una parte fiat motio per naturalem originem, ex alia vero parte per imperium voluntatis.
Id vero quod pervenit ad manum de peccato unius hominis singularis, est quidam
effectus et impressio motus primi inordinati, qui erat in voluntate: unde oportet quod
eius similitudinem gerat (Ibid.).
1184 Motus autem voluntatis inordinatus est conversio ad bonum aliquod temporale
absque ordine convenienti ad debitum finem. Quae quidem inordinatio est aversio ab
incommutabili bono; et hoc est quasi formale, illud autem quasi materiale, nam
formalis ratio moralis actus accipitur per comparationem ad finem. Unde et id quod ad
manum pertinet de peccato unius hominis, nihil aliud est quam applicatio eius ad
aliquem effectum sine aliquo ordine iustitiae (Ibid.).
445
RICARDO P. PALACIO
1185 Sic ergo in peccato primi parentis fuit aliquid formale, scilicet aversio ab
incommutabili bono, et aliquid materiale, scilicet conversio ad bonum commutabile. Ex
hoc autem quod aversus fuit ab incommutabili bono, donum originalis iustitiae amisit;
ex hoc vero quod conversus est inordinate ad commutabile bonum, inferiores vires quae
erigi debebant ad rationem, depressae sunt ad inferiora (Ibid.). La definicin del pecado
a travs de los dos movimientos, aversin al bien inconmutable y conversin al bien
conmutable, tiene como antecedente a san Agustn: Voluntas autem aversa ab
incommutabili et communi bono, et conversa ad proprium bonum, aut ad exterius, aut
ad inferius, peccat (San Agustn, De libero arbitrio, II, 19, 53). Cf. D. Basso, O.P.,
Trgica rebelda humana e inefable clemencia divina, Buenos Aires 2009, 21-41.
1186 originalis iustitia includit gratiam gratum facientem (DM 4, 2, ad 1 n.22).
446
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1187 La aversin de Dios se realiza por motivos metafsicos y nunca como pura
negacin, ya que como tal aversin solo puede realizarse mediante un acto positivo, que
apunta a algo determinado. Aquello de que todo mal no es ms que una ausencia de
bien se aplica tambin aqu. En el caso del pecado eso significa que la aversin de Dios
como fin ltimo se realiza siempre en forma de una vuelta y desviacin a un fin ltimo
sustitutivo. En el lenguaje de Toms la aversio a Deo se cumple siempre en una
conversio ad bonum commutabile, en la vuelta a un bien inconsistente (literalmente:
mudable). En ese sentido puede decir Toms que la aversin es una consecuencia de
la conversin (cf. STh I-II, 73, 3, ad 2). Sin embargo, la esencia del pecado, su
pecaminosidad como tal, se cumple, surge, empieza y hay que enjuiciarla en su
gravedad desde la aversin de Dios. Es esa aversin de Dios lo comn a todos los
pecados, por diferentes que stos puedan ser (O. Pesh, Toms de Aquino. Lmite y
grandeza de una teologa medieval, Barcelona 1992, 307).
1188 corpus in corruptionem tendit secundum inclinationem contrariorum ex quipus
447
RICARDO P. PALACIO
1189 Alio modo dicitur habitus dispositio alicuius naturae ex multis compositae,
secundum quam bene se habet vel male ad aliquid, et praecipue cum talis dispositio
versa fuerit quasi in naturam, ut patet de aegritudine et sanitate. Et hoc modo
peccatum originale est habitus. Est enim quaedam inordinata dispositio proveniens ex
dissolutione illius harmoniae in qua consistebat ratio originalis iustitiae, sicut etiam
aegritudo corporalis est quaedam inordinata dispositio corporis, secundum quam
solvitur aequalitas in qua consistit ratio sanitatis. Unde peccatum originale languor
naturae dicitur (STh I-II, 82,1).
1190 Observa Lafont que la concepcin del pecado original como un habitus, tal como
448
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
(). Desde luego, solo se puede tratar aqu de un hbito en sentido analgico, como
quiera que la realidad del pecado original es absolutamente sui generis; por eso, al
reducirle santo Toms a esta categora es significativo del contenido inmanente que le
reconoce (Lafont, G. Estructuras y Mtodo, 245). Adems, Lafont reconoce que la
calificacin del concepto de habitus aplicado al pecado original es un hallazgo propio de
D. Lottin.
1191 peccatum originale habet privationem originalis iustitiae, et cum hoc
inordinatam dispositionem partium animae (STh I-II, 82, 1, ad 1).
1192 ex substractione eius quod impediebat (DM 4, 2, ad 4).
1193 Alio modo potest intelligi habitualis concupiscentia ipsa pronitas vel habilitas ad
concupiscendum, quae est ex hoc quod vis concupiscibilis non perfecte subditur
rationi, sublato freno originalis iustitiae; et hoc modo peccatum originale materialiter
loquendo est habitualis concupiscentia (Ibid.).
449
RICARDO P. PALACIO
1194 Cf. In II Sent d.30, q.1, a.3 expos. text.; d.31, q.2, a.1 ad 3; d.32, q.1, a.1, ad 1.3.6;
De malo q.3, a.7; q.4, a.2. De acuerdo al objetivo del trabajo no nos ocuparemos de los
artculos 2 y 4, cuyos temas son utrum in uno homine sint multa originalia peccata
(a.2), y utrum peccatum originale sit aequaliter in omnibus (a.4).
1195 Est igitur attendenda causa originalis peccati ex causa originali iustitiae, quae ei
450
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1198 Una concepcin del pecado original en trminos relacionales se puede ver en el
siguiente texto del entonces cardenal J. Ratzinger: As pues, qu es pecado original
interpretndolo de una manera correcta? (...). El hombre es relacin y tiene su vida, a s
mismo, solo como relacin. Yo solo no soy nada, solo en el T y para el T soy yo
mismo. Verdadero hombre significa: estar en la relacin del amor, del por y del para. Y
pecado significa estorbar la relacin o destruirla. El pecado es la negacin de la relacin
porque quiere convertir a los hombres en Dios. El pecado es prdida de la relacin,
interrupcin de la relacin, y por eso sta no se encuentra nicamente encerrada en el
Yo particular. Cuando interrumpo la relacin, entonces este fenmeno, el pecado, afecta
tambin a los dems, a todo. Por eso, el pecado es siempre una ofensa que afecta
tambin al otro, que transforma el mundo y lo perturba. De ah que, como la estructura
de la relacin humana ha sido perturbada desde el comienzo, cada hombre entra, en lo
sucesivo, en un mundo marcado por esta perturbacin de la relacin (). Solo podemos
estar salvados, es decir llegar a ser nosotros mismos, siempre que recibamos y
aceptemos las relaciones correctas. Y nuestras relaciones interhumanas dependen de
que la medida de la Creacin est en equilibrio por todas partes y es ah precisamente
donde se produce la perturbacin, porque la relacin de la Creacin ha sido alterada;
por eso solo el Creador mismo puede ser nuestro Salvador (J. Ratzinger, Creacin y
Pecado, Pamplona 1992, 99-100).
1199 aliquid dupliciter dicitur esse in aliquo: uno modo sicut in proprio subiecto, alio
451
RICARDO P. PALACIO
1200 aliquid secundum similitudinem formae, vel eiusdem speciei () cum homo
generat homo () vel secundum aliquam excellentiorem formam () sicut sol generat
hominem (Ibid.).
1201 aliquis effectus secundum virtutem quam recipit instrumentum a causa
naturae in prolem, ita est instrumentalis causa traductionis peccati originalis (Ibid.).
1203 Sic ergo in ordine naturae per prius est peccatum originale in anima, in qua est
sicut in proprio subiecto, quam in carne, in qua est sicut in causa instrumentali; sed in
carne est per prius ordine generationis et temporis (Ibid.).
452
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1204 anima rationalis non habet immunditiam peccati originalis, nec a se, nec a Deo,
sed ex unione ad carnem, sic enim fit pars humanae naturae derivatae ab Adam (DM
4, 3, ad 1).
1205 A. Ganoczy observa, con respecto a Rm 5,12 conforme a la traduccin de la
Vulgata, que difiere del texto griego que dice: que equivale a
porque todos pecaron. De cualquier manera, el concepto de fondo que parte de la
participacin en el pecado de los primeros padres, no se modifica sustancialmente con
el texto griego. Cf. A. Ganoczy, Pecado hereditario, en: W. Beinert (ed.), Diccionario de
teologa dogmtica, Barcelona 1990, 521-524.
1206 secundum carnem, et secundum dispositionem ad animam; et secundum hoc
pertinet ad animam nisi in quantum est pars humanae naturae, humana autem natura
fuit originaliter in Adam secundum aliquam partem sui, scilicet secundum carnem, et
453
RICARDO P. PALACIO
La infeccin del pecado original de ningn modo fue causada por Dios,
sino solo a causa del pecado de los primeros padres por la generacin
non est solius animae, sed coniuncti. Ergo peccatum originale non est in anima, sed in
coniuncto (DM 4, 3, ag.4).
1209 Mors, in quantum est poena originalis peccati, causatur ex hoc quod anima amisit
virtutem qua posset suum corpus continere immune a corruptione: et sic etiam ista
poena principaliter pertinet ad animam (DM 4, 3, ad 4).
1210 STh I-II, 83 se denomina en las ediciones De subiecto originalis peccati y se
estructura en cuatro artculos: Utrum originale peccatum sit magis in carne quam in
anima (a.1); Utrum peccatum originale sit per prius in essentia animae quam in
potentiis (a.2); Utrum peccatum originale per prius inficiat voluntatem quam alias
potentias (a.3) y Utrum praefatae potentiae sint magis infectae quam aliae (a.4).
454
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
corporal. Y as, como la creacin importa respecto del alma a solo Dios,
no puede decirse que el alma desde su creacin fuere corrompida. Pero la
infusin importa un respecto no solo a Dios en cuanto infundante, sino
tambin a la carne en la cual es infundida el alma. Y as, por
consiguiente respecto a Dios infundante, no puede decirse que el alma
por la infusin se mancille, sino solo respecto al cuerpo al que es
infundida.1211
1211 Infectio originalis peccati nullo modo causatur a Deo, sed ex solo peccato primi
parentis per carnalem generationem. Et ideo, cum creatio importet respectum animae
ad solum Deum, non potest dici quod anima ex sua creatione inquinetur. Sed infusio
importat respectum et ad Deum infundentem, et ad carnem cui infunditur anima. Et
ideo, habito respectu ad Deum infundentem, non potest dici quod anima per
infusionem maculetur; sed solum habito respectu ad corpus cui infunditur (STh I-II,
83, 1, ad 4).
1212 Sic igitur, cum anima possit esse subiectum culpae, caro autem de se non habeat
quod sit subiectum culpae; quidquid provenit de corruptione primi peccati ad animam,
habet rationem culpae; quod autem provenit ad carnem, non habet rationem culpae,
sed poenae. Sic igitur anima est subiectum peccati originalis, non autem caro (STh I-II,
83, 1).
1213 Cf. In II Sent d.31, q.2, a.1; DVe q.25, a.6.
455
RICARDO P. PALACIO
1214 Unde omnibus modis peccatum originale per prius est in essentia animae quam in
potentiis, et ab essentia animae derivatur ad potentias; sicut et naturae processus est
ab essentia animae ad potentias. Peccatum autem originale respicit naturam, ut dictum
est (DM 4, 4).
1215 Non enim eodem modo comparatur essentia animae ad potentias sicut comparatur
per prius corrumpit potentias animae quam essentiam. Sed effectus similatur causae.
Ergo et peccatum originale per prius inficit potentias animae quam essentiam (DM 4,
4, ag.5).
456
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1217 In Adam persona corrupit naturam; et ideo in eo primo fuit corruptio in potentiis
animae quam in essentia; sed si in homine qui nascitur ex Adam, natura corrumpit
personam; et ideo in isto per prius corruptio pertinet ad essentiam quam ad potentias
(DM 4, 4, ad 5).
1218 Utrum peccatum originale sit per prius in essentia animae quam in potentiis (STh
animae quod primo attingitur ab origine hominis, est primum subiectum originalis
peccati. Attingit autem origo animam ut terminum generationis, secundum quod est
forma corporis (...). Unde anima secundum essentiam est primum subiectum originalis
peccati (Ibid.).
457
RICARDO P. PALACIO
Se debe decir que, sin lugar a duda (absque omni dubio) segn la fe
catlica se debe mantener que la muerte y todos los otros defectos de la
presente vida, son por la pena del pecado original. 1223
quod mors et omnes huiusmodi defectus praesentis vitae, sunt poena peccati originalis
(DM 5, 4). Con respecto a la expresin absque omni dubio, Toms la utiliza, en todas
sus obras, solamente 14 veces. Puede dar una idea de la connotacin que implica el
hecho de que la emplee para afirmar la divinidad del Verbo (cf. In I Sent, d. 27, q.2, a.1),
la veracidad de la Eucarista (In IV Sent d.10, q.1, a.4 qc.2 co.), la autenticidad de la
muerte de Cristo en la cruz (cf. Quodlibet I, q.2, a.2 ), que los ngeles pecaron al querer
ser como Dios (cf. STh III, 63, 3), la virginidad de Mara in partum (cf. STh III, 28, 2), y
post partum (cf. STh III, 28, 3).
1224 Cf. In II Sent d.30, q.1, a.1; In III Sent d. 16, q.1, a.1; SCG IV, cap. 52; In Rom cap.
458
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
mortis, quod est animam a corpore separari, sed quantum ad aliquid mors Christi a
nostra morte differens fuit (CTh I, 230).
1227 Nos enim morimur quasi morti subiecti ex necessitate vel naturae, vel alicuius
violentiae nobis illatae; Christus autem mortuus est non necessitate, sed potestate, et
propria voluntate. Unde ipse dicebat, Io 10, 18: potestatem habeo ponendi animam
meam et iterum sumendi eam (Ibid.).
1228 Utrum mors et huiusmodi defectus sint homini naturales (DM 5, 5).
1229 Ibid.
1230 Ibid.
459
RICARDO P. PALACIO
1231 naturale est igni quod calefaciat, nam actio consequitur formam (Ibid.).
1232 aquae est naturale quod ab igne calefieri possit (Ibid.).
1233 Cumque forma sit magis natura quam materia, naturalius est quod est naturale
460
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1235 Sed id quod consequitur materiam, dupliciter accipi potest: uno modo secundum
quod conguit formae; et hoc est quod agens eligit in materia; alio modo non secundum
quod conguit formae, immo forte repugnat etiam formae et fini, sed est ex necessitate
materiae; et talis conditio non est electa vel intenta ab agente () sed magis ab agente
repudiarentur, si esset possibile (DM 5, 5).
1236 Duplex enim conditio potest attendi in aliqua materia, una scilicet quam agens
eligit; alia quae non est ab agente electa, sed est secundum conditionem naturalem
materiae. Sicut faber ad faciendum cultellum eligit materiam duram et ductilem, quae
subtiliari possit ut sit apta incisioni, et secundum hanc conditionem ferrum est materia
proportionata cultello, sed hoc quod ferrum sit frangibile et rubiginem contrahens,
consequitur ex naturali dispositione ferri, nec hoc eligit artifex in ferro, sed magis
repudiaret si posset. Unde haec dispositio materiae non est proportionata intentioni
artificis, nec intentioni artis (STh I-II, 85, 6). El hierro, de suyo, es una materia muy
buena para la construccin de un cuchillo puesto que reune las condiciones acordes a
su fin, como ser, dureza a la vez que flexibilidad, capacidad para ser afilado, posibilidad
de cambiar de forma exterior, etc. Sin embargo presenta un serio inconveniente. Se
afecta por la humedad con lo cual se oxida y posteriormente se corrompe. El herrero, si
pudiera, cambiara las condiciones que favorecen su corrupcin sin menoscabar los
aspectos positivos de la materia descriptos. Santo Toms utiliza el ejemplo para explicar
cmo el don de la justicia original subsan la corrupcin corprea. Sin embargo no
haramos justicia al pensamiento del Anglico si concibiramos el mencionado don
como una especie de subterfugio para explicar la paradoja humana. Su doctrina acerca
de que el alma humana es incorruptible y se encuentra esencialmente ordenada a
informar y actualizar el cuerpo es el punto desde el cual se debe interpretar la
conformidad y adecuacin de la justicia original con la naturaleza humana. El don
gratuito no fue algo advenedizo y extrnseco sino en perfecta congruencia obediencial
con la realidad humana.
461
RICARDO P. PALACIO
1237 Non enim unio animae ad corpus est propter corpus, sed propter animam; non
enim forma est propter materiam, sed materiam propter formam (DM 5, 5).
1238 necessarium est corpus humanum esse ex elementis compositum, et medie
complexionatum. Cum enim anima humana sit intellectiva in potentia, unitur corpori
ut per sensus accipiat species intelligibiles, quibus fit intelligens actu (Ibid.).
1239 En la STh I, 75, 4 al estudiar utrum anima sit homo, rechaz tal concepcin
utilitarista del cuerpo. Tambin afirma: ...non qualibet substantia particularis est
hypostasis vel persona: sed quae habet completam naturam speciei. Unde manus vel
pes non potest dici hypostasis vel persona. Et similiter nec anima, cum sit pars speciei
humanae (STh I, 75, 4, ad 2).
1240 In homine quodammodo sunt omnia (STh I, 96, 2). Toms se pregunta, en ese
artculo, sobre el dominio del hombre sobre todas las criaturas. En conformidad con el
texto de Gn 1,26: Praesit univarsae creaturae (STh I, 96, sc.) Toms contesta
afirmativamente respecto a dicha autoridad.
1241 ...et ideo secundum modum quo dominatur his quae in seipso sunt, secundum
462
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1243 ...secundum hanc conditionem non habet aptitudinem ad formam, sed magis
repugnantiam ad formam (DM 5, 5).
1244 ...Deus, qui est hominis institutor, hanc necessitatem materiae sua omnipotentia
potuit prohibere ne in actum prodiret, eius virtute collatum est homini ante peccatum
ut a morte praeservaretur, quousque tali beneficio se reddidit peccando indignum
(Ibid.).
1245 Et in quantum inmortalitas est nobis naturalis, mors et corruptio est nobis contra
naturam (Ibid.).
463
RICARDO P. PALACIO
1246 Utrum mors et alii defectus sint naturales homini (STh I-II, 85, 6).
464
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1247 Et secundum hoc, corruptiones et defectus rerum sunt naturales, non quidem
secundum inclinationem formae, quae est principium essendi et perfectionis; sed
secundum inclinationem materiae, quae proportionaliter attribuitur tali formae
secundum distributionem universalis agentis (Ibid.).
1248 Unde ex parte suae formae, naturalior est homini incorruptio quam aliis rebus
465
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 9
HOMBRE
1250 GS 22. Cf. C. Izquierdo, Cristo manifiesta el hombre al hombre mismo (Gaudium et
spes 22 en Juan Pablo II), en: A. Aranda et alii (dir.), Dios y el hombre: VI Simposio
Internacional de Teologa de la Universidad de Navarra, , Pamplona 1985, 659-674; J-M,
Yanguas, Notas sobre la antropologa de Gaudium et spes, Ibid., 253-261.
1251 Lantropologia tomistica trova il suo culmine e la sua ispirazione teologica di fondo
466
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1252 El Concilio tambin sostiene, hablando sobre la especial condicin humana, que el
Seor, cuando ruega al Padre que todos sean uno, como nosotros somos uno (Jn
17,21-22), abriendo perspectivas cerradas a la razn humana, sugiere una cierta
semejanza entre la unin de las personas divinas y la unin de los hijos de Dios en la
verdad y en la caridad. Esta semejanza demuestra que el hombre, nica criatura
terrestre a la que Dios ha amado por s misma, no puede encontrar su propia plenitud
si no es en la entrega sincera de s mismo a los dems (cf. Lc 17,33) (GS 24). El texto
acenta el aspecto de la gratuidad de la creacin y amor de Dios por el hombre. El
fundamento de tal condicin creada podemos encontrarla en lo afirmado por Toms,
con lo cual se ve la semejanza de la gratuidad de dicho amor en tanto que el hombre es
creado conforme a su Creador: agere propter indigentiam non est nisi agentis
imperfecti, quod natum est agere et pati. Sed hoc Deo non competit. Et ideo ipse solus
est maxime liberalis: quia non agit propter suam utilitatem, sed solum propter suam
bonitatem (STh I, 44, 4, ad 1). Podramos decir que la dignidad del hombre se
evidencia en tanto es creado librrimamente por Dios como es gratuito el amor de Dios
que se manifiesta en la criatura humana que por esto es portadora de su imagen y
semejanza como ninguna otra criatura terrena. Cf. J. Di Noia, O.P., Imago Dei - Imago
Christi: The theological foundations of christian humanism, Doctor Communis (2004)
41-52; J. Ratzinger, The Dignity of the Human Person, en: H. Vorgrimler et alii (eds.),
Commentary on the Documents of Vatican II, Vol. V, New York 1969, 115-163 (citado por
Di Noia).
1253 No es nuestra intencin efectuar un anlisis sobre si la cristologa de Toms es
467
RICARDO P. PALACIO
1254 ...incarnato uno de Santa Trinitate, Deo Verbo (STh III, 2, 3). Cf. DH 426, Concilio
de Constantinopla (553).
1255 Por ser el ipsum esse per se subsistens tiene una comunicacin perfecta en donde
468
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1256 prima est de ipso incarnationis mysterio, secundum quod Deus pro nostra
salute factus est homo STh III, prol.
1257 Ibid.
1258 G. Lafont distingue tres partes en la STh III, 2: La primera seccin estudia lo que
469
RICARDO P. PALACIO
discusiones y en los anlisis escolsticos. Creemos por nuestra parte que el contar con
esta documentacin excepcional constituye el primer elemento para explicar el lugar de
privilegio que concede a la unin hiposttica en la sntesis de la III Pars: Santo Toms,
al leer los concilios, no ha tenido dificultad en darse cuenta de que los debates
conciliares estuvieron centrados precisamente en torno a este problema de la unin del
Verbo Encarnado; y ha podido ver tambin que es en esta cuestin de la unin en la
que han errado los herejes (Lafont, G., Estructura y Mtodo, 345-347).
1260 Boecio, Liber de persona et duabus naturis contra Eutychen et Nestorium, PL 64,
1342B.
470
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
471
RICARDO P. PALACIO
1261 Natura enim significat essentiam speciei, quam significat definitio. Et si quidem his
quae ad rationem speciei pertinent nihil aliud adiunctum inveniri posset, nulla
necessitas esset distinguendi naturam a supposito naturae, quod est individuum
subsistens in natura illa, quia unumquodque individuum subsistens in natura aliqua
esset omnino idem cum sua natura. Contingit autem in quibusdam rebus
subsistentibus inveniri aliquid quod non pertinet ad rationem speciei, scilicet
accidentia et principia individuantia, sicut maxime apparet in his quae sunt ex materia
et forma composita (STh III, 2, 2).
1262 Santo Toms estudia en el a.3 si la unin de la encarnacin fue realizada in
supposito, sive in hypostasi. Debido a que dicho tema es slo una explicitacin referida
a quienes negaban la identificacin en Cristo de la hipstasis con la persona, no vamos
a analizar dicho artculo.
1263 Et ideo in talibus etiam secundum rem differt natura et suppositum, non quasi
omnino aliqua separata, sed quia in supposito includitur ipsa natura speciei, et
superadduntur quaedam alia quae sunt praeter rationem speciei. Unde suppositum
significatur ut totum, habens naturam sicut partem formalem et perfectivam sui
(Ibid.).
472
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1264 Et sic dicitur persona composita, inquantumm unum duobus subsistit (STh III, 2,
4).
473
RICARDO P. PALACIO
1265 La nueva creacin del hombre en Cristo es concebida por santo Toms a partir de
la gracia. En el comentario a la primera cita, efecta una comparacin entre la creacin
ex nihilo y la redencin, tambin de alguna manera, ex nihilo ya que fue realizada desde
la nada del pecado en la que el hombre se encontraba: Ubi notandum quod innovatio
per gratiam dicitur creatura. Creatio enim est motus ex nihilo ad esse. Est autem
duplex esse, scilicet esse naturae et esse gratiae. Prima creatio facta fuit quando
creaturae ex nihilo productae sunt a Deo in esse naturae, et tunc creatura erat nova,
sed tamen per peccatum inveterata est. Vetustam fecit pellem meam (Lam 3,14).
Oportuit ergo esse novam creationem, per quam producerentur in esse gratiae, quae
quidem creatio est ex nihilo, quia qui gratia carent, nihil sunt () Agustinus dicit:
Peccatum enim nihil est, et nihil fiunt homines cum peccant. Et sic patet, quod infusio
gratiae est quaedam creatio (In II Ep ad Cor, cap. V, lect. 4, n.192).
1266 Homo autem purus satisfacere non poterat pro toto humano genere; Deus autem
satisfacere non debebat; unde oportebat Deum et hominem esse Iesum Christum (STh
III, 1, 2).
1267 Relatio quaedam quae consideratur inter divinam naturam et humanm, secundum
474
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
475
RICARDO P. PALACIO
1269 Christus dicitur homo univoce cum hominibus aliis, utpote eiusdem speciei
existens, secundum illud apostoli, Philipp 2, 7 in similitudinem hominum factus. Pertinet
autem ad rationem speciei humanae quod anima corpori uniatur, non enim forma
constituit speciem nisi per hoc quod sit actus materiae; et hoc est ad quod generatio
terminatur, per quam natura speciem intendit. Unde necesse est dicere quod in Christo
fuerit anima unita corpori, et contrarium est haereticum, utpote derogans veritati
humanitatis Christi (STh III, 2, 5).
1270 Ibid.
476
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1271 ...in puris hominibus ex unione animae ad corpus constituitur persona. Sed hoc
ideo in puris hominibus accidit quia anima et corpus sic in eis coniunguntur ut per se
existant. Sed in Christo uniuntur ad invicem ut adiuncta alteri principaliori quod
subsistit in natura ex eis composita. Et propter hoc ex unione animae et corporis in
Christo non constituitur nova hypostasis seu persona, sed advenit ipsum coniunctum
personae seu hypostasi praeexistenti (STh III, 2, 5, ad 1).
1272 Anima non coniungitur corpori nisi ut vivificet ipsum. Sed corpus Christi poterat
vivificari ab ipso verbo Dei, quod est fons et principium vitae. Ergo in Christo non fuit
unio animae et corporis (STh III, 2, 5, ag.3).
1273 Duplex est principium vitae corporalis. Unum quidem effectivum. Et hoc modo
verbum Dei est principium omnis vitae. Alio modo est aliquid principium vitae
formaliter. Cum enim vivere viventibus sit esse, ut dicit Philosophus, in II De anima;
sicut unumquodque formaliter est per suam formam, ita corpus vivit per animam. Et
hoc modo non potuit corpus vivere per verbum, quod non potest esse corporis forma
(STh III, 2, 5, ad 3).
477
RICARDO P. PALACIO
1274 Utrum humana naturae fuerit unita Verbo Dei accidentaliter (STh III, 2, 6). G.
Lafont concibe este artculo como el nexo que marca la transicin de la primera seccin
a la segunda en la cuestin De unione: descarta que la unin de la naturaleza humana
con el Verbo sea meramente accidental y reafirma por consiguiente la verdad de la
unin en Persona (G. Lafont, Estructura y Mtodo, 341).
1275 ...ex duabus naturis est constituta una natura; ita quod confitentur Christum esse
ex duabus naturis, quasi ante unionem distinctis; non autem in duabus naturis, quasi
post unionem naturarum distinctione cessante (STh III, 2, 6).
1276 Posuerunt enim aliam esse personam Filii Dei, et filii hominis (Ibid.).
1277 inquantum scilicet Verbum Dei habitavit in illo homine sicut in templo (Ibid.).
478
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1278 Fides autem Catholica, medium tenens inter praedictas positiones, neque dicit
esse unionem factam Dei et hominis secundum essentiam vel naturam; neque etiam
secundum accidens; sed medio modo, secundum subsistentiam seu hypostasim (Ibid.).
1279 Cuando Aquino era maestro regente en Roma, puede que tambin disputara la
479
RICARDO P. PALACIO
El alma tiene el esse subsistente, en Aquello que adviene despus del ser
cuanto su esse no depende del completo, le adviene accidentalmente
cuerpo, puesto que est elevado sobre a no ser que se traiga a la comunin
la materia corporal. Es as que a la de aqul ser completo (in communione
comunin de este esse recibe al illius esse completi). Como en la
cuerpo (ad huius esse communionem resurreccin el cuerpo adviene al alma
recipit corpus), para que sea un esse preexistente, no, sin embargo,
del alma y del cuerpo, que es el esse accidentalmente porque es asumido al
del hombre. Pero si se uniese segn mismo ser, ya que el cuerpo tiene el
otro esse al cuerpo, se seguira que la
1280 Quod advenit alicui post esse completum, advenit ei accidentaliter. Sed substantia
spiritualis habet in se esse subsistens. Si igitur adveniat ei corpus, adveniet ei
accidentaliter. Non ergo potest ei uniri ut forma substantialis (DSC 2, a.2, ag.3).
1281 Omne quod advenit alicui post esse completum, advenit ei accidentaliter, hoc enim
dicimus accidens quod potest alicui et adesse et abesse praeter subiecti corruptionem.
Sed natura humana advenit ex tempore Filio Dei habenti esse perfectum ab aeterno.
Ergo advenit ei accidentaliter (STh III, 2, 6, ag.2).
480
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1282 Anima habet esse subsistens, in quantum esse suum non dependet a corpore,
utpote supra materiam corporalem elevatum. Et tamen ad huius esse communionem
recipit corpus, ut sic sit unum esse animae et corporis, quod est esse hominis. Si
autem secundum aliud esse uniretur sibi corpus, sequeretur quod esset unio
accidentalis (DSC a.2, ad 3).
1283 Illud quod advenit post esse completum, accidentaliter advenit, nisi trahatur in
humanae naturae, non habet perfectionem suae naturae nisi in unione ad corpus
(DSC 2, 5).
481
RICARDO P. PALACIO
482
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1287 Verbum autem Dei ab aeterno esse completum habuit secundum hypostasim sive
personam, ex tempore autem advenit ei natura humana, non quasi assumpta ad unum
esse prout est naturae, sicut corpus assumitur ad esse animae; sed ad unum esse
prout est hypostasis vel personae. Et ideo humana natura non unitur accidentaliter
Filio Dei (Ibid.).
1288 En efecto, por una parte la divinidad hace partcipe al cuerpo del propio ornato.
Por otra, la divinidad permanece libre de los padecimientos de la carne. Sin duda, su
carne no padeci a travs de la divinidad del mismo modo como la divinidad del Verbo
actu a travs de la carne, porque la carne es un instrumento de la divinidad (san J.
Damasceno, De fide orthodoxa, cap. 15 MG 94,1060), el texto traducido pertenece a la
edicin de J. P. Torrebiarte Aguilar, Madrid 2003, III, 15, 206). Con respecto a la
influencia de la teologa del Damasceno en la STh III pars Lafont sostiene que: Pero
para el Anglico la teologa nunca se reduce a la historia de las doctrinas. No pretende
l dar un compendio, algo as como haba hecho san Juan Damasceno en el libro III del
De Fide Orthodoxa; el doctor sirio tena ciertamente un conocimiento de las fuentes
igual al de santo Toms; sin embargo, el resultado de su elaboracin es muy diferente y
santo Toms apenas se inspira en l: no solamente la construccin de la Summa no es
un reflejo de la del De Fide Orthodoxa, sino que las numerosas citas de este tratado que
se pueden comprobar en las seis primeras cuestiones de la III pars no acusan una
utilizacin sistemtica segn la tcnica habitual escolstica de las autoridades (Lafont,
G., Estructura y Mtodo, 347). Tambin puede verse en el mismo autor un breve
estudio sobre las fuentes del pensamiento de Toms (Ibid., 199-201). Cf. I. Andereggen,
Introduccin a la teologa de Toms de Aquino, Buenos Aires 1992, 85-86.
483
RICARDO P. PALACIO
naturam et humanam, secundum quod conveniunt in una persona Filii Dei (STh III, 2,
7).
484
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1291 La objecin se plantea as: Finis est potissimum in unoquoque. Sed finis unionis
est divina hypostasis sive persona, ad quam terminata est unio. Ergo videtur quod
huiusmodi unio maxime debeat iudicari secundum conditionem divinae hypostasis.
Quae non est aliquid creatum. Ergo nec ipsa unio est aliquid creatum (STh III, 2, 8,
ag.2).
1292 Ratio relationis, sicut et motus, dependet ex fine vel termino: sed esse eius
dependet ex subiecto. Et quia unio talis non habet esse reale nisi in natura creata (...)
consequens est quod habeat esse creatum (STh III, 2, 7, ad 2).
1293 Utrum idem sit unio quod assumptio (STh III, 2, 8).
1294 Unio importat relationem divinae naturae et humanae secundum quod conveniunt
485
RICARDO P. PALACIO
1297 unio importat ipsam relationem: assumptio autem actionem secundum quam
dicitur aliquis assumens, vel passionem secundum quam dicitur aliquid assumptum
(Ibid.).
1298 Nam assumptio dicitur sicut in fieri: unio autem sicut in facto esse (Ibid.).
1299 relatio, praecipue aequiparantiae, non magis se habet ad unum extremum quam
486
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1301 ...nam unitas personae divinae, in qua iniuntur duae naturae, est maxima (Ibid.).
1302 Unitum enim deficit in ratione unitatis ab eo quod est unum, eo quod unitum
dicitur per participationem, unum autem per essentiam (STh III, 2, 9, ag.1).
1303 ...in rebus creatis aliquid dicitur esse simpliciter unum; sicut praecipue patet de
ipsa unitate quae est principium numeri. Ergo huiusmodi unio de qua loquimur, non
importat maximam unitatem (Ibid.).
487
RICARDO P. PALACIO
1304 ...unitas divinae personae est unitas per se subsistens, non recepta in aliquo per
participationem: est etiam in se completa, habens in se quidquid pertinet ad rationem
unitatis (STh III, 2, 9, ad 1).
1305 Per unionem aliquid fit unum. Sed ex unione animae et corporis in nobis fit aliquid
unum in persona et natura, ex unione autem divinae et humanae naturae fit aliquid
unum solum in persona. Ergo maior est unio animae ad corpus quam divinae naturae
ad humanam. Et sic unio de qua loquimur, non importat maximam unitatem (STh III,
2, 9, ad 1, ag.3).
1306 Unitas divinae personae est maior unitas quam unitas et personae et naturae in
nobis. Et ideo unio incarnationis es maior quam unio animae et corporis in nobis (STh
III, 2, 9, ad 3).
488
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
"Gratia dupliciter dicitur: uno modo, ipsa voluntas Dei gratis aliquid dantis; alio
1308
489
RICARDO P. PALACIO
As, pues, se debe decir que, si por la gracia se toma a la misma voluntad
de Dios que hace algo gratis, o que tiene a alguien por grato o aceptable,
la unin de la encarnacin se hizo por la gracia, como tambin la unin
de los santos a Dios es por el conocimiento y el amor. Si, por otra parte,
la gracia se dice el mismo don gratuito de Dios (ipsum gratuitum Dei
donum), as lo mismo que el ser unida la naturaleza humana a la
persona divina, puede decirse que es cierta gracia (quaedam gratia), en
1309 Uno modo, per operationem: qua scilicet sancti cognoscunt et amant Deum. Alio
modo, per esse personale: qui quidem modus est singularis Christo, in quo humana
natura assumpta est ad hoc quod sit personae Filii Dei (Ibid.).
1310 ...ad perfectionem operationis requiritur quod potentia sit perfecta per habitum,
sed quod natura habeat esse in supposito suo, non fit mediante aliquo habitu (Ibid.).
1311 ...non autem ita quod sit aliqua gratia habitualis qua mediante talis unio fiat
(Ibid.).
1312 Sic igitur dicendum est quod, si gratia accipiatur ipsa Dei voluntas gratis aliquid
faciens, vel gratum seu acceptum aliquem habens, unio incarnationis facta est per
gratiam, sicut et unio sanctorum ad Deum per cognitionem et amorem. Si vero gratia
dicatur ipsum gratuitum Dei donum, sic ipsum quod est humanam naturam esse
unitam personae divinae, potest dici quaedam gratia, inquantum nullis praecedentibus
meritis hoc est factum (Ibid.).
490
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1313 Sic igitur dicendum est quod, si gratia accipiatur ipsa Dei voluntas gratis aliquid
faciens, vel gratum seu acceptum aliquem habens, unio incarnationis facta est per
gratiam, sicut et unio sanctorum ad Deum per cognitionem et amorem. Si vero gratia
dicatur ipsum gratuitum Dei donum, sic ipsum quod est humanam naturam esse
unitam personae divinae, potest dici quaedam gratia, inquantum nullis praecedentibus
meritis hoc est factum, non autem ita quod sit aliqua gratia habitualis qua mediante
talis unio fiat (Ibid.).
1314 Gratia enim est accidens quoddam, ut in secunda parte habitum est. Sed unio
humanae naturae ad divinam non est facta per accidens, ut supra ostensum est. Ergo
videtur quod unio incarnationis non sit facta per gratiam (STh III, 2, 10, ag.1).
1315 Per incarnationem autem humana natura non dicitur participasse similitudinem
aliquam divinae naturae, sed dicitur esse coniuncta ipsi naturae divinae in persona filii.
Maius autem est ipsa res quam similitudo eius participata (STh III, 2, 10, ad 1).
1316 Utrum unio incarnationis fuerit aliqua merita subsecuta (STh III, 2, 11).
491
RICARDO P. PALACIO
1317 Santo Toms, si bien entiende que la encarnacin ex condigno no puede ser
subsiguiente al mrito, no obstante entiende que la gracia actuaba tambin en los
sancti Patres anteriores a Cristo, y as ex congruo merecieron la encarnacin por su
obediencia y splicas: Ex congruo tamen meruerunt sancti Patres incarnationem,
desiderando et petendo. Congruum enim erat ut Deus exaudiret eos qui ei obediebant
(Ibid.).
1318 Sed neque etiam opera cuiuscumque alterius hominis potuerunt esse meritoria
beatae ad Deum, quae est per actum fruentis. Et ita non potest cadere sub merito
(Ibid.).
1320 ...incarnatio Christi est reformativa totius humanae naturae (Ibid.). El trmino
492
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
493
RICARDO P. PALACIO
1324 Utrum personae divinae conveniat assumere naturam creatam (STh III, 3, 1).
1325 ...personae proprie competit agere (Ibid.).
1326 Cum persona divina sit infinita, non potest ei fieri additio (...). Sicut etiam in
unione hominis ad Deum quae est per gratiam adoptionis, non additur aliquid Deo, sed
id quod divinum est apponitur homini. Unde non Deus, sed homo perficitur (STh III, 3,
1, ad 1).
1327 Persona dicitur incommunicabilis inquantum non potest de pluribus suppositis
praedicari. Nihil tamen prohibet plura de persona praedicari. Unde non est contra
rationem personae sic communicari ut subsistat in pluribus naturis (STh III, 3, 1, ad
2).
494
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1328 ...in personam creatam possunt plures naturae concurrere accidentaliter, sicut in
persona unius hominis invenitur quantitas et qualitas (STh III, 3, 1, ad 2).
1329 Hoc autem est proprium divinae personae, propter eius infinitatem, ut fiat in ea
explica la distincin de razn entre naturaleza y persona divina diciendo que in Deo
idem est quod est et quo est, ita etiam in eo idem est quod agit et quo agit: quia
unumquodque agit inquantumm est ens. Unde natura divina et est id quo Deus agit, et
est ipse Deus agens (STh III, 3, 2, ad 3).
1332 Sed esse terminum assumptionis non convenit naturae divinae secundum
natuta divina sumit naturam humanam ad personam Verbi, dicitur eam ad se sumere
(STh III, 3, 2, ad 1).
1334 Cf. VI Concilio de Toledo (638): et cum tota cooperata sit Trinitas formationem
suscepti hominis, quoniam inseparabilia sunt opera Trinitatis, solus tamen accepit
495
RICARDO P. PALACIO
3, 3).
1336 Intellectus dupliciter se habet ad divina uno modo, ut cognoscat Deum sicuti est.
Et sic impossibile est quod circumscribatur per intellectum aliquid a Deo quod aliud
remaneat, quia totum quod est in Deo est unum, salva distinctione personarum;
quarum tamen una tollitur, sublata alia, quia distinguuntur solum relationibus, quas
oportet esse simul (Ibid.).
1337 ...multipliciter et divisim id quod in Deo est unum (Ibid.).
1338 Alio modo se habet intellectus ad divina, non quidem quasi cognoscens Deum ut
est, sed per modum suum, scilicet multipliciter et divisim id quod in Deo est unum. Et
per hunc modum potest intellectus noster intelligere bonitatem et sapientiam divinam,
et alia huiusmodi, quae dicuntur essentialia attributa, non intellecta paternitate vel
filiatione, quae dicuntur personalitates. Et secundum hoc, abstracta personalitate per
intellectum, possumus adhuc intelligere naturam assumentem (Ibid.). El artculo
plantea un problema que ha sido recogido por la teologa trinitaria contempornea la
cual reprocha a Toms un concepto de persona encerrado en la sustancia.
Anteriormente hemos hecho referencia al problema, solo que aqu se nos manifiesta
bajo un nuevo aspecto. Ms aun en la respuesta (ad 1) dice que: Quia in divinis idem
est quo est et quod est, quidquid eorum quae attribuuntur Deo in abstracto secundum
se consideretur, aliis circumscriptis, erit aliquid subsistens: et per consequens persona,
cum sit in natura intellectuali. Sicut igitur nunc, positis proprietatibus personalibus in
Deo, dicimus tres personas: ita, exclusis per intellectum proprietatibus personalibus,
remanebit in consideratione nostra natura divina ut subsistens, et ut persona. Et per
hunc modum potest intelligi quod assumat naturam humanam ratione suae
subsistentiae vel personalitatis (STh III, 3, 3, ad 1). El texto parece excluir una
concepcin relacional de la persona divina. Pareciera que todava sera vlido afirmar el
ser personal en Dios aun cuando se puedan abstraer las propiedades personales, es
decir, a las mismas divinas personas del Padre, el Hijo y el Espritu. Sin embargo, el
texto de Toms debe interpretrselo dentro del marco gnoseolgico humano que
propone al comienzo del artculo el cual, por su misma naturaleza, conoce componiendo
y dividiendo.
496
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1339 Utrum una persona possit asumere naturam creatam, alia non assumente (STh
III, 4).
1340 Tres enim personae fecerunt ut humana natura uniretur uni personae Filii (Ibid.).
497
RICARDO P. PALACIO
1341 ...ex unione animae et corporis in Christo non fit neque nova persona neque
hypostasis, sed fit una natura assumpta in personam vel hypostasim divinam. Quod
quidem non fit per potentiam naturae humanae, sed per potentiam personae divinae
(STh III, 3, 6).
1342 Est autem talis divinarum personarum conditio quod una earum non excludit
498
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1343 ...tres personae assumerent unam humanam naturam, verum esset dicere quod
tres personae essent unus homo, propter unam humanam naturam, sicut nunc verum
est dicere quod sunt unus Deus, propter unam divinam naturam (STh III, 3, 6, ad 1).
1344 humana natura esset assumpta in unitate non unius personae, sed in unitate
singularum personarum, ita scilicet quod, sicut divina natura habet naturalem
unitatem cum singulis personis, ita natura humana haberet unitatem cum singulis per
assumptionem (STh III, 3, 6, ad 2).
1345 Utrum una persona divina possit assumere duas naturas humanas (STh III, 3, 7).
1346 Quidquid potest Pater, potest Filius. Sed Pater post incarnationem Filii, potest
499
RICARDO P. PALACIO
1347 Id quod potest in unum et non in amplius, habet potentiam limitatam ad unum.
Potentia autem divinae personae est infinita, nec potest limitari ad aliquid creatum.
Unde non est dicendum quod persona divina ita assumpserit unam naturam humanam
quod non potuerit assumere aliam (...). Patet ergo quod, sive consideremus personam
divinam secundum virtutem, quae est principium unionis; sive secundum suam
personalitatem, quae est terminus unionis, oportet dicere quod persona divina, praeter
naturam humanam quam assumpsit possit aliam numero naturam humanam
assumere (STh III, 3, 7).
1348 In incarnationis mysterio tota divina natura est unita toti naturae assumptae,
idest cuilibet parti eius, est enim Christus perfectus Deus et perfectus homo, totus Deus
et totus homo, ut Damascenus dicit, in III libro De fide Orth (STh III, 3, 7, ag.3).
1349 Como ya se enunci Toms recurre al concepto de communio para explicar la
500
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1350 Et ideo, si persona divina assumeret duas naturas humanas, propter unitatem
suppositi diceretur unus homo habens duas naturas humanas (...). Et similiter, si duae
personae divinae assumerent unam numero humanam naturam, dicerentur unus
homo, ut supra dictum est, non propter unitatem suppositi, sed inquantum conveniunt
in aliquo uno (STh III, 3, 7, ad 2).
1351 ...Filius enim Dei est sua deitas, sed non est sua humanitas (STh III, 3, 7, ad 3).
1352 ...divina natura unioni personali uniatur toti naturae assumptae, idest secundum
501
RICARDO P. PALACIO
502
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
El misterio de la encarnacin no fue colmado por esto que Dios haya sido
de algn modo movido de su estado en el que ab aeterno no fuera, sino
por esto que de un nuevo modo se uni a la criatura, o mejor, ella a l.
Pero es conveniente que la criatura en razn de su mutabilidad, no
siempre se encuentre del mismo modo. Y as, como la criatura, como
primero no exista, fue producida en el ser, convenientemente, como
primero no fuese unida a Dios, despus estuviese a El unida. 1357
1355 ...ex eo quod Verbum est conceptus aeternae sapientiae a qua omnis sapientia
hominum derivatur. Et ideo homo per hoc in sapientia proficit, quae est propria eius
perfectio prout est rationalis, quod participat Verbum Dei, sicut discipulus instruitur
per hoc quod recipit verbum magistri... Et ideo, ad consummatam hominis
perfectionem, conveniens fuit ut ipsum Verbum Dei humanae naturae personaliter
uniretur (Ibid.).
1356 Santo Toms en el inicio de la STh III pars deja establecido la conveniencia de la
encarnacin del Verbo no solo en cuanto reparacin del pecado original, sino en virtud
de la misma bondad de Dios: Ipsa autem natura Dei est bonitas (...). Unde quidquid
pertinet ad rationem boni, conveniens est Deo (...). Pertinet autem ad rationem boni ut
se aliis communicet (...). Unde ad rationem summi boni pertinet quod summo modo se
creaturae communicet. Quod quidem maxime fit per hoc quod naturam creatam sic sibi
coniungit ut una persona fiat ex tribus, Verbo, anima et carne; sicut dicit Agustinus, lib.
XIII De Trinitate. Unde manifestum est quod conveniens fuit Deum incarnari (STh III,
1, 1). No obstante, queda establecida por Toms la gratuidad de la encarnacin: ...ad
finem aliquem dicitur aliquid esse necessarium dupliciter, uno modo, sine quo aliquid
esse non potest, sicut cibus est necessarius ad conservationem humanae vitae; alio
modo, per quod melius et convenientius pervenitur ad finem, sicut equus necessarius
est ad iter. Primo modo Deum incarnari non fuit necessarium ad reparationem
humanae naturae; Deus enim per suam omnipotentem virtutem poterat humanam
naturam multis aliis modis reparare. Secundo autem modo necessarium fuit Deum
incarnari ad humanae naturae reparationem (STh III, 1, 2).
1357 Incarnationis mysterium non est impletum per hoc quod Deus sit aliquo modo a
suo statu immutatus in quo ab aeterno non fuit, sed per hoc quod novo modo creaturae
se univit, vel potius eam sibi. Est autem conveniens ut creatura, quae secundum
rationem sui mutabilis est, non semper eodem modo se habeat. Et ideo, sicut creatura,
cum prius non esset, in esse producta est, convenienter, cum prius non esset unita
503
RICARDO P. PALACIO
Pues el primer hombre pec apeteciendo la ciencia (...). Por lo cual fue
conveniente que el hombre fuera reconducido a Dios por el Verbo de la
verdadera sabidura, ya que por el apetito desordenado de la ciencia el
hombre rechaz a Dios.1360
Deo, postmodum fuit ei unita (STh III, 1, 1, ad 1). Tambin asigna la conveniencia de
la encarnacin al Hijo en cuanto la creacin se atribuye a la potencia de Dios Padre por
el Hijo, y as la recreacin es conveniente que se asigne al Hijo: prima rerum creatio
facta est a potentia Dei Patris per Verbum. Unde et recreatio per Verbum fieri debuit a
potentia Dei Patris, ut recreatio creationi responderet, secundum illud 2Cor 5,19 Deus
erat in Christo mundum reconcilians sibi (STh III, 3, 8, ad 2).
1358 ...congruum fuit ut per eum qui est Filius naturalis, homines participarent
Christi, quia ipse cum sit principalis Filius a quo nos filiationem participamus, ita est
principalis haeres, cui in haereditate coniungimur (In Ep ad Rom, cap. VIII, lect. 3,
n.649).
1360 Peccavit enim primus homo appetendo scientiam (...). Unde conveniens fuit ut per
Verbum verae sapientiae homo reduceretur in Deum, qui per inordinatum appetitum
scientiae recesserat a Deo (STh III, 3, 8).
504
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1361 Ex quo etiam patet quod humanae naturae assumptio potissime competit
personae Verbi. Nam, si assumptio naturae humanae ad salutem hominum ordinatur;
ultima autem salus hominis est ut secundum intellectivam partem perficiatur
contemplatione Veritatis primae: oportuit per Verbum, quod secundum emanationem
intellectualem a Patre procedit, humanam naturam assumi (SGC IV, cap. 42 n.3801).
1362 Santo Toms trata sobre la adopcin filial en estos trminos: Utrum adoptari sit
proprium rationalis creaturae (STh III, 23, 3). All explica que la adopcin filial es
quaedam similitudo filiationis naturalis. Filius autem Dei naturaliter procedit a Patre
ut Verbum intellectuale, unum cum ipso Patre existens. Huic ergo Verbo tripliciter
potest aliquid assimilari (...) secundum rationem formae (...). Et hoc modo Verbo
aeterno assimilatur qualibet creatura; cum sit facta per Verbum. Secundo, assimilatur
creatura Verbo (...) quantum ad intellectualitatem ipsius; sicut scientia quae fit in
mente discipuli, assimilatur verbo quod est in mente magistri. Et hoc modo creatura
rationalis. Etiam secundum suam naturam, assimilatur Verbum Dei. Tertio modo,
assimilatur creatura Verbo aeterno secundum unitatem quam habet ad Patrem, quod
quidem fit per gratiam et caritatem (...). Et talis assimilatio perficit rationem adoptionis;
quia sic assimilatis debetur hereditas aeterna (Ibid.). A travs del texto se puede
observar que la intencin de Toms cuando explica la encarnacin en relacin con el
Verbo, en quien la persona humana es concebida, no es reducir la economa a una
explicacin racional. La razn concluyente que fundamenta la encarnacin en relacin
con la filiacin por adopcin es, conforme a la ltima razn que expone, la participacin
en la comunidad trinitaria del Padre y del Hijo y del Espritu, comunidad en la cual la
persona humana es introducida a travs de la gracia del Espritu Santo.
505
RICARDO P. PALACIO
506
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1364 W. Kasper entiende que al no ser Jess otro que el Logos, es tambin persona
humana en el Logos y por el Logos. Dicho de otra manera: la persona del Logos es la
persona humana (). Por eso dice M. J. Scheeben que la humanidad de Jess
participa del ser personal del Logos, en la medida en que ella forma una persona
humana en y por l, subsistiendo as en y por l y no por s misma. O todava ms
claro, J. Alfaro: Cristo se experiment de modo humano como un yo que
verdaderamente es el hijo de Dios. Partiendo de nuestro concepto concreto y relacional
de persona podemos dar un paso ms all de estas proposiciones formales. Podemos
decir no solamente que a la humanidad de Jess no le falta nada, porque es persona
humana por la persona del Logos. Ms bien tenemos que decir tambin lo siguiente: lo
indefinido y abierto de por s, que pertenece a la persona humana, es determinado de
modo definitivo por la unidad personal con el Logos, de manera que en Jess la
personalidad humana llega a su plenitud sencillamente nica e inderivable gracias a la
unidad personal con el Logos (W. Kasper, Jess, el Cristo, Salamanca 1989, 306-307).
Kasper salva el problema de la afirmacin contraria a Calcedonia sobre la afirmacin de
una personalidad humana en Jess a travs de la negativa a una subsistencia
puramente humana y la afirmacin de la subsistencia en la persona divina del Hijo. Tal
enunciado le permiti superar la afirmacin anti-calcedonence de P. Schoonenberg
quien sostena una plena personalidad humana en el Hijo en su obra Un Dios de los
hombres, Barcelona 1972, 59-72. Cf. J. Auer, Jesucristo hijo de Dios e hijo de Mara,
Barcelona 1989, vol. IV/1, 75.
507
RICARDO P. PALACIO
Alguien se dice asumible como apto a ser asumido por una persona
divina. La cual aptitud, ciertamente, no puede ser entendida segn la
potencia pasiva natural, que no se extiende a lo que trasciende el orden
natural, al que trasciende la unin personal de la criatura con Dios. Por
lo cual se desprende que se dice algo asumible segn la congruencia a la
unin predicha.1367
1365 Utrum humana natura fuerit magis assumptibilis a Filio Dei quam quaelibet alia
natura (STh III, 4, 1).
1366 Utrum Filius Dei assumpserit personam (STh III, 4, 2). En paralelo con este
ltimo tema, se encuentra la pregunta sobre la asuncin, por parte del Hijo, de un
hombre (a.3); o, por el contrario, la asuncin de la naturaleza abstrada de todos los
individuos (a.4); o en todos los individuos (a.5). Por ltimo, si la asuncin
convenientemente se hizo de la estirpe de Adn (a.6).
1367 Aliquid assumptibile dicitur quasi aptum assumi a divina persona. Quae quidem
aptitudo non potest intelligi secundum potentiam passivam naturalem, quae non se
extendit ad id quod transcendit ordinem naturalem, quem transcendit unio personalis
creaturae ad Deum. Unde relinquitur quod assumptibile aliquid dicatur secundum
congruentiam ad unionem praedictam (STh III, 4, 1).
508
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1368 Secundum dignitatem quidem, quia humana natura, inquantum est rationalis et
intellectualis, nata est contingere aliqualiter ipsum verbum per suam operationem,
cognoscendo scilicet et amando ipsum (Ibid.).
1369 Secundum necessitatem autem, quia indigebat reparatione, cum subiaceret
causas, non autem ex eo quod convenit eis secundum primas causas et universales
(STh III, 4, 1, ad 1).
509
RICARDO P. PALACIO
1371 Similitudo imaginis attenditur in natura humana secundum quod est capax Dei,
scilicet ipsum attingendo propria operatione cognitionis et amoris. Similitudo autem
vestigii attenditur solum secundum repraesentationem aliquam ex impressione divina
in creatura existentem, non autem ex eo quod creatura irrationalis, in qua est sola talis
similitudo possit ad Deum attingere per solam suam operationem. Quod autem deficit a
minori, non habet congruitatem ad id quod est maius, sicut corpus quod non est aptum
perfici anima sensitiva, multo minus est aptum perfici anima intellectiva. Multo autem
est maior et perfectior unio ad Deum secundum esse personale quam quae est
secundum operationem. Et ideo creatura irrationalis, quae deficit ab unione ad Deum
per operationem, non habet congruitatem ut uniatur ei secundum esse personale (STh
III, 4, 1, ad 2).
1372 Quidam dicunt angelum non esse assumptibilem, quia a principio suae creationis
est in sua personalitate perfectus, cum non subiaceat generationi et corruptioni. Unde
non potuisset in unitatem divinae personae assumi nisi eius personalitas destrueretur,
quod neque convenit incorruptibilitati naturae eius; neque bonitati assumentis, ad
quam non pertinet quod aliquid perfectionis in creatura assumpta corrumpat (STh III,
4, 1, ad 3).
510
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Algo se dice ser asumido por esto que es tomado para alguien (ad
aliquid sumitur). Por lo cual aquello que es asumido conviene ser pre-
entendido a la asuncin, como lo que se mueve localmente se pre-
entiende al mismo movimiento. Pero la persona no se pre-entiende a la
asuncin en la naturaleza humana, sino que ms bien se tiene como
trmino de la asuncin (...). Pues si se pre-entendiera, o convendra que
se corrompiese, y as se frustrara el ser asunta. O que permaneciera
despus de la unin; y as habran sido dos personas, una que asume y
la otra asumida; lo que es errneo (...). Por lo cual se concluye que de
ningn modo el Hijo de Dios asumi a la persona humana. 1376
1373 Sed hoc non videtur totaliter excludere congruitatem assumptionis angelicae
naturae. Potest enim Deus producendo novam angelicam naturam, copulare eam sibi in
unitate personae, et sic nihil praeexistens ibi corrumperetur (Ibid.).
1374 Utrum Filius Dei assumpserit personam (STh III, 4, 2). En el artculo 3 tambin se
511
RICARDO P. PALACIO
1377 ...additionem alicuius quod est supra humanam naturam, quod est unio ad
divinam personam (STh III, 4, 2, ad 2). La doctrina tomista ha elaborado una teora
para explicar la manera en que los diversos estratos de la naturaleza humana se
encuentran presentes de una nueva manera de como se encuentran en la escala
biolgica. As la vida vegetativa y sensitiva al existir en la naturaleza humana quedan
elevadas de su condicin para participar de la racionalidad que confiere la especie
propia de dicha naturaleza. Esta teora se la conoce como de la asuncin eminente de
las formas. A partir de ella se comprende la peculiaridad del compuesto humano y
tambin, anlogamente, se puede entender la elevacin de la naturaleza humana en la
persona divina del Verbo. Cf. A. Pithod, El alma y el cuerpo. La teora de la asuncin
eminente de las formas, Studi Tomistici 42 (1991) 72-80. Toms enuncia la analoga de
la asuncin eminente de las formas entre la composicin de la naturaleza humana y la
subsistencia de la naturaleza humana en la persona divina del Verbo en STh III, 2, 2.
Puede verse el comentario pertinente en G. Lafont, Estructura y Mtodo, 374-377.
1378 La cita textual de Paschasius es la siguiente: Et sicut apud nos homines Filius
Patris familias iuxta Patrem vel servus iuxta Dominum, personae proprie locum non
habet, ita in Deo et homine, gemina quidem substantia, sed non gemina persona est,
quia persona personam consumere potest, substantia vero substantiam consumere non
potest (Paschasius diaconus, De Spiritu Sancto, lib. II, cap. IV, ML 62, 29).
512
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1379 Para esta cuestin utilizaremos el artculo de J. Saranyana, La doctrina del esse de
Cristo en los telogos de la segunda mitad del siglo XIII, en: L. Mateo Seco (ed.), Cristo,
Hijo de Dios y Redentor del hombre, Pamplona 1982, 637-647. El problema de este tema
consiste en que santo Toms, al tratar de la unidad de Cristo en cuanto a su esse,
presenta dos enunciados distintos. En la STh III, 17 afirma que el esse de Cristo es el
de su naturaleza divina; mientras que en la Q.D. De Unione recurre a un esse
secundario para explicar la realidad de la naturaleza humana asumida. Saranyana al
exponer el status quaestionis menciona que: En 1925 escriba Pelster que durante ms
de seiscientos aos se haba discutido sobre si la naturaleza humana de Cristo tiene o
no una existencia propia creada. Los tomistas, aada Pelster, han sostenido sin
excepcin, apoyndose precisamente en la autoridad de santo Toms, que el Verbo de
Dios comunica a la naturaleza humana asumida su existencia (tesis del xtasis del
esse) (). Sin embargo, hacia 1950 estall una importante polmica sobre si el
argumento poda considerarse como la verdadera opinin de santo Toms, y, en caso
afirmativo, si en los escritos del Doctor Anglico poda constatarse una especie de
fractura, representada por la Q. D. De Unione Verbi Incarnati, o si, por el contrario,
haba perfecta continuidad en la expresin de su pensamiento (J. Saranyana, La
doctrina del esse, 637-638). La opinin enteramente opuesta al nico esse divino de
Cristo ya haba sido sostenida por Duns Escoto con la tesis de que la humanidad de
Jess tiene un esse existentiae con lo cual lo llevaba a admitir dos esse en Cristo
aunque manteniendo la nica hipstasis del Verbo (cf. Mller, G., Dogmtica, 360-
362). Pero entre ambas posiciones existe una lnea interpretativa media como la
sostenida por Patfoort sugiriendo que el esse divino verdaderamente se comunica
actualizando sustancialmente a la esencia humana, segn una especie de causalidad
que podra compararse a la causalidad formal (J. Saranyana, La doctrina del esse,
369). Cf. A. Patfoort, O.P., Lunit detre dans le Christ d aprs S. Thomas, Tournai -
Rome 1964.
1380 Los autores mencionan la existencia de cinco textos paralelos en santo Toms
donde se estudia el tema del esse de Cristo. Ellos son, adems de los mencionados y
analizados en este trabajo, In III Sententiarum, d.6, q.2, a.2., y Quodlibet IX, 2. Como
puede verse, cronolgicamente ambos son previos a De Unione siendo tanto la tertia
pars de la Summa como el Comprendium posteriores a aqul. Esto ha acentuado el
problema ya que se ha interpretado la existencia de una separacin en el pensamiento
del Aquinate al apartarse, aparentemente en el De Unione, de la doctrina sobre el nico
esse de Cristo. Como nuestro cometido no es el estudio especfico del tema vamos a
omitir los dos primeros textos. Por otra parte, el problema se ha suscitado sobre todo
con el De Unione.
1381 Segn Weisheipl la Quaestio Disputata De Unione Verbi Incarnati hay que situarla
durante el final del segundo perodo parisino de enseanza, es decir, en torno a mayo
de 1272, cuando Toms estaba escribiendo STh III, 2, y antes de la III, 17, 1-2, que
parece haber sido escrito en Npoles al final del verano o principios de otoo de 1272
(J. Weisheipl, O.P., Toms de Aquino, 419).
513
RICARDO P. PALACIO
Por lo mismo alguien se dice ser uno y ente. Pues el ser propia y
verdaderamente se dice del suppositum subsistente. Los accidentes y las
formas no subsistentes se dicen ser en cuanto en ellos algo subsiste,
como la blancura se dice ente en cuanto ella es algo blanco. Pero se debe
considerar que algunas formas son por las cuales algn ente no es
simpliciter, sino secundum quid, como son todas las formas accidentales.
Pero algunas formas son por las que la cosa subsistente tiene el ser
simpliciter, porque evidentemente constituyen el ser sustancial de la cosa
subsistente. Pero en Cristo el suppositum subsistente es la persona del
Hijo de Dios, que simpliciter es sustantificada por la naturaleza divina,
pero, en cambio, no se sustantifica simpliciter por la naturaleza humana
(). Pero se sustantifica el suppositum eterno por la naturaleza humana
en cuanto es este hombre. Y as como Cristo es uno simpliciter a causa
de la unidad del supuesto, y dos secundum quid debido a las dos
naturalezas, as tiene un ser simpliciter a causa del ser eterno uno del
(DUn 3).
1385 Et ideo, cum unum et multa possint referri et ad suppositum et ad naturam,
514
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1386 Quia ex eodem dicitur aliquid esse unum, et ens. Esse enim proprie et vere dicitur
de supposito subsistente. Accidentia enim et formae non subsistentes dicuntur esse, in
quantum eis aliquid subsistit; sicut albedo dicitur ens, in quantum ea est aliquid
album. Considerandum est autem, quod aliquae formae sunt quibus est aliquid ens
non simpliciter, sed secundum quid; sicut sunt omnes formae accidentales. Aliquae
autem formae sunt quibus res subsistens simpliciter habet esse; quia videlicet
constituunt esse substantiale rei subsistentis. In Christo autem suppositum subsistens
est persona filii Dei, quae simpliciter substantificatur per naturam divinam, non autem
simpliciter substantificatur per naturam humanam (...). Substantificatur autem
suppositum aeternum per naturam humanam, in quantum est hic homo. Et ideo sicut
Christus est unum simpliciter propter unitatem suppositi, et duo secundum quid
propter duas naturas, ita habet unum esse simpliciter propter unum esse aeternum
aeterni suppositi. Est autem et aliud esse huius suppositi, non in quantum est
aeternum, sed in quantum est temporaliter homo factum. Quod esse, etsi non sit esse
accidentale - quia homo non praedicatur accidentaliter de filio Dei, ut supra habitum
est - non tamen est esse principale sui suppositi, sed secundarium. Si autem in Christo
essent duo supposita, tunc utrumque suppositum haberet proprium esse sibi
principale. Et sic in Christo esset simpliciter duplex esse (DUn 4).
515
RICARDO P. PALACIO
1387 Utrum Christus sit unum vel duo (STh III, 17, 1).
1388 Utrum in Christo sit tantum unum esse (STh III, 17, 2).
1389 Hoc tamen nomen Petrus, vel Iesus, importat distincte habentem humanitatem,
scilicet sub determinatis individualibus proprietatibus, sicut et hoc nomen filius Dei
importat habentem deitatem sub determinata proprietate personali (STh III, 17, 1).
1390 Unumquodque, secundum quod dicitur ens, dicitur unum: quia unum et ens
convertuntur. Si ergo in Christo duo essent esse, et non tantum unum, Christus esset
duo, et non unum (STh III, 17 sc.).
516
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1391V. Salas, tambin sostiene la opinin de una unidad doctrinal entre el De Unione y
la STh III, 17. El autor refiere las opiniones de quienes, dentro del tomismo, afirmaban
una dicotoma entre ambas obras: The easiest way to overcome the present difficulty
would simply be to dismiss the problematic text or to disavow it as sputious. This is
what some, such as Louis Billot, do, whereas others, Cajetan for instance, being more
conservative in their assessment of the texts authenticity, argue that De Unione is an
early text eventually rejected by a more mature Aquinas V. Salas, Thomas Aquinas on
Christs esse: a metaphysics of the Incarnation, The Thomist 70 (2006) 578-579. La
opinin de este autor es que el De Unione puede interpretarse, paralelamente a otros
textos cristolgicos del Anglico, sin presentar ninguna diferencia de fondo en su
pensamiento. Para J. A. Weisheipl, por el contrario, En el De Unione, a.4 () Toms
admita que si en Cristo hubiera dos personas, una humana y otra divina, habra un
doble esse, cada uno de los cuales sera el principal por derecho propio. No obstante,
conceda a la naturaleza humana de Cristo el tener un esse propio, distinto del esse
divino (J. Weisheipl, Toms de Aquino, 356-357). No obstante, este autor considera
que Toms en la STh III, 17 ya no admite, pues, un esse secundario para la
naturaleza humana de Cristo. No sostiene ya que la naturaleza humana de Cristo tenga
unidad y esse secundum quid. La expresin secundum quid se aplica solo a los
accidentes, que son muchos, y no a la naturaleza humana de Cristo. Est claro que en
la Summa, Toms se dio cuenta ms plenamente de las implicancias de una unin
hiposttica, que exigen que haya solamente un esse tanto para la naturaleza humana
como para la naturaleza divina, un esse que no sea distinto del esse de la Persona
divina (Ibid., 357).
517
RICARDO P. PALACIO
1392 Sic igitur, cum humana natura coniungatur Filio Dei hypostatice vel personaliter,
ut supra dictum est, et non accidentaliter, consequens est quod secundum humanam
naturam non adveniat sibi novum esse personale, sed solum nova habitudo esse
personalis praeexistentis ad naturam humanam, ut scilicet persona illa iam dicatur
subsistere, non solum secundum naturam divinam, sed etiam humanam (STh III, 17,
2).
1393 La objecin dice as: In Christo anima dat aliquod esse corpori: cum sit forma eius.
Sed non dat sibi esse divinum: cum sit increatum. Ergo in Christo est aliud esse
praeter esse divinum. Et sic in Christo non est tantum unum esse (STh III, 17, 2, ag.4).
Como se puede apreciar el centro de la argumentacin gira en torno a la imposibilidad
de establecer que el esse divino sea actus essendi del compuesto anmico-corpreo.
1394 Anima in Christo dat esse corpori inquantum facit ipsum actu animatum, quod est
518
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
capax Dei, ad imaginem eius existens, quod est secundum mentem, quae spiritus
dicitur, secundum illud Ephes 4: Renovamini spiritu mentis vestrae. Similiter etiam
intellectus, inter ceteras partes animae, est superior et dignior et Deo similior (STh III,
6, 2, cursiva ma).
1397 Cf. STh III, 2, 6, ad 2. A la misma conclusin llega J. L. West quien considera que
no existe una diferencia en el pensamiento de Toms acerca del nico esse de Cristo.
Adems, el autor recurre al mismo texto de la STh III, 2, 6, ad 2 para explicar el
pensamiento de Toms atribuyendo al esse un carcter comunional. En referencia
directa al texto en cuestin West afirma: What is important about this response for our
purposes in not primarily the negative conclusin (viz., that the human nature is not an
accident), but rather the way in which Aquinas provides a positive characterization of
the relation between the human nature and the esse completum of the Son. The human
nature is assumed in time in such a way that it enters into communion with the
completed esse of the Son (J. West, Aquinas on the Metaphysics of esse in Christ,
The Thomist 66 (2002) 243).
1398 Cf. lo dicho anteriormente acerca de la teora de la asuncin eminente de las
formas.
519
RICARDO P. PALACIO
1399 Gratia enim unionis est ipsum esse personale quod gratis divinitus datur
humanae naturae in persona Verbi; quod quidem est terminus assumptionis (STh III,
6, 6). Tambin: ...in Christo potest duplex gratia considerari. Una quidem est gratia
unionis quae, sicut supra dictum est, est ipsum uniri personaliter Filio Dei, quod est
gratis concessum humanae naturae. Et hanc gratiam constat esse infinitam, secundum
quod ipsa persona Verbi est infinita (STh 7, 11); Unio humanae naturae ad divinam
personam quam supra (q.2, 10; 6, 6) diximus esse ipsum gratiam unionis (STh 7, 13).
520
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
puede ser concebido como tal sino como ipsum esse subsistens, por
cuanto nicamente se puede atribuir tal significacin de actus essendi
como esse que actualiza el alma humana sin composicin alguna con
ella, la cual cobra dicha actualidad al animar al cuerpo. Aqu nos
encontramos nuevamente con el fundamento de por qu es una
relacin de razn en la persona del Hijo. La actualidad del esse dice
referencia al alma creada, y nicamente ella, junto con el cuerpo, son
los que cobran actualidad. El ipsum esse es el de la persona divina del
Hijo que como tal, por ser actus purus, no se actualiza en la asuncin
de la naturaleza humana. Tal es la explicacin que cabe al texto antes
citado: y as el ipsum esse es de la persona subsistente, segn que
tiene relacin a tal criatura; la causa de esta relacin es el alma, en
cuanto perfecciona a la naturaleza humana informando al cuerpo1400.
Por ltimo nos queda analizar, brevemente, lo dicho por santo
Toms respecto al nico esse de Cristo de acuerdo al Compendium
Theologiae. De este texto vamos a subrayar solamente el modo en que
se refiere al esse del nico suppositum del Hijo. Despus de considerar
la dualidad de naturalezas en Cristo, seala la unidad de la hipstasis
en estos trminos:
1400 Et ideo ipsum esse est personae subsistentis, secundum quod habet habitudinem
ad talem naturam: cuius habitudinis causa est anima, inquantum perficit humanam
naturam informando corpus (STh III, 17, 2, ad 4). Verbum Dei per prius intelligitur
unitum carni quam anima per modum communem quo est in ceteris creaturis per
essentiam, potentiam et praesentiam: prius tamen dico, non tempore, sed natura. Prius
enim intelligitur caro ut quoddam ens, quod habet a Verbo, quam ut animata, quod
habet ab anima. Sed unione personali prius secundum intellectum oportet quod caro
uniatur animae quam Verbo: quia ex unione ad animam habet quod sit unibilis Verbo in
persona: praesertim quia persona non invenitur nisi in rationali natura (STh III, 6, 4,
ad 3).
1401 Ea vero quae ad suppositum sive hypostasim pertinent, unum tantum in Christo
confiteri oportet: unde si esse accipiatur secundum quod unum esse est unius
suppositi, videtur dicendum quod in Christo sit tantum unum esse (CTh lib.1,
cap.212).
521
RICARDO P. PALACIO
1402 Manifestum est enim quod partes divisae singulae proprium esse habent,
secundum autem quod in toto considerantur, non habent suum esse, sed omnes sunt
per esse totius. Si ergo consideremus ipsum Christum ut quoddam integrum
suppositum duarum naturarum, eius erit unum tantum esse, sicut et unum
suppositum (Ibid.).
1403 in puris hominibus ex unione animae ad corpus constituitur persona (STh III, 2,
5, ad 2).
522
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
523
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 10
524
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
525
RICARDO P. PALACIO
1408 Et ideo, sicut per actum creationis communicatur bonitas divina omnibus
creaturis secundum quandam similitudinem, ita per actum adoptionis communicatur
similitudo naturalis filiationis hominibus (STh III, 23, 1, ad 2).
1409 Cf. STh III, 2, 9.
1410 mors enim hominis vel animalis provenit ex separatione animae, quae complet
526
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1412 Cf. In III Sent d.2, q.2, a.1; qc 1, ad 1.2; q.3 ad 4; d.21, q.1, a.1, qc 1; DSC a.3, ad
5; Quodl II, q.1, a.1; STh III, 53, 1, ad 2.
1413 Cf. SCG IV, cap. 34, all santo Toms realiza un detallado anlisis de los diversos
527
RICARDO P. PALACIO
1414 In Christo fuerunt tres substantiae unitae, scilicet corpus, anima, et divinitas; sed
corpus et anima fuerunt unita non solum in unam personam, sed in unam naturam;
divinitas autem in natura quidem non potuit uniri nec animae nec corpori, quia cum sit
perfectissima natura, non potest esse pars alicuius naturae; sed fuit unita corpori et
animae in persona (Quodl. I, q.1, a.1).
1415 In morte autem separata fuit anima a corpore: alioquin non fuisset vera mors
Christi, de cuius ratione est quod separetur anima a corpore, quod per animam
vivificatur; sed divinitas non fuit separata nec ab anima nec a corpore: quod patet ex
symbolo fidei, in quo de Filio Dei dicitur, quod sepultus est, et descendit ad Inferos.
Corpore autem iacente in sepulcro, et anima ad Inferos descendente, non
attribuerentur ista Filio Dei, nisi haec duo essent ei copulata in unitate hypostasis vel
personae. Et ideo de Christo in triduo mortis dupliciter loqui possumus: uno modo
quantum ad hypostasim vel personam, et sic est idem numero simpliciter qui fuit; aut
quantum ad naturam humanam; et hoc dupliciter. Uno modo quantum ad totam
naturam, quae humanitas dicitur: et sic Christus non fuit homo in triduo mortis, unde
nec idem homo, sed eadem hypostasis; aut quantum ad partem humanae naturae: et
sic anima quidem fuit omnino eadem numero, eo quod non est transmutata secundum
substantiam; corpus vero fuit idem numero secundum materiam, sed non secundum
formam substantialem, quae est anima. Unde non potest dici quod simpliciter fuerit
528
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
dicitur Rm 11,29, quod sine poenitentia sunt dona Dei et vocatio. Multo autem maior
est gratia unionis, per quam divinitas unita est carni Christi in persona, quam gratia
adoptionis, qua alii sanctificantur, et etiam magis permanens ex sui ratione, quia haec
gratia ordinatur ad unionem personalem, gratia autem adoptionis ad quandam
unionem affectualem (...). Cum igitur in Christo nullum fuerit peccatum, impossibile
fuit quod solveretur unio divinitatis a carne ipsius. Et ideo, sicut ante mortem caro
Christi unita fuit secundum personam et hypostasim verbo Dei, ita et remansit unita
post mortem, ut scilicet non esset alia hypostasis verbi Dei et carnis Christi post
mortem, ut Damascenus dicit (STh III, 50, 2).
529
RICARDO P. PALACIO
1417 Remoto medio, separantur extrema. Sed divinitas unita est carni mediante anima,
ut supra habitum est. Ergo videtur quod cum in morte Christi anima sit separata a
carne, quod per consequens divinitas sit a carne separata (STh III, 50, 2, ag.2).
1418 Verbum Dei dicitur esse unitum carni mediante anima, inquantum caro per
animam pertinet ad humanam naturam, quam Filius Dei assumere intendebat, non
autem ita quod anima sit quasi medium ligans unita. Habet autem caro ab anima quod
pertineat ad humanam naturam, etiam postquam anima separatur ab ea, inquantum
scilicet in carne mortua remanet, ex divina ordinatione, quidam ordo ad
resurrectionem. Et ideo non tollitur unio divinitatis ad carnem (STh III, 50, 2, ad 2).
530
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
531
RICARDO P. PALACIO
relinquitur ordo in corpore ad gloriosam resurrectionem (In III Sent d.13, q.2, a.2. qla.
3).
1421 Corpora nostra aliquo modo habent continuationem cum corpore Christi, non
unitum sit Verbo Dei mediante anima, (cf. q.6,1). Cum igitur Verbum Dei non sit
separatum in morte a corpore, multo minus separatum est ab anima. Unde, sicut de
Filio Dei praedicatur id quod convenit corpori ab anima separato, scilicet esse
sepultum; ita de eo in Symbolo dicitur quod descendit ad Inferos, quia anima eius, a
corpore separata, descendit ad Inferos. STh III,50,3.
1424 iterato totalitas naturae assumptae sit in resurrectione redintegrata per iteratam
unionem animae et corporis (STh III, 50, 3 ad 2). Con esta afirmacin santo Toms
532
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Pues la muerte del hombre o del animal proviene de la separacin del alma, que
completa la razn de animal o de hombre. Y as, decir que Cristo en el triduo de
la muerte fue hombre, simpliciter y absolutamente hablando, es errneo.1426
rationem animalis vel hominis. Et ideo dicere Christum in triduo mortis hominem
fuisse, simpliciter et absolute loquendo, erroneum est (STh III, 50, 4).
1427 Para L. Mateo Seco la muerte como separacin del alma del cuerpo supone,
adems, dos cuestiones fundamentales: En primer lugar, si esta formulacin debe ser
entendida como definicin, o como mera descripcin. En segundo lugar, el concepto
mismo de separacin. Y en el subsuelo de toda la cuestin, insoslayable, la concepcin
del hombre (L. Mateo Seco, El concepto de muerte en la doctrina de santo Toms,
Scripta Theologica 6 (1974) 188-189). La cuestin sobre el concepto de separacin
depende, a su vez, del tema acerca del tipo de unin existente entre el alma y el cuerpo.
J. Pieper en una crtica realizada a Rahner, quien sostena que el mismo concepto de
separacin anmico-corpreo era algo oscuro, formulaba su respuesta a partir de la
apelacin por la bsqueda del significado real y profundo no de la separacin sino de
la unin de alma y cuerpo: La cuestin est en determinar en qu clase de unin estoy
pensando, unin que doy por supuesta, cuando hablo de una separacin por la muerte
(). Con otras palabras: la interpretacin de la muerte es algo que depende de la
concepcin que se tenga sobre el hombre y sobre su existencia corporal (J. Pieper,
Muerte e Inmortalidad, Barcelona 1977, 49-50).
1428 En el texto de De Sacramentis de Hugo de San Vctor, al que se refiere santo Toms,
533
RICARDO P. PALACIO
quod unio animae et carnis non esset de ratione hominis, sed sufficit ad hoc aliquid sit
homo, quod habeat animam humanam et corpus, sive coniuncta sive non coniuncta
(STh III, 50, 4). Cf. In III Sent d.22, q.1, a.1.
1430 Cf. Quodl II, q.1, a.1; III, q.2 ad 1; IV, q.5, a.1.
534
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1431 La ubicacin del a.1 como previo al a.6 nos permite descubrir mejor su vinculacin.
1432 Ad satisfaciendum pro humano genere, quod erat morti adiudicatum propter
peccatum (STh III, 50, 1). Cf. In III Sent d.20, a.3; SCG IV, 55; De ratione fidei cap. 7;
Quodl II, q.1, a.2; CTh cap. 227; STh III, 52, 1.
1433 Ad ostendendum veritatem naturae assumptae (STh III, 50, 1).
1434 Ut moriendo nos a timore mortis liberaret (Ibid.).
1435 Ut, corporaliter moriendo similitudini peccati, idest poenalitati, daret nobis
535
RICARDO P. PALACIO
2. LA RESURRECCIN DE JESUCRISTO
1438 quando aliquis per aliquam passionem, vel naturalem vel violentam, tendit in
mortem. Et hoc modo, idem est loqui de morte Christi et de passione ipsius (STh III,
50, 6).
1439 Sed in facto esse mors consideratur secundum quod iam facta est separatio
536
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1442 Santo Toms refiere en DUn una respuesta que puede suscitar equvoco. El texto
dice as: Persona Filii Dei dupliciter potest considerari. Uno modo secundum
communem rationem personae, prout significat quoddam subsistens; et secundum hoc
unio facta est in persona secundum rationem personae, sicut supra dictum est. Alio
modo potest in persona Filii considerari id quod est proprium personae Filii, scilicet
relatio qua refertur ad Patrem. Et secundum huius relationis rationem non
consideratur unio duarum naturarum (DUn 1, 8). De acuerdo a la distincin sobre la
persona formulada por Toms, ella puede considerarse desde el punto de vista de la
subsistencia, que es el aspecto comn a las otras divinas personas; o bajo la razn de
la relacin, y en el caso del Hijo, su relacin al Padre. La distincin es slo de razn ya
que la relacin es subsistente. Sin embargo, la ltima parte de la respuesta de Toms
es la que ofrece la dificultad para armonizarla con la participacin en las relaciones
divinas. En efecto, Toms dice que si se considera a la persona del Hijo en cuanto a su
referencia al Padre, entonces, no se considera all la unin de las naturalezas en la
encarnacin. Parecera que, con esta afirmacin, Toms entiende que la encarnacin se
puede concebir en cuanto a la subsistencia en ambas naturalezas con independencia
de la relacin. La respuesta a este aparente dilema se encuentra en el contexto de la
objecin a la cual estaba respondiendo Toms. La objecin plantea una falsa antinomia.
Si se admite la unin in persona se debe admitir tambin la unin in natura. Toms,
responde desde la misma distincin entre relacin y naturaleza divina. En efecto, el
engendrar o el ser engendrado no es propio de la naturaleza, de otra manera no habra
distincin de personas. La respectividad de una persona a otra es lo especfico de la
persona. Que no exista naturaleza divina que no sea tri-personal es otra afirmacin que
no implica la confusin entre naturaleza y persona. En la objecin la confusin lleva a
negar la unin in persona: Sed per relationem originis Verbum non refertur ad
humanam naturam, sed ad Patrem. Ergo eodem modo se habent ad naturam
assumptam persona Verbi, et natura eius. Si ergo est facta unio in persona, erit facta
unio in natura (DUn 1, ag.8). En la solucin al problema Toms elige la distincin de
razn entre naturaleza divina y persona para explicar la unin in persona.
537
RICARDO P. PALACIO
1443 Santo Toms considera que el ser creado ad imaginem Dei comporta una referencia
a la filiacin divina por adopcin en el hombre. Existe una semejanza entre la filiacin
divina del Hijo y la filiacin natural del hombre en cuanto engendrado por sus padres:
Et si quidem perfecta sit similitudo, erit perfecta filiatio, tam in divinis quam in
humanis. Si autem sit similitudo imperfecta, est etiam filiatio imperfecta. Sicut in
homine est quaedam similitudo Dei imperfecta, et inquantum creatus est ad imaginem
Dei, et inquantum creatus est secundum similitudinem gratiae. Et ideo utroque modo
potest homo dici filius eius: et quia, scilicet, est creatus ad imaginem eius, et quia est ei
assimilatus per gratiam (STh III, 32, 3). La filiacin divina por adopcin lleva a su
plenitud el ser ad imaginem Dei creacional del hombre.
1444 6 Hoc scientes quia vetus homo noster simul crucifixus est, ut destruatur corpus
peccati, ut ultra non serviamus peccato. 7 Qui enim mortuus est, iustificatus est a
peccato. 8 Si autem mortui sumus cum Christo, credimus quia simul etiam vivemus
cum eo; 9 scientes quod Christus suscitatus ex mortuis iam non moritur, mors illi ultra
non dominabitur. 10 Quod enim mortuus est, peccato mortuus est semel; quod autem
vivit, vivit Deo. 11 Ita et vos existimate vos mortuos quidem esse peccato, viventes
autem Deo in Christo Iesu (Rm 6, 6-11). Cito el texto de la Vulgata con la numeracin
de los versculos para facilitar el seguimiento del Comentario. Cf. STh III, 69, 3, sc.
538
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1445 Vetustas hominis per peccatum inducta est, inquantum per peccatum bonum
naturae corrumpitur; quae quidem vetustas in homine principatur quamdiu homo
peccato subiacet. Et quia id quod est principale in homine dicitur esse ipse homo, inde
est quod in eo qui peccato subiicitur, ipsa vetustas peccati dicitur esse vetus homo (In
Epist. ad Rom cap. VI, lect. II, n.479).
1446 Sic igitur vetus homo noster dicitur esse simul crucifixus cum Christo, inquantum
praedicta vetustas virtute Christi sublata est. Vel quia totaliter est amota, sicut totaliter
amovetur in baptismo reatus et macula peccati. Vel quia diminuitur virtus eius, sicut
virtus fomitis vel etiam consuetudinis peccandi (In Epist. ad Rom cap. VI, lect. II,
n.480).
1447 Christus autem sic resurrexit a mortuis tamquam numquam de caetero moriturus;
ergo ille qui mortificatus est peccato, sic Christo resurgenti convivit, quod habet
facultatem numquam de caetero ad peccatum redeundi (In Epist. ad Rom cap. VI, lect.
II, n.484).
539
RICARDO P. PALACIO
1448in homine dominatur non solum dum moritur per separationem animae a
corpore, sed etiam ante mortem dum patitur aegritudinem, famem et sitim, et alia
huiusmodi, per quae pervenitur ad mortem: sed ab his libera est vita Christi
resurgentis. Et ideo non subiicitur dominio mortis, sed potius ipse habet dominium
super mortem (In Epist. ad Rom cap. VI, lect. II, n.488).
540
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
2. Quod autem vivit, vivit Deo: Toms desarrolla aqu el tema que
constituye nuestro principal inters. Dice en el comentario:
Luego, dice, primero que Dios no solo da la vida comn a toda vida, sino
tambin da cualquier vida particular que es, en propiedad, aquello que
compete a ella segn su naturaleza; como la superceleste vida de los
ngeles, en cuanto al ser de los vivientes que les da la vida inmortal;
primero, inmaterial porque no tienen vida adjunta de materia; segundo,
la vida deiforme porque por esto mismo se conforman a la vida divina, ya
que viven sin materia; y tercero se sigue que tienen vida invariable
porque el sujeto de la variacin y el movimiento es la materia.1450
1449 Effectus autem conformatur causae; unde et vita quam Christus resurgens
acquisivit, est deiformis. Sicut ergo vita Dei est sempiterna et absque corruptione,
secundum illud I Tim. ult.: qui solus habet immortalitatem, ita et vita Christi est
immortalis (In Epist. ad Rom cap. VI, lect. II, n.490).
1450 Dicit ergo primo quod Deus non solum dat vitae communi quod sit vita, sed etiam
cuilibet particulari vitae dat quod sit proprie illud quod competit ei secundum naturam;
sicut supercoelestibus vitis Angelorum, quantum quidem ad esse viventium, dat
immortalem vitam: primo quidem immaterialem quia non habent vitam adiunctam
materiae; secundo, vitam deiformem quia ex hoc ipso conformantur divinae vitae, quod
absque materia vivunt; tertio sequitur quod habeant vitam invariabilem quia subiectum
variationis et motus est materia (In De div nom cap. VI, lect. 1, n.683).
541
RICARDO P. PALACIO
1451 Pablo intercala, al modo rabnico, textos del Antiguo Testamento, en este caso Gn
2,7, para fundamentar su pensamiento.
542
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
sibi ex suis principiis naturae, ut dictum est, sed ex beneficio conditoris: unde naturalis
proprie dici non potest, nisi forte naturale dicatur omne illud quod natura incipiens
accepit (In II Sent d.19, q.1, a.4). Luego explica que los cuerpos de los animales se
pueden corromper de cuatro maneras: 1) porque tienen una virtud finita para ser, 2)
por el exceso inordinado de alguno de sus contrarios, 3) por el modo propio de la
543
RICARDO P. PALACIO
generacin, y por ltimo, 4) por violencia de algn agente extrnseco. De esta manera
explica que, desde el aspecto nicamente natural, la condicin corprea del hombre no
es suficiente para otorgarle su inmortalidad e impasibilidad.
1455 In II Sent d. 19 q. 1 a. 5.
544
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
Dos son los principios del gnero humano, uno segn la vida de la
naturaleza, a saber Adn; otro segn la vida de la gracia, a saber Cristo;
pero la animalidad se deriva, en todos los hombres, del primer principio,
a saber de Adn; luego, consta que mucho ms amplio es por el segundo
principio, a saber por Cristo, ya que la espiritualidad se derivar a todos
los hombres.1458
1456 44b Si est corpus animale, est et spiritale. 45 Sic et scriptum est: Factus est
primus homo Adam in animam viventem ; novissimus Adam in Spiritum vivificantem.
46 Sed non prius, quod spiritale est, sed quod animale est; deinde quod spiritale. 47
Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo.48 Qualis terrenus, tales et
terreni, et qualis caelestis, tales et caelestes; 49 et sicut portavimus imaginem terreni,
portabimus et imaginem caelestis. 50 Hoc autem dico, fratres, quoniam caro et sanguis
regnum Dei possidere non possunt, neque corruptio incorruptelam possidebit (1Cor
15,44b-50).
1457 differentiam qualitatis corporum morientium ad corpora resurgentium (In I Ep
aliud secundum vita gratiae, scilicet Christus; sed animalitas est derivativa in omnes
homines a primo principio, scilicet Adam; ergo constat quod multo amplius a secundo
principio, scilicet Christo, spiritualitas derivabitur in omnes homines (In I Ep ad Cor
cap. XV, lect. VII, n.991).
545
RICARDO P. PALACIO
546
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1461 Et dicitur novissimus, quia Adam induxit unum statum, scilicet culpae, Christus
vero gloriae et vitae. Unde cum post statum istum nullus alius sequatur in vita ista,
ideo dicitur novissimus (Ibid.).
1462 Et ex hoc, conditionibus principiorum visis, apparet eorum diversitas, quia primus
homo factus est in animam, novissimus in spiritum. Illa autem in animam viventem
solum, iste vero in spiritum viventem et vivificantem (In I Ep ad Cor cap. XV, lect. VII,
n.993).
1463 Sicut Adam consecutus est perfectionem sui esse per animam, ita et Christus
perfectionem sui esse, inquantum homo, per Spiritum Sanctum. Et ideo cum anima
non possit nisi proprium corpus vivificare, ideo Adam factus est in animam, non
vivificantem, sed viventem tantum; sed Christus factus est in spiritum viventem et
vivificantem, et ideo Christus habuit potestatem vivificandi (Ibid.).
547
RICARDO P. PALACIO
1464 Santo Toms sostiene que la concepcin de Cristo importa una doble relacin
(habitudo) con el Espritu Santo. Primero, una relacin de consustancialidad en razn
de la persona del Verbo que se encarna y es concebido; y en segundo lugar, una
relacin de causalidad eficiente respecto a su humanidad: Et ideo convenienter dicere
possumus Christum esse conceptum de Spiritu Sancto, hoc modo quod efficacia
Spiritus Sancti referatur ad corpus assumptum, consubstantialitas ad personam
assumentem (STh III, 32, 2).
1465 De acuerdo a lo tratado oportunamente acerca de la conveniencia de la encarnacin
del Hijo ms que del Padre o del Espritu, santo Toms, dentro del mismo tema, explica
que, adems de los motivos ya sealados sobre la encarnacin del Verbo, es necesario
considerar que, sobre una posible encarnacin del Espritu Santo habida cuenta de su
misin respecto a la remisin de los pecados, santo Toms responde que Remissio
autem peccatorum fit per Spiritum Sanctum tanquam per donum Dei. Et ideo
convenientius fuit ad iustificationem hominum quod incarnaretur Filius, cuis Spiritus
Sanctus est donum (STh III, 3, 8, ad 3). Es decir que, el Espritu en cuanto don
comunica la redencin y la filiacin divina. El hombre es sujeto de ellas en tanto
receptor del Espritu y es el mismo Espritu quien hace capaz al hombre de recibir el
don.
1466 Si Christus factus est in spiritum vivificantem, quare dicitur novissimus? (Super I
548
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1467 Videmus enim in natura quod in uno et eodem, prius est imperfectum quam
perfectum. Unde cum spiritualitas se habeat ad animalitatem, sicut perfectum ad
imperfectum, ideo in humana natura non prius debet esse spirituale, quod est
perfectum, sed, ut servetur ordo, prius debet esse imperfectum, scilicet quod animale
est, deinde perfectum, scilicet quod spirituale est (Ibid.).
1468 Primus homo, quia terrenus fuit et mortalis, ideo derivatum est ut omnes essent et
terreni et mortales (...). Quia vero fuit secundus homo caelestis, id est spiritualis et
inmortalis, ideo omnes et inmortales et spirituales erimus (In I Ep ad Cor cap. XV, lect.
VII, n.997).
1469 Dicit ergo qualis terrenus, etc., quasi dicat: primus homo, quia terrenus fuit et
mortalis, ideo derivatum est ut omnes essent et terreni et mortales. Supra eodem v. 22:
et sicut in Adam omnes moriuntur. Za 13, 5: Adam exemplum meum, et cetera. Quia vero
fuit secundus homo caelestis, id est spiritualis et immortalis, ideo omnes et immortales
et spirituales erimus. Rom 5,5: sed complantati facti sumus similitudini, et cetera (In I
Ep ad Cor cap. XV, lect. VII, n.997).
549
RICARDO P. PALACIO
1470 Possumus autem dupliciter conformari caelesti in vita scilicet gratiae et gloriae, et
una est via ad aliam: quia sine vita gratiae non pervenitur ad vitam gloriae. Et ideo dicit
sicut portavimus, etc., id est quamdiu peccatores fuimus, in nobis fuit similitudo Adae
(). Ut ergo possimus esse caelestes, id est pervenire ad vitam gloriae, portemus
imaginem caelestis, per vitam gratiae. Col 3, 9 s.: exuentes veterem hominem, induite
novum hominem, scilicet Christum. Rm 8, 29: quos praescivit et praedestinavit
conformes, et cetera. Sic ergo debemus conformari caelesti in vita gratiae, quia alias
non perveniemus ad vitam gloriae (In I Ep ad Cor cap. XV, lect. VII, n.998).
1471 Dicha igualdad sustancial no va en desmedro de la novitatis vitae inaugurada por
550
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1472 In III Sent d.21, q.2, pr. establece el siguiente temario: 1 de necessitate
resurrectionis; 2 de tempore; 3 de argumentis resurrectionis in communi; 4 de eis in
speciali.
1473 Primo quidem, ad commendationem divinae iustitiae, ad quam pertinet exaltare
illos qui se propter Deum humiliant (STh III, 53, 1). Cf. In III Sent d.21, q.2, a.1.
1474 Secundo, ad fidei nostrae instructionem. Quia per eius resurrectionem confirmata
est fides nostra circa divinitatem Christi (STh III, 53, 1).
1475 Tertio, ad sublevationem nostrae spei. Quia, dum videmus Christum resurgere, qui
moriendo ut nos liberaret a malis, ita glortificatus est resurgendo ut nos promoveret ad
bona (Ibid.). El trmino complementum ha sido traducido, no como complemento -
como a menudo se traduce-, sino como perfeccin. Creo que es el sentido propio que
quiere expresar Toms ya que el uso de complemento da, ms bien, una idea de
551
RICARDO P. PALACIO
aadido y no tiene el mismo significado que perfeccin. Por otra parte, el verbo compleo
refiere la accin de colmar, henchir cumplidamente y no expresa solo una accin de
completar como agregado.
1478 En tal sentido se puede efectuar un paralelismo entre las cinco razones brindadas
naturae: non autem in altiorem statum personae (STh III, 53, 1, ad 2).
1480 STh III, 53, 1, ag.3.
1481 Passio Christi operata est nostram salutem, proprie loquendo, quantum ad
552
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1482 Per resurrectionem Christi tertium tempus incipiebat. Nam primum fuit ante
legem; secundum sub lege; tertium sub gratia. Incipit etiam in Christi resurrectione
tertius status Sanctorum. Nam primus fuit sub figuris legis; secundus, sub veritate
fidei; tertius erit in aeternitate gloriae, quam Christus resurgendo inchoavit (STh III,
53, 2).
1483 In omnibus quae agunt propter finem oportet esse inclinationem ad finem, et
quamdam inchoationem finis: alias nunquam operarentur propter finem. Finis autem
ad quem divina largitas hominem ordinavit vel praedestinavit, scilicet fruitio sui ipsius,
est omnino supra facultatem naturae creatae elevatus: quia nec oculus vidit, nec auris
audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se, ut dicitur 1
Corinth., 2, 9. Unde per naturalia tantum homo non habet sufficienter inclinationem ad
illum finem; et ideo oportet quod superaddatur homini aliquid per quod habeat
inclinationem in finem illum, sicut per naturalia habet inclinationem in finem sibi
connaturalem: et ista superaddita dicuntur virtutes theologicae ex tribus (In III Sent
d.23, q.1, a.4, qla.3). Las tres razones que brinda Toms, a continuacin de la cita, por
la cuales la ordenacin al fin sobrenatural excede a la naturaleza son debidas al objeto,
la causa y el conocimiento.
1484 STh III, 53, 3. Cf. In IV Sent d.43, a.3, q.1, ad 3; In Mt 27; In I epist ad Cor XV,
plus est, a possibilitate moriendi (STh III, 53, 3). Multo enim maior fuit Christi
efficacia ad merendum quam hominis ante peccatum. Incurrit siquidem Adam
peccando necessitatem moriendi, amissa facultate qua mori non poterat, si non
peccaret. Christus autem non solum necessitatem moriendi exclusit, sed etiam
necessitatem non moriendi acquisivit: unde corpus Christi post resurrectionem factum
553
RICARDO P. PALACIO
est impassibile et immortale, non quidem sicut primi hominis, potens non mori, sed
omnino non potens mori, quod in futurum de nobis ipsis expectamus (CTh lib. I, cap.
237).
1486 Utrum Christus fuerit causa suae resurrectionis (STh III, 53, 4). Cf. In I epist ad
Cor XV, lect.2; In Io II, lect.3; In Rom IV, lect.3; Super Psalm 40; Expos super Symb a.5
1487 Nemo tollit animam meam a me: sed ego pono eam, et iterum sumo eam (Io
10,17-18, Vulg). El trmino es ms abarcativo que el latino anima. Por otra parte,
el hecho de que el anima de Cristo sigui unida hipostticamente al Verbo en el
transcurso de su muerte convierte al uso de anima en algo un tanto confuso. Toms,
evidentemente, no entiende la cita como si Cristo abandonase su anima sino ms bien
en sentido anlogo al trmino como expresin de vida. Al respecto puede verse el
significado de en el evangelio de Juan en: A. Sand, en: H. Balz - G.
Schneider (eds.), Diccionario Exegtico del Nuevo Testamento, Salamanca 2002, t. II,
2187-2188.
1488 Secundum igitur unitae divinitatis virtutem, et corpus resumpsit animam, quam
deposuerat; et anima resumpsit corpus, quod dimiserat (STh III, 53, 4).
1489 Si autem consideremus corpus et animam Christi mortui secundum virtutem
naturae creatae, sic non potuerunt sibi invicem reuniri, sed oportuit Christum
resuscitari a Deo (Ibid.).
554
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
esas partes reclama, por parte del alma subsistente, la ntima unin
con su cuerpo:
1490 Manifestum est etiam ex his quae in secundo dicta sunt, quod anima corpori
naturaliter unitur: est enim secundum suam essentiam corporis forma. Est igitur
contra naturam animae absque corpore esse. Nihil autem quod est contra naturam,
potest esse perpetuum. Non igitur perpetuo erit anima absque corpore. Cum igitur
perpetuo maneat, oportet eam corpori iterato coniungi: quod est resurgere.
Immortalitas igitur animarum exigere videtur resurrectionem corporum futuram (SCG
IV, cap. 79, n.4135).
1491 Quia si negetur resurrectio corporis, non de facili, imo difficile est sustinere
immortalitatem animae. Constat enim quod anima naturaliter unitur corpori, separatur
autem ab eo contra suam naturam, et per accidens. Unde anima exuta a corpore,
quamdiu est sine corpore, est imperfecta. Impossibile autem est quod illud quod est
naturale et per se, sit finitum et quasi nihil; et illud quod est contra naturam et per
accidens, sit infinitum, si anima semper duret sine corpore. Et ideo Platonici ponentes
immortalitatem, posuerunt reincorporationem, licet hoc sit haereticum (In I Ep ad Cor
XV, lect. II, n.924).
555
RICARDO P. PALACIO
556
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
corporis gloriosi, ut sit spirituale, idest subiectum spiritui, ut apostolus dicit (1Cor
15,44). Ad hoc autem quod sit omnino corpus subiectum spiritui, requiritur quod
omnis actio corporis subdatur spiritus voluntati. Quod autem aliquid videatur, fit per
actionem visibilis in visum, ut patet per Philosophum, in II De anima. Et ideo
quicumque habet corpus glorificatum, in potestate sua habet videri quando vult, et,
quando non vult, non videri (STh III, 54, 1, ad 1).
1496 De acuerdo a los textos citados vemos que Toms, por un lado, afirma que el
cuerpo glorificado no puede ocupar el mismo lugar, a no ser en virtud de una accin
milagrosa, que otro cuerpo de acuerdo a la cantidad. Y en segundo lugar, el cuerpo
glorificado, en virtud de la completa sujecin al espritu, o mejor dicho, por la
diafanidad que goza en virtud de la perfecta adecuacin entre uno y otro, tiene la
facultad de ser visto o no por otro sujeto.
557
RICARDO P. PALACIO
1497 quia resurrectio Christi fuit exemplar et causa nostrae resurrectionis (). Sancti
autem in resurrectione habebunt corpora gloriosa (cf. 1Cor 15,43) (). Unde, cum
causa sit potior causato et exemplar exemplato, multo magis corpus Christi resurgentis
fuit gloriosum (STh III, 54, 2). Cf. CTh lib. I, cap.238.
1498 quia per humilitatem passionis meruit gloriam resurrectionis (STh III, 54, 2).
1499 anima Christi a principio suae conceptionis fuit gloriosa per fruitionem
divinitatis perfectam. Est autem dispensative factum, sicut supra dictum est (q.14, 1 ad
2; 45, 2), ut ab anima gloria non redundaret in corpus, ad hoc quod mysterium nostrae
redemptionis sua passione impleret. Et ideo, peracto hoc mysterio passionis et mortis
Christi, anima Christi statim in corpus, in resurrectione resumptum, suam gloriam
derivavit. Et ita factum est corpus illud gloriosum (Ibid.).
558
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1500 corpus quod est palpabile humano tactu, est naturaliter corruptibile (STh III,
54, 2 ad 2).
1501 Corpus autem Christi vere post resurrectionem fuit ex elementis compositum,
resurrectio, si non fuisset redintegratum quiquid per mortem ceciderat (STh III, 54, 3).
Cf. Quodl V, q.3, a.1; In Ioan cap. XX, lect.6.
1503 quia corpus in resurrectione resumpsit ad vitam inmortalem, quod in
559
RICARDO P. PALACIO
1504 Utrum resurrectio Christi sit causa resurrectionis corporum (STh III, 56, 1).
1505 Utrum resurrectio Christi sit causa resurrectionis animarum (STh III, 56, 2).
1506 En el Compendium Theologiae sintetiza estos dos artculos en un solo captulo (lib.
I, cap.239) que lleva por ttulo De duplici vita reparata in homine per Christum, el
cual trata sobre la resurreccin del cuerpo y la resurreccin del alma a la vida de la
gracia.
1507 Illud quod est primum in quolibet genere, est causa omnium eorum quae sunt
post (STh III, 56, 1). Cf. In I Sent d.8, q.4, a.2, ad 3; IV d.49, q.1, a.3, qc.4; In II
Metaphys lib. II, 1. No obstante este principio, Toms realiza la salvedad de que Dios no
se ve obligado a realizar la resurreccin del hombre aun supuesta la resurreccin de
Cristo: Sic igitur divina iustitia, quantum est de se, non est obligata ad resurrectionem
nostram causandam per resurrectionem Christi (STh III, 56, 1, ad 2).
1508 Primo autem in genere nostrae resurrectionis fuit resurrectio Christi (). Unde
oportet quod resurrectio Christi sit causa nostrae resurrectionis (STh III, 56, 1). Cf. In
III Sent d.21, a.1, a.2, ad 1; IV, d.43, a.2, qc 1; DVe q.29, a.4, ad 1; Super I epist ad Cor
XV, lect.2; Super I Thess IV, lect.2; SCG IV, 79; Super Iob XIX, lect.2; CTh lib. I,
cap.239.
1509 Et ideo Verbum Dei primo attribuit vitam inmortalem corpori sibi naturaliter unito,
et per ipsum operatur resurrectionem in omnibus aliis (STh III, 56, 1).
1510 Habet autem hoc naturalis ordo rerum divinitus institutus, ut qualibet causa
primo operetur in id quod est sibi propinquius, et per id operetur in alia magis remota
(Ibid.).
1511 Semper autem id quod est perfectissimum est exemplar quod imitantur minus
560
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1512 Efficacia resurrectionis Christi pertingit ad animas, non per propriam virtutem
ipsius corporis resurgentis, sed per virtutem divinitatis, cui personaliter unitur (STh
III, 56, 2, ad 2).
1513 Resurrectio Christi agit in virtute divinitatis. Quae quidem se extendit non solum
561
RICARDO P. PALACIO
1515 La pasin de Cristo es causa eficiente y meritoria de nuestra salvacin (cf. STh III,
48, 6). Cf. STh III, 49, 1; In Ep ad Rom IV, lect.3.
1516 Cf. STh III, 62, 1.
562
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1517Gratia nihil aliud est quam quaedam inchoatio gloriae in nobis (STh II-II, 24, 3, ad
2). Cf. LG, 48. La resurreccin de Cristo como primicia, y por tanto como anticipo de
nuestra futura resurreccin, es la posibilidad de cumplimiento, de realizacin integral
de nuestra existencia humana. Un cumplimiento del que participamos ya ahora: por el
Bautismo y por los otros sacramentos y, sobre todo, por la Eucarista. Dicha
participacin acontece en el lugar vivo y vivificante que es la Iglesia, engendrada por los
Sacramentos y por la escuha y el seguimiento de Cristo, comunidad animada por el
Espritu Santo, en la que ya desde ahora se nos concede experimentar, al menos como
una semilla, la plenitud de la vida nueva (A. Scola, Cuestiones de Antropologa
Teolgica, Madrid 2000, 64-65).
563
RICARDO P. PALACIO
564
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
deposuerat; et anima resumpsit corpus, quod dimiserat (STh III, 53, 4).
565
RICARDO P. PALACIO
Esta mutua relacin tiene lugar solo por la virtud divina ya que de otra
manera no podra efectivizarse la resurreccin.
En la STh III, 53, 4, ag.3 santo Toms sostiene, siguiendo al
Damasceno, que la resurreccin propiamente se afirma del cuerpo ya
que es l quien vuelve a la vida. No obstante, el cuerpo no puede por s
mismo unirse al alma ya que esta ltima es ms noble que l. En la
respuesta (ad 3) distingue entre la naturaleza creada y la virtud divina.
De acuerdo a la primera el cuerpo de Cristo no es ms potente que su
alma, mientras que s lo es de acuerdo a la virtud divina:
1520Corpus secundum naturam creatam non est potentius anima Christi: est tamen ea
potentius secundum virtutem divinam. Quae etiam rursus, secundum divinitatem
unitam, est potentior corpore secundum naturam creatam. Et ideo secundum virtutem
divinam corpus et anima mutuo se resumpserunt: non autem secundum virtutem
creatae (STh III, 53, 4, ad 3).
566
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
567
RICARDO P. PALACIO
sera asumible a no ser por el orden que tiene al alma racional, segn
la cual tiene el que sea cuerpo humano1526.
Conforme a lo expuesto se dice que el Hijo de Dios asumi al
cuerpo mediante el alma, en cuanto al orden de la dignidad (ordinem
dignitatis) y a causa de la congruencia de la asuncin (congruitatem
assumptionis)1527. Este argumento tambin lo emplea Toms en el a.2
dedicado a tratar si el Hijo de Dios asumi el alma mediante el
espritu. All realiza una distincin en el alma humana ya sea en s
misma o en cuanto espritu e intelecto. As sostiene, siguiendo al
Damasceno que el Verbo de Dios se uni a la carne mediante el
intelecto1528.
Los aa.3 y 4 son complementarios al afirmar lo siguiente:
1526 Non enim esset assumptibilis nisi per ordinem quem habet ad animam rationalem,
secundum quam habet quod sit caro humana (Ibid.).
1527 Filius Dei dicitur assumsisse carnem anima mediante, tum propter ordinem
Juan Damasceno, De fide orthodoxa, cap. 6, MG 94,1005. Cf. In III Sent d.2, q.2, a.1, qc
2.
1529 Sicut igitur anima non est prius assumpta quam caro, quia contra naturam
animae est ut prius sit quam corpori uniatur; ita caro non debuit prius assumi quam
anima, quia non prius est caro humana quam habeat animam rationalem (STh III, 6,
4). Cf. In III Sent d.2, q.2, a.3; SCG IV, 44.
1530 Sed unione personali prius secundum intellectum oportet quod caro uniatur
animae quam Verbo: quia ex unione ad animam habet quod sit unibilis Verbo in
persona: praesertim quia persona non invenitur nisi in rationali natura (STh III, 6, 4,
ad 3).
1531 Utrum Filius Dei assumpserit totam naturam humanam mediantibus partibus
(STh III, 6, 5). Cf. In III Sent d.2, q.2, a.1, qc 3; a.3, qla 1.
568
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
ex parte materiae; hae enim duae causae praeexistunt rei. Ex parte quidem agentis, est
simpliciter primum id quod primo cadit in eius intentione, sed secundum quid est
primum illud a quo incipit eius operatio, et hoc ideo, quia intentio est prior operatione.
Ex parte vero materiae, est prius illud quod prius existit in transmutatione materiae
(Ibid.).
569
RICARDO P. PALACIO
potencia del que hace. Pero es manifiesto que, segn la intencin del
agente, primero es lo completo que lo incompleto; y por consecuencia, el
todo que las partes. Y as se debe decir que el Verbo de Dios asumi las
partes de la naturaleza humana mediante el todo. Pues como asumi el
cuerpo a causa del orden que tiene al alma racional, as asumi el
cuerpo y el alma a causa del orden que tienen a la naturaleza
humana.1534
1534 In incarnatione autem oportet maxime attendere ordinem qui est ex parte agentis,
quia, ut Augustinus dicit, in epistola ad Volusianum (Epistula 137, cap. 2), in talibus
rebus tota ratio facti est potentia facientis. Manifestum est autem quod secundum
intentionem facientis prius est completum quam incompletum, et per consequens,
totum quam partes. Et ideo dicendum est quod verbum Dei assumpsit partes humanae
naturae mediante toto. Sicut enim corpus assumpsit propter ordinem quem habet ad
animam rationalem, ita assumpsit corpus et animam propter ordinem quem habent ad
humanam naturam (Ibid.).
1535 Gratia enim unionis est ipsum ese personale quod gratis divinitus datur humanae
570
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1536Et ideo per hoc quod corpus eius unitum est animae, promotum est in altiorem
statum naturae: non autem in altiorem statum personae (STh III, 53, 1, ad 2).
571
RICARDO P. PALACIO
Y as, como todas las otras cosas que Cristo en su humanidad hizo o
padeci, por la virtud de su divinidad son saludables para nosotros,
como ya fuera dicho (q.48, 6); as tambin la resurreccin de Cristo es
causa eficiente de nuestra resurreccin por la virtud divina, de la cual lo
propio es vivificar a los muertos. Virtud que sin duda est presente y
alcanza todos los lugares y tiempos. Y tal contacto virtual (contactus
virtualis) es suficiente para la razn de esta eficiencia.1537
1537Et ideo, sicut alia quae Christus in sua humanitate fecit vel passus est, ex virtute
divinitatis eius sunt nobis salutaria, ut supra dictum est (q.48, 6); ita et resurrectio
Christi est causa efficiens nostrae resurrectionis virtute divina, cuius proprium est
mortuos vivificare. Quae quidem virtus praesentialiter attingit omnia loca et tempora.
Et talis contactus virtualis sufficit ad rationem huius efficientiae (STh III, 56, 1, ad 3).
572
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
1538 Locus debet esse proportionatus locato. Christus autem per resurrectionem vitam
immortalem et incorruptibilem inchoavit. Locus autem in quo nos habitamus, est locus
generationis et corruptionis, sed locus caelestis est locus incorruptionis. Et ideo non
fuit conveniens quod Christus post resurrectionem remaneret in terris, sed conveniens
fuit quod ascenderet in caelum (STh III 57, 1). Cf. In III Sent d.22, q.1, a.1; CTh lib. I,
cap.240; Exp Sup Sym a.6.
1539 In Christo est duplex natura, divina scilicet et humana. Unde secundum utramque
naturam potest accipi propria virtus eius. Sed secundum humanam naturam potest
accipi duplex virtus Christi. Una quidem naturalis, quae procedit ex principiis naturae.
Et tali virtute manifestum est quod Christus non ascendit. Alia autem virtus in humana
natura est virtus gloriae. Secundum quam Christus in caelum ascendit (STh III, 57, 3).
Cf. CTh lib. I, cap.240.
573
RICARDO P. PALACIO
1540 San Agustn entiende la vida bienaventurada para el hombre como una perfecta
armona anmico-corprea. La cita de Agustn que refiere Toms dice que certe ubi
volet spiritus, ibi protinus erit corpus: nec volet aliquid spiritus, quod nec spiritum
possit decere, nec corpus (De Civ. Dei XXII, 30, 1). De esta manera el doctor de Hipona
comprende la relacin gloriosa alma-cuerpo que luego Toms la calificar como la
redundancia del alma beatificada al cuerpo.
1541 Christus ascendit in caelum propia virtute: primo quidem, virtute divina; secundo,
virtute animae glorificatae moventis corpus prout vult (STh III, 57, 3).
1542 Christus non ascenderit in caelum propria virtute quae est humanae naturae
naturalis. Ascendit tamen in caelum propria virtute quae est virtus divina; et propria
virtute quae est animae beatae. Et licet ascendere sursum sit contra naturam humani
corporis secundum statum praesentem, in quo corpus non est omnino subiectum
spiritui non tamen erit contra naturam neque violentum corpori glorioso, cuius tota
natura est omnino subiecta spiritui (STh III, 57, 3, ad 2). Adems considera la
redundancia que expreimenta el cuerpo a partir de su unin con el alma beatificada:
Imago autem Dei primo et principaliter in mente consistit; sed per quamdam
derivationem etiam in corpore hominis quaedam repraesentatio imaginis invenitur,
secundum quod oportet corpus animae esse proportionatum, ut etiam patet ex his quae
Magister dicit in 2 Sent. dist. 16; unde etiam beatitudo vel gloria primo et principaliter
est in mente, sed per quamdam redundantiam derivatur etiam ad corpus, ut beatitudo
hominis secundum corpus dicatur, quod imperium animae Deo conjunctae perfecte
exequitur. Unde sicut dispositiones quae sunt in anima beata ad perfectam
operationem, qua Deo conjungitur, dicuntur animae dotes; ita dispositiones quae sunt
in corpore glorioso, ex quibus corpus efficitur perfecte animae subjectum, dicuntur
corporis dotes (In IV Sent d.49, q.4, a.5, qla.2).
574
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
575
RICARDO P. PALACIO
CONCLUSIN FINAL
576
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
577
RICARDO P. PALACIO
578
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
579
RICARDO P. PALACIO
BIBLIOGRAFA
1. FUENTES PRINCIPALES
1.1 OBRAS DE SANTO TOMS DE AQUINO
1.1.1 OPERA MAIORA
1.1.3. COMMENTARIA
IN ARISTOTELEM
In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio, M. Cathala, R.
Spiazzi (eds.), Marietti, Taurini-Romae, 2 ed., 1971.
Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 48 A: Sententia libri
Politicorum, ad Sanctae Sabinae, Romae, 1971.
580
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
IN BOETHIUM
In Boetium de Trinitate et de Hebdomadibus expositio, cura et studio fr.
M. Calcaterra, O.P., Marietti, Taurini-Romae 1972, Opuscula
Theologica, vol. II, 291-408.
In Librum Beati Dionysii de Divini Nominibus expositio, cura et studio fr.
C. Pera, O.P., Marietti, Taurini 1950.
COMMENTARIA BIBLICA
IN NOVUM TESTAMENTUM
Super Evangelium S. Ioannis lectura, cura Raphaelis Cai, O.P., ed.VI,
Marietti, Taurini-Romae, 1972.
Super Epistolas S. Pauli lectura, cura Raphaelis Cai, O.P., ed.VIII,
revisa, vols. I-II, Marietti, Taurini-Romae, 1953.
OPUSCULA THEOLOGICA
581
RICARDO P. PALACIO
2. FUENTES SECUNDARIAS
582
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
583
RICARDO P. PALACIO
584
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
585
RICARDO P. PALACIO
586
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
587
RICARDO P. PALACIO
ID., God and the Community of Existents: Whitehead and St. Thomas,
International Philosophical Quarterly 40/2 (2000) 265-287.
ID., Person and Being, Milwaukee 1993.
ID., The One and the Many: A Contemporary Thomistic Metaphysics,
Indiana 2001, 324.
CLAVELL, L., El nombre propio de Dios segn Santo Toms de Aquino,
Pamplona 1980.
ID., La metafisica di Tommaso d'Aquino e il suo ruolo nella teologia
contemporanea, Annales Theologici 21/1 (2007) 141-155.
CODA, P., Competenza e rilevanza ontologica della rivelazione in San
Tommaso d'Aquino, Path 5/2 (2006) 365-381.
ID., Il De Deo di San Tommaso d'Aquino, Nuova Umanit 27 (2005)
441-465.
ID., Metafisica e Trinit. Il contributo metodologico di San Tommaso,
Hermeneutica (Nuova Serie) (2005) 87-106.
ID., Quaestio de alteritate in divinis: Agostino, Tommaso, Hegel,
Lateranum 66 (2000) 509-528.
COTTIER, G., tre et personne -Critres et coordonnes d'un dbat,
Doctor Communis (2006) 15-26.
COULTER, G., St. Thomas Aquinas on Explaining Individuality,
American Catholic Philosophical Quarterly 65 (1991) 169-178.
CROSS, R., Aquinas on Nature, Hypostasis, and the Metaphysics of
the Incarnation, The Thomist 60 (1996) 171-202.
CRUZ CRUZ, J., Creacin, signo y verdad. Metafsica de la relacin en
Toms de Aquino, Pamplona 2006.
ID., Inmortalidad del alma o inmortalidad del hombre? Introduccin a
la antropologa de Toms de Aquino, Pamplona 2006.
CUERVO, M., Introducciones y notas a la Suma Teolgica I pars, qq.
27-43, t. II, Madrid 1948, 3-675.
CURA, A. DEL, La esencia del hombre en la antropologa de Santo
Toms de Aquino, Estudios Filosficos 23 (1974) 419-425.
DAUPHINAIS, M., Loving the Lord Your God: The imago Dei in Saint
Thomas Aquinas, The Thomist 63 (1999) 241-267.
DAUPHINAIS, M. - LEVERING, M., (eds.), Reading John with St.
Thomas Aquinas: Theological Exegesis and Speculative Theology,
Washington 2005.
DE LETTER, P., Original Sin, Privation of Original Justice, The
Thomist 17 (1954) 469-509.
588
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
589
RICARDO P. PALACIO
590
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
591
RICARDO P. PALACIO
592
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
593
RICARDO P. PALACIO
594
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
595
RICARDO P. PALACIO
596
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
597
RICARDO P. PALACIO
598
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
599
RICARDO P. PALACIO
600
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
601
RICARDO P. PALACIO
NDICE
PRLOGO
SIGLAS Y ABREVIATURAS
INTRODUCCIN
PRIMERA PARTE
LA TEOLOGA TRINITARIA DE SANTO TOMS DE AQUINO
CAPTULO 1
LAS PROCESIONES DIVINAS 95
1. La processio personarum 95
2. Dios como acto puro de ser 98
3. El Acto puro de ser como principio de comunicacin 102
4. Las procesiones trinitarias:
la formulacin del procedens ab alio 110
602
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
CAPTULO 2
LAS RELACIONES EN DIOS 123
1. Diferencia entre atributos y relaciones divinas 123
2. El concepto de relacin
128
3. Las relaciones reales divinas
en la Quaestio Disputata De Potentia 8,1 131
4. Las relaciones reales divinas
en la en la Summa Theologiae I, 28, 1 135
5. Las relaciones y la esencia divina 137
5.1. Anlisis de la Quaestio Disputata De Potentia 8, 2 137
5.2. Anlisis de la Summa Theologiae I, 28, 2 141
6. Las relaciones de oposicin: respectus unius ad alterum 144
6.1. Anlisis de la Quaestio Disputata De Potentia 8, 3 144
6.2. Anlisis de la Summa Theologiae I, 28, 3 153
CAPTULO 3
LAS PERSONAS DIVINAS 158
1. La definicin de persona en Boecio 159
1.1. La distincin entre esse et id quod est en el opsculo:
Quomodo substantiae in eo quod sint,
bona sint, cum non sint substantialia bona 159
1.2. La obra Quomodo Trinitas unus Deus ac non tres Dii 165
1.3. La persona en el Liber de persona et duabus naturis
contra Eutychen et Nestorium 167
2. La persona como subsistens in rationali natura 173
2.1. La sustancia 174
2.2. Suppositum, esencia, subsistencia e hipstasis 179
3. Las personas divinas como relationes subsistentes 185
3.1. El concepto de persona en s mismo
y su atribucin a Dios 186
3.2. El concepto especfico de persona en Dios 192
3.2.1. La significacin formal
del concepto de persona en DPo 9, 4 195
3.2.2. La significacin material
del concepto de persona en DPo 9, 4 198
3.3. La comunicacin y la incomunicacin
en las divinas personas: comunicacin segn la relacin 205
CAPTULO 4
SNTESIS SOBRE EL TRATADO DE LA TRINIDAD 211
1. La Trinidad: el Ipsum esse subsistens relacional 211
603
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 5
LA TRINIDAD CREADORA : EL ORIGEN DE LA CREACIN
EN ANALOGA CON LAS PROCESIONES TRINITARIAS 234
1. Las processiones personarum
sunt rationes productionis creaturarum 234
2. La creacin en la Quaestio Disputata De Potentia 3, 3 240
3. La creacin en cuanto trmino de la relacin real de la criatura
con el Creador y su analoga con las relaciones subsistentes 246
4. La recepcin del ser del Hijo desde el Padre
y su analoga en la creacin 255
5. El Padre como principio del Hijo y del Espritu 257
5.1. El Padre: distincin esencial
entre generacin y procesin de las criaturas 259
5.2. La paternidad del Padre al Hijo
y la paternidad a las criaturas 262
5.3. El Padre como principium non de principio
y el Hijo principium a principio 268
6. El Verbo del Padre como nombre del Hijo
y diccin de las criaturas 269
7. La procesin del Espritu Santo desde el Padre y el Hijo
y la analoga de la bondad creada 279
8. La voluntad y el amor de Dios (STh I, 19-20) 280
8.1. La voluntad de Dios (q.19) 280
8.2. El amor de Dios (q.20) 286
9. Spiritus Sanctus sit Deus ut procedens,
est in eo bonitas infinita ut in persona accipiente (SCG IV, 26) 289
10. La persona del Espritu Santo 293
10.1. El origen del Espritu (STh I, 36; SCG IV, 24) 293
10.2. El Espritu como amor y don (STh I, 37-38) 298
10.3. La criatura como expresin del amor de Dios 302
604
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
SEGUNDA PARTE
EL HOMBRE AD IMAGINEM TRINITATIS
PRIMERA SECCIN: ANTROPOLOGA FUNDAMENTAL
CAPTULO 6
LA CREACIN DEL HOMBRE (STATUS IUSTITIAE ORIGINALIS ) 312
1. El ser ad imaginem Dei como fin
de la creacin del hombre (STh I, 93) 313
1.1. La imagen de Dios en las criaturas (STh I, 93, 1-4) 314
1.2. El ser ad imaginem Dei
de la criatura racional (STh I, 93, 5-9) 318
2. El hombre creado en estado de justicia original 327
2.1. El hombre creado en gracia (STh I, 95, 1) 327
2.2. La inmortalidad originaria (STh I, 97, 1) 333
CAPTULO 7
LA PERSONA HUMANA COMO RELACIN
ALMA-ACTUS ESSENDI- CUERPO 338
1. El concepto de relacin en la criatura 338
2. La relacin de creacin como relacin predicamental
fundada en la relacin trascendental 346
3. La relacin trascendental de alma-actus essendi-cuerpo 354
3.1. El alma humana 355
3.1.1. El alma en cuanto
forma corporis et hoc aliquid (De anima 1) 357
3.1.2. La composicin del alma
en cuanto esse et quod est (De anima 6) 366
3.1.2.1. El alma no es un compuesto
de materia y forma 367
3.1.2.2. La composicin de acto y potencia en el alma 368
3.1.3. La subsistencia propia
del alma humana (De anima 2) 373
3.1.4. La especificidad del alma humana (De anima 7) 380
3.2. El alma en cuanto
a su unin con el cuerpo (De anima 8-11.14) 385
3.2.1. La unin con el cuerpo (De anima 8) 385
3.2.2. Inmediatez de la unin
anmico-corprea (De anima 9) 395
3.2.2.1. Diferencia entre forma sustancial
y forma accidental 396
3.2.2.2. La forma subsistente nico actus essendi del compuesto
407
3.2.3. El alma como forma de todo el cuerpo
605
RICARDO P. PALACIO
CAPTULO 9
EL VERBO ENCARNADO REVELA AL HOMBRE QUIN ES EL HOMBRE 466
1. La relacin de unin del Verbo encarnado 470
1.1. La relacin de unin
en cuanto a la unin misma (STh III, 2, 1-3) 470
1.2. La persona divina de Cristo y su unin con la naturaleza
humana 474
1.3. La gracia de la unin hiposttica 489
2. La unin hiposttica considerada
en cuanto a la persona asumente 493
2.1. Persona divina y naturaleza 494
2.2. Consideracin trinitaria de la encarnacin 497
2.3. Conveniencia de la encarnacin del Hijo 501
2.3.1. De parte de la unin 502
2.3.2. Por el fin de la unin 504
2.3.3. Por el pecado de los primeros padres 504
606
EL SER RELACIONAL DE LA PERSONA HUMANA
CAPTULO 10
EL MISTERIO PASCUAL COMO PARADIGMA
DE LA ANTROPOLOGA RELACIONAL CRISTIANA 524
1. La muerte de Jesucristo (STh III, 50) 526
1.1. La relacin divino-humana en la muerte de Jesucristo 527
1.2. El significado soteriolgico de la muerte de Jesucristo 535
2. La resurreccin de Jesucristo 536
3. La resurreccin de Jesucristo a causa de su ser Deiformis
(Super Epistolam ad Romanos VI, lect. 2) 538
4. Jesucristo resucitado como revelacin de la nueva relacin
anmico-corprea en la naturaleza humana (STh III, 53-54.56) 542
4.1. El hombre creado y redimido
(Scriptum Super Sentiis II, d.19, q.1, a.5) 543
4.2. El hombre creado y redimido
(Super primam Epistolam ad Corinthios XV, lect. 7) 545
4.3. La resurreccin de Jesucristo (STh III, 53) 551
4.4. La cualidad de Jesucristo resucitado
y su causalidad ad extra 556
5. El ser relacional de la persona humana
en cuanto redimida ad imaginem Trinitatis 562
607